Ar2019-727.Pdf

Şöhrət Səlimbəyli

SON KƏŞFİYYAT, SON DÖYÜŞ

Qəhrəman döyüşçü Araz Pirimovun həyatından ştirixlər

V KİTAB

BAKI – “Avropa” nəşriyyatı. 2019

Redaktoru: Mahmud Allahmanlı filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

S-93. Şöhrət Səlimbəyli. Son kəşfiyyat, son döyüş. Qəhrəman döyüşçü Araz Pirimovun həyatından ştirixlər. Bakı. 2019, “Avropa” nəşriyyatı. 232 səh.

S 4702060106 qrifli nəşr 8032-2019

ARAZ ƏHMƏD OĞLU PİRİMOV

GÜLABLIDAN BAŞLANAN YOL

PROLOQ ƏVƏZİ İsti onu tamam taqətdən salmışdı. Elə hey ora-bura çırpınır, ayağa qalxmağa çalışırdı. Uşaqlara diqqətlə baxandan sonra onların həlak olduğunu anladı. Gecənin qaranlığında silahlı adam, nəhayət ki, gücünü toplayıb avtomatın darağını yerinə sala bildi. Əlindəki yol çantasını axtarırdı. Araz çox çətinliklə yaxınlıqdakı ağaca tərəf sürünüb, söykəndi, çantanı açıb binti çıxarıb var gücü ilə ayağındakı yarasını sarıdı. Silahlı adam bir əli ilə ağacdan yapışıb, dalbadal havaya atəş açdı, amma hər tərəfdə əvvəlki kimi sakitlik hökm sürürdü. Canlı varlığın görünmədiyi bu gecə onu da vahiməyə salmışdı. Yenə havaya işıqsaçan güllələrdən atəş açdı. ...Kənddəki atəş səsləri getdikcə artır və güclənirdi. Qulağına Gülablıdan, Abdaldan ora-bura qaçan adamların ayaq səsləri gəlir, gah çığırtılar eşidilir, gah da bu səsləri vahiməli gecənin səssizliyində yarpaqların xəfif xışıltısı əvəz edirdi. Saata baxdı, beşə işləyir. Hava işıqlaşırdı. Hər tərəf füsunkar görünür, bu gün müharibə elə bil hər yerə əbədi sükut çökdürmüşdü. Bircə güllə belə atılmırdı. Almaniyada hərbi xidmətdə olanda əsgər dostlarına

4 danışardı ki, Qarabağda, bizim Gülablıda hər fəslin öz rəngi olur. Qarabağda hər fəsildə güllərin rəngi dəyişsə də, adamların mərdliyi dəyişmir.

*** Çoxlarınız Ağdamın Gülablı və Abdal kəndlərini görməmisiniz. Bu kəndlər Şuşa şəhərinin aşağı hissəsində, dağlar qoynunda, bağlı-bağatlı bir yerdə və erməni kəndlərinin qonşuluğunda yerləşirdi. Hər iki kənd qədimliyi və məşhur şəxsiyyətləri ilə tanınır.

*** Bu kitabı başlayarkən yadıma və xatirimə 80-ci illərdə Gülablı və Abdal kəndlərindəki orta məktəbdə müəllim işlədiyim illərim düşdü. Biz hər il mayın 9-da qonşu erməni məktəbləri ilə dostluq görüşünə gedirdik. Bir il biz gedirdik, o biri ili onlar gəlirdilər. Bu “dostluq görüşü” rayon partiya komitəsinin göstərişi ilə məcburi keçirilirdi. Bu görüşlər mənə nağıl kimi gəlirdi. 1988-ci ilin fevralında Moskvada ezamiyyətdə idim. Xankəndində və Ağdərədə keçirilən mitinqləri, ermənilərin torpaqlarımıza olan iddiasını mərkəzi televiziyadan, mətbuatdan xəbər tutanda anladım ki... hər şey sona çatdı. Bizim üçün rusların və xristianların uydurduğu nağıllar bitdi. Bu nağılları bizim üçün özgələr uydurmuşdu, özgələr də bitirdi. Onlar bu nağılları yaratdılar ki, başımız qarışsın, yaddaşımız kütləşsin və

5 fürsət düşən kimi... ermənilər unutmadıqları niyyətlərini çin eləsinlər. 1905-18-ci il erməni-Azərbaycan türk müharibələri, qırğınları ilə bağlı Əvəz babam, Qəmər nənəm mənə çox hadisələr danışmışdılar. Özüm də sonralar bu hadisələrlə bağlı təhrif olunmuş əsərlər oxudum, tamaşalara baxdım. Biz o zaman böyüklərimizin hər sözünə inanır, erməniləri az qala özümüzə siğə qardaş bilirdik. İnana bilmirdik ki, bir səma altında yaşayan, od-ocaq qonşusu olan iki xalq necə olub ki, o zamanlar bir-birlərinin üstünə silah qaldırıblar?! ...Bu, hamımızın-biz müəllimlərin də, ağsaqqal- larımızın da səhvi və bağışlanılmayan günahıdır ki, mənfur qonşularımızın düşmən olduğunu övladlarımıza başa sala bilməmişik. Atamın nəsli-kökü bəy olduğundan biz Sovet hökuməti qurulanda çox faciələr yaşamışıq. Doğma kəndimiz Zalların (Ağdam) bəyləri Sovet hökumətini tanımaq istəməyiblər. Ona görə də 1933-cü ilin aprelində Zallar kəndinin üstünə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Mircəfər Bağırov ermənilərdən ibarət silahlı dəstə göndərib. Zallar nəslinin Araz, Alyar, Misir, Nəsib bəy kimi oğulları dillər əzbəri olub, onların haqqında neçə-neçə bədii və sənədli kitablar (“Samovar tüstülənir”, “Burdan bir atlı keçdi”, “Ağdamım-qibləgahım”) yazılıbdı. Zalların igid oğulları ailə-uşağı kənddən çıxarıb, arana göndərib, özləri də Vəngin üstünə, Ala Qaya deyilən

6 yerə dağlara çəkilib sonacan döyüşüblər. Hətta onların müqavimət göstərdiyini görən hökumət adamları Mircəfər Bağırova məlumat veriblər. Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Mircəfər Bağırov şəxsən özü ora gəlib və onun qurduğu hiylə, bir də bizim milli satqınların sayəsində babalarım məğlub olubdu. Ağdərənin mərkəzində, təxminən bazarın əlli-altmış metrliyində 8 murdar erməninin qəbri var idi. Yaxşı yadımdadır, bir erməni o qəbirləri atama göstərib deyirdi ki, onları Alyar bəy oldürübdü. Erməni bilmirdi ki, Alyar bəy atamın doğma əmisidir. Tale elə gətirir ki, atamın Ağdamdakı doğma kəndi Zallar yandırılandan sonra onlar Bərdənin Hacalı kəndinə gedib çıxırlar və ana babam Əvəz kişi müharibədən qayıdandan sonra ailəmizi çox çətinliklə Ağdərəyə gətirib çıxarır. Biz ermənilərin qonşuluğunda yaşayırdıq. O, zaman Dağlıq Qarabağda bütün sənədlər erməni və rus dillərində aparılırdı. Sovet dönəmində necə avam Təhsil naziri, Daxili işlər naziri olasan ki, bunu görməyəsən. Dağlıq Qarabağda əhalinin dolanışıq səviyyəsi Azərbaycanın digər bölgələrindən çox üstün idi. Sovet Azərbaycanın rüşvət mexanizmi bu bölgədə işləmirdi. Ermənilərin içində bizim millətə qarşı gizli bir nifrət hökm sürürdü. Onlar xeyir-şər məclislərində mütləq 1905-07-ci il hadisələrini yada salırdılar. Biz isə üzdəniraq qonşularımızın içindəki bu şeytanın haçansa unudula-

7 cağına inanırdıq. Biz Azərbaycan türkləri həmişə ürəyitəmiz olmuş, bağışlamağı bacarmışıq. Zaman-zaman ziyan çəksək də, səhvlərimizdən nəticə çıxara bilməmişik. Ulu yaradanın və haqqın bizim tərəfimizdə olduğuna inanmışıq. Rus quldurlarının ayaqları torpaqlarımıza açılan gündən İrandan, Türkiyədən və Suriyadan erməniləri Azərbaycan torpaqlarına köçürmüş, sonra da silahlandıb üstümüzə salıbdılar. Təklikdə bu şərəfsiz ermənilər həmişə bizdən çəkinib və qorxublar. Abdal və Gülablıda müəllim işlədiyim zaman orada həyat təcrübəsi qazandım və ən başlıcası İnqilab İsmayılov, Murad Muradov, Behbud Behbudov kimi müəllimlərdən müəllimliyi öyrəndim. Elmi fəaliyyətlə bağlı 1986-cı ildə Abdal və Gülablıdakı işimdən ayrılıb Bakıya gəldim. Bir il sonra ermənilər Ağdərədə, Xankəndində mitinqlərə başladılar. 1988-ci ildə onların bu torpaqlarımızı zəbt etmək iddiası qanlı toqquşmalara gətirib çıxardı.

1991-ci ilin sentyabrında Ağdama getmişdim. Dedim ki, gedib bir Abdal-Gülablıya da baş çəkim. Kəndə çatanda gözlərimə inanmadım. Hər təfəfdən atəş səsləri gəlir, adamlar səksəkə içində idi. Özünümüdafiə dəstələri erməni yaraqlılarından kəndi qorumaq üçün səngərlər qazmışdılar. Ermənilərin fevralın 25-də Yenikənd

8 istiqamətindən hücumlarının qarşısını alarkən şagirdim və dostum Qorxmaz Muradovun şəhid olduğunu eşitdim. Qorxmaz dünyalar qədər xətrini istədiyim Murad müəllimin kiçik oğlu idi. Bu faciə mənə o qədər təsir etmişdi ki, özümdə cəsarət tapıb Murad müəllimin evinə gedib ona başsağlığı da verə bilmədim. O zaman Abdal-Gülablıda Neftçala rayon Daxili İşlər Şöbəsinin polis əməkdaşları keşik çəkirdilər. Gülablının müdafiəsi avtomat və tapança ilə silahlanmış bu polislərə tapşırılmışdı. İmkan tapıb onlarla söbət edə bildim. Polis əməkdaşlarıından biri dedi ki, qardaş, erməni qüvvələrinin qabağında dayanmaq üçün ordu lazımdı. Beş-altı nəfər əli avtomatlı ilə, nə edə bilərik? Hərəmizin də 60-70 patronumuz var. Heç olmasa düz-əməlli bir ratsiyamız yoxdur ki, ermənilər hücüm edəndə vaxtında rayon mərkəzinə məlumat verə bilək. Hadisə baş verəndən 2-3 saat sonra kömək gəlir, o da çox gec olur. *** Onu da deyim ki, Abdal-Gülablı Azərbaycanın ən qədim tarixi yaşayış məskənlərindən biridir. Ermənilər dəfələrlə bu kəndləri yandırmış, külünü göyə sovurmuş, yenə də indikindən fərqli olaraq o zaman yenicə yaranmış müstəqil dövlətimizin ordusunun, igid oğullarımızın sayəsində camaat öz yurd-yuvasına qayıda bilmişdi.

Əhalisinə və ərazisinə görə də Abdal və Gülablı Ağdamın böyük yaşayış məntəqələrindən biridir. Bu kəndlərin alimləri, hərbçiləri, tanınmış sənətkarlarının sorağı çox uzaqlara gedib çıxır. Eramızın III-IV əsrindən bu yana tarixin keçməkeşli səhifələrdə Gülablı kəndinin adı çəkilir. Gülablı kəndi tarixi abidələrlə zəngin bir diyardı. Yaranması haqqında tarixçilər və arxeoloqlar hətta eramızdan əvvəl III-II əsrlərə aid dəlillər göstərirlər. Əlimizdə o dövrə aid mənbələr olmasa da, XVI əsrə aid edilən Türkiyənin İstanbul, Başbakanlıq Arxivində (№903) saxlanılan “Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri” var. (Köçürülmə tarixi XVI əsrdir. Həc: 632 səhifə, ölçüsü 34x12 sm, xətti: nəsx, kağızı ahərli Avropa, cildi qara dəridir.214, 296, 355, 520, 540). Bu əlyazma (“Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri”) yeganə nüsxədir ki, həmin arxiv sənədində də Gülablının vergi ödəyiciləri haqqında məlumat verilir. Digər mənbələrdə isə Gülablıda yaşayan əhalinin oğuz türkləri olduğu göstərilir. “Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri” əlyazmasında Gülablı kəndi haqqında yazılanlar:

Gülablı kəndi Budaq Ərmağan oğlu, (Budağın) qardaşı Murad,

Nəbi Mustafa oğlu, (Nəbinin) qardaşı Məhəmmədəli, (Məhəmmədəlinin oğlu) Məhəmmədhüseyn Məhəmməd Vəlixan oğlu, (Məhəmmədin) qardaşı Ağaxan, Məhəmmədəli Şeyxi oğlu, Məlikəli Əlibəy oğlu, Mehdi Əli oğlu, Məhəmmədəmin Vəlixan oğlu

Gəlir: Bennak və subay vergisi -11 nəfər-440 ağça Buğda- 13 tağar - 2.680 ağça Arpa- 12 tağar – 1.200 ağça Darı - 4 tağar – 400 ağça Pərinc - 4 tağar - 400 ağça İpək üşrü- 1.200 ağça Arı pətəyi üşrü- 240 ağça 2 dəyirman - 240 ağça Gəlinlik vergisi- 100 ağça Dəştibani və əkin yeri üçün tapu- 150 ağça Badi-hava, işlənmiş günah və törədilmiş cinayət üçün- 150 ağça. Yekun:7.200 ağça.

“Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri” əlyazma kitabından da göründüyü kimi XVI əsrdə Gülablı

11 kəndində kifayət qədər vergi ödəyən əhali yaşayır və əkin- biçinlə məşğul olurmuş. Gülablı və Abdal kəndlərinin ətrafı Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra 11 erməni kəndi ilə sanki mühasirəyə alınmışdı. Gülablı və Abdal kəndlərinin Xocavənd (keçmiş Martuni) rayonu ilə sərhəd olan kəndləri:

1. Qarakənd (ermənilər Qızqala deyirdilər) 2. Yenikənd (ermənilər Norşen deyirdilər) 3. Hacılı (ermənilər Haslı deyirdilər) 4. Təkir (ermənilər Abdur deyirdilər) 5. Mirikənd (ermənilər Miruşen deyirdilər).

Gülablı və Abdal kəndlərinin Əsgəran rayonu ilə sərhəd olan kəndləri: 6. Harov 7. Dəhraz 8. Ağbulaq (yazıçı Ə. Haqverdiyevin doğulduğu kənd və onun əmisi Əbdülkərim bəyin mülki) 9. Aranzəmi 10. Pir-Camal 11. Naxçıvanlı (ermənilər Naxçıvanik deyirdilər). Adlarından da bəlli olur ki, bu kəndlərin əksəriyyətində Sovet dönəmindən əvvəl Azərbaycan türkləri yaşamış, sonralar mənfur qonşularımız ermənilər rusların köməyi ilə o kəndləri ələ keçirmişlər.

GÜLABLI KƏNDİNDƏKİ MƏHLƏLƏR

“Kənd tirəsi”,“Cəfərxanlar”, “Kalvallar”, “Çatallar”, “Novruzxanlar”, “Çıraqlı”, “Divanlar”, “Xasılar”, “Məmmədxanlar”, “Qarı dağı”, “Qaya qabağı”, “Mahmudlu” kimi məhlələr kənddəki yer, tayfa və nəsil adları ilə bağlıdır. Qədim Qarabağın Abdal-Gülablı kəndlərindən Şuşaya bir yol gedirdi. Yola “Qala yolu” və yaxud “Qala yolu meşəsi” deyilirdi. Bu yolla Sovet dönəmindən əvvəl kənd adamları Qalaya, yəni Şuşaya gedərmiş. Gülablıdan Şuşaya çox yaxın olan bu yolu mən özüm də şagirdləri itburnu yığmağa aparanda görmüşdüm.

GÜLABLIDA DİNİ MƏKTƏB

Gülablı məscidində fəaliyyət göstərən Dini məktəb 1890-cı ildə birdəfəlik bağlanır.1904-cü ildə yeni rus-tatar məktəbi açılır və ətraf yaşayış yerlərindən də bura oxumağa gəlirlər. 1905-1918-ci il ermənilərin kəndi yandırmasından sonra məktəb bağlanır və 1920-ci ildə Ağdam şəhərinə köçürülür. Sonralar həmin məktəb Ağdam 1 nömrəli şəhər məktəbinə çevrilir.

TARİXİ ABİDƏLƏR

Gülablı kəndində qədim Şərq memarlığı üslubunda tikilmiş məscid, tarixi abidə sayılan köhnə kənd hamamı

13 var idi. Bu abidələrin tarixi də III-IV əsrlərə gedib çıxır. Hamamın ortasında böyük çarhovuz və fəvvarə yerləşirdi. Yaşlı adamların dediyinə görə 1900-cü ilə qədər bu hamam şamla, sonralar isə odunla qızdırılırmış. Gülablı və Abdal kəndlərinin ətrafı yaşıl mərmər yataqları, meşələr, qoz bağları, qaya daşı, əhəng karxanaları, qum karxanaları və təbii ehtiyatlarla zəngin idi. Kənd Ağdamın mərkəzindən 30 km. Cənubi-Qərbdə, Haça dağın ətəyində yerləşirdi. Gülablı abidələri IV əsr Azərbaycan memarlığının nadir incilərindən biri, bu kəndin çoxəsrlik tarixindən soraq verən ən mötəbər mənbələrdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Gülablı və Abdal kəndinin ətrafından tapılmış sirli və sirsiz saxsı qablar bu yerlərin tarixini daha qədim dövrlərə aparıb çıxarır. Gülablı kəndi dağlıq zonada yerləşdiyindən həmişə qonaqlı-qaralı olardı. Kəndin geniş biçənək sahələri, üzüm və meyvə bağları, kəhrizləri, bərəkətli torpaqları da göz oxşayırdı. Bura 80-cı illərdə abad yol çəkilmiş “Nur dərəsi” deyilən yerdə istirahət mərkəzi salınmışdı. Gülablı və Abdal cavanlarına ev tikmək üçün yerlər də ayrılmışdı.

QARABAĞDA MÜHARİBƏNİN BAŞLAMASI

Dağlıq Qarabağda 1988-ci il fevralın 12-də Ağdərədə mitinqlərlə başlayan erməni separatizmi çox keçmədən azərbaycanlılara qarşı silahlı hücumlara və terrora keçdi. Ermənilər təkcə 1990-cı ilin yanvar-fevral ayları ərzində 6.179 atıcı silah, 19 ədəd zirehli texnika, 133 doluvuran top, 17 raket qurğusu, 3 minomyot, 13 min mərmi, raket, 1.921 ton partlayıcı maddə, çoxlu sayda hərbi nəqliyyat və rabitə vasitələri zəbt etmişdilər. Erməni hərbi dəstələri yerli hakimiyyət orqanlarının birbaşa himayəsi ilə 1990-cı ilin mart ayından etibarən Moskvaya tabe olan hərbi hissələrə də hücumlar edir, silah və sursatı götürürdülər. Onlar dəmir yolu stansiyalarının birində hətta 15 ədəd T-72 tankını ələ keçirdilər. Nəticədə bu hərbi birləşmələr 1990-cı ilin mart ayında Qazağın, Tovuzun, Gədəbəyin, Naxçıvanın sərhədboyu kəndlərinə hücumlar etdilər və mülki əhalini qətlə yetirdilər Artıq 1990-cı ilin iyununda Ermənistanda 15 min nəfərin daxil olduğu silahlı qruplaşmalar fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 10 min nəfərlik erməni milli ordusu (EMO) əsasən sərhəd bölgələrində və Dağlıq Qarabağda yerləşirdi. Həmçinin Erməni Ümummilli Hərəkatının,

Daşnaksütyunun hərbiləşdirilmiş birləşmələri Azərbay- can ərazisində tez-tez terror hadisələri törədirdilər. Həmin dönəmdə Azərbaycanda da AXC-yə tabe olan silahlı birləşmələrin tərkibində həmin dönəmdə 10 minə qədər silahlı olsa da, onlar qeyri-peşəkar şəkildə təşkil olunmuşdular. Hətta vətənin müdafiəsinə qalxmış bu gənclərin bir çoxu silahlardan düz-əməlli baş çıxara bilmirdilər. 1990-cı ilin yanvar hadisələrindən sonra Azərbaycanda AXC-yə tabe olan silahlı birləşmələrin bir çoxu buraxıldı və silahları əllərindən alındı. 1990-cı il yanvarın 27-də SSRİ Ali Soveti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində pasport rejiminin yoxlanılması və silahların yığılması barədə qərar verdi. Lakin bu qərarın icrası formal xarakter daşıyırdı. Ermənilər isə Sovet ordu hissələrinə hücumları davam etdirərək yeni silahlar ələ keçirirdilər. Nəhayət, 1991-ci ilin aprelində SSRİ prezidenti qanunsuz hərbi birləşmələrin ləğvinə və pasport rejiminin yoxlanılmasına dair fərman imzaladı. Daha sonra Azərbaycanda DİN nəzdində OMON birləşmələri yaradıldı və bu birləşmələr Dağlıq Qarabağı erməni yaraqlılarından təmizləmək istiqamətində bir sıra uğurlu əməliyyatlar keçirdilər. Ayaz Mütəllibov SSRİ rəhbərliyindən daha çox kömək almaq üçün SSRI-yə loyallıq nümayiş etdirmək qərarına gəlmişdi. Əvvəlcə Azərbaycan martın 17-də

Umumittifaq referendumuna qatıldı və əvvəlcədən saxtalaşdırılmış olan səsvermədə əhalinin 90 faizindən çoxu SSRİ-nin saxlanmasına “hə” dedi. Ermənistan bu referenduma qatılmadı. 1991-ci il aprelin 30-da SSRİ daxili qoşun hissələri 4- cü ordunun 23-cü diviziyası, həmçinin Azərbaycan SSR DİN-in OMON hissələri Dağlıq Qarabağa və ona bitişik Şaumyan (kənd) rayonuna yeridildi. Bölgədə erməni silahlı birləşmələrini ləğv etmək üçün Dağlıq Qarabağda və onun ətrafındakı rayonlarda Azərbaycan OMON-u və SSRİ DİN DQ tərəfindən “Koltso”(üzük) adı altında əməliyyatlara başlanıldı.

Bu əməliyyatlarda məqsəd Xanlar və Goranboy rayonunun ərazisindəki erməni silahlılarının dayaq nöqtələrini zərərsizləşdirmək, Dağlıq Qarabağa Ermənistandan silah ötürülməsinin qarşısını almaq idi. Əməliyyatlarda əsas ağırlıq Azərbaycan polis və OMON qüvvələrinin üzərində idi. 1991-ci il aprel ayının 30-dan iyun ayınadək OMON və Sovet Daxili Qoşun hissələri Goranboyun və indiki Xocavəndin bir sıra erməni kəndlərində yaraqlıların bazalarını ləğv edə bildi. 1991-ci ilin iyulunda Moskva əməliyyatı dayandırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan OMON-u özü təkbaşına o vaxtkı Şaumyan (kənd rayonu) istiqamətində irəliləyərək Azadkənd, Sarısu, Manaşid, Erkeç və

Buzluq kəndlərində düşmənin dayaq məntəqələrini dağıtdı. 1991-ci ilin avqust ayına qədər artıq Şaumyan (kənd) rayonunda 24 kənd erməni yaraqlılarından təmizlənmişdi. Bununla da Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağda nəzarəti qismən ələ ala bildi. 1991-ci il iyulun 19-da Dağlıq Qarabağın Vilayət Soveti “qarşıdurmadan dialoq və danışıqlar siyasətinə keçmək” haqda qərar qəbul etdi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayət erməniləri bu vaxt qoşunların Dağlıq Qarabağdan çıxarılması müqabilində Azərbaycanın tərkibindən çıxmağa dair qərarlarını ləğv edəcəklərini bildirdilər. Partiya funksioneri Valeri Qriqoryanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti bu təkliflə Xankəndindən Bakıya gəldi. 1991-ci il iyulun 20-də Bakıda V.Qriqoryanın qrupu ilə görüş keçirildi. Onların gətirdikləri müraciətdə göstərilirdi ki, SSRİ və Azərbaycan SSR konstitusiyaları əsasında danışıqlar aparmağa hazırdırlar. Bu, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalması demək idi. Nümayəndə heyəti Xankəndinə qayıtdıqdan az sonra, 1991-ci il avqustun 10-da V.Qriqoryan öz evində öldürüldü. Bu hadisələrlə eyni vaxtda, 1991-ci il iyulun 20-də Ermənistanın prezidenti L.Ter-Petrosyan Novo- Oqaryovada M.Qorbaçovla görüşdü. L.Ter-Petrosyan yeni ittifaq müqaviləsi ilə bağlı güzəştə getməyə razı

18 olduqlarını bildirdi.

Bununla da Rusiya hər zaman olduğu kimi yenə Azərbaycana növbəti ağır və xəyanətkar bir zərbə vurdu. 1991-ci il iyulun 20-də L.Ter-Petrosyanla M.Qorbaçovun görüşündən sonra Ermənistan və Dağlıq Qarabağdakı silahlı birləşmələr Rusiyanın bilavasitə yardımı ilə yenidən silahlandırıldı.

ABDAL VƏ GÜLABLI KƏNDLƏRİNİN ATƏŞƏ TUTULMASI

1990-cı il 16 iyul Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Təkir kəndi istiqamətindən atəşə tutuldu.

1990-cı il 14 sentyabr Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Təkir kəndi istiqamətindən atəşə tutuldu.

1990-cı il 7 dekabr Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Mirikənd kəndi istiqamətindən atəşə tutuldu.

1990-cı il 22 dekabr Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Təkir kəndi istiqamətindən atəşə tutuldu.

ABDAL VƏ GÜLABLI KƏNDLƏRİ MÜHASİRƏDƏ

1991-ci ilin noyabrından Gülablıya və Abdala gediş- gəliş olduqca çətinləşmişdi. Müharibə getdikcə əkin sahələri insan əlinin hərarətinə möhtac, otlaq yerləri isə ermənilərin ixtiyarına keçirdi. Görünür, bu ermənilərə bəs etmirdi. Onlar hər vəchlə Gülablını və Abdalı ələ keçirməyə çalışırdılar. Gülablı və Abdalı əvvəllər kiçik bir polis mühafizə dəstəsi qoruyurdu. 1991-ci il fevralın 28-də Gülablı uğrunda gedən döyüşlərdə milis nəfəri Muradov Qorxmaz Murad oğlu şəhid oldu, kənddən bir nəfər isə yaralandı. Ayrı-ayrı vaxtlarda Gülablı və Abdal uğrunda döyüşlər günlərlə davam etdi və bu kəndlər erməni mühasirəsindən tam azad olundu. Ancaq Gülablının və Abdalın etibarlı olmayan müdafiəsi bu kəndləri işğala aparırdı. Bu təhlükə Ağdamın Şelli, Papravənd, Sırxavənd, Əliağalı kimi dağ kəndlərini, ermənilərin necə deyərlər, iki addımlığında yerləşən kəndlərimizin hamısının başının üstünü almışdı. Əvvəldə bildirdiyimiz kimi Gülablı və Abdal kəndləri Aşıq Valeh, Aşıq Səməd, Abdal Qasım, General Murtuz Quliyev, Xalq artisti Qurban Pirimov, Azərbaycanın ilk alim filosof qadını Şükufə Mirzəyeva, fizika üzrə elmlər doktoru Qəhrəman Hüseynov, dramaturq Məcid

Şamxalov, rejissor Ceyhun Mirzəyev, Xalq artisti Sara Qədimova, Səxavət Məmmədov, Əməkdar jurnalist Qulu Ağsəs, Xalq artisti Rafiq (Rəmiş) Hüseynov, Əməkdar artist Fehruz Məmmədov kimi neçə-neçə görkəmli elm adamlarının, təhsil, mədəniyyət, iqtisadiyyat sahəsinin, tanınmış musiqiçilərin və alimlərin vətənidir. Bu tanınmış şəxsiyyətlərdən Aşıq Valeh və Qurban Pirimov I Qarabağ müharibəsinin qəhrəman döyüşçüsü Pirimov Araz Əhməd oğlunun nəsil şəcərəsinə aid olduğu üçün onlar haqqında qısa məlumat verməklə kifayətlənirik.

Şəkildə (soldan): Arzu, Araz, Aqil və Ayaz.

AŞIQ VALEH VƏ QURBAN PİRİMOV

Aşiq Valeh (1729 – 1822). Aşıq Valeh 1729-cu ildə Gülablı kəndində doğulmuş, ustad aşıq Səməddən dərs almışdı. Aşıq Valehi heç vaxt, heç bir aşıq bağlaya bilməyibdi. Aşıqlıq sənəti onun nəvə-nəticələrinə də gəlib çatmışdır. Valehin Taleh adlı oğlu, Gözəl adlı qızı olmuşdu. Taleh də atası kimi aşıq olmuş, el-el, oba-oba gəzib məclisləri şənləndirmişdir. Qurban Pirimov: Azərbaycan musiqisinin görkəmli nümayəndəsi tarzən, Xalq artisti Qurban Pirimov 1880-ci ildə Gülablıda doğulmuşdur. Qurbanın atası Baxşəli XVIII əsr musiqi sənətinin görkəmli nümayəndəsi Aşıq Valehin nəvəsi idi. Baxşəli balabançı, böyük oğlu Ağalar isə aşıq olmuşdur.Qurban Ağdamdakı rus- tatar məktəbində oxuyarkən tez-tez Şuşaya gedir, məşhur Qarabağ xanəndələri ilə təmasda olurdu. 13 yaşında olarkən aşıq Abbasqulu onu Sadıqcanın yanına aparır. Ustad tarzən Qurbanın parlaq gələcəyini görüb, ona müəllimlik etməyə razı olur. 1905-ci ildə Cabbar Qaryağdıoğlu Qurbanı Bakıya gətirir. Həmin vaxtdan məşhur muğam üçlüyü yaranır. Tezliklə bu üçlük Şərqdə və Qafqazda məşhurlaşır. Qurban Pirimov XX əsr Azərbaycan tar ifaçılığında ən yüksək mərtəbəyə qalxan sənətkarlardan olmuşdur. Tarzən heç vaxt doğma Ağdamı, Abdal-Gülablını unutmamış, yerli musiqiçilərə qayğısını əsirgəməmişdir. Böyük sənətkar Qurban Baxşəli oğlu Pirimov 1965-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Qurban Pirimovun sənətini indi Arazın qardaşı oğlu Asim davam etdirir.

ABDAL - GÜLABLIYA ERMƏNİLƏRİN HÜCUMLARI

1991-ci il 25 fevral. Gülablı kəndinə ermənilərin yaşadığı Yenikənd kəndi istiqamətindən olan hücum zamanı, 2 nəfərin girov götürülməsinə cəhd edilmiş, bir nəfər isə vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdi.

1991-ci il 2 iyun. Gülablı kəndi atəşə tutulur. Bir nəfər yaralanır və xəstəxanada keçinir.

1991-ci il 20 sentyabr. Abdal kəndi ermənilərin yaşadığı Aranzəmi kəndi istiqamətindən atəşə tutulur.

1991-cı il 24 sentyabr. Gülablı və Abdal kəndləri Təkir, Yenikənd istiqamətindən atəşə tutulur. Bir nəfər həlak olur, bir nəfər yaralanır. Qeyri-bərabər döyüşdə Gülablı kəndindən polis işçisi Mehdiyev Fazil şəhid olur.

1991-ci il 6 oktyabr. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Aranzəmi kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Gülablıda 2 nəfər yaralanır.

1991-ci il 8 oktyabr. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Aranzəmi kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur.

1991-ci il 10-11 noyabr. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. 1991-ci il 21 noyabr. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. 3 nəfər yaralanır. 1991-ci il 2 dekabr. Gülablı və Abdal kəndləri Təkir, Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. 2 nəfər yaralanır. 1991-ci il 15 dekabr. Gülablı, Abdal və Əliağalı kəndlərinə silahlı basqın edilir.

ARAZ ƏHMƏDOĞLUNUN HƏYAT YOLU

İndi gülablıların fəxr etdiyi, adını iftixar hissi ilə çəkdikləri igidlərindən biri də I Qarabağ müharibəsində qazandığı qəhrəmanlıqla öz el-obasını şöhrətləndirən kəşfiyyatçı-döyüşçü Pirimov Araz Əhməd oğludur. Mən Arazın həyatı və döyüş yolundan söhbət açmaq istəyirəm. Araz Əhmədoğlu. 1969-cu il yanvarın 8-də Gülablıda Əhməd kişinin ailəsində bir oğul dünyaya göz açdı. Adını atası Əhməd kişi Araz qoydu.

Əsilli-nəcabətli, II Dünya Müharibəsinin qəhrəman döyüşçüsü Əhməd kişinin ailəsində, dünyaya göz açan Araz əvvəl dediyimiz kimi məşhur Aşıq Valeh ocağından, Pirimovlar nəslindəndir. Böyük Vətən müharibəsi başlayan kimi Əhməd kişini qohum-qardaşla görüşmədən cəbhəyə apardılar. O qanlı-qadalı müharibə illərində Əhməd kişi iki dəfə yaralandı və yenə cəbhəyə qayıtdı. Alman faşizminə qarşı müharibədə Əhməd kişi dəniz qüvvələrində xidmət edirdi. Cəbhədə neçə-neçə azərbaycanlı dostları gözü görə-görə həlak oldu və onlar bir daha geri qayıtmadılar. Əhməd kişi Böyük Vətən müharibəsindən çox gec qayıtmışdı. Hətta onun itkin düşməsi ilə bağlı ailəsinə məktub da gəlmişdi. Bacısı Cahan onun qayıtmadığını görüb öz oğlunun adını Əhməd qoymuşdu. Sonralar bacısı oğlu balaca Əhmədi də dayısı Əhməd kişi böyütmüşdü. Əhməd kişi müharibəyə gedəndə bir arzu ilə evdən çıxmışdı:- qayıtsam oğlum olsa adını Azər, Azad ya da Araz qoyacağam. Uşağı qucağına alıb, lampa işığında yuxarı qaldırıb güclə eşidiləcək bir səslə: - Axır ki, Araz da dünyaya gəldi, dedi. Sözünün üstündə durdu, Əhməd kişi. Dördüncü oğluna Araz deyib, ad qoydu. -Ya qismət, deyib çölə çıxdı.

Şəkildə (soldan): Azər, Arzu, Asəf, Araz və Azad.

Şəkildə (soldan): Arzu, Araz və Aqil.

ARAZIN GÜLABLI KƏND ORTA MƏKTƏBİNDƏ TƏHSİL İLLƏRİ

Araz Qurban Pirimov adına Gülablı kənd orta məktəbində oxuyanda mən ona dərs deyirdim. O, 9-cu A-nın sinif nümayəndəsi idi. Adətən, mən sinifə zəngdən bir az əvvəl gedir uşaqlarla söhbət edirdim. Arazgilin sinfində ən çox söhbət etdiyim Araz və Əliyev Qəhrəman idi. Arazın dərsdə, sinif yoldaşları arasında özünü əsil kişi kimi aparmağı mənim ilk dərslərdən diqqətimi çəkmişdi. Arazın xalası oğlu Səlimov Tofiq də məktəbdə rus dili müəllimi işləyirdi. Tofiq müəllim bir gün məni evlərinə nahara dəvət etdi. Getmək istəmirdim, dedi, evdə anamdan başqa heç kim yoxdu, qardaşlarım hamısı Bakıda yaşayır. Tofiqgilin evi kəndin lap yuxarısında, “Cəfərxanlar” məhləsində yerləşirdi. Gedəndə yolda qabağımıza Tofiqin xalası (Arazın anası) çıxdı. Dayanıb hal-əhval tutduq. O, bizi öz evlərinə dəvət etdi. Gördüm Arazda olan səmimiyyət, təmkin və mehribançılıq bütövlükdə bu qadının çöhrəsində cəmləşibdi. Arazla ən çox söhbətimiz kəndlə bağlı olardı. O, yaşının az olmasına baxmayaraq, 1905-06-cı illərdəki erməni-müsəlman davası haqqında çox məlumatlı idi. Mən hələ görmədim ki, sinif yoldaşlarından və məktəb uşaqlarından kimsə Araza qarşı hörmətsizlik etsin. Onların sinfində Nofəl adlı bir dəcəl oğlan var idi, o da Arazın xətrini çox istəyirdi.

Qəhrəman döyüşçülər Araz və Xaliq

Orta məktəb illəri. Sinif rəhbəri Sona Qasımova ilə

DÜZGÜNLÜYÜN VƏ ƏDALƏTİN TƏRƏFİNİ SAXLAYARDI

Sinif rəhbəri Sona Qasımovanın dedikləri: - Araz Əhməd oğlu haqqında çox danışa bilərəm. Həmişə fikirləşirdim ki, Arazdan danışmaq mənə çox çətin olar. Həyatım boyu nə qədər müəllim işləmişəmsə, nə qədər yaşamışamsa onun kimi savadlı məntiqə malik, tərbiyəli, alicənab ikinci bir şagird qarşıma çıxmayıbdı. Araz gərək belə tale yaşamayaydı... Qismət... Arazın həyatı qısa olsa da, o öz tərbiyəsinə 32 və əxlaqına görə şərəfli ömür yaşadı. Mən onların həm sinif rəhbəri, həm də cəbr-həndəsə müəllimi olmuşam. İlahi, insan nə qədər tərbiyəli, nə qədər ədalətli, nə qədər əxlaqlı olarmış. Ədalətli sözünü ona görə vurğuladım ki, Araz öz sinfinin axıradək sinif nümayəndəsi oldu. Əlaçı oxumaqla bərabər o, sinifdə həmişə düzgünlüyün, ədalətin tərəfini saxlayardı. Bu müsbət keyfiyyətləri Arazı bütün şagirdlərlə dost etmişdi. Mənim başqa bir işim olanda, sinfin tərbiyəvi işini ona tapşırırdım. Araz öz səliqə səhmanı ilə nəinki öz sinif yoldaşlarına, ümumiyyətlə bütün məktəbimizə nümunə idi. Mən fikir verirdim ki, o bir ağ köynəyi bir həftə elə səliqəli və təmiz saxlayırdı ki, hansı gün ona baxsaydın, sanki elə bilərdin, elə bu gün yuyulub, ütülənibdi. Mən sinif rəhbəri kimi sinifdə sual-cavab eləməyi çox sevirdim. Bununla mən əlaçı tələbələrimdən mənəvi qida alırdım. Araz sualların, ümumiyyətlə, hamısına düzgün və səlis cavab verirdi. Onu bu müsbət keyfiyyətlərinə görə nəinki sinif yoldaşlarından, hətta deyərdim ki, bütün məktəbimizdə oxuyan şagirdlərdən çox, lap çox istəyirdim. Allah rəhmət eləsin.

ƏHMƏD KIŞI MÜHARİBƏDƏN SONRA POÇT MÜDİRİ İŞLƏYİRDİ

Atası Əhməd kişi

Əhməd kişi müharibədən qayıdıb kənddə Poçt və Rabitə şöbəsinin müdiri işlədi. Ailədən-uşaqdan gizlətsə də, Əhməd kişi müharibədə aldığı yaralarından çox əziyyət çəkirdi.O, uzun müddət açıq dənizdə salın üstündə qalmışdı. Əhməd kişi 1980-ci il dekabrın 20-də 57 yaşında həyatdan köçdü. Onda Arazın vur-tut on yaşı var idi. Ailənin bütün çətinlikləri bundan sonra Arazdan yeddi

34 yaş böyük qardaşı Azərin və anası Lüsyanın çiyinlərinə düşdü. Ana həyat yoldaşı Əhməd kişinin ona çatan təqaüdü ilə ailəni dolandırırdı.

Qarabağ qəzetinin müxbiri, jurnalist Zəkurə Quliyevanın döyüşçü Pirimov Araz Əhməd oğlu haqqında yazdıqlarından: -Araz Əhməd oğlu 8 yanvar 1969-cu ildə Qarabağın dilbər guşələrindən olan Ağdam rayonunun Gülablı kəndində anadan olub. O, 1975-ci ildə Qurban Pirimov adına Gülablı kənd orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib. Oxuduğu 10 il ərzində müəllimlərinin və sinif yoldaşlarının hörmətini qazanıb. Ailədə 7 uşaq olub və Araz ailənin 4-cü övladı idi. Məktəbi əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra iki il, 1987- 1989-cu illər ərzində Almaniyada keçmiş Sovet Ordusunda hərbi xidmət keçmişdi. *** Araz Əhməd oğlu Almaniyada hərbi xidmətdə olduğu vaxtlarda da dəfələrlə anasına onunla bağlı hərbi hissə komandirindən tərifnamələr gəlib. O, 1989-cu ildə hərbi xidməti başa vurduqdan sonra doğma kəndinə qayıdıb. Bir müddət Xocalıda gedən inşaat işlərində, o cümlədən də hava limanının tikintisində iştirak edib. Yenidən təhsil almaq üçün Bakıya gəlib və Bakıxanov qəsəbəsində yerləşən Bakı Plan İqtisad Texnikumuna qəbul olunubdu.

ARAZ ALMANİYADA HƏRBİ XİDMƏTDƏ

Ömrün anları foto şəkillərdə

ARAZ ƏHMƏDOĞLU ALMANİYADA HƏRBİ XİDMƏTDƏ

Şəkildə (soldan): 2-ci Araz 37

Araz Əhmədoğlu Almaniyada hərbi xidmətdə

ƏSGƏR MƏKTUBLARI

Əziz və hörmətli bacım Arzu. Salam! Salamdan sonra əgər zəhmət çəkib mən tərəfin əhvalı ilə tanış olmaq istəsəniz mən sağ və salamat varam, sizin də sağ – salamat olmağınızı ürəkdən arzu edirəm. Bacı, mən lap yaxşıyam, işlərim də hələki lap əla gedir. Burada havalar da yaxşı keçir. Nə isə. Burada elə bir maraqlı şey yoxdur ki, sənə yazam. Hə, məlumun olsun ki, məktubunu və otkrıtkalarınızı aldım. Çox sağ olun. Sən yaz görüm necəsiniz? İşləriniz, dərsləriniz necə gedir? Lyusə neyləyir? Oralarda havalar necə keçir? Kənddə nə təzə xəbərlər var?

Daha nə yazım. Hələlik bu qədər. Hərdən kənd yaman yadıma düşür. Doğrudan da adam uzaqlarda vətənin qədrini bilərmiş. Məndən Lyusəyə (ayrıca), Asəfə, Aqilə, Ayaza və bütün qohum və qonşulara salam söylə. Sağ ol. Öpürəm səni. İmza: qardaşın Araz Nakleyka göndərirəm. Kim istəmişdi verərsən ona. 02.01.88. *Araz*

Ömrün anları foto şəkillərdə

Hörmətli məktub

Əziz və hörmətli bacım, Arzu. Salam! Necəsən?

Arzu, məlumun olsun ki, məktubunu aldım, çox şad oldum. Sizi də həmişə şad və xoşbəxt olasınız. Arzu mən lap yaxşıyam, işlərim də əla gedir. Sən yaz görüm neyləyirsiniz. Lyusə necədir, Asəfin işləri necə gedir? Aqil, Ayaz necə oxuyur. Anlaya bilmirəm ki, oralarda nə baş verir. Ermənilərlə bizim aramızda nə olub? Arzu məktubunu olan kimi bildim ki, yazmısan mənə niyə heç nə göndərməmisən. Neyləyim elə oldu ki, heç nə ala bilmədim. Burada həmişə şəhərə çıxmaq olmur.

Nə isə. Komandirim yenə gedib Bakıya. Bu dəfə sənə bir saat göndərmişəm. Alsan yazarsan. Daha nə yazım. Hələlik bu qədər . Məndən Lyusəyə (ayrıca), Asəfə, Aqilə, Ayaza və bütün qohum – qonşulara salam söylə. Sağ ol. Öpürəm səni. 16. 09. 88 *Araz*

Araz Əhmədoğlu Almaniyada hərbi xidmətdə

Ömrün anları foto şəkillərdə

Hörmətli məktub Əziz və hörmətli bacım Arzu, Salam!Necəsən? Arzu, məlumun olsun ki, məktubunu aldım, çox şad oldum. Sizi də həmişə şad və xoşbəxt olasınız. Əgər zəhmət çəkib mən tərəfin əhvalı ilə tanış olmaq istəsəniz mən sağ salamat varam. Sizin də sağ – salamat olub, kefi kök yaşamağınızı o bir Allahdan arzu edirəm. Arz, mən lap yaxşıyam, işlərim də öz qaydasında gedir. Sizi də yaddan çıxarmamışam. Nə isə. Sən yaz görüm neyləyirsiniz? Lyusə necədir? Asəfin işləri necə gedir? Yəqin indi Qiyabinin işlərin o aparır. Ona görə də başı bərk qarışıqdır. Hər şeyi yadından çıxardıb. Nə yeni il də, nə də ad günümdə Allahın bir 42 təbrik edirəm sözünü də yazmadı. Deynən ki, çox sağ olsun. Arzu kənddən çox narahatam, hər gecə yuxuda atamı görürəm. Lənətə gəlmiş ermənilər deyəsən sakitləşmək bilmirlər. Burada danışırlar ki, bizi də tezliklə Almaniyadan çıxaracaqlar. Arzu, nə təzə xəbər olsa yazarsınız. Gözləməyin ki, mən məktub yazım onda siz də cavab yazasınız. Burada yazmalı bir xəbər yoxdur. Nə isə. Daha nə yazım. Hələlik bu qədər. Məndən Lyusəyə (ayrıca), Asəfə, Aqilə, Ayaza və bütün qohum – qonşulara salam söylə.

Sağ ol. Öpürəm səni. *26. 01. 89*.*Araz*

Araz Əhmədoğlu Almaniyada hərbi xidmətdə

Hərbi xidmətdə

Araz Əhməd oğlu Almaniyada hərbi xidmətdə

ARAZ ƏHMƏDOĞLU BAKI PLAN İQTISAD TEXNİKUMUNDA OXUYARKƏN

Tələbəlik illəri. Şəkildə(soldan): 3-cü Araz

Araz Əhməd oğlu Bakı Plan İqtisad Texnikumunda oxuyarkən müəllimlərin və tələbə yoldaşlarının hörmətini qazanmışdı. Texnikumun koridorlarındakı lövhələri Arazın əl işləri, rəsmləri bəzəyirdi. 47

Bu kitabı hazırlayarkən Bakı Plan İqtisad Texnikumuna yollandım. Əvvəlcə dedim bir koridorlara baş çəkim, divarlara baxım. Gözlərim Texnikumun divarlarında Araz Əhməd oğlu haqqında məlumat axtarırdı. Bu texnikum indi Bakı Dövlət Sosial-İqtisad Kolleci adlanır. Kollecin tələbələrindən dörd nəfər I Qarabağ Müharibəsində şəhid olubdu. Kollecin birinci mərtəbəsində onlara guşə ayrılmış və Pirimov Araz Əhməd oğlunun da adı və şəkli o, şəhidlərin siyahısına yazılıbdı. Yeni direktor, pedaqoji elmlər doktoru Vidadi Orucov gələndən sonra kollec öz görkəmini xeyli dəyişibdi. Səliqə-səhman göz oxşayır. O zamanın müəllimlərindən qalanlar çox azdı, kimisi dünyasını dəyişib, kimisi də təqaüdə çıxıbdı. Bakı Dövlət Sosial-İqtisad Kollecindən çıxarkən “Şəhidlər guşəsi”nə dönüb bir də baxdım. Lövhədəki yazıları həyəcansız oxumaq olmur: “Pirimov Araz Əhməd oğlu Bakı Dövlət Sosial-İqtisad Kollecinə “EHM və AS-lər üçün proramlaşdirma” ixtisasi üzrə 1991-ci ildə qəbul olunmuş və 201 saylı qrupda oxuyarkən təhsilini yarımçıq qoyub müharibəyə getmişdir”.

ERMƏNİ KƏNDLƏRİNDƏN ABDAL- GÜLABLIYA HÜCUMLAR

Ətraf erməni kəndlərindən Abdal-Gülablıya tez-tez hücumlar olurdu. Qarabağda müharibə, doğma kəndi Gülablıda qanlı döyüşlər getdiyi üçün Araz heç rahatlıq tapa bilmirdi.Hər gün dayısı Həşimgilə gedib kəndə zəng vurur, hal-əhval tuturdu. 49

Kənd strateji cəhətdən yüksəklikdə yerləşdiyindən ermənilər itkilər versələr də, kəndi almağa çalışırdılar. Onlar bu məqsədlərinə 1905-07-18-ci illərdə çata bilməsələr də, yenidən 1988-ci ildə baş qaldırmışdılar. Araz Texnikumda təhsilini yarımçıq qoyub biryolluq kəndə qayıtmaq qərarına gəlmişdi.

Jurnalist Z. Quliyevanın Araz Əhmədoğlu haqqında yazdıqlarından: Heç vaxt gözə görünməyən, lazım gələndə isə vulkan kimi püskürüb insanı Vətənin, ana-bacıların qalxanına çevirən bir duyğu var. Ona qeyrət deyirlər. O şərəfli duyğu hər kəsə nəsib olmasa da, qəhrəmanların, igidlərin canında, qanında həmişə var. Ağdam rayonunun Gülablı kəndi də dar gündə igid oğulların qeyrətinə sığınıb. Belə igidlərdən biri də Araz Pirimov idi.

Bacısı Arzunun söbətlərindən: -Araz hərbi xidmətdən sonra kəndə qayıtmışdı. Bizim kənddən olan Mübariz Əliyev Xocalıda gedən tikinti işlərinə rəhbərlik edirdi. Araz bir gün gəldi ki, Mübariz müəllimlə danışmışam, sabah Xocalıya işləməyə gedəcəyəm. Araz bir müddət Xocalıdakı tikintidə işlədi. Çox vaxt ora vertalyotla gedib-gəlirdilər.Təhlükəli idi. Mübariz Əzizxanoğlu bir gün gördüm ki, anamı çağırır. Onlar həyət qapısında nədənsə danışırdılar. Hərdən Arazın da adını çəkirdilər.

Anam səsini qaldırıb, sabah gələndə onu da gətirərsən, dedi: Düzü Arazın kəndə gəlməyini də istəmirdim. Xüsusi təyinatlı polisdə döyüşən qardaşım Asəfdən sarı çox narahatçılıq keçirirdim. Bakıya zəng vurub, gəmidə işləyən qardaşım Azərlə danışdım. Ondan Araza Bakıda bir iş düzəltməsini xahiş etdim. Mən danışdım. Azər qulaq asdı. Heç nə demədi. Sağollaşıb telefonun dəstəyini asdım. Axşam dayım Adil də bizə gəlmişdi. O, Arazı inandıra bildi ki, mütləq təhsilini davam etdirməlidir. Araz öz istəyi ilə Bakı Plan İqtisad Texnikumuna qəbul olundu. O, bizdən xəbərsiz kənddən kiminləsə telefonla danışırmış.

Tez-tez kəndə gəlir, özünümüdafiə qüvvələrimiz yerləşdiyi “Çıraqlı”, “Uçanqaya” səngərlərinə baş çəkir, saatlarla orada qalırdı. Sonuncu dəfə Bakıya gedəndə anama dedi ki, kəndə qayıdacağam. Sizi belə qoyub gedə bilmərəm. Getdi və təhsilini yarımçıq qoyub kəndə qayıtdı. Gəldiyi günün səhəri Abdal məktəbində yerləşən hərbi qərargaha gedib döyüşçülərimizin sıralarına qoşuldu.

ERMƏNİLƏRİN HÜCÜMÜNU EŞİDİB KƏNDƏ QAYITDI

Kollecin hüquq müəllimi Culfayev Allahverdi Abbas oğlunun söbətlərindən:

-O zaman bizim texnikumdan Arazdan sonra könüllü olaraq cəbhəyə xeyli tələbəmiz yollandı. 4 nəfər tələbəmiz şəhid oldu. Araz birinci getmişdi. Biz onların hamısına xeyir - dua verdik. 1992-ci il iyunun əvvələri idi. Hələ məzuniyyətə çıxmamışdıq. Xəbər gəldi ki, Araz şəhid olubdur. Bu xəbər mənə, bütün kollektivə çox ağır təsir etdi. O uşağın səsi hələ də mənim qulağımdadır. Təhsil Nazirliyi qarşısında məsələ qaldırdım ki, texnikuma Arazın adı verilsin. Bu məsələyə bizim rəhbərlik açığı bir az diqqət

53 yetirmədi. 1992-ci ilin payızında məsələni yenidən qaldırdım. Yenə də bir nəticə olmadı. Mən Arazın 3-4 qohumunu tanıyırdım. Biz dostluq edirdik. Bizim texnikumda Arazın xüsusi hörməti var idi. İndinin özündə belə bizim bütün tədbirlərimizdə Arazın adı çəkilir. Çox mədəni və tərbiyəli uşaq idi. Onlara “Hüqüqun əsasları”ndan dərs demişəm. Arazgilin qrupundan 3-4 nəfər hər il iyunun əvvəllərində kollecə gəlirdi. Onlar birinci mərtəbədəki şəhidlərin xatirə lövhəsinin yanında xeyli dayanıb gedirdilər. Nədənsə onlar sonra gəlmədilər. Biz Araz kimi oğullarla fəxr edirik. Müharibə davam edir. Çox təəssüf ki, hələ də şəhidlərimiz var.

GÜLABLI VƏ ABDAL KƏNDLƏRİNƏ ERMƏNİLƏRİN HÜCUMLARI

1992-ci il 14 yanvar. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. 1992-ci il 13 fevral. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. 1992-ci il 4 mart. Ermənilər Gülablı və Abdal kəndlərinin tərk edilməsi haqqında əhaliyə ultimatum verir. 1992-ci il 16 mart. Mərzili, Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Bir neçə ev dağıdılır. Kəndlərdə güclü atışma gedir. Gülablı və Abdal kəndləri uğrunda gedən döyüşdə 1970-ci ildə Ağdam rayonunun Bağbanlar kəndində doğulmuş Rüstəmov Mikayil Ənvər oğlu şəhid olur.

1992-ci il 20 mart. BMT-nin baş katibinin xüsusi elçisi S.Velns Ağdama gəlir. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. 1992-ci il 24 mart. Mərzili, Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Bir neçə ev dağıdılır. Kəndlərdə güclü atışma gedir.

1992-ci il 25 mart. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Kəndlərdə güclü atışma gedir. 1992-ci il 30 mart. Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Kəndlərdə güclü atışma gedir. 1992-ci il 1 aprel. Gülablı və Abdal kəndlərinə 3 istiqamətdə ermənilərin hücumu başlamış, kəndlərdə güclü döyüş gedir. 3 nəfər yaralanır, 15 ev dağıdılmışdı. 1992-ci il 2 aprel. Gülablı və Abdal kəndlərində güclü döyüşlər gedir. Düşmən geri oturdulur. 1992-ci il 7 aprel. Gülablı və Abdal kəndləri yenidən ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Kəndlərdə güclü atışma gedir. 1992-ci il 10 aprel. Gülablı və Abdal kəndləri yenidən ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Kəndlərdə güclü atışma gedir. 1992-ci il 12 aprel. Gülablı və Abdal kəndləri yenidən ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Kəndlərdə güclü atışma gedir.

1992-ci il 16 aprel. Gülablı və Abdal kəndləri yenidən ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən atəşə tutulur. Kəndlərdə güclü atışma gedir. 1992-ci il 16 aprel. Gülablı və Abdal kəndlərinə ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd Ağbulaq, Pircamal kəndləri istiqamətindən hücum edilir. 1 nəfər yaralanır, 18 ev dağıdılmışdı. 1992-ci il 10 may. Ağbulaq, Pircamal kəndləri uğrunda döyüşlər gedir. 1992-ci il 11 may. Naxçıvanik kəndi uğrunda döyüşlər gedir. Bütün cəbhə boyu şiddətli döyüşlər başlayıb. 1992-ci il 13 may. Ağdam şəhəri, Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir, Yenikənd, Ağbulaq və Pircamal kəndləri istiqamətindən hücuma məruz qalır. 1992-ci il 15 may. Gülablı və Abdal kəndlərinə ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir və Yenikənd kəndləri istiqamətindən hücuma məruz qalır. Kəndlərin bir hissəsi düşmən əlinə keçir. Evlər yandırılır. 1992-ci il 16 may. Gülablı və Abdal kəndlərinə ermənilərin hücumu dayandırılır və düşmən tam kəndlərdən böyük itkilər verərək geri çəkilir. Kəndlərdə düşmən tərəfdən vuruşan 12 muzdlu döyüşçünün cəsədləri qalır.

ARAZ VƏ QARDAŞI ASƏF DÖYÜŞ PALTARI GEYMİŞDİLƏR

Yazıçı-publisist Surxay Əlibəylinin söhbətlərindən:

-Biz nəsil-kök baxımın- dan Gülablı kəndindənik. Qarabağ müharibəsi başla- yanda şəhərdə yaşasaq da, kəndə tez-tez gedib-gəlirdim. Əhməd dayımın uşaqlarına baş çəkir, hal-əhval tuturdum. 1992-ci ilin may ayının 15-i işə gələndə xəbər tutdum ki, ermənilər Gülablıya yenidən hücum ediblər. Üç nəfər maşına Şəkildə:soldan 2-ci qardaşı Asəf oturub Gülablıya yollandıq. Əhməd dayımın gilin evi məscidin həyətində, erməni kəndlərinin qənşərində yerləşirdi.Məqsədim Əhməd dayımın ailəsini kənddən çıxarıb şəhərə gətirmək idi. Kəndə çatanda gözlərimə inanmadım. Abdal və Gülablı kəndlərini hər tərəfdən atəşə tutmuşdular. Ondan artıq evi yandırmışdılar.Əhməd dayımın oğlu Araz və Asəf də əsgər paltarında vuruşurlar. Araz Bakıda oxuduğunu bilirdim, kəndə qayıtmağından isə xəbərsiz idim. P.S. Xalqımızın vətənpərvər oğlu Surxay Əlibəyli 2018-ci ildə Ağdam həsrəti ilə Bakıda həyatdan köçdü. 58

ARAZ PİRIMOVUN İNANILMAZ İGİDLİYİ

Həmin gün, 1992-ci ilin may ayının 15-də ermənilər Gülablıya hücum edib kəndin bir hissəsini ələ keçirib evləri yandırmışdılar. Bu döyüşdə Araz Pirimov inanılmaz bir igidlik göstərərək dörd əsgər dostu ilə düşmənin arxasına keçə bildi. Onlar əlverilşli mövqe seçib, gözlədilər. Ermənilər kəndin içərisinə doğru irəliləyəndə, Arazgil Təkir istiqamətindən gələn tankı vurdular və yolu kəsdilər. Tank alovlanıb yanmağa başladı. Bu anda onlardan xəbərsiz əlverişli mövqe tutan kəşfiyyatçı Müşfiq Abbasovun rotası ikinci erməni tankının külünü göyə sovurdu. Arxadan vurulan bu zərbə düşməni pərən-pərən saldı. Köməyə gələn Şirin Mirzəyevin komandalığı ilə ordumuz güclü əks hücuma keçdi və Abdal-Gülablı kəndləri geri qaytarıldı. Arazın həmin döyüşdə bir qəhrəmanlığı da elə öz qapılarında altı erməni dığasını və bir neçə düşmən əsgərini məhv etməsi oldu. 15 may döyüşündə Fred Asifin batalyonun və Şirin Mirzəyevin komandalığı ilə 836 saylı Ağdam Özünümüdafiə Alayının, Abdal-Gülablı taborunun igidliyi sayəsində düşmən bu kəndlərdə çox duruş gətirə bilməyib geri çəkildi. Döyüşdə Abdal-Gülablı kəndindən Məmmədov Saleh Sabir oğlu şəhid oldu.

1992-ci il mayın 15-də Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə erməni silahlı qüvvələri Azərbaycan ordusunun bir hərbi vertalyotunu vurdu. Şirin Mirzəyev komandalığı ilə döyüşən 836 saylı Ağdam Özünümüdafiə Alayının əsgərlərindən 1973-ci ildə Ağdam şəhərində doğulmuş igid əsgər Rüstəmov Sənan Əkbər oğlu, 1963-cü ildə Ağdam rayonunun Əliağalı kəndində doğulmuş Ələkbərov Saleh Surxay oğlu, 1970-ci ildə Ağdam rayonunun Seyidli kəndində doğulmuş Süleymanov İntiqam Hüseyn oğlu şəhid oldular.

1992-Cİ İLİN İYUNUNDA APARILAN UĞURLU DÖYÜŞ ƏMƏLİYYATLARI

Polkovnik-leytenant Nazım Bayramovun söhbətlərindən:

-1992-ci il Azərbaycan Ordusunun keçirdiyi hücum əməliyyatlarının strateji hədəfi-Qarabağ hərbi əməliyyatlar zonasında mühüm hərbi əhəmiyyəti olan Qarabağ dağ silsiləsinin 1992-ci ilin noyabrına qədər tutulması idi. Bu, keçmiş Dağliq Qarabağ Muxtar Vilayətinin əhalisinin ən çox və sıx yaşadığı Ağdərə, Əsgəran, Xocalı, Xankəndi rayonları üzərində bizim hərbi nəzarətimizi tam təmin edirdi. Qarabağ dağ silsiləsinin azad edilməsi Ermənistanın işğalçı məqsədlərinə çatmasını dayandırır, bununla da, Qarabağda sülh prosesinin Azərbaycan üçün əlverişli hərbi şəraitdə keçirilməsinə şərait yaranırdı. Sözsüz ki, bu da Qarabağda sülh prosesinin Azərbaycan dövlətinin maraqlarına uyğun həllini təmin edirdi. 1992-ci ilin 12-16 iyun tarixində Azərbaycan ordu komandanlığının düzgün hazırladığı əməliyyat və Azərbaycan əsgərinin böyük igidliklə həyata keçirdiyi uğurlu Şaumyan və Əsgəran əməliyyatları, 1991-ci ilin noyabrından sonra, ilk dəfə hücum təşəbbüsünün Azərbaycan Ordusunun tərəfinə keçməsinə səbəb oldu.

12-16 iyun 1992-ci ildə Gülablı və Abdal kəndləri istiqamətindən hücum edən qüvvələrimiz Əsgəran rayonunu ermənilər yaşayan və strateji yüksəkliklərdə yerləşən Dəhraz və Ağbulaq kəndlərini, Ağdam-Şelli istiqamətindən hərəkət edən qüvvələrimiz isə Aranzəmi, Pir-Camal və Naxçıvanik kəndlərini ələ keçirdilər. Onu da deyim ki, bu döyüşdə Abdal - Gülablı kəndləri istiqamətindən hücum edən qüvvələrimiz və Ağdam- Şelli istiqamətindən hərəkət edən qüvvələrimiz çox böyük qəhrəmanlıqlar göstərdilər.

ARAZIN DAHRAZ UĞRUNDA GEDƏN DÖYÜŞDƏ QƏHRƏMANLIĞI

Şəkildə (soldan): Əliyev Sadiq, Tağıyev Eldar və Araz

Şakir Səlimovun komandanlıq etdiyi 708-ci briqadanın tərkibindəki 836-cı hərbi hissənin 2-ci taboru Gülablı və Abdal kəndlərinin cavanlarından təşkil olunmuşdu. Taborun 140-a qədər döyüşçüsü var idi.

Ərazinin bütün kəşfiyyat xəritəsini Şakir Səlimov özü çəkib Müşfiq Abbasova, Araz Əhməd oğluna, Arif İnqilab oğluna və Rövşən Sabir oğluna həvalə etmişdi. Onlar Harov, Təkir, Yenikənd, Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmi, Pir-Camal və Naxçıvanik istiqamətindən hərəkət edən düşmənin qüvvələrini daim nəzarətdə saxlayır, vaxtlı-vaxtında komandanlığa mühüm məlumat lar çatdırırdılar. Xüsusən, Araz və onun dostu Arif İnqilab oğlu hərbi xəritədən yaxşı baş çıxarırdılar. 10-11 iyun 1992-ci il. Müşfiq Abbasov, Araz Əhməd oğlu, Arif İnqilab oğlu və Rövşən Sabir oğlu bütün kəşfiyyat işlərini görüb, düşmən qüvvələrinin hərəkət istiqamətini aydınlaşdıra bildilər. Onlar bu kəşfiyyata gedərkən Ağbulaq istiqamətində yerləşən bir erməni postunu və 4 erməni əsgərini də məhv etdilər.

UĞURLU DÖYÜŞ ƏMƏLİYYATLARI VƏ CƏBHƏDƏ DÖNÜŞ MƏRHƏLƏSI

12 iyun 1992-ci il. Gecə-gündüz, hər an bizi düşündürən sualın cavabı, tilsimə düşmüş düyünün açarı tapıldı və ilk dəfə müharibədə qələbə qığılcımları parladı.

12 iyun 1992-ci il. Bu tarixi yadda saxlayın. Həmin gün Ermənistanın Azərbaycana elan olunmuş müharibəsində dönüş mərhələsi başladi. Silahlı birləşmələrimiz toparlanıb bütün cəbhə xətti boyunca əks hücuma keçdilər. Düşmənin sürətli hücumunun qarşısı ərazi özünümüdafiə batalyonları, Milli ordu və Xüsusi təyinatlı milis dəstələrinin gücü ilə alındı. Ordumuz düşmən hücumuna əks-hücumla cavab verdi.

Gülablı və Abdal taborunun qəhrəman döyüşçüləri 65

GÜLABLI VƏ ABDAL TABORU TORPAQLARIMIZIN AZAD EDİLMƏSİNDƏ

12 iyun 1992-ci il. saat 16-da Milli Ordumuz erməni silahlı qüvvələrinin strateji mövqelərdə yerləşən Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmi, Pir-Camal və Naxçıvanik kəndlərindəki döyüş nöqtələrini bombardman etməyə başladı. Bundan sonra Şakir Səlimovun və onun müavini Filman Abbasovun komandanlıq etdiyi Gülablı və Abdal kəndləri istiqamətindən hücum edən 708-ci briqadanın tərkibindəki 836-cı hərbi hissənin 2-ci taboru hücuma keçdi.

Ağdam istiqamətindən hərəkət edən qüvvələrin Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərə dəstək olması üçün mütləq Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmi, Pir-Camal və Naxçıvanikdə yerləşən erməni qüvvələri susdurulmalı idi.

Gülablı və Abdal taborunun qəhrəman döyüşçüləri

12 iyun 1992-ci il. Saat 17-dir. Döyüş nöqtələrindən yaralılar gətirilir. Həmin vaxt Müdafiə Nazirliyinin çevik və operativ şəkildə başladığı əks hücum planı düşmən qüvvələri arasında çaxnaşma saldı. Hava hücumunu dəf etmək üçün silahlı qüvvələrimizin vertolyotları düşmən mövqelərini intensiv atəşə tutdular. Ermənilərin bir neçə strateji obyekti bombalandı.

Çevik, sürətli hücum əməliyyatı nəticəsində düşmənin bir neçə istehkamı və səngəri darmadağın edildi. Çox çəkmədi ki, erməni silahlı birləşmələri müxtəlif istiqamətlərdən Ağdam şəhərini toplardan və “Qrad”lardan intensiv atəşə tutdular. Düşmənin atəş nötələri ordumuz tərəfindən susduruldu.

Gülablı və Abdal taborunun qəhrəman döyüşçüləri

UĞURLU KƏŞFİYYATLAR, AZAD EDİLMİŞ STRATEJİ MƏNTƏQƏLƏR

12 iyun 1992-ci il. Axşam saat 8-dir. Ağbulaq, Pircamal, Dəhraz, Naxşivanik, Aranzəmi kəndləri düşməndən təmizləndi. Düşmən qüvvələri pərən-pərən düşüb qaçır. Ordumuz düşməni təqib edir.

2-CI GÜLABLI VƏ ABDAL TABORUNUN QƏHRƏMANLIĞI

1992-ci il iyunun 12-də başlayan Pir-Camal, Naxçıvanik, Dəhraz uğrunda gedən fasiləsiz ölüm-dirim savaşı nəticəsində erməni qüvvələri məğlub olaraq 14 km geri çəkildi. Torpaqlarımızın bir qismi azad edildi. Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmi, Pir-Camal, Naxçıvanik düşmən tapdağından təmizləndi. Bu döyüşlərdə Şakir Səlimovun və Filman Abbasovun komandanlığı ilə Gülablı və Abdal kəndləri istiqamətindən hücum edən 836-cı hərbi hissənin 2-ci taboru, 708-ci briqadanın tərkibində olmaqla daim öndə getmişdir. 836-cı hərbi hissənin 2-ci taborunun Gülablı və Abdal kəndlərindən olan döyüşçülərindən Abbasov Müşfiq, Abbasov Musa, Abbasov Xəqani, Abbasov Xəlil, Abdullayev Şakir, Abdullayev Mansur,

Abdullayev Qiyas, Abdullayev Natiq, Cümşüdov Coşqun Ərəbov Rüstəm, Ərəbov Vasif, Əliyev Kamil, Əliyev Ramiz, Xanmədov İlham, Xanmədov Kamil, Həsənov İlqar, Hüseynov Elşən, Həsənov Fərman, Həsınov Habil, Hüseynov Telman, Həziyev Ədalət, Xudiyev Xudu, İsmayılov Məhərrəm, İbrahimov Sabit, İbrahimov İsi, Qarayev Bəbir, Qasımov Bəhram, Quliyev Murtuza, Mehdiyev Rafiq, Mehdiyev Bəhmən, Şirinov Mais, Səlimov Natiq, Səlimov Nofəl,

Səlimov Şakir, Tağıyev Natiq, Tağıyev Eyvaz, Tanrıverdiyev Bəxtiyar, Tağıyev Elşən, Tağıyev Eldar, Tağıyev Sadıx, Tağıyev Tağı və b. bu əməliyyatda xüsusi rəşadət göstərdilər.

CƏSUR KOMANDİR ŞƏHİD OLDU

12 iyun 1992-ci il. Saat 21 radələrində dəhşətli bir xəbər bütün əsgərləri, komandirləri sarsıtdı: Eldar Bağırov adına batalyonun komandiri Allahverdi Bağırovu döyüş bölgəsindən geri gətirən maşın Naxçivanik kəndi ərazisində minaya düşüb partlamışdır. Cəsur komandir, qeyrətli oğul Allahverdi Bağırov və sürücüsü, cəsur döyüşçü Əmir Mirzəyev həlak olmuşlar. Allahverdi Bağırovun yeganə oğlu Elşən Bağırov Hafiz times.com-a müsahibəsində atası ilə bağlı bir sıra gizli qalmış məqamlara aydınlıq gətirməyə çalışıb.

Elşən Bağırovun söhbətlərindən: -Allahverdi Bağırovun çox döyüşləri olub, mən hamısında iştirak etməmişəm. Ermənilər hücuma keçəndə Qarağacı qəbirstanlığında “Ala Yaqub”a köməyə getmişdik. Ağdamın Şelli kəndində, Mantar dağında bizim 71 postumuz var idi. Ermənilər dəfələrlə ora hücum etdilər, amma qarşılarını aldıq. Ən yaddaqalan döyüşümüz isə 1992-ci il iyunun 12-də oldu. Həmin gün atam minaya düşərək, şəhid oldu. Sizə bir məqamı deyim, özünüz nəticə çıxarın. Biz hücuma keçməklə bağlı xeyli müddət əmr gözlədik. Əmr verilən kimi hücuma keçdik. Qarşımızda bir minatəmizləyən maşın, onun arxasınca iki “T-72” tankı gedirdi. Daha sonra isə əsgərlərimiz hücuma keçdilər. Həmin yolu 3 hərbi texnika, ardınca “Qaz-66” markalı maşın keçdi. Yaxşı yadımdadır ki, həmin maşını Bəylər Bəylərov idarə edirdi. Maşının sol təkəri minaya düşdü. O boyda, o ağırlıqda maşını mina yolun qırağına atdı. Maşının içərisində arxa tərəfdə iki nəfər vardı, “AQS-17” tipli qumbaraatanla gedirdilər. Onlar “kantuziya” aldılar. Nizami adlı həkimimiz də “Qaz-66”da minaya düşmüşdü. Döyüşdən sonra atamgil “UAZ”-la qayıdan zaman həmin partlamış maşının yanında saxlayırlar. Atam deyib ki, “Balaca bir minaya baxın, görün, bu böyüklükdə maşını külə döndərib”. Elə bu sözü deyib tərpənəndə atamın da maşını minaya düşüb. Mina sol tərəfdə partlamışdı. Dalğa atamı maşından kənara atmış, sonra maşın atamın üstünə aşmışdı. Atam elə də ağır yaralanmamışdı. Başının arxasından balaca bir yara almışdı, bir də qolunun dərisi sıyrılmışdı. Yəqin ki, maşının altından çıxmaq istəyirmiş. Mən elə başa düşürəm ki, atam o yaralardan heç vaxt ölə bilməzdi…

Bu xəbərə heç kim inanmırdı, yaxud, inanmaq istəmirdi. O vaxt mobil telefon, internet yox idi. Bir xəbərin gəlməsi üçün xeyli vaxt lazım idi. Biz Ağdamdan xeyli aralıda – Naxçıvanik, Arənzəmin, Pircamal kəndlərindəki postlarda idik. 1992-ci il iyun ayının 13-ü, günorta saat 4-5 olardı, xəbər gəldi… O vaxt “Uzundərə” deyilən yerdə ruslara məxsus silah anbarları yerləşirdi. “708”-in qərargahı da orada idi. Atam tapşırıq dalınca ora gedirdi. Şirin Mirzəyev, Asif Məhərrəmov da ora gedirdilər.

1992-Cİ İLİN AVQUSTUNDA DAĞLIQ QARABAĞIN 55 FAİZI AZAD OLUNMUŞDU

Qarabağ qazisi Ərşad Zeynalovun söhbətlərindən: -12 iyun döyüşündə Şirin Mirzəyev də şəhid oldu. Xankəndindən Ağdərəyə magistral yol gedir. Hərbi xəritələrdə adı 86-cı magistral adlanır. Bu yol Sırxavəndin üstündəki ermənilər yaşayan Kiçan(Ballı qaya) kəndindən keçir. Xankəndi ilə Ağdərənin əlaqəsini buradan kəsmək olur. O vaxt Mirzəyev çağırdı ki, bizimkilər Ağdərəni azad edir, məqsəd o yolu tutub saxlamaqdır ki, Xankəndindən Ağdərəyə kömək getməsin. Bizim 4 tankımız var idi, mən də BMP-də, bütün alayla hücuma getdik. Sırxavənd qəbiristanlığının yanında bir tankımız minaya düşdü. Əslində həmin vaxt Ağdamdan “OMON” gəlib Fərrux yüksəkliyini tutmalı idi. Gəldi, ancaq bu, real deyil, çünki biz tərəf sıldırım qayalıq idi.

Sağ tərəfdən isə Qazançını rəhmətlik “Ala Yaqub” tutmalı idi. Bunların heç biri lazımi yerə qədər gəlib çıxa bilmədi. Ancaq biz gedib çıxdıq. Tank minaya düşəndə isə həkim çağırdıq, UAZ gələndə ikinci minaya düşdü, iki həkim şəhid oldu. Düşmən minaatanla atmağa başladı. Bu vaxt baxdım ki, tankın biri yoxdur. Atıcı Səyyafı çağırdım, dedi ki, artıq mən Sırxavəndin içindəyəm, tankı vurublar. Onun ardınca Sırxavəndin içinə doğru BMP ilə irəlilədim. Təpənin üstünə çıxanda gördüm ki, tankın sol tərəfi yanır, “bak” tərəfdən vurulmuşdu. Ancaq tank yana-yana ermənilərin üstünə gedirdi. Səyyaf düşmən səngərinə iki mərmi atdı və biz girib Sırxavəndi tutduq. Sırxavənd nə gündə idi. Təsəvvür edin ki, ermənilər səliqə ilə kəndin bütün darvazalarını belə kəsib aparmışdılar. Hər tərəfi ot, qanqal basmışdı. 1992-ci il martın 14-də işğal olunan Sırxavənd xarabalığa çevrilmişdi. Düşmən bir BMP-ni qoyub qaçmışdı, biz onu götürdük. Hətta onların qərargahında bir “ovçarka” bağlı qalmışdı. Sarıyev var idi, minaaxtaran. İt qəfil bunun üstünə atılanda ayağından vurmuşdu. Ancaq iti götürdü və ayağını sağaldıb özü ilə hərləyirdi. Gecə Sırxavənddə qaldıq... Şirin Mirzəyev doğrudan əsl hərbçi idi. Dedi bizi artilleriya ilə vuracaqlar. Mən də tankları təpənin ölü zonasına yığdım ki, mərmi tutmasın. Özümüz də tankın altına girdik ki, qəlpə dəyməsin. Düşmən “Qrad”la atmağa başladı, mərmi 10 metrliyimizə düşsə də, bizə dəymirdi. Vahid vardı, deyirdi ki, indiyədək “Qrad”dan qorxurdum,

74 daha qorxmuram, gördüm nə olan şeydir. Deyirdi bircə başımdan güllə dəyməsin. İki gün sonra yazığı başından vurdular... 1992-ci ilin avqustunda artıq Dağlıq Qarabağın 55 faizi azad olunmuşdu. O zaman hətta biz deyirdik ki, niyə Ağdam burda qala-qala Xankəndinə birinci Gəncə-Goranboy batalyonları girir. Ağlımıza gəlməzdi ki, bir gün Ağdamı da itirəcəyik...

DAHRAZ YÜKSƏKLİYİNİN ALINMASINDA ABDAL- GÜLABLI TABORUNUN RƏŞADƏTİ

Gülablı və Abdal taborunun qəhrəman döyüşçüləri

Döyüşçü İlqar Həsənovun söhbətlərindən:

"-1992-ci il iyunun 12 idi. Tabor komandiri Şakir Səlimov "Dəhraz-Ağbulaq" əməliyyatına komandanlıq edərkən özü hamıdan qabaqda gedirdi. Taborumuz düşmənin 4 tankını və 100-dən çox canlı qüvvəsini məhv etdi, yüksəkliyi alıb irəli hücuma keçdik. O, ağır günləri, qanlı döyüşləri bu gün həyəcansız xatırlamaq mümkün deyildir. Mərmilər partlayır, avtomatlar şaqqıldayır, döyüşçülərdən yaralanan kim, ölən kim, məqsəd və amal bir – yalnız hücum, hücum.. . "Dəhraz-Ağbulaq" yüksəkliyinin alınması zamanı Abdal-Gülablı taboru xüsusi rəşadət göstərdi. Onu da deyim ki, Dəhraz, Pir-Camal, Naxçıvanik ermənilərin nəzarəti altında olan, güclü texnika və çoxlu sayda əsgərlə qorunan alınmaz qalaya çevrilmişdi. Onlar buradan daima Ağdam şəhərini atəş altında saxlayırdılar. Halbuki, Abdal-Gülablı taboruundan əvvəl 708 -ci briqadanın tərkibində olan iki tabor "Dəhraz-Ağbulaq" yüksəkliyinin alınması uğrunda gedən döyüşdə xeyli sayda itki verərək geri çəkilmişdi. Abdal-Gülablı taborunu hücumu zamanı "Dəhraz- Ağbulaq" yüksəkliyinin alınması uğrunda gedən döyüşdə Şelli istiqamətindən hərəkət edən 2 tabordan 14 döyüşçü şəhid oldu, 12 nəfər isə yaralandı. Əslində hücum edən tərəf üçün bu böyük itki sayılmır.

"Dəhraz-Ağbulaq" yüksəkliyinin alınmasından sonra bölük komandirləri yaralıları hərbi hospitala, şəhidləri isə təyinatı üzrə yola saldılar. Səngərlər möhkəmləndirildi, əlavə döyüşçü qüvvələri gətirildi.

Gülablı və Abdal taborunun qəhrəman döyüşçüləri

ARAZ BU DÖYÜŞDƏ MUZDLULARLA ÜZBƏÜZ GƏLDİ

- 13 iyun 1992-ci il. Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmi, Pir- Camal, Naxçıvanik əməliyyatının səhəri olan döyüşdə Araz ermənilər tərəfdən döyüşən muzdlularla üzbəüzə gəldi. Onlardan ikisinin hətta zənci olduğunu gördü. Sərrast atəşlə onların ikisini yerə sərdi. Onlardan biri zənci idi.Onun meyidini xeyli sürüyüb öz səngərlərinə tərəf gətirə bildi və bir də gördü ki, Abdal-Gülablıdan olan o biri döyüşçülər də daha yeddi zəncini yerə sərmişlər. Artıq bizə tam məlum oldu ki, ermənilər xarici ölkələrdən gətirilmiş müxtəlif millətlərin muzdlu dəstələri ilə bizə qarşı müharibə aparır. Ağbulaq, Aranzəmi, Piricamal, Naxçıvannik kəndləri uğurda gedən döyüşlərdə Araz xüsusi rəşadət göstərdiyinə görə komandanlıq ona təşəkkürünü bildirdi. Bu qələbədən sonra erməni silahlı birləşmələri Dahraz kəndi istiqamətindən geri çəkildilər. Gülablı və Abdal cavanlarından təşkil olunmuş 708-ci briqadanın tərkibindəki 836-cı hərbi hissənin 2-ci taboru onları təqib edərək Dahraz kəndindən vurub çıxardılar. Dahraz kəndi uğrunda gedən döyüşdə Tağıyev Eldar, Şirinov Mais, Abdullayev Natiq, Tağıyev Sadıx və b. fərqləndilər və xüsusi qəhrəmanlıq göstərdilər.

SON DÖYÜŞDƏN SONRA

Şəkildə: (soldan) qəhrəman döyüşçülər İsmayılov Arif və Pirimov Araz.

13 iyun 1992-ci il. 2-ci tabor səngərlərdə möhkəmləndi və 2 gün orada qaldı. İkinci gün ermənilər Gülablı və Abdal kəndlərini güclü atəşə tutdular. Taborun əsgərlərindən Pirimov Araz Əhməd oğlu, İsmayıllov Arif İnqilab oğlu, Quliyev Rövşən Sabir oğlu və onların Bakıdan olan 17 yaşlı dostları Əliyev Elşən hələ də Gülablıda qocaların, uşaqların qaldığını bilib kəndə köməyə tələsdilər. Əslində 708-ci briqadanın tərkibindəki 836-cı hərbi hissənin 2-ci taboru Gülablı və Abdal kəndlərini müdafiə edirdi. Əlavə kömək gəlmədiyinə görə 836-cı hərbi hissənin 2-ci taborunun 8 əsgəri və kəşfiyyatçı döyüşçülər Pirimov Araz Əhməd oğlu, İsmayıllov Arif İnqilab oğlu, Quliyev Rövşən Sabir oğlu Dahraz postunda qalmışdılar.

KOMANDANLIĞIN GÖSTƏRİŞİ İLƏ DƏRHAL ARAZGİLİN AXTARIŞI BAŞLADI

14 iyun 1992-ci il. Məlum oldu ki, Abdal-Gülablı taborunun 4 nəfər əsgərindən xəbər yoxdu. Onlar əslən Gülablı kəndindən olan, 836-cı hərbi hissənin 2-ci taborunun 2-ci rotasının əsgərləri Pirimov Araz Əhməd oğlu, İsmayıllov Arif İnqilab oğlu, Quliyev Rövşən Sabir oğlu və Bakıdan olan 17 yaşlı Əliyev Elşəndir. Komandanlığın göstərişi ilə dərhal onların ərazidə axtarışı başladı. ***

13 iyun 1992-ci il. Düşmənlə təkbətək döyüşdə Şirvandan (Əli-Bayramlı) Ağaşirin Mikayılov, Sabirabaddan Mirhüseyn adlı əsgərlər qəhrəmanlıq göstərərək tutduqları mövqeləri əldən verməmiş və səngərdəcə şəhid olmuşlar. Onların döyüş dostu Çingiz Məmmədov isə ağır yaralanmışdır. Müxtəlif istiqamətlərdən düşmənin hücumlarını dəf edən Fred Asifin, Çuxurməhləli Yaqubun, Faiq Baxşəliyevin komandanlıq etdikləri batalyonların döyüşçüləri arasında da itkilərimiz oldu. 13 iyun 1992-ci il. Səhər tezdən Ağdam şəhərinin müxtəlif yerlərinə bir neçə “Qrad” mərmisi düşdü. Dağıntı və tələfat haqqında məlumat verilmədi. Əsgəran istiqamətindəki gedən döyüşlərdə ilk dəfə olaraq məlum oldu ki, erməni silahlı birləşmələrinin tərkibində muzdulu zəncilər də döyüşür.

DÖYÜŞÇÜLƏRİN HAMISININ ÜZ-GÖZÜNDƏ QƏLƏBƏ ƏZMİ VAR İDİ

Ön xətdə Ağdamın icra hakimiyyətin işçiləri və “Qarabağ” qəzetinin əməkdaşı, yazıçı-jurnalist Sarvan Şamiloğlu da gəlmişdi. Sarvan müəllim müharıbənin ilk günlərindən qələmini süngiyə çevirmişdi. Sarvan Şamiloğlunun söhbətlərindən:- Ağbulaq, Pircamal, Dəhraz, Naxşivanik, Aranzəmi kəndləri düşməndən təmizlənən günün səhəri Naxçivanikdəki döyüşçülərimizə nahar yeməyi hazırlatdırıb ora yollandıq. 81

Bir güllə məsafəsində olan maşınımız dolama dağ yolları ilə irəliləyib, döyüşçülərimizin yerləşdiyi son səngərə çatdı. Qızğın döyüş gedirdi. Bir qədər arxada isə fasiləsiz olaraq döyüş maşınlarını və silahları düşmənin mənfur qəlbinə tuşlayıb onları parça-parça edən döyüşçülərdən bir neçə nəfəri dincəlirdi. Hiss olunurdu ki, yorulublar. Çörəyi və xörəyi götürüb onların yanına gəldik. Jurnalist olduğumuzu bilib onlara yemək gətirdiyimizi görən əsgərlərdən biri zarafatla, “Qardaşlar, Allah qoysa, bundan sonra daha qələbəmizdən yazacaqsınız”, dedi. Həmin gün döyüşçülərin hamısının üz-gözündə qələbə əzmi, mənfur düşməni yaxın günlərdə məğlubiyyətə uğratmaq havası dolaşırdı.

TƏYYARƏMİZ DÜŞMƏN TƏRƏFİNDƏN VURULDU

13 iyun 1992-ci il. İyunun 13-də hava döyüşlərində bir təyyarəmiz düşmən tərəfindən vuruldu. İgid və qorxmaz təyyarəçilərimiz alova bürünmüş döyüş maşınından paraşütlə yerə tullandılar. Düşmən isə aman vermirdi. Onların paraşütünü şiddətli atəşə tutdular. Döyüşçülərimiz düşmənin atəş nöqtələrini susdursalar da, paraşüt düşmən səngərlərinin lap yaxınlığında yerə düşdü. ...Lakin hava şahinlərimizin qanı yerdə qalmadı. Cəsur əsgərlərimiz elə həmin saatlarda düşmənin havadan bizi 82 atəşə tutan hərbi vertolyotunu vura bildilər. Vertolyot içindəki ermənilərlə birgə alovlara bürünüb yerə milləndi.

İTKİN DÜŞƏN ƏSGƏRLƏR

14 iyun 1992-ci il. 836-cı hərbi hissənin 2-ci taborunun 2-ci rotasının döyüşdən sonra itkin düşən əsgərləri Pirimov Araz Əhməd oğlu, İsmayıllov Arif İnqilab oğlu, Quliyev Rövşən Sabir oğlu və Bakıdan olan 17 yaşlı Əliyev Elşənin axtarışlar zamanı Abdal- Gülablı kəşfiyyat bölü- yünün komandiri, koman- dirlərin ən çox hörmət göstərdiyi əsgərlərdən biri, öz vətənpərvərliyi ilə tanınan, seçilən, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik, cəbhədə komandirin sağ əli olan Müşfiq Abbasov 2 əsgərlə Şakir Səlimovun və Filman Abbasov yanına gəldi.

Onu da qeyd edim ki, Müfiq ərazini çox yaxşı tanıyırdı. O, komandir Şakir Səlimovdan və Filman Abbasovdan axtarış aparılması üçün göstəriş verməsini istədi. Döyüşçü yoldaşları ona bildirdilər ki, əməliyyatdan sonra itən əsgərlər Araz Əhməd oğlu, Arif İnqilab oğlu, Rövşən Sabir oğlu və 17 yaşlı Əliyev Elşən Abdal-Gülablının ermənilərin yaşadığı Təkir kəndi tərəfdən güclü atəşə tutulduğunu görüb kəndə qayıtmaq istəyirdilər. Onlar gecənin qaranlığında yola çıxdılar. Əsgərlərdən biri isə onların 4 nəfər olduğunu dedi və bildirdi ki, Pirimov Araz, İsmayıllov Arif, Quliyev Rövşən və Əliyev Elşən yola çıxandan xeyli sonra güclü partlayış səsi eşitdik. Çox təəssüf ki, biz nə baş verdiyini anlaya bilmədik.

ƏTRAFA ƏBƏDİ SÜKUT ÇÖKMÜŞDÜ

Güclü partlayış baş verəndən sonra Arif, Rövşən və Elşən səhid oldu. Araz isə bronojilet geydiyi üçün hələ sağ qalmışdı. Yaxınlıqdakı döyüşçü yoldaşlarına məlumat vermək üçün bir neçə dəfə havaya işıqsaçan güllələrdən atəş açdı. Araz onları köməyə çağırırdı. ...Bəlkə də Araz bu vəziyyətdə gedə bilərdi. O getmədi, gecəni səhərə qədər qan içində çapaladı və son nəfəsində Arif, Rövşən, Elşən deyə hayqırdı, ayağa qalxmağa çalışdı. Dönüb yenə qardaş kimi istədiyi Arifə, Rövşənə və 17 yaşlı Elşənə baxdı. Partlayan mərmi onların hər üçünü həlak etmişdi. Çoxlu qan itirmiş Araz özünə güc verib yenə ayağa qalxmaq istədi, tərpənə bilmədi. Son nəfəsində dönüb yenə Abdal-Gülablıya, döyüşçü dostlarına tərəf baxdı və gözlərini əbədi yumdu. Atəş səsləri kəsilmiş, ətrafa əbədi bir sükut çökmüşdü.

ARAZGİLİN MINAYA DÜŞDÜYÜ YERDƏN YANAR GÜLLƏLƏR ATILDI . Rza Həsənovun dedikləri: -Araz mənim yaxın qohumum, həm də qonşum idi. Məndən kiçik olsa da, yoldaş idik, həm də məsləhət yerim idi. Araz demək olar ki, yaşıdlarından çox irəli getmişdi. Heç yadımdan çıxmaz, Arazın 5 yaşı olanda o, çox gözəl şahmat oynayır, rəsm çəkirdi. Məhlədə bir onlarda şahmat var idi. Araz həm mənə, həm də şahmat oynamaq istəyən məhlənin uşaqlarının hamısına şahmatı öyrətdi. O, gözəl şəkillər çəkərdi. Mən hələ də Arazın ölümünə inanmıram. Onun mərdliyini, vətən sevgisini hamı bilirdi. Döyüşdə öndə getməkdən qürur duyurdu. Arazın bir xüsusiyyəti heç vaxt yadımdan çıxmır. O, bekar olub bir tərəfdə oturanda öz-özünə zümzümə edərdi. “Dağlar salamat qalın, bəlkə bir də görüşmədik”. Araz amansız müharibənin qaydalarını da çox yaxşı bilirdi. Arazın şəhid olduğu gün indiki kimi yadımdadır. O, əməliyyatdan qayıdarkən 3 əsgər yoldaşı ilə minaya düşmüşdü. Onların üçü də həmin anda şəhid olsa da, Araz sağ qalıb bir ağacın dibinə çəkilir, ayağından axan qanı kəsmək üçün ayağını rezinlə sıxır. Həmin gecə biz “İmarət” deyilən yerlə Abdal arasına yığışıb onları gözləyirdik. Bizə demişdilər ki, axşam kəndə qayıdacaqlar.

Bizim heç nədən xəbərimiz yox idi. Sən demə onlar minaya düşüblər. Səhərəcən bir neçə dəfə onların minaya düşdüyü yerdən yanar güllələr atıldı. Demə Araz işarə verirmiş ki, burdayıq, biz başa düşməmişdik. Allah onlara rəhmət eləsin. Elə bil ki, kəndlərimizin müdafiəsi də onlara bağlı imiş. Arazgil şəhid olandan sonra bu müdafiədə bir boşluq yarandı və iki aydan sora kəndlərimiz işğal edildi.

HABİL MƏNƏ DEDİ Kİ, ARAZ 3 GÜNDÜR YOXDUR

Dayısı Adilin söhbətlərindən:

-Arazın özündən böyük qardaşı Asəf OMON-da döyüşürdü. Mən onların hər ikisinə və kənddən olan döyüşçülərimizə tez-tez baş çəkir, onlara evdə isti yemək aparırdım. Oğlum Habil də döyüşçülər arasında idi. 1992-ci il iyunun 14-ü idi. Gəldim ki, onlara baş çəkib yemək verim. Bu zaman oğlum Habili orada tapmadım. Habillə birlikdə döyüşən qonşumuz Ramiz Əliyevdən onu soruşdum. Ramiz dedi ki, su gətirməyə gedibdi. Bir necə dəqiqədən sonra Habil gəlib çıxdı.

Mən onunla görüşüb xeyli söhbət etdim, soruşdum ki, bəs Araz hanı? Habil mənə dedi ki, Araz 2 gündür yoxdur. Asəf də gedib axtarmağa. Bir xeyli gözlədikdən sonra mən qayıdıb gəldim “Xırman” deyilən yerə. Çünki biz orada taxıl biçdirdik. Özüm isə Bağbanlar kəndində qalırdım. Səhərisi günü bir də kəndə getdim. Dedim görüm uşaqlardan nə xəbər var. Döyüşçü yoldaşlarından Arazı soruşdum, dedilər gediblər axtarışa hələlik bir xəbər yoxdur. Kor-peşman geri qayıtdım. Arazın döyüş yoldaşlarından İsmayılov Arif, Quliyev Rövşən və Bakıdan olan familyasını unutduğum, Elşən adlı əsgərdən də bir xəbər yox idi.

*** Müşfiqgildən əvvəl ərazini Arazın Xüsusi Təyinatlı Polisin sıralarında döyüşən qardaşı Asəf və döyüşçü Tağıyev Eldar da axtardı, lakin erməni quldurlarının onlara tərəf gəldiklərini görüb geriyə döndülər. Asəfgil xeyli axtarsa da, onları tapa bilməyib qərargaha qayıtdılar. Nə etməli? Bircə yol qalırdı ki, geri qayıdıb ərazini tanıyanlarla yenidən axtarışa gəlmək. Asəfin ürəyinə dammışdı ki, dünyalar qədər istədiyi qardaşı Araz şəhid olubdu. Geri qayıdanda iki-üç metr getmişdilər ki, az qaldı Asəfin ayaqları tutulsun. Dayanıb kəndə tərəf baxdı.Gözləri dolmuşdu, ağlamaq istəyirdi. Bir anlığa yadına Arazın Almaniyadan bacısı Arzuya yazdığı məktub düşdü. Məktubda Araz qardaşı Asəfin onu yeni ildə təbrik etmədiyini dilə gətirmişdi. Asəf heç özünü bağışlaya bilmirdi ki, Arazı bu müharibədən niyə geri qaytara bilmədi.

TANK MƏRMİSİNİN ATILMASI SƏBƏBİNDƏN ONLAR YOLLARINI DƏYİŞMİŞDİ

Döyüşçü qardaşı Asəfin söhbətlərindən:

-Tağıyev Eldarla səhərdən axşama qədər Dahraza qədər olan ərazini axtardıq, onları tapa bilmədik. Sən demə onların həlak olduğu yerin yaxınlığından iki dəfə keçmiş, ancaq görə bilməmişdik. Axtarışlar aparılsa da, heç nə tapılmadı və səhəri gün Şakir Səlimov özü də Müşfiqgilin arxasınca o əraziyə getdi. Günortaya yaxın əsgər İsmayıllov Arifə məxsus avtomatın çaxmaq mexanizmini tapıldı. Məlum oldu ki, düşmən tərəfdən tank mərmisinin atılması səbəbindən onlar yollarını dəyişmiş və minaya düşmüşlər. Minanın partlamasından sonra Arif İnqilab oğlu, Rövşən Sabir oğlu və 17 yaşlı Əliyev Elşən həlak olmuş və onların əllərindəki silahlar da ətrafa səpələnmişdi. Araz isə ağır yaralı vəziyyətdə bəlkə də iki gün sağ qalıb.

BİZ KƏNDƏ GİRƏN KİMİ ANDRONİKİN HEYKƏLİNİ UÇURDUQ

Şəkildə: (sağdan) qəhrəman döyüşçülər Müşfiq, qardaşı Musa və qardaşı Xəqani.

Döyüşçü Müşfiq Abbasovun söhbətlərindən:

Dahraza iki istiqamətdən hücuma keçdik. Rəhmətlik komandirimiz Şakir Səlimov özü bir gün qabaq mənim 91 rotamı kəşfiyyata göndərmişdi. O bizim gözləmədiyimiz halda, iyunun 12-də təxminən günorta saat 1-də bizi çağırıb dedi ki, hazırlaşın, təcili hücuma gedirik. Bizim tabor Ağbulaqdan hücuma keçdi. Bundan əvvəlki günlərdə mən kəşfiyyat rotamamın igid döyüşçüləri qardaşım Musa, qardaşım Xəqani, İbrahimov İsmayıl, Məmmədov Qiyas, Quliyev Murtuza, Qasımov Bəhram, Məmmədov Səfəralı, İsmayılov Məhərrəm, Hüseyov Müşfiq, Tanrıverdiyev Bəxtiyar, Süleymanov Mais və Mehdiyev Tahir müxtəlif istiqamətlərdən kəşfiyyata getmiş, Dəhrazda olan qüvvələri tam müəyyən etmişdik. Ermənilər kənd evlərinin birində xaricdən gətirdikləri böyük və ağır çəkili, 3 metrə yaxın olan bir pulemyot qurmuşdular. Əsasən biz Ağbulağa hücum edəndə onlar Dəhrazdan “Keçi cığırı” deyilən yeri həmin pulemyotla çox rahat vura bilirdilər. Əgər biz həmin pulemyotu susdura bilməsəydik, çox itki verərdik. Onların kənddə vur-tut 2 postu, təxminən 20-25 nəfərlik canlı qüvvəsi var idi. Müəyyən etmişdik ki, bir də Dəhrazda ermənilər bir BMP – 2 gizlədir və Dəhraza hücum zamanı onlar bizi Harovdan “Qrad”la vura bilərlər. Ermənilər əsas qüvvəni Naxçıvanik istiqamətinə yönəltdiyindən Dəhrazda az qüvvə saxlayır, ora hücum olacağını gözləmirdilər. 1992-ci il iyunun 12-də günortadan sonra komandir Şakir Səlimov bizi yığıb bildirdi ki, Dəhraza hücuma gedirik. Hər şey bir anın içində baş verdi. Mən öz rotamla Xankəndindən Dəhraza gələn yolu kəsməli oldum.

“Bəy bulağı” tərəfdən təcili ora yollandıq. Bizim tabor hücum etdiyinə görə onlara kömək gələ bilmədi. Onların BMP – si bizə tərəf hərəkət edəndə mən qrantamyotu aldım ki, onu vurum. Bir də baxdım BMP batıb, biz hərəkət edib irəli gedənə qədər onlar qaça bildilər. Görünür mülki əhali əvvəlcədən kənddən çıxarılmışdı. Ermənilər bu döyüşdə bizim qabağımızda duruş gətirə bilmədi və çox zəif müqavimət göstərdi. Biz kəndə girən kimi birinci Andronikin heykəlini uçurduq. Heykəli İsmayılov Məhər vurdu. Düzdü, birinci atdığı dəymədi, ancaq ikincidə heykəli darmadağın etdi. Mənim rotam həmin dediyim pulemyot olan evi əvvəlcə vurdu. Bunu görən ermənilər müqavimət göstərə bilmədilər. Evə girəndə gördüm ki, hələ qazanları qaynayır. Həmin evin aşağısında bir şırıltı gəldiyini hiss etdim, qranatı çəkib atdım. İki gündən sonra orada bir erməninin gəbərdiyini gördüm. Bu döyüşün səhəri hər tərəfdən ermənilər bizi atəşə tutdu. İyunun 13 – də 5 şəhid verdik. Ancaq 1 şəhidimiz də iyunun 12 – də gecə olmuşdu. Biz öz postlarımızı Dahraz kəndindən xeyli qabaqda qurduq. Ermənilər Harov tərəfdən dağın döşünə çəkilib bizi güclü atəşə tutdular. Münasib yer seçib onların öz pulemyotunu özlərinə tuşladım və onların topasını vurdum. Səsləri birdəfəlik kəsildi. Gecə mən öz rotamla 2-km qabağa gedib, Xankəndindən gələn yolda post qurdum. Qardaşım Musa Həsənxanla yemək gətirmək üçün kəndə getmişdilər. Biz onları gözləyirdik. Gördüm 2 nəfər gəlir. Bizə yaxınlaşanda

93 ay Musa, niyə səs eləmirsiniz, hara gedirsiniz, biz burdayıq, dedim. Bu vaxt Murtuza ilə İsi ağzımı yumdu. Gördüm gələnlər ermənilərdi. Onlar bizim səsimizi eşidib özlərini dağdan uçurdular. 2 gündən sonra gəlib bizi dəyişdilər. Postdakı əsgərləri dəyişməyə Abdal və Gülablı taborundan da gələnlər var idi. Yadımdadır ki, gələnlərdən biri Xudabaxışın oğlu Telman idi. Sonrakı günlərdə Dəhrazdakı postlarda Qərvənd və Mərzili batalyonu yerləşdirildi. Mərzilidən olan üç qardaşı heç unuda bilmərəm. Zakir, onun qardaşı Tahir Dəhraz döyüşlərində böyük igidlik göstərdilər və hər ikisi qəhrəmanlıqla şəhid oldu. Sonrakı döyüşlərdə onların üçüncü qardaşı da vətən yolunda getdi. Bilirsiz, bir ailədən 3 qardaşın şəhid olması həmin ailə üçün böyük faciədir. Onların 4-cü qardaşları hərbidən son vaxtlar təqaüdə çıxıbdı. Bizim döyüşçülərdən Murtuzanın, qardaşın Musanın, Xəqaninin, Arifin, Rövşənin, Arazın və b. adını çəkə bilərəm. Mənim qərargahım Abdaldan xeyli qabaqda sanatoriyada yerləşirdi. Bizim axırıncı postumuz Abdal qəbristanlığının yanında, tabordan xeyli aralıda yerləşirdi. Kəşfiyyatdan təzə qayıtmışdım. Rəhmətlik Qasımov Xaliq gəlib çıxdı. Məni görən kimi ağladı. Dedim, nə olubdu? Dedi ki, Arazgil itibdi. 2 gündü tapılmırlar. Onlar Dahrazdan postu dəyişəndə maşın olmadığına görə piyada yola çıxıblar.

Dedim Xaliq, onlar Dahrazdan bura gəlmək üçün mütləq Ağbulaqdan keçməliydilər. Ora da gecələr çox vahiməli olur. Arif yaxşı bilirdi ki, dərənin içi minalanıbdı. Ağlım kəsmir, onlar həmin yolu getsinlər. Biz Dahrazı alan kimi briqadaya xəbər göndərdik ki, gəlib minaları çıxarsınlar. Gələn olmadı. Sonra mən dəqiq qənaətə gəldim ki, onlar “Keçi çığırı” deyilən yolla gediblər. Təəssüf ki, həmin yol da minalanmışdı. Gecə ay işığında o yer ağarırdı. Ermənilər oradan maşın yolu açmışdılar. Mən dərhal Dahraza yollandım. Uşaqları çağırıb soruşdum ki, onları axırıncı dəfə kim görübdü. Bir nəfər dedi, mən görmüşəm. Soruşdum ki, onlar Dahraz qəbirstanlığının sağıynan getdilər, yoxsa soluynan? Orda bir nəfər dedi ki, onlar sağ tərəflə getdilər. Əslində Ariflə Araz minalanmış sahələri bilirdilər, sadəcə olaraq həmin ərazini ermənilər biz Dahrazda olan günün gecəsi gəlib minalamışdılar. Mənim rotam niyə itki vermirdi?! Ona görə ki, biz ancaq minalanmış ərazilərdən qaçmaq üçün meşənin içi ilə hərəkət edirdik. Tək bircə dəfə cığıra çıxdıq, onda da uşaqlardan Zalanın oğlu Tanrıverdiyev Bəxtiyar minaya düşüb yaralandı. Biz Ağbulaqla Dahrazın arasındakı təpənin üstünə gəldik. Mən binokulla baxan kimi onları gördüm. Fikirləşdiyim düz çıxdı. Onlar bu asan yolla getmək istəyiblər.

5-6 nəfərlə həmin əraziyə qaçdıq. Mənimlə gedənlərdən İnqilab və İlham yadıma düşür. Çatanda gördüm onların hamısı çəhid olubdu. Araz biz çatandan bəlkə də bir saat qabaq keçinmişdi. Gördüm əynində bronojilet var. Arazın böyrü – başı siqaret kötükləri və patronla dolu idi. Araz sürünüb Arifin, Elşənin, Rövşənin avtomat daraqlarını da götürüb atmışdı. Görünür Araz xəbərdarlıq üçün çox güllə atıb, ancaq onun harayına çata bilmədik. Onu da deyim ki, Dahrazı alsaq da, bizim əsgərlər arasında bir başdıbaşınalıq və pərakəndəlik yaranmış, döyüş meydanında özbaşınalıq hökm sürürdü. Əgər belə olmasaydı bizim əsgərlər onların yaxınlığında 2 gün Arazın atdığı güllələrdən xəbər tutardılar. Mən sizə dəqiq deyirəm ki, biz çatanda Arazın canını tapşırmağı bəlkə də heç bir saat olmazdı. Bilirsiz onda hava çox isti idi. Əgər Arazın şəhid olmağı deyim lap 2 saat qabaq olsaydı, yenə bilinərdi. Onlar itən kimi mənə xəbər versəydilər, mən onları çox tez tapardım. Bəlkə də, onlardan kimsə sağ qalardı. Onların üçü yıxıldığı yerdəcə qalmışdı. Araz isə sürünüb onların maqazinlərini və siqaretlərini götürmüşdü. Bunu mən qan izlərindən hiss etdim. Ancaq mən onu da hiss etdim ki, Rövşən o dəqiqə keçinibdi. Arazın ayaqları qırılmışdı. Onlar “Keçi cığırı”nın başına az qalmış şəhid olmuşdular. Biz şəhid olan əsgərləri Abdal məktəbindəki qərargaha gətirdik.

DEDİ Kİ, ARAZGİL TAPILIBDI

Dayısı Adilin söhbətlərindən: -Üçüncü günü bir də gəldim ki, gedim görüm nə oldu. Bu zaman kəndin artezianının üstündə Arifin atası İnqilab müəllimi, Rövşənin atası Sabiri və dayısı Şiraslan müəllimi gördüm. Xeyli söhbət etdikdən sonra onlar mənə dedi ki, biz burada gözləyirik, sən get bir xəbər gətir. Mən Abdal məktəbində yerləşən qərargaha gəldim. Abdal məktəbində dərənin içində, xeyli təhlükəsiz yerdə olduğundan hərbi qərargah orada və Mingəçevir milis bölüyü isə Gülablıda yerləşirdi. Mingəçevir milisini o zaman kəndə köməyə göndərmişdilər. Mən qərargahda soruşdum ki, uşaqlardan bir xəbər varmı? Onlar dedilər ki, gedib axtarıblar bir xəbər yoxdur. İndi isə Müşfiqin rotası gedib axtarmağa. Mən bir az gözləyib qayıtdım geri. Gülablının Musiqi məktəbini keçəndən sonra mənə bir maşın siqnal verdi. Mən geri çönüb sürücünü tanıdım. Sürücü İlyas (Qınış) dedi ki, gəl otur maşına gedək. Dedim nə olub, nə hadisə baş veribdi. Dedi ki, uşaqlar tapılıbdı. Dedim gedək İnqilab müəllimi, Sabiri, Şiraslan müəllimi də götürüb gedək. Qayıdıb onları da götürüb Abdal məktəbinə getdik. Biz çatana kimi artıq onların meyitlərini Abdal məktəbinə

97 gətirmişdilər. Nə vəziyyətdə olduqlarını indi dilimə gətirə bilmirəm. Arazı, Arifi, Rövşəni və Elşəni Ağdam məscidinə gətirib yudurduq. Onları Ağdamdakı Şəhidlər xiyabanında dəfn etmək istəyirdik. Arifin atası İnqilab müəllim razı olmadı. Şəhid Arifin atası oğlunun, Arazın və Rövşənin kənddə dəfn olunmasını istədi. Elşənin cənazəsini Bakıya göndərdik. Arazı, İsmayılov Arifi və Quliyev Rövşəni isə kəndin aşağısındakı qəbristanlıqda girəcəkdə sol tərəfdə, yola yaxın yerdə dəfn etdik. Onların yuxarısında isə ermənilər tərəfindən vurulmuş Tağıyev Eldarın atası Misir kişi dəfn edilmişdi.

ARAZGİLİN İNTİQAMLARINI ALACAQLARINA AND İÇDİLƏR

...15 iyun 1992-ci il. Budur, Gülablının girəcəyindəki kənd qəbiristanlığına doğru bir karvan irəliləyir. Kənddə kimsənin görünmədiyi, insan selinin olmadığı bir dəfn mərasimi. ...Qardaşı Asəf cənazənin önündə əlləri əsə-əsə Arazın şəklini tutmuşdur. Gülablı və Abdal elinin səngərlərdə qalan döyüşçü oğulların yanaqlarından yaş sel kimi axır. Arazın qardaş qədər xətrini istədiyi Abbasov Müşfiq, Həsənov İlqar, Ərəbov Rüstəm, Abdullayev 98

Şakir, Hüseynov Elşən, Tağıyev Natiq, Həsənov Habil, Abdullayev Mansur, Səlimov Natiq, Səlimov Nofəl, Əliyev Ramiz, Əliyev Kamil, Tağıyev Elşən, Tağıyev Taği, Həziyev Ədalət, Tağıyev Eldar, Şirinov Mais, Abdullayev Natiq, Tağıyev Sadıx, İbrahimov İsi, Cümşüdov Coşqun da göz yaşlarını saxlaya bilmirdilər. Budur, Arazın, Arifin və Rövşənin tabutu yavaş- yavaş məzara endirilir. Hamı sükut içərisindədir. “Allah rəhmət eləsin, son qəminiz olsun”- deyə matəm iştirakçıları qardaşı Asəfə, İnqilab müəllimə, Şiraslan müəllimə, Sabir müəllimə təsəlli verir, onları sakitləşdirməyə çalışırlar. Məzar başında Arazın döyüşçü dostları kövrək hisslərlə növbə ilə çətin də olsa, Azərbaycanın müharibə tarixinə qızıl hərflərlə yazılmış uğurlu “Ağbulaq-Dahraz” əməliyyatında Arazın, Arifin, Rövşənin və Elşənin göstərdiyi rəşadətdən, qeyrətli əsgərlərin cəsurluğundan danışdılar və onların intiqamlarını alacaqlarına and içdilər. İnqilab müəllim oğlunun dəfn olunduğu yerin torpağından bir ovuc torpaq götürməyi xahiş etdi. İnqilab müəllim bəlkə də hiss etmişdi ki, o, bir də bu torpağa qayıtmayacaq. Ona bu torpaq bir də o yerlərdə əbədi uyuyan oğlu Arifi, Arazı və Rövşəni xatırlamaq üçün lazım idi.

QƏLƏBƏ... QƏLƏBƏ... QƏLƏBƏ...

O ağır döyüşlərdə şəhidlərimiz də oldu, yaralananlarımız da, ANCAQ BİZ QƏLƏBƏ QAZANDIQ. Bir sözlə, onu deyə bilərəm ki, müharibədə iştirak etdiyim andan şəxsi gündəliyim olub. Hər bir anı və görüşdüyüm hər bir döyüşçünün keçdiyi yolu orada tam dəqiqliyi ilə qeyd etmişəm. Nə qədər ağır olsa da “Ağbulaq-Dahraz” və "Pir- Camal-Naxçıvanik" əməliyyatında itgilərimiz barədə məlumat verməkdə məqsədim odur ki, 12-16 iyun 1992-ci il döyüşlərində canlarını vətən yolunda fəda etmiş, şəhid olmuş döyüşçülərimizin və yaralı əsgərlərimizin, igid oğullarımızın adları ilə hər bir Azərbaycan vətəndaşı, onların valideynləri və övladları fəxr edə, qürur hissi keçirə bilərlər. Axı biz 12-16 iyun 1992-ci il döyüşlərində qələbə qazanmış, Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmi, Pir-Camal, Naxçıvanik kəndlərini, neçə-neçə strateji yüksəklikləri düşmən tapdağından azad etmişik. *** Arazın yas mərasimi Bakıda keçirildi. Anası Lüsya, bacısı Arzu “sinəmə dağ çəkdin, ay bala”, “ay qardaş”- deyib nalə çəkdilər. Qardaş yoxluğuna, qardaş itkisinə Azərlə Asəf heç dözə bilmirdi. Arazın anası Lüsya isə yerişini-duruşunu itirmiş, elə bil beli yeddi yerdən əyilmişdi.

100

AĞDƏRƏ RAYONUNUN AZAD EDİLMƏSİNİN BÖYÜK HƏRBİ MƏQSƏDLƏRİ

1992-ci il iyunun əvvəllərində Qarabağın şimalını- Ağdərə rayonunu azad etmək üçün əlverişli şərait yaranmışdı. Ağdərə Dağlıq Qarabağın ermənilər yaşayan ən sıx və ən böyük rayonudur. Bu rayonun azad olunması komandanlığın strateji planının əsas hissəsi idi.

Ağdərə. 1992-ci il iyun

AĞDƏRƏ rayonunun azad edilməsinin hərbi məqsədləri

1.Qarabağ dağ silsiləsinin qərb-mərkəz hissəsini tutmaq; 2. Strateji əhəmiyyətli Ağdərə-Kəlbəcər yolunu açmaq; 3.Strateji əhəmiyyəti olan Ulubab dağını tutmaq üçün şərait yaratmaq; 101

4. Kəlbəcərin Laçınla həmsərhəd kəndlərini və Laçını azad etmək; 5.Laçın dəhlizinə nəzarəti ələ keçirmək; Laçın dəhlizini nəzarətə keçirməklə biz Dağlıq Qarabağın Ermənistanla əlaqəsini tam kəsmiş olur və bununla müharibənin taleyini öz xeyrimizə həll etmiş olurduq.

AĞDƏRƏ ƏMƏLİYYATI

10 IYUN- 9 IYUL 1992-CI IL. 10-16 iyun 1992-ci ildə keçirilən Ağdərə əməliyyatına Tərtərdən 3, Ağdamdan 2 və Kəlbəcər istiqamətindən döyüş aviasiyası, uzaqvuran reaktiv artilleriyanın sarsıdıcı zərbələr endirilməsi ilə hücumlar başladı. Əməliyyat planını Nəcməddin Sadıqov, Şikar Şikarov hazırlamışdılar. Əməliyyatın hazırlanmasında alayların və iri özünümüdafiə dəstələrinin komandirləri və təyyarəçi Vaqif Qurbanov da iştirak etmişdilər. Əməliyyata ümumi komandanlığı “Hərbi Birliyin” rəhbəri Surət Hüseynov, bilavasitə rəhbərliyi isə Tərtər (əsas) istiqamətindən hərəkət edən 703-cü briqadanın komandiri Nəcməddin Sadıqov edirdi. Ağdam istiqamətində hərəkət edən qüvvələrə 708-ci briqada komandiri Elxan Orucov komandanlıq edirdi. Kəlbəcər istiqamətindən döyüşlərə 701-ci briqadanın komandiri Zaur Rzayev həyata keçirirdi. 102

AĞDƏRƏ ƏMƏLİYYATINDA İŞTİRAK ETMİŞ SİLAHLI QÜVVƏLƏR

1.Tərtər-Ağdərə (əsas) istiqamətindən Nəcməddin Sadıqovun komandanlığı ilə 703 saylı briqada 2. Azərbaycanın Milli Qəhramanı Şahin Tağıyevin komandanlığı ilə “Milli Qurtuluş” batalyonu 3. 123 saylı Zərbə-Həmlə Alayı – komandiri mayor Mehman Şirinov 4. 778 saylı Xüsusi Təyyinatlı batalyon - komandiri Viktor Mudrak 5. 235 Saylı Batalyon - komandiri Rəsul Süleymanov 6. 224 Saylı Batalyon - komandiri Camal Əliyev 7. OMON - komandiri Rövşən Cavadov 8. Bərdə Özünümüdafiə Batalyonu - komandiri Elçin Əliyev 8. “Azadlıq” Bərdə Özünümüdafiə Batalyonu - komandir Ələmşah Məmmədov 9. Mingəçevir-1Batalyonu - komandir Alı Yahyayev 10. Mingəçevir-2 Batalyonu - komandir Şaiq Mustafayev 11. Göranboy-1 Batalyonu - komandir Azərbaycanın Milli Qəhramanı Məhəmməd Həsənov 12. Göranboy-2 Batalyonu - komandir Azərbaycanın Milli Qəhramanı Rasim Əkbərov 13. Xanlar Özünümüdafiə Batalyonu - komandir Saleh Ilyasov.

103

AĞDAM-AĞDƏRƏ istiqamətindən hərəkət edən qüvvələr

1. 708 saylı Briqada - komandir Elxan Orucov 2. 836 saylı Ağdam Özünümüdafiə Alayı - komandir Şirin Mirzəyev 3.Daxili Qoşunlar Alayı - komandir Sabir Şabanov 4. “Qatır Məmməd” adına Ağdam Özünümüdafiə Batalyonu - komandir Yaqub Rzayev 5.Ağdam Polis Batalyonu - komandir Faiq Baxşəliyev 6. 820 saylı Lənkaran Alayı - komandir Mikail Hacıyev. KƏLBƏCƏR-AĞDƏRƏ istiqamətindən hərəkət edən qüvvələr 1. 701 Saylı Briqada - komandir Zaur Rzayev

“ARABO” DƏSTƏSİNİN MƏHV EDİLMƏSİ

29 iyun 1992-ci ildə keçirilən Ağdərə əməliyyatı zamanı, Həsənqaya yaxınlığında 123-cü Alayın 4-cü (Gəncə) batalyonun 144 nəfərlik 1-ci bölməsi və kəşfiyyat qrupu komandir Mehman Ələkbərovun bilavasitə rəhbərlik etdiyi döyüşdə Xocalı, Ağdaban, Qaradağlı qətliamlarını törətmiş, ermənilərin elit hərbi bölməsi sayılan 124 nəfərlik “Arabo” dəstəsini mühasirəyə alaraq, 5 saat ərzində onları tamamilə məhv etmişdi.

104

Qüvvələrin təxmini say bərabərliyinə baxmayaraq, 123-cü Alayın 4-cü (Gəncə) Batalyonu səngərdə mövqe tutmuş düşmənin elit dəstəsinin üzərinə getmiş və onu tamamilə məhv etmişdi. Bizim itkilər isə yalnız 11 nəfər yaralı oldu. Mehman Ələkbərovun hazırladığı döyüş planının və Gəncə batalyonu döyüşçülərinin planının dəqiq icrası əsgər və komandirlərimizin döyüş qabiliyyətinin və hazırlığının düşməndən qat-qat yüksək olduğunu bir daha göstərdi. POLKOVNİK KEROYAN ƏSİR ALINDI

Ağdərə əməliyyatında Azərbaycan əsgərinin yüksək döyüş peşəkarlığını göstərən bir çox faktlardan biri də 235 saylı Mingəçevir batalyonunun 1-ci bölməsinin komandiri Əbdül Əbdürəhmanovun öz 6 nəfərlik kəşfiyyat qrupu ilə Ağdərənin Maqavuz kəndi yaxınlığında düşmənin arxasına keçməsi idi. Həmin gecə reydi zamanı Ermənistan Baş Qərargahın zabiti polkovnik Keroyan əsir alındı. Onun sürücüsü və cangüdəni bizim döyüşçülər tərəfindən elə yerindəcə səssiz (bıçaqla) öldürülmüş, polkovnik isə avtomaşınında olan məxfi sənədlər, xəritələr və ABŞ istehsalı olan müşahidə cihazları ilə 2 iyul 1992- ci ildə əsir götürüldü. 1992-ci ilin iyun ayında Ağdərə şəhərini erməni bölmələrilə bərabər, Bakıda 20 Yanvar qətliamını törətmiş 105

Rus Kazak Polku müdafiə edirdi. Ağdərə şəhərində kazak polkunun tamamilə məhv edilməsi məqsədilə Ağdərə şəhəri 1992-ci ilin 2 iyulunda mühasirəyə alındı. Ağdərəyə saat əqrəbilə şimaldan 778, 235, 224, MB-1, MB-2 qüvvələri, Şimal-şərqdən “Milli Qurtuluş”, Gəncə və Xanlar batalyonları Şərqdən 123-cü Alay, OMON, Bərdə-Elçin Əliyevin Batalyonu, Bərdə “Azadlıq” Batalyonu, 1-ci Göranboy Batalyonun 1-ci bölməsi Cənub-şərqdən Daxili Qoşunlar Alayı, “Qatır Məmməd” Batalyonu, Ağdam Xüsusi Təyinatlı Polis batalyonu və Zaqatala Batalyonu Cənubdan - Ağdam 836-cı Alayı, 820 saylı Lənkəran Alayı, 708-ci Briqadanın bölmələri Qərbdən 1-ci və 2-ci Göranboy Batalyonları tərəfindən müahsirəyə alındı. Komandanlığın əmrinə əsasən 4 iyul 1992-ci il saat 4:50-də Azərbaycan Ordusu tərəfindən mühasirəyə alınmış Ağdərəyə ilk olaraq Şimal-Şərqdən- komandir Azərbaycanın Milli Qəhramanı Şahin Tağıyevin “Milli Qurtuluş” batalyonu Şərqdən - 123-cü alayın tank batalyonu – komandir kapitan Nazim Bayramov 123-cü alayın 1-ci batalyonu - komandir (şəhid) Xosrov Əhmədov və OMON bölmələri (komandir Rövşən Cavadov) daxil oldular.

106

Təəssüf ki, rusların Kazak Polku Ağdərənin mühasirəyə alınmasını başa düşmüş və 3 gün öncə qaçmaqla canlarını qurtara bilmişdilər.

ŞİRİN MİRZƏYEV SIRXAVƏNDDƏN QAYIDANDA MAŞINI MİNAYA DÜŞDÜ

18 iyun 1992-ci il. Ağdərə əməliyyatı zamanı, 18 iyun 1992-ci ildə Sırxavənd-Kiçan yaşayış məntəqələri uğrunda gedən döyüşlərdə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı (ölümündən sonra) Ağdam 836 saylı Özünümüdafiə Alayın komandiri polkovnik-leytenant Şirin Mirzəyevin Sırxavənddən qayıdan maşını minaya düşdü və o, qəhramancasına şəhid oldu. Hər üç istiqamətdə qoşunlarımız qarşılarına qoyulmuş bütün döyüş vəzifə və tapşırıqlarını yerinə yetirdilər. Düşmən xeyli canlı qüvvə və texnika itkisi verərək, qaçmaqla xilas olmağa çalışır, lakin bizim pusqulara düşərək məhv edilirdi. Azərbaycan ordusu qısa zamanda Ağdərə rayonunun, Ağdərə şəhəri və 3 şəhər tipli qəsəbə daxil olmaqla, 43 yaşayış məntəqəsini düşmən tapdağından azad etdi. 1992-ci il iyun ayın 12-dən başlayaraq cəbhə xəttində Azərbaycan Ordusu dönüş yaratdı. Əvvəlcə Goranboyun, sonra Əsgəranın Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmi, Pir-Camal, Naxçıvanik kəndləri və bir çox strateji yüksəkliklər, 107

Ağdərənin ərazisi ermənilərdən təmizləndi. Bax, beləcə sürətlə irəliləyən ordumuz birdən-birə xristian dövlətlərinin toruna düşüb arxayınlaşdı. 18 iyun 1992-ci il. Dağlıq Qarabağdakı erməni rejimi fövqəladə vəziyyət elan etdi. 15 avqustda isə erməni rejimi Xankəndində müdafiə nazirliyi yaratdı. Nazirliyə ilk dövrlər Robert Köçəryan, sonralar isə Serj Sərkisyan rəhbərlik etmişdir. Özünü müstəqil elan etmiş DQR-də qismən səfərbərlik çağırışı elan edildi. Əvvəllər Ermənistanda və DQ-də hərbi xidmətdə olmuş 18–40 yaşlı əsgər və çavuşlar Qarabağda Azərbaycana qarşı döyüşlərə cəlb edildi. Yeni çağırışçılarla birlikdə onların sayı 15.000-ə çatdırıldı. 9 iyul 1992-ci ildə Azərbaycan hökuməti Roma sülh danışıqlarının 4-cü raundu keçiriləcək ərəfədə Şuşa hadisəsindən sonra ikinci dəfə Qərb Katolik xristian dövlətlərinin toruna düşərək xoşməramlı addım atdı və cəbhədə bir ay müddətinə birtərəfli atəşkəs elan etdi. Fürsətdən istifadə edən Fransa, Rusiya, Yunanıstan və Amerikanın erməni lobbisi Ermənistan ordusuna pulsuz, dəyəri milyon dollarla ölçülən silahlar verdilər. Başda Vatikan olmaqla Fransa və Rusiya kimi xristian dövlətləri yeni yaranmış müstəqil Azərbaycan dövlətini yıxmaq üçün planlar hazırladılar. Rus generalı Lev Ruxlovun sözlərinə görə, Rusiya Mozdokdakı hərbi bazasından döyüş bölgəsinə

108 gətirdiyi T-72 tankları və 50 ədəd BMP-2 hərbi döyüş texnikası ilə ermənilərə kifayət qədər güclü dəstək vermişdir. Hərbi sursatların əksəriyyəti Antonov An-124 yük təyyarəsi vasitəsilə Azərbaycanın hava məkanını pozmaqla Dağlıq Qarabağa daşınırdı. Bu isə Dağlıq Qarabağdakı erməni rejiminə itirilmiş torpaqların geri qaytarmaq üçün zəmin yaratdı. Dağlıq Qarabağdakı erməni rejiminin Hərbi islahatları sürətlə həyata keçirməsi nəticəsində könüllü erməni dəstələri vahid komandanlıq altında birləşdi və döyüş vəziyyətinə gətirildi. Nəticədə Dağlıq Qarabağ Müdafiə Ordusu (DQMO) yaradıldı. Bu vaxt Azərbaycan ordusunda Surət Hüseynovun bilavasitə rəhbərliyi ilə təxribatlar başladı. Sürət Hüseynov öz tabeçiliyindəki diviziyalara Ağdərədən Gəncəyə doğru irəliləməsinə əmr verdi. 1992-ci ilin sentyabr-dekabr aylarında Azərbaycan Ordusu ciddi müdafiə ilə qarşılaşaraq ağır itkilərlə üzləşdi. Rusiya rəhbərliyi Azərbaycan ordusun ciddi müqavimətini görüb Mozdokdakı hərbi bazasından döyüş bölgəsinə öz canlı ordu qüvvələrini də cəlb etdi. Ermənistanın ikinci prezidenti Robert Köçəryanın müsahibələrindən: - Azərbaycan Ordusu bu vaxta kimi keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 48 %-ni işğal etmiş, erməni vətəndaşları arasında panika yaratmışdı. Ona görə də biz 109 dərhal Moskvadakı, Amerikadakı və Fransadakı adamlarımızı hərəkətə gətirdik ki, Rusiya bizə təmənnasız silah çatdırsın. Amerikanın və Fransanı təzyiqi ilə biz Boris Yeltsindən kifayət qədər pulsuz silah aldıq və Dağlıq Qarabağdan, ətraf ərazilərdən Azərbaycan ordusun vurub çıxardıq. Və... 1992-ci ilin avqust-sentyabr aylarından başlayaraq mövqelər əldən - ələ keçdi.

Ömrün anları foto şəkillərdə

110

ARAZ PİRİMOVUN AİLƏ ŞƏCƏRƏSİ

Şəkildə: Arazın ailə şəcərəsi

111

Qardaşı Pirimov Azər Əhməd oğlu- Azərin həyat yoldaşı Xalidə Zülü qızı Azərin oğlu Aqşin və Araz Azərin qızı Afaq 1992-ci ildə 5 yaşında vəfat edibdi.

Qardaşı Pirimov Azad Əhməd oğlu-Azadın həyat yoldaşı Təranə Məmməd qızı Azadın oğlu-Afiq və Anar

112

Qardaşı Pirimov Asəf Əhməd oğlu- Asəfin həyat yoldaşı Aynur Mirələm qızı Asəfin oğlu-Ayxan və Əhməd

Bacısı Pirimova Arzu Əhməd qızı- Arzunun həyat yoldaşı İlqar Alxan oğlu Arzunun oğlu-Emin, qızı- Afaq

113

Qardaşı Pirimov Aqil Əhməd oğlu - Aqilin həyat yoldaşı İlhamə Bayram qızı Aqilin oğlu-Asim

Qardaşı Pirimov Ayaz Əhməd oğlu- Ayazın həyat yoldaşı Vüsalə Şiraslan qızı Ayazın oğlu-Amal, Ramal və qızı Ayla.

114

Pirimov Əhməd Əbdülkərim oğlu

Qardaşı -Pirimov Səməd (cavan rəhmətə gedib), Qardaşı- Məmməd (oğlu- Adil,Yaşar, Alim, Nazim, Fazil), Qardaşı- Behbud (oğlu-Ağaverdi, Eldar, qızı-Təranə), Qardaşı- Hümbət (oğlu-Kərim, Pirim, İsmayıl,qızı-Aidə)

Bacısı – Pirimova Cahan (Cahanın oğlu Əhməd).

Pirimova Lusə Teymur qızı Qardaşı –Həsənov Seymur, Adil, Rafiq, Nizami, Həşim. Bacısı – Ofeliya, Vahidə, Anya.

Ömrün anları foto şəkillərdə. Şəkildə (sağdan): 2-ci Araz

115

ARAZ PİRİMOV XATİRƏLƏRDƏ

QƏLBİMDƏ 23 YAŞINDA QALAN QARDAŞIM

Müharibə başlayanda Arazın qardaşı Aqil orta məktəbdə oxuyurdu. İndi Ayaza qardaşı Arazdan danışmaq ona yuxu kimi gəlir.

Qardaşı Aqilin söhbətlərindən: Mən Pirimov Aqil Əhməd oğlu 09 mart 1974 – cü ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində anadan olmuşam. Ailəmiz 7 nəfərdən ibarət idi. Araz ailənin 4 – cü övladı idi. Mən qardaşım Araz haqqında yadımda qalan xatirələrimi danışmaq istəyirəm. Araz mən- dən 5 yaş böyük olmasına baxmayaraq, hələ orta məktəbdə oxuduğu illər ərzində hamı- mızın işinə yarayır, dərdinə şərik olur, çətinliyi olan insanlara köməklik edərdi. Ağsaqqallara diqqətlə qulaq asır, ağbirçəklərin qayğısına qalırdı. Mən qardaşım Araz haqqında bu yazını çox çətinliklə yazıram. Hər bir cümləni yazdıqca doğma kəndimiz Gülablı və şəhid qardaşım gözümün önündə

116 canlanır. Araz ailədə hamımızdan fərqlənirdi. O mənim yadımda səliqəli və gözəl danışıq qabiliyyətli bir qardaş kimi qalıb. Mən hər gün dərsdən evə gedəndə həyətimizdə oturub onunla söhbət edirdik. Bir gün dərsdən evə gedəndə gördüm ki, həyətdə heç kim yoxdur. Bir az tək oturdum. Xeyli keçəndən sonra Araz gəldi. Yenə xeyli söhbət elədi. Gördü ki, mən sakit dayanıb ona qulaq asıram. Çönüb mənə baxdı: “Sən niyə danışmırsan?” dedi. Mən isə ona, mən böyüklərə qulaq asmağı daha çox xoşlayıram, dedim. Sonra mənə dedi ki, özündən böyüyə qulaq asmaq ədəb, tərbiyə və mədəniyyətin ən böyük nişanəsidir. Bütün bunlara ömrünün sonuna qədər əməl eləsən sənə halaldır. Mən də çalışıram ki, Arazın dediyi bu hikmətli sözlərə əməl etdim və bu sözləri əbədi olaraq yadımda saxlayım. Onu da qeyd edim ki, Arazın əla rassamlığı da var idi. Gözəl rəsmlər çəkir, şahmat oynayırdı. Çox təəssüflər olsun ki, mən o şəkillərin çoxunu gətirə bilmədim. Qaldı doğma kəndimizdə. Allahdan bir istəyim var ki, tezliklə torpaqlarımız işğaldan azad olsun, qayıdaq doğma kəndimiz Gülablıya. Sonda onu da qeyd edim ki, 08 yanvar 2019-cu ildə qardaşım Arazın 50 yaşı tamam oldu. Ancaq buna baxmayaraq, qardaşım Araz mənim qəlbimdə 23 yaşlı gənc oğlan olaraq əbədi yaşayacaq. Allah sənə rəhmət etsin, qəbrin nurla dolsun, yerin cənnət olsun əziz qardaşım. Amin.

117

QARDAŞIMIN HƏRBİ GEYİMDƏ OLAN ŞUX QAMƏTİ GÖZLƏRİMİN ÖNÜNDƏN GETMİR

Qardaşı Ayazın söhbətlərindən:

Orta məktəbin V sinifində oxuyarkən bir dəfə rus dili dərsindən 3 almışdım. Araz çox hirslənmişdi, çünki bütün qiymətlərim 5 idi. Üstü- mə qışqıranda dözmədim, məndən 8 yaş böyük olsa da, onu yumruqla vurdum. Təəccüblə üzümə baxıb “sənin xeyrin üçün deyirəm ki, oxuyub gələ- cəkdə instituta qəbul olasan” dedi. VI sinifə keçəndən sonra həmişə cibimə pul qoyurdu ki, get şəhəri gəz (Ağdamın mərkəzin nəzərdə tuturdu). Anam narazılıq etsə də, deyirdi işin yoxdur, qoy sərbəstliyi indidən öyrənsin. Həmin vaxtlar rayon mərkəzinə nəinki sinif yoldaşlarım, hətta məndən bir neçə sinif yuxarı oxuyan uşaqlar da tək getmirdi. Gəzib qayıdandan sonra sinif yoldaşlarıma karusellərə

118 minməyimdən, tir tüfəngindən güllə atmağımdan, dondurma yeməyimdən danışırdım. Hərbi xidmətini Almaniyada keçdiyi vaxt həmişə mənim üçün geyim, oyuncaq, bir də şəkillər (nakleykalar) göndərirdi. Orta məktəbin VII sinfində oxuyarkən əlaçı şagird kimi 30 rubl təqaüd alırdım. Əlaçılar lövhəsinə vurmaq üçün məktəbdən şəkil istəmişdilər. Evdəki şəkillərimə baxdıq, heç biri xoşuna gəlmədi. Məni götürüb rayon mərkəzinə, “Xatirə” fotostudiyasına apardı. Şəkillərimi çəkdirdikdən sonra gülümsəyərək “qoy əlaçı ilə də şəklimiz olsun” deyib özü də mənimlə şəkil çəkdirdi. 1990-cı ilin sonunda ermənilərlə ilk silahlı toqquşma oldu. O zaman rayonda rus hərbiçiləri olduğu üçün polislər ermənilərə atəş açmaqdan çəkinirdi. Araz polislərdən birinin avtomatını əlindən güclə alaraq ermənilərə atəş açmış, bir ermənini öldürmüşdü. Bu hadisə o zaman SSRİ dövlət televiziyasının “Vremya” proqramında xəbər kimi verilmişdi. Həmin gecə böyüklərin məsləhəti ilə Araz kənddən Bakıya getdi. Səhəri gün kəndə gələn rus əsgərləri onu axtarsalar da tapa bilmədilər. 1991 – ci ilin yay aylarında, səhər saat 6 – da kənd Qrad qurğularının atdığı raketlərin səsinə yuxudan oyanmışdı. Erməni kəndlərinə toplaşan yaraqlıları məhv etmək üçün əməliyyata hazırlıq başlamışdı. Təxminən 2 saat sonra bizdən bir neçə ev aşağıda yaşayan qonşunun

119 oğlu Qədimin ağır yaralandığını eşitdik. Hamı həmin evə tərəf qaçmağa başladı. Təxminən 15 dəqiqə sonra isə ermənilərin hücumu başladı. Qədimgilin evindən çıxıb öz evimizə tərəf qaçmağa başladım. Əsas yola çıxdığımda arxadan bir əl məni tutub yaxınlıqdakı evin divarları arxasına çəkdi, bu zaman yola güllələr yağmağa başladı. Məni ölümdən qurtaran Araz idi. Daha sonra məni arxasında gizlədərək ermənilərə tərəf atəş aça – aça yoldan keçirib evə gətirdi, heç yerə çıxmamağı tapşırdı. Bilirdi ki, döyüş başlayanda mən evdə qalmıram, qonşunun oğlu ilə qayanın yanındakı poçta qaçıb ordan döyüşü seyr edirik. Ölkəmizdən uzaqlarda diplomat kimi çalışıram. Hərdən Arazlı günlərimə qayıdır, tənhaliğa çəkilib doyunca ağlayıram. Qardaşımın hərbi geyimdə olan şux qaməti, yerişi-duruşu, özünü ağsaqqal kimi aparmağı hələ də gözlərimin önündən getmir. Hər addımımda qardaşıma oxşamağa çalışıram. Deyirəm, Allah eləməsin bir səhv hərəkətim olsa, o saat deyəcəklər, bu Arazın qardaşıdır. Mən nəslimizdə- kökümüzdə hamıya deyirəm ki, bir iş görəndə onun hər iki başın fikirləşin. Fikirləşin ki, bizim nəslin Araz kimi qəhrəman bir oğlu var.

120

ERMƏNİLƏRİN MƏKRLİ SİYASƏTİNİ VAXTINDA BAŞA DÜŞMƏDİK

Qardaşı Azadın söhbətlərindən:

Ölümüylə ölümsüzlüyə qovuşan Arazım... Qardaşlar içində ən göyçəyi, ən mehribanı, ən igidi olan qardaşım. Sənin haqqında keçmiş zamanda danışmaq mənimçün çox çətindir. Uşaqkən dağda-dərədə gəzdiyimiz günlər unudularmı heç... Babalarımızın bizə miras qoyduğu vətənimiz indi əsarətdədir. Erməni faşistlərinin məkrli siyasətini vaxtında başa düşmədik. İllər boyu Dağlıq Qarabağın işğalına hazırlaşan ermənilər arzularına çatdılar. Tanklara, toplara qarşı demək olar ki, əliyalın vuruşan neçə-neçə oğullarımız şəhid oldu. Sən doğma Gülablıda şəhid oldun. Cismin torpağa qarışdı, ruhun indi də Qarabağın qaralan səmasında küskün-küskün süzür. Biz Araz dəfn olunan günün axşamı kəndimiz Gülablıya çatmağa az qalmış güllə yağışına düşüb geri qayıtdıq. Gecə Bərdədə də qalıb, səhər tezdən kəndə yollandıq. Arazın heç olmasa qəbrini ziyarət etmək dayım Nizaminin sayəsində bircə dəfə, güllə yağışının altında anamla mənə qismət oldu.

121

Oğlanlarım Afiq və Anar da qəhrəman əmiləriylə fəxr edir. İnanıram ki, tezliklə ordumuz işğal edilmiş torpaqlarımızı azad edər və şəhid ruhları dinclik tapar...

YAŞASAYDIN, ƏLLİ YAŞIN OLARDI

Şəhidçün ürəklər odlanar, yanar, Bütün şəhidlər övladı sanar. Fəxr edir səninlə Afiqlə Anar, Yaşasaydın, əlli yaşın olardı.

Tezliklə qələbə marşı çalınar, Qarabağ torpağı geri alınar. Bakıdan Ağdama yollar salınar, Səpilən su gözüm yaşı olardı.

Neçə ermənidən qisas aldın sən, Doğma Ağdamında şəhid oldun sən. Bu anda ucalıb yaşa doldun sən, Ağ mərmərdən məzar daşın olardı.

Sevinc Arzulu

122

ƏLLİ YAŞIN OLARDI

(22 yaşında şəhidlik zirvəsinə yüksələn Araza)

Doğuldun Ağdamda, gözəl guşədə, Boy atdın çəməndə, yaşıl meşədə. Dəstə də tutardın qız bənövşədən Ətrafında dost – sirdaşın olardı.

Bir gözələ yetirərdin məhəbbət, Üzündən yağardı həya, ar, ismət. Araz heyf toy olmadı ki, qismət, Kaş sənin də can yoldaşın olardı. Sevinc Arzulu

123

SƏN ÖZ CANINI FƏDA ETMƏKLƏ VƏTƏNİ QORUDUN

Qardaşı Azadın həyat yoldaşı Təranə Məmməd qızı:

Araz, biz ailəliklə qardaşın Azad, mən gəliliniz Təranə, övladlarımız Afiq və Anar səninlə fəxr edirik. Sənin məzarın bizim ürəyimizdədir. Qüdrətli ordumuz tezliklə cənnət Qarabağımızı mənfur ermənilərdən təmizləyər, sənin də ruhun rahatlıq tapar. Sən ermənilərə qarşı bir çox döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərdin. Və 1992 – ci ildə qeyri – bərabər döyüşdə Şəhid oldun. Ən uca zirvəyə şəhidlik zirvəsinə yüksəldin. Araz, səni cəmi iki il gördüm, tanıdım və kiçik qayın kimi sevdim. Mehriban qayğıkeş, gülərüz Araz. İndi səni göz yaşılarıyla xatırlayıram. İlahi, bu çılğın oğlanın ürəyində nə boyda Vətən varmış. Müharibə başlayan ilk gündən könüllü əsgərlərə qoşulub Vətən torpağının müdafiəsinə qalxdın. Sən öz canını fəda etməklə Vətəni qorudun. Torpağın behişt olsun.

124

ANAMIN AYAQYALIN SƏNİN DALINCA QAÇDIĞINI HEÇ UNUDA BİLMİRƏM

Bacısı Arzunun xatirələri: Altı qardaşın bir bacısıyam. Rəhmətlik ata-anam məni daim əzizləyər, qardaşlarım başıma pərvanə kimi dolanardılar. Xüsusən, Araz... Bir sözümü iki etməzdi. Ürəyim istəyəni almasaydı dincəl- məzdi. Arazım... Erməniləri görüm lənətə gəlsin, müha- ribə salan yerdə... Nə qədər cavanlarımız şəhid oldu. Anaların, bacıların Arazın anası Lusə gözü yaşlı qaldı. Qardaşım Araz... İndi də surətin gözümün önündən çəkilib getmir. Adın çəkiləndə göz yaşlarımı saxlaya bilmirəm. Sonuncu dəfə cəbhəyə yola düşəndə anamın ayaqyalın dalınca qaçdığını heç unuda bilmirəm. Sən də kövrəldiyindən, bulud kimi dolduğundan dönüb geriyə baxmadın. Bir gün səhər durub səndən danışıb, ağladı. Onu sakitləşdirə bilmirdik. Dedi məni Ağdama, Arazıma çatdırın. Azər anamı sakitləşdirib dedi ki, sabah (iyunun 12- də) işdən icazə alıb, səni kəndə aparacağam. 125

Qardaşım, Arazım... Sənin şəhid olacağın gün də anamızın ürəyinə dammışdı elə bil. Sən şəhid olan gecə anam səhərə qədər çöldə dayanıb ağladı. Həşim dayım onu içəri gətirə bilmədi. Anam eləcə “kürəyim yanır”, deyib, səhərə qədər oyaq inildədi, Tanrıya dua etdi. Anam səndən danışan gecə sən şəhid olmuş, ruhun cənnətə qovuşmuşdu. Anam səndən sonra heç birimizə qadan alım, başına dönüm, demədi. Anam hər gün sənin Qarabağın göylərində dolaşan ruhunla danışırdı. Şəhidlik zirvəsinə ucalan qardaşım... Qızım Afaq, bu gün əzəmətlə Vətənin keşiyində dayanan əsgər oğlum Emin də səninlə fəxr edir. Hər dəfə Şəhidlər xiyabanına gedəndə səni anıb qüssələnirəm.. Məzarı yağı tapdağında qalan qardaşım... Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət eləsin. Çox ümidliyəm. Deyirəm kaş bir gün gələydi ordumuz Qarabağımızı, doğma Gülablımızı, Abdalı əsarətdən xilas edəydi. O zaman Vətən göylərindəki küskün şəhid ruhları və sənin də ruhun sakitliyə qovuşardı, qardaşım. Amin.

126

Ömrün anları foto şəkillərdə

ARAZ HEÇ VAXT O BAYRAMLARDA İŞTİRAK ETMİRDİ

Dayısı Adilin xatirələri:

-Araz hələ uşaq ikən başqa uşaqlardan seçilirdi. 3 yaşı olarkən adamdan elə şeylər soruşurdu ki, adam cavab verməyə çətinlik çəkirdi. Onun 4 yaşı olanda şahmat oynamağı çox sevirdi. O, 1-ci sinifə gedərkən artıq yazıb 127 oxumağı bilirdi. Ona görə də müəlliməsi həmişə onu uşaqlara nümunə göstərirdi ki, bax hamınız belə olun. Yaxşı oxuduğu üçün onu sinif nümayəndəsi seçmişdilər. Artıq 2-ci sinifdə oxuyarkən onların evinə bitişik olan 2 mərtəbəli evin niyə uçub dağıldığını soruşurdu. O evin nə olduğunu kim tərəfindən dağıldığını və yandırıldığını soruşurdu. Ona o evin Rus-tatar məktəbi olduğunu və 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən yandırıldığını söyləmişdilər. Artıq o vaxtdan Arazın ürəyində ermənilərə qarşı nifrət oyanmağa başlamışdı. Araz orta məktəbdə oxuyanda erməni məktəbləri ilə onun oxuduğu məktəb 1 may bayramlarında bir-birini bir yerdə bayram keçirməyə dəvət edirdilər. Araz həç vaxt o bayramlarda iştirak etmirdi. Çünki, hələ aşağı sinifdə oxuyarkən onlara nifrət edirdi. Araz orta məktəbi bitirib. Bakıya instituta qəbul olmağa gəlmişdi. O, həmin ili qəbul ola bilmədi. Qayıdıb gəldi, bir neçə aydan sonra hərbi xidmətə apardılar. Hərbi xidməti başa vurub qayıdıb kəndə gəldi. Həmən ili o, sənədlərini texnikuma verib qəbul oldu. 1988-ci ildə mənfur qonşularımız Dağlıq Qarabağ hadisələrini başladı. O, zaman Araz özünə yer tapa bilmirdi deyirdi, erməni kimdir ki, bizimlə torpaq iddiası aparır. Nəhayət ki, o, axırıncı kursda oxuyanda dözməyib könüllü olaraq gəlib orduya yazıldı. Araz orduda olarkən

128

özünün çox qoçaq və qorxmaz olduğunu bir daha göstərmişdi. Onun komandirləri Arazdan ağızdolusu danışırdılar. Onun həmişə cəsur bir əsgər kimi öndə getdiyini deyirdilər. 1992-ci ilin iyun ayında Ağbulaq, Aranzəmin, Piricamal, Naxçıvanik kəndləri uğurda gedən döyüşlərdə iştirak etmişdi. O kəndləri ermənilərdən təmizlədikdən sonra Dahraz kəndini ermənilərdən alıb orada da dayanmışdılar. 2 gün orada qaldıqdan sonra deyib ki, mən gedirəm kəndə. Onunla bərabər 3 nəfər döyüşçü yoldaşları da onunla razılaşıb geri qayıdırlar. Çünki, kənddə də döyüş gedirdi. Onlar geri qayıdarkən minaya düşərək şəhid olmuşdular. Mən bu hadisədən 3 gün sonra xəbər tutdum. Çünki, hər 2-3 gündən bir gəlib onlara baş çəkib, yemək gətirirdim. Oğlum Habil də orduda idi.

129

HƏYATDA YAXŞI NƏ VARSA HAMISI ARAZIN SİMASINDA CƏMLƏNMİŞDİ

Sinif yoldaşı Nərimanov Farizin xatirələri:

- Çox təsirləndim. Hələ də inanmıram ki, Araz aramızda yoxdu. Onun ruhu həmişə bizimlədi. Arazla uşaqlığımız Abdal-Gülablı kəndində bir keçib. Ağır təbiəti, yaxşı oxumağı, mehriban davranışı və ünsiyyəti ilə sinif yoldaşlarımızdan seçilirdi. Sinifdə həmişə bizi nizam-intizama, yaxşı oxumağa dəvət edirdi. Onun saçının önündəki ağ tellər Arazın erkən ağsaqqal olmasına dəlalət edirdi. Elmə, biliyə çox üstünlük verərdi. Bakıda təhsil alan zaman kəndə gələrkən sinif yoldaşlarını öz evlərində başına yığardı. Bütün sinif yoldaşlarımızı həmişə bir- birimizi unutmamağa çağırardı. Xatirələr çoxdu. Heç bir kitaba sığmaz. Bir sözlə insan xarakterində yaxşı nə varsa hamısı qardaşım Arazın simasında cəmlənmişdi. Məkanı cənnətdir. Araz həmişə bizimlədir. Məkanı cənnət olsun!

130

Ömrün anları fotolarda

NİSGİLİMİZ, KƏDƏRİMİZ, VƏ QÜRURUMUZ

Sinif yoldaşı Esmira Məmmədovanın xatirələri:

Ölüm əslində yoxluq və heclik demək deyil, əbədi diyara səfərdir. Mən də bir sinif yoldaşı kimi bunu deyə bilərəm ki, Araz bizim nisgilimiz, kədərimiz, ürək ağrımız, həm də qürurumuz, fəxrimiz, ölməzliyimiz, örnəyimizdir. Hər zaman qəlbimizdəsən, ruhun şad olsun, qardaşım Araz!

131

QƏHRƏMANLIQ, ARAZIN QANINDAN GƏLİRDİ

Sinif yoldaşı Sona Atayevanın xatirələri:

Primov Araz Əhməd oğlu, on il bir yerdə oxuduğu- muz əziz sinif yoldaşımız. On il ərzində müəllimlərinin və sinif yoldaşlarının hörmətini qazanmışdı. O, idmanı çox sevirdi. Əsasən də futbola və voleybola marağı böyük idi. Elə bir sahə yox idi ki, Araz onunla maraqlanmasın. O, sözün əsl mənasında yaxşı dost, qardaş idi. Sinif yoldaşlarımızın çoxu qonşu idi. Məktəb yolumuz da eyni idi. Dərsdən əlavə yol boyu bir-birimizlə sual-cavab edib başa düşmədiklərimizi Arazdan öyrənərdik. Qəhrəmanlıq, igidlik Arazın canında, qanında idi. Belə olmasaydı o, təhsilini yarımçıq qoyub könüllü olaraq doğma kəndi Gülablıya qayıtmazdı. Araz canından çox sevdiyi Vətəni uğrunda şəhid oldu. Lakin nə qədər ki, yurdumuz işğal altındadı, Arazın da ruhu rahatlıq tapa bilməz. Şəhidlər heç vaxt ölməz, Araz da sevdiklərinin qəlbində daimi yaşayacaq.

132

O TORPAQ, VƏTƏN UĞRUNDA GETDİ

Sinif yoldaşı Mehparə Həsənovanın xatirələri: Araz mənim sinif yoldaşım idi. Onunla 10 il bir sinifdə oxumuşam, həm də yaxın qonşu olmuşam. Araz sinfimizin ən fəal şagirdlərindən biri idi. O savadlı uşaq idi, çox yaxşı da şahmat oynayırdı, yaxşı şəkillər çəkərdi. Onun çox gözəl xasiyyəti var idi, hamımızla çox mehriban idi, həm də zarafatcıl idi. Müəllimlər də onu çox sevərdi. O, həm də bizim sinif nümayəndəmiz olub, savadı ilə çox seçilib. Həmişə əlaçı olardı. Araz o qədər yaxşı şagird olub ki, onun haqqında nə qədər desən danışaram. Arazın ölümünə hələ də inana bilmirəm. O, çox vətənsevər oğlan idi. O, torpaq, vətən uğrunda getdi .O öz torpağı uğrunda qəhrəmancasına şəhid oldu. Allah ona rəhmət eləsin, yeri cənnət olsun!

ÇƏTİN İŞDƏN QORXUSU YOX İDİ

Sinif yoldaşı Faiq Həsənovun xatirələri:

Mən Arazla lap uşaqlıqdan dostluq eləmişəm. Çox yaxşı dost idi. Bir yerdə məktəbə gedərdik, futbol oynayardıq. Həm də bir sinifdə oxumuşuq. Sinifdə ən yaxşı oxuyan o idi. Həm də sinif nümayəndəsi idi. Ona tapşırılan bütün işlərin öhdəsindən layiqincə gələrdi.

133

Sinfimizin uşaqları hamısı ona hörmətlə yanaşardı. Mən Araza görə yaxşı oxumuşam, özümə deyirdim ki, Arazla dostluq edən gərək onun kimi yaxşı oxusun. Əsgərliyə gedəndə bir yerdə getmək istəyirdik, amma alınmadı. Hərbi xidmətdə olanda tez-tez məktublaşırdıq. Məktəbdən sonra sanatoriyada tikinti idarəsində bir yerdə işləmişik. Çətin işdən qorxusu yox idi. Hərbi xidmətdən sonra bir neçə ay bir yerdə kəndimizi ermənilərdən qorumaq üçün postlarda durmuşuq. Sonra mən Rusiyaya getdim, Araz isə Bakı şəhərinə. Bir ildən sonra kəndə məzuniyyətə gələndə gördüm ki, kənddə qarı, qoca qalmayıb, hamısını çıxarıblar. Ermənilər bir dəfə girib bir çox evləri yandırmışdı. Kəndin müdafiəsində ancaq qoçaq, igid oğlanlar qalmışdı. Araz da onların içində. Arazı axırıncı dəfə onda gördüm. 3 gün orda qaldım və o 3 gündə onların evlərində bir kravatda kürək-kürəyə yatmışıq. Qayıdıb gələndə Araz mənə dedi ki, bu müharibəni gözləyirəm, qurtaran kimi mən də gələcəyəm. Dedi ki, Rusiyaya oxumağa getmək istəyirəm, amma bilmirəm evdən buraxarlar, yoxsa yox. Mən bu barədə rəhmətlik Lusə xala ilə danışmaq istəyirdim, nədənsə alınmadı. Sonralar Arazın şəhid olmağını eşidəndə bunu özümə indiyədək bağışlaya bilmirəm.

134

Uzun illərdir ki, Arazı tez-tez yuxuda görürəm. Həmişə də çox səmimi danışırıq. Bilirəm ki, Araz yuxarıdan baxır, qohumların, bacı-qardaşların sevincinə sevinir, kədərinə kədərlənir. Axı şəhidlər ölmür. Allah sənə rəhmət eləsin, qardaşım Araz!

ARAZ ELƏ BİL ŞƏHİDLİK ÜÇÜN DOĞULMUŞDU

Sinif yoldaşı Elmira Məmmədovanın xatirələri:

Arazla 10 il bir sinifdə oxumuşuq. Onun haqqında çox danışmaq olar. Araz sinifdə ən fəal uşaqlardan idi. Həm dərslərini yaxşı oxuyar, həm də idman yarışlarında iştirak edib yüksək nəticəyə nail olardı. Çox yaxşı sinif yoldaşı idi. Arazla həm də qonşu idik. Bəzi vaxt dərsə birlikdə gedib-gələrdik. Yol boyu həmişə dərsdən danışıb fikir mübadiləsi edərdik. Ancaq onun içində vətən sevgisi və vətənpərvərlik hissini dərk etməmək mümkün deyildi. Bunu onun danışıqlarından və söhbətindən anlamaq olardı. Qarabağ hadisələri başlanan gündən kəndimizin digər vətənpərvər oğlanları kimi o da silaha sarıldı. Şəhidlik zirvəsinə yüksəldiyi günə qədər ön cəbhədə əsgərlərimizlə bərabər döyüşdü. Bu ağır xəbər bütün kəndi sarsıtdı. Nə qədər ağır olsa da, Araz elə bil şəhidlik üçün doğulmuşdu...

135

*** Sən hər şeyin gözəlinə layiq idin, heyif. Gün o gün olsun Qarabağımız alınsın o, gözəl Gülablımızda sənin qəbrini ziyarət edək. Kimsəyə bənzəməyən qardaşım, Allah sənə rəhmət eləsin! Anam yaşasaydı Araz haqqında nə deyərdi?! Deyərdi ki, uşaqlarımın ən yaraşıqlısı, ən gözəli, ən səliqəlisi, özünə fikir verən, təmiz, ütülü geyinən uşaq vaxtından özünü ağsaqqal kimi aparan oğlum! Anam ARAZ-ı hamımızdan çox istəyirdi. Arzu

Ömrün anları foto şəkillərdə

136

ADIN QƏLBİMİZDƏ, RUHUN BAŞIMIZIN ÜSTÜNDƏDİR

İlqardan dostu, cəbhə yoldaşı şəhid Araza: Yaxın dost qardaşdan əzizdir, deyirlər. Uşaqlığımız bir yerdə keçmişdi. Şad gündə sevincimizi, dar gündə kədərimizi bölüşmüşdük. Cəbhədə də erməni qəsbkar- larına qarşı çiyin-çiyinə vu- ruşurduq. Gözümüzün önün- də neçə-neçə igidlərimiz qurban getdi. Onların qisası bizi daha da mübariz olmağa səs- ləyirdi. Ağır, qeyri-bərabər döyüşlərin birində sən üç dostunla birlikdə minaya düşdün. Səni iki gün axtar- dıq. Tapanda artıq ruhun cənnətə qovuşmuşdu. Biz səni heç vaxt unutmarıq. Yaxşı deyiblər- “Şəhidlər ölməz, Vətən bölünməz”. Bu gün sənin sevimli bacın Arzu mənim həyat yoldaşımdır. İki övladımız var. Qızımız Afaq da, bu gün hərbi xidmətdə vətənin keşiyini çəkən əsgər oğlumuz Emin də səninlə fəxr edir. Şəklin evimizin yuxarı başında, adın qəlbimizdə, ruhun başımızın üstündədir. Tezliklə, işğal edilmiş torpaqlarımız ordumuz tərəfindən azad edilər. O zaman bütün şəhidlərin ruhu şad olar.

137

ONUN QƏLBİNDƏ İNSANLARA BİR MƏRHƏMƏT HİSSİ VARDI

Sinif yoldaşı İsmayılov Elşad Müştəba oğlunun xatirələri: Araz sözün əsl mənasında yaxşı insan idi. Onunla bir görüşdən, azca söhbətdən bunu duyardın. Sinif rəhbəri- miz Sona müəllimə məni onun yanında oturtmuşdu. Araz məktəbi qurtarandan sonra da bizim hər biri- mizlə əlaqə saxlayır, dostluq, qardaşlıq ünsiyyəti bağlama- ğa can atırdı. Ancaq onun haqqında danışanda biz bu insa- nın Qarabağ müharibəsi başlayandan rahatlıq tapa bilmə- diyini, Xocalı faciəsinin gecəsində və ondan üç gün sonra sonsuz bir ümidlə qarda, çovğunda köməksiz qalan adamların harayına getməsini də yada salmalıyıq. Mən bilirdim ki, Qarabağ müharibəsi bitməyincə Araz hərbi formanı çıxarmayacaq. Onun qəlbində sonsuz bir mərhəmət hissi var idi. Yaxşı yadımdadır 1991-ci il oktyabr 6-da Gülablı və Abdal kəndləri ermənilərin yaşadığı Dahraz, Təkir, Aranzəmi kəndləri istiqamətindən güclü atəşə tutuldu. Gülablıdan 2 nəfər yaralandi. Bizim kəşfiyyatçılar Təkir kəndindən olan bir ailənin 4 üzvünü Xankəndi-Xocavənd yolundan tutub kəndə gətirmişdilər. Onlardan biri azyaşlı uşaq, o birisi isə qadın idi. Arazın təkidi və inadkarlığı ilə həmin qadınla uşaq heç bir qarşılıq olmadan buraxıldılar.

138

ARAZ MÜLKİ ƏHALİNİN KƏNDDƏN ÇIXARILMASINI İSTƏYİRDİ

Sinif yoldaşı Fazil Nəsirovun xatirələri: Bir yerdə oxumuşuq. Qarabağ hadisələri başlayan gündən hadisələrin içində olmuş, müharibəyə getmişəm. Arazla bir neçə dəfə döyüşdə olmuşuq. Mən top atırdım. Həm də Ağdam bölgəsində döyüş toplarından mən yaxşı baş çıxarırdım. Araz isə piyada qoşunlarında xidmət edirdi. Son vaxtlar az- az görüşürdük. Mənim xalamgil onların məhləsində olurdu. Bir də- fə olsun belə onun ağzından artıq kəlmə eşitməmişəm. Qaraqayada (Təkir, Mirikənd istiqamətində), Qızıl- qayada (Yenikənd istiqamətində) və fermanın yanındakı postlarda topumuz var idi. Topları biz ordu yaranmamış- dan əvvəl əldə etmişdik. Mən özüm 1987 – 89 – cu illərdə hərbi xidmətdə Minskidə olmuşam. 1988 – ci il Sumqayıt hadisələrində bizi birbaşa Sumqayıta gətirdilər. Mən İsaxanla Gülablıdakı 3 postdan top atırdım. Arazgilin postunun üstündəki Haça dağdan erməni postla- rına od yağdırırdıq. Biz Təkirə hücuma hazırlaşırdıq. Ge- cədən başlayaraq Toplardan Təkiri atəşə tutduq, onların bütün postlarını vurduq. Xalam oğlu İsaxanla Təkirdə la- zım olan nöqtələri darmadağın etdik. Nə faydası..... Əməliyyatı pozdular. Minskidə hərbi xidmətdən gələndə gördüm ki, bizim hərbi hissənin komandiri Ağdamda komendantdır. Dost-

139 laşmışdıq. Əsgəran zonasından ermənilərdən yığılan silah- ları mən ondan alıb, OMON-a paylayırdım. Bizdə ozünümüdafiə vızvodu idi. Özünümüdafiə vız- vodunda əvvəl 21 əsgər var idi. Ağdamda OMON Adal- Gülablı uşaqlarından təşkil olunmuşdu. Torpaqlarımızın alveri gedirdi. Snaryadları 91 – ci ildə Qaz - 24 maşını ilə Baloğlanla gətirirdik. Patronu 50 qəpiyə alırdıq. Bizim əsgərlərin çoxu silahlardan baş çıxartmırdı- lar. Məktəbdə Rasim Məmmədov heç olmasa avtomat at- mağı, söküb-yığmağı bizə çox yaxşı öyrətmişdi. Uzundərənin 15 silah anbarını özüm açmışam. Si- lahlardan düzgün istifadə olunmadı. Mən artileriyada qul- luq etmişəm. 20 növ artilleriya silahlarından istifadə etmə- yi bacarıram. Bir dəfə Təkirə bir snaryad atdım. Sutka ya- rım onun tüstüsü yatmadı. Hər snaryadın öz təsiri var idi. Bizə silahlar Belarusiyadan gəlirdi. Çoxu köhnə idi. Aks- tafaya gətirib oradan satırdılar.

1992-ci ilin iyununda Arazgil Dəhrazda rəhmətə get- mişdi. Onda mən Uzundərədəki ştabda otururdum. Harada top xarab olurdusa, mənim briqadamı dərhal ora göndərir- dilər. Axırıncı dəfə Arazla kənd məscidinin yanında görüş- dük. Onlar məscidin yanında topa durmuşdular. Arazın qardaşı Asəf də orada idi. Araz mülki əhalinin kənddən çı- xarılmasını istəyirdi. Ancaq adamlar özü çıxmaq istəmirdi.

140

Təhlükəsizlik baxımıından qocaların və uşaqların çıxa- rılması çox vacib idi. Kənd gedən günə qədər bizim kənd- də dinc əhali yaşayıbdı. Biz beş qardaşıq. Dördümüz döyüşürdük. Kiçik qar- daşımın yaşı çatmadığına görə müharibəyə getməmişdi. Atəşgah dövrünə qədər Ağdamda, Ağdərədə, Füzu- lidə döyüşlərdə olmuşam. Füzulidən məni Polis Akademi- yasına oxumağa göndərdilər. Arazı biz sinif yoldaşları qədər heç kim yaxşı tanı- ya bilməz. Çox ağır təbiətli oğlan idi. Bizim yaşıdlardan çox fərqlənirdi. Arazın ölümü mənə və onun döyüşdə olan bütün sinif yoldaşlarına ağır təsir göstərdi. Dəfnində iştirak etdik.

DEDİ, OXUMAQ HƏR ZAMAN VAR

Sinif yoldaşı Qəhrəman Əliyevin xatirələri: Uşaqlığımız bir yerdə keçib. İndi onun haqqında keçmiş zamanda danışmaq mənə çox ağır gəlir. Arazın atası rəhmətlik Əhməd dayı da yadıma gəlir. Poçtun müdiri idi. Çox mehriban insan idi. Arazın yaxşı əl qabiliyyəti var idi. Onun çox arzuları var idi. Lənətə gəlmiş müharibə hamısını puça çıxardı. Mən özüm də o vaxt İnşaat Universietində oxuyurdum. Bizin kəndin özündə Ali hərbi məktəblərdə xeyli oxuyanlar var idi. Xüsusən Asəfin, Salehin, Şakirin adını

141

çəkə bilərəm. Onların çoxu Aviasiyada oxuyurdular. Hamısı da müharibə başlayanda vətənin harayına gəldi. Axırıncı dəfə Arazla kənddə görüşdük. Təhsilini yarımçıq qoyub kəndə qayıtmışdı. Dedi, oxumaq hər zaman var. Əvvəl bu erməniləri yerində oturtmalıyıq. Bəlkə də o elə təsəvvür edirdi ki, onun davranışına fikir verirlər, hamımıza nümunə idi. Allah Təala onu belə yaratmışdı. Mərhəmətli, sədaqətli, heç kəsin haqqına girməmək.

XATİRƏLƏRDƏ YAŞAYAN İGİD

İgid Araz! Təhsilini yarımçıq qoyub Vətəninin harayına yetişdin, öz qanınla, canınla onun yarasına məlhəm oldun. Səndən sonra torpaqlarımız işğal olundu. Doğma kəndin Gülablı erməni-rus işğalçıları tərəfindən yandırıldı. Azərbaycan əsgərləri sırasında indi də yerin görünür, Araz! Bu boşluq nə qədər ki, torpaqlarımız işğal altındadır, hər zaman görünəcək. Yurd, doğma torpaq naminə gedən Vətənin şəhid və qəhrəman oğlu! Sənin şəhid ruhun döyüşçü dostların Arifin, Rövşənin ruhu ilə birgə bizi torpaqlarımızın azadlığına səsləyir, o torpağın harayına çağırır. Xatirələrdə əbədi yaşayan igid Araz! Biz o torpaqlara mütləq qayıdacağıq!

142

QƏHRƏMAN DÖYÜŞÇÜ ARAZ PİRİMOVA HƏSR OLUNMUŞ ŞEİRLƏR

143

Ömrün anları foto şəkillərdə

Ömrün anları foto şəkillərdə 144

HEYKƏLLƏR UCALACAQ

Qəhrəman döyüşçü Araz Əhmədoğlunun sönməz xatirəsinə

Səninlə fəxr eləyir, Anamız Azərbaycan. Düşmənin qabağında, Gözünü qırpmamısan.

Şəhid qanın tökülüb, Torpağın sinəsinə. Araz adın yazılıb, İgidlər cərgəsinə.

Vətənin bayrağını, Sıxdın məğrur köksünə. Əhsən, min dəfə əhsən, Səndəki o ürəyə.

Səni doğan ananın, Südü halalın olsun! Araz, Günəşin-Ayın, Nuru çırağın olsun!

Şəhidlər ölmür heç vaxt, Əbədi yaşayırlar. Şəhidlər Nəsimiyə, Babəkə oxşayırlar. 145

Tarzən Qurban Pirimov, Sənin ulu babandır. İrəvandan Xəzərə, Sənin yurdun obandır.

Şəhidlərin adları, Yaddaşlarda qalacaq. Torpağın sinəsində, Heykəllər ucalacaq.

Əyyub Şuşalı (Şırlanlı), Şair, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Qarabağ müharibəsinin veteranı, Tərəqqi medallı Əməkdar müəlllim

146

Gileyli Bəylər

UCALTDI BAŞINI AZƏRBAYCANIN

Azərbaycan torpaqlarının azadlığı uğrunda gedən döyüşlərdə igidliklə şəhid olmuş Araz Əhmədoğluna

Sınaq meydanında, savaş günündə, Kişilik adlanan yol seçdi Araz. Can nədir, təki qoy Vətən yaşasın, Bu ana torpağa and içdi Araz.

Şəhidlik zirvəsi müqəddəs zirvə, Araz qeyrət yükün daşıya bildi. İgid oğullara güvəndi vətən, Durub ayaq üstə yaşıya bildi.

Babəkin, Nəbinin qeyrəti vardır. Damarında axan qanında onun

147

Bir şirin, bir əziz məhəbbət kimi, Bu Vətən yaşadı canında onun.

Qəzəbi, nifrəti döndü mərmiyə, Hayana tuşladı hədəfə dəydi. Vətən yağılarda qalmasın deyə, Şəhid libasını əyninə geydi.

Azadlıq naminə əsirgəmədi Vətən gəl deyəndə o, qıydı canına. Başını əymədi cəllad önündə, Ucaltdı başını Azərbaycanın.

Gileyli Bəylər

148

GÜLABLIYA HƏSRƏT QALDIM

Uşaqlıq çağından vurğunam ona, O yerlər məni çox alıb qoynuna. Mindirib bir kəhər atın boynuna, Nağıllar yurdundan yad oldum birdən. Ah Gülablı! Həsrət oldum sənə mən.

Üşüyür Haça dağ, üşüyür mənsiz, Bitirmir o zanbaqlar, lalə, nərgiz. Bizi qınayırlar bizdən xəbərsiz, Hər qınağa, hər danlağa dözəsən? Ah Gülablı! Həsrət oldum sənə mən.

Yumuram gözümdən getmir Səxavət, Zərnigar lal olub gözündə möhnət Murtuzun ruhu da umur hərarət, Axır ürəyimin odu gözümdən, Ah Gülablı! Həsrət oldum sənə mən.

Qurban tardan uzaq, Valeh də sazdan, Elman sanki qalıb səsdən, avazdan. Utanıram Tağı, Rövşən, Arazdan, Bu minvalla saçlarıma düşür dən, Ah Gülablı! Həsrət oldum sənə mən.

149

Bayram edə gələn yaza çatanlar, Çıraqlıda neçə tonqal çatalar. Kənd tirədə bir rahatca yatalar, Ocaq üstə ağrım töküm gülüm mən, Gülablımla birlikdəyəm deyim mən.

Reyhan Qasımova

Şəkildə:(soldan) Azər, Azad, Asəf, Arzu, Aqil və Ayaz

150

DÖYÜŞDÜ CƏBHƏDƏ O İGİD OLDU

Dostum, yazıçı-publisist, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı Şöhrət Səlimbəyli şagirdi Arazın döyüş yolundan mənə danışandan sonra bu şeiri yazdım.

*** Qarabağ torpaqları uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmanlıqla şəhid olmuş Araz Əhmədoğlunun sönməz xatirəsinə

Aldı xəyal məni öz qucağına, Sanki yük olmuşam fikir xəyala. Işığı sönməyən o dərs zamanı, Saldı yenə məni görünməz hala.

Bir anlıq xəyalım dərs otağında, Şagirdlər solumda, həm də sağımda. Elə bil yenidən gənclik çağında, Sorğu aparıram şagirdlərlə mən.

Sorğular zamanı hər cür suallar, Daha asan oldu lap əvvəlini, Verilən cavablar məqbul olsa da, Yalnız nəzərimdə odur birinci.

151

Savadda, qeyrətdə hərənin yeri, Bilindi lap boya-başa çatanda. Birinci saydığım o fəal şagird, Axtarardı dostu əmin-amanda.

Daim axıb dolur söz-söhbətimə, Məhəbbət qatır o, məhəbbətimə. Özüm mat qalardım sədaqətinə, Yaşadır hər yanda, zamanda məni.

Bir zaman şagirdim olan o Araz, Düşündü, daşındı nəhayət, bir az, Düşməni sanmışdı hiyləgər, dayaz, Döyüşdü cəbhədə o igid oldu, Sonda yaralandı və şəhid oldu.

Torpağı uğrunda o çox əlləşdi, Fəqət ölümüylə ölümsüzləşdi, İlahi aləmlə nə tez üzləşdi? Ruhu öz cismindən ayrıldı uçdu, Rahat bir məskənə əbədi köçdü.

Əli Dalğın (İbrahimov), Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, Dosent

152

CƏSUR DÖYÜŞCÜ

Qəhrəman döyüşçü Araz Əhmədoğlunun xatirəsinə

Gülablı kəndində göz açmışdı o, Adı Araz idi, sözü çox ötkəm. Şir təki böyüyüb, boy atmışdı o, Əsl cəngavəriydi ondakı görkəm.

O qorxu bilməzdi, ürkü bilməzdi, Dediyi sözünün ağası idi. Mənəm, mənəm deyib özün öyməzdi, Böyüyün-kiçiyin yerin bilərdi.

Qarabağda döyüş başlayan zaman, Araz da könüllü cəbhəyə getdi. Bir dağ cussəli pəhləvan oğlan, Döyüşdə o nələr, nələri etdi.

O cəsur döyüşçü, sərkərdə idi, Ölümü gözünə gətirməzdi o, Düşmən savaşına nər təki girdi, Geriyə bir addım çəkilməzdi o.

Kəşfiyyat işlərin gözəl bilərdi, Qanlı savaşlardan keçərdi Araz.

153

Gülablı alınmaz Qalam deyərdi, Düşmənin qanını içərdi Araz.

Bütün döyüşlərdə öndə gedərdi, Düşmən yuvasına od vururdu, od. Səngərdən səngərə vurub keçərdi, Qorxmaz döyüşçütək ad almışdı ad.

Ağbulaq, Dahraz kəndi uğrunda, Getdi qanlı savaş son döyüşüydü. Qələbə inamı varıydı onda, Əsl kişi kimi o döyüşürdü.

Cəsurluq göstərdi həmin döyüşdə, Onlarca düşməni o məhv elədi. Pircahan yağıdan azad olundu, Araz gözlərini yumdu əbədi.

Qələndər Xaçınçaylı şair-publisist

154

O GÜN UZAQDA DEYİL

I Qarabağ döyüşlərində qəhrəmanlıqla şəhid olmuş Araz Əhmədoğluna Rəşadətlik, mərdlik var, Sənin ömür yolunda. Güc tapdın, yurdu qoruyan O, polad qollarında.

Ağbulaq uğrunda, Sücayət göstərirdin. Cəsur, igidliyinlə, El gözündə yüksəldin.

Ən böyük arzun oldu, Qovmaq yurddan yağını. Düşməndən təmizləmək, Qarabağ torpağını.

Düşmən gücünü gördü, Adın düşdü dillərə. Hünərindən söz açır, Şairlər nəsillərə.

Bir son döyüşümüz var, Qələbə bizi gözlər. O gün uzaqda deyil, Ayaqdadır igidlər.

Elman İsrafiloğlu. AYB, AJB-nin üzvü. 155

HƏR QARIŞ TORPAĞI VƏTƏN EYLƏDİ

I Qarabağ müharibəsində qəhrəmanlıqla şəhid olmuş Pirimov Araz Əhmədoğluna.

Yurdumun qeyrətli igid oğlu tək, Arazla el-oba qürur duyardı. Köksünə sığmazdı o böyük ürək. Qəlbində bir istək, bir amal vardı.

Vətənin şərəfin uca tutardı, Çəksə də sınağa onu hər zaman. Araz deyilmişkən bir adı vardı, Coşub çağlayardı damarında qan.

156

El üçün böyüdü, ürəkdən yandı, Xalqına o arxa, bir dayaq oldu. Günəş tək üfüqdən baxıb boylandı, Döyüş yolumuza bir mayak oldu.

Qanlı döyüşlərə sinə gərərək, Mənfur düşmənlərdən qisasın aldı. Çəkinib qorxmadan öndə gedərək, Yağının canına vəlvələ saldı.

Mehdi tək döyüşdü, savaşa girdi, O neçə kəndləri azad elədi. Düşmən gülləsinə sinəsin verdi, Hər qarış torpağı Vətən eylədi.

Şirin Məmmədli Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

157

XAN ARAZIM Qardaşı Azaddan Şəhid Araza

Sənsizliyi dərd sanıb, Ürək qəmdən usanıb. Söz deyəndə utanıb, Yerə baxan Arazım.

Bozdağ çəkər eşməni, Söyləyər “Gəl aş məni”. Sevindirib düşməni, Dostu yaxan Arazım.

Qorxmaz bir igid oldun, Nələrə şahid oldun. Cavankən şəhid oldun, Nur tək çaxan Arazım.

Xatirələr an kimi, Sinəmdəsən can kimi. Damarımda qan kimi, Daim axan Arazım.

Əzəmətim, vüqarım Zirvələrdə ağ qarım. Sən Xaçınım, Qarqarım, Sən mənim xan Arazım.

158

ÜRƏYİMDƏ MƏZARI

Bacısı Arzudan şəhid Araza

Qaralıbdır göy səma, Qəlbə yağışlar dama. Bir də doğma Ağdama, Düşməz onun güzarı.

Ay başımın tacı, gəl Vermə belə acı, gəl. Qurban olsun bacın, gəl Sağalsın hər azarım.

Boş qalıb səngər-postu, Deyilməz sağlıq tostu. Axtarma gəl, a dostum, Ürəyimdə məzarı. Sevinc Arzulu

159

QƏHRƏMAN DÖYÜŞÇÜ ARAZ PİRİMOVUN RƏSM ƏSƏRLƏRİ

160

ARAZ PİRİMOVUN RƏSM ƏSƏRLƏRİ

Ömrün anları foto şəkillərdə

161

Pirimov Araz Əhməd oğlunun rəsm əsərləri

162

Pirimov Araz Əhməd oğlunun rəsm əsərləri

163

Pirimov Araz Əhməd oğlunun rəsm əsərləri

Pirimov Araz Əhməd oğlunun rəsm əsərləri 164

QƏHRƏMAN DÖYÜŞÇÜ ARAZ PİRİMOV MƏTBUAT SƏHİFƏLƏRİNDƏ

165

ÖLÜMDƏN BİR GÜN QABAQ...

Milli ordumuzun əsgərləri Arif İsmayılov və Araz Pirimov bu şəkli Ağbulaq-Əsgəran uğrunda gedən döyüşlərdən əvvəl, bu il iyunun 12-də çəkdirmişlər. Hər ikisi Qarabağın qədim Gülablı torpağında doğulmuşdu. Arif Bakının Yasamal rayonundan, Arif isə Ağdamdan torpağımızın müdafiəsinə könüllü getmişdi. Lakin iyunun 13-də Əsgəranın Dəhraz kəndi uğrunda gedən döyüşlərdə hər ikisi qəhrəmancasına həlak oldu.

Foto və mətn Şöhrət Səlimovundu (Səlimbəyli) “Xalq” qəzeti, 17 iyun 1992-ci il

166

VƏTƏN ÜÇÜN ÖLÜMÜ ŞƏRƏF BİLƏN OĞUL

Araz həmişə, hər yerdə “Ağdamlıyam” – deyib öyünərdi. Ağdamın torpağına, daşına bir məcnunluqla vurğun idi. “Kəndimiz Gülablı dünyanın şah əsəridir, möcüzələr diyarıdır” – deyərdi. Yağı düşmən – ermənilər torpaqlarımıza göz dikdiyi gündən Primov Araz Əhməd oğlu gecələri səksəkədə keçirməyə başladı. Yaşı az olsa da, vətən sevgisi, torpaq məhəbbəti ona aman vermirdi ki, evdə rahat yorğan- döşəkdə yatsın. Silahsız oğullar vətən torpağını dəhrə ilə, balta ilə qoruyurdular. Orta məktəbi bitirib Bakı Plan- İqtisad texnikumuna qəbul olunmuşdu. Şəhərdə qərar tuta bilmirdi. Torpaq Arazı hər gecə çağırırdı. Təhsilini yarımçıq qoyub kəndlərinə getdi. Milli Orduya yazılıb silaha sarıldı. Neçə-neçə kəndin erməni quldurlarından təmizlənməsində iştirak etdi. O, dağlara bələd olduğundan bütün əməliyyatlarda xidmət etdiyi tağıma bələdçilik edirdi. Bircə sevgisi vardı – vətən sevgisi! Bu sevgi uğrunda şəhidliyi şərəf hesab edərdi. Bu sevgi aman vermədi ki, birinə könül açsın. Sevib-sevilməli vaxtı, həyatının iyirmi üçüncü yaşında Dəhriz kəndi uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmanlıqla şəhid oldu. Şəhid qardaş! Bu gün məcnunluqla vurulduğun doğma kəndin Gülablı düşmən əlindədir. Sənin neçə-neçə şəhid oğlun aşıq Valehin, bülbül avazlı Səxavətin qəbri düşmən

167 tapdağındadır. Ona görə də “rahat yatın” yaza bilmirəm. ruhunuz üsyan etsin, bizi qeyrətə, intiqam almağa vadar etsin! Surxay Əlibəyli “Ədalət” qəzeti

Şəkildə:(soldan ayaq üstə duranlardan) 2-ci Araz VƏTƏNƏ SİPƏR OĞULLAR

Heç vaxt gözə görünməyən, lazım gələndə isə vulkan kimi püskürüb insanı Vətənin, ana-bacıların qalxanına çevirən bir duyğu var. Ona qeyrət deyirlər. O şərəfli duyğu hər kəsə nəsib olmasa da, qəhrəmanların, igidlərin canında, qanında həmişə var. Ağdam rayonunun Gülablı kəndi də dar gündə 168 igid oğulların qeyrətinə sığınıb. Belə igidlərdən biri də Araz Pirimov idi. Qısa tanışlıq: Araz Əhməd oğlu Pirimov 8 yanvar 1969-cu ildə Qarabağın dilbər guşələrindən olan Ağdam rayonunun Gülablı kəndində anadan olub. O, 1975-ci ildə Qurban Pirimov adına Gülablı kənd orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib. Oxuduğu 10 il ərzində müəllimlərinin və sinif yoldaşlarının hörmətini qazanıb. Ailədə 7 uşaq olub və Araz ailənin 4-cü övladı idi. Məktəbi əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra iki il, 1987- 1989-cu illər ərzində keçmiş Sovet Ordusuna hərbi xidmətə yola düşüb. Almaniyada hərbi xidmətdə olduğu vaxtlarda da dəfələrlə valideynlərinə onunla bağlı çoxlu tərifnamələr gəlib. O, 1989-cu ildə hərbi xidməti başa vurduqdan sonra doğma kəndinə qayıdıb. 2 il Xocalıda gedən inşaat işlərində, o cümlədən də hava limanının tikintisində iştirak edib. Yenidən təhsil almaq üçün Bakıya gəlib və Bakıxanov qəsəbəsində yerləşən Bakı Plan İqtisad Texnikumuna qəbul olub. Araz texnikumun axırıncı kursunda oxuyarkən təhsilini yarımçıq qoyub könüllü olaraq doğma kəndi Gülablıya qayıdıb. O, 2 il (1990-1992-ci illər) qaynar döyüş nöqtələrində şücaət göstərərək onlarla erməni yaraqlısını məhv edib və düşmənin müxtəlif texnikalarını sıradan çıxarıb. 15 iyun 1992-ci ildə Milli Ordu əsgərləri Gülablı kəndi ilə qonşu olan erməni quldur yuvası Dəhraz kəndini düşməndən azad etmək üçün əməliyyata

169 hazırlaşırdılar. Araz da həmin dəstənin tərkibində idi. Əməliyyatların gedişində Araz və dostları mənfur düşmənin basdırdığı minanın qurbanı oldular. Cəbhə dostları Arif İsmayılov, Rövşən Quliyev və Elşən Əliyev həmin an şəhid olublar. Araz Pirimov onlardan xeyli aralıda, yaralı halda sürünə-sürünə bir ağacın yanına gəlib son dəfə gözəl Gülablının mənzərəsini gözlərinə köçürərək əbədiyyətə qovuşub. Bu gün bizim üçün iki qat kədərlidir ki, Arazın “kəndimiz Gülablı dünyanın şah əsəridir, möcüzələr diyarıdır” – dediyi Gülablı 25 ildir (4 sentyabr 1992-ci il) düşmən tapdağındadır. Hələ ki, düşmən müqəddəs torpağı murdar çəkmələri ilə tapdalayır. Araz kimi Vətən uğrunda şəhid olan oğulların da ruhu dinclik tapa bilmir. Heç bizim də üzümüz gəlmir ki, deyək “rahat yatn!”. Q.Zakirə. “Qarabağ”

TORPAĞINA BAĞLI OĞUL

Pirimov Araz Əhməd oğlu 1987-89-cu illərdə Almaniyada hərbi xidməti başa vurub doğma kəndləri Gülablıya dönəndə kəndlərinin əvvəlki növrağını pozulmuş, diş göynədən bulaqları, yüz cür meyvə yetişdirən meşələri erməni quldurları ilə dolu, neçə-neçə oğulları erməni qaniçənləri tərəfindən qətlə yetirilmiş

170 gördü. 1991-ci ildə Bakı Plan-İqtisad Texnikumuna qəbul olunsa da soydaşlarının intiqamını almaq üçün təhsilini yarımçıq qoyub kəndə döndü. 836 nömrəli hərbi hissənin 2-ci tabırının 2-ci rotasının sıravi əsgəri kimi gecə-gündüz silahdaşları ilə doğma el-obasının keşiyini çəkdi. 1992-ci ilin 15 may səhəri ermənilər sayca qat-qat üstünlükdən istifadə edib kəndə soxulub bir neçə evi yandırsalar da Araz və cəbhə dostlarının, Ağdamdan köməyə gələn qüvvələrin qəhrəmanlığı hesabına canlı qüvvə və texnika sarıdan itki verib kənddən çıxmağa məcbur oldular. İyunun 14-də Əsgəran rayonunun Dəhraz kəndi erməni quldurlarından təmizlənəndə Araz yaralansa da, döyüş mövqeyini tərk etmədi, son nəfəsinədək döyüşüb, qəhrəmancasına şəhid oldu. Arazın ölümündən bir neçə gün sonra erməni qəsbkarları yenidən Abdal-Gülablı kəndinə hücum etmiş, Arazın doğulub boya-başa çatdığı evi də yandırmış, məşhur tarzan Qurban Pirimovun ata-baba yurdunu mudar ayaqları ilə tapdamışlar. Babası Qurbanın, özünün kölgəsində dincəldiyi tut ağaclarını dibindən kəsmişdilər. Sanki viran qalmış həyət də anası və bacıları kimi Araza yas tutub, saçını yolmuşdur. Beləcə bir oğul da Vətən torpağının azadlığı yolunda şəhid olub əbədiyyətə qovuşdu. Məzarı and yerinə, ziyarətgahımıza çevrildi. Hələ də anasının, bacısının

171 gözləri yollardadır. Elə hesab edirlər ki, Araz ya Bakıda oxumaqdadır, ya da harasa səfərə gedib. Nə vaxtsa evlərinə qayıdacaq, yandırılmış evlərinin təmirində iştirak edəcək. Anası deyir ki, balam 10 yaşından yetim qaldığı üçün həyətimizdə hər işi özü görərdi. Onu belə vəfasız böyütməmişəm, gəlib bizə kömək etməlidir. Ana, oğlun vəfasız deyil. Sizə də, boynubükük, nakam qoyub getdiyi qıza da, Vətənə də vəfalı oğul olub onun azadlığı uğrunda şəhid kimi əbədiyyətə qovuşdu. Onun intiqamını tezliklə doğma qardaşının yasında bircə gün iştirak edib yenidən cəbhəyə dönən Asəf və onun cəbhə dostları yağı düşməndən alacaqlar. O gün lap yaxındadır. O qələbədə Arazın da payı olduğu üçün Vətən torpağında rahat yatacaqdır.

Surxay Əlibəyli

172

CƏBHƏ DOSTLARI HƏLAK OLDU

Şəkildə (soldan): Əliyev Sadiq, Tağıyev Eldar və Araz

Milli Ordunun əsgərləri Əliyev Sadiq İsa oğlu, Tağıyev Eldar Misir oğlu, Pirimov Araz Əhməd oğlu Gülablının cəsur oğullarıdı. 13 iyun 1992-ci ildə Araz Ağbulaq-Əsgəran əməliyyatında qəhrəmanlıqla həlak oldu. Onun cəbhə dostu Sadiq isə Arazın ölümündən sonra erməni quldurlarına qan uddurdu. Sentyabrın 24-də isə doğma Gülablı kəndinin azad edilməsi uğrunda gedən döyüş Sadiqin son vuruşu oldu. Həmin döyüşdə Gülablını da azad etmək mümkün olmadı. İndi Arazın da, Sadiqin də sadiq dostu Eldar bəy

173 erməni vəhşilərinin sonuncusu Azərbaycanı tərk edənə qədər mübarizə aparacağına, onların qanını yerdə qoymayacağına söz veribdir.

Şöhrət Səlimbəyli “Sərbəst Dücüncə” qəzeti, 14 iyun 1992-ci il.

KƏNDİMİZ GÜLABLI DÜNYANIN ŞAH ƏSƏRİDİR

Araz Pirimov könüllü olaraq doğma kəndi Gülablıya qayıtmışdı. O, 2 il (1990-1992-ci illər) qaynar döyüş nöqtələrində şücaət göstərərək onlarla erməni yaraqlısını məhv edib və düşmənin müxtəlif texnikalarını sıradan çıxarıb. 15 iyun 1992-ci ildə Milli Ordu əsgərləri Gülablı kəndi ilə qonşu olan erməni quldur yuvası Dəhraz kəndini düşməndən azad etmək üçün əməliyyata hazırlaşırdılar. Araz da həmin dəstənin tərkibində idi. Əməliyyatların gedişində Araz və dostları mənfur düşmənin basdırdığı minanın qurbanı oldular. Cəbhə dostları Arif İsmayılov, Rövşən Quliyev və Elşən Əliyev həmin an şəhid olublar. Araz Pirimov onlardan xeyli aralıda, yaralı halda sürünə-sürünə bir ağacın yanına gəlib son dəfə gözəl Gülablının mənzərəsini gözlərinə köçürərək əbədiyyətə qovuşub. Bu gün bizim üçün iki qat kədərlidir ki, Arazın 174

“kəndimiz Gülablı dünyanın şah əsəridir, möcüzələr diyarıdır” – dediyi Gülablı 25 ildir (4 sentyabr 1992-ci il) düşmən tapdağındadır. Hələ ki, düşmən müqəddəs torpağı murdar çəkmələri ilə tapdalayır. Araz kimi Vətən uğrunda şəhid olan oğulların da ruhu dinclik tapa bilmir. Heç bizim də üzümüz gəlmir ki, deyək “rahat yatın!”.

Zakirə Quliyeva, “Qarabağ”qəzeti

GƏNC ÖMÜRLƏRİNİ BELƏ YAŞAMAĞA MACAL TAPMAYAN QARDAŞLARIM

Pirimov Araz Əhməd oğlu, İsmayıllov Arif İnqilab oğlu, Quliyev Rövşən Sabir oğlu və 17 yaşlı Əliyev Elşən...... Gənc ömürlərini belə yaşamağa macal tapmayan qardaşlarım. Dəhraz Quzuyalı döyüşündən itkisiz, uğurla çıxanda qarşıdakı faciədən xəbərsizdiniz. Araz hamınızı bir-bir qucaqlayıb qələbə sevincini bölüşürdü. Düşmən qüvvələrin az olduğunu görüb güclü hücuma keçdi. Arazgil Abdal-Gülablının düşmən tapdağına çevriləcəyinə dözə bilməyib kəndə yollanırlar. Kənddə qeyri-bərabər döyüş gedirdi. ...Arif, Elşən, Rövşən və Araz yolda minaya düşüb şəhid oldular. Ayağından yaralanmış Arazın xilas olmaq 175 imkanı olsa da, dostlarını qoyub getmir. Abdal-Gülablıda hamı bu dostluğu müqəddəs sayır. Onların dostluğuna and içirlər. Vaxt gələcək hər bir azərbaycanlı türkünün qəlbində bu dostluq özünə yurd- yuva salacaq.

Nüşabə Çılğın

ARAZ ƏHMƏD OĞLU PİRİMOV

1969-cu ildə Gülabli kəndində anadan olub. 1987- 1989-cu illərdə hərbi xidmətini Almaniyada başa vurduqdan sonra doğma kəndlərinə qayıdıb. 1991-ci ilin may ayının 15-də ermənilər Gülablıya yenidən hücum etdilər və kəndin bir hissəsini ələ keçirib evləri yandırdılar. Bu döyüşdə Araz igidlik göstərərək bir neçə düşmən əsgərini gəbərtdi. Kənd cavanlarının igidliyi sayəsində düşmən kənddə çox duruş gətirə bilmədi. 1992-ci il iyun ayının 12-də milli ordu əsgərləri Dəhraz kəndini azad eləmək üçün əməliyyat hazırlamışdılar. Araz da hücum edəcək dəstənin tərkibində idi. Bu döyüşdə də o, qəhrəmanlıqla vuruşdu. Ancaq mənfur düşmənin basdırdığı minanın qurbanı oldu. Dostları Arif, Rövşən, Elşən o dəqiqə həlak olmuşdular. Araz isə ağır yaralanmışdı. O, yaralı-yaralı sürünüb özünü

176 kəndə çatdırmaq istəmişdi. Ancaq vicdansız ölüm artıq öz işini görmüşdü. Araz başını qaldırıb son dəfə Gülablıya doğru baxdı və gözlərini əbədi olaraq yumdu.

Surxay Əlibəyli. “Ağdamım-qibləgahım” kitabı

177

TƏLƏBƏ İDİ

Araz Əhməd oğlu Pirimov 1969-cu il yanvarın 8-i Ağdamın Gülablı kəndində doğulub. 1986-cı ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra Almaniyada hərbi xidmətdə olub. Bir müddət Xocalının inşasında iştirak edib. Tələbə idi. 1992-ci ilin iyununda Gülablı uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olub.

178

NAXÇIVANIK VƏ PIRCAMAL ƏLDƏN-ƏLƏ KEÇİR

6 avqust 1992 – ci il. Naxçivanik kəndinə erməni hərbi birləşmələrinin hücum etdiyini eşidən kimi dərhal E. Bağırov adına batalyona yollandıq. Ön xətdəki əsgərlərimizə köməyə tələsən döyüş- çülərə qoşulub döyüş meydana getdik. Pircamal kəndinə çatanda artıq düşmən geri çəkilirdi. Ancaq döyüş hələ də davam edirdi. Atışma bir anlığa səngimişdi.

3-cü rotanın komandiri, kapitan Mirəli Məmmədovun söhbətlərindən:

-Səhər saat 5-6 radələrində mövqelərimiz Naxçivanik tərəfindən pulemyot atəşinə tutuldu. Elə ilk anda qrantomyotçumuz Anatoli Quliyev düşmənə cavab atəşi açdı. Çox çəkmədi ki, o çiynindən yaralandı Qrantomyotu Zakir İsgəndərov götürdü. Bu vaxt hiss etdik ki, düşmən hücuma keçib. Erməni ordusuna məxsus hərbi texnika Aranzəmin istiqamətindən Naxçivanikə daxil oldu. Ratsiya ilə arxaya xəbər verə bilmədiyim üçün (ratsiyanın batareya daşı zəif idi, uzaq məsafəni tutmaq olmurdu) üç nəfəri geriyə - batalyona xəbərə göndərdik. Cəmi 40 nəfər idik. Bu qüvvə ilə düşmən qarşısında çox davam gətirə bilməzdik.

179

Maraqlıdır, müharibənin ən qaynar nöqtəsində ratsiya üçün batareya daşı nə üçün tapılmır. Ancaq rayon başçılarının ratsiyalarının daşı çox yaxşı işləyir. Cavad Hüseynovun və Şirzad Şirinovun rəhbərlik etdiyi dəstələri müdafiə mövqeyinə gətirdik. Qeyd edim ki, Şirzad Şirinovun rotası Şişdağ deyilən səmtə göndərilmişdi. Orda onlar 4-cü batalyonun əsgərləri ilə rastlaşıblar. Əfsuslar olsun ki, həmin batalyon hücumun qarşısını almırdı. Bu vəziyyətdən təəccübləndikdə bildirdilər ki, atəş açmaq əmri verilməyibdi. Biz isə artıq döyüşürdük və köməyə ciddi ehtiyacımız var idi. Onlar isə hələ əmr gözləyirdilər. Əmr isə çox gec verildi... Düşmən hər tərəfdən hücuma keçmiş, əlavə qüvvə hələ gəlib çıxmamışdı. Düşmənin qüvvəsi bizimkindən qat -qat çox olsa da, döyüşçülərmiz ruhdan düşmürdülər. Məhz burda, başa düşdüm ki, bizdə ölümün gözünə dik baxmağı bacaran oğullar hələ çoxdur. Bu, mənim qələbəyə olan inamımı birə-on artırdı. Döyüşçülərdən Cahid Vəlixanox, Nurəddin Məmmədov, Şamil Rüstəmov, Həbib Məmmədov, Elmir İsgəndərov xüsusi şücaət göstərirdilər. Rotamızdan Anatoli Quliyev və Xudaşükür Əliyev yaralandı, gənc döyüşçü Xoşbəxt Şirəli oğlu Şirəliyev isə döyüşdə igidliklə həlak oldu. Bu döyüşdə düşmən də az itki vermədi. Təxminən 15-20 quldur məhv edildi. 3-4 saat davam edən döyüşdən

180 sonra ağzı ovulan düşmən qüvvələri geri çəkilməyə məcbur oldu. Düşmən qüvvələri geri çəkilsə də, döyüşçülərimiz də Naxçivanikdən çıxdılar. Onları təqib edən döyüşçülər geri qayıdarkən onlara və kapitan M. Məmmədov belə bir sual verdim: -Nə üçün Naxçivanikdən çixirsiniz? Kapitan M. Məmmədov bildirdi ki, Naxçivanikdə dayanmaq bizim üçün sərfəli deyil. Ancaq ora nəzarət edirik. Ora erməni quldurları da daxil olmağa cürət etmirlər, çünki hər dəfə çoxlu itki verib, geri çəkilməyə məcbur olurlar. Mirəli Məmmədov bizə bir iradını da bildirdi. Dedi ki, bax bu yaxınlıqdakı Qasımlı kəndini görürsünüzmü? -Dedim, bəli görürəm. O dedi ki, həmin kəndin bu torpağı qorumalı olan oğulları çıxıb gedibdi, onlardan kimsə rastınıza çıxsa, deyin bu torpağı siz qorumalısiniz, kəndə qayıdın. Doğru sözə nə deyəsən.

Söhbətə döyüşçü Pəhləvan Məmmədov qoşulur:

-Döyüşlərdə məğlubiyyətimizin səbəblərindən biri də kəşfiyyatımızın zəif olmasıdır. Yaxşı olardı ki, bu işə yerli əhalidən də cəlb edələr. Biz dəfələrlə düşmənin mövqelərində olmuş və lazımi məlumatlat əldə etmişik. Lakin rəhbərlik bizim məlumatlara inanmır və bunun da zərərini çəkirik. 181

Yerli adamlar buralara yaxşı bələd olduğu üçün həmin mövqelərə daha təhlükəsiz yollarla gedib – gələ bilirlər. Dəfələrlə şahidi olmuşuq ki, kəşfiyyatçılar gəlib sərhəddə gün keçirir və bir qədər sonra gedib, səhv məlumat verirlər. Nəticədə xeyli qurbanlarımız olub. Ona görə də mən belə fikirləşirəm ki, ordunun özəyini və əsasını təşkil edən kəşfiyyata ən qorxmaz, igid, ayıq-sayıq oğullar götürülməlidir. Bu zaman həm də əraziyə bələd olanlar da unudulmamalıdır. 6 avqust 1992 – ci il.

1992-ci il avqust-sentyabr. Fransa və Rusiya bütün bu məkirli planlara baxmayaraq Azərbaycan ordusu daha 10 yaşayış məntəqəsini avqust-sentyabr aylarında azad edə bildi. 1992-ci il sentyabr. Ayın 4 – də Ağdam rayonunun Abdal və Gülabli kəndləri düşmən tərəfindən işğal edildi. Sentyabr, oktyabr, noyabr ayları... Yenə də uğursuzluqlar, yenə də ciddi müdafiə mövqeyi.

182

ABDAL VƏ GÜLABLI KƏNDLƏRİNDƏN OLAN QARABAĞ MÜHARİBƏSİ ŞƏHİDLƏRİ

1. Behbudov Adil Behbud oğlu 2. Qasımov Bəhram Həmid oğlu 3. Quliyev Murtuza Qubad oğlu 4. Talıbov Bəylər Talıb oğlu 5. Allahverdiyev Aydın Xanqulu oğlu 6. Xudiyev Xudu Mustafa oğlu 7. Mehdiyev Taleh Teymur oğlu 8. Abdullayev Vəli Abdulla oğlu 9. Hüseynov Fizuli Əhəd oğlu 10. Nəsirov Yanvar Şiralı oğlu (20 Yanvar şəhidi) 11. Muradov Qorxmaz Murad oğlu (Azərbaycan Bayrağı Ordeni) 12. Mehdiyev Fazil Umud oğlu (Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı) 13. Əliyev Zakir İmran oğlu 14. Kərimov Şamil Surxay oğlu 15. İsmayıllov Arif İnqilab oğlu 16. Quluyev Rövşən Sabir oğlu 17. Pirimov Araz Əhməd oğlu 18. Məmmədov Fəxrəddin Muxtar oğlu 19. Tağıyev Tağı Xosrov oğlu 20.Əliyev Sadiq İsa oğlu 21. Xanmədov Kamil Tösü oğlu 22. Rəhimov Tofiq Məhi oğlu

183

23. Cümşüdov İlqar Şərif oğlu 24. Mustafayev Hamlet Fəxrəddin oğlu 25. Quliyev Faiq Qabil oğlu 26. Quliyev Bahadur Sehriman oğlu 26. Məhərrəmov Tofiq Hidayət oğlu 27. Mirzəyev Əkbər Şöhrət oğlu 28. Səfərovov İsrafil Elman oğlu

Nəsirov Yanvar Şiralı oğlu -1957-ci ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1990-cı il yanvarın 20-də Rus qoşunlarının Bakıya silahlı hücumu zamanı Bakıda şəhid olmuşdur.

Allahverdiyev Aydın Xanqulu oğlu-1967-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal kəndində doğulmuşdur. 1992-ci il avqustun 5-də Əsgəran rayonunun Dəhraz kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Behbudov Adil Behbud oğlu-1956-cı ildə Ağdam rayonunun Abdal kəndində doğulmuşdur.1992-ci il iyunun 8-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

184

Əliyev Sadiq İsa oğlu-1967-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndində doğulmuşdur.1992-ci il sentyabrın 24-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

İsmayıllov Arif İnqilab oğlu-1967-ci ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1992-ci il iyunun 13-də Əsgəran rayonunun Dəhraz kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Quluyev Rövşən Sabir oğlu-1967-ci ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1992-ci il iyunun 13-də Əsgəran rayonunun Dəhraz kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Pirimov Araz Əhməd oğlu-1969-cu ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1992-ci il iyunun 13-də Əsgəran rayonunun Dəhraz kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Hüseynov Füzuli Əhəd oğlu-1971-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndində doğulmuşdur.1994-cü il aprelin 17-də Ağdam rayonunun Yusifcanlı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Xudiyev Xudu Mustafa oğlu-1967-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal kəndində doğulmuşdur.1992-ci il avqustun 8-də Əsgəran rayonunun Dəhraz kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur. Ölümündən sonra

185

Xudiyev Xudu “Hərbi xidmətə görə” medalı ilə təltif olunmuşdu.

Kərimov Şamil Surxay oğlu-1958-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndində doğulmuşdur.1992-ci il mayın 22-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Qasımov Bəhram Həmid oğlu-1970-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal kəndində doğulmuşdur. 1992-ci il iyunun 24-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Qasımov Xaliq Abbas oğlu-1968-ci il dekabrın 15-də Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1992- ci il iyunun 22-də Ağdam rayonunun Saybalı kəndi uğrunda gedən döyüşdə itkin düşmüşdür.

Qarayev Bəbir Baba oğlu-1938-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1993-cü il iyulun 7-də Ağdam rayonunun Saybalı kəndi uğrunda gedən döyüşdə itkin düşmüşdür.

Quliyev Murtuza Qubad oğlu-1961-ci ildə Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1992-ci il iyunun 24-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Quliyev Bahadur Sehriman oğlu-1974-cü ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1995-ci il 186 aprelin 18-də Ağdam rayonunun Çıraqlı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Mehdiyev Fazil Umud oğlu-1966-cı ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1991-ci il sentyabrın 24-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur. Ölümündən sonra Fazil Umud oğluna Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı fəxri adı verilmişdir. Məhərrəmov Tofiq Hidayət oğlu-1975-ci ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur.1994-cü il sentyabrın 5-də Ağdam rayonunun Qaraqaşlı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Mirzəyev Əkbər Şöhrət oğlu-1972-ci ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1995-ci il noyabrın 25-də Ağdam rayonunun Yusifcanlı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Muradov Qorxmaz Murad oğlu-1966-cı ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1991-ci il fevralın 26-da Xocavənd rayonunun Yenikənd kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur. Qorxmaz doğulub boya-başa çatdığı Gülablı kəndin ilk şəhidi oldu. Ölümündən sonra Qorxmaz Murad oğluna Qırmızı Ulduz-Azərbaycanın Bayrağı Ordeni verilmişdir. İgid döyüşçünün məzarı ermənilər tərəfindən işğal edilmiş Ağdam rayonunun Gülablı kəndindədir.

187

Şəkildə:(soldan) Muradov Qorxmaz və İsmayılov Arif

Tağıyev Tağı Xosrov oğlu-1957-ci ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində doğulmuşdur.1992-ci il sentyabrın 6-da Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə həlak olmuşdur. Talıbov Bəylər Talıb oğlu-1964-cü ildə Ağdam rayonunun Abdal kəndində doğulmuşdur.1992-ci il sentyabrın 6-da Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur. Qədimov Qədim Şükür oğlu-1962-ci ildə Ağdam rayonunun Gülablı kəndində dünyaya göz açmışdı.1991-ci il noyabrın 14-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi

188 uğrunda gedən döyüşdə yaralanmış və hospitala çatdırılmışdı. Başından cərrahiyyə əməliyyatı edilsə də, heç bir nəticə olmur. 1991-ci il noyabrın 16-da Qədim hospitalda vəfat etmişdir. Səfərovov İsrafil Elman oğlu-1976-ci ildə Sisyan rayonunun Şəki kəndində dünyaya göz açmışdı.1988-ci ildə Gülablıya pənah gətirmişdilər. On beş yaşı olanda İsrafil Gülablı kəndindəki özünümüdafiə batalyonuna daxil oldu. 1992-ci il sentyabrın 6-da Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

Şəkildə:(soldan) Əliyev Sadiq İsa oğlu və Xanmədov Kamil Tösü oğlu

Xanmədov Kamil Tösü oğlu – 1970-ci ildə Ağdam rayonunun - Gülablı kəndində doğulmuşdur. 1993-cü il fevralın 2-də Ağdam rayonunun Abdal-Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə şəhid olmuşdur.

189

190

GÜLABLI VƏ ABDAL KƏNDLƏRİNDƏN ŞƏHİD OLAN MÜLKİ ƏHALİ

1.Abbasov Əbil Musa oğlu 2.Quliyeva Sona İslam qızı 3.Tağıyev Misirxan Sadıx oğlu 4.Səfərov İsrafil Elman oğlu 5.Nərimanova Ziba İmamverdi qızı 6.Nərimanova Aynurə Arif qızı 7.Cəfərov Məmməd Heydər oğlu 8.Fərzəliyeva Səkinə Salman qızı 9.Qədimov Qədim Şükür oğlu 10.Məmmədov Saleh Sabir oğlu.

GÜLABLI VƏ ABDAL KƏNDLƏRİNDƏN İTKİN DÜŞƏN MÜLKİ ƏHALİ VƏ DÖYÜŞÇÜ Qasımov Xaliq Abbas oğlu Qarayev Bəbir Baba oğlu Əliyev Əyyub Məmməd oğlu

GÜLABLI VƏ ABDAL KƏNDLƏRİ HAQQINDA MƏLUMAT Ümumi sahəsi – 4280 hektar Həyətyanı sahə - 89 hektar Əkin sahəsi – 741 hektar Üzüm bağı – 250 hektar Çəkil bağı – 25 hektar Örüş sahəsi – 749 hektar Meşə sahəsi – 670 hektar

191

Kolluq sahə - 292 hektar Sair yararsız sahə - 1419 hektar. Ailələrin sayı - 734 ailə. Abdal kəndinin əhalisi 1318 nəfər – 328 ailə. Gülablı kəndinin əhalisi 1416 nəfər – 406 ailə Gülablı və Abdal kəndi 4 sentyabr 1992-ci ildə işğal edilmiş və yandırılmışdı.

AĞDAMIN IŞĞAL EDİLMİŞ KƏNDLƏRİ

Ağdamın 1094 kvadrat kilometr ərazisinin 77,4 faizi işğal altındadır. Rayonun 126 yaşayış məntəqəsindən 82-si ermənistan və rus ordusu tərəfindən işğal edilibdi. Ağdamın işğal altında olan şəhər, qəsəbə və kəndləri: Ağdam şəhəri

Seyidli ərazi nümayəndələri üzrə: 1. Seyidli kəndi 2. Sarıhacıl kəndi 3. Bozpapaqlar kəndi 4. Qiyaslı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Qiyaslı kəndi 2. Ətyeməzli kəndi 3. Keştazlı kəndi

192

Xıdırlı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Xıdırlı kəndi 2. Əhmədavar kəndi 3. Çuxurməhlə kəndi

Maqsudlu ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Maqsudlu kəndi 2. Təpəməhlə kəndi 3. Salahsəmədlər kəndi 4. Tükəzbanlı kəndi 5. Talışlar kəndi 6. Şahbulaq kəndi 7. Tərneft kəndi 8. Eyvazxanbəyli kəndi 9. Şişpapaqlı kəndi 10. Çullu kəndi

Boyəhmədli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Boyəhmədli kəndi 2. Mollalar kəndi 3. Sofulu kədi 4. Qızıllı Kəngərli kəndi 5. Salahlı Kəngərli kədi

Papravənd əraz nümayəndələri üzrə: 1. Papavənd kəndi 2. Qaraprimli kəndi

193

Əlimədədli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Əlimədədli kəndi 2. Əliağalı kəndi 3. Cinli kəndi 4. Xaçındərbənd 5. Mollalar kəndi 6. Kürdlər kəndli 7. Qalayçılar kəndi

Güllücə ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Güllücə kəndi 2. İlxışılar kəndi 3. Suma kəndi 4. Tağıbəyli kəndi

Şıxbabalı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Şıxbabalı kəndi 2. Muğanlı kəndi

Qasımlı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Qasımlı kəndi 2. Qurdlar kəndi 3. Şelli kəndi 4. Qaradağlı kəndi 5. Poladlı kəndi

194

Bağbanlar ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Bağbanlar kəndi 2. Muğanlı kəndi 3. Saybalı kəndi 4. İsmayılbəyli kəndi 5. Pirzatlı kəndi

Gülablı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Gülablı kəndi 2. Abdal kəndi

Mərzili ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Mərzili kəndi Novruzlu ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Novruzlu kəndi 2. Acarlı qəsəbəsi Yusifcanlı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Yusifcanlı kəndi Sarcalı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Sarcalı kəndi 2. Qullar kəndi 3. Qarazeynallı kəndi Göytəpə ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Göytəpə kəndi 2. Kosalı kəndi 3. Cəvahirli kəndi 4. Abdunlu kəndi

195

Kəngərli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Kəngərli kəndi 2. Qaraqaşlı kəndi 3. Şirvanlı kəndi Sırxavənd ərazi nümayəndiliyi üzrə: 1. Sırxavənd kəndi 2. Bəşirlər kəndi 3. Qaraşlar kəndi 4. Ballı Qaya kəndi Məlikli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Məlikli kəndi 2. Qazanşı kəndi Baş Güney ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Baş Güney kəndi 2. Orta Güney kəndi Xatınbəyli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Xatınbəyli kəndi Yeni Qaralar ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Yeni Qaralar kəndi Qərvənd ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Baş Qərvənd kəndi 2. Şıxlar kəndi Nəmirli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Nəmirli kəndi 2. Şotlanlı kəndi 3. Umudlu kəndi 4. Şurabad kəndi.

196

AĞDAMIN IŞĞALDAN QORUNUB SAXLANILAN KƏNDLƏRİ

82 yaşayış məntəqəsi işğal olunub, o cümlədən 1 şəhər, 1 qəsəbə, 80 kənd mərd və cəsarətli zabit və əsgərlərin, müdrik ağsaqqalların, yerli sakinlərin birgə səyi nəticə- sində Ağdamın aşağıdakı yaşayış məntəqələri işğaldan qorunub saxlanmışdır:

Quzanlı qəsəbə nümayəndəliyi üzrə: 1. Quzanlı qəsəbəsi 2. Eyvazlı kəndi İmamqulubəyli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. İmamqulubəyli kəndi 2. Çullu kəndi Xındırıstan ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Xındırıstan kəndi 2. Baharlı kəndi 3. Bəybabalar kəndi 4. Birinci, Yüzbaşılı kəndi 5. İkinci Yüzbaşılı kəndi 6. Dadaşlı kəndi 7. Kəlbəhüseynli kəndi 8. Paşabəyli kəndi 9. Sarıçoban kəndi Üçoğlan ərazi ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Üçoğlan kəndi 2. Alıbəyli kəndi 3. Baharlı kəndi

197

4. Ballar kəndi 5. Böyükbəyli kəndi 6. Kiçikli kəndi 7. Ortaqışlaq kəndi 8. Usublu kəndi Əhmədağalı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Əhmədağalı kəndi 2. Çıraqlı kəndi 3. Kolqışlar kəndi 4. Mirəşəlli kəndi Çəmənli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Çəmənli kəndi 2. Sarıcalı kəndi 3. Şükürağalı kəndi Zəngişalı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Zəngişalı kəndi 2. Mahrızlı kəndi Qaradağlı ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Qaradağlı kəndi 2. Evoğlu kəndi 3. Rzalar kəndi Əfətli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Əfətli kəndi 2. Hacıməmmədli kəndi 3. Hacıturalı kəndi 4. Həsənxanlı kəndi 5. İsalar kəndi

198

6. Küdürlü kəndi 7. Qəhrəmanbəyli kəndi 8. Məmmədbağırlı kəndi Qərvənd ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Orta Qərvənd kəndi 2. Ayaq Qərvənd kəndi Nəmirli ərazi nümayəndəliyi üzrə: 1. Təzəkənd kəndi

MÜHARİBƏ NƏTİCƏSİNDƏ AĞDAM RAYONUNA DƏYMİŞ ZİYAN

Ermənilər Ağdam rayonunda 34680 yaşayış evi və mənzilləri, 27 sənaye obyektini, 29 kənd təsərrüfatı obyektini, 5 maldarlıq təsərrüfatını, 57 rabitə obyektini, 120 səhiyyə müəssisələrini (xəstəxana, doğum evi, ambulatoriya və poliklinika, aptek, tibb məntəqəsi, 173 tədris müəssisəsini (məktəblər, bağça, məktəbdənkənar müəssisələr və s.), 108 mədəniyyət müəssisəsini (kitabxanalar, klublar, muzeylər), 16850 muzey eksponatlarını, 16 məscidi dağıdıb talan etmişlər. Rayonun 14915 iribuynuzlu mal – qarası, 109911 xırda – buynuzlu heyvanları, min hektarlarla əkin sahələri, meyvə və üzüm bağları, yüz kilometrlərlə avtomobil yolları və dəmir yol xətləri, körpülər, su anbarları, min kilometrlərlə elektrik, qaz boru və su xətləri dağıdılıb məhv edilmişdir.

199

Rayonun 44 yaşayış məntəqəsi, - o cümlədən 1 qəsəbə və 43 kənd işğaldan qorunub saxlanmışdır. Ermənilərin təcavüzü nəticəsində Ağdam rayonuna 6 (altı) milyarddan çox maddi ziyan vurulmuşdur. Böyük dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar işğalçı ermənilərə qarşı hələ də lazımi tədbirlər görmürlər. Bütün işğal olunmuş torpaqlarımız, o cümlədən Ağdam şəhəri vətənini, torpağını ürəkdən sevən mərd oğullar tərəfindən azad olunacaq. Ola bisin ki, yeni daha əzəmətli şəhərlər salınsın, lakin əvvəlki Ağdam şəhərini bir daha görmək bizə nəsib olmayacaq.

ƏSİRLIİKDƏ QALAN KƏNDLƏR

Abdal və Gülablı kəndləri bir neçə dəfə dağıdılıb və doğma sakinləri ondan ayrı düşübdü. Təkcə XX əsrin əvvəllərindən Abdal -Gülablı kəndləri 1905, 1906, 1907, 1918, 1992-ci illərdə ermənilər, onların havadarları ruslar tərəfindən yandırılmış, əhali qətlə yetirilmiş və didərgin salınmışdı. Abdal və Gülablı kəndlərinin sakinləri heç zaman bu kəndləri döyüşsüz düşmənə təslim etməmişlər. 1905-ci ildə erməni-müsəlman müharibəsində 5 gün vuruşan kəndlərin camaatı ermənilərin Abdal –Gülablını işğal etməsinə imkan verməmişlər. Düşmənlə döyüşən zaman kəndin ətrafındakı təbii səngərlər igidlərin köməyi

200 olmuş, qocalar, körpələr ermənilərin amansız zülmündən, qorxunc cəzalarından xilas edilmişdi.

GÜLABLI ƏHVALATI.1905-ci il.

Bu günlərdə Tağ, Tuğ, Dağdağan, Mirikənd, Harov və digər ətraf kəndlərdən ermənilər cəm olub qımdatlarla məsləhətləşərək belə qərara gəldilər ki, Qalanı asanlıqla ələ keçirmək üçün əvvəlcə ətraf kəndlərdə yaşayan müsəlmanları təmizlədikdən sonra buralar xalis “hayastan torpağına” (Ermənistan) çevriləcək. Bu məqsədlərini həyata keçirmək üçün əvvəlcə Gülablı üzərinə hücuma keçdilər. Onlar Gulablıya çatarkən əvvəlcə bir adam göndərdilər ki, kəndin özündən bir xəbər gətirsin. Həmin adam gəlib gördü ki, kəndin kişilərindən çoxu Qalada (Şuşada), kənd bazarlarda, toylardadırlar. Kənddə isə övrat-uşaq və qocalardan və bir neçə tüfəngdardan başqa heç kəs yoxdur. Odur ki, ermənilər cəsarətlə kəndin üzərinə yeridirlər. Əvvəlcə istədilər ki, məscidi dağıtsınlar. Kənddə olan tüfənkdarlar səngərlərə girərək erməniləri gülləyə tutdular. Beləliklə, atışma başladı və dörd saat davam etdi. Ermənilər çoxusu açıqda, müsəlmanlar isə səngərlərdə olduğundan ermənilərdən 61 nəfər qətlə yetirildi. Az qalmışdı ki, ermənilər geri qayıtsınlar. Bu zaman müsəlmanların gülləsi qurtardı. Onlar qaçıb bir yerdə gizləndilər. Ermənilər əhvalatı başa düşüb kəndə daxil oldular. Onlar evləri gəzə-gəzə qarət edirdilər. Ermənilər 20 nəfər uşaq, bir neçə qoca və bir kor kişinin qapıları bağlayaraq gizləndikləri bir evə çatdılar. Ermənilər evin bir tərəfini deşib ot-saman qoyaraq od vurdular.

201

Evdəkilər tüstüyə tab gətirə bilməyib qapını açaraq bayıra çıxdılar. Ermənilər tökülüb bu günahsız uşaqların və qocaların hamısını gülləyə tutub qətlə yetirdilər. Əllərinə düşən malları isə qarət edib apardılar. Sonra isə məscidə dolaraq orada olan xalı, kəbə və sairə əşyaları qarət etdikdən sonra minbərinə od vurdular. Ermənilər Gülablıdan sonra Abdal kəndinə hücum edərək onu mühasirəyə aldılar. Bir gecə-gündüz atışma davam etdi. Bu davada müsəlmanlardan 40 nəfər kişi, övrat-uşaq qətlə yetirildi. Ermənilər burada da məscidi qarət etdilər.

(Mir Möhsün Nəvvab “1905-06-cı illərdə erməni- müsəlman davası”. səh. 87).

1919-cu ildə isə rusların hərbiçiləri və silahları ilə silahlanan ermənilər və ruslar bu dəfə Abdal -Gülablı kəndlərininin sakinlərini məhv etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Buna nail olmaq üçün bir neçə dəfə kəndlərə həmlə etsələr də, onların kəndləri işğal etməsi mümkün olmur. Bu zaman yenicə yaranmış müstəqil dövlətimizin ordusu general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı ilə Əsgəran istiqamətində erməni-rus ordusuna qarşı döyüşlər apardığından kəndlərə kömək gecikir. Abdal –Gülablının müdafiəsi də çətinləşir. Çünki aşağı ətrafdakı Muğanlı, Şelli, Qasımlı və Mərzili kəndləri işğal edilmiş, kəndlərin ələ keçən əhalisi isə ermənilər tərəfindən qəddarlıqla qətlə yetirilmişdilər.

202

Erməni və rusların hücumlarına tab gətirməyin çətin olduğunu, silah-sursatın tükəndiyini görən yaşlı adamlar kəndləri tərk etməyi məsləhət gördülər. Abdal – Gülablının sakinləri bütün var-dövlətini atıb böyük çətinliklərlə kəndlərdən çıxıb Ağdama, onun kəndlərinə, Yevlağa və Bakıya getdilər. General Həbib bəy Səlimov Ağdam-Əsgəran yolunu erməni-rus ordusundan azad edib, təcili Zallar Arazın 38 nəfərlik atlı döyüşçülərini Abdal-Gülablı kəndlərini azad etmək üçün Ağbulaq istiqamətindən erməni-rus ordusunun üstünə göndərdi. Zallar Araz bəy bu döyüşdə ermənilərə böyük itgilər verdirərək Abdal-Gülablı kəndlərini düşməndən azad etdi. Həmin döyüşdə ruslar erməniləri qoyub qaçdılar. Müstəqil dövlətimizin Müdafiə Naziri (1918) Səməd bəy Mehmandarov ordumuzun qələbəsini və ordu generalı Həbib bəy Səlimovu təbrik etmək üçün Ağdama gəlir. Müdafiə Nazirinə bu zaman məlumat verilir ki, General Həbib bəy Səlimov Abdal-Gülablı kəndlərininin əhalisinin geri qaytarılması və onların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün Gülablıya getmişdi. General Həbib bəy Səlimov əhalinin geri qayıdıb Abdal-Gülablı kəndlərində təhlükəsiz yaşaması üçün əlindən gələni edir. Lakin 1920-ci ilin martında vəziyyət son dərəcə pisləşir. Ordunun ərzaq və silah ehtiyyatı tükənir. Bu ciddi vəziyyətlə bağlı General Həbib bəy Səlimov Hərbi nazirə təcili məktub ünvanlayır:

203

HƏRB NAZİRİNƏ

“...Bu vəziyyət yerli əhali arasında çaxnaşma yaratdı. Onlar bizim Ağbulaq yaxınlığında dayanan alayımızı xəbərdar etmədən çaxnaşma salır və qaçırlar. Abdal kəndindən olan əsgərlərin bir hissəsini də arxalarınca apardılar. Bütün bunlar aralarında iki minə yaxın silahlı şəxslər olan Ağdam əhalisinin gözləri qarşısında baş verirdi. Bir nəfər belə Gülablıların köməyinə getmədi, əksinə iki- üç yüz erməninin Gülablıda görünməsi onlarda çaxnaşma saldı, əlbəttə onlar səsə-küyə salaraq mərkəzə teleqrama vurdular və Bakı da tez onların köməyinə gəldi. Mən Qarabağda baş verən hadisələrdən xəbərdaram və şəraitə görə mümkün olan bütün tədbirlərdən istifadə edirəm. Lakin, abdallıların, gülablıların, Xaçinki kənd əhalisinin arzusu ilə qoşunu ata bilmərəm. Ayın 19-da səhər saat 10-da mən özüm Ağdamda oldum, partizanlar üçün məhkəmə qurdum, lazım olan tədbirləri gördüm. Nəticədə biz Gülablı kəndini, Qızıl Qaya hündürlüyünu tutmuşuq, Abdal kəndinə hücumu davam etdiririk. General Həbib bəy Səlimov. 20 aprel 1920-ci il, Şuşa. (Şəmistan Nəzirli. “Cumhuriyyət generalları”, səh.200)

1918-20-ci illərdə Abdal-Gülablı kəndlərininin əhalisinin böyük bir qismi kəndə qayıtsa da, xeyli qayıtmayanlar da oldu. Onların bir qismi Ağdamda, Mirəşelli kəndində, Bağmanlar kəndində, Yevlax, Beyləqan ərazisində və Bakıda məskunlaşdı.

204

Qayıdanların aqibətinə isə 1992-ci il sentyabrın 4-də yenidən didərginlik və şəhidlik yazıldı. Abdal və Gülablı həm də keçmiş Sovet məkanında ən uzunömürlü əhali yaşayan kəndlərdən biri idi.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Ağdam rayon Partiya Komitəsinin sabiq birinci katibi Sadıq Murtuzayevin söhbətlərindən: -Bir gün Mərkəzi Komitədən zəng vurub mənə bildirdilər ki, Moskvadan böyük bir ekspedisiya qrupu gəlib, orada xüsusi tədqiqat aparacaqlar, onları yerləşdirib, lazımi şərait yaratmaq lazımdır. Məsələnin mahiyyətini isə özləri sizə deyəcəklər. Ertəsi günü xüsusi avtobusla gələn SSRİ Elmlər Akademiyasının Elmi-Tədqiqat Demoqrafiya İnstitutunun şöbə müdiri professor Kozlovun rəhbərlik etdiyi 22 nəfərlik ekspedisiya qrupu gəlib çıxdı. Bundan sonra Abdal-Gülablının Nur dərəsinin və burada yaradılmış Sağlamlıq Mərkəsinin yeni tarixi başladı. Siz təsadüfə baxın. Bu qrup elə Abdal-Gülablının sorağı ilə gəlibmiş və mahiyyətinə fikir verin: 1979-cu il əhalinin ümumittifaq siyahıya alınmasının yekun nəticələrini bu institut tədqiq edirmiş və məlum olubdur ki, bu nəhəng imperiya – SSRİ ərazisində yeganə rayondur ki, Ağdamın orta yaş səviyyəsindən onun Abdal-Gülablı kəndi arasında fərq 12 ildir. Bütün SSRİ miqyasında bir rayon daxilində belə fərq olan kənd yoxdur. Və belə bir ekspedisiyanın təşkilinə qərar veriblər. Kozlov özünün uzun ömür problemlərinə həsr olunmuş bir kitabını mənə bağışladı. Bu kitabda da öz əksini tapan 4 faktor barədə belə bir məlumat verdi. Belə ki, uzun ömür bu 4 faktorla bağlıdr: 1 – genetik; 2 – həyat tərzi; 3 – coğrafi; 4 – psixoloji. Lakin elə yeri gəlmişkən qeyd edim ki, son zamanlar beşinci faktoru da əlavə ediblər – ünsiyyət faktoru.

205

Ekspedisiya 20 gün davam etməli idi, lakin xeyli tez yekunlaşdı. Belə ki, Nur dərəsi, Abdal və Gülablı kəndlərinin coğrafi mövqeyini, suyunu, havasını tədqiq edib bu qərara gəldilər ki, Abdal-Gülablıda uzun ömrü şərtləndirən, daha doğrusu Ağdamla belə kəskin fərqin yaranmasına səbəb olan qeyri-adi coğrafi faktordur.

*** Kifayət qədər gücümüz, ordumuz ola-ola nəyə görə 1992-ci il sentyabrın 4-də Abdal və Gülablı kəndləri işğal edildi?!

Yenikənd kəndi, Təkir kəndi və Dəhraz kəndləri istiqamətində tank, piyada əleyhinə basdırılmış minalar nə üçün sentyabrın 1-də çıxarılmışdı?!

Briqada komandiri Elxan Orucovun Yenikənd kəndi, Təkir kəndi və Dəhraz kəndləri istiqamətində basdırılmış minaların çıxarılması üçün yazılı və şifahi göstərişi həqiqətən olubmu?!

Mən bu kitabı yazarkən bütün bu suallara vaxtımın azlığından aydınlıq gətirə bilmədim. Ancaq “Qarabağ” qəzetində (24 oktyabr 1992 - ci il) “Abdal – Gülablı xəyanətin qurbanı oldu, yoxsa biganəliyin? E. Eynullaoğlunun məqaləsini və Abdal və Gülablı sakinlərinin öz söylədiklərini sizə və tarixin yaddaşına köçürməyi özümə borc bildim.

206

ABDAL VƏ GÜLABLI XƏYANƏTİN QURBANI OLDU

Abdal-Gülablının süqutundan sonra görüşüb söhbət etdiyim kənd sakinləri də, hətta kəndin müdafiəçilərinin özləri də həmin kəndlərin düşmən əlinə keşməsini ya xəyanət hesab edir, ya da briqada komandiri Elxan Orucovun bağışlanılmaz biganəliyi ilə əlaqələndirdilər. Rayon DIŞ - nin rəisi Rəşid Məmmədov baş vermiş həmin hadisəni belə səciyyələndirdi: -Ordumuzun Abdal-Gülablıdakı məğlubiyyətinin əsas səbəbini həmin vaxt əksər qüvvələrin Mehmanə və Çıldıran istiqamətində gedən döyüşlərə göndərilməsdində, döyüş texnikasından səmərəli istifadə edilməməsində və bəzi batalyon komandirlərinin məsuliyyətsizliyində, hərbi rəhbərlərin Ağdamdakı qüvvələrə bəslədikləri ögey münasibətdə görürəm. Həmin döyüşdə tanklar əslində döyüşə girməyiblər. Bəs, Abdal - Gülablının sakinləri və müdafiəçiləri bu məğlubiyyət haqqında nə deyirlər və sonuncu döyüşü necə xatırlayırlar?

Mobil Şirinov (Gülablı kənd sakini). -Həmin gün çox tezdən durmuşdum. Ermənilər yaşayan Yenikənd kəndi tərəfdən biz tərəfə iki ədəd tank gəldiyini gördüm. Bizim döyüşçülərdə avtomatdan başqa silah yox idi. Mən elə bildim ki, bir az atışmadan sonra

207 ermənilər geri çəkiləcək və hər şey yoluna düşəcək. Çay aşağı gedib kənddən çıxdım. Amma döyüşü müşahidə edə bilirdim. Onlar tezliklə Qızılqaya postunu ələ keçirib kənddən çıxan yolu kəsməyə başladılar.

Nuru Qasımov (ikinci batalyonun bölmə komandiri): -Orada bizim cəmi 3 tankımız var idi. Biri siftə çıxdı, birini vurdular, biri də lap sonra çıxdı. Məğlubiyyətimizin əsas səbəbi o idi ki, bizə vaxtında kömək gəlmədi. Onların tankları bizi qovurdu. Bölməmiz kənddən sonuncu çıxdı. Orada bir pulemyotumuz qaldı.

Şiraslan Qasımov (Gülablı kənd orta məktəbinin direktor müavini): -Sentyabrın 4-də səhər saat 6 radələrində ermənilər Yenikənd, Qarakənd və Dahraz istiqamətindən (sanatoriya tərəfdən) Abdal və Gülablıya güclü hücuma keçdilər. Ermənilər ətrafı vurduqdan sonra bizim fermaya tərəf yeridilər. Topçudan soruşdum niyə atmırsan? Cavabı belə oldu ki, kilizi şişib çıxmır. Sovxozun direktoru Xəlil də gəlib çıxdı. Topçu ona da “xarab olub” cavabını verdi. Xəlil ona dedi ki, görüblər səni, bu saat tayaları yandıracaqlar. Elə də oldu. 7 ot tayasını atəşlə vurub yandırdılar. Atışma gücləndi və bizim top orada qaldı. Ermənilər “Qızılqaya”nı tutduqdan sonra kənddən Ağdama gedən yolu kəsdilər. Camaat qaçıb Ağbulaq tərəfdən Ağdama gələ bildi.

208

Onu da deyim ki, ermənilər eyni vaxtda Dahraz istiqamətindən də bizim (sanatoriya tərəfdən) kəndə hücum etmişdilər. Xəlil oğlu ilə bərabər böyük igidliklə təsərrüfatın mal - qarasını və bir ağır yaralını kənddən çıxartdı. Təəssüf ki, Abdal - Gülablı alınan kimi, Pircamal, Ağbulaq, Aranzəmin postlarındakı döyüşçülərimiz oraları tərk edib getdilər.

Şəkildə: (soldan) ayaq üstə duranlar Şiraslan Qasımov və Əhməd Pirimov

209

Elşən Əliyev, (Ağdam polis idarəsi, Post - patrul xidməti alayının əməkdaşı): -Səhər saat 6 - ya qalmış bizim post Kətik və Xankəndi istiqamətindən “Orad”larla atəşə tutulduqdan sonra tank və piyadalar hücuma keçdilər. Bizə heç yerdən kömək gəlmirdi, Komandirlərimizlə əlaqə yarada bilmirdik. Eşitdim ki, kənddəki batalyonun komandir müavini gedib Elxan Orucovdan kömək istəyib. Onun acığı tutub ki, panika yaymayın, ermənilər kəndə girə bilməz. Sonra Filman Abbasov mənə dedi ki, kəndə kömək üçün tanklar gələcək, get onları gətir. Mən kənddən çıxıb ZTR - lə gələn tankların qabağına getdim ki, onları kəndə gətirim. Lakin onlar - yəni köməyə göndərilənlər kəndə gəlməkdən imtina etdilər.Sonra mən bizim posta tərəf getdim. Artıq post tutulmuşdu. 4 nəfər döyüşçümüz yaralanmış, Milli ordunun rota komandiri Tahir Əliyev və kəndin bir yaşlı sakini də girov götürülmüşdü. Daha heç yerdən kömək gəlmədiyini görüb yaralıları da götürün kənddən çıxdıq. “Orad”larımız isə susmaqda davam edirdi. Niyə? Bax bu niyələr məni çox narahat edir. Həmin vaxt müxtəlif yerlərə müraciət etdik ki, heç olmasa kömək edin ermənilər yerlərini möhkəmlətməmiş kəndi geri alaq. Faiq Bəxşəliyevdən (Ağdam Post - Patrul Alayının komandiri) başqa səsimizə səs verən olmadı. Bir sözlə, həmin gün hücuma keçən ermənilərin mövqelərinə biz tərəfdən heç bir atəş açılmadı, kənd asanlıqla ermənilərə təslim edildi.

210

İnqilab Əliyev (ikinci batalyonun kəşfiyyat vzvodunun komandiri): Ermənilər tərəfdən bizə yaxın günlərdə hücum gözlənilmirdi. Əksinə, biz hücuma hazırlaşırdıq. Ancaq bir neçə gün qabaq ermənilər Təkir və Yenikəndə güclü qüvvə cəmləşdirirdilər. Biz bu haqda hər yerə məlumat verdik, xahiş etdik ki, həmin mövqelər artilleriya ilə vurulsun. Sözümüzü eşidən olmadı. Səhər saat 6-nın yarısı olardı. Kəndləri “Orad”lardan, toplardan və tanklardan atəşə tutdular. Piyadalar irəliləyirdi. Çox keçmədən bizi mühasirəyə aldılar. Lakin batalyon komairi Filman dedi ki, qorxmayın, çağırıb demişəm, bu saat kömək göndərəcəklər. Getdikcə vəziyyətimiz ağırlaşdı. Artıq saat 9 radələrində kənd düşmənin əlinə keçmişdi. Biz sonra Bağbanlar kəndinə yığışdıq. Orada məlum oldu ki, batalyonun komandiri F. Abbasov daxil olmaqla 6 yoldaşımız mühasirədə qalıb. Gecə saat 12 radələrində onlar gəlib çıxdılar. Təəssüf ki, səhəri gün, yəni sentyabr 5 - də kəndin geri qaytarılması üçün keçirilən döyüş əməliyyatı çox uğursuzluqla nəticələndi. Əksinə, bizdən 10 nəfərdən artıq döyüşçü həlak oldu....

Bakir Əliyev (batalyonun aşbazı) -Axşam saat 9-a kimi 6 nəfər mühasirədə qaldıq. Hamımız silahlı idik. Saat 7 - yə kimi onlarla atışdıq. Məktəbdən

211 aralanıb bir evin yanında gizləndik. Bizi xeyli axtardılar, tapa bilmədilər. Aralarında ruslar da var idi. Sonra böyük çətinliklə kənddən çıxa bildik. Briqadanın göndərdiyi kömək təxminən saat 4 radələrində gəlib kənarda durmuşdu. Kənddə isə bütün mövqelər tutulmuşdu və ermənilər xırmana yığışmışdılar. Vertolyotlar isə saat 11 radələrində gəldi və boşaltdığımız yerləri vurdu. Kənddəki vurulmuş bir tankdan başqa qalan texnikalarımız oradan çıxarıldı. Bəli, beş ildən bəri davam edən Qarabağ müharibəsinin bütün ağırlıqlarını çiynində daşıyan, bu yolda mindən artıq övladını qurban verən Ağdam indiyə kimi, düşmən güllələrinə sipər olan böyük strateji əhəmiyyətli kəndlərini itirdi. Əlbəttə biz şübhə etmirik ki, haçansa başqa kəndlərimiz kimi Abdal - Gülablı da alınacaq. Amma gərək illərdən bəri davam edən müharibənin ağır zərbə- lərinə mətanətlə sinə gərən bu kənd heç vəchlə əldən verilməyəydi, ora ermənilərin murdar ayaqları dəyməyəydi. Əgər Abdal - Gülablı təkcə xəyanətin yox, biganəliyin qurbanı olsa belə səbəbkarlar bağışlanmamalıdır.

“Qarabağ” qəzeti. 24 oktyabr 1992 - ci il.

212

DAHRAZIN ÜSTÜNDƏ POSTUMUZU QURA BILSƏYDİK, XANKƏNDİNI YERLƏ-YEKSAN EDƏRDİK Müşfiq Abbasovun söhbətlərindən: -1992 – ci ilin avqustunda təcili xəbər gəldi ki, Təkir ətrafının kəşfiyyatını aparmaq lazımdı. Mən öz rotamla tapşırığı yerinə yetirdim. Səhəri günü bildirdilər ki, hücum əmrini gözləyin. Biz hücum edib Təkir və Mirikəndi almalıydıq. Göstəriş verildi ki, polis və digər qüvvələr kənd tərəfdən, biz isə “Damcı bulaq” deyilən yerdən gedib arxadan Təkirə köməyə gələn qüvvələrə zərbə endirməli idik. Ora bizim qüvvələri mən aparmalıydım. Biz tankla deyilən əraziyə qalxıb minaları təmizlədik. Yenikənd tərəfdən Nail Kazımovun komandanlığı ilə Şəki batalyonu hərəkətə keçdi. Bütün qüvvələr öz yerini tutdu. Mən bizim 2 tankı dağın başına çıxardım və vurulacaq nöqtələri, köməyə gələn qüvvələrin hərəkət istiqamətini göstərdim. Dağın başına qalxan kimi onlar Qradla bizi vurmağa başladılar. Gördük ki, “Kamaz” dolu əsgərlər Təkirə tərəf gəlir. Onları sözsüz ki, güllə ilə yox, tankla vurmaq olardı. Tankı idarə edənlərə dedim ki, gələn qüvvəni vurmaq lazımdır. ....Məlum oldu ki, bizim tanklarımız ata bilmir.

213

Dedim bəs bura niyə gəlmisiniz? Dedilər ki, bizə tapşırıblar ki, sizin nəriltiniz erməniləri qorxutmağa bəs edər. Biz həmin vaxt az itki verməklə Təkiri, Mirikəndi və Yenikəndi ala bilərdik və bizim Abdal-Gülabli kəndləri də 1992-ci il sentyabrın 4-də işğal olunmazdı. Tanklar isə atmadı və kömək getmədiyinə görə Şəki batalyonu çox itki verdi. Bbizim kəşfiyyat rəisinin müavini Elman Səmədov UAZ – la yanımıza gəlib çıxdı. Elman Səmədov söyə-söyə dedi ki, Müşfiq geri qayıdın. Əmr verilib ki, hücum dayandırılsın. Bizim də xəbərimiz yox. Biz də hər tərəfdən minaları çıxartmışdıq. Hətta ermənilər keçib biz tərəfi də minalamışdılar. Özü də minaları çıxarıb, ermənilər tərəfə diyirləmişdik. Elman Səmədov dedi ki, minaları yerinə qoymaq lazımdı. Dedim minaların hamısını ermənilər tərəfə tulladıq. Gec də olsa minaların üç-dördünü yerinə qoya bildik. Bu döyüşdə Nail Kazımovun komandanlıq etdiyi Şəki batalyonu hücum edərək irəli getmişdi. Arxadan kömək getmədiyinə görə Şəki batalyonu verdi. Sentyabrın 4-də saat 6-ya işləmiş Qradla Abdal- Gülabli kəndlərini vurmağa başladılar. Əsasən Harov tərəfdən atırdılar. O “Qrad”ların yerini mən vaxtında öyrənmişdim. Ancaq bizimkilər kömək vermədilər ki, onları məhv edək.

214

Elburus Orucovun özünü Harov tərəfə kəşfiyyata aparmışdım. İndi belə dediklərinə baxma, Elburus çox ürəkli oğlandı. O zaman biz Elxanla briqadada görüşdük. Dedim biz niyə Dəhrazın üstündə post qurmuruq, nəyi gözləyirik? Elxan Orucov dedi ki, iki-üç nəfər var, siz onların ağzını yumun, mən üç günə Gorusu da alım verim sizə. Bilirsiz, biz Dəhrazın üstündə postumuzu qura bilsəydik, Xankəndini yerlə-yeksan edərdik. 1992-ci ilin iyununda uğurlu döyüşlər aparırdıq. Kimlərsə Ağdama xeyli rus kəşfiyyatçıları gətirdi. Bizim bütün işləri həmin ruslar və Surət Hüseynov pozdu. O rusları da əslində Surət gətirmişdi. Həmin rusların yarısı da ermənilər tərəfdəydi. Bizim tərəfdəki ruslar mütamadi olaraq ermənilərə kəşfiyyat xarakterli məlumarlar verirdilər. Onları bu məlumatları ermənilərə verib qayıdarkən özüm tutmuşdum. Ruslar aparıb Elxan Orucov təhvil verdim. Elxan Orucov dedi ki, onları Surət gətiribdi, gedin onunla danışın. Biz üç qardaş müharibə başlayandan əlimizə silah almışıq. Malıbəyli və Quşçuluq camaatını bilirsiniz necə tapdım?! Dahraz tərəfə ova getmişdim, gördüm bir dərədə atışma gedir. Bildim ki, ora atışma olan yer deyil.

215

Ora Harovla Dəhrazın arası, meşənin içi idi. Tez qaçıb kəndə gəldim. Silahlanıb onların köməyinə getdik və onları xilas edə bildik.Xocalı hadisələrinin gecəsində də Abdal-Gülabli igidləri səhərəcən, dizə qədər qarın içində meşələrdə onları axtardı. Çox təəssüf ki, 34 nəfər şəhidi olan Abdal-Gülablı kəndləri də işğal edildi. Dahrazın üstündə postumuzu qura bilsəydik

1992-CI İL SENTYABRINDA ABDAL-GÜLABLI KƏNDİ UĞRUNDA GEDƏN DÖYÜŞDƏ ŞƏHİD OLANLAR

İsgəndərov Mütəllim Kazim oğlu – 1969 – cu ildə Ağdam rayonunun Qasımlı kəndində anadan olmuşdur. 1992 – ci il sentyabrın 2- də Ağdam rayonunun Abdal – Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə həlak olmuşdur. İsmayilov Sahib Ağamali oğlu – 1965-ci ildə Ağdam rayonunun Bağbanlar kəndində doğulmuşdur. 1992 – ci il sentyabrın 1- də Ağdam rayonunun Abdal – Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə həlak olmuşdur. Quliyev Turabxan Ayazxan oğlu – 1964 – cü ildə Ağdam rayonunun Bağbanlar kəndində doğulmuşdur. 1992 – ci il sentyabrın 4 – də Ağdam rayonunun Abdal – Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə həlak olmuşdur. Qurbanov Mehman Allahverdi oğlu – 1972-ci ildə Ağdam rayonunun Qiyaslı kəndində anadan olmuşdur. 1992-ci il sentyabrın 14-də Ağdam rayonunun Abdal – Gülablı kəndi uğrunda gedən döyüşdə itkin düşmüşdür.

216

AZƏRBAYCANIN ƏRAZİ BÜTÖVLÜYÜNƏ QƏSD

1993-cü ilin iyun ayı Azərbaycan dövlətinin həyatında qırılma nöqtəsidir. Həmin dövr Azərbaycanın dövlət olaraq inkişafında ciddi perspektivin yarandığı dönəm idi. Ən əsası da Dağlıq Qarabağ məsələsinin həll olunma anı idi. Azərbaycan 1988-ci ildə münaqişə yaranandan heç vaxt o zamankı qədər Qarabağ məsələsinin ədalətli həllinə yaxın olmamışdı. İyun ayında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qəsd oldu.

1993-cü ilin iyun ayında “3+2” adlanan bir format vardı. Kəlbəcərin işğalından sonra Türkiyə, ABŞ, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan arasında bir ay davam edən danışıqlar aparıldı. Bu, BMT-nin qətnamələrinə əsaslanan müzakirələr idi.

Bu formatın gəldiyi yekun rəy belə idi ki, Ermənistan işğal etdiyi Kəlbəcər və Laçın rayonlarından öz qoşunlarını geri çəkir. Bundan sonra erməni qoşunlarının işğal ərazilərindən geri çəkilməsinin qrafiki müəyyən olunmuşdu. Bu baş tutduqdan sonra ərazilərdə sülhməramlı qüvvələr yerləşdiriləcəkdi.

Danışıqlar davam etdirilirdi, payıza doğru Qarabağla bağlı böyük siyasi saziş imzalanacaqdı və 217 bununla da Qarabağın statusu müəyyən olunacaqdı. Qarabağa Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində bir qədər genişləndirilmiş muxtariyyət verilməsindən söhbət gedirdi. Lakin həmin qiyamdan sonra Azərbaycan bu şansı itirdi”.

1993-cü il iyunun 4-də Gəncədə başlayan qiyama Azərbaycan hökuməti bir həftə sonra qiyam adı verdi. İlk gündən hökumət buna qiyam demirdi. Səbəbi də bu idi ki, Ermənistanın bundan istifadə etməsini istəmirdi. Çünki “3+2” formatında 5 dövlət sənəd imzalamışdı. Eyni zamanda orada Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı və erməni icmalarının da imzası olmalı idi. Azərbaycanlı icması imzalamışdı, amma erməni icması imzalamamışdı.

Burada Moskvanın da öz gizli oyunu vardı. Petrosyan isə bildirmişdi ki, Qarabağda tabe olmaq istəməyən erməni hərbi hissələri var, ona görə də erməni icmasının sənədi imzalaması baş tutmur. Prezident Əbülfəz Elçibəy bildirdi ki, həmin hərbi hissələrlə Azərbaycan ordusu məşğul olacaq. Əlbəttə, Rusiya üzərində Türkiyə və ABŞ-ın təzyiqləri vardı.

Nəticədə 1993-cü il iyunun 13-də bu məsələnin müzakirə ediləcəyi bildirildi və müzakirə olundu. Amma Gəncə qiyamından sonra Qarabağın erməni icması bəyanat verdi ki, “Azərbaycanda qeyri-

218 müəyyənlik var. Biz bilmirik ki, danışıqları Əbülfəz Elçibəylə, yoxsa Surət Hüseynovla aparaq. Bununla da proses pozuldu. Yaranmış hakimiyyət boşluğundan istifadə edilərək, Azərbaycan əraziləri işğal olunmağa başladı. Nəticədə Azərbaycan üçün ən önəmli məsələlər arxa plana keçdi. Biz tarixi şansımızı itirdik

219

SON SÖZ ƏVƏZİ: VƏTƏN, TORPAQ UĞRUNDA

Günəş yavaş-yavaş dağların arxasına doğru əyilirdi. Dəhraz əməliyyatını uğurla başa vurmuş gənclərin bir dəstəsi Gülablıya qayıtmaq üçün maşın gözləyirdi. Bu an Arifin narahat səsi Rövşənin də qəlbini titrətdi: - Birdən axşamacan heç maşın gəlmədi, biz elə burda oturub qalacağıq? Bəlkə tələsik köməyimiz lazımdır? “Gedək!”. Bu söz hər şeyi həll etdi. Gözləməyə səbrləri çatmadı, özləri niyəsə, harasa tələsdikləri kimi, həmişə birgə olduqları dostları da onlardan ayrılmadılar... Arif İsmayılov, Rövşən Quliyev, Araz Pirimov bu yerlərin hər daşına, hər koluna bələd idilər, az-çox nabələd olan Elşən Quliyev idi. Arif – elinin-obasının biləni, dar gündə məsləhət verəni, Rövşən – dar ayaqda qoç ərən kimi torpağını yadellilərdən, yolunuazmışlardan qoruyanı, Araz – Xan babam deyin güvənci, and-musafı, Elşən isə daim Vətəninin, xalqının sevinci, şənləndirəni təki dünyaya gəlmişdilər. Hər birinə yandırılan ümid çırağı çox tez, həm də naqəfil söndü, heç birinə nişan xonçası tutulmamış, arzu təbirincə toy çalınmamış.

220

Bütün gecəni və ertəsi günü Dəhraz Gülablı yolunu, bütün meşəni axtardılar və yalnız iki gün sonra gecəyə doğru... Üstü otla, vətən çiçəyi ilə örtülmüş düşmən minasına toxunan birinci Arif olmuşdu. Rövşənlə Elşən isə yan-yana uzanmışdılar. Təkcə Araz bir qədər aralı olduğundan ağır yaralanmış, cəmisi bir neçə metr sürünüb bir ağaca söykənərək harayına tələsənlər çatmağa lap az qalmış gözlərini əbədi Vətən göylərinə dikmişdi. Arif körpəlikdən naz-nemət içində böyümüşdü, ərkəsöyün idi, Ana torpaq onu bağrına elə beləcə basdı. Elşən Bakıda böyümüşdü, torpaq təəssübü onu Qarabağa çəkib aparmışdı, son damla qanınacan vuruşacağına söz vermişdi, kişi kimi də əməl etdi. Rövşənlə Araz isə hər ikisi ailədə altı qardaş, bir bacı içində dördüncü oğul idilər. Rövşən ata-anasına, sözün əsl mənasında dayaq idi. O, milli ordunun əsgəri kimi Gülablının müdafiəsində çox şücaət göstərdi. May ayında kəndə düşmən basqını zamanı Arazla birlikdə neçə düşmən məhv etmiş, neçə evi yanmaq təhlükəsindən qurtarmışdı, amma özlərinin evləri yanıb külə dönmüşdü. Atası Sabir əmi müharibəyə nəhəng qara əjdaha kimi

221 baxmışdı, çünki bu əjdaha onun uşaqlıq dünyasından atasını oğurlayıb udmuşdu. İndi bu ahıl çağında ona bala dağı çəkdirən əjdahanı öz əllərilə boğacağına yana-yana and içirdi. Araz Pirimov Bakı Plan İqtisad Texnikumunun sonuncu kurs tələbəsiydi. Diplomu, torpağı yağılardan təmizləyəndən sonra da almaq olar, - fikriylə Gülablıda müharibə başlayandan döyüşən qardaşı Asəfi tək qoymamaq üçün doğma kəndinə getmişdi. O öz mərdanə ölümü ilə Asəfi bu torpağa daha çox bağladı. Aşıq Valeh nəslini bir az da şərəfləndirdi. Şübhəsiz, təhsil aldığı elm ocağı da qəhrəman döyüşçünün adını əbədiləşdirəcək. ...Lap gənc ikən qəhrəmanlıqla həlak olan oğullarımızın ölümü hamımızın qəlbini göynədir. Lakin onların hər birinin anasının söylədikləri: “Torpaq uğrunda ölənlərin hamısı bizim balamızdır, mənimki, ya səninki öz canı ilə bu torpağı qorumayacaqsa, daha onda kim qorumalıdır?” sözləri ümidimizi artırır, ürəyimizə toxtaqlıq verir. Doğrudan da, Vətən uğrunda, torpaq uğrunda ölmək böyük şərəfdir. Reyhan Qasımova “Qarabağ” qəzeti, 30 iyul 1992-ci il.

222

TORPAĞIMIZI AZAD ETMƏYİN ARTIQ ZAMANI ÇATIBDI

Təbiətin min bir fəlakətini, yağı düşmənlərin işgəncə və zülmünü, nankor insanların əzab və möhnətini görüb Qarabağ! Sarsılmayıb, qəddini, qamətini əyməyib, başını dik tutub Qarabağ! Ülvi niyyətlərlə, xoş amallarla gələcək səadətinə nikbinliklə baxıb Qarabağ!. İndi Qarabağ düşmənin amansız qəddarlığının qurbanı olmaqla, həmişə süfrəmizin artıqları ilə dolanan nankor və hiyləgər qonşularımızın işgəncələri və murdar tapdağı altındadır. Bəs Ağa Məhəmməd şah Qacar kimi əzəmətli bir sərkərdənin qabağında sarsılmayan Qarabağın Rusların köməyi ilə mənfur ermənilərin tapdağına çevrilməsi necə izah olunur? Bu isə hər şeydən əvvəl başsız başçılarımızın xəyanəti idi. Yiyəsiz qalan evlərin hər biri haray qoparır, imdad diləyir, öz sakinlərini, torpağının əzəli və əbədi yurddaşlarını gözləyir. Meşəliklərin dərinliklərindən, dağların zirvəsindən qalxaraq səmanın ənginliklərinə doğru yüksələn, şərəf və ləyaqət simvolumuz olan Qarabağı - müqəddəs torpağımızı xilas etməyin artıq zamanı çatıbdı.

223

50 YAŞIN MÜBARƏK

Araz! yaraşıqlı, mərd qardaşım! Hər adın çəkiləndə ürəyim əsir. Demək olar ki, hər gün sənin haqqında fikirləşirəm. Sən hər kəsdən fərqli idin. 7 uşağın içində ən yaraşıqlısı, böyükdən, balacaya hamımızın hörmət etdiyi, böyük qardaşlarımın belə ağsaqqal dediyi qardaşım. 50 yaşın tamam olur. Amma 23 yaşında cavan, yaraşıqlı qalmısan. Sənin haqqında fikirləşəndə keşkə deyirəm, sən də yaşayaydın ailən, uşaqların olaydı. Birlikdə sənin doğum gününü qeyd edəydik.

Bilirəm şəhidlik uca, ali zirvədi. Sən də aliliyə layiq bir oğul idin. Amma hər bir bacı kimi mən də sənin yaşamağını istəyirdim.

Anam Araz deyə-deyə getdi. Görəsən sənin qəbrini ziyarət etmək bizlərə nəsib olacaqmı?! Bilmirəm, amma ümid edirəm ki, torpaqlarımız tezliklə alınar biz də sənin qəbrini ziyarət edərik. Səliqə-səhmanı, gözəlliyi sevən qardaşım, qəbrinin üstü də götürülməyib. İndi 50 yaşın olur, fikirləşirəm yenə də anamın qəbrinin üstünə gedib onun başdaşına vurulmuş

224

şəklinə dua oxudub qayıdacağam. Şəhid qardaşım yerin cənnət olsun! 50 yaşın mübarək!

Bacın Arzu. 08 yanvar 2019-cu il. ***

Araz...Senin yaşam yolunu ışıklandıran yazar, ögretmenimiz Şöhret Selimbeyli ye teşekkürümü bildirmek için cümlelerin güçü yetmiyor. Uğrunda canını feda etdiğin köyümüz halen işgal altında.Yeni ruh lazım. Arazlar, Arifler, Sadıklar, Rövşenler, Kamiller gerek bize. Sizler bizimlesiniz, ne yazık ki, bizler sizinle değiliz.Bağışlama bizi gardaş, bu bayramda gele bilmirik. Zülfiye Güneş

225

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

Gülablıdan başlanan yol ...... 4 Gülablı kəndindəki məhlələr ...... 13 Qarabağda müharibənin başlaması ...... 15 Abdal və Gülablı kəndləri mühasirədə ...... 20

ARAZIN HƏYAT YOLU Kəşfiyyatçı-döyüşçü Arazın həyat yolu ...... 25 Arazın Gülablı məktəbində təhsil illəri ...... 28 Araz Almaniyada hərbi xidmətdə ...... 36 Araz Bakı Plan İqtisad texnikumunda oxuyarkən ...... 47 Erməni kəndlərindən Abdal-Gülablıya hücumlar ...... 49 Araz ermənilərin hücümünu eşidib kəndə qayıtdı ...... 53 Araz və qardaşı Asəf döyüş paltarı geymişdilər ...... 58 Araz Pirimovun inanılmaz igidliyi ...... 59 1992-ci ilin iyun. Uğurlu döyüş əməliyyatlar ...... 61 Arazın Dahraz uğrunda gedən döyüşdə qəhrəmanlığı ...... 63 Uğurlu döyüşlər və cəbhədə dönüş mərhələsi ...... 64 Gülablı və Abdal taboru ...... 66 Uğurlu kəşfiyyatlar, azad edilmiş strateji məntəqələr ...... 69 2-ci Abdal və Gülablı taborunun qəhrəmanlığı ...... 69

DAĞLIQ QARABAĞIN 55 FAİZI AZAD OLUNMUŞDU-...... 73 Dahrazın alınmasında Abdal və Gülablı taborunun rəşadəti ...... 75 Araz bu döyüşdə muzdlularla üzbəzə gəldi ...... 78 Son döyüşdən sonra ...... 79 Komandanlığın göstərişi ilə arazgilin axtarışı başladı ...... 80 İtkin düşən əsgərlər ...... 83 Ətrafa əbədi bir sükut çökmüşdü ...... 85

226

Habil mənə dedi ki, Araz 3 gündür yoxdur ...... 87 Onlar yollarını dəyişmişdi ...... 90 Biz kəndə girən kimi Andronikin heykəlini uçurduq ...... 91 Dedi ki, Arazgil tapılıbdı ...... 97

QƏLƏBƏ... QƏLƏBƏ...QƏLƏBƏ Ağdərənin azad edilməsinin böyük hərbi məqsədləri ...... 101 “Arabo” dəstəsinin məhv edilməsi ...... 104 Şirin Mirzəyevin maşını minaya düşdü ...... 107 Qəhrəman döyüşçü Araz Pirimovun ailə şəcərəsi ...... 111

ARAZ ƏHMƏDOĞLU XATİRƏLƏRDƏ Qəlbimdə 23 yaşında qalan qardaşım ...... 116 Qardaşı Ayazın söhbətləri ...... 118 Qardaşı Azadın söhbətləri ...... 121 Qardaşı Azadın həyat yoldaşı Təranənin xatirələri ...... 124 Bacısı Arzunun xatirələri ...... 125 Dayısı Adilin xatirələri ...... 127 Fariz Nərimanovun xatirələri ...... 130 Esmira Məmmədovanın xatirələri ...... 131 Atayeva Sonanın xatirələri ...... 132 Mehparə Həsənovanın xatirələri ...... 133 Həsənov Faiqin xatirələri ...... 133 Məmmədova Elmiranın xatirələri ...... 135 İlqardan dostu, cəbhə yoldaşı şəhid Araza ...... 137 İsmayılov Elşadın xatirələri ...... 138 Fazil Nəsirovun xatirələri ...... 139 Qəhrəman Əliyevin xatirələri ...... 141

227

QƏHRƏMAN DÖYÜŞÇÜ ARAZA HƏSR OLUNMUŞ ŞEIRLƏR Heykəllər ucalacaq (Əyyub Şuşalı-Şırlanlı) ...... 145 Ucaltdı başını Azərbaycanın (Gileyli Bəylər) ...... 147 Gülablıya həsrət qaldım (Reyhan Qasımova) ...... 149 Döyüşdü cəbhədə o igid oldu (Əli Dalğın İbrahimov) ...... 151 Cəsur döyüşcü (Qələndər Xaçınçaylı) ...... 153 O gün uzaqda deyil (Elman İsrafiloğlu) ...... 155 Hər qarış torpağı Vətən eylədi (Şirin Məmmədli) ...... 156 Xan Arazım (Sevinc Arzulu) ...... 158 Ürəyimdə məzarı (Sevinc Arzulu) ...... 159 Araz Əhmədoğlunun rəsm əsərləri ...... 160 QƏHRƏMAN DÖYÜŞÇÜ ARAZ MƏTBUAT SƏHIFƏLƏRINDƏ Ölümdən bir gün qabaq ...... 166 Vətən üçün ölümü şərəf bilən oğul ...... 167 Vətənə sipər oğullar ...... 169 Torpağına bağlı oğul ...... 171 Cəbhə dostları həlak oldu ...... 173 Kəndimiz Gülablı dünyanın şah əsəridir ...... 174 Gənc ömürlərini yaşamağa macal tapmayan qardaşlarım ...... 175 Araz Əhməd oğlu Pirimov ...... 176 Tələbə idi ...... 177 Naxçıvanik və Pircamal əldən-ələ keçir ...... 178 Abdal və Gülabli kəndlərinin şəhidləri ...... 182 Ağdamın işğal edilmiş kəndləri ...... 191 Ağdamin işğaldan qorunub saxlanılan kəndləri ...... 196 Əsirliikdə qalan kəndlər ...... 199 Abdal və Gülablı xəyanətin qurbanı oldu ...... 206 Dahrazın üstündə postumuzu qura bilsəydik ...... 212 Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qəsd ...... 216 Son söz əvəzi.Vətən, torpaq uğrunda ...... 219 228

50 yaşın mübarək ...... 223 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Akif Aşırlı. Ağlama Damcılı bulağı. Bakı – 1996, Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, 80 səh. 2. Baxşeyis Abbasoğlu. Ağdam ağrıları, Bakı – 2003, “Şuşa” nəşriyyatı , 152 səh. 3. Əlizamin Hüseynov.Vətən fədailəri. Bakı – 1994.”Öyrətmən” nəşriyyatı , 240 səh. 4. “Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri”. Bakı –2000, Şuşa nəşriyyatı , 576 səh. 5. Qara Bəndalıoğlu (Hüseynov). Şaxta vurmuş çiçəklər. Bakı –1995.”İşıq” nəşriyyatı , 416 səh. 6. Qafqazda erməni məsələsi. “Elm” nəşriyyatı ,2010. II cild. 616 səh. 7. Yurd yeri: Abdal-Gülablı. Bakı-2014, “Avropa” nəş., 160 səh. 8. Mir Möhsün Nəvvab. “1905-06-cı illərdə erməni- müsəlman davası”. Bakı. Azərbaycan nəş-tı,1993. 128 səh. 9. N. Mustafa, A. Qurbanov, E. Əlili. “Erməni saxtakarlığı.Yalan üzərində qurulan tarix”, Bakı – 2018, “Vanur Poliqraf” , 268 səh. 10. Sarvan Şamiloğlu. Qandan göyərən yollar. Bakı – 2004, 128 səh. 229

11. Surxay Əlibəyli. Ağdamım-qibləgahım. Bakı – 2004, 604 səh. 12. Şəmistan Nəzirli. “Cumhuriyyət generalları”. Hərbi nəşriyyat. Bakı –1995. 212 səh. 13. Şöhrət Səlimbəyli. Qan çilənən torpaq, Bakı –1996, 1998, Azərbaycan Dövlət Palatası, 256 səh. 14. Şöhrət Səlimbəyli. Terrorizm, I cild Bakı – 2008, 2009, “Avropa” nəşriyyatı, 400 səh. 15. Şöhrət Səlimbəyli. Terrorizm, II cild Bakı – 2009, “Avropa” nəşriyyatı, 240 səh.. 16. Şöhrət Səlimbəyli. Terrorizm, IV cild Bakı – 2013, 2014, “Avropa” nəşriyyatı, 504 səh. 17. Vaqif İsaqoğlu. Ömrü çiçək qədər oldu, Bakı – 2004, 128 səh. 18. Zahid Nağıyev. Ağdam və onun yetirmələri. Bakı - 2013, “Avropa” nəşriyyatı, 400 səh. 19. Ziyəddin Sultanov.“Ağdərədən gələn var”, Bakı –İşıq nəşriyyatı,1993. 80 səh. 20. Ziyəddin Sultanov.“Burdan bir atlı keçdi”, Bakı –İşıq nəşriyyatı,1994. 240 səh.

230

KİTABIN MÜƏLLİFİ

Şöhrət Səlimbəyli (Şöhrət Əlvənd oğlu Səlimov) 1961-ci il dekabrın 3-də Ağdərə şəhərində anadan olub.1978-ci ildə orta məktəbi, 1982-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. 1982-86-cı illərdə Ağdamda müəllim, 1987-89-cu illərdə SSRİ Komsomolunun “Sputnik” bölməsində, 1989-91-ci illərdə SSRİ Elektrosənaye Nazirliyinin Bakı şəhərindəki Tikinti Trestində texniki təhlükəsizlik mühəndisi və Həmkarlar Təşkilatının sədri işləyib. Məlum Qarabağ hadisələri başlayanda müharibə bölgəsinə yollanmış, 1991-93-cü illərdə cəbhənin Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. Cəbhə bölgəsindən qayitdıqdan sonra bir müddət Azərbaycan Dövlət Kitab Palatasının direktor əvəzi, “Sərbəst Düşüncə” qəzetinin baş redaktoru, “Avropa” nəşriyyatınin baş direktoru, “Avropa nəşr Mətbuat Evi”nin baş direktoru işləyib. 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, 14 kitabın müəllifidir. AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Multidistiplinar əlyazmaların tədqiqi” şöbəsinin elmi işçisidir.

231

Texniki redaktor: Mail Xəlilov

Şöhrət Səlimbəyli (Şöhrət Əlvənd oğlu Səlimov)

“Son kəşfiyyat, son döyüş. Qəhrəman döyüşçü Araz Pirimovun həyatından ştirixlər” (Azərbaycan dilində)

“Avropa” nəşriyyatı. Bakı-2019.

Formatı:60x84 1/16 Tirajı: 500 ədəd Həcmi: 14,5 çap vərəqi

Hazır diapozitivlərdərdən ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.

SON DÖYÜŞ QABAQDADIR

...... Bu xəttləri ona görə çəkdim ki, bizdən sonra topaqlarımız azad olunanda, kitab kimin əlinə keçsə, o tarixi bura yazsın və qoy onda şəhidlərimizin ruhu da rahatlıq tapsın 15 may 2019-cu il. Şöhrət Səlimbəyli

233