Şöhrət Səlimbəyli SON KƏŞFİYYAT, SON DÖYÜŞ Qəhrəman döyüşçü Araz Pirimovun həyatından ştirixlər V KİTAB BAKI – “Avropa” nəşriyyatı. 2019 Redaktoru: Mahmud Allahmanlı filologiya üzrə elmlər doktoru, professor S-93. Şöhrət Səlimbəyli. Son kəşfiyyat, son döyüş. Qəhrəman döyüşçü Araz Pirimovun həyatından ştirixlər. Bakı. 2019, “Avropa” nəşriyyatı. 232 səh. S 4702060106 qrifli nəşr 8032-2019 © “Avropa” nəşriyyatı. 2019 ARAZ ƏHMƏD OĞLU PİRİMOV GÜLABLIDAN BAŞLANAN YOL PROLOQ ƏVƏZİ İsti onu tamam taqətdən salmışdı. Elə hey ora-bura çırpınır, ayağa qalxmağa çalışırdı. Uşaqlara diqqətlə baxandan sonra onların həlak olduğunu anladı. Gecənin qaranlığında silahlı adam, nəhayət ki, gücünü toplayıb avtomatın darağını yerinə sala bildi. Əlindəki yol çantasını axtarırdı. Araz çox çətinliklə yaxınlıqdakı ağaca tərəf sürünüb, söykəndi, çantanı açıb binti çıxarıb var gücü ilə ayağındakı yarasını sarıdı. Silahlı adam bir əli ilə ağacdan yapışıb, dalbadal havaya atəş açdı, amma hər tərəfdə əvvəlki kimi sakitlik hökm sürürdü. Canlı varlığın görünmədiyi bu gecə onu da vahiməyə salmışdı. Yenə havaya işıqsaçan güllələrdən atəş açdı. ...Kənddəki atəş səsləri getdikcə artır və güclənirdi. Qulağına Gülablıdan, Abdaldan ora-bura qaçan adamların ayaq səsləri gəlir, gah çığırtılar eşidilir, gah da bu səsləri vahiməli gecənin səssizliyində yarpaqların xəfif xışıltısı əvəz edirdi. Saata baxdı, beşə işləyir. Hava işıqlaşırdı. Hər tərəf füsunkar görünür, bu gün müharibə elə bil hər yerə əbədi sükut çökdürmüşdü. Bircə güllə belə atılmırdı. Almaniyada hərbi xidmətdə olanda əsgər dostlarına 4 danışardı ki, Qarabağda, bizim Gülablıda hər fəslin öz rəngi olur. Qarabağda hər fəsildə güllərin rəngi dəyişsə də, adamların mərdliyi dəyişmir. *** Çoxlarınız Ağdamın Gülablı və Abdal kəndlərini görməmisiniz. Bu kəndlər Şuşa şəhərinin aşağı hissəsində, dağlar qoynunda, bağlı-bağatlı bir yerdə və erməni kəndlərinin qonşuluğunda yerləşirdi. Hər iki kənd qədimliyi və məşhur şəxsiyyətləri ilə tanınır. *** Bu kitabı başlayarkən yadıma və xatirimə 80-ci illərdə Gülablı və Abdal kəndlərindəki orta məktəbdə müəllim işlədiyim illərim düşdü. Biz hər il mayın 9-da qonşu erməni məktəbləri ilə dostluq görüşünə gedirdik. Bir il biz gedirdik, o biri ili onlar gəlirdilər. Bu “dostluq görüşü” rayon partiya komitəsinin göstərişi ilə məcburi keçirilirdi. Bu görüşlər mənə nağıl kimi gəlirdi. 1988-ci ilin fevralında Moskvada ezamiyyətdə idim. Xankəndində və Ağdərədə keçirilən mitinqləri, ermənilərin torpaqlarımıza olan iddiasını mərkəzi televiziyadan, mətbuatdan xəbər tutanda anladım ki... hər şey sona çatdı. Bizim üçün rusların və xristianların uydurduğu nağıllar bitdi. Bu nağılları bizim üçün özgələr uydurmuşdu, özgələr də bitirdi. Onlar bu nağılları yaratdılar ki, başımız qarışsın, yaddaşımız kütləşsin və 5 fürsət düşən kimi... ermənilər unutmadıqları niyyətlərini çin eləsinlər. 1905-18-ci il erməni-Azərbaycan türk müharibələri, qırğınları ilə bağlı Əvəz babam, Qəmər nənəm mənə çox hadisələr danışmışdılar. Özüm də sonralar bu hadisələrlə bağlı təhrif olunmuş əsərlər oxudum, tamaşalara baxdım. Biz o zaman böyüklərimizin hər sözünə inanır, erməniləri az qala özümüzə siğə qardaş bilirdik. İnana bilmirdik ki, bir səma altında yaşayan, od-ocaq qonşusu olan iki xalq necə olub ki, o zamanlar bir-birlərinin üstünə silah qaldırıblar?! ...Bu, hamımızın-biz müəllimlərin də, ağsaqqal- larımızın da səhvi və bağışlanılmayan günahıdır ki, mənfur qonşularımızın düşmən olduğunu övladlarımıza başa sala bilməmişik. Atamın nəsli-kökü bəy olduğundan biz Sovet hökuməti qurulanda çox faciələr yaşamışıq. Doğma kəndimiz Zalların (Ağdam) bəyləri Sovet hökumətini tanımaq istəməyiblər. Ona görə də 1933-cü ilin aprelində Zallar kəndinin üstünə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Mircəfər Bağırov ermənilərdən ibarət silahlı dəstə göndərib. Zallar nəslinin Araz, Alyar, Misir, Nəsib bəy kimi oğulları dillər əzbəri olub, onların haqqında neçə-neçə bədii və sənədli kitablar (“Samovar tüstülənir”, “Burdan bir atlı keçdi”, “Ağdamım-qibləgahım”) yazılıbdı. Zalların igid oğulları ailə-uşağı kənddən çıxarıb, arana göndərib, özləri də Vəngin üstünə, Ala Qaya deyilən 6 yerə dağlara çəkilib sonacan döyüşüblər. Hətta onların müqavimət göstərdiyini görən hökumət adamları Mircəfər Bağırova məlumat veriblər. Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Mircəfər Bağırov şəxsən özü ora gəlib və onun qurduğu hiylə, bir də bizim milli satqınların sayəsində babalarım məğlub olubdu. Ağdərənin mərkəzində, təxminən bazarın əlli-altmış metrliyində 8 murdar erməninin qəbri var idi. Yaxşı yadımdadır, bir erməni o qəbirləri atama göstərib deyirdi ki, onları Alyar bəy oldürübdü. Erməni bilmirdi ki, Alyar bəy atamın doğma əmisidir. Tale elə gətirir ki, atamın Ağdamdakı doğma kəndi Zallar yandırılandan sonra onlar Bərdənin Hacalı kəndinə gedib çıxırlar və ana babam Əvəz kişi müharibədən qayıdandan sonra ailəmizi çox çətinliklə Ağdərəyə gətirib çıxarır. Biz ermənilərin qonşuluğunda yaşayırdıq. O, zaman Dağlıq Qarabağda bütün sənədlər erməni və rus dillərində aparılırdı. Sovet dönəmində necə avam Təhsil naziri, Daxili işlər naziri olasan ki, bunu görməyəsən. Dağlıq Qarabağda əhalinin dolanışıq səviyyəsi Azərbaycanın digər bölgələrindən çox üstün idi. Sovet Azərbaycanın rüşvət mexanizmi bu bölgədə işləmirdi. Ermənilərin içində bizim millətə qarşı gizli bir nifrət hökm sürürdü. Onlar xeyir-şər məclislərində mütləq 1905-07-ci il hadisələrini yada salırdılar. Biz isə üzdəniraq qonşularımızın içindəki bu şeytanın haçansa unudula- 7 cağına inanırdıq. Biz Azərbaycan türkləri həmişə ürəyitəmiz olmuş, bağışlamağı bacarmışıq. Zaman-zaman ziyan çəksək də, səhvlərimizdən nəticə çıxara bilməmişik. Ulu yaradanın və haqqın bizim tərəfimizdə olduğuna inanmışıq. Rus quldurlarının ayaqları torpaqlarımıza açılan gündən İrandan, Türkiyədən və Suriyadan erməniləri Azərbaycan torpaqlarına köçürmüş, sonra da silahlandıb üstümüzə salıbdılar. Təklikdə bu şərəfsiz ermənilər həmişə bizdən çəkinib və qorxublar. Abdal və Gülablıda müəllim işlədiyim zaman orada həyat təcrübəsi qazandım və ən başlıcası İnqilab İsmayılov, Murad Muradov, Behbud Behbudov kimi müəllimlərdən müəllimliyi öyrəndim. Elmi fəaliyyətlə bağlı 1986-cı ildə Abdal və Gülablıdakı işimdən ayrılıb Bakıya gəldim. Bir il sonra ermənilər Ağdərədə, Xankəndində mitinqlərə başladılar. 1988-ci ildə onların bu torpaqlarımızı zəbt etmək iddiası qanlı toqquşmalara gətirib çıxardı. 1991-ci ilin sentyabrında Ağdama getmişdim. Dedim ki, gedib bir Abdal-Gülablıya da baş çəkim. Kəndə çatanda gözlərimə inanmadım. Hər təfəfdən atəş səsləri gəlir, adamlar səksəkə içində idi. Özünümüdafiə dəstələri erməni yaraqlılarından kəndi qorumaq üçün səngərlər qazmışdılar. Ermənilərin fevralın 25-də Yenikənd 8 istiqamətindən hücumlarının qarşısını alarkən şagirdim və dostum Qorxmaz Muradovun şəhid olduğunu eşitdim. Qorxmaz dünyalar qədər xətrini istədiyim Murad müəllimin kiçik oğlu idi. Bu faciə mənə o qədər təsir etmişdi ki, özümdə cəsarət tapıb Murad müəllimin evinə gedib ona başsağlığı da verə bilmədim. O zaman Abdal-Gülablıda Neftçala rayon Daxili İşlər Şöbəsinin polis əməkdaşları keşik çəkirdilər. Gülablının müdafiəsi avtomat və tapança ilə silahlanmış bu polislərə tapşırılmışdı. İmkan tapıb onlarla söbət edə bildim. Polis əməkdaşlarıından biri dedi ki, qardaş, erməni qüvvələrinin qabağında dayanmaq üçün ordu lazımdı. Beş-altı nəfər əli avtomatlı ilə, nə edə bilərik? Hərəmizin də 60-70 patronumuz var. Heç olmasa düz-əməlli bir ratsiyamız yoxdur ki, ermənilər hücüm edəndə vaxtında rayon mərkəzinə məlumat verə bilək. Hadisə baş verəndən 2-3 saat sonra kömək gəlir, o da çox gec olur. *** Onu da deyim ki, Abdal-Gülablı Azərbaycanın ən qədim tarixi yaşayış məskənlərindən biridir. Ermənilər dəfələrlə bu kəndləri yandırmış, külünü göyə sovurmuş, yenə də indikindən fərqli olaraq o zaman yenicə yaranmış müstəqil dövlətimizin ordusunun, igid oğullarımızın sayəsində camaat öz yurd-yuvasına qayıda bilmişdi. 9 Əhalisinə və ərazisinə görə də Abdal və Gülablı Ağdamın böyük yaşayış məntəqələrindən biridir. Bu kəndlərin alimləri, hərbçiləri, tanınmış sənətkarlarının sorağı çox uzaqlara gedib çıxır. Eramızın III-IV əsrindən bu yana tarixin keçməkeşli səhifələrdə Gülablı kəndinin adı çəkilir. Gülablı kəndi tarixi abidələrlə zəngin bir diyardı. Yaranması haqqında tarixçilər və arxeoloqlar hətta eramızdan əvvəl III-II əsrlərə aid dəlillər göstərirlər. Əlimizdə o dövrə aid mənbələr olmasa da, XVI əsrə aid edilən Türkiyənin İstanbul, Başbakanlıq Arxivində (№903) saxlanılan “Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri” var. (Köçürülmə tarixi XVI əsrdir. Həc: 632 səhifə, ölçüsü 34x12 sm, xətti: nəsx, kağızı ahərli Avropa, cildi qara dəridir.214, 296, 355, 520, 540). Bu əlyazma (“Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri”) yeganə nüsxədir ki, həmin arxiv sənədində də Gülablının vergi ödəyiciləri haqqında məlumat verilir. Digər mənbələrdə isə Gülablıda yaşayan əhalinin oğuz türkləri olduğu göstərilir. “Gəncə-Qarabağ əyalətlərinin müfəssəl dəftəri” əlyazmasında Gülablı kəndi haqqında yazılanlar: Gülablı kəndi Budaq Ərmağan oğlu, (Budağın) qardaşı Murad, 10 Nəbi Mustafa oğlu, (Nəbinin) qardaşı Məhəmmədəli, (Məhəmmədəlinin oğlu) Məhəmmədhüseyn Məhəmməd Vəlixan oğlu, (Məhəmmədin) qardaşı Ağaxan, Məhəmmədəli Şeyxi oğlu, Məlikəli Əlibəy oğlu, Mehdi Əli oğlu, Məhəmmədəmin Vəlixan oğlu Gəlir: Bennak və subay vergisi -11 nəfər-440 ağça Buğda- 13 tağar - 2.680 ağça Arpa- 12 tağar – 1.200 ağça Darı - 4 tağar – 400 ağça Pərinc - 4 tağar - 400 ağça İpək üşrü- 1.200 ağça Arı pətəyi üşrü- 240 ağça 2 dəyirman - 240 ağça Gəlinlik vergisi- 100 ağça Dəştibani