AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
NAZİM MƏMMƏDOV
AZƏRBAYCAN SSR DAĞLIQ QARABAĞ BÖLGƏSİNİN ŞƏHƏR və RA Y ONL ARININ TARİXİ (XX əsritı 20-90-cı illəri)
y//y/
V.- A ri 1 J
BAKI - 2010 e t,i fttı?e- J İC ff Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına ÖN SÖZ ƏVƏZİ Tarix Irıstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. Azərbaycanm Yuxarı Qarabağ bölgəsi dünyanm ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biridir. Əlverişli təbii-coğrafı şərait, şirin su qaynaqlarının, bitki və heyvanlar aləminin zənginliyi, təbii mağaralarm olması hələ qə- Elmi məsləhətçi: dim dövrlərdən burada ibtidai insanlarm məskən salmasına şərait yaratmış- dır. Dağlıq Qarabağda Şuşa kimi ulu tarixə malik şəhər, Xocalı, Xankəndi, Yaqub Mahnıudlu Xocavənd kimi qədim yaşayış məskənləri, Ağdərə, Hadrud və digər inki- AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d., professor şaf etmiş rayonlar vardır ki, bütövlükdə onların tarixini tədqiq etmək R ə y ç ilə r : olduqca vacib və əhəmiyyətlidir. Mövzunun aktuallığmı şərtləndirən ən T.H.Musayeva, t.e.d., prof. vacib amillərdən biri Yuxarı Qarabağm Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfindən ələ keçirilməsi, dağıdılması, talan edilməsi ilə yanaşı, erməni Q.Ə.Hacıyev, t.e.d. «müəlİifləri» tərəfmdəh saxtalaşdırma obyektinə çevrilməsi ilə bağlıdır. V.S.Həsənov, t.e.d. Bu gün Azərbaycanm şəhər və rayonlarmm, o cümlədən, Dağlıq Qara- bağın şəhər və rayonlarmm tarixi, Azərbaycan tarixinin ən az işlənmiş aktual problemlərindəndir. Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmın ya- ranması və inkişafmı öyrənməyin böyük elmi əhəmiyyəti vardır. Nazim Məmmədov Bir acı həqiqəti qeyd etməliyik ki, vaxtilə Azərbaycam tərk edən mən- M 52 Azərbaycan SSR Dağlıq Qarabağ bölgəsinin şəhər və rayonlarının tarixi. fur siyasət sahibləri olan ermənilər Dağlıq Qarabağm tarixinə dair mövcud (XX əsrin 20-90-cı illəri). Bakı, «Təhsil», 2010, 200 səh. mənbələri ya məhv etmiş, ya da Ermənistana aparmışlar. Bütün bunlar Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmm tarixinin yazılmasmda müəyyən Kitabda Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ bölgəsinin şəhər və çətinliklər törətsə də, mövcud mənbələrə, tarixi tədqiqatlara əsaslanaraq rayonlarınm tarixi kompleks şəkildə tədqiq edilir. Həmçinin Ermənistan problemi obyektiv tədqiq etməyə cəhd göstərmişik. Tədqiqi elmi-təcrü- silahlı birləşmələri tərəfındən torpaqlarımızın 20 faizinin işğal edilməsi, bəsi maraq kəsb edən bu mövzu son dovrlərə qədər fundamental monoqra- yeraltı və yerüstü təbii sərvətimizin qəddarcasına talan olunması, bölgə- fık tedqiqatm obyekti olmamışdır. Mövzunun seçilməsi də, onım aktuallığı nin şəhər və rayonlarınm təbii landşaftına, ekologiyasına, flora və fauna- sına, iqliminə vurulan ağır zərər işıqlandmlır. ilə şərtlənir. Monoqrafıya Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmm 1920-1991-ci illər tarixi dövrünü əhatə edir. Müqayisələrə, təhlillərə əsaslanaraq bəhs olunan xronoloji çərçivədə Dağlıq Qarabağm rayonlarmm yaranması, inki- şafı və son nəticədə erməni vandalları tərəfindən işğahnm hərtərəfli təd- qiqi böyük elmi maraq doğurur və Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmm, məhz qeyd olunan xronoloji çərçivə daxilində tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. < Son dövrlər Azərbaycamn şəhər və rayonlarmm tarixinin tədqiqi çox ciddi xarakter almışdır. Bu, hər şeydən öncə Ümummilli liderimiz Heydər 4306020600 Əliyevin tövsiyələri, göstəriş və qərarları ilə bağlıdır. Onun vaxtilə irəli 053 «Təhsil», 2010 sürdüyü «Azərbaycanm qədim şəhərlərinin tarixi öyrənilməlidir» fikri tarixçilər qarşısmda böyük məsuliyyət qoymuş, bu səpkidə mövzularm sma təsir göstərdi. Ölkəmizdə aparılan demokratik islahatlar milli ideolo- tədqiqinə diqqəti artırmışdır. giyanm humanist, demokratik xarakterini daha da dərinləşdirdi. Xalqda öz İyirminci yüzilliyin qanlı münaqişələrindən biri olan «Dağlıq Qarabağ tarixi və mədəniyyəti üçün qürur hissinin inkişaf etdirilməsi milli ideolo- problemi» artıq xeyli vaxtdır ki, həll olunmamış qalır. Münaqişənin başla- giyanm mühüm qaynaqlarmdandır. Həmçinin, xalqm mənəvi gücünün dığı andan bu günədək çoxlu qanlı hadisələr, siyasi dəyişikliklər başfver- artmasına Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi haqqmda mişdir. Əvvəlcə narazılıq kimi qələmə verilən problem böyüyərək iki döv- həqiqətlərin öyrənilməsi mühüm təsir göstərir. Ermənilərin Azərbaycan lət arasında müharibəyə çevrilmiş, torpaqlarımızm 20 faizi işğal edilmiş, torpaqlarmı ələ keçirmək üçün azərbaycanlılara qarşı apardıqları siyasətin 20 min həmvətənlərimiz şəhid olmuş, köçkün və qaçqmlarımızın sayı 1 mil- mahiyyətinin açılmasma, tarixi yaddaşm möhkəmləndirilməsinə xüsusi yonu keçmiş, minlərlə ev, məktəb binaları, təsərrüfat, mədəniyyət sahə- diqqət yetirilmişdir və yetirilməlidir. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin ləri dağıdılmış, yandırılmış və qarət edilmişdir. Təəssüf hissi ilə qeyd «Müstəqil dövlətimiz üçün taleyüklü məsələlərin həyata keçirilməsi, tari- etməliyik ki, yuxarıda adıgedən qanlı cinayətlər, erməni işğalı heç də beş- ximizin bir çox qaranlıq səhifələrini açmaqla kimliyimizi tam müəyyən on il ərzində aparılan siyasətin nəticəsi deyil. Tarixi Azərbaycan torpaqla- etməyi, milli köklərinə bağlı yeni təfəkkürlü gənc nəslin yetişdirilməsini rmm işğalı, uzun illər ərzində millətçi erməni təşkilatlarmm, böyük döv- zəruri edir... Xalqımız daim bilməlidir ki, bizim tarixi torpäqlarımız han- lətlərin əwəlcədən düşünülmüş və ardıcıl davam etdirilən siyasətinin süar olubdur. Hansılar, nə vaxt əlimizdən gedibdir və şübhəsiz ki, bunlar nəticəsi idi. «Böyük Ermənistan» yaratmaq ideyasmm müəllifləri, bu ide- qayıtmalıdır. Biz də qaytara bilməsək gələcək nəsillər bunları qaytaracaq- yanı yüz minlərlə erməninin düşüncəsinə yeridə bilmişdüər. Artıq bu lar!» tövsiyəsi, müräciət olunan mövzuya diqqəti artırmışdır. ideya onlarm milli siyasətinə çevrilmişdir. Təəssüflər olsun ki, uzun müd- Azərbaycanm şəhər və rayonlarmm tarixinin müxtəlif aspektlərdə dət ərzində Dağlıq Qarabağ həqiqətləri dünyaya çatdırılmırdı. Yayımlanan öyrənilməsi tarixşünaslığımızm bir çox problemlərinin öyrənilməsini şərt- məlumatlar isə qeyri-obyektiv idi. Sovet hakimiyyəti dönəmində dünyaya ləndirmişdir. Azərbaycan tarixçiləri arasmda, şəhər və rayonlarm tarixi yayılan informasiyalar ermənilərin mənafeyinə uyğun verilirdi. Bütün probleminin öyrənilməsi baxımmdan tarixçi alimlərimizdən - Q.Ə.Hacı- bunlar isə Azərbaycan haqqmda birtərəfli, yanlış fikrin formalaşmasma yevin «Bərdə şəhərinin tarixi», S.B.Aşurbəylinin «Bakı şəhərinin tarixi», gətirib çıxarmışdır. Bəhs olunan dövrdə obyektiv və subyektiv, daxili və L.H.Əliyev, F.V.Qədirovun «Qəbələ», Q.M.Əhmədovun «Orta əsr Beylə- xarici amillər bu sahədə dürüst fıkir formalaşdırmağa mane olurdu. Lakin qan şəhəri», V.H.Əliyevin «Qədim Naxçıvan», Ş.F.Fərzəlibəylinin XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində xalqm təkidli tələbi ilə Ümummilli «Qubanm tarixi», A.M.Şıxəliyevm «Şamaxı şəhərinin tarixi (1859-1902)», liderimiz H.Ə.Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycan diplomatiyasınm N.Q.Cəfərovun «Lənkəran şəhərinin tarixi (XIX əsrin sonu - XX əsrin fəallaşmasına, mövcud ideoloji sədlərin dağılmasma gətirib çıxardı. Dünya əwəlləri)», A.M.İsmayılovun «Şəkinin tarixi» və digərlərinin əsərləri siyasətçisi H.Ə.Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan diplomatiyasımn xüsusilə fərqlənir. Bu əsərlər Azərbaycan tarixşünaslığmda xüsusi əhə- məqsədyönlü siyasəti nəticəsində müxtəlif səviyyəli siyasi dairələrdə miyyət kəsb edir. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı obyektiv Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmm tarixi probleminin tarixşünas- fıkir formalaşmağa başlamışdır. Azərbaycan Respublikasına qarşı informa- lığmı araşdırmağa başlamazdan əvvəl bir məsələyə xüsusi d'iqqət vermək siya blokadasının yarılması, Dağlıq Qarabağ probleminə dair həqiqətlərin lazımdır ki, müraciət olunan mövzunun tarixi dərindən öyrənilməmiş, Şu- dünya ictimaiyyətinə çatdırılması, Azərbaycamn dünya dövlətləri arasmda şanm, Əsgəramn, Hadrudun, Xankəndinin, Xocalınm, Xocavəndin, Ağdə- özünə layiqli yer tutması, respublikamızın ərazi bütövlüyünün sülh danı- rənin tarixi elmi ədəbiyyatda ayrı-ayrıhqda tədqiq edilməmişdir. XIX yüz- şıqları yolu ilə təmin edilməsi məhz Heydər Əliyevin gərgin və səmərəli illikdə Qarabağa köçürülən ermənilər vəziyyətdən çox məharətlə istifadə işinin nəticəsində əldə edilmişdir. edərək Qarabağm guya onlara məxsus qədim yaşayış məskəni olması Dövlətimiz müstəqillik əldə etdikdən sonra, ölkəmizdə siyasi və iqti- iddialarmı irəli sürmüş və uydurma «tarixi əsərlər» çap etdirmişlər. sadi sabitlik yarandı, beynəlxalq əlaqələr genişləndi və bütün bunların A.Akopyan, Q.Karkaryan, M.Şaginyan, S.Yeremyan, A.Arakelyan, nəticəsində milli və bəşəri dəyərlərə əsaslanan ideologiyanm formalaşma- T.Qvendiyan və digərləri Azərbaycanm qədim tarixini saxtalaşdıraraq, Kürdən cənubdakı ərazilərimizin tarixən Ermənistana məxsus olması lənmişik. Lakin G.İsmayılovanm elmi-tədqiqat işi Şuşanm bütöv tarixini konsepsiyasını irəli sürmüş və Ermənistan ərazisini üç böyük dəniz əhatə etmir. Eyni zamanda, Sovet hakimiyyəti dövründə yazıldığmdan arasında təsvir etmişdilər. hadisələr həmin dövrün idealogiyasma uyğun təhlil olunur. Dağlıq Qarabağm sosializm quruculuğu dövrünü tədqiq edən erməni F.Şuşinskinin 1988-ci ildə yazdığı «Şuşa» adlı monoqrafıyasmda Şuşa alimləri - Q.Abramyan, Q.İonesiyan, Q.Koçaryan, S.Avakyan, 'Ş.Mkrtıç- haqqında qısaca şərh edilir, Şuşa sənətkarlarından, şəhərin gözəl mənzə- yan və digərləri Azərbaycan SSR DQMV-nin tarixini tamamilə təhrif rələrindən, burada aparılan abadlıq işlərindən məlumat verilir. etmiş, öz «əsərlərində» «Böyük Ermənistan» xülyasmı əsaslandırmışlar. N.R.Məmmədov Şuşanm tarixinə dair iki monoqrafıya yazmışdır. Yuxarıda adıgedən erməni müəlliflərinin əsərlərini nəzərdən keçirərkən Bunlardan biri 2004-cü ildə nəşr olunmuş «Şuşa və şuşalılar» adlanır. məlum olur ki, sonralar məqsədli şəkildə adları dəyişdirilən (Stepanakert, Əsərdə Şuşanın qısa coğrafiyası, qədim tarixi, XVII-XX yüzilliklərdə Şu- Mardakert Martuni) rayon və şəhərlərin adları vurğulanır, Azərbaycanm şada baş verən sosial-siyasi proseslər, Şuşanm görkəmli şəxsiyyətləri və qədim yaşayış məskənləri (Xocalı, Xocavənd, Şuşa) haqqmda heç bir ən nəhayət, 1992-ci ildə erməni hərbi birləşmələri tərəfmdən Şuşanın məlumat verilmir. Bəzi erməni tarixçiləri isə öz tədqiqatlarmda Dağlıq işğalı tədqiq edilmişdir. İkinci əsər isə 2005-ci ildə nəşr olunmuş «Azər- Qarabağm tarixinə dair yazdıqları əsərlərində Qarabağı Azərbaycan tarixi baycanm Şuşa qəzası 1900-1917-ci illərdə» adlamr. Monoqrafiyada Şuşa- kimi yox, Ermənistan tarixinin bir hissəsi kimi qələmə almışlar. Belə nın qısa tarixi-coğrafı icmalı verilmiş, 1900—1917-ci illərdə Şuşada sənaye, tarixçilərə A.Akopyanı, İ.Aqayanı, Q.Qolayam və digərlərini misal olaraq kənd təsərrüfatı və mədəniyyətin inkişafı işıqlandırılır, bəhs olunan göstərmək olar. xronoloji çərçivədə Şuşada baş verən tətillər, 1905-1906-cı illər çarizmin XX yüzilliyin 80-ci illərində «yenidənqurma» və «aşkarlığın» yarat- Şuşada törətdiyi milli qırğm siyasəti tədqiq olunur. N.Məmmədovun yaz- dığı imkanlardan istifadə edən erməni millətçiləri (Z.Balayan, P.Qazaryan, dığı monoqrafiyalarda Şuşanın tarixinə dair maraqlı və əhəmiyyətli faktlar S.Xanzadyan, B.Ulubabyan, S.Kaptukyan, B.Hambarsumyan, A.Aqam- və materiallar var. Lakin təkcə Şuşa şəhərinin və ya rayonunun tarixini bekyan və digərləri) daha böyük bir qüwə ilə Azərbaycana qarşı qərəzli yazmaq heç də bütövlükdə Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarınm tari- təbliğata başlamış, öz «əsərlərində» Dağlıq Qarabağm, onun şəhər və ra- xinə tədqiqi demək deyildir. yonlarmın tarixini saxtalaşdırmış, azərbaycanlıları təhqir etmiş, milli mü- K.Kərimli 1993-cü ildə «Ürəyimin Şüşəsi Şuşa», 1995-ci ildə isə naqişənin alovlanmasında müstəsna rol oynamışlar. Ümumiyyətlə, erməni «Hələ Şuşalıykən» monoqrafıyalarım nəşr etdirmişdir. Həmin əsərlərdə müəlliflərinin yazdığı əsərlər birtərəfli, obyektivlikdən kənar, saxtakar- Şuşa haqqmda yığcam məlumatlar var. Eyni zamanda Şuşanın işğalı, lıqla təqdim edilmişdir. Ona görə də, yuxarıda adı gedən erməni müəllif- erməni vandallarmm ərazidə törətdiyi cmayətlər, Şuşa şəhidləri, milli lərinin əsərlərinə müraciət olunarkən diqqətli olmağımız, toxunulan məsə- qəhrəmanlar, girovlar yuxarıda adıgedən əsərlərdə öz əksini tapır. lələrə tənqidi yanaşmağımız tələb olunur. İ.Xudiyevin «Şuşadan şəhidlər xiyabanma» monoqrafiyası da, Ermənis- Azərbaycan Respublikasmın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin şəhər və tanm Azərbaycana əsassız ərazi iddiaları və Şuşanm işğalı ilə bağlı əsər- rayonlarımn tarixinə dair yazılan əsərlərm sayı çox azdır. XX yüzilliyin dir. Müəllif, əsərdə müharibənin törətdiyi fəlakətlərdən bəhs etmişdir. 70-80-ci illərmdə problemin öyrənilməsinə təşəbbüslər göstərilmiş, müx- Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin 15 may 1996-cı ildə «Azərbay- təlif səpkili tədqiqatlar aparılmışdır. Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonları- can» qəzetində nəşr olunmuş «Şuşa və Laçm xəyanətini xalqımız heç vaxt nın tarixi probleminə dair yalnız bir namizədlik dissertasiyası həsr edilmiş- bağışlamayacaq» adlı dərin məzmunlu nitqində Şuşanın işğalı səbəbləri, dir. Belə ki, İsmayılova Gülcamal Nərman qızı 1987-ci ildə «XIX əsr - XX ağır nəticələri geniş təhlil edilmişdir və «Şuşanm işğalı» fəslini işlərkən əsrin əvvəllərində Şuşa şəhərinin tarixi (1800-1917-ci illər)» adlı nami- həmin əsərdən çox böyük məmnuniyyətlə istifadə edilmişdir. zədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Elmi tədqiqat əsərində bəhs olunan M.Ağayevin «Şuşada», A.Ağakişiyevin «Şuşa», T.Zeynalovun «Şuşa- xronoloji çərçivədə Şuşa şəhərinin ərazisi, əhalisi, sərhədləri, büdcəsi, nm keçmişi bu günü, gələcəyi», C.Cavadlmm «Şuşa», H.Dəlilinin «Şuşanm iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni həyatı tədqiq edilmişdir. Əsərdə əhə- tarixi», B.Məmmədovun «Şuşanm dünəni, bu günü, sabahı», Z.Quliyevm miyyətli materiallar vardır ki, yeri gəldikcə həmin materiallardan bəhrə- «Şuşanm işğalı», N.Məmmədovun «Şuşa Qarabağm mərkəzi mədəniyyət ocağıdır», Ə.Vəliyevin «Səfalı Şuşada», V.Ağamirovun «Stepanakert», edilməlidir. Gələcəkdə tariximizi tədqiq edəcək tarixçi alimlərimiz yəqin Q.İsimzadənin «Martuni rayonunda yeni arxeoloji tapıntı», «Çartaz şəhərə ki, bu aktual fıkri nəzərə alacaqlar. dönür», L.Prilipkonun «Stepanakert və Şuşa rayonlarında dərman Bütün bunlarla yanaşı, görkəmli Azərbaycan ziyalıları, hörmətli alim- bitkiləri» və digər məqalələrdə Dağlıq Qarabağın şəhər və raypnlarının lərimizdən R.Mehdiyevin, Y.Mahmudovun, Z.Səmədzadənin, T.Köçərli- iqtisadi, siyasi və mədəni həyat həqiqətləri öz əksini tapmışdır. 1 nin, C.Quliyevin, İ.Məmmədovun və digər tarixçi alimlərimizin yazdığı Boran Əzizin «Xocalı soyqırımı: səbəbləri, həyata keçirilmə üsulları çox dəyərli əsərlərdə Dağlıq Qarabağm iqtisadi, siyasi və mədəni həyatı və nəticələri» əsərində Xocalı soyqırımmm baş verdiyi tarixi şərait və hə- yüksək elmi səviyyədə işıqlandırılmışdır. Yuxarıda adıgedən müəlliflərin yata keçirilmə üsulları, səbəbləri faktlar və sənədlər əsasmda müqayisəli əsərlərində xeyli faydah faktlar, materiallar, statistik məlumatlar vardır ki, şəkildə araşdırılmışdır. bütün bunlar Dağlıq Qarabağ tarixinin tədqiqində ən mötəbər mənbələrdir Yazıçı jumalist Nəsiman Yaqublunun «Xocalı qırğım» kitabı XX əs- və yeri gəldikcə həmin materiallardan bəhrələnmişik. rin ən böyük faciəsi olan Xocalı soyqırımma həsr olunub. Kitabda Xocalı Ümumiyyətlə, Azərbaycanm şəhər və rayonlarmm tarixi, Dağlıq faciəsində şəhid olanlar, yandırılanlar, diri-diri başları kəsilənlər, dımaq- Qarabağ tarixi tarixşünaslığmm təhlilindən göründüyü kimi «Dağlıq Qara- ları qoparılıb işgəncə ilə öldürülənlər haqqında geniş məlumat verilib. bağm şəhər və rayonlarmm tarixi» problemi üzrə xüsusi tədqiqat aparılma- Ermənilərin vəhşiliyi, türk qanına hərisliyi ağrılı bir dillə yazılıb. Kitabda, mış, bolgənin şəhərlərinin, rayonlarmın ayrı-ayrılıqda tarixi araşdırılma- həmçinin ayağı kəsilmiş, şikəst olmuş qadınlarımızm, cavanlarımızın, mışdır. Bu baxımdan təqdim olunan monoqrafıya Dağlıq Qarabağm şəhər oğlu-qızı itkin düşmüş analarımızın faciəsi də təsvir edilib. və rayonlarmın tarixinə həsr edilmiş ilk kompleks tədqiqat kimi qiymət- Erməni millətçilərinin Dağlıq Qarabağm tarixinə dair yazdıqları əsas- ləndirilə bilər. sız, saxta tədqiqatlardan fərqli olaraq Azərbaycan tarixşünaslığmda, Yu- Monoqrafıya yazılarkən çoxsaylı mənbələrdən, sənəd və materiallar- xarı Qarabağm tarixi, faktlara və materiallara əsaslanaraq doğru işıqlandı- dan, külliyyatlardan, bioqrafık yazılardan, arxiv materiallardan, statistik və rılmışdır. Tarixçi alimlərimizdən H.Məmmədovanm «Dağlıq Qarabağda cari hesabatlardan, elmi-metodik ədəbiyyatdan, dövrü mətbuat materialla- erməni separatizminə qarşı mübarizə (1918—1920-cı illər)», Y.Fərzəliye- rmdan, yeddicildlik «Azərbaycan tarixi»nin bütün cildlərindən, elmi tədqi- vin «DQMV-də kənd təsərrüfatınm inkişafı və kənd əməkçilərinin həyat qat əsərlərindən, AMEA A.A.Bakıxanov adma Tarix İnstitutunun Elmi səviyyəsinin yaxşılaşdırılması (1966-1980)», A.Məhərrəmzadənin «Tür- Arxivinin, AMEA Elmi Kitabxanasmm, AMEA Əlyazmalar İnstitutunun, kiyə və Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi», N.Məm- ARDA-nm, ARDSPİHA-nm və M.F.Axundov adma Respublika kitabxa- mədovun «Azərbaycanm DQMV-nin siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafı nasmm fondlarmm materiallarından istifadə edilmişdir. Bütün bunlarla ya- (XX yüzilliyin 20-30-cu illəri)», N.Əlizadənin «Azərbaycan Respublikası naşı, DQMV-nin inkişafı üçün Azərbaycan hökuməti tərəfındən verilmiş DQMV-də kitabxana işinin tarixi (1923-1988)», Y.Ağamalmm «Qarabağ rəsmi sənədlər, Azərbaycana 30 ildən artıq rəhbərlik etmiş və həmişə xanlığmm qonşu xanlıqlarla və dövlətlərlə münasibətləri», A.İsmayılova- DQMV-nin inkişafmı diqqətində saxlayan Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliye- mn «Azərbaycan Respublikası Dağlıq Qarabağ toponimlərinin tədqiqi», vin nitq və çıxışları, Prezidentimiz İlham Əliyevin Ermənistan-Azərbaycan R.Babaşovanm «Memar Kərbalayi Səfıxan yaradıcılığı və Qarabağda dini Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsi istiqamətində memarlıq», Q.Mustafayevin «Qarabağ» və Gəncə xanlıqları əhalisinin ta- aparıcı xarici dövlətlərin başçıları ilə görüşlərdəki dərin məzmunlu nitqləri rixi demoqrafik tədqiqi» S.Talıblmm «İran İslam Respublikasmm Qafqaz və nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlardakı əhəmiyyətli çıxışları, rəsmi dövlət siyasətində «Qarabağ problemi» (1991—2005-ci illər)» və digər elmi tədqi- xadimləri ilə ikitərəfli və çoxtərəfli görüşlərdə problemlə əlaqədar çıxış qat əsərlərinin hər birisi öz əhatə dairəsində müəyyən problemi təhlil və bəyanatları, Azərbaycanm tarixçi alimlərinin yazdığı əsərlər (R.Meh- etməkdə əhəmiyyətlidir. Lakin həmin əsərlərin heç birisi ayrılıqda Dağlıq diyev, Y.Mahmudov, Z.Səmədzadə, K.Şükürov, İ.Məmmədov, C.Quli- Qarabağm şəhər və rayonlarmın tarixini əhatə etmir. Fikrimizcə, Dağlıq yev, T.Köçərli, N.Vəlixanlı, Q.Hacıyev, H.Məmmədova, F.İbrahimli, Qarabağın şəhər və rayonlarınm tarixi nəinki ümumilikdə araşdırılmalıdır, O.Sultanov, X.Xəlilov və digər tarixçi alimlərin yazdığı əsərlər) monoqra- əksinə, bölgənin hər bir rayon və şəhərinin tarixi ayrı-ayrılıqda tədqiq fıyanm elmi bazasım təşkil edir. Müraciət olunan mövzunun məqsəd və vəzifələri müasir dövrdə elmi - Bölgədə ermənilər yaşayan kəndlərin abadlaşdırılması, böyüməsi, və siyasi aktuallığından irəli gəlir. Tədqiqatın əsas məqsədi Dağlıq Qara- azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə, vilayətin erməni rəhbərliyi tərəfındən, bağın şəhər və rayonlannın tarixini kompleks şəkildə təhlil etməklə Ermə- ögey münasibətin səbəblərinə aydmlıq gətirmək; nistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ probleminin səbəbləri, gedişij və ağır - Qərəzsiz statistikanm dili ilə Dağlıq Qarabağm sosial-iqtisadi durumu- nəticələrini, müqayisələr aparmaqla Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonları- nun Azərbaycamn digər regionlarma nisbətən yüksəkdə dayandığmı göstər- nm «sosial iqtisadi geriliyi» barədə ortaya atılan tezisin əsassız olduğunu, məklə, erməni ideoloqlarının «DQMV-də yaşayan erməni əhalisinin sosial- Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmın, tarixən Azərbaycanm ərazisi iqtisadi vəziyyətlərinin geriliyi» tezisinin ağ yalan olduğunu sübut etmək; olduğunu, tarixin heç bir mərhələsində Azərbaycandan ayrılmadığmı arxiv - XIX-XX yüzilliklərdə, Dağlıq Qarabağm toponimlərinin, mənfur sənədləri, tarixi mənbələr, dövrü mətbuat və digər materiallar əsasmda siyasət sahiblərinin öz mənafelərinə uyğun, məqsədli şəkildə dəyişdiril- sübut etməkdən ibarətdir. Müəllif bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı məsi səbəblərini açmaqla, yaşayış məskənlərinin qədim (öz) adları ilə konkret vəzifələrin həllinə cəhd göstərmişdir: adlandırılmasına cəhd etmək. Bu məqsədlə qədim mənbələr əsasmda - Problemin öyrənilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirmək və onların toponimlərin coğrafı təfəkkürün hansı xalqa mənsub olmasmın müəyyən- elmi təhlilini vermək; ləşdirilməsi; dəyişdirilmiş coğrafı adlarm dil mənsubiyyətinə görə coğrafı - Mövzu ilə bağlı aşkara çıxarılmış arxiv materialları, çap edilmiş qay- məzmununun açılması; toponimlərin mənşəyinin aydmlaşdırılması; naqları dərindən öyrənmək, yeni faktları təhlil etmək və sistemləşdirmək; - Bəhs olunän xronoloji çərçivədə Qarabağda sənətkarlığı tarixi- - Dağlıq Qarabağın şəhər və rayonlarmm yaranma tarixini, ərazisini, etnoqrafik baxımdan tədqiq etmək, bölgədə yaşayan türklərin təsərrüfat- təbii-coğrafı xüsusiyyətlərini şərh etmək; iqtisadi və mədəni həyatmda sənət istehsalmm yerini və rolunu açmaq; - Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmm coğrafi mövqeyini, sahəsini, - XX yüzillikdə Azərbaycanm Dağlıq Qarabağ bölgəsiıldə mədəni mü- relyefmi, geoloji quruluşunu, faydalı qazıntılarmı, iqlimini, daxili sularım, hitin yaranması və inkişafı mərhələlərini öyrənmək, bu istiqamətdə Azərbay- torpaq və bitki örtüyünü, heyvanlar aləmini, landşaftmı, əsas yaşayış mən- can dövlətinin humanist siyasətinin ermənilər tərəfindən saxtalaşdırılması təqələrini işıqlandırmaq; cəhdlərinin iftira xarakteri daşımasmı sənədlər, faktlar əsasmda sübut etmək; - Dağlıq Qarabağın şəhər və rayonlarımn iqtisadi, ictimai-siyasi və - Tarbcimizi saxtalaşdıran erməni müəlliflərinin «Dağlıq Qarabağ mədəni həyatını təhlil etmək; iqtisadiyyatmın Ermənistanla sıx bağlılığı» qeyri-obyektiv fikirlərinin - Müxtəlif tarixi dövrlərdə bölgənin şəhər və rayonlarmda yaşayan əsassız olduğunu faktlarla açmaq; əhalinin saymı, etnik və milli tərkibini, miqrasiya prosesini izləmək; - Mövcud arxiv sənədləri, dövrü mətbuat, elmi tədqiqat əsərləri və - Erməni millətçilərinin, Dağlıq Qarabağ əhalisinin etnik - milli tərkibi ilə canlı şahidi olduğumuz hadisələrin əsasmda XX yüzillik ərzində Azər- bağh saxta mülahizələrinin əsassızlığını tarixi faktlar əsasmda sübut etmək; baycan xalqma qarşı ermənilərin törətdikləri kütləvi qırğmlarm, soyqırımı - Bölgədə ermənilərin saymm süni surətdə artırılması məqsədlərinə hadisələrinin, faciələrin köklərini araşdırmaq; aydmlıq gətirmək; - XX yüzillikdə Azərbaycan hökumətinin Dağlıq Qarabağm şəhər və - Erməni təcavüzkarlarının apardığı müharibənin Qarabağın şəhər və rayonlarmda təsərrüfatm, mədəniyyətin, əhalinin sosial vəziyyəti və məişə- rayonlarınm təbii landşaftına, ekologiyasına, bitki və heyvanlar aləminə, tinin yaxşılaşdırılması üçün həyata keçirdiyi tədbirlərin xronologiyasmı iqliminə və digər komponentlərinə göstərdiyi təsiri tədqiq etmək; izləmək və görülən tədbirlər nəticəsində ərazidə baş verən sosial-iqtisadi, - Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarının təsərrüfatmm ümumi xarak- mədəni inkişafı səciyyələndirmək; teristikasmı vermək. Bölgənin sənaye və kənd təsərrüfatının təbii resurs - Mənfur siyasət sahibləri olan erməni millətçilərinin guya Dağlıq amillərini, başlıca sahələrini, nəqliyyatını, səhiyyə, idman, mədəni-maarif, Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqlarmm «tapdalanması», sosial iqti- mətbuat, elm, incəsənət, məktəb və digər sahələrin inkişafmı, bu inkişafın sadi «geriliyi», Azərbaycan rəhbərliyi tərəfındən «sıxışdırılması» və nəti- başlıca amil kimi Azərbaycan dövlətinin bölgəyə göstərdiyi dərin qayğının cədə bölgədə yaşayan əhalinin ümumi saymda ermənilərin sayınm azal- nəticəsi olmasını açıqlamaq; ması kimi cəfəng konsepsiyanm əsassızlığım faktlara əsasən təhlil etmək; Axırmcı «Qarabağ savaşı»nın iştirakçısı, şahidi kimi, Azərbaycan - Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasımn xarici siyasətinin əsas Respublikasmm ərazi bütövlüyünün qorunmasmda, torpaqlarımızm erməni istiqamətlərinə dair fıkir və ideyalarının, eləcə də həyata keçirdiyi fəaliy- təcavüzündən müdafıəsində erməni işğalçılarına qarşı mübarizədə, soyqı- yət proqrammm əhəmiyyətini araşdırmaq; rımı, faciələr zamanı dinc əhalinin xilas edilməsində qəhrəmanlıq göstə- - Azərbaycan Respublikasmın xarici siyasətində, Ermənistan-Azər- rib, öz həyatmı itirərək «ölməzlik» zirvəsinə yüksələn qeyrətli Vştən övlad- baycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq nizamlanması prosesin- larının şanlı, mərd döyüş yolunu izləmək; də Azərbaycan Respublikasmın Prezidenti İlham Əliyevin fəaliyyətinin - Əvvəlki illərdə olduğu kimi XX yüzilliyin 80-ci illərinin sonlarmda əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmək; xalqımız üçün ağır fəlakətlər törədən qondarma Dağlıq Qarabağ düyünü- - Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi və nün, sovet dövlətinin Azərbaycan xalqına qarşı yeritdiyi siyasətin davamı geosiyasi köklərini, mahiyyətini, xarakterini, münaqişənin həlli məsələ- kimi səciyyələndirmək; sində beynəlxalq təşkilatlarm və böyük dövlətlərin fəaliyyətini öyrənmək - Bütövlükdə Qarabağın, o cümlədən onun Dağlıq hissəsinin, tariximi- və əldə edilən nəticələri qiymətləndirmək; zin bütün dövrlərində Azərbaycanm tərkibində, onvm ayrılmaz, üzvü bir - İşğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarmdan Ermənistan silahlı birləş- hissəsi olduğunu mənbələrə, tarixi sənədlərə əsasən sübut etmək; mələrinin çıxarılması, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması- - Azərbaycanm başqa regionları ilə müqayisədə, Dağlıq Qarabağm şə- nın Ermənistan üçün əhəmiyyətli bir addım olmasmı vurğulamaq. hər və rayonlarma Azərbaycan dövləti tərəfındən böyük həcmdə maliyyə Müasir elmi səviyyə, aşkarlıq və demokratiya mühiti, tariximizin vəsaitinin ayrılması, lakin həmin kapitalm erməni icmasmm daha çox obyektiv şəkildə öyrənilməsinə şərait yaradır. Müraciət olunan mövzu cəmləşdiyi yaşayış məntəqələrinə istiqamətlənməsi, vilayətin erməni işlənərkən tarixilik, elmilik, obyektivlik, məntiqi əsaslandırma, tənqidi ya- rəhbərliyi tərəfindən azərbaycanhlar yaşayan kəndlərə ögey münasibətin naşma əsas tədqiqat prinsipi və üsulları seçilmişdir. Dağlıq Qarabağm şə- məqsədlərini aşkarlamaq; hər və rayonlarmm tarixi, həm Azərbaycanın digər şəhər və rayonlarınm, - 1988-1994-cü illər «Qarabağ savaşı»nda torpaqlarımızm 20 faizi həm də dünyanm bir çox şəhər və rayonlarınm tarixinə dair materiallar Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfmdən işğal edildi. Ermənilər «torpağı əsasmda tarixi-müqayisəli metodla araşdırılmışdır. Monoqrafiyanın möv- viran qoymaq» taktikasından istifadə edərək işğal olunmuş ərazilərdə zusu ilə bağlı olan mənbələrin hərtərəfli nəzərdən keçirilməsi, materialla- evləri, müəssisələri, kommunikasiya vasitələrini, təbii sərvətləri talan rın diqqətlə araşdırılması, mənfur siyasət sahiblərinin əsərlərində, Dağlıq edib, dağıtdılar, yandırdılar. Bu gün Azərbaycanm Ermənistan tərəfindən Qarabağm şəhər və rayonlarmm tarixi ilə bağlı hər bir fıkrə tənqidi yanaş- işğal edilmiş Dağlıq Qarabağın şəhər və rayonlarmm ərazilərinin separatçı ma və təhliletmə, monoqrafıyanı faktlarla zənginləşdirmişdir. Dağlıq «Dağlıq Qarabağ Respublikası»nm nəzarətinə keçməsi, həmin ərazilərin Qarabağın şəhər və rayonlarmın tarixinə dair çıxarılan nəticələr, istifadə beynəlxalq terrorizmin təlim meydanma, müxtəlif növ kimyəvi qırğın si- olunan materialların analizi və sintezi ilə mümkün olmuşdur. Müqayisə- lahlarının sınaq meydanma, habelə nüvə tullantılarınm basdırıldığı zonaya lərə və təhlillərə cəlb edilən tədqiqat əsərləri, tarixi əsərlər, görkəmli çevrildiyini, bölgənin narkotik maddələrin istehsal və ixrac edildiyi ərazi tarixçi alimlərin elmi-fikir və mülahizələri monoqrafıyanm elmi-nəzəri kimi istifadə olunduğımu, işğal olunmuş ərazilərdə tarix və mədəniyyət bazasmı təşkil edir. abidələrinin dağıdıldığmı, təbiətin, ekologiyanın amansızcasına korlanma- Azərbaycanm Dağlıq Qarabağ bölgəsinin şəhər və rayonlarmm tari- sma şərait yaradıldığını faktlarla sübut etmək; xinin hərtərəfli, obyektiv tədqiq edilməsinin böyük elmi və praktik əhə- - 1993-cü ildən sonra Azərbaycan iqtisadiyyatmın sürətli inkişaf miyyəti vardır. İlk növbədə oxucu Dağlıq Qarabağın Azərbaycanm yoluna düşməsi, milli ordu quruculuğu sahəsində irəliləyişlər, regionla ayrılmaz üzvü, bir hissəsi olduğunu, tarixin heç bir mərhələsində ondan bağlı məsələlərin həllində iri dövlətlərin onunla hesablaşmağa məcbur ayrılmadığım dərk edir. Bu baxımdan tədqiq olunan mövzu tarixi diyar- olması, məhz Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin rəhbərliyi altında şünaslıq və vətənpərvərlik baxımmdan əhəmiyyətə malikdir. Dağlıq Qara- uğurla həyata keçirilən daxili və xarici siyasətin nəticəsi olduğunu bağm şəhər və rayonlarınm təbiəti, tarixi abidələri, iqtisadiyyatı, göstərmək; mədəniyyəti ilə tanışlıq gənclərdə vətənə məhəbbət ruhunu gücləndirir. Monoqrafıyanın materiallarından, əldə olunmuş elmi nəticələrdən I FƏSİL Azərbaycanm şəhər və rayonlarınm tarixinin, eiəcə də Azərbaycanın tari- xinin, Qarabağm tarixinin bütün dövrlərini özündə əks etdirən «Qarabağ» AZƏRBAYCANIN AĞDƏRƏ RAYONUNUN adlı biblioqrafık nəşrlərin və salnamələrin tərtibində, Dağlıq Qarabağm tarixinin tarixşünaslığınm yazılmasmda istifadə edilə bilər. Tədqiqat əsa- İQTİSADİ-MƏDƏNİ İNKİŞAFI və smda ilk dəfə elmi dövriyyəyə daxil edilmiş materiallar milli özünüdərket- TƏBİİ-COĞRAFİ MÖVQEYİNİN mənin və siyasi təfəkkürün formalaşmasında faydalıdır. Monoqrafiyanm QISA TARİXİ İCMALI materialları Azərbaycan tarixinin tədrisində ali və orta ixtisas məktəbləri- nin müəllim və tələbələri, elmi işçilər, şəhər və rayon tarixi problemləri (1930-1992) ilə məşğul olan tədqiqatçılar üçün də əhəmiyyətlidir. Bütün bunlarla yanaşı, monoqrafiyanm materiallarmdan Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Azərbaycan Respublikasmm qərbində, Xankəndi şəhərindən 62 kilo- Qarabağ probleminin sülh yolu və ədalət prinsipi əsasmda, Azərbaycanm metr şimalda yerləşən Ağdərə rayonu 1930-cu ildə yaradılıb. Aparılan təd- ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll etməklə məşğul olan beynəlxalq təşki- qiqatlardan məlum olur ki, Ağdərənin ilkin adı «Isfahancıq», XIX əsrdə latlar da istifadə edə bilərlər. «Hunaşin» və ya «Xonaşen» adlandırılıb. XIX əsrdə Qarabağ düzünün 36- min desyatin hissəsini əhatə edən Xonaşen ərazisi maldar ellər üçün qışlaq yeri idi. Xonaşen toponimi «hun» və «şen» sözlərindən ibarətdir. Vizantiya tarixçisi Feofan yazır ki, 624-cü ildə Vizantiya çarı İrakli Albaniyada «Hun ölkəsi» adlı yerdə xəzərlərlə görüşmüşdü [5, s.108]. Güman etmək olar ki, «Hun ölkəsi» adlı həmin yer məhz Xonaşendir. Məkrli niyyət sahibləri olan erməni «tədqiqatçıları» «şen» sözünün erməni dilinə məxsusluğunu əldə rəhbər tutaraq ərazinin ermənilərə aid olduğunu iddia edirlər. Lakin araşdırmalardan məlum olur ki, «şen» sözü qədim türk mənşəlidir. Belə ki, XIII əsrə aid «Türk-ərəb lüğəti»ndə «şen» sözünün, «məskun», «əhali yaşayan yer», «əhalisi sıx olan yer» mənasmda olduğu göstərilmişdir. L.Z.Budaqovun, İ.M.Dyakonovun, M.Kaşkarinin, H.A.Abelovun tədqiqatlarmda göstərilir ki, «şen» sözü sırf türk-müsəlman sözüdür və bu söz «yaşayış yeri», «kiçik məntəqə», «məhəllə», «abad yer» menasmdadır [5, s.109]. Ağdərə oronimi «ağ» («kiçik», «qısa», «dayaz») və «dərə» («çay yatağı», «iki dağ arası», «dərin çuxur») sözlərindən düzəlib, «kiçik çay yatağı», «dayaz çuxur» deməkdir. Bu toponimə Azər- baycanm müxtəlif yerlərində rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Ağsu rayonu Bico kəndi ərazisində, Şamaxıda, Zəngilanda dərə, Tərtər rayo- nunda dağ oronimləri, Xızı, Ordubad, Şamaxı, Tovuz, Laçm, Daşkəsən kənd öykonimləri, Girdimançay hövzəsində çay hidronimi Ağdərə admı daşıyır. Tlətta Əfqanıstan, İran ərazisində də Ağdərə toponiminə rast gəlmək mümkündür [5, s.20]. Ağdərə Qarabağ düzünü dağlıq hissəsi ilə birləşdirən keçidin adı ol- muşdur. Sonra bu ərazidə Qasabad kəndindən çıxmış ailələr məskunlaş- mışdılar. XIX yüzillikdə məqsədli şəkildə Ağdərəyə köçürülmüş erməni- dir. Keçəldağ tabaşir sisteminin əhəngdaşlarmdan təşkil olunmuşdur və lər qədim Oğuz-Türk diyarımn adını öz mənafelərinə uyğun dəyişdirmiş- subalp çəmənlikləri var [1, s.330]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Ağdərə dir. Belə ki, 1923-1930-cu illərdə Ağdərənin adı Ceraberd, 1930—1992-ci ərazisindən Tərtər çayı axır ki, çay öz başlanğıcmı Qarabağ yaylasmdan illərdə isə Mardakert adı ilə əvəzləşdirilmişdir. Nəhayət, 1992-ci ildə (3120 m hündürlükdən) başlayır. Əsasən yeraltı sularla qidalanır. Yeri gəl- Ağdərənin keçmiş adı yenidən bərpa edilmişdir [12]. Ağdərəyə 1960-cı mişkən onu da qeyd edək ki, Kürün sağ qolunda yerləşən Tərtər çaymm ildə şəhər tipli qəsəbə, 1985-ci ildə şəhər statusu verilmişdir. 1992-ci il uzunluğu 184 km, hövzəsinüı sahəsi 2650 km, 2 orta illik su səthi oktyabrm 13-də Azərbaycan Respublikasımn Milli Məclisi tərəfmdən 23,2 mVsan., illik axın həcmi 729 mln. m3-dir [1, s.331]. 1976-cı ildə Ağdərə bir rayon kimi ləğv edilmiş və ərazisi Ağdam, Tərtər, Kəlbəcər Ağdərə rayonunun Sərsəng dərəsində Tərtər çayı uzərində Sərsəng Su rayonlarına verilmişdir [11]. Ağdərə rayonu 7 iyul 1993-cü ildə Ermənistan Anbarı istifadəyə verilmişdir. Bu nəhəng qurğunun tikilib başa silahlı birləşmələri tərəfindən işğal edilmişdir. çatdırılması Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin diqqət və böyük qayğısı Ağdərə keçmiş DQMV-nin ən böyük rayonu olmuşdur. 1981-ci il mə- ilə bağlı olmuşdur. Dövlət başçısı tikinti işlərinə özü nəzarət etmiş və hətta lumatına görə Ağdərənüı ərazisi 1705 kv. km, əhalisi 44400 nəfər idi. Ra- 70-ci illərdə «Tərtər çaymda magistral kanallarla birlikdə su anbarı yonun bir şəhəri, iki şəhər tipli qəsəbəsi, 57 kəndi, 22 kənd sovetliyi olub. tikintisini sürətləndirmək tədbüləri haqqmda» xüsusi qərar da vermişdir. Rayonun mərkəzi Ağdərə şəhəri idi. Rayonun Madagiz qəsəbəsi 1959-cu Tikintiyə əsaslı vəsaitüı həcmi artırılmış, yeni texnika, işçi qüwəsi cəlb ildə, Marağa qəsəbəsi isə 1967-ci ildə yaradılmışdır. 1981-ci il məlumatı- edilmişdir. Hətta Moskvadan, Kiyevdən, Volqaqraddan gətirilən mütə- na görə Ağdərə rayonunda 44,4 min nəfər əhali yaşayırdı ki, bundan xəssislər Sərsəng SES-ə cəlb edilmişdir. Tikintiyə sərf olunan vəsaitin 5,7 mini Ağdərə şəhərində, 5,8 mini qəsəbələrdə, 33,2 mini kənddə iimumi həcmi 95 milyon manata çatdırıldı ki, bu da altmcı beşillik ərzmdə məskunlaşmışdL Ağdərə rayonunda yaşayan ümumi əhalinin 13,1 min respublikamızda su təsərrüfat qurğuları tikintisinə sərf edilən bütün vəsaitə nəfərini azərbaycanlılar, 30,2 minini ermənilər, yerdə qalanım isə digər təxminən bərabər idi. Tezliklə 20 milyon kubmetrdən çox torpaq qazılıb millətlər təşkil edirdi [12]. Ağdərə rayonunda bir kvadrat kilometrə daşmdı, təqribən 300 min kub metr beton və sement beton töküldü, 2800 26 nəfər əhali düşürdü. Bu göstərici istər ümumrespublika səviyyəsində, ton metal konstruksiya və texnoloji avadanlıq quraşdırıldı və uzunluğu istərsə də DQMV-i səviyyəsində ən yüksək göstərici idi. Belə ki, 1985-ci 1 km-dən çox olan yeraltı tunellər çəkildi. Dövlət başçısı H.Ə.Əliyev il məlumatına görə bir kvadrat kilometrə Füzuli rayonunda 58 nəfər, Bərdə Sərsəng su anbarınm açılışmda iştirak etmiş və çıxışmda göstərmişdü ki, rayonunda 84,6 nəfər, Ağdam rayonunda 92,9 nəfər, Tərtər rayonunda ///// Ağdərə rayommda Sərsəng adlı yerdə 130 metrlik tökmə bənd Avropada 121 nəfər, Dağlıq Qarabağda 34,4 nəfər əhali düşürdü [3]. Bütün bunlar isə ən hündür bəndlərdən biridir. Su anbarı 560 milyon kubmetr su tutur. Bu bütövlükdə, Dağlıq Qarabağda, o cümlədən Ağdərə rayonunda əhalinin su, ümumi uzxmluğu təxminən 100 km olan kanallar vasitəsilə DQMV-nüı yaxşı yaşamasına şərait yaradırdı. Ağdərə rayonunda əhalinin 1000 nəfər və respublikamızın qonşu rayonlarmın tarlalarma axıdılacaqdır. Sərsəng hesabı ilə təbii artımı 18,5 nəfər idi ki, bu göstərici ümumi respublika SES-nin hər il istehsal etdiyi 125 milyon kilovat-saat elektrik eneıjisi səviyyəsində ən yaxşı hal kimi qiymətləndirilə bilər. Zaqafqaziyanm vahid energetika sisteminə daxil olacaqdır [8]. Ağdərə rayonunun səthi əsasən dağlıq, şərq hissəsi isə düzənliklərdən Ağdərə rayonu ərazisindən Xaçm çayı da axır. Yeri gəlmişkən qeyd ibarətdir. Ağdərədə 75059 hektar meşə sahələri var ki, bu da ərazinin edək ki, bu çayın uzunluğu 119 km, hövzəsinin səthi 657 km2-dir. Qarabağ 44%-ni təşkil edirdi [12]. Şimalda Murovdağ silsiləsi (Qamış dağ 3724 m) silsiləsindən (Uyuxlu dağmdan cənubda, 2100 m hündürlükdən) başlanır. uzanır. Bundan cənubda Tərtər çayının dərəsi və Aterk çökəkliyi, daha cə- Mühüm qolu Kolataqdır. Əsasən, yağış suları ilə qidalamr. Suvarmada nubda Qarabağ silsiləsinin qolu Oxuaxpur silsiləsi (hündürlüyü 1743 m) istifadə olunur. Məcarasmda Xaçmçay su anbarı yaradılmışdır. Rayon əra- yerləşir. Səthi dağlıq hissəsində Yura və Təbaşir vulkanik çökmə və zisindən axan Torağay çay Tərtər çayınm sol qolu olmaqla başlanğıcım çökmə süxurlarından, düzənlikdə Antropogenin çağıldaşı və gilcələrindən Camış dağından alır. Uzunluğu 35 km, hövzəsinin sahəsi 172 km2-dir. Su- təşkil olunmuşdur. Ağdərə rayonu ərazisində Tərtər çayının sol sahilində varmada istifadə olunur [6, s.287]. Murovdağ silsiləsində Keçəldağ yerləşir ki, dağm hündürlüyü 2232 metr- Ağdərə rayonu ərazisindən Gülyataq çayı, Qabartı çayı, Qanıq çayı, Ağdərə Dağlıq Qarabağm mühüm kənd təsərrüfatı rayonlarından idi. Yenşərəgəl çayları da axır. Bu çaylar öz başlanğıcmı qar, yağış və yeraltı İqtisadiyyatda üzümçülük, taxılçıhq, tütünçülük və heyvandarlıq əsas yer sulardan alır. tuturdu. 1988-ci il məlumatma görə Ağdərə rayonunda kənd təsərrüfatına Ağdərə rayonunda zəngin faydalı qazıntı yataqları var idi. Qızılbulaq yararlı torpaqlar 53324 hektar idi. Bunun 21189 hektarı əkin yeri, qazıntı yatağmda 13,5 vahid sənaye ehtiyatı olan qızıl, 47,9 milyon ton 5931 hektarı çoxillik bitkilər, 1892 hektarı biçənəklər, 22863 hektarı örüş mis, Mehmana yatağmda sənaye ehtiyatları 37,3 milyon ton olan quirğuşun, yeri, 0,4 min hektarı dincə qoyulmuş torpaqlar idi. Torpaqlarm 15,3 min 40,4 milyon ton olan sink, 100 milyon ton olan Dəmirli mis yatağı, Can- hektarını əkin sahəsi, 9,7 hektarını dənli-paxlalı bitkilər (buğda, arpa, yataq-Gülyataq qızıl yatağı vardı. Sənaye ehtiyatları 38080 min kub metr qarğıdalı) və kartof, 11,3 min hektarmı yem bitkiləri, 3,4 min hektarım olan Ağdərə, 6423 min kub metr olan Şorbulaq - 1, 2129 min kub metr olan üzümlüklər, 2%-ni bostan tərəvəz bitkiləri tuturdu. 1985-ci il məlumatma Şorbulaq - II mişar daşı yatağı, 200 min kub metr olan Ağdərə gəc yatağı görə, rayonun təsərrüfatlarından 12 milyon ton taxıl, 75 min ton üzüm təcavüzkar Ermənistan tərəfindən işğal edildi [11]. Təəssüflər olsun ki, yığılmışdır. Azərbaycan hökuməti rayonda heyvandarliğm inkişafı üçün 1993-cü ildən bu günə qədər işğal olunmuş ərazilərimizin tükənməz təbii hər cür şərait yaratmışdı. Belə ki, yeni tipli heyvandarlıq formaları sərvətləri Rusiya, Kanada, İsveçrə, Fransa, Almaniya iş adamları tərə- yaradılmış, cins heyvan növləri, güclü yem bazası ilə təmin edilmiş, findən talan olunur. Gəlirin çox hissəsi isə mənfur siyasət sahibləri olan xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirləri həyata keçirilmişdi. Nəticədə, hey- ermənilərə çatır. vanların saymda çox böyük irəliləyiş olmuşdur. Aparılan hesablamalara Ağdərə rayonu ərazisində kiçik dağ gölləri var (Qara göl və s.). Yağış, görə, keçən əsrin 80-ci illərinin ortalarmda rayonda 20 min qaramal, qar, bulaq suları ilə qidalanan bu göllərdən bölgəyə cəmləşən ermənilər 39 min davar, 18 min donuz var idi. Ağdərə rayonunda əhali quşçuluq, bəhrələnirlər. arıçılıq və baramaçılıqla da məşğul olurdu. Ağdərənin iqlimi çox yerdə qışı quraq keçən mülayim-isti, yüksək Keçən əsrin 70-80-ci illərində Ağdərə sakinlərinin rifahi xeyli yaxşı- dağlarda isə soyuqdur. Orta temperatur yanvarda 1-dən - 10°C-dək, iyulda laşmışdır,1986-cı ildə Ağdərədə əhalinin adambaşma düşən pul gəlirləri 10-25°C olur. Burada illik yağmtınm miqdarı 400-900 mm-dir [3]. 1114 manatdan çox olmuşdur ki, bu da bütövlükdə Azərbaycan üzrə oldu- Rayonda dağ-şabalıdı, qəhvəyi, dağ-meşə, dağ-çəmən və s. torpaqlar ğundan 98 manat, Naxçıvan MR-dən 171 manat çoxdur. Bu dövrdə mənzil yayılmışdır. Rayon ərazisinin 75,6 min hektarmı və yaxud 44%-ni meşələr tikintisinin də inkişafı yüksələn xətlə xarakterizə olunmuşdur. Aparılan tuturdu. Meşələrdə palıd, fısdıq, vələs, saqqızağacı, ardıc, qoz, fmdıq, çi- araşdırmalara görə, Ağdərədə bir sakinin mənzillə təminatı 15 kv.m-ə çat- nar və s. qiymətli ağaclar bitir. Ağdərə rayonundakı Tərtər çayı vadisin- dığı halda, respublika üzrə bu göstərici llkv.m-ə çatırdı. dəki Şərq çinarı meşəliyi xüsusi olaraq qorunurdu. İşğal olunmuş ərazidə 1970-1985-ci illərdə Ağdərədə yaşayış məntəqələrinin abadlaşdırıl- 8036 hektar sanitariya-gigiyena və sağlamlaşdırma funksiyalı meşələr ması sürətlə davam etmişdi. Tədqiqatlardan məlum olur ki, Ağdərədə mövcud idi ki, bunun 628 hektarı şəhərətrafı yaşılhq zonası, 7408 hektarı abadlıq işləri ümumrespublika səviyyəsini üstələmişdir. Belə ki, 1987-ci isə su təchizatı mənbələrinin sanitar mühafizə zonalarına aid meşələr idi. ildə Respublikamızm şəhərlərində mənzillərin su kəməri ilə təchizatı Ekaloji sistemlərin qorunub saxlanması bəşəriyyətin qarşısmda kəskinliyi 30,5% idısə, Xankəndində 45,5%-ə, kanalizasiya ilə təminat 6,4%-ə qarşı ilə durduğu bir şəraitdə yüz illər ərzində əmələ gələn Ağdərə meşələri bu 11,6%, qazla təminat 96%-ə qarşı 100%), vanna ilə təminat müvafiq olaraq gün qəddarcasma doğranaraq mebel düzəltmək məqsədilə xarici dövlət- 4,7%-ə qarşı 10,4% olmuşdur (6, s.381). lərə satılır və ya Ermənistana aparılır. Təbiidir ki, meşə olmayanda meşə Sovet hakimiyyəti illərində Ağdərə rayonunda mədəni quruculuq sa- heyvanları da məhv olur. Keçmişdə Ağdərə meşələrində yaşayan ayı, dağ- həsində çox böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. 1982-ci ildə rayonda keçisi, dovşan, çöldonuzu və s. heyvanlar, qırqovul, turac kimi nadir quş- 27 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi var idi ki, bu müəssisələrdə 1225 uşaq lar meşələrin məhv olması və ya ovlanması ilə tələf olaraq ekosistemdən tərbiyə Olunurdu. Aparılan araşdırmalardan məlum olur ki, bəhs olunan çıxmışdır. dövrdə Cəbrayılda 8, Qubadlıda 1, Ağcabədidə 10, Zəngilanda 9, Bərdədə 17, Tərtərdə 13 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi fəaliyyət dir. Kurqanlarm hündürlüyü təxminən 1-2,5 metr, diametri 10-20 metrdir. göstərirdi. Aparılan araşdırmalardan məlum olur ki, 1987-ci ildə Ağdərə Buradakı dəfiı adəti biri-birindən fərqlənirdi. Kurqanlardan qızıl bəzək rayonunda məktəbəqədər uşaq müəssisələri ümumrespublika səviyyə- əşyaları, arxaik tipli xəncərlər, daş toppuz, dəvəgözündən bıçaq və bir sində birinci yerdə dayanmışdır. Belə ki, respublikamızda məktəbəqədər ədəd bütöv saxsı qab tapılmışdır [9. s. 19]. uşaq müəssisələri ilə təminat 20%, Naxçıvanda 12% olduğu. halda, Azərbaycanm əhəmiyyətə malik abidələrindən biri də Tərtər çayının Ağdərədə 35%-ə çatmışdı. Təəssüflər olsun ki, Ağdərədə azərbaycanhlar dərəsində, Ağdərə rayonunun Çardaxlı kəndində tikilmiş Carabert («Su ilə yaşayan 15 kənddən yalmz ikisində məktəbəqədər uşaq müəssisəsi əhatə olunan») qalasıdır. Qalaya Caraberti (car çəkilən yer) də deyirlər. fəaliyyət göstərirdi ki, onlar da yarıtmaz vəziyyətdə idi (6, s.365). Bu Qalanm adı VII əsr mənbələrində çəkilmişdir. Qala Toraqay çayımn dövrdə Ağdərənin 50 məktəbində 9800 şagird təhsil alırdı. Bəhs olunan Tərtər çayma töküldüyü yerdə, çay səthindən təxminən 1500 m yüksək- dövrdə Zəngilanda 15, Tərtərdə 42 məktəb var idi. Ağdərədə hər məktəbə likdə, sıldırım qayalıqdan ibarət bir yüksəklikdə bina edilmişdir. Azərbay- 196 şagird düşürdüsə, Zəngilanda bu göstərici 419-a, Ağdamda 354-ə can arxeoloqları 1963-cü ildə Carabert qalasmı tədqiq etmişdilər. Qalanm çatırdı. Həmçinin Ağdərənin bir texniki peşə məktəbində 420, yeddiillik yuxarısı ikiqat qala divarları və bürclərlə möhkəmləndirilmişdir. Qala musiqi məktəbində 135 şagird təhsil alırdı. 1983-cü ildə Ağdərə hərbi məqsədlə istifadə olunmuşdu. Təsadüfi deyildir ki, son dövrlərə rayonunda 63 klub müəssisəsi fəaliyyət göstərirdisə, bu göstərici qədər məhz bu qalanın adı ilə Yuxarı Qarabağm bir hissəsi Carabert adla- Cəbrayılda 49-a, Qubadlıda 23-ə, Ağdamda 27-ə, Ağcabədidə 23-ə, mrdı. Bərdədə 43-ə, Tərtərdə 23-ə çatırdı. Bəhs olunan dövrdə Ağdərə Ağdərə rayonu ərazisində XIII-XIX əsrlərdə alban katalikoslarmm rayonunda 225 min kitabı olan 51 kitabxana var idisə, Qubadlıda 47, iqamətgahı olan Xəzinədağ məbədi var. Tarixçi Kirakos Gəncəlinin məlu- Tərtərdə 30, Zəngilanda 35, Ağcabədidə 34 kitabxana fəaliyyət göstərirdi. matma görə Xəzinədağ məbədi 1216—1238-ci illərdə Xaçın knyazı Həsən Aparılan araşdırmalardan məlum olur ki, 80-ci illərin sonlarmda Ağdərə Cəlal tərəfindən tikilmişdir. Məbədin daxili müxtəlif naxışlar, həmçinin rayonunda hər bir sakinə 10 kitabxana kitabı düşdüyü halda, respubli- rəngarəng freskalarla bəzədilmişdir. Məbəd günbəzli formadadır. Xəzi- kamızda bu göstərici 5,8 idi. Ağdərə rayonunun kütləvi kitabxanalarla nədağ məbədi xüsusi zal, cübbəxanalar, mehrab və zəngxanadan ibarət təmin edilməsi 100%) olduğu halda, bütün Azərbaycan üzrə bu göstərici tağbənd örtüklü böyük kompleksdir [10, s.71]. 94%-ə çatırdı. Araşdırmalardan bir acı həqiqət də aşkar edilmişdir ki, Rayonun ərazisində Vəngli kəndində Xanabad qalası, Gülüstan kəndi Ağdərədəki, azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdəki, kitabxanalardakı kitab yaxmlığmda qala qalıqları, Ağdərə şəhəri yaxmlığında Cermux qalası, fondunun 80%-i erməni dilində, 10-%-i rus və 10%-i Azərbaycan dilində Kolataq kəndində 635-ci ildə inşa edilmiş məbədi, Ağdərənin 1 km şimal- idi. (3) qərbində dağ ətəyində XIII əsrə aid memarlıq abidələri, XII-XIII əsrlərə 1985-ci ildə Ağdərədə 17 kinoqurğu fəaliyyət göstərirdi. Yeri gəlmiş- aid qala qalıqları, Maqavuz kəndində orta əsrlərə aid arxeoloji abidə, kör- kən onu da qeyd edək ki, əhalinin mədəni-maarif müəssisələri ilə təmina- pü, XII əsrə aid Yegeş-Arakül məbədi, Talış kəndi ərazisində'memarlıq tına görə, 80-ci illərin ortalarmda Ağdərənin göstəricilərinin əksəriyyəti abidələri, XIII əsrə aid Ürək məbədi, Tərtər çayı üzərində körpü, Tərtər istər ümumrespublika, istərsə də Ermənistan və Ümumittifaq göstəricilə- çaymın yuxarı axarmda (Murovdağm ətəyində) XIII əsrə aid məbəd, rini üstələmişdi. Məsələn, hər 10 min nefərə düşən klub və mədəniyyət Kasabet («Dağ yamacı») kəndində Hətəm-Məlik qalası, körpü və digər evlərinin sayı Azərbaycanda 5, Ermənistanda 3,8, keçmiş SSRİ-də qədim mədəniyyət abidələri var idi. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanm 4,8 olduğu halda, Ağdərədə 15 olmuşdur. Həmçinin hər 10 min nəfərə yuxarıda adları qeyd olunan və qeyd etmədiyimiz qədim tarixi abidələri düşən kinoqurğuların sayı Azərbaycanda 3, Ermənistanda 2,9, SSRİ-də Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfindən dağıdılmışdır. 5,4, olduğu halda, Ağdərə rayonımda bu göstərici 11 idi [3]. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Ağdərə rayonu ərazisində yara- Azərbaycanın qədim tarixə malik Ağdərə ərazisi memarhq abidələri dılmış abidələrdən biri də bölgənin erməni icmasmın xahişi ilə 1978-ci ilə zəngindir. Rayonun Dovşanlı kəndindən 9 km Cənub-Şərqdə Xaçın ça- ildə Marağa kəndində ermənilərin Ağdərəyə köçürülməsinin 150 illiyi yınm sağ sahilində ilk tunc dövrünə aid Xaçınçay kurqanları aşkar edilmiş- münasibətilə inşa edilmişdir. Abidənin üzərinə böyük rəqəmlərlə «1828- 1978» və «150» rəqəmləri həkk olunmuşdu. Lakin bu abidə bəzi məsə- İcra Hakimiyyəti aparatmın rəhbəri Vəzir Səfıxanovun, deputat Aqil lələrə aydmlıq gətirdiyi üçün ermənilər 1985-ci ildə həmin abidəni məhv Abbasın, ağdərəli hüquqşünas Yalçın İmanovun, ağdərəli jumalist, Qara- etdilər [6]. bağ müharibəsi veteranı Xəqani Rzaquliyevin fıkirlərinə görə Ağdərə Azərbaycamn Ağdərə rayonunda 1932-ci ildən erməni dilində «Bare- rayonunun statusunun bərpası bu gün olduqca vacibdir. Biz inanırıq ki, kamutyun» («Dostluq»), 1966-cı ildən «Sosializmin uğı» («Sosializm yo- tezliklə Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi sülh yolu lu») qəzeti nəşr olunurdu. Rayonda 1966-cı ildən yerli radio verilişləri ilə həll ediləcək, Ermənistan silahlı birləşmələrinin nəzarəti altmda redaksiyası fəaliyyət göstərirdi [ 1, s. 3 31 ]. olan bütün Qarabağ torpaqları. işğaldan azad olacaq, eyni zamanda 1985-ci ildə Ağdərə rayonunda 340 çarpayılıq 8 xəstəxana müəssisəsi, Ağdərənin rayon statusu bərpa ediləcək və bütün məcburi köçkünlərimiz, 50 həkim məntəqəsi, sanitariya-epidemioloji stansiya, 50 həkim, 400 orta o cümlədən 14 minlik ağdərəli məcburi köçkünlər öz doğma el-obalarma tibb işçisi var idi. Halbuki, bəhs etdiyimiz dövrdə qonşu Tərtər rayonunda qayıdacaqlar. 6 xəstəxana, 18 həkim məntəqəsi, 293 orta tibb işçisi və həkim, Qubadlıda 4 xəstəxana, 21 həkim məntəqəsi, 151 orta tibb işçisi və həkim, Şuşada 2 xəstəxana, 11 həkim məntəqəsi, 193 orta tibb işçisi və həkim, Cəbrayıl- da 6 xəstəxana, 18 həkim məntəqəsi, 347 orta tibb işçisi və həkim fəaliy- yət göstərirdi [3]. Aparılan hesablamalara görə Ağdərə rayonu əhalinin 10 min nəfərinə düşən həkimlərin və çarpayıların sayma görə ümumres- publika səviyyəsində öndə getmişdir. Belə ki, 1987-ci ildə 10 min nəfər hesabilə xəstəxana çarpayıları ilə təminat ümumrespublika üzrə 97,8, Ağdərədə 101,7, bütün ixtisaslardan olan həkimlər və orta tibb işçiləri ilə təmin ümumrespublika üzrə 132,4, Ağdərədə 151,8 olmuşdur (6, s.355). Bütün yuxarıda göstərilən obyektiv tədqiqatlar məkrli niyyət sahibləri olan erməni tədqiqatçılarının «sosial-iqtisadi gerilik» konsepsiyasmm ağ yalan olduğunu təsdiqləyir. 1992-ci il oktyabrın 13-də Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tə- rəfındən Ağdərə rayonu ləğv edilərək üç qonşu rayon - Kəlbəcər, Tərtər və Ağdam rayonları arasında bölüşdürüldü. 7 iyul 1993-cü ildə isə Ağdərə rayonu Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfmdən ələ keçirildi. Rayonun 14 kəndində (Sırxavənd, Bəşirlər, Qaraşlar, Qaralar, Baş Güneypəyə, Orta Güneypəyə, Xatınbəyli, Manikli, Tellibinə, Narınclar, Çərəktar, İmarət- Qərvənd, Umudlu, Yeni Qaralar) və Gəncxana sovxoz qəsəbəsində yaşa- yan 14 mindən çox azərbaycanlı öz dədə-baba yurd-yuvalarından didərgin düşdü [12]. Ağdərənin ləğvini o zaman həm rayon əhalisi, həm bütövlükdə Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı icması, həm də ayrı-ayrı ictimai-siyasi dairələr narazılıqla qarşılamışdılar. Üstündən ötən 16 il ərzində bu məsələ dəfə- lərlə gündəmə gətirilmişdir. Milli Məclisin regional məsələlər üzrə daimi komissiyasmm sədri Arif Rəhimzadənin, millət vəkili Qənirə Paşayevanın Xankəndi seçki dairəsindən deputat Həvva Məmmədovanm, Şuşa Rayon IIFƏSİL tabeli Xankəndi şəhəri (şəhər əhatə dairəsi) Ermənistan tərəfindən işğal edilmişdir. Azərbaycanm DQMV-nin zəngin, unudulmuş, təhrif olunmuş, zid- AZƏRB A Y C ANIN XANKƏNDİ diyyətlərlə dolu olan tarixinin tədqiqi bu gün olduqca şərəfli, əhəmiyyətli ŞƏHƏRİNİN TARİXİ və son dərəcə zəruridir. Bu tədqiqatı zəruriləşdirən ilkin amil Azərbayca- nın Dağlıq Qarabağ torpaqlarmm erməni vandalları tərəfindən işğalı və bu Xankəndi Azərbaycanm qədim yaşayış məskəni, inkişaf etmiş 11 res- işğala dünya miqyasmda haqq qazandırmaq məqsədilə bölgənin vaxtilə publika tabeli şəhərlərindən biridir. Xankəndi şəhəri Bakı-Tbiiiisi dəmir- Ermənistana aid olması fıkrinin bütün dünyaya yayması ilə bağlıdır. Ermə- yolunun Yevlax-Xankəndi qolunun son məntəqəsi, Yevlax-Laçm-Naxçıvan nilər öz məkrli niyyyətlərini reallaşdırmaq üçün sovet hakimiyyəti illərində yolu kənarmda, Qarqar çayı sahilində, Qarabağ silsiləsinin şərq ətəyində, mərkəzdəki havadarlarına arxalanaraq bölgənin qədim Azərbaycan-Türk Bakıdan 329 km aralıda yerləşir. İqlimi mülayim istidir. Orta temperatur - mənşəli yer adlarmı ya erməni köklü yer adları ilə əvəz etmiş, ya da passiv 0,20, iyuldu 22,40, illik yağmtı 535 mm-dir. Xankəndi Azərbaycanm müasir fonda keçirmişlər. Ermənilərin Azərbaycan kəndləriridə məskunlaşdıqdan inkişaf etmiş sənaye kompleksinə, nəqliyyata, təkmilləşdirilmiş mədə- sonra adları tamamilə dəyişdirilən kəndlərə misal olaraq göstərə bilərik: niyyətə malik şəhərlərindəndir. Xankəndində pedaqoji institut, müəllim- Ağdərə-Mardakert, Qozlu-Vaquas, Bazarkənd-Tsmagahoq, Şıxarx-Mar- ləri təkmilləşdirmə institutu, kənd təsərrüfatı texnikomu, tibb, 2 musiqi, quşavan, Daşbaşı-Karaqlux, Cagadüz-Sarkisaşen, Cəmiyyət-Ninki, orta, texniki peşə, uşaq incəsənət məktəbləri, texniki məktəb, tarix-ölkə- Ağbulaq-Msmma, Quzumkənd-Kert, Ballıqaya-Kican, Ağkənd-Stepak- şünaslıq muzeyi, dram teatrı, konsert zalları, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı- şen və s. XX yüzillik ərzində Dağlıq Qarabağ toponimlərinin saxtalaşdırıl- mn Dağlıq Qarabağ fılialı, Vilayət kitabxanası, qış və yay kitabxanaları, ması prosesi davam etmişdir. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, son mədəniyyət sarayı, idman meydançası, istirahət parkı, istirahət evi, mahnı 100 il ərzində mənfur siyasət sahibləri olan ermənilər Dağlıq Qarabağdakı və rəqs ansamblı, satış, ictimai-iaşə müəssisələri və digər mədəni-məişət yer adlarınm 25 faizini erməniləşdirmişlər. Halbuki, XIX yüzilliyin 80-ci obyektləri var. Xankəndində erməni dilində «Sovetakan Karabak» («Sovet illərində Qarabağ yaylaqlarım öyrənən M.A.Skibitiski Qarabağın dağlıq Qarabağı»), «Sovetskiy Karabax» vilayət qəzetləri nəşr olunmuş, yerli hissəsində 567 yaylaq və yurd yeri qeydə almışdır ki, bundan yalnız 2 to- radio verilişləri studiyası fəaliyyət göstərirdi [1]. ponim erməni dilinə uyğun gəlmişdir [6]. Bəhs etdiyimz dövrdə təkcə adı- Xankəndində 800 çarpayılıq 8 xəstəxana, 35 uşaq-ana məntəqəsi, 2 də- nın deyil, həm də əhalisinin milli tərkibi məqsədli şəkildə erməniləşdiril- ri-zöhrəvi, vərəm dispanseri, sanatoriya-epidemioloji stansiyası, 250 hə- miş Dağlıq Qarabağm qədim yaşayış məskənlərindən biri də Xankəndi kim, 550 orta tibb işçisi, onlarla yaraşıqlı və uca inzibati idarə binalan, fəaliy- şəhəri olmuşdur. Bu gün, Azərbaycan dövlətinin başçısı dərin düşüncəyə, ori- yət göstərirdi. 1979-cu il məlumatına görə Xankəndi şəhərinin əhalisi jinal təfəkkür tərzinə malik gənc və istedadlı Prezidentimiz İ.H.Əliyevin 38948 nəfər olmuşdvır [9]. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin 1 yan- «Azərbaycan tarixi üçün həlledici hadisələr - iqtisadi, siyasi, tarixi cəhət- var 2008-ci il məlumatma görə Xankəndi şəhərində 53,1 min nəfər, Kər- dən önəmli hadisələr düzgün araşdırılmalıdır, bu bizim üçün lazımdır, kicahan qəsəbəsində isə 1,8 min nəfər əhalı yaşayır. gələcək üçün vacibdir» [10] devizini əldə rəhbər tutaraq, dövlətimizin İnzibati cəhətdən Xankəndi şəhər əhatə dairəsinə Xankəndi şəhəri və yaratdıği əlverişli vəziyyətdən istifadə edərək, tarixi mənbələrə, faktlara Kərkicahan qəsəbəsi daxildir. Xankəndi şəhərinin ərazisi 8 kvadrat əsaslanaraq Dağlıq Qarabağ tarixini obyektiv tədqiq edib, tarixi həqiqətləri kilometrdir. Xankəndi dəniz səviyyəsindən 830 metr yüksəklikdə yerləşir. dünya ictimaiyyətinə çatdırmalıyıq. Məlum olduğu kimi məşhur Kislovodski kurortu da bu yüksəklikdədir. Dağlıq Qarabağ erməni icmasmm tələbi və mərkəzin diktəsilə Azər- Xankəndi özünün həm havası, həm də iqlim şəraitinə görə dünyanm ən baycan İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 10 avqust tarixli qərarma əsasən gözəl kurortları ilə müqayisə edilə bilər. Lakin təəssüflər olsun ki, Xankəndinin adı Stepan Şaumyanm şərəfınə (Stepanakert) adlandırıldı və Azərbaycanm tükənməz təbii sərvətlərə, böyük infirasturuktura, kurort 18 sentyabr 1923-cü ildə DQMV-nin mərkəzinə çevrildi [1]. Bundan sonra turizm ehtiyatlarına malik, elm, mədəniyyət mərkəzi olan Respublika bölgədə yaşayan azərbaycanlıların çətin və məşəqqətli günləri başlandı. Yalnız 68 ildən sonra (1991-ci ildə) Xankəndinin tarixi adı özünə qaytarıl- Təsadüfı deyildir ki, Qarabağ Rusiya tərəfmdən ilhaq edildikdən sonra mışdır. Dünyanm aparıcı dövlətlərinin mətbuatma «Oğuz-Türk məkanı İbrahimxəlil xan öz ailəsi ilə birlikdə Xankəndində yaşamalı olmuşdur. olan Xankəndinin Ermənistana aid olması və ermənilərin sayınm üstünlü- Çox təəssüflər olsun ki, əldə heç bir əsas olmadan İbrahimxəlil xan Şuşa yü» kimi saxta konsepsiyalar yol tapdı. Xankəndinin 'qədim tarixini tədqiq qalasındakı rus qamizonunun rəisi Cavad xanm qatili Lisaneviç tərəfindən və təhlil etməklə məkrli niyyət sahiblərinin dediklərinin tamamilə ağ vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Mehdiqulu xan (1807-1822) Xankəndini özü yalan olduğunu sübut etmiş olarıq. Xankəndi oykonimi «Xana məxsus üçün yaşayış məskəni seçsə də erməni generalı V.Mədətovun fıtvası ilə kənd» mənasmdadır. «Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti»ndə 1822-ci ildə öz doğma yurdundan didərgin düşdü. Bundan sonra Xankən- göstərilir ki, Oğuz-Türk mənşəli Xankəndi adma Azərbaycamn digər əra- dindəki çar hökumət idarələri Mehdiqulu xanın arvadı Pəricahan bəyimə zilərində də rast gəlmək mümkündür. Belə ki, İsmayıllı ray yisədə, hətta Ermənistanla, keçmiş ittifaqla müqayisədə birinci yerdə dayan- M 1? mışdır. Dağlıq Qarabağ əhalisinin şəxsi təsərrüfatlarmdan əldə edilən gə- Ərazilər o Xış Atlar Kotan (ədəd) (ədəd) (başla) lirin müqayisəli, obyektiv təhlili bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. (başla) * e Öküzlər ların ların sayı Təsərrüfat- Araba Araba (ədəd) Azərbaycan İnqilab Komitəsinin torpaq haqqmda 1920-ci il 5 may ta- Firqon (ədəd) rixli dekreti ilə bütün xan, bəy, vəqf torpaqları müsadirə edildi və ödəniş- Cəmi siz olaraq kəndlərin istifadəsinə verildi [2, f.379, s.3, i.37, v.10]. Meşələr, Dağliq Qara- 26227 1962 4347 14937 6637 1024 71 2677 sular və yeraltı sərvətlər «milliləşdirilərək» dövlət mülkiyyətinə çevrildi. bağ üzrə Lakin «milliləşdirmə» Azərbaycan iqtisadiyyatma ciddi zərbə vurdu. Ona Şuşa 1114 429 31 397 141 2 3 20 görə də AİK-si 1921-ci il 17 may tarixli dekreti. ilə Yeni İqtisadi Siyasət Xankəndi 7229 334 530 3319 1815 132 12 906 (YİS) tətbiq etdi [2, f.379, s.3, i.3787, v.ll]. YİS hakim mövqelərin döv- lətin əlində olması şərtilə ərzaq vergisi tətbiq olımmasmı, ticarət azadlı- Ağdərə 5556 509 •2294 3688 1373 ' 482 17 117 ğma yol verilməsmi, icarə sisteminin yaradılmasmı, müştərək müəssisələ- Xocavənd 6378 447 1092 4156 1982 326 19 1277 rinin qurulmasım, xarici konsessiyaya yol verilməsini, kooperasiya, bank, Hadrud 5950 243 400 3377 1547 82 20 57 kredit şəbəkəsinin yaradılmasmı və sair iqtisadi tədbirləri tətbiq etməyi nəzərdə tuturdu. YİS-in tətbiq edilməsi Dağlıq Qarabağda kənd təsərrüfatı Cədvəldən göründüyü kimi keçən əsrin 20-ci illərində Ermənistanm və sənayenin dirçəldilməsinə, ticarətin inkişafına, maliyyə sahəsində böh- əsassız ərazi iddialarından və erməni vandalizmindən ən çox zərər çəkən ranlı vəziyyətin aradan qaldırılmasma şərait yaratdı. Şuşa rayonu olmuşdu. Vəziyyətdən çıxmaq üçün Dağlıq Qarabağm kənd təsərrüfatında da bir sıra tədbirlər həyata keçirildi ki, bunlardan biri də «şəxsi təsərrüfatlarm YİS tətbiq edildi. 1922-ci il martm 1-dən Dağlıq Qarabağda müvəqqəti inkişafı haqqmda Tədbirlər planı» idi. olaraq bölüşdürülməmiş və ehtiyat fondunda qalmış torpaq sahələri müd- Sov. İKP MK-nm sentyabr (1953-cü il) plenumunda «kənd təsərrüfa- dəti 3 ildən yuxarı olmaq şərti ilə müqavilə əsasmda, xüsusi şərtlərlə tmın daha da inkişafı haqqmda qərarı»na uyğun olaraq, kənd təsərrüfatı icarəyə verildi. 1922-ci il iyunun 3-dən Dağlıq Qarabağda olan bağlarm məhsullarının satınalma qiymətləri artırıldı [4]. Kəndlilərin şəxsi təsər- bir hissəsi keçmiş sahiblərinə qaytarıldı [2, i.378, v.10]. Bütün bunlar rüfatlarda quş, mal-qara saxlaması üçün həvəsləndirmə tədbirləri həyata kənd təsərrüfatmm inkişafma səbəb oldu. Əkin sahələri genişləndi. keçirildi. Kənd yerlərində yaşayıb-işləyən fəhlə və qulluqçuların həyət- Tədqiqatlardan məlum olur ki, 1921-ci illə müqayisədə 1926-cı ildə yanı təsərrüfatları üçün Azərbaycan KP MK və Azərbaycan SSR Nazirlər DQMV-də taxıl əkini sahəsi 58 faiz, mal-qaraıim ümumi sayı 43 faiz, Sovetinin 1962-ci il 19 may tarixli qərarma əsasən tikintilərin də sahəsi texniki bitkilərin səpini 32 faiz artdı. Həmçinin bu artım məhsuldarlıqda daxil olmaqla 0,15 hektar, kolxozçularm həyətyanı təsərrüfatları üçün isə da özünü göstərdi. Bu dövrdə DQMV-nin kəndində sosial təbəqələşmə 1963-cü il noyabr tarixli qərarma əsasən tikintilərin də sahəsi daxil olmaqla gücləndi. Kənddə ortababların xüsusi çəkisi yoxsul təbəqələrin hesabına 0,25 hektar torpaq sahəsi müəyyən olundu [3, i.915, v.3]. Həmin qərarlara xeyli artdı. Ortabablar bütün kəndlilərin 54 faizini təşkil etməklə ümumi uyğun olaraq Dağlıq Qarabağda şəxsi təsərrüfatlarm əkin sahələri genişlən- məhsulun 67 faizini verir və kənd təsərrüfatı vergisinin çoxunu ödəyir- dirildi. Bu artımı aşağıdakı cədvəldən də görmək olar: (hektarla) [6, 7,10]. dilər [2, s.3, i.37, v.18]. Beləliklə, keçən əsrin 20-ci illərinin birinci yarısmda təsərrüfatlarm O cümlədən rayonlar üzrə Cəmi icarəyə verilməsi ilə insanlar yaradıcılıq, təşəbbüskarlıq və işgüzarlıq İllər vilayət üzrə azadlığı aldılar. Bütün bunlar isə məhsul istehsalmın və insanların Əmək Şuşa Ağdərə Xankəndi Xocavənd Hadrud fəallığmı artırmaq üçün maraq oyatdı. Nəticədə, Dağlıq Qarabağ iqtisadiy- yatmda canlanma baş verdi. Sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsa- 1940 824 33 345 266 57 123 lınm həcmi müharibədən əwəlki səviyyəyə yaxınlaşdı. Əhalinin sosial 1950 1014 45 402 304 129 134 vəziyyətində də müəyyən irəliləyişlər baş verdi. Lakin bu uzun çəkmədi. Dağlıq Qarabağda YİS-in tətbiqi nəticəsində zəif cəhətlər də üzə çıx- 1960 1030 58 405 305 132 130 dı. Belə ki, vəziyyətdən səmərəli istifadə edən ermənilər ali hakimiyyət orqanlarına arxalanaraq, onlara məxsus olmayan müəssisələri icarəyə gö- 1970 1153 73 443 324 139 174 türüb sahibkara çevrildilər və müəssisələrdə işləyən əliqabarh azərbay- canlılara ögey münasibət göstərdilər. Bu isə onların narazılığına səbəb 1980 1175 74 415 329 141 174 oldu. Həmçinin iri birlikləri ələ keçirən ermənilər min bir fırıldaqla daha 1988 1197 70 462 335 149 181 çox varlandılar. Bu isə əhalinin narazılığma səbəb oldu. Eyni zamanda var- lı təbəqənin yaranması yeni cəmiyyətin prinsiplərinə zidd idi. Bütün bunlara görə 1926-cı ildən etibarən şəxsi icarəyə verilən bütün təsərrü- Cədvəldən göründüyü kimi bütövlükdə Vilayət üzrə şəxsi təsərrüfat- fatlar ləğv edilməyə, iqtisadiyyatda inzibati amillik metodlarmm tətbiqinə larm həcmi, ən aşağı göstərici Şüşa rayonunun payına, ən yüksək göstərici başlandı [1, f.89, s.37, i.27, v.24]. Ağdərə rayonunun payma düşmüşdür. Faktlara, materiallara əsaslanaraq Müharibə dövründə şəxsi və ictimai təsərrüfatlar maliyyə məngənə- deyə bilərik ki, DQMV-də şəxsi təsərrüfatlar ildən-ilə xeyli inkişaf etmişdi. sinə düşmüşdü. Kolxozçularm öz həyətində saxladıqları məhsulların Belə ki, 1940-cı ildə Vilayət üzrə ümumi əkin sahəsinin (81969 ha) təx- üzərinə böyük həcmdə vergi qoyulurdu. Ona görə də şəxsi təsərrüfatlarda minən bir faizini (824 ha) şəxsi təsərrüfatların əkin sahəsi təşkil edirdisə, mal-qara saxlamaq, meyvə ağacları yetişdirmək kəndliyə sərf etmirdi. Mü- 1988-ci ildə bu göstərici təxminən iki faizə yüksəlmişdir. Əkin sahələrinin haribədən sonrakı dövrdə kənd təsərrüfatmı inkişaf etdirmək məqsədilə təxminən 70 faizində kartof və tərəvəz əkilirdi. Aparılan hesablamalara görə müəyyənləşdiririk ki, DQMV-də adambaşma düşən şəxsi təsərrüfatla- Xocavənd rayonlarma nisbətən Şuşa rayonunda yaşayan əhalidən alman rm həcmi ümumrespublika səviyyəsində birinci yerdə dayanmışdır. Belə ki, vergilərin həcmi daha çox idi. Məlum acı həqiqəti qeyd etməliyik ki, bu göstərici DQMV-də 20 faiz öndə idi. DQMV-nin şəxsi təsərrüfatların- 1813, 1828-ci illərdə dünyanm müxtəlif bölgələrindən Dağlıq Qarabağa da kənd təsərrüfatı məhsullarının əksəriyyəti yetişdirilirdi. Heyvandarhq, köçürülən ermənilərə böyük güzəştlər verildi ki, bunlardan biri də, şəxsi bağçılıq, bostançıhq, tütünçülük, arıçıhq, quşçuluq DQMV-də şəxsi tə- torpaqlardan alınan vergilərin həcminin məhdudlaşdırılması idi. Təəssüf- sərrüfatlarm mühüm sahələri idi. lər olsun ki, çar hökumətinin bu mənfur, ikili siyasəti sovet dönəmində də Dağlıq Qarabağm şəxsi təsərrüfatlarmda heyvandarlıq əsas aparıcı öz «aliliyini» qoruyub saxlamışdır. Eyni zamanda geniş otlaq sahəsinə sahə hesab olunurdu. Kəndlilərin şəxsi təsərrüfatlarmdan alman kənd tə- malik ermənilər bundan çox məharətlə istifadə etmişlər. Dağlıq Qarabağın sərrüfatı vergilərinm azaldılması nəticəsində 1970-ci illərdə Dağlıq Qara- ayrı-ayrı rayonlarmda şəxsi yardımçı təsərrüfatlarda saxlamlan mal-qara- bağ əhalisinin şəxsi mülkiyyətində mal-qaranm isayı 1940-cı il səviyyəsinə mn saymı aşağıdakı cədvəldən də görmək olar (min başla): çatmış və bəzi kateqoriyalarda ötüb keçmişdir. Bu artımı aşağıdakı cədvəl- dən görmək olar: (min başla): [10, s.379; 6, s.96]. Cəmi Bundan rayonlar üzrə İllər vilayət üzrə İllər Şuşa Ağdərə Xankəndi Xocavənd Hadrud Kateqoriyalar 1940 1950 1960 1970 1985 1990 1940 139 8 51 44 21 15 İri buynuzlu mal-qara 32 11 16 33 35 28 1950 57 2 24 15 9 7 İnək və buzovlar 17 5 7 14 15 13 1960 104 3 46 31 13 11 1970 181 10 68 53 24 26 Donuzlar 9 4 7 14 14 9 1985 173 8 68 54 21 22 Qoyun və keçilər 81 37 74 120 109 80 1990 130 5 52 41 12 20 Arı ailəsi 2 4 5 3 3 1 Quşlar 250 167 190 250 275 150 Keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarmdan başlayaraq Ermənistan dövləti Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürdü, müharibəyə başladı. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, DQMV-nin şəxsi təsərrüfatla- Azərbaycanlılar yaşayan bütün kəndlər təcavüzə məruz qaldı. Minlərlə rında saxlanılan iri buynuzlu mal-qara, vilayət üzrə saxlanılan iri buynuzlu günahsız azərbaycanlı erməni təcavüzünün qurbanına çevrildi, öldürüldü, mal-qaranm təxminən 40 faizini, inək və buzovlar 50 faizini, donuzlar əsr götürüldü və yaşayış yerini tərk etməli oldu. Bütün bunlar isə 1988-ci təxminən 30 faizini, xırda buynuzlu mal-qara 28 faizini, arı ailəsi təxmmən ildən başlayaraq şəxsi təsərrüfatlarda geriləməyə səbəb oldu. Ayrı-ayrı 50 faizini, quşlar isə 70 faizini təşkil edirdi [8, 9, 10]. rayonlarm şəxsi təsərrüfatlarmda saxlanılan mal-qaranm saymı nəzərdən Arxiv sənədlərinə, dövrü mətbuat materiallarına, tədqiqatlara əsasla- keçirərkən məlum olur ki, ən yüksək göstərici Ağdərə rayonunun, ən aşağı naraq deyə bilərik ki, Dağlıq Qarabağın Şuşa rayonunda əhalinin şəxsi göstərici isə Şuşa rayonunun payına düşmüşdür. Araşdırmalardan məlum təsərrüfatlarmda saxlanılan mal-qara Vilayətin digər rayonlarından çox olur ki, DQMV-nin şəxsi təsərrüfatlarmda saxlanılan mal-qaranm adamba- aşağı səviyyədə olmuşdur. Bu, ilk növbədə azərbaycanlılarm daha çox şına düşən sayı ümumrespublika səviyyəsində birinci yerdə dayanmışdır. yaşadığı Şuşa rayonunda şəxsi yardımçı torpaqlarm azlığı ilə bağlıdır. 1970—1980-ci illərdə DQMV-nin şəxsi təsərrüfatlarmda heyvandarlıq, Həmçinin ermənilərin daha çox cəmləşdiyi Ağdərə, Xankəndi, Hadrud, tərəvəzçilik, bağçılıq daha da inkişaf etmiş və məhsul istehsalı təxminən 2 dəfə artmışdır. Bu artımın ən başlıca amili Respublika rəJıbərliyinin yanm müxtəlif dövlətlərindən erməniləri bölgəyə köçürmüş və Qarabağda, Vilayətdəki aqrar sahəyə dərin qayğısmm nəticəsində əldə edilmişdir. 1823-1832-ci illərdə ermənilərin xüsusi çəkisi 8,4 faizdən 34,8 faizədək Bəhs olunan illərdə DQMV şəxsi təsərrüfatlarmdan əldə edilmiş məhsul artmışdır. Köçürülən ermənilərə çox böyük imtiyazlar verilmiş, onlar hər istehsalmm artım tempini aşağıdakı cədvəldən də aydm görmək olar: (min cür vergi və mükəlləfıyyətlərdən azad edilmiş, lazımi səviyyədə vəsaitlə tonla) [10, s.380; 7, s. 110-118]. təmin olunmuşlar. Qarabağ bəylərinə məxsus torpaqlarm çox hissəsi onlarm əlindən alınaraq gəlmə ermənilərə verilmişdir. Tədqiqatlardan məlum olur İllər ki, ermənilərə verilən torpaqlar əlverişli şəraitdə münbit, məhsuldar torpaq- MəhsuUarın lar idi. Mərkəzdən dəstək alan və Dağlıq Qarabağm erməni rəhbərliyinə növləri 1970 1975 İ980 1985 1988 arxalanan ermənilər sovet hakimiyyəti illərində də, öz «mötəbərlildərini» qoruyub saxlamışdılar. Bütün bunların nəticəsi idi ki, ermənilərin daha çox Tərəvəz 0,1 0,8 2,1 2,2 2,5 məskunlaşdıqları ərazilərdə şəxsi təsərrüfatlardan daha çox məskunlaşdıq- ları ərazilərdə şəxsi təsərrüfatlardan əldə edilən məhsullar digər ərazilər- Üzüm 15,3 17,1 25,3 37,2 37,3 də müqayisədə üstün olmuşdur. Bunu aşağıdakı cədvəldən də görmək olar. (1985-ci il şəxsi təsərrüfatlardan əldə edilmiş göstəricilər): Ət və ət məhsullan 1,4 1,5 3,7 4,1 4,5 Süd və süd məhsulları 4,3 5,9 14,4 15,1 18,1 Cəmi Rayonlar üzrə Məhsullarm növləri vilayət Yumurta (milyon ədəd) 10 12 15 18 20 üzrə Şuşa Ağdərə Xankəndi Xocavənd Hadrud Yun (ton) 36 39 114 120 190 1. Tərəvəz (min ton) 2,2 0,1 0,9 0,6 0,3 0,3 2. Üzüm (min ton) 37,2 15,2 3,2 9,2 DQMV-nin iqliminin məqsədə müvafiqliyi, suyun bolluğu, torpağm 1,1 9,1 məhsuldarlığı, əhalinin zəhmətsevərliyi, dövlətimizin diqqət və qayğısı 3. Ət məhsulları 4,1 0,4 1,4 0,8 0,7 0,8 şəxsi təsərrüfatlarm bütün sahələrinin inkişafına səbəb oldu. Sənədlərə, (min ton) materiallara əsaslanaraq deyə bilərik ki, 1988-ci ildə DQMV-nin şəxsi tə- 4. Süd məhsulları sərrüfatlarmdan əldə edilmiş məhsul ümumi Vilayət üzrə istehsal olunan 15,1 0,5 5,3 3,1 3,1 3,3 məhsulun: ət və ət məhsulları üzrə təxminən 35 faizini, süd və süd məhsul- (min ton) larmın 30 faizini, yumurtanın 75 faizini, yunun 30 faizini, tərəvəzin 50 fai- 5. Yumurta (milyon ədəd) 18 1,1 9,2 2,2 2,8 2,7 zini, üzümün təxminən 30 faizini verirdi [10, s.381]. Yuxarıda qeyd edilən kateqoriyalarla yanaşı, DQMV-nin şəxsi təsərrüfatlarmda tutçuluq, şərab- 6. Yun (ton) 120 4 46 25 23 22 çılıq, baramaçılıq, tütünçülük, arıçılıq və digər sahələr də inkişaf edirdi. Müqayisələr və təhlillər apararaq Dağlıq Qarabağm rayonlarmda şəxsi Bütün bunlarla yanaşı, Dağlıq Qarabağ əhalisi öz şəxsi təsərrüfatlarm- yardımçı təsərrüfatlarmdan əldə edilmiş tərəvəz, üzüm, ət, süd məhsulları, da sənətkarlığın müxtəlifnövləri ilə də məşğul olurdular. Bölgədə toxucu- yumurta, yun məhsulları istehsalmda böyük fərqlər olduğunun şahidi oluruq. luq sənətinin ayrı-ayrı sahələri, xüsusilə xalçaçılıq, keçəçilik, ipəkçilik, Azərbaycanlılarm daha çox yaşadığı Şuşa rayonunda şəxsi təsərrüfatlardan şərbaflıq, boyaqçıhq və sair inkişaf etmişdi. istehsal edilmiş kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalmm həcmi Vilayətm İstehsal texnikasma, naxış və çeşni çalarlarmın rəngarəngliyinə, bədii digər rayonlarmdan aşağı səviyyədə idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi tərtibatm zənginliyinə görə Şuşa xalçaları bütün dünyada məşhur idi. Bu- çarizmin Azərbaycanda müstəmləkəçilik siyasətinin nəticəsi olaraq dün- rada gəbə, kiJim, palaz, fərmaş, vəmi, ladı və sair toxımurdu. Dağlıq Qara- Cəmi Rayonlarda bağm azərbaycanh əhalisi tərəfindən toxunan bu xalçalar dünya bazarında Ödəniş və güzəştin adı vilayət çox həvəslə almırdı. Lakin çox təəssüflər olsun ki, dələduz qonşularımız üzrə Xankəndi Ağdərə Xocavənd Hadrud Şuşa burada da öz məkrli niyyətlərindən əl çəkməyərək həmin xalçaları Təqaüdçülərin sayı 24281 7387 7283 4716 3527 1368 «özününküləşdirmiş»lər. 0 cümlədən Dağlıq Qarabağm əhalisi dəriçiliklə də məşğul olurdular. Emal olun- 1. Qocalığa və əlilliyə görə 6906 3271 1520 836 775 504 muş dəridən papaq, kürk, ayaqqabı, çəkmə, çarıq, qayış, yüyən, yəhər əla- təqaüdçülərin sayı vələri, qamçı, tərlik və sair hazırlamrdı. Bundan əlavə, aşılanmış dəridən 2. Əmək qabiliyyətini itirən 2234 862 574 337 330 130 köçmə maldar elatlar öz daxili ehtiyacları üçün istifadə olunan dağarcıq, təqaüdçülərin sayı eymə, tejən, tuluq, cılğı, motal hazırlayırdılar. Dağlıq Qarabağda dəmirçi- 3. Müharibə veteranları və 2861 750 802 665 545 190 lik sənəti əhalinin qədim sənəti idi və son dövrlərə qədər fəaliyyət onlarm ailələrinin sayı göstərirdi. Dəmirçilər həm kənd təsərrüfatı alətləri, həm də ev-məişət 4. Əmək təqaüdçülərinin sayı 12280 2494 4337 2878 2068 443 avadanlıqları düzəldirdilər [11, s.68]. 5. Çoxuşaqlı ailələrdə birdəfə- Zərgərlik, nalbəndlik, daşişləmə, ağacişləmə və digər sənət sahələri 2253 626 691 463 273 200 də, əhalinin şəxsi təsərrüfatına daxil olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, Qa- lik dövlətdən müavinat alanlar 6. Çoxuşaqlı ailələrə verilən rabağımızm tacı olan Şuşada dəmirçi, papaqçı, zərgər, boyaqçı, toxucu və 147,1 36,3 47,4 30,4 17,9 15,0 digər məhəJJələr son dövrlərə qədər qalmaqda idi. müavinatın miqdarı (min man.) XX yüzilliyin 60-70-ci illərində DQMV-nin şəhər və rayonlapmn iqtisadi yüksəlişi xalqm rifahmm yaxşılaşdınlmasma şərait yaratmışdır. Bəhs Cədvəldən göründüyü kimi Şuşa rayonunda təqaüd alanlarm sayı etdiyimiz dövrdə fəhlə və qulluqçularm orta aylıq əməkhaqqı 1,5 dəfə Xankəndi və Ağdərə rayonları ilə müqayisədə 6 dəfə aşağı olmuşdu. artmışdır. 70-90-cı illərdə ictimai istehlak fondlarmdan əhaliyə verilən Beləliklə, çoxsaylı arxiv sənədlərinə, elmi tədqiqat işlərinə, elmi ədə- ödənc və güzəştlərin məbləği üç dəfə çoxalmışdı. Qocalara, əlillərə, əmək biyyata, dövrü mətbuata əsaslanaraq deyə bilərik ki, DQMV-də şəxsi qabiliyyətini müvəqqəti itirənlərə, əmək və müharibə veteranlarına, başçı- təsərrüfatlar Azərbaycanm digər regionları ilə müqayisədə üstün və sürətlə smı itirmiş uşaqlı ailələrə, tək analara maddi yardım ilbəil artırdı. Təkcə inkişaf etiniş, bu isə öz növbəsində əhalinin güzəranmm yaxşılaşmasma 1970-ci ildə Respublikamızda qocalığa və əlilliyə görə dövlətdən təqaüd şərait yaratmışdır. Təkcə bir faktı qeyd edək ki, 1950—1980-ci illərdə alanlarm sayı 643 min nəfər idi ki, bunun 25 min nəfəri Dağlıq Qarabağm DQMV-də əmanət kassalarmın sayı 2,5 dəfə, əmanətçilərin sayı 4,2 dəfə, payma düşürdü. Lakin ermənilərin məkrli niyyəti bu sahədə də özünü kassalarda saxlanılan əmanətlərin miqdarı isə 64 dəfə artmışdı [4, s.232, büruzə verirdi. Tədqiqatlardan məlum olur ki, eyni yerdə, eyni vaxtda i.70, v.22]. Bu göstərici ümumrespublika səviyyəsində birinci yer demək işləyən azərbaycanlı ilə erməni arasında təqaüd almarkən xeyli fərqlər idi. Eyni zamanda DQMV-də məişət xidmətinin hər nəfərə düşən həcmi olmuşdur. Yüksək qrup təyin ediləndə isə həmin insanm erməni olması ümumrespublika göstəricilərindən 1,4 dəfə artıq olmuşdur [4, s.23, i.8, kifayət edirdi. Araşdırmalardan məlum olur ki, qrupu təyin edən həkim v. 172]. Bəhs olunan illərdə bütün sahələrə istər vəsait ayrılmasmın həc- ekspert komissiyasmm tərkibində bir nəfər də olsun azərbaycanlı yox idi. mində, istər sosial-iqtisadi inkişaf göstəricilərində, istərsə də mədəni- Onlar isə mənafelərinə uyğun olan qərarı çıxarırdılar. Təkcə 1968-ci ilin məişət xidməti göstəricilərində DQMV-i ümumrespublika səviyyəsində sənədlərini nəzərdən keçirməklə aşağıdakı cədvəli tərtib edir və yuxarıda həmişə birinciliyi qoruyub saxlamışdır. Bütün bunlar isə erməni siyasətçi- deyilənlərin şahidi oluruq: lərinin «DQMV-də yaşayan erməni əhalisinin sosial-iqtisadi vəziyyətinin geriliyi» tezisinin ağ yalan olduğunu göstərir. Qərəzsiz olaraq statistikaya, faktlara, materiallara əsaslanaraq deyə bilərik ki, DQMV-də şəxsi təsərrüfat- ların inkişafmda başlıca amil Azərbaycan hökumətinin Vilayətə göstərdiyi dərin qayğı və bölgənin bol yeraltı-yerüstü təbii sərvətlərə malik olması X FƏSİL ilə bağlı idi. Çox təəssüflər olsun ki, bol təbii sərvətlərə malik olan Qara- bağımız Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş və bu gün tayı-bərabəri olmayan həmin sərvətlər çox qəddar'casma mənimsənilir. Lakin biz inam- DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİNİN rıq ki, xalqımızm birliyi düşmən əsarətində olan bütün torpaqlarımızı HƏLLİ VƏ İŞĞAL OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRİMİZİN əsarətdən, işğaldan azad edəcəkdir! AZAD EDİLMƏSİ UĞRUNDA MÜBARİZƏ Arxiv sənədlərinə, dövrü mətbuat materiallarma, elmi-tədqiqat əsərlə- rinə əsasən müəyyən edirik ki, sovet hakimiyyəti illərində Vilayətin erməni (1993-2009) başçılarmm qatı millətçilik siyasətinin nəticəsiidə azərbaycanlılar yaşayan qədim yaşayış məskənlərinə daimi ögey münasibət göstərilmiş və 1920- XX yüzilliyin 80-ci illərinin ortalarmda Azərbaycan xalqmın özünü- 1970-ci illərdə bölgədə yaşayan azərbaycanlılarm saymda çox cüzi artım dərk prosesi dərinləşmiş və onların hüquqlarmm tapdalanmasma, sərvətlə- müşahidə edilmişdir. Dağlıq Qarabağm şəhər və rayonlarmda aparılan rinin talan olunmasma etirazı güclənmişdi. Mərkəz Azərbaycan kimi «yağlı tədqiqatlar yuxarıda deyilənləri təsdiq edir (min nəfərlə): tikə»ni itirməmək üçün müxtəlif iqtisadi konsepsiyalar («Yenidənqurma», «Aşkarlıq», «Sürətləndirmə», «Demokratikləşmə») qəbul etsə də, bu, heç İllər də vəziyyətdə dönüş yaratmadı. Əksinə, «Yenidənqurma» və «Aşkarlığm» Rayon və şəhərlər 1926 1939 1959 1965 1969 yaratdığı imkanlar Azərbaycanda demokratik hərəkatm inkişafma təkan verdi. Bunun gələcəkdə türk dünyasmm daha da güclənməsinə səbəb Bütün. vilayət üzıə 123,3 150,8 130,4 145,4 ' 150 olacağmdan ehtiyat edən sovet rəhbərliyi Azərbaycanm DQMV-də milli əhalinin sayı münaqişə ocağmı alovlandırdı. Azərbaycan torpaqları hesabma «Böyük Xankəndi rayonunda 27,4 39,8 40,4 47,1 49,2 Ermənistan» yaratmaq planlarım həyata keçirmək üçün başda «Daşnak- Xankendi şəhərində 3,2 10,5 19,7 26*2 28,4 sütyun» partiyası olmaqla, bütün millətçi erməni təşkilatları və komitələri fəaliyyətlərini genişləndirdilər. Şuşa rayonımda 10,4 10,8 10,6 11,9 12,4 1988-ci ildə erməni separatizminin növbəti, iyrənc dalğası başlandı. So- Şuşa şəhərində 5,1 5,4 6,1 6,9 7,2 vet imperiyasmm dağılma prosesinin yaratdığı əlverişli şəraitdən istifadə edən erməni separatçıları Azərbaycana qarşı yeni ərazi iddialarına başla- dılar. Onlar dünyanm müxtəlif bölgələrindəki havadarlarınm köməyindən Cədvəldən göründüyü kimi 1926-cı illə müqayisədə 1969-cu ildə istifadə edərək Qarabağm Dağlıq hissəsini Ermənistana birləşdirilməsi Xankəndi rayonunda əhalinin artımı 85%-dən çox, Şuşa rayonunda 20%>-ə kimi antikonstitusion bir hərəkatı reallaşdırdılar. Bununla da, Ermənistan- yaxm, Xankəndi şəhərində artım 9 dəfə, Şuşa şəhərində isə təxminən Azərbaycan Dağhq Qarabağ münaqişəsi başlandı. Bu münaqişənin əsl ma- 40% olmuşdu. Təəssüflər olsun ki, bu gün Dağlıq Qarabağda bir nəfər də hiyyəti ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev tərəfındən belə qiymətləndiril- olsun azərbaycanlı qalmamışdır. mişdir: «Bölgəmizdə bəzi siyasi qüvvələrin qərəzli məqsədlərlə törətdik- ləri münaqişələrin, o cümlədən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin heç bir dini və ya etnik səbəbi yoxdur. Bu, ölkəmizin müstəqilliyinə, suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə qənim kəsilmiş qüvvələrin apardıqları separatçılıq siya- sətinin nəticəsidir [6]. Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, yenə də milli ədavətin ilk qurbanları Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar oldu. Ermənistanda dövlət səviyyə- sində xüsusi silahlı dəstələr yaradıldı ki, həmin dəstələr azərbaycanlılarm öz doğma el-obasından qovulmasında fəal rol oynadılar. 1988-ci ildə Er- bəsindən sonra Numberq tribunalarmda əsas hərbi canilər mühakimə edil- mənistan SSR ərazisindən öz dədə-baba yurdundan - 185 kənddən 230 min miş, onların 12-nə Ölüm hökmü, qalanlarma müxtəlif müddətli həbs cəza- azərbaycanlı qovuldu, onlara məxsus 31.000 ev, şəxsi təsərrüfat, 165 kol- ları verilmişdir [13]. Təsadüfi deyildir ki, 1998-ci ildə Romada keçirilmiş xoz və sovxoz əmlakı talandı, 214 nəfər öldürüldü, 1154 nəfər yaralandı, «Diplomatik Konfrans»da daimi beynəlxalq cinayət məhkəməsinin «Sta- yüzlərlə adama işgəncə verildi [2]. Bu zaman 15 mindən çox kürd və bir tusu» (Nizamnaməsi) qəbul edilmişdir. Hərbi cinayət törətmiş şəxslərin neçə min rus Ermənistandan çıxarıldı. Ermənistan monoetnik bir respubli- tapılıb mühakimə edilməsi, həmin qurumun səlahiyyətlərinə daxildir. İna- kaya çevrildi. nırıq ki, tezliklə xalqımıza qarşı törətdikləri ağır vəhşiliklərə görə 1988—1993-cü illəri əhatə edən Qarabağ çnüharibəsi maraqlı dövlətlə- cinayətkarlar öz layiqli cəzalarım alacaqlar. rin Azərbaycanda mənafelərinin toqquşmalsı, həmçinin Ermənistanm Ermənistan silahlı birləşmələrinin Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsi Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etməsi səbəbindən baş verdi və nəticəsində Azərbaycana ciddi maddi ziyan dəymişdir. Hərbi təcavüz nəti- xalqımızı böyük faciəyə düçar etdi. Azərbaycan xalqı «Qarabağ sava- cəsində Respublikamızm 17 min kvadrat kilometrlik ən məhsuldar torpaq- şı»nda 20 mindən çox övladını itirdi. Ərazilərimizin 20 faizi işğal edildi. ları işğal edilmişdir. Ermənistanın işğal etdiyi ərazilərdə 900 yaşayış məs- Bir milyondan artıq soydaşımız öz vətənində qaçqın və köçkün həyatmı kəni, 7 min sənaye və kənd təsərrüfatı obyekti, 131 min ev, 1025 məktəb, yaşamağa məcbur oldu. İşğal olunmuş ərazilərdə ermənilər «torpağı viran 798 səhiyyə ocağı, 800 km avtomobil yolu, 160 körpü, 23 min km su və qoymaq» taktikasmdan istifadə edərək evləri, müəssisələri, kommunikasi- 15 min km elektrik xətləri təcavüzün qurbanı olmuşdur. Bundan əlavə 280 min ya vasitələrini talan etmiş, dağıtmış və yandırmışdılar. Müharibədə 20 min hektar meşə, 1200 irriqasiya sistemi işğalçıların əlinə keçmişdir. Təcavüz- azərbaycanlı şəhid olmuş, 100 min nəfər yaralanmış, 5 min nəfər əlilə karlar, işğal edilmiş ərazilərdə olan 22 muzeyi, 4 rəsm qalereyasını, tarixi çevrilmiş, 4861 nəfər isə erməni vandalları tərəfindən əsir və gırov götü-. əhəmiyyəti olan 9 sarayı qarət etmiş və yandırmışlar. Nadir tarixi əhəmiy- rülmüşdür. Acmacaqlı hal ondan ibarətdir ki, əsir və girovların 3/4 nəfəri yətli 40 min muzey sərvəti və eksponatı talan olunmuş, 44 məbəd və qadın, 58 nəfəri uşaq, 255 nəfəri qoca idi [3]. Girov götürülənlərdən 1357 9 məscid dağıdılmışdır. 927 kitabxanada 4,6 milyon kitab və qiymətli tarixi nəfəri əsirlikdən azad edilmiş, 783 nəfəri isə bu gün ^sir qalmaqdadır. əlyazmalar məhv edilmişdir. İşğalçılar tərəfindən 220 min baş iribuynuzlu Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin məlumatına görə 439 nəfər azərbay- mal-qara Ermənistana aparılmışdır [1,2,3]. İşğal olunmuş ərazilərimizdə canlı əsirlikdə ağır işgəncələrlə öldürülmüşdür [1]. Erməni faşistləri əsir nadir flora və faunaya malik meşə sərvətləri və çox qiymətli su mənbələri və girovların həqiqi saymı beynəlxalq humanitar təşkilatlardan gizlədir, amansızcasma qarət olunaraq Ermənistana daşınır. İlkin hesablamalara onlarla qeyri-insani rəftar edir, qul kimi işlədir, təhqir edir, alçaldırdılar. görə işğal nəticəsində Azərbaycan öz iqtisadi potensialmın 16 faizini itir- Bütün bunlar isə 1949-cu il «Cenevrə Konvensiyası» və onun 1977-ci il ta- miş və ölkəmizə 60 milyard ABŞ dollarında ziyan dəymişdir. Oğurlanmış rixli «Protokolları»na ziddir. Xatırladaq ki, Azərbaycan Respublikası 1993-cü və məhv edilmiş tarixi-mədəni sərvətlərimizin dəyərini isə pulla qiymət- ildən «Cenevrə Konvensiyasına» qoşulmuşdur. Eyni zamanda Azərbaycan ləndirmək mümkün deyildir. Ermənistan bu gün də, Dağlıq Qarabağ ərazi- Respublikasımn «Cinayət Məcəlləsi»nin VII bölməsinin 116-cı maddəsi- sində öz işğalçılıq siyasətini davam etdirir. Onlar işğal olunmuş ərazilərdə nin müddəalarmı əldə əsas tutaraq azərbäycanlılara qarşı törədilən ağır yanğınlar törədir, narkotik maddələr yetişdirir, yeraltı və yerüstü sərvətlə- cinayətlərə görə, xüsusi olaraq qəsdən adam öldürdüklərinə, azərbaycan- rimizi mənimsəyirlər. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev çıxışlarından bi- lılara qarşı verdikləri işgəncələrə, əsirlərlə qeyri-insani münasibətə, yara- rində göstərmişdir ki, «faşistliyin, vəhşiliyin dərəcəsi yoxdur. Erməni lılara, xəstələrə, mülki vətəndaşların sağlamlığına mənfi təsir göstərməklə işğalçılarınm hərəkətləri məhz bunu sübut edir» [6]. ölümlə nəticələnən bədənə fiziki cəhətdən ağır xətər yetirmələrinə və Azərbaycanm Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş və separatçı «Dağ- ağır cinayətlərə görə erməni vandallarım ömürlük həbs cəzası gözləyir. lıq Qarabağ Respublikası»mn nəzarətində olan torpaqları dünya terro- Eyni zamanda erməni faşistləri bir məsələni də yaddan çıxarmamalıdırlar rizminin təlim meydanlarına və müxtəlif növ kimyəvi silahlarm smaq dü- ki, onlar xalqımıza qarşı törətdikləri ağır cinayətlərə görə beynəlxalq hu- şərgəsinə, eyni zamanda nüvə tullantılarmm basdırıldığı əraziyə çevrilmiş- manitar hüquqla mühakimə oluna bilərlər. Necə ki, İkinci Dünya mühari- dir. Tədqiqatlardan məlum olur ki, Yuxarı Qarabağda nüvə, bioloji, kimyəvi, kompyuter terrorizmi üzrə qruplar fəaliyyət göstərir və bütün çatdırılması, respublikanm ərazi bütövlüyünün sülh, danışıqlar yolu ilə bunlar bəşəriyyət üçün təhlükəyə çevrilmişdir [4]. İşğal olunmuş Azərbay- təmin edilməsi istiqamətində H.Əliyev gərgin və səmərəli iş apardı. can ərazilərində işğalçı ordunun dərhal, tamamilə və qeyri-şərtsiz çıxarıl- Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə ması tələbi BMT TŞ-nın 1993-cü il'30 aprel 822, 29 iyul 853, 14 oktyabr həlli Heydər Əliyevin bütün ölkələrin dövlət başçıları ilə görüşlərində mü- 874, 11 noyabr 884 saylı qətnamələrində öz əksini tapsa da, Ermənistan hüm mövzulardan birincisi olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, Heydər Əliyev müxtəlif bəhanələrlə həmin qətnamələrin qərarlarmı yerinə yetirməkdən 1993-2000-ci illərdə Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ məsələsinin imtina etmişdir [5]. sülh yolu ilə həll edilməsi məsələsini ABŞ rəhbərliyi ilə 18, Fransa ilə 16, Dövlətimizin «olum və ölüm» şəraitində .xalqm tələbi ilə ümummilli Rusiya ilə 28, Türkiyə ilə 78 dəfə əsaslı müzakirə etmiş, problemin həll liderimiz H.Ə.Əliyev Azərbaycanda hakimiyyətə gəldi. H.Əliyevin yeni- edilməsi üçün mümkün variantlar araşdırmışdır [7]. Heydər Əliyev BMT- dən Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməsi respublikamızda baş verə biləcək dəki çıxışmda, türkdilli dövlət başçüarımn, İslam Konfransı Təşkilatmm, daha böyük faciələrin qarşısmı aldı. Azərbaycanda baş verən dövlət NATO-nun sammitlərində, MDB dövlət başçılarınm bütün görüşlərində çevrilişlərinə cəhdlər xalqımızın Prezidentinin ətrafmda sıx birləşməsi Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ məsələsinə toxunmuş və məsələ- nəticəsində baş tutmadı. Heydər Əliyev Azərbaycanm haqq işini, onun gü- nin obyektiv həlli üçün geniş imkanlar açılacağım vurğulamışdır. Aparılan nahsız faciələrə düçar edilməsinin səbəblərini dünyaya çatdırdı, dövlətçi- qətiyyətli və səmərəli işin nəticəsi olaraq bütün dünya dərk edə bildi ki, liyimizi qorudu və inkişaf etdirdi. Azərbaycan dünya birliyində layiqli Ermənistan Azərbaycan torpaqlarmı işğal edib. Bu baxımdan «Yeni Müsa- yerini tapdı. vat» qəzetinin 17 oktyabr 2001-ci il tarixli sayında AŞPA-nm sədri Lord XX yüzilliyin 90-cı illərinin ortalarmda Azərbaycan Respublikasma Rossel Constondan alman müsahibə çox böyük maraq doğurur. Belə ki, qarşı informasiya blokadasmm yarılması, Dağlıq -Qarabağ probleminə dair L.R.Conston həmin müsahibəsində açıq etiraf etmişdir ki, «bu gün beynəl- həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması, Azərbaycanın dünya siya- xalq ictimaiyyətdə belə bir rəy formalaşıb ki, Ermənistan Azərbaycanm Dağ- sətində, dünya dövlətləri arasmda özünə layiq yer tutması, republikanm lıq Qarabağ ərazisini işğal etmişdir [8]. Azərbaycan Respublikasınm Pre- ərazi bütövlüyünün sülh, danışıqlar yolu ilə təmin edilməş: istiqamətində zidenti Heydər Əliyev 1994-cü ilin sentyabrında BMT-nin 49-cu sessiya- ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin başçıhğı ilə gərgin və səmərəli iş smm tribunasmdan Azərbaycan həqiqətlərini bütün dünyaya çatdırdı [50, s. 8]. aparıldı. H.Ə.Əliyevin diplomatiyası beynəlxalq münasibətlər sistemində 1994—2000-ci illərdə ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ATƏT rəh- yaranmış dəyişikliklər, qloballaşma meyilləri, dövlətlərin Cənubi Qafqaz bərliyi və onun Minsk qrupu təmsilçiləri ilə 130-dan artıq görüş keçirmiş- regionundakı maraqlarınm Azərbaycanm maraqları ilə uzlaşdırılması kimi dir. ATƏT-in Budapeşt (dekabr 1994) və Lissabon (dekabr 1996) sammit- praqmatik əsaslar üzərində quruldu. Azərbaycanm dövlət başçısı dövləti- ləri Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ Münaqişəsinin Minsk qrupu mizin üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlarm sessiyalarmda, zirvə toplantıla- vasitəsilə ədalətli, beynəlxalq prinsiplərə əsaslanaraq həllinin vacibliyini rmda iştirak etdi. Qısa bir müddətdə Heydər Əliyev 68 ölkənin prezidenti, təsdiq etdi. ATƏT-in Budapeşt Sammitində H.Əliyevin uzaqgörən siyasəti hökumət başçısı ilə görüşlər keçirdi [7]. və gərgin əmə.yi nəticəsində belə bir qərar qəbul edildi: Ermənistanla Azərbaycan Respublikasmın Prezidenti H.Əliyev uğurlu diplomatiya- Azərbaycan arasında sülhə nail olmaq üçün bölgəyə sülhməramlı çoxmilli sı, milli ordunun yaradılması və güclənməsi nəticəsində düşmən və onun beynəlxalq qüvvələr yerləşdirilməli, Minsk qrupu həmsədrlərinin təsisa- havadarları artıq münaqişəni zorakı vasitələrlə həll etmək cəhdlərinin tmı təşkil etməli. Nəticədə ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin təsisatı perspektivsizliyini dərk etdilər. 1994-cü il maym 12-də cəbhələrdə atəşkəsə yaradılmış, vasitəçilərin fəaliyyətində əlaqəsizlik aradan qaldırılmışdır. nail olundu [6]. Müharibənin dayandırılması, daxili vəziyyətin nizamlan- ATƏT-ə üzv olan dövlətlərin münaqişənin həllinə yönəldilmiş səylərinin ması, ictimai siyasi sabitliyin möhkəmləndirilməsi və regionda Azərbay- əlaqələndirilməsi mexanizmini işə salmışdılar. Sammitdə qəbul edilən canla qonşu dövlətlər arasmda yaranmış gərginliyin normal məcraya salın- mühüm məsələlərdən biri də münaqişəni dinc yolla nizama salmaq üçün ması Azərbaycamn müstəqil dövlət kimi yaşamasmı şərtləndirdi. Bundan xüsusi qüwələrin yaradılması olmuşdur [10]. Beləliklə, H.Əliyevin gərgin sonra Dağlxq Qarabağ probleminə dair həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə və əhatəli işinin nəticəsi olaraq ATƏT-in Budapeşt Sammiti Dağlıq Qara- bağ münaqişəsinin beynəlxalq hüquq prinsiplərinə uyğun həlli haqqmda fərqli olaraq, indiki «saziş layihəsi»ndə həyata keçiriləcək tədbirlərin dəqiq əhəmiyyətli qərar çıxardı [39, s. 50]. mexanizmi, konkret zaman çərçivəsi və prinsipləri pozan tərəfə qarşı «Sank- ATƏT-in 1996-cı ilin dekabrmda keçirilmiş Lissabon Sammitinin nəti- siyalar tətbiq olunması» planlaşdırılmışdır [15]. Azərbaycanm mənafeyinə cələri Azərbaycan diplomatiyasmm mühüm nailiyyəti olmuşdur. Zirvə gö- uyğun olmayan bəzi müddəalar mövcud olmasma baxmayaraq, Azərbaycan rüşündə Heydər Əliyevin qətiyyətli mövqeyi və siyasi uzaqgörənliyi sayə- tərəfi 1997-ci il oktyabrm 1-də Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sində ATƏT-ə üzv olan 54 ölkədən 53-ü Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həl- «mərhələli həlli» təklifinin damşıqlara başlamaq üçün razılığmı bildir- linə dair qəbul edilmiş Bəyanatda Azərbaycanm ərazi bütövlüyü prinsipi dəs- mişdi [16]. Ermənistan tərəfı də məsələyə öz müsbət münasibətini bildirdi. təklənmişdir. Zirvə görüşündə Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ Daha doğrusu, istər Ermənistanda, istərsə də Dağlıq Qarabağda ağır iqti- münaqişəsinin həlli üçün 3 mühüm prinsip irjali sürülmüşdür: 1. Azərbay- sadi durum, Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi ardıcıl və məqsədyönlü canın və Ermənistanm ərazi bütövlüyünün qarşılıqh şəkildə tanmması; 2. Dağ- xarici siyasət nəticəsində dünya dövlətlərinin əksəriyyətinin Azərbaycanm lıq Qarabağa Azərbaycan Respublikası tərkibində yüksək dərəcədə özünü- ərazi bütövlüyünü dəstəkləməsi, Azərbaycana qarşı aparıcı dövlətlərin iqti- idarə statusu - muxtariyyət hüququ verilməsi; 3. Dağlıq Qarabağın bütün sadi və siyasi maraqlarmın müsbət istiqamətdə dəyişməsi və bunun Ermə- əhalisinə təhlükəsizlik təminatı verilməsi [11]. Lissabon Sammitindən nistan rəhbərliyi tərəfindən dərk edilməsi yuxarıda adıgedən məsələyə sonra Minsk qrupu işini fəallaşdırmaq üçün ona üç nüfuzlu dövlət - ABŞ, Ermənistan prezidentinin öz razılığını bildirməsinə səbəb oldu [17]. Azərbay- Rusiya və Fransa həmsədrlik etməyə başladı. 1997-ci ilin ilk 6 ayı ərzində canın və Ermənistanm dövlət başçıları, ATƏT-in həmsədrlərinin 1997-ci Minsk qrupunun həmsədrləri «Dağhq Qarabağ münaqişəsinin aradan qal- il 19 sentyabr tarixli təkliflərinin müzakirəsi ilə oktyabrm 10-da Strasburqda dıtılmasma dair hərtərəfli saziş» adlı layihəni hazırlayıb iyunun 11-də hər danışıqları davam etdirmək üçün razıhqlarmı bəyan etdilər. Lakin qon- 2 tərəfə təqdim etdilər. Lakin «layıhə»ni nəzərdən keçirən dünya siyasət- darma «Dağlıq Qarabağ Respublikası»nm liderləri məsələyə qəti etiraz- çisi H.Əliyev burada Azərbaycan dövlətinin mənafeyinə uyğun ohnayan larmı bildirdilər [18]. Onlar ATƏT-in Minsk qrupuna Azərbaycanm ərazi bəndlərin olm&sım həmsədrlərin dıqqətinə çatdırdı [12]. Belə ki, sənəd bütövlüyünə zidd olan təkliflər verdilər ki, bu təkliflər Beynəlxalq Hüquq BMT-nin Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı məlum qətnamələrinə əsas- Normalarma zidd idi. lanmamış və hüquqi baxımdan icbari xarakter daşıdığı vurğüianmışdır. İşğal Təəssüflər olsım ki, ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri ərköyün olunmuş ərazilərin boşaldılması və status məsələlərinin dəqiq mexanizmi Quqasiyanm (qondarma DQR-nin «prezidenti») və «vəfalı» L.Ter-Petrosi- və konkret zaman çərçivəsinm göstərilməməsi təqdim olunmuş layihənin yanm (Ermənistan prezidenti) təklifləri əsasmda Ermənistan-Azərbaycan əhəmiyyətini azaltmışdı. Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsində təq- Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin «mərhələli həlli» layihəsini yenidən işlə- dim olunmuş «Paket təklif»i isə Ermənistan tərəfi qəbul etmədi [13]. dilər. Hazırlanmış «layihə» 1997-ci il dekabrm 2-də Azərbaycan və Ermə- Minsk qrupunun həmsədrləri 1997-ci il sentyabrm 19-da «Dağlıq Qa- nistan tərəflərinə təqdim olımdu. Burada «Dağlıq Qarabağ Respublika- rabağda silahlı münaqişənin dayandırılması haqqında saziş» adlı ikinci sı»nm münaqişə tərəfi kimi tanmması təklif olunurdu [19]. Lakin müdrik layihəni Ermənistan və Azərbaycan tərəfinə təqdim etdilər. Həmin layi- siyasətçi H.Əliyev təklif olunan variantın Azərbaycan xalqınm mənafelə- hədə göstərilirdi ki, münaqişə mərhələlərlə aradan qaldırılmalıdır. İlkin rinə uyğun olmadığmı və damşıqların əwəlki variant üzrə aparılmasımn mərhələdə Laçın rayonu istisna olmaqla Dağlıq Qarabağın inzibati hüdud- mümkün olduğunu bildirdi [20]. larından kənarda Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş 6 rayon (Kəlbəcər, 1998-ci il noyabrm 9-da, əsasən, rusiyalı. həmsədrlərin hazırladığı Qubadlı, Zəngilan, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl rayonları) işğaldan azad ol- «Ümumi dövlət» adlanan təklif Azərbaycan və Ermənistan tərəflərinə təqdim malı, məcburi köçkünlər öz ata-baba yurdlarma qayıtmalı, Ermənistanda olundu. ATƏT-in Budapeşt və Lissabon sammitlərinə zidd olan təklif paket xa- və Azərbaycanm işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ bölgəsində kommunikasiya rakteri daşıyırdı. Təklif olunan «layüıə»də Dağlıq Qarabağ aynca bir dövlət kimi vasitələrinin bərpa edilməsi nəzərdə tutulmuşdur [14]. İkinci mərhələdə təqdim olunurdu. Azərbaycan tərəfı təqdim olunan belə bir «ideal» təklifə isə Dağlıq Qarabağm statusu məsələsi, habelə Laçın, Şuşa rayonları ilə razı olmadığmı bildirdi [21]. Bütün bunlardan sonra haqq işi uğrunda müba- bağlı məsələləri nizamlamaq nəzərdə tutulmuşdur. Əwəlki layihədən rizə aparan Azərbaycan qeyri-konstruktiv mövqe tutmaqda təqsirləndirildi. Prezident H.Əliyevi ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrlərinin «fəaliy- Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə yət»i qane etmirdi. Ona görə də 1999-cu ilin əvvəllərində H.Əliyev Minsk həll edilməsi istiqamətində ATƏT-in Minsk qrupu 2001-ci ilin fevrahnda qrupunun həmsədrlərinə işlərində obyektiv olmağı və canlanma yaratmağı yeni «üç variantlı layihə» hazırlayıb Azərbaycan və Ermənistan tərəfləri- təklif etdi. Belə bir şəraitdə ABŞ prezidenti və dövlət katibi Ermənistan- nə təqdim etdi. «Layihə»nin mətni 2001-ci il fevralm 21-də Azərbaycanm Azərbaycan Dağhq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması üçün «Yeni for- mətbuatmda nəşr olunub ictimaiyyətə çatdırıldı [24]. Eyni zamanda fev- mat» Proqramım irəli sürdü. ABŞ dövlətinin vasitəçiliyi ilə 1999-eu il ralın 23-də Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin iclasında ümummilli ərzində Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri bir neçə dəfə görüşüb liderimiz H.Əliyev də iştirak etdi. Qərara alındı ki, Ermənistan-Azərbaycan məsələnin nizamlanması istiqamətində xeyli işlər gördülər və bəzi məsə- Dağlıq Qarabağ məsələsi yalnız Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsin- lələrdə razılığa gəldilər [22]. Räzılaşdırılmışj variant əleyhinə ərköyün də həll olunmalıdır. Azərbaycan ziyalıları isə yuxarıda adıgedən məsələyə erməni xalqmın narazılığı genişləndi. Hətta 1999-cu il oktyabrm 27-də 2001-ci il maym 30-da açıq bəyanatla cavab verdilər: «Biz sülh tərəf- Ermənistan parlamentində terror da baş verdi. Belə bir vəziyyət isə prezi- darıyıq. Müharibə başlanmasmm, qan tökülməsinin əleyhinəyik. Amma dent Koçaryanı qorxuzdu və əldə edilmiş razılaşmamn pozulduğunu bil- sülhdən daha vacib Vətənimizin əzəli torpaqlarmın qaytarılmasıdır. Lazım dirdi [39, s. 51]. gələrsə, bu yolda BMT Nizamnaməsinə uyğun olaraq təcavüzkara qarşı Müdrik siyasətçi H.Əliyev Ermənistan-Azərbaycan Dağlxq Qarabağ güc tərtib edilməsi də istisna olunmamalıdır» [25]. münaqişəsinin sülh yolu ilə həll olunması üçün məsələni dəfələrlə nüfuzlu Bütün təzyiqlərə baxmayaraq, Heydər Əliyev qətiyyətli mövqe və müd- beynəlxalq təşkilatların müzakirəsinə çıxardı, Bu baxımdan H.Əliyevin rik siyasət nümayiş etdirərək «Dağlıq Qarabağ məsələsi» ilə bağlı Azər- BMT-nin 2000-ci ilin sentyabrında Zirvə toplantısındakı çıxışı çox böyük baycanm mövqelərinin dəyişməyəcəyini ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll maraq doğurmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H.Əliyev həmin olunacağını göstərmişdir. Prezident Heydər Əliyev 2001-ci il 4-6 mart Paris, çıxışmda göstərmişdir: «BMT-nin TŞ qəbul etdiyi dörd qətpamədə AzƏrbay- 3 aprel Ki-Uest görüşlərindəki çıxışları bir daha deyilənləri təsdiq edir [26]. can Respublikasınm suverenliyi, ərazi bütövlüyü və sərhədlərinin toxunul- 2001-ci il iyunun 6-7-də Yaltada GUÖAM təşkilatma üzv olan ölkə mazlığı birmənah şəkildə təsdiqlənmiş və Ermənistan silahlı qüwələrinin başçılarmm Zirvə görüşü keçirildi ki, bu görüşdə ATƏT-in Minsk qrupu işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərindətı dərhal çıxarılmasıhı tələb etmiş- həmsədrləri də iştirak edirdi. Həmsədrlər problemin həllindən boyun dir. Ancaq TŞ-nm qərarları 1993-cü ildən bu günə qədər kağız üzərində qaçıraraq onu Azərbaycan və Ermənistan tərəflərinin öhdəsinə buraxdı. Pre- qalmaqdadır. Təcavüzlərdən, ərazi işğallarından və etnik təmizləmələr- zident H.Əliyev görüşdən qayıdarkən jumalistlərə müsahibəsində göstər- dən, təcavüzkar separatizmdən və terrorizmdən əzab çəkən dövlətlər tam mişdir ki, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həl- hüquqla gözləyirlər ki, BMT ədalətli sülhün və təhlükəsizliyin bərqərar edil- Jində artıq «müharibə variantı» istisna deyil [27]. məsi və BMT Nizamnaməsi prinsiplərinin müdafıəsi üçün maksimum sə- 2002-ci il noyabrm 22-də Praqada Avropa Atlantika Tərəfdaşlıq Şura- mərəli təkliflər görəcəkdir» [41]. sma (AATŞ) üzvü olan ölkələrin Zirvə görüşü keçirildi. Görüşdə Azərbay- Zaman Ermənistanın xeyrinə işləmirdi. Ermənistanda iqtisadi və mə- can Prezidenti H.Əliyev geniş məzmunlu çıxış etdi. H.Əliyev çıxışında nəvi durum gündən-günə pisləşdiyindən ölkəni 1,5 milyon əhali tərk et- göstərdi ki, «Nə qədər ki, gec deyil, dünya birliyi beynəlxalq hüququn norma məli olmuşdur. Belə bir vəziyyət «xeyirxah» və «fədakar» erməni lobbi- və prinsiplərinə uyğun olaraq, Azərbaycanın suverenliyinin və ərazi bü- sini fəallaşdırdı. Hətta erməni lobbisi Minsk qrupunun həmsədrlərinə necə tövlüyünün tam bərpa olunması əsasında münaqişənin sülh yolu ilə tən- təsir etmişdisə, Parisdə Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin 2001- zimlənməsi üçün əlindən gələni etməlidir» [28]. Ümumiyyətlə, ümum- ci il 27 yanvar görüşündə onlar Azərbaycan Prezidenti H.Əliyevə «yazıq» milli liderimiz Heydər Əliyevin müdrik və uğurla həyata keçirilən daxili və «kasıb» erməni xalqına bəzi «güzəştlərə» getməyi təklif etmişdilər. və xarici siyasəti nəticəsində Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ Lakin torpağmı, xalqmı ürəkdən sevən, ona bağlı olan H.Əliyev münaqişəsinin Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll edilməsi dövlətçiliyimizin mənafeyinə uyğun olmadığından həmin «təklif»i qəbul mövqeyi dəyişməz olaraq qalmışdır. 1993-2003-eü illərdə Heydər Əliyevin etmədi [23]. qətiyyətli siyasəti nəticəsində Azərbaycanın haqq işi, onun günahsız faciələrə düçar edilməsi səbəbləri dünyaya çatdırıldı, Azərbaycanm suveren hü- terrorçu dəstələr yaradıb onlara təlim verdiyini əsaslandırılmış şəkildə quqları, ərazi bütövlüyü beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən təsdiqləndi, döv- bütün dünyaya bəyan etdi. May aymda AŞ Nazirlər Komitəsinin 108-ci lətçiliyimiz qorunaraq inkişaf etdi və Azərbaycan dünyada layiqli yerini tapdı. sessiyası konsensusla Azərbaycanm təşəbbüsü ilə Avropa dövlətlərinin, o Bu gün Azərbaycan dövləti etibarlı əllərdədir. Heydər Əliyevin zəngin cümlədən Azərbaycanm ərazi bütövlüyünü təsdiq edən xüsusi kommunike idarəçilik və siyasi məktəbini keçmiş layiqli davamçı, xalqm və dünyanın qəbul etdi [33]. İyun aymda AŞ Parlament Assambleyası sessiyasmda İlham razılıqla qarşıladığı istedadlı dövlət xadimi, dərin biliyə, geniş dünyagörüşə, Əliyev Ermənistan dövlətinin Azərbaycanm işğal olunmuş ərazilərində ta- yüksək idarəetmə qabiliyyətinə malik gənc və istedadh lider İlham Heydər rix və mədəniyyət abidələrini dağıtmasmı, təbiətin amansızcasma korlan- oğlu Əliyev atasmm siyasi xəttini inamla davam etdirir. İ.H.Əliyev masına şərait yaradılmasmı faktlarla ifşa etdi. AŞ Nazirlər Komitəsinə mü- prezident seçildiyi vaxtdan keçən dövr ərzındə Azərbaycan həm siyasi, raciət edildi ki, Ermənistanm AŞ prinsiplərinə zidd olaraq Azərbaycanm həm sosial-iqtisadi, həm də beynəlxalq münasibətlər sahəsində yeni-yeni ərazi bütövlüyünü tanımamasma münasibət bildirilsin. Bu müraciət 43 ölkə nailiyyətlər qazanmışdır. Həmçinin prezidentimiz İlham Əliyevin xarici nümayəndəsinin iştirakı ilə müzakirə edildi. Nazirlər Komitəsinin bununla siyasəti sahəsində fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri «Dağlıq Qara- bağlıqərarmdaqeydolunurdu: «... Xalqlarmözmüqəddəratmı təyinetmək bağ problemi»nin sülh yolu ilə həll edilməsi, Azərbaycanm ərazi bütövlü- hüququnda ... dövlətlərin ərazi bütövlüyünə dair normalara uyğun olaraq yünün bərpa edilməsi uğrunda mübarizə təşkil edir. İ.H.Əliyev çıxışlarmda hörmət edilməlidir... .Torpaq əldə etmək məqsədilə gücdən istifadə qəbul- dəfələrlə bəyan etmişdir ki, «Azərbaycan dövləti və xalqı Dağlıq Qarabağ edilməzdir və ondan irəli gələn heç bir nəticə qanuni tanma bilməz» [34]. məsələsini ədalətlə, sülh yolu ilə həll edilməsinin tərəfdarıdır. Lakin sülh AŞ Parlament Assambleyasmm 2001-ci il 25 sentyabr tarixli iclasmda imkanlannm tukənməsi Azərbaycanm işğal altında olan torpaqlarmm İlham Əliyev erməni terrorizmini, Ermənistanm Azərbaycana qarşı keçir- silahlı yolla azad etmək hüquqlarmdan istifadə etmək məcburiyyətində diyi terror və soyqırımı siyasətində terrorçu «ASALA» təşkilatınm fəal qoya bilər. Güclü orduya malik Azərbaycan dövləti buna qadirdir. Biz heç iştirak etdiyini, törədilmiş 32 terror aktı nəticəsində 2000 adam öldürüldüyü- vaxt imkan verə bilmərik ki, Azərbaycan ərazisində ikinci bir Ermənistan nü, on minlərlə adamın yaralandığını bildirdi, terroru dəstəkləyən Ermə- dövləti yaransm». Nicatımız birlikdədir, Azərbaycan xalqı prezidentin nistan dövlətini ifşa etdi [35]. Biz il yanm ərzində Avropa Şurası Parlament ətrafmda sıx birləşərək ərazi bütövlüyünü bərpa edə bilər və edəcəkdir!!! Assambleyasmda Ermənistanın terrorçu dövlət adlandırıldığı 12 sənəd Apanlan ardıcıl və məqsədyönlü iş nəticəsində 2001-ci il yanvarm 25-də (bunlara üst-üstə AŞ PA-nm 300 deputatı imza atmışdır) qəbul olundu. Azərbaycan Respublikası Avropa Şurasma tam hüquqlu üzv qəbul olundu [29]. 2002-ci il sentyabrm 26-da AŞ PA-nın sessiyasında müzakirə edilən Azər- Millət vəkili İlham Əliyevin başçılıq etdiyi Azərbaycan parlamentinin AŞ-da baycan haqqmda məruzədə ilk dəfə bu təşkilatm çox vacib sənədində nümayəndə heyəti, bu təşkilatda səmərəli fəaliyyət göstərməyə başladı. açıq-aydın bildirilir ki, Azərbaycanın torpaqları işğal olunubdur. Ermənis- Öz işgüzarlığı ilə Avropa Şurasında böyük nüfiız qazanmış İlham Əliyev tan Azərbaycana qarşı təcavüz edibdir və bu işğal nəticəsində Azərbay- iki ildən sonra - 2003-cü il yanvarm 27-də bu təşkilatın Parlament Assam- canm bir milyondan artıq qaçqmı vardır [36]. bleyası sədrinin müavini və büro üzvü seçildi [30]. Belə bir diqqətə səbəb, 2003-cü il avqustun 4-də Azərbaycanm müasir tarixdə yeni mərhələ- həm də Beynəlxalq Venesiya Komissiyasmın sədri Puetro Aqounin qeyd nin başlanğıcmı qoymuş mühüm bir hadisə baş verdi. Dərin biliyə, geniş etdiyi kimi, Azərbaycanda apanlan islahatların Avropada razılıqla qarşı- dünyagörüşünə, yüksək idarəetmə qabiliyyətinə malik olan 42 yaşlı gənc lanması olmuşdu. Bu təşkilatda Azərbaycan nümayəndə heyətinin əsas lider İlham Əliyev Respublikanm Baş naziri vəzıfəsinə təyin edildi. məqsədi Ermənistanm təcavüzkar kimi tanmmasına nail olmaq və onu 2003-cü il Azərbaycan dövlətinin siyasi həyatmda növbəti prezident işğal etdiyi əraziləri qaytarmağa məcbur etmək idi [32]. 2001-ci il aprelin seçkiləri ili kimi əlamətdardır. Oktyabrm 15-də keçirilmiş prezident seçki- 24-də Azərbaycan nümayəndə heyəti AŞ tribunasmdan Ermənistanm azər- lərində Baş nazir İlham Əliyev səslərin əksəriyyətini qazanaraq ölkə pre- baycanlılara qarşı soyqırımı siyasəti yeritdiyini, işğal olımmuş Azərbaycan zidenti seçildi. ərazilərində, o cümlədən Dağlıq Qarabağda narkotik maddələr istehsal və Bu seçkiləri əwəlki seçkilərdən fərqləndirən başlıca cəhət, onun yeni ixrac etdiyini, bu vasitə ilə əldə olunan vəsaitlə təcavüzkar ordu saxladığmı, Seçki Məcəlləsi ilə keçirilməsidir. Bu məcəllə demokratik prinsiplərə və beynəlxalq standartlara cavab verən köklü hüquqi və siyasi sənəddir. Bu bir lider kimi tanımağa başladılar. Müxtəlif məsələlərin müzakirəsində sənədin əsas xüsusiyyətlərindən biri, beynəlxalq təşkilatların tövsiyə və fəallığı və obyektivliyi gənc Liderə böyük nüfuz qazandırır. təklifləri nəzərə almmaqla hazırlanmasıdır. Artıq fəaliyyətdə olan Seçki İlham Əliyevin səmərəli xidmətləri nəticəsində Azərbaycan haqqmda Məcəlləsi prezident seçkilərinin, eləcə də gələcəkdə keçiriləcək digər bu günə kimi erməni lobbisinin yaratdığı təsəvvürlər puç oldu. 0, sübut seçkilərin azad və demokratik, şəffaf olmasma hüquqi təminat yaratmışdır. etdi ki, dünya miqyaslı siyasətçinin layiqli şagirdi olmaqla bərabər, həm də 2003-cü il dekabrm 12-də Azərbaycan xalqı, bütün türk dünyası ona üz yetkin, ağıllı, uzaqgörən bir siyasətçidir. vermiş böyük itkidən sarsıldı. Ümummilli lider Heydər Əliyev vəfat etdi. Avropa Şurası Parlament Assambleyasmm payız iclasmdan sonra Onun dəfhi ümumxalq matəminə çevrildi. Bu gün Heydər Əliyevin siyasi İlham Əliyev, demək olar ki, diqqət mərkəzində olan bir nömrəli siyasətçi- xətti onun davamçısx prezident İlham Əliytbv tərəfindən inamla davam yə çevrildi. Onun erməni xəbisliyinə qarşı kəskin çıxışı Azərbaycana dost etdirilir. Ümummilli liderin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Respublikanm olan dövlətlər tərəfındən böyük minnətdarlıqla qarşılandı. Bədxahlarımız Milli Məclisi 2005-ci ilin aprelində «Heydər Əliyev ordeninin» təsis edil- isə onun intellektual bacarığı qarşısında təəccüblərini gizlədə bilmədilər. məsi haqqmda Qanun qəbul etdi. Bu ordenlə ilk dəfə Prezident İlham Əliyev Təqdirəlayiq haldır ki, İlham Əliyevin simasmda Azərbaycan nüma- və türk dünyasmm görkəmli şəxsiyyəti İhsan Doğramaçı təltif olundular. yəndə heyəti Avropa Şurası kimi mötəbər bir məclisdə elə ilk sessiyalar- İlham Əliyevin Avropa Şurası Parlament Assambleyasmdakı işi ilə ya- dan fəallığı ələ aldı. Sentyabrın 25-də Ermənistan nümayəndəsi Hovanes- xmdan tamş olarkən ondakı enerjiyə heyran qalmaya bilmirsən. Bu yerdə yan Avropa Şurasmm Parlament Assambleyasmm iclasmda Azərbaycanm Milli Məclisin Beynəlxalq Münasibətlər və Parlamentlərarası Əlaqələr ünvanma böhtan xarakterli iddialarla çıxış etdi. Onun çıxışı bütünlüklə Daimi Komissiyasmm sədri Səməd Seyidovun sözləri yada düşür: «Biz yalan və qarayaxmalardan ibarət idi. Hovanesyanm çıxışmı nümayəndə Strasburqda maraqlı, Azərbayean üçün yaddaqalan, önəmli hadisələrin heyətimiz çox soyuqqanlılıqla dinlədilər və Cənab İlham Əliyev ona çox şabidi o\duq. Strasburqa gedən parlament nümayəndə heyətinə millət kəskin cavab verdi. Bildirdi ki, Ermənistan əsrlər boyu bütün siyasətini vəkıli İlham Əliyev rəhbərlik edirdi. Onun apardığı səmərəli, yaddaqalan yalançı göz yaşları, süni məzlumluq, riyakarlıq əsasmda qurub: «Bu gün, bu ışlərə görə minnətdarlığımızı bildiririk. Azərbaycanm bayrağı Avropa tribunadan çıxış edən erməni nümayəndələri və öz düşündüklərini demək- Şurasmm binası qarşısmda qaldırıldıqdan sonra Avropa Şurasmm daxili dən çox-çox uzaqdırlar. Onlar Ermənistandan edilən təzyiqlər nəticəsində nizamnaməsinə görə, Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəsmi sənədləri damşırlar. Burada da təəccüblü bir şey yoxdur. Çünki onlar təcavüzkar, təqdimolunmalı idi. Bu, müstəqil dövlətimizin səlahiyyətlərini təsdiq etmək millətçi həmkarlarmın istəklərinə uyğun danışmasalar, ağır nəticələrlə üçün ən vacib məsələ idi. Həmin vacib sənədlər İlham Əliyevin səyi nəti- qarşılaşa bilərlər. Ermənistanın son illərdəki tarixində buna uyğun bir neçə cəsində 24 saat ərzində hazırlamb təqdim edildi. Bu faktm özü bir daha terror hadisəsinin baş verdiyi hələ yaddaşlardan silinməyib» [38]. sübut edir ki, İlham Əliyevin siyasi aləmdə mükəmməl təcrübəsi var. 0, Erməni tərəfinin bu kəskin çıxışları müxtəlif ölkələrin nümayəndələri beynəlxalq şəraitdə baş verən hadisələri dərhal analiz etmək və nəticə tərəfmdən çox sərt reaksiya ilə qarşılandı. Hətta hislərini gizlətməyi bacar- çıxarmaq qabiliyyətinə malikdir. Yanvarm 26-da Parlament Assambleya- mayan belə nümayəndələrdən çoxu nümayəndə heyətimizə, onun rəhbəri smın iclası öz işini davam etdirdi. Həmin iclasda Azərbaycan nümayəndə İlham Əliyevə yaxmlaşaraq bildirdilər ki, onlar bu addımı çox pis qarşıla- heyətinin səlahiyyətləri rəsmi olaraq səsə qoyuldu və təsdiq edildi. Ermə- yırlar. Hətta fikirlərini bir qədər də kəskin surətdə büruzə verərək bildi- nilər isə Avropa Şurasma daxil olmalarma baxmayaraq, tələb olunan sənəd- riblər ki, Avropa Şurasımn tribunası belə yalan, böhtan xarakterli ifadələr ləri vaxtmda təqdim edə bilmədilər. Ona görə də Ermənistan nümayəndə üçün məqbul sayıla bilməz. heyətinin səlahiyyətləri rəsmi olaraq təsdiq edilmədi və bu məsələ Parla- Ermənistan nümayəndə heyətindən sonra çıxış üçün söz verilən İlham ment Assambleyasmm yaz sessiyasma saxlanıldı» [37]. Əliyev öz tutarlı faktları ilə təcavüzkar ölkənin nümayəndəsinin gətirdiyi Qısa müddətdə Avropa Şurasmda İlham Əliyevi demokratik dəyərlərə «arqumentləri» sıfıra endirdi. dərindən bağlı, təkcə öz ölkəsinin deyil, həm də Avropanm, dünyanm qlo- Gənc lider İlham Əliyev həmin sessiyada erməni deputatın eavabmı bal məsələlərinə həssaslıqla yanaşan və prinsipial mövqe nümayiş etdirən kəsərli şəkildə verdi. Lakin dəhşətlisi o idi ki, erməni deputatı sessiyadakı Azərbaycan əleyhinə olan çıxışını respublikamızda çıxan müxalifət qəzet- «Azərbaycanm nümayəndə heyəti bu yüksək kürsüdən beynəlxalq icma- lərinin qarayaxmaları əsasında qurmuşdu. Həmin məlumat ondan ibarət idi nm diqqətini davam edən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə dönə- ki, guya Ben Laden ABŞ-da terror aktı törətdikdən sonra Azərbaycan Res- dönə cəlb etmişdir. Təhlükəsizlik Şurasmm 4 qətnamə qəbul etməsindən publikasmm ayrı-ayrı şəxsləri ilə altmış dəfə telefon əlaqəsi yaradıb. Ermə- artıq 10 il keçir. Bu qətnamələr erməni işğalçı qüwələrinin Azərbaycan ni nümayəndəsinin ermənilərin dəyirmanma su tökən müxalifət mətbuatm- ərazisindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxmasını tələb edir». «Ermənistan dan götürdüyü bu uydurmalara isə İlham Əliyev çox kəsərli cavab verdi. bu qətnamələri saymamazlığı ilə beynəlxalq icmaya meydan oxuyur. BMT Onım çıxışı böhtan pərdəsini dağıtdı, yalançı ittihamlara qarşı arqumentlərlə Təhlükəsizlik Şurası və ATƏT-in Minsk qrupu isə bununla bağlı heç bir çıxış etdi: «Azərbaycan terrorizmdən çox əziyyətlər çəkmişdir. Ermənistanm adekvat qərar qəbul etmir [37, s. 74]. Azərbaycan münaqişənin beynəlxalq təcavüzü başlandığı andan erməni terrorçu qrupları tərəfmdən Azərbaycana hüquq normalarma və prinsiplərinə əsasən sülh yolu ilə həllinə tərəfdar qarşı 32 terror aktı törədilmişdir. Bu terror aktları nəticəsində Azərbaycanda olduğunu dəfələrlə bildiribdir. Biz bu yöndə səylərimizi davam etdirmək- 2 min adam öldürülmüş, on minlərlə adam yaralanmışdır. Azərbaycan xal- də israrlıyıq və beynəlxalq icmanın fəal iştirakma ümid edirik. Azərbaycan qma qarşı terror aktları avtobuslarda, gəmilərdə, metro vaqonlarmda törə- heç zaman «mövcud reallıqlar» əsasmda «həll variantı» ilə razılaşmayacaq dilmişdir. Erməni terrorçularmm Azərbaycan xalqma qarşı törətdikləri terror və torpağmın bir qarışını belə heç kimə verməyəcəkdir. Azərbaycanm aktlan Ermənistan silahlı qüwələrinin Azərbaycana genişmiqyaslı təcavü- səbri sonsuz deyil və heç kim bundan sui-istifadəyə cəhd etməsin. zünün əsas elementlərindən biridir. Bu terrorizmin nəticəsi kimi on minlərlə Məsələnin həll olunmasma görə məsuliyyət işğalçı Ermənistanm üzərinə azərbaycanlı öldürülmüş, bir milyon adam qaçqın vəziyyətinə düşmüş, Azər- düşür, işğalın qurbanı olan Azərbaycanm üstünə yox. Beynəlxalq icmanm baycan ərazisinin 20 faizi Ermənistan tərəfüıdən işğal olunmuşdur. Erməni tutduğu passiv müşahidəçi mövqeyi yaranmış çıxılmaz vəziyyəti daha da terrorçu təşkilatı «ASALA» Ermənistanın Azərbaycana qarşı sön 13 ildə hə- gərginləşdirə bilər [37, s. 75]. yata keçirdiyi terror və soyqırımı siyasətində çox fəal rol oynamışdır» [39]. «Təəssüf hissi ilə bildirirəm və bımu hamı anlamalıdır ki, beynəlxalq Bu sözlər doğrudan da, ermənilərə sərt bir mesaj idi. Bundan sonra nü- icmanm fəaliyyətsizliyi bu pozucu siyasəti davam etdirməkdə Ermənista- mayəndə heyətimizin rəhbəri daha sərt mövqe tutaraq^erməni terrorizminə nm özünə arxayınlığmı gücləndirməyə xidmət edir. Həm ATƏT-in Minsk göz yuman bütün dünyanı təqsirləndirdi: «Göründüyü kimi, bu gün Avropa qrupu, həm də BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası təcavüzkarm qarşısmda geri Şurasmda terrorizm məsələsi müzakirə olunur. Bütün dünya terrorizmlə çəkildilər və bununla öz fəaliyyətlərinin və niyyətlərinin ciddi surətdə üz-üzə gəlmişdir. Halbuki illərdən bəri Türkiyə bu terrorizmm sıxıntılarını davam etdirilməsini şübhə altına aldılar» sözlərilə davam etdirən cənab yaşayır. Erməni terror təşkilatı olan «ASALA» 1960-cı ildən 1984-cü ilə İlham Əliyev daha sonra demişdir: «İşğalçımn cəzalandırılmaması nəinki qədər Avropada, hətta Amerikada bir çox türk təmsilçilərini öldürmüşdür. bütün beynəlxalq təhlükəsizlik sistemini, həm də beynəlxalq hüququn Amma bu acı həqiqətdən dünyanm tükü tərpənmədi. «ASALA»nm fəaliy- prinsip və normalarmı ciddi surətdə şübhə altma almağa başlayır. Bu cür yəti davam etdirildi, Dağlıq Qarabağda azərbaycanlı qardaşlarımız yurdla- münasibət beynəlxalq icmaya bir çox hallarda baha başa gəlir» [37]. rmdan didərgin salmdı. Hazırda onlar qaçqm həyatı yaşayırlar. Dağlıq Daha sonra öz çıxışmı davam etdirən İlham Əliyev bildirmişdir ki, Qarabağda separatçı, terrorçu, işğalçı siyasəti həyata keçirən «ASALA»dır, «Biz Təhlükəsizlik Şurasma müraciət edirik ki, yuxarıda sadalanan 4 qət- onun qalıqlarıdır. Biz bütün dünyanm bunu bilməsini istəyirik. «ASALA» namə ilə bağlı lazımi tədbirlər görülməsini təmin etsin və gözləyirik ki, tə- dəstəyini Ermənistan dövlətindən alan terrorçu təşkilatdır. Qarabağdakı mas xəttində, eləcə də işğal olunmuş ərazilərdə cinayətkar və təcavüzkar işğal tamamilə terror faktıdır. Əgər dünya terrorizmə qarşıdırsa, onda bımu əməllərə son qoyulacaq, işğalçı qüvvələr Azərbaycan ərazilərindən qeyd- da nəzərə almalıdır» [39]. şərtsiz, dərhal və tamamilə çıxarılacaqdır» [37, s.181]. Gənc lider bu çıxışı Azərbaycan Respublikasının Baş Naziri İlham Əliyev 2003-cü il sentyab- ilə problemin həllinə daha ciddi yanaşılmasına diqqət artırdı. rın 24-də Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizama 2003-cü il 15 oktyabr prezident seçkilərində İlham Əliyevin inamh qə- salmmasında beynəlxalq dəstəyin qazanılmasmm zəruri olduğunu nəzərə ləbəsi beynəlxalq münasibətlərin yeni mərhələsinin formalaşmasına bö- alaraq BMT Baş Məclisinin 58-ci sessiyasmdakı çıxışmda bəyan etmişdi: yük təsir göstərdi. İlham Əliyevin dövlət başçısı kimi öz səlahiyyətlərinin icrasma başlamasından sonra Azərbaycanm xarici, siyasi, iqtisadi və bey- təşkilatlar çərçivəsində, həm də ikitərəfli münasibətlərdə dəstəklənən si- nəlxalq əlaqələrinin genişlənməsi və maraqlarının təmin olunması yasət yürüdən Azərbaycan Prezidenti mövcud durumu təhlil edərək demiş- prosesində inkişaf etdirildi. Prezident İlham Əliyevin dünyanm bir sıra söz dir: «Son dövrlərin siyasi təhlili göstərir ki, Azərbaycan dövlətinin hər bir sahibi olan dövlətlərinə rəsmi səfərləri və yürütdüyü uğurlu xarici siyasət ölkə ilə imzaladığı sənəddə Azərbaycanm ərazi bütövlüyünün tanmması nəticəsində BMT TŞ-m üzvlərinin hamısı Azərbaycamn ərazi bütövlüyü- və dəstəklənməsi onu göstərir ki, bütün beynəlxalq ictimaiyyət, dünyanm nün tanmmasma tərəfdar olduqlarmı bildirdi. Hətta 2006-cı ilin dekabrmda siyasi elitası bu məsələnin Azərbaycanm ərazi bütövlüyü prinsipləri əsa- ABŞ prezidenti Corc Buş Azərbaycan hökumətinin Dağlıq Qarabağ müna- smda həll edilməsini mümkün sayır. Heç vaxt Azərbaycamn ərazi bütöv- qişəsmə dair siyasi xəttini bəyəndiyini bildirir. Bu uğur Prezident İlham lüyü pozula bilməz. Dağlıq Qarabağa heç vaxt müstəqillik verilməyəcəkdir. Əliyev diplomatiyasmın mühüm nailiyyəti idi [50]. Əgər dünya birliyi 1990-cı illərin ortalarmda - o vaxt Azərbaycan iqtisadi İşğalçı Ermənistanm konstruktiv mövqe nümayiş etdirmək, mimaqişə- və siyasi cəhətdən o qədər də güclü deyildi - Dağlıq Qarabağm müstəqil- nin həllinə təşəbbüs göstərmək əvəzinə Azərbaycan əleyhinə dünyanın liyini tanımayıbsa, bugünkü vəziyyətdə Azərbaycanm güclü dövlət olduğu istənilən yerində güclü təbliğat apardığı, böhtan, yalanlar yağdırdığı və bir dövrdə heç də bunu tanımayacaqdır». Bununla da danışıqlarm uzım tarixi təhrif edərək xalqımızı ləkələmək istədiyi bir zamanda Azərbaycan illərdir getməsini, ciddi irəliləyişin görünmədiyini, Ermənistanm qeyri-sə- dövlətinin başçısı haqlı olaraq onlara tarixi proseslərin bəzi məqamlarını mimi, qeyri-konstruktiv siyasəti nəticəsində razılaşmaya nail olunmadığım xatırlatdı və kəskin fikir söylədi: «Ermənistan on ildən artıqdır ki, Azər- bildirdi. Eyni zamanda bunu artıq bütün dünya ictimaiyyətinin və bu mə- baycan torpaqlarmı işğal edıb, indı ısə Azərbaycam işğal siyasətində itti- səJə iJə bağlı bilavasitə məşğul olan ATƏT-in Minsk qrupumm həmsədr- ham edir. Bizim ata-baba torpağımız olan İrəvan xanhğı, Zəngəzur mahalı, lərinin də gördüyünü bildirdi və danışıqlarm nəticələrinin uğursuz olma- digər torpaqlar indi Ermənistan dövləti üçün torpaq'olubdur. Bunlar bizim smm əsas səbəbinin açıqlanmamasma eyham vurdu. tarixi torpaqlarımızdır, ancaq biz Ermənistana qarşı torpaq iddiası irəli Biz öz ərazi bütövlüyümüzü heç vaxt güzəştə getməyəcəyik. Azərbay- sürmürük. Halbuki sürə bilərik. Çünki indüci Ermənistanm yerləşdiyi ərazi canm ərazi bütövlüyü toxunulmazdır, Dağlıq Qarabağa heç vaxt müstəqil- qədim Türk-Azərbaycan torpaqlarıdır. Əgər onJar öz xalqmm gələcəyi lik verilməyəcəkdir. Azərbaycan rəhbərliyi və Azərbaycan xalqı heç vaxt haqqmda düşünürlərsə, öz siyasətində dəyişiklik etməlidirlər. Azərbayca- bununla razı olmayacaqdır. Beynəlxalq ictimaiyyət isə Dağlıq Qarabağm mn işğal olunmuş torpaqlarmdan qeyri-şərtsiz çıxmahdırlar və Türkiyəyə müstəqilliyini heç vaxt tanımayacaqdır. Biz danışıqları bu istiqamətdə qarşı əsassız ittihamlardan əl çəkməlidirlər. Əks təqdirdə, Ermənistanın aparırıq. Sizə deyə bilərəm ki, damşıqların əsas mahiyyəti ondan ibarətdir özünün müqəddəratı sual altma düşə bilər. Azərbaycan heç vaxt Dağlıq ki, Azərbaycamn zəbt olunmuş bütün torpaqları işğalçılardan azad edilsin, Qarabağm itirilməsinə razılıq verməyəcək, nəyin bahasma olursa-olsün, Azərbaycan vətəndaşları - məcburi köçkünlər həmin torpaqlara qayıtsın- doğma torpaqJarını azad edəcək. Ərazi bütövlüyünü bərpa edəcək. Dağlıq lar, o cümlədən də Dağlıq Qarabağa qayıtsmlar. Bu, bizim prinsipial möv- Qarabağ əzəli Azərbaycan torpağıdır. Ermənilər oraya XIX əsrin əvvəllə- qeyimizdir və bu mövqedən bir addım da kənara çıxmayacağıq. Ermənis- rində köçürülmüşlər. Bir dəfə Azərbaycan, türk torpağmda erməni dövləti tan bunu nə qədər tez başa düşsə, onlar üçün bir o qədər yaxşıdır. Biz heç yaradılıb, burada ikinci erməni dövlətinin yaranmasma biz heç vaxt imkan vaxt imkan verə bilmərik ki, Azərbaycan torpağmda ikinci erməni dövləti vermərik. Biz uzun illər ərzində danışıqlar yolu ilə çalışırıq ki, məsələni yaradılsın. Əgər Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilər öz müqəddəratlarmı həll edək. Amma hələ ki buna müvəffəq olmamışıq. Biz öz siyasətimizi həll etmək istəyirlərsə, onu Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll aparacağıq. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü damşıqlar predmeti deyil, olma- etsinlər, yaxud da əgər bunu istəmirlərsə, onda Dağlıq Qarabağdan çıxıb yıb və heç vaxt olmayacaqdır. Azərbaycanın suverenliyi, ərazi bütövlüyü başqa yerdə özləri üçün ikinci dövlət yaratsmlar. Hər halda Azərbaycan bərpa ediləcəkdir deməsi bu prosesin ölkəmizin xeyrinə irəliləməsinin torpağmda ikinci erməni dövlətinin yaradılması qeyri-mümkündür» [38]. perspektivliliyini göstərdi» [38, s.194]. Prezident İlham Əliyevin çoxcəhətli fəaliyyətinin mərkəzində işğal Müstəqil Azərbaycanm mövqeyinin beynəlxalq hüquq normalarma olunmuş torpaqlarımızm azad olunması və köçkünlərin doğma yerlərinə əsaslanan və tam şəkildə bütün dünya birliyi tərəfindən, həm beynəlxalq qayıtması dayanır. İlham Əliyev Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində nəinki tutduğu mövqedən bir an belə geri çəkil- prosesinə ağır zərbə vurur». Azərbaycan Prezidenti faktlarla sübut edir ki, mədi, hətta hücum diplomatiyasma rəvac verdi və hərtərəfli mübarizəyə ermənilər tarix boyu həmişə qonşuluqda nankorluq, nanəciblik göstərib, başlamağa çağırdı. Prezidentin diplomatlarla görüşdə dediyi «Biz müdafiə- azərbaycanlılara onlarm yaxşıhğı əvəzində pislik edib, dəfələrlə xalqımıza dən hücuma keçməliyib) fıkri ermənilərm «Biz Dağlıq Qarabağ problemi- qarşı soyqırımı təşkil ediblər. ni indiki reallıqla razılaşmaqla həll etməliyik» tezisinə tutarlı cavab oldu. Davakar erməni separatizmi, xalqımıza və ölkəmizə olduqca böyük zi- Azərbaycan Prezidentinin Türkiyədəki çıxışı bir daha göstərdi ki, Dağlıq yan gətirmişdir. Dağlıq Qarabağ və ona bitişik 7 rayonu işğal edən ermə- Qarabağ münaqişəsinin həllində beyqelxalq qüvvələrin müsbət rəyinə nilər burada misilsiz talanlar, qırğınlar, ölçüyəgəlməz vəhşiliklər törətmişlər. etibar etsək belə, yenə də bu problemin həllində iki qardaş dövlətin məsu- Onlar öz qanımsuz hərəkətlərinə «qanuni» don geyindirmək üçün «millətlə- liyyəti ön planda olmalıdır. Prezident türk dövlətləri və cəmiyyətlərinin rin öz müqəddəratmı təyin etmək hüququ»ndan yararlanmaq istəyirlər. Lakin toplantısmda Ermənistanm Türkiyə və Azərbaycana qarşı informasiya mü- bu siyasət Respublika Prezidenti İ.H.Əliyev tərəfmdən dəfələrlə beynəlxalq haribəsinə cavab olaraq güclü informasiya hücumuna keçməyi tövsiyə etdi. səviyyədə ifşa edilərək bildirilmişdir ki, ermənilər artıq bir dəfə öz «mü- Azərbaycan Prezidenti öz çıxışmda vurğuladı ki, «Azərbaycanm işğal qəddəratlarmı» təyin edərək Azərbaycanm qədim torpaqlarmda «Ermənis- olunmuş torpaqları, Türkiyəyə qarşı əsassız ittihamlar, qondarma soyqırı- tan dövləti» yaradıblar. Bu acı həqiqətin təkrarlanmasına heç vaxt yol verə mmm tanıdılması cəhdləri - bütün bunlar bizim xalqımıza qarşı yönəldilən bilmərik. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi artıq beynəlxalq səviyyə almışdır. əməllərdir. Soyqırımım törədən vəhşilər bizi soyqırımda ittiham edirlər və ABŞ-m Müdafıə naziri D.Ramsfeldin və Bolqarıstanm Müdafıə naziri bəzi hallarda bu, uğur gətirir. Bir çox hallarda xarici ölkələrin onlar tərə- N.Şvinarovun Bakıya səfərləri gedişində hərbi əməkdaşlıq məsələlərinin findən pulla, rüşvətlə ələ almmış riyakar siyasətçiləri onların səsinə səs müzakirə olunması, ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin və Avropa Par- verirlər. Bu, ədalətsizliyin zirvəsidir. Bu, mənəviyyatsızlığm zirvəsidir. lamentinin Cənubi Qafqaz üzrə məruzəçisi Per Qartonun Bakıda Ermə- Biz buna qarşı mübarizə aparmalıyıq! ...Biz güclənməliyik, hərtərəfli - nistan-Azərbayean Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsinə dair hərbi, iqtisadi, siyasi cəhətdən birgə fəaliyyət gösfərməliyik!» [50]. Gənc müzakirələr aparması və Prezident İlham Əliyevin Azərbaycanın öz ərazi- lider İlham Əliyevin məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsidir ki, dünya ləri üzərində suveren hüquqlarım bərpa etməsinə dair qətiyyətli mövqe ictimaiyyəti Azərbaycan torpaqlarmm 20 faizini işğal etmiş Ermənistanı nümayiş etdirməsi Azərbaycanm çoxşaxəli və fəal xarici siyasətini əks təcavüzkar kimi tanımağa başlayıbdır. etdirən mühüm addımlardan idi [37, s. 16-17]. Prezident İlham Əliyev xarici dövlətlərə rəsmi işgüzar səfərləri zamanı, Beynəlxalq təşkilatların Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ beynəlxalq təşkilatların mötəbər məclislərində Ermənistanm mövqeyini münaqişəsinə ikili standartlarla yanaşmasım tənqid edən və buna son qo- dəlil-sübutlarla kəskin tənqid edərək, onun ədalətsiz, prmsipsiz yolunu yulmasını tələb edən İlham Əliyev 2003-cü il noyabrın 15-də Prezident bütün dünyaya bəyan etmişdir. Lakin erməni tərəfi Azərbaycan diplomati- Sarayında Avropa Parlamentinin Xarici Əlaqələr, İnsan Hüquqları, Birgə yasının nümayiş etdirdiyi qətiyyətə cavab kimi işğal olunmuş ərazilərdə Təhlükəsizlik və Müdafiə Siyasəti Komitəsinin Cənubi Qafqaz üzrə mə- komanda-qərargah hərbi təlimlər keçirməklə, 2008-ci il avqustun 8-də isə ruzəçisi Per Qartonu qəbul edərkən demişdir: «Biz ümidvarıq ki, Avropa Dağhq Qarabağda yerli özünüidarəetmə orqanlarma qondarma seçkilər İttifaqı, Avropa Parlamenti bu məsələdə fəal rol oynayacaqdır. Əlbəttə, keçirməklə BMT-nin, ATƏT-in qərar və qətnamələrini bir daha ayaq altmda Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi region üçün böyük qoymuş oldu. Bununla əlaqədar, problemin həlli ilə məşğul olan beynəl- təhlükədir. Bu münaqişənin nəticəsində Azərbaycanm 20 faiz torpaqları xalq təşkilatlara və dünya dövlətlərinə Azərbaycanın hakim partiyası olan işğal olxmmuş və bir milyon azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkün vəziy- YAP-m etdiyi müraciətdə deyilirdi ki, belə fiməkar hərəkətlər «Ermə- yətinə düşmüşdür. ATƏT-in Minsk qrupu uzun illərdir ki, bu məsələ ilə nistan tərəfinin beynəlxalq təşkilatlarm, o cümlədən Avropa Şurasmır məşğul olur, amma əfsuslar olsun ki, heç bir nəticə əldə edilməmişdir. He- Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsinə dair qəbuı sab edirəm ki, bu münaqişənin həll olunması üçün ilk növbədə, ikili stan- etdiyi sənədlərə və çağırışlara məhəl qoymadığmı bir daha göstərməklə dartlar siyasətmə son qoyulmalıdır, işğalçı dövlətdən işğal etdiyi torpaq- münaqişə regionunda vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir, danışıqlar lardan geri çəkilməsi tələb olunmalıdır. Sevindirici haldır ki, artıq Avropa strukturlarında bu istiqamətdə işlər aparılır və Avropa Şurasmın Ermənis- məqsədyönlü iş aparmışdı. Belə ki, aprelin 28-də Davos görüşü, iyunun tam işğalçı dövlət kimi tamması bunu əyani şəkildə göstərir. Ümidvaram 21-də Praqa danışıqları, sentyabrm 16-da Astana toplantısı, noyabrın 19-da ki, digər Avropa strukturları da bu təşəbbüsə qoşulacaqlar və məsələyə öz Berlin və dekabrın 9-da Brüssel danışıqları Ermənistan tərəfınin qeyri- mövqelərini birmənalı şəkildə bildirəcəklər» [37, s. 367]. Azərbaycan rəh- konstruktiv mövqe tutması ucbatmdan heç bir nəticə vermədi. Bəzi dövlət- bərliyi qəti şəkildə bütün dünyaya bəyan etmişdir ki, onlar Azərbaycanm lərin irəli sürdüyü «ümumi dövlət» təklifı və Rusiya ilə hərbi əməkdaş- bir qarış torpağım belə güzəştə getməyəcəklər. lığın vüsət almasına görə Ermənistanda yaranmış əhvali-ruhiyyə erməni İlham Əliyev 2004-cü il yanvarın 23-də «Fiqaro» qəzetinə verdiyi mü- tərəfində Azərbaycana qarşı öz şərtlərini diqtə etmək həvəsini bir az da sahibəsində bildirdi ki, «Rusiya Erməılistanla müttəfıq olmasma baxmaya- gücləndirdi. Belə şəraitdə məsələnin sonsuzluğa qədər uzanacağmdan eh- raq, bu məsələnin həllində mühüm rol oynayan ABŞ və Fransa da vardır. tiyat edən bəzi beynəlxalq təşkilatlar müxtəlif təşəbbüslərlə çıxış etməyə Minsk qrupuna daxil olan bu ölkələr birlikdə təzyiq göstərməlidirlər ki, başladılar. AŞ PA-nın Siyasi Komitəsi Azərbaycana və Ermənistana çağırış Ermənistan bizim əraziləri azad etmək məcburiyyətində qalsın, biz Qara- ünvanlayaraq ATƏT-in himayəsi və səyi nəticəsində Ermənistan-Azər- bağın müstəqilliyini və onun Eraıənistana birləşdirilməsini heç vaxt qəbul baycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin aradan qaldırılmasmın mümkünsüz- etməyəcəyik» [50]. lüyü mövcud olduğu təqdirdə məsələyə BMT-nin Beynəlxalq Məhkəmə- Prezident İlham Əliyev yüksək sülh mədəniyyətinə malik şəxsiyyətdir. sində baxılacağı barədə xəbərdarlıq etdi [50]. O, sülhün miirəkkəb daxili quruluşunu, dinamikasım, dramatizmini dərk Gənc lider İlham Əliyev öz çıxışlarmda Birləşmiş Millətlər Təşkilatı edərək Azərbaycamn ərazi bütövlüyü üçün bütün incə yollardan, dinc vasi- Təhlükəsizlik Şurasmm münaqişənin həllinə, sülhün əldə olunmasma ki- tələrdən istifadə etmişdir və edir. 2004-cü il 26-27 iyünda NATO-nun fayət qədər diqqət yetirməməsini vurğulayır, işğal altında qalan ərazilərdə Istanbul Zirvə Görüşü çərçivəsində «Avroatläntik Ittifaqı yol ayrıcında» transmilli cinayətkarlığm güclənməsini, bəşəriyyət üçün yeni təhlükə mövzusunda keçirilmiş beynəl'xalq konfransda etdiyi çıxışmda Ermənis- mənbəyinə çevrilməsini diqqətə çatdırdı. Problemin nizamlanması istiqa- tan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində beynəlxalq mətində Dünya birliyinin nümayiş etdirdiyi soyuqqanlılığın, sabah onları qurumların rolu məsələsinə toxunan İlham Əliyev demişdir: «Biz istərdik ki, daha böyük təhlükələrlə qarşı-qarşıya qoyacağını anlatdı. İlham Əliyev yalnız ATƏT deyil, Avropa Birliyi, Avropa Şurası və digər beynəlxalq təş- BMT Baş Assambleyasının 59-cu sessiyasmdakı çıxışında Ermənistan-Azər- kilatlar da məsələnin həllində fəal rol oynasınlar. Əlbəttə, ATƏT-in Minsk bayçan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə münasibətdə dövlətimizin mövqe- qrupmun məsələni hə\l etmək üçiin manäatı vardır və biz bu mandata yini bir daha açıqladı, Təhlükəsizlik Şurasının fəaliyyətinə iradlarım hörmətlə yanaşırıq. Amma düşünürəm ki, daha geniş beynəlxalq ictimaiy- bildirdi və qeyd etdi ki, «Beynəlxalq qurumun bir çox hallarda problemə yətin bu yönümdə fəal rol oynamasımn vaxtı çatmışdır». Sevindirici hal qeyri-konstruktiv münasibəti münaqişənin aradan qaldırılmasma, sülhün ondan ibarətdir ki, İlham Əliyev Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ əldə olunmasına deyil, əksinə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı növbəti münaqişəsini nizamlamaq üçün nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları və aparıcı ərazi iddiaları irəli sürməsinə, ümumilikdə regionda vəziyyətin daha da gər- dövlətləri bu işə cəlb edə bilmişdi. ginləşməsinə zəmin yaradır. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Birləşmiş 2004-cü il aprelin 28-də Polşanın paytaxtı Varşavada Dünya (Davos) Millətlər Təşkilatına üzv qəbul olunduğu gündən etibarən Dünya birliyi iqtisadi sammitində iştirak edən Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri ölkələrini Ermənistanın yeritdiyi işğalçılıq, soyqırımı və etnik təmizləmə yaranmış əlverişli fursətdən istifadə edərək əvvəlcə Minsk qrupu həm- siyasətinin qarşısım almağa, dövlətimizin beynəlxalq hüquq normalarına sədrlərinin iştirakı ilə və eləcə də təkbətək görüşərək Ermənistan-Azər- əsasən təsbit olunmuş hüquqlarmm, məcburən daimi yaşayış yerlərini tərk baycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə dair Praqa danışıqları əsa- etmiş vətəndaşların hüquq və azadlıqlarınm təmin edilməsində konstruktiv sında müzakirələr aparmış, məsələnin həlli üçün konstruktiv şəkildə uğurlu mövqe tutmağa çağırsa da, beynəlxalq qurumların fəaliyyətsizliyi üzündən addımlar atmışlar [5-]. heç bir nəticə almmamışdır. Halbuki BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması etdiyi qətnamələrdə Azərbaycamn ərazi bütövlüyünün, onun dövlət sər- istiqamətində Prezident İlham Əliyev 2004-cü ilin ikinci yarısında xeyli hədlərinin pozulmasmm yolverilməz olduğu açıq göstərilmişdir» [37]. Prezident İlham Əliyevin dünyanm mötəbər kürsülərindən cəsarətlə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin apardığı siyasi mübarizəyə «Aydın məsələdir ki, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasmın, ATƏT-in və onun əsaslanan Azərbaycan diplomatiyası ölkə həqiqətlərinin beynəlxalq icti- Minsk qrupunun problemə passiv və laqeyd münasibət göstərdiyi şəraitdə maiyyətə çatdırılmasında daha da fəallaşdı. Bu diplomatik fəallıq ardıcıl Ermənistan işğalçılıq əməllərindən və destruktiv mövqeyindən əl çəkmə- və sistemli fəaliyyətin həyata keçirilməsi ilə müşayiət olunmağa başladı. yəcəkdir» deməsi yüksək siyasi iradənin nümayişidir. Bu yerdə görkəmli Ermənistanın beynəlxalq hüquq norma və prinsiplərinə məhəl qoymayan siyasətçi Vrend Skoytroftuk 2002-ci ildə «Mən Azərbaycanın gələcəyinə işğalçı dövlət olması faktiki olaraq bir çox dünya dövlətləri tərəfindən qəbul nikbin baxıram. İlham Əliyev bizə güciü siyasətçi təsiri bağışlayır», fikri- edildi. Bu da münaqişə barədə həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə nin reallığa çevrildiyi təsdiqlənir [38]. çatdırılmasmda çox mühüm amil kimi özünü göstərdi. Ermənistanın siyasi Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin uzun müddət mövqelərinin sarsılmasma zəmm yaratdı. ATƏT-rn Minsk qrupunun son beynəlxalq təşkilatların müzakirə obyektinə çevrilməsinə baxrnayaraq, bu illərdə öz fəaliyyətmi xeyli dərəcədə gücləndirməsi dünyanm ən aparıcı məsələ hələ də öz ədalətli həllini tapmamışdır. Lakin bütün bunlar möh- beynəlxalq təşkilatlarmm Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ müna- kəm iradəli gənc Prezidentimizi bu yoldan çəkindirmədi. Azərbaycan qişəsinə daha çox diqqət ayırması bunu əyani şəkildə sübut etdi. Avropa Prezidenti İlham Əliyev bütün gücünü Azərbaycan dövlətinin ərazi bütöv- Şurası, Avropa Birliyi, İKT kimi nüfuzlu beynəlxalq qurumlar, habelə lüyünün bərpası yolunda əsirgəmədi. BMT-nin problemin həllində ərazi toxunulmazhğı prmsipini önə çəkməsi 2005-ci il yanvarın 3-də İlham Əliyev BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası- respublikamızı beynəlxalq əməkdaşlıq mərkəzinə çevirdi. ABŞ-m müna- nm iclasında Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ara- qişənin bu prinsip əsasında həllinə tərəfdar olması problemm həlli istiqamə- dan qaldırılması sahəsində proseslərin əlverişli istiqamətdə getməsmə nail tində əhəmiyyətli nəticə oldu. Ermənistanuı münaqişənin «Praqa prosesi», olunduğunu və bu problemin Praqa prosesi əsasmda həllində «yeni mər- yəni «mərhələli həlli» modeli ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalması hələlərin» başlandığmı bəyan etmişdir. Azərbaycan və Ermənistan respub- Azərbaycan hökumətinin siyasi arenada nüfıızunu artırdı [52]. likalarmın Xarici İşlər nazirləri E.Məmmədyarov və 'V.Oskanyanın 2005-ci Bütövlükdə 2006-cı il Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ müna- il yanvarın 11-də Praqa görüşündən sonra Strasburqda AŞ PA-mn Siyasi qişəsmdə Azərbaycan tərəfinin fıküləri xarici dövlətlər üçün daha prioritet Komitəsində qurumun Dağlıq Qarabağ üzrə məruzəçisi Devid Atkinsonun oldu. Qondarma «Dağlıq Qarabağ respublikası»nda keçirilmiş «referen- Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin real nəticələrini dum»un beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tanınmaması, BMT-nin Baş obyektiv əks etdirən hesabatı dinlənildi. Hesabatda Ermənistanm işğalçı Assambleyasmda Azərbaycan torpaqlarınm işğal edilməsi faktınm sənəd- dövlət kimi tanınması məsələsinə bir daha toxunuldu. Dağlıq Qarabağ lərdə əksini tapması, Azərbaycamn Qarabağ bölgəsində ermənilər tərəfin- probleminin birdəfəlik ədalətli həlli istiqamətində beynəlxalq təşkilatlara, dən törədilmiş yanğmlar haqqmda sənədlərin ATƏT-də qəbul edilməsi və konkret olaraq ATƏT-in Minsk qrupuna səmərəli kömək etmək əzmində bu quruma daxil olan dövlətlərə göndərilməsi üçün qərarın qəbul edilməsi olduğunu bildirdi. «Praqa prosesi»nin nəticələrinə beynəlxalq ictimaiyyə- müsbət hal kimi qiymətləndirilməlidir. tin nikbin baxmasmın əsasını təşkil edən Dağlıq Qarabağ probleminin mər- Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq hələli həlli variantmm dövlət başçıları səviyyəsində müzakirəsinin başlan- problemə çevrilməsi, onun sülh yolu ılə və birdəfəlik həlli üçün mühüm ması (Varşava görüşü), ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin vasitəçiliyi perspektiv sayılsa da, bu problemin xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq, hələ də ilə Azərbaycan və Ermənistan Xarici İşlər nazirlərmin, habelə münaqişə həll edilməmiş qalmasınm əsas səbəblərindən biri beynəlxalq təşkilatların üzrə prezidentlərin xüsusi nümayəndələrüıin ardıcıl danışıqlar aparması bu məsələdə ciddi mövqe tutmaması, işğalçı Ermənistana qarşı sanksiyalar mühüm mərhələ oldu. Amerika Birləşmiş Ştatlarının dövlət katibi Pauell tətbiq etməməsidir. Ancaq beynəlxalq təşkilatlarm Ermənistan-Azərbaycan Azərbaycan Xarici İşlər naziri E.Məmmədyarova göndərdiyi cavab mək- Dağlıq Qarabağ münaqişəsmin həllinə dair qərar və qətnamələrini müsbət tubunda yazırdı: «Birləşmiş Ştatlar münaqişənin sülh yolu ilə həllinə hal kimi qəbul etməklə münaqişənin birdəfəlik həllinə nail olmaq üçün sadiqdir və bu məqsədlə ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində də daha ge- perspektiv və potensial imkanları nəzərə alaraq bu problemin həlli istiqamə- niş diplomatik səviyyədə fəal işimizi davam etdirəcəyik» [50, s. 11]. tində mübarizənin gücləndirilməsinə böyük ehtiyac olduğu unudulmamahdır. Prezident İlham Əliyevin çıxışmda bu məsələ konkret və məzmunlu can Respublikasmm Prezidenti İlham Əliyevin böyük qətiyyətlə həyata şəkildə öz şərhini tapmışdır: «Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ keçirdiyi xarici siyasət kursu xalqımızm milli maraqlarma tam cavab verir. münaqişəsi, əfsuslar olsun ki, 2007-ci ildə öz həllini tapmadı. Amma gü- Respublikamızm beynəlxalq aləmdə daha da tanmmasına, sülh, əməkdaş- nah bizdə deyil, günah Ermənistamn qeyri-konstruktiv mövqeyindədir. lıq və tərəqqi mərkəzinə çevrilməsinə xidmət edir. Azərbaycanm malik Biz danışıqları aparırıq. Baxmayaraq ki, danışıqlarm hələ heç bir nəticəsi olduğu iqtisadi potensial, dövlət rəhbərlərinin həyata keçirdiyi kompleks yoxdur. Sadəcə olaraq, biz çalışırıq ki, bu məsəiəni sülh yolu ilə həll edək, islahatlar kursunxm milli maraq və mənafelərimizi daha etibarlı səviyyədə beynəlxalq hüquq əsasmda həll edək. Əfsuslar olsun, Ermənistan tərəfmin təmin etməsi, Azərbaycanm sürətli inkişafı Ermənistan-Azərbaycan Dağ- qeyri-konstruktiv mövqeyi, işğalçı siypsəti imkan vermədi ki, biz 2007-ci lıq Qarabağ münaqişəsinin həllində uğurlu nəticə əldə edilməsinə, proble- ildə bu məsələni həll edək. Biz öz ərazi bütövlüyümüzü heç vaxt güzəştə min sülh yolu ilə, BMT nizamnaməsmə, ATƏT-in əsas prinsip və qərarla- getməyəcəyik. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü toxunulmazdır, Dağlıq Qara- rma, beynəlxalq hüquq normalarma uyğun şəkildə, Azərbaycanm ərazi bağa heç vaxt müstəqillik verilməyəcəkdir. Azərbaycan rəhbərliyi və Azər- bütövlüyü prinsipi əsasmda həll edilməsinə böyük inam yaradır. Bu gün baycan xalqı heç vaxt bununla razı olmayacaqdır. Beynəlxalq ictimaiyyət ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin möhtəşəm ideyaları reallığa çevrilir. isə Dağlıq Qarabağm müstəqilliyini heç vaxt tanımayacaqdır. Biz danı- Azərbaycan diplomatiyasınm gərgin səyləri öz bəhrəsini verməkdədir. şıqları bu istiqamətdə aparırıq. Sizə deyə bilərəm ki, danışıqların əsas Azərbaycan sürətlə Avroatlantika məkanma intiqrasiya olunur. Qonşu Gür- mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Azərbaycanm zəbt olunmuş bütün torpaqları cüstan, Türkiyə, İran və Rusiya ilə münasibətlər daha da yaxşılaşmışdır. işğalçılardan azad edilsin, Azərbaycan vətəndaşları - məcburi köçkünlər NATO ilə fərdi tərəfdaşlıq barədə razılıq əldə olunmuşdur. Azərbaycanm həmin torpaqlara qayıtsmlar, o cümlədən də Dağhq Qarabağa qayıtsmlar. BMT, ATƏT, Avropa Şurası və digər nüfuzlu təşkilatlarda mövqeyi daha Bu, bizim prinsipial mövqeyimizdir və bu mövqedən bir addım da kənara da möhkəmlənmişdir. Azərbaycan Respublikasmın Prezidenti İlham çıxmayacağıq. Ermənistan bunu nə qədər tez başa düşsə, onlar üçün bir o Əliyev dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Azərbaycan dövləti və xalqı münaqi- qədər yaxşıdır. Biz heç vaxt imkan verə bilmərik ki, Azərbaycan torpağmda şənin ədalətlə həll edilməsinin tərəfdarıdır. Lakin sülh imkanlarmm tükən- ikinci erməni dövləti yaradılsm. Əgər Dağlıq Q&rabağda yaşayan ermə- məsi Azərbaycanı öz torpaqlarmı silahlı yolla azad etmək məcburiyyəti nilər öz müqəddəratlarını həll etmək istəyirlərsə, onu Azərbaycanın ərazi qarşısmda qoya bilər. Güclü orduya malik olan Azərbaycan dövləti buna bütövlüyü çərçivəsində həll etsinlər, yaxud da əgər bunu istəmirlərsə, qadirdir. Bu gün Ana Vətən, sinəsi dağlı Qarabağ bizi intiqama çağırır. onda Dağlıq Qarabağdan çıxıb başqa yerdə özləri üçün ikinci dövlət yarat- Əsirlikdə, darda olan Qarabağımız bizi intiqama çağırır, bizdən kömək smlar. Hər halda Azərbaycan torpağmda ikinci erməni dövlətinin yaradıl- diləyir. Bu torpaq yad əlləri, yad nəfəsi, özgə dili qəbul edə bilmir. Bu ması qeyri-mümkündür. Bizim prinsipial mövqeyimiz günü-gündən daha torpaq, indi doğma dildən çıxan bircə «Vətən» kəlməsinə həsrətdir. Biz də çox beynəlxalq dəstək qazanır. Eyni zamanda bir daha demək istəyirəm ki, bu ulu torpağı düşmən tapdağı altmda qoya bilmərik. Bizim hər birimizin biz danışıqlar prosesini bu istiqamətdə davam etdirəcəyik» [50]. ən böyük arzusu qələbədir, işğal olunmuş torpaqlarımızm, doğma Qaraba- Beləliklə, ABŞ-m Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişə- ğımızm geri qaytarılması, azad olunmasıdır. Biz inanu-ıq ki, həmin şad sinin həlli istiqamətində daha perspektivli addımlar atması, dövlətimizin günü həsrətlə gözləyən, qələbə sevincini yaşamaq istəyən arzularımız milli maraqlarma uyğun olaraq, respublikamızın beynəlxalq mövqeyinin gerçəkləşəcək, Qarabağ həsrətinə son qoyulacaqdır. Bımun üçün xalqı- güclənməsi, Dağlıq Qarabağ gerçəkliklərinin dünya ictimaiyyətinə çatdı- mızm mübarizə əzmi və Ali Baş Komandan ətrafında sıx birliyi lazımdır!!! rılması, son dövrlərdə BMT-nin iradəsini ifadə edən ATƏT-in fəaliyyətm- dəki yenilikləri Minsk qrupunun təşəbbüsü ilə 2007-ci il Madrid danışıq- ları, 2008-ci il noyabrm 2-də Moskva bəyannaməsinin baza prinsiplərini özündə əks etdirən sənədin qəbul edilməsi Azərbaycan Respublikasınm xarici siyasətinin uğurlu göstəricisi kimi qiymətləndirilməli və Prezident İlham Əliyevin xarici siyasətinin uğuru hesab edilməlidir. Bu gün Azərbay- SON SÖZ ƏVƏZİ məhsullarmın 5 faizini, sənaye məhsullarınm təxminən 3 faizini istehsal edirdi. Hal-hazırda Şuşa, Xocalı, Xankəndi rayonları, respublika tabeçili- XX yüzilliyin 20-30-cu illərində Azərbaycanın inzibati-ərazi quruluşun- yində olan Xankəndi və Şuşa şəhərləri Yuxarı Qarabağ iqtisadi-coğrafi da böyük dəyişikliklər baş verdi. 1929-cu ilin aprelində keçirilmiş VI Ümum- rayonuna daxildir. Dağlıq Qarabağ müxtəlif təbii şəraitə və zəngin təbii azərbaycan Sovetlər qurultaymın qərarı ilə Azərbaycanda 13 qəza ləğv ehtiyatlara malikdir. Ərazinin çox hissəsini Qarabağ silsiləsi və ondan edildi. Onun yerində 8 mahal (Bakı, Quba, Lənkəran, Şirvan, Muğan (Salyan), ayrılan silsilə və tirələr tutur. Burada dağ tirələri və silsilələri arasmda ge- Zaqatala-Nuxa, Gəncə və Qarabağ m^halları) yaradıldı. Lakin 1930-cu il niş dağarası çökəkliklər yerləşir. Bunlardan ən böyüyü məhsuldar tor- iyulun 23-də SSRİ MİK və XKS «Mahalların ləğv edilməsi haqqında» qə- paqları olan Xocalı çökəkliyidir. Bölgənin şimalında Umudlu, cənubunda rar qəbul etdiyindən, 1930-cu ilin sentyabrmda Azərbaycanda mahallar ləğv Qırmızı Bazar, Tuğ çökəklikləri var. Qarabağ silsiləsi, əsasən, Mezozoyun olundu. Onların yerində 63 inzibati rayon yaradıldı. Bu zaman Azərbaycan vulkan və qismən çökmə qatlarmdan, orta dağlıqlarmdan ibarətdir. Yalmz SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində 5 rayon (Xankəndi, Ağdərə, Ziyarət və Böyük Kirs yüksək dağlığa aid edilə bilər. Təbii qala sayılan Xocavənd, Hadrud və Şuşa rayonları) yaradıldı. 1932-ci ildə rayonlarm bö- Şuşa yaylası və Daşaltı kanyonu təkrarolunmaz gözəlliyə malikdir. Dağlıq yüdülməsi məqsədilə Azərbaycanın yeni rayonlaşdırılması «islahatı» apa- Qarabağm maili düzənlikləri də vardır ki, bu da əkinə çox yararlıdır. rıldı və respublika ərazisində rayonlarm sayı 47-yə endirildi. Mərkəzdən Dağlıq Qarabağın iqlimi çox müxtəlifdir. Dağətəyi ərazilərdə quru sub- dəstək alan Dağlıq Qarabağm erməni rəhbərliyi qatı millətçilik siyasəti tropik, dağlıq ərazilərdə isə mülayim dağ iqlimi hakimdir. Yağmtmm miq- yeridərək 1963-cü ildə azərbaycanlılarm daha çox yaşadığı Şuşa rayonunu darı 300-800 mm arasında dəyişir. Dağlıq Qarabağın rayonlarmda suvarma ləğv edib, ərazisini Xankəndi rayonuna vermiş, lakin Ştışa əhalisinin tə- və dəmyə əkinçiliyi, bağçılıq və heyvandarlıq inkişaf etmişdi. Ərazidən kidli tələbi ilə 1965-ci ildə Şuşa yenidən müstəqil rayon olmuşdur. Təəs- Tərtərçay, Xaçmçay, Qarqarçay, Köndələnçay, Qunıçay və digər kiçik süflər olsun ki, həmin vaxt Şuşa rayonunun bir neçə kəndi Xankəndi çaylar axır. Tərtər çayı üzərindəki SES və onun su anbarı suvarma üçün rayonunun tərkibində qaldı. ; böyük əhəmiyyətə malikdir. Bölgədəki Turşsu, Şırlan və digər mineral Xatırladaq ki, Mərkəzin diqtəsi və rəhbərliyi altmda 7 iyul 1923-cü ildə sular sənaye əhəmiyyətlidir. Şuşa şəhəri yaxmlığmda gözəl mənzərəli sıx Azərbaycan SSR-in tərkibində məqsədli şəkildə yaradılmış Dağlıq Qara- meşədə yerləşən İsa bulağı, Şuşa şəhəri sakinlərinin və Düzən Qarabağ bağ Muxtar Vilayəti öz «missiyası»nı layiqincə yerinə yetirərək Azərbaycan əhalisinin ən sevimli istirahət yeri idi. Dağlıq Qarabağm ən mühüm təbii Respublikası Ali Sovetinin 26 noyabr 1991-ci il qərarı ilə ləğv edilmişdir. sərvətlərindən biri palıd, vələs, fısdıq meşələridir. Bu meşələr ərazidə Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev «Yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü ağac emalı sənayesinin inkişafina səbəb olmuşdur. Erməni işğalçıları minillik münasibətilə Azərbaycan xalqma müraciəti»ndə Azərbaycanın başqa sərvətlərimizi qarət etdikləri kimi, Qarabağ meşələrindəki bu nadir sovet hakimiyyəti dövrünə çox düzgün, siyasi qiymət vermişdir: «1922- və qiymətli ağac növlərini də qırıb Ermənistana daşıyırlar. Dağlıq Qara- 1991-ci illər Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması və 70 il ərzin- bağın təbii sərvətləri içərisində Mehmana polimetal filiz yatağım, müxtəlif də Azərbaycanın sovet hakimiyyəti, sovet dövləti çərçivəsində yaşaması tikinti materiallarmı, çox böyük ehtiyata malik olan mərmər, porfiritlər, dövrünü əhatə edir. Bu illərdə Azərbaycanda çox zəngin iqtisadi və intel- civə, əhəngdaşı, sement xammalı, qum, çmqıl və sair göstərmək olar ki, lektual potensial yaranmış, təhsil, elm və mədəniyyət böyük inkişaf yolu bütün bunlar da, bu gün erməni vandalları tərəfindən qəddarcasına mənim- keçmişdir. Təəssüflər olsun ki, həmin dövrdə yaradılmış o böyük potensial sənilir. hərc-mərclik illərində dağıntılara məruz qaldı. Azərbaycanm düçar olduğu Dağlıq Qarabağın kənd təsərrüfatmm aparıcı sahələri üzümçülük, bağ- Dağlıq Qarabağ faciəsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı». çılıq və heyvandarlıqdır. Üzüm plantasiyaları Dağlıq Qarabağın bütün DQMV-i, respublikamızın müasir sənayeyə, çoxcəhətli kənd təsərrü- rayonlarında var idi. Həmçinin təbii otlaqların zənginliyi heyvandarlığm fatına, geniş sosial struktura malik yüksək inkişaf etmiş regionlarından biri da, inkişafma təkan vermişdir. Əlverişli təbii şəraitin mövcudluğu arıçılı- olmuşdur. Azərbaycamn ümumi əhalisinin təxminən 2 faizini, ərazisinin 5 fai- ğm da inkişafma şərait yaradıb. Bölgədəki geniş yayılmış tut bağları bara- zini təşkil edən DQMV-i respublikamızda istehsal olunan kənd təsərrüfatı maçıhğm inkişafma səbəb olmuşdur. Bölgənin sənayesi, əsasən, yerli kənd təsərrüfatı xammalma əsaslamr. Sənayenin strukturunda yüngül və yeyinti üzrə qruplar fəaliyyət göstərir. Dağlıq Qarabağ ərazisində yerləşdirilmiş sənayesi aparıcı sahələr idi. Rayonlar şərabçılıq, müxtəlif meyvə-tərəvəz «C-300» və «Tayfun» raketlərini Ermənistan alimləri modemləşdirmişdi- konserv sənayesi, unüyütmə, çörəkbişirmə, toxuculuq, tikiş, ipəkçilik, xal- lər. İşğal edilmiş Azərbaycan ərazilərində narkotik maddələr istehsal və çaçılıq, ayaqqabı, gön-dəri sənayesi ilə təmsil olunurdu. ixrac olunur. Burada tarix və mədəniyyət abidələri dağıdılır, təbiət aman- Dağlıq Qarabağm şəhər və raycinları arasmda əlaqə əsas avtomobil sızcasına korlanır. yolları vasitəsilə həyata keçirilirdi. Horadiz-Füzuli-Xocavənd-Ağdam- İşğal olunmuş Azərbaycan ərazilərindən işğalçı ordunun dərhal, tama- Ağdərə-Tərtər, Yevlax-Bərdə-Kəlbəcər, Bərdə-Ağdam-Şuşa-Laçın milə və qeyri-şərtsiz çıxarılması tələbi BMT Təhlükəsizlik Şurasmm 1993-cü şose yolları yüklərin və səmişinlərin daşmdığı əsas xətlərdir, Bu və ya baş- il 30 aprel 822, 29 iyul 853, 14 oktyabr 874 və 11 noyabr 884 saylı qətna- qa şose yolları rayonlarm daxili hissələrini Ələt-Culfa və Yevlax-Ağ- mələrində öz əksini tapsa da, Ermənistan müxtəlif bəhanələrlə onları ye- dam-Xankəndi dəmiryolu ilə əlaqələndirir. Xankəndində aeroport işləyir. rmə yetirməkdən imtina edir. Ərazidən Yevlax-Ağdam-Xankəndi-Laçın-Görüş-Naxçıvan qaz kəməri 1993-cü ildə xalqın təkidli tələbi ilə Heydər Əliyevin yenidən Azər- keçir ki, hazırda bölgənin işğalı ilə bağlı öz fəaliyyətini dayandırmışdır. baycan rəhbərliyinə qayıdışı respublikamızın siyasi, iqtisadi və mədəni Təəssüflər olsım ki, xalqımızm zəhməti və dövlətimizin böyük vəsaiti həyatmda əsaslı irəliləyişlərə səbəb oldu. Dağlıq Qarabağ probleminin hesabma yaradılmış yuxarıda adıgedən mfrastruktur, böjgənin Ermənistan sülh yolu ilə həll edilməsi, Azərbaycanm dövlət müstəqilliyinin və suve- silahlı birləşmələri tərəfindən işğalı ilə bağlı məhv edilmiş, dağıdılmış və renliyinin möhkəmləndirilməsi, ölkənin dünya birliyində layiqli yer tut- qarət edilmişdir. ması Prezident Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi ardıcıl və məqsədyönlü Dağlıq Qarabağm, respublüca tabeçiliyindəki Şuşa şəhəri Azərbayca- xarici siyasətinin ana xəttini təşkil edirdi. İlk növbədə, real, çətin vəziy- nm ən məşhur mədəniyyət mərkəzlərindən biri -clmaqla yanaşı, təkrarsız yətdən çıxmaq üçün 1994-cü il, mayın 12-də cəbhələrdə atəşkəsə nail gözəlliyə malik olan bir şəhər və təbii qaladır. Azərbaycan musiqisinin olundu. Ordu möhkəmləndi, müasir hərbi texnika və bacarıqlı kadrlarla beşiyi sayılan Şuşada xalqımızın böyük sənət ustaları Üzeyir Hacıbəyov və təchiz olundu, silahlı qüwələrimizin şəxsi heyətinin döyüş qabiliyyəti Bülbül kimi görkəmli sənətkarlar yetişmişdir. Erməni işğalçılarmm xa- artdı, hərbi hissələrdə nizam-intizam möhkəmləndi. Azərbaycan Prezi- rabalığa çevirdiyi bu şəhərdə məşhur Şuşa məscidi, diyarşünaslıq muzeyi, dentinin müdrik və səmərəli xarici siyasət xətti nəticəsində respublika- musiqi məktəbi, pedaqoji institut, sanatoriyalar, turizm mərkəzi, böyük mızla dünyanm ən inkişaf etmiş ölkələri arasında bərabərhüquqlu dostluq Vaqifm, Nəwabm məzar abidələri, Şuşanm qala divarları, xan qızı Natə- və əməkdaşlıq münasibətləri yaradılmışdır. Heydər Əliyevin rəhbərliyi vanm, Mehmandarovun evi və bir sıra başqa abidələr yerləşirdi. altında uğurla həyata keçirilən daxili və xarici siyasət, ölkənin iqtisa- Məhım acı həqiqətdir ki, 1988-1993-cü illərdə Ermənistanm Azər- diyyatmm sürətli inkişaf yoluna düşməsi, milli ordu quruculuğu sahəsində baycana əsassız ərazi iddiaları nəticəsində torpaqlarımızm 20 faizi işğal irəliləmələr, regionla bağlı məsələlərin həllində iri dövlətlərin onunla edildi. Ermənilər «torpağı viran qoymaq» taktikasmdan istifadə edərək işğal hesablaşmağa məcbur olması ilə nəticələndi. Bummla da Azərbaycan etdikləri ərazilərdə evləri, müəssisələri, kommunikasiya vasitələrini, təbii Respublikası XXI əsrə Dünya birliyinin bərabərhüquqlu və suveren üzvü sərvətləri qəddarlıqla talan etdüər, dağıtdılar, yandırdılar. Müharibədə 20 min kimi, tutduğu müstəqillik və tərəqqi yolu ilə inamla addımlayan bir dövlət azərbaycanlı şəhid oldu, 100 min nəfər yaralandı, 5 min nəfər əlilə çev- kimi qədəm qoydu. rildi, 5 min nəfər əsir və girov götürüldü. Qaçqm və köçkünlərimizin sayı Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ probleminin həllinin ikinci bir milyon nəfəri keçmişdir. mərhələsi Azərbaycan Respublikasmm Prezidenti İlham Əliyev mərhələ- Azərbaycanm Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş və separatçı «Dağ- sidir. Vahid prosesin bu mərhələsində İlham Əliyevin böyük qətiyyətlə lıq Qarabağ Respublikası»nm nəzarətində olan əraziləri beynəlxalq ter- davam etdirdiyi xarici siyasət kursu respublikamızın beynəlxalq aləmdə rorizmin təlim düşərgələrmə və müxtəlif növ kimyəvi qırğm silahlarmın daha da tanmmasma, sülh, əməkdaşlıq və tərəqqi mərkəzinə çevrilməsinə sınaq meydanma, habelə nüvə tullantılarmm basdırıldığı zonaya çevrilmişdir. xidmət etmişdir və artıq Azərbaycan belə bir mərkəzə çevrilmişdir. Azər- İşğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində nüvə, bioloji və kompyuter terrorizmi baycanm malik olduğu iqtisadi potensial, dövlət başçısınm həyata keçirdiyi kompleks islahatlar kursunun milli maraq və mənafelərimizi daha etibarlı verməyəcək və nəyin bahasına olursa-olsun doğma torpaqlarım azad səviyyədə təmin etməsi, bir sözlə, Azərbaycanm sürətli inkişafı Ermənis- edəcəkdir. Dağlıq Qarabağ əzəli Azərbaycan torpağıdır. Ermənilər oraya tan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində uğurlu nəticələr XIX əsrin əvvəllərində köçürülmüşlər. Bir dəfə Azərbaycan torpağmda əldə edilməsinə, problemin sülh yolu ilə, BMT nizamnaməsinə, ATƏT-in erməni dövləti yaradılıb, burada ikinci bir erməni dövlətinin yaradılmasına əsas prinsip və qərarlarına, beynəlxalq hüquq normalarma uyğun şəkildə, heç vaxt imkan verməyəcəyik... Azərbaycanm ərazi bütövlüyü tezliklə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü prinsipi əsasmda həll edilməsinə böyük bərpa ediləcəkdir... Azərbaycan dövləti və xalqı Dağlıq Qarabağ məsələ- inam yaratmışdır. sinin ədalətlə, sülh yolu ilə həll edilməsinin tərəfdarıdır, lakin sülh imkan- Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh, danışıq- larmm tükənməsi Azərbaycanı işğal altmda olan torpaqlarmı silahlı yolla Jar yolu ilə həJ] edilməsi üçün sülhsevər siyasətçi Heydər Əliyevin möhtə- azad etmək hüquqlarmdan istifadə etmək məcburiyyətində qoya bilər. şəm ideyaları reallaşmalıdır. Bunun üçün Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Güclü orduya malik Azərbaycan dövləti buna qadirdir!!!» Qarabağ münaqişəsinin əsl mahiyyəti açıqlanmalı, bu gün danışıqlar pro- sesində ermənilərin tutduğu qeyri-konstruktiv mövqe dünya ictimaiyyətinə çatdırılmalıdır. Bu məqsədlə dünyanm aparıcı dövlətlərini, xüsusilə ABŞ-ı, Rusiyanı və aparıcı beynəlxalq təşkilatları bu işə daha yaxından cəlb etməliyik. Eyni zamanda münaqişənin ədalətli həlli naminə Türkiyə Cümhuriyyətinin danışıqlar prosesinə fəal cəlb olunması təmin edilməli, Türkiyənin ABŞ-la strateji tərəfdar olduğunu nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasmm ən ağır probleminin həllində Türkiyə dövlətinin yaxmdan iştirakı təmin olunmalıdır. Ermənistamn Azsrbaycan torpaqlarını işğal etdiyini dünyaya çatdırmaq üçün Türkiyə-Azərbaycan diasporlarmın birgə fəaliyyət mexanizmi işlənib hazırlamalı, xarici dövlətlərdəki Azərbaycan diasporunun və səfırliklərimizin gücündən tam, səmərəli istifadə etmə- liyik. Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycan hərbi potensialmı gücləndir- məklə, kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə etməklə, beynəlxalq təşkilatlarla siyasi dialoqun inkişafına nail olmaqla, Ermənistan-Azər- baycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc, siyasi vasitələrlə həlli gedi- şinə dair obyektiv informasiya mübadiləsi təşəbbüsünü ələ almalıdır. Gənc lider Ilham Əliyev çıxışlarından birində Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı mövcud durumu çox uzaqgörənliklə belə işıqlandırmışdır: «Artıq xeyli vaxtdır ki, Ermənistan Azərbaycan torpaq- larmı işğal edib, indi isə Azərbaycani ittiham edir. Ermənistana aid bütün torpaqlar bizim tarixi torpaqlarımızdır, ancaq biz Ermənistana qarşı torpaq iddiaları irəli sürmürük, sürə bilərik. Əgər Ermənistan rəhbərliyi öz xal- qının gələcəyi haqqında düşünürlərsə, öz siyasətlərində dəyişiklik etməli- dirlər. Ermənistan silahlı birləşmələri Azərbaycanm işğal olunmuş torpaq- larmdan qeyri-şərtsiz çıxmalıdırlar və Türkiyəyə qarşı əsassız iddialardan əl çəkməlidirlər. Əks halda Ermənistanm özünün müqəddəratı sual altına düşə bilər. Azərbaycan heç vaxt Dağlıq Qarabağın itirilməsinə razılıq İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR III Fəsil IFəsil 1. ARDA, f. 411, s.9, i. 73, v.283-284. 2. ARDA, f. 13, s.4, i.42, v. 11-13, i.20, v.2-5. 1. Azərbaycan Sovet ensiklopediyası. VI cild. Bakı, 1982. 3. ARDSPİHA, f.l, s.232, i.70, v.22-23. 2. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I hissə. Bakı, 2007, 4. ARDSPİHA, f.2, s.121, İ.30, v.51-54. s.20. 5. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, X cild. Bakı, 1987, 576 s. 3. ARDA, f.411, s.9, i.73, v.283-286. 6. Azərbaycan EA-nın Xəbərləri (tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası), 1977, 4. ARDA, f.13, s.4, İ.20, v.2. JV°3. 217 s. 5. Qeybullayev Q. Qarabağ. Etnik və siyasi tarixinə dair. Bakı, 1990. 7. Məmmədov N.R. Azərbaycan SSR-in DQMV-də ictimai siyasi hə- 6. Məmmədov N.R. Azərbaycan SSR-in DQMV-də ictimai-siyasi hə- yat, iqtisadi və mədəni inkişaf (1923-1991). Bakı, 2008, 566 s. yat, iqtisadi və mədəni inkişaf (1923-1991). Bakı, 2008. 8. Azərbaycan toponimləri, (birinci cild). Bakı, 2007, 612 s. 7. Sovet Dağlıq Qarabağı. Bakı, 1983. 9. Quliyev C.B., B.S.Geverkov... Qardaşlıq ailəsində. «Azəməşr», 8. «Kommunist» qəzeti. 30.12.1976-cı il. 1973, 291 s. 9. KynmapeBa K.X. IlaMHTHHK MeflHoro Beıca b HaropHOM Kapa- 10. A3ep6aiwxaH b ııncjjpax (c t^ t. cöop.). EaKy, 1964, 394 c. 6axe. CoBeTCKaa apxeojıorna. T.26,. 1954 r. 11. HaropHbiiı Kapaöax 3a roflbi cobctckoh BJiacra. XaHKennn, 1970, 10. GöyüşovR. Qarabağm keçmişinə səyahət. Bakı, Azəməşr, 1993. 199 c. 11. http//az trend az/print 838289. html «Media forum». 12. HaropHO-KapaöaxcKaa ABTOHOMHaa 06jıacTb. EaKy, 1970, 400 c. 12. http//az. Wikipedia org/wiki/A. Ağdərə-Vikipediya. 13. http/www. 525 ci. com. IIFəsil IVFəsil 1. ASE. X cild. Bakı, 1987, s.49. 1. Azərbaycan Ensiklopediyası. Bakı, «Azəməşr», 2007, 980 s. 2. «Azərbaycan» qəzeti, 17 yanvar 1998. 2. Azərbaycan toponimləri. Bakı, «Şərq-Qərb», 2007, 598 s. 3. Cavanşir M.S. Qarabağ tarixi. Bakı, 1959, s.49-50. 3. «Azərbaycan» qəzeti, 26 fevral 1997-ci il. 4. DQMV-i rəqəmlərdə. Bakı, 1980. 4. «Azərbaycan» qəzeti 26 fevral, 2002-ci il. 5. DQMV-i 50 ildə. Bakı, 1979, s.72-73. 5. AcaflOB C., MaMeflOB H. TeppopH3M, npHHHHa h cjıeacTBHe. EaKy, 6. Xəlilov X.Ə. «Qarabağm elat dünyası». Bakı, 1992. s.13. «A3ep6aiwxaH», 2001 r., 289 c. 7. Qeybullayev Q. «Qarabağ». Bakı, 1990. s.159. 6. Xoflxajibi. XpoHHKa reHounfla. EaKy, «IIpocBemeHHe», 1993, 152 c. 8. «Kommunist» qəzeti, 13 iyun, 1948, JV?117. 7. «Xalq» qəzeti, 28 mart 1992-ci il; 27 fevral 1993-cü il. 9. Məmmədov N. Azərbaycan SSR-in DQMV-də ictimai-siyasi hə- 8. «Xalq» qəzeti, 9 may 1992-ci il; 6 mart 1992-ci il. yat, iqtisadi və mədəni inkişaf (1923-1991). Bakı, 2008. 9. Ermənistan Respublikası; terrorizm dövlət siyasətinin tərkib hissəsi 10. Əhmədov H. «XIX əsr Azərbaycan məktəbi». Bakı, 2006, s.9. kimi. Faktlar və rəqəmlər. Bakı, «İşıq», 2001, 256 s. 11. «Təşviqatçı» jumalı. 1967, JV9İ, s.18. 10. Mhhkcbhh - MycTa^aeBa H.B. üaMHTHHKH Tpex ochobhmx rpynn 12. ^ocTHxeHHH HaropHoro Kapaöaxa b aeBHTOH naxnjıeTKe. EaKy, Xoflxajıw-KefleöeKCKOH KyjibTypbi Ha TeppHTopHH A3ep6. CCP h 1976. hx flaTHpoBKa. EaKy, «3jim », 1962, 168 c. 13. HapoüHoe x o 3 h h c tb o A3ep6. CCP. EaKy, 1988, c.275-276. 11. «Mühakimə» qəzeti. 1995. 14. «H3BecTHa» A3.OAH CCCP, 1939, Ns4, c.78. 12. Hacıyev N. Dağlıq Qarabağın tarixindən sənədlər. Bakı, «Gənc- lik», 2005, 190 s. 13. Nasiman Y. Xocalı qırğını. Bakı, «Azərbaycan nəşriyyatı», 1992,128 s. VI Fəsil 14. Süleymanov M. Azərbaycan Ordusu. 1991-1993, Bakı, «Qanun» nəşriyyatı, 1994, 302 s. 1. ARDA, f.411, s.9, i.73, v.285-287. 15. «Respublika» qəzeti, 26 fevral 2002-ci il. 2. ARDSPİHA, f.2, s.121, İ.30, v.54-55. 3. AMEATİEA J\el662, s.33. VFəsil 4. Azərbaycan toponimləri. Bakı, 2007, 487 s. 1. ARMDA, f.970, s.l, i.161, v.l. 5. «Azərbaycan» qəzeti 10 may, 1994-cü il. 2. ARMDA, f.970, s.l, i.162, v.22. 6. «Azərbaycan» qəzeti 20 aprel, 1995-ci il. 3. ARMDA, f.17, s.l, i.701, v.29. 7. «Azərbaycan» qəzeti 15 yanvar 2003-cü il. 4. ARMDA, f.2502, s.l, i.55, v.2. 8. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı, 2007, 860 s. 5. ARMDA, f.456, s.16, i.129, v.32. 9. Quliyev Ç.B., Geverkov B.S... Qardaşlıq ailəsində. Bakı, 1973, 6. ARMDA, f.27, s.l, i. 649, v.190. 120 s. 7. ARMDA, f.24, s.l, i.137, v.18. 10. Məmmədov N.R. Azərbaycan SSR-in DQMV-də ictimai-siyasi 8. ARMDA, f.460, s.l, i.ll, v.45. . həyat, iqtisadi və mədəni inkişaf. Bakı, 2008, 567 s. 9. ARMDA, f.27, s.l, i.96, v.16. 11.Ələkbərov Ə.K., Qasımov H.A. Müasir Azərbaycan kəndində İO.ARMDA, f.420, s.l, i.173, v.24. ictimai-iqtisadi irəliləyişlər. Bakı, 1973, 279 s. 11. ARMDA, f.379, s.3, i.73, v.173. 12. flaByAOB K).r. HocTHaceHHH HKAO b acbhtoh naTHJieTKe. EaKy, 12. ARDSPİHA, f.27, s.2, i.54, v.47. 1976, 149 c. 13. ARDSPİHA, f.410, s.l, i.70, v.96. 13. HapoflHoe xo3hhctbo A3ep6. CCP b 1988 roay. EaKy, 1990, 403 c. 14. ARDSPİHA, f.420, s.l, i.3, v.42. 14. Mkptmhhh HI.M. HKAO. EaKy, 1970, 68 c. 15. ASE, IV cild, «Azəməşr», Bakı, 1980, s.233. 15. HaropHtiH Kapaöax 3a roflbi coBeTCKon BJiacTH. XaHKeHflH, 1970, 16. «Azərbaycan» qəzeti, 5 oktyabr 2002-ci il. 199 c. 17. «Azərbaycan» qəzeti, 10 may 1994, 29.04.1995. 16. Http/ www 525 ci.com. 18. «Azərbaycan» qəzeti, 13 may 1995-ci il. Vllfəsil 19. Azərbaycan toponimləri. Birinci cild. Bakı, 2007, 566 s. 20. Ələsgərov A.K., Qasımov H.A. Müasir dövrdə Azərbaycan Sovet 1. Ağayev M. Şuşada «Azərbaycan işçi kəndli müxbiri», 1930, JSq 6-7, kəndində ictimai-iqtisadi irəliləmələr. «Elm», Bakı, 1973, 239. səh.23-24. 21. Əliyev H.Ə. Azərbaycan XXI əsr və üçüncü minilliyin astanasm- 2. Ağamirov U. Şuşa kurortunun inkişafı, «Kommunist» qəzeti, Bakı, da. Bakı, 2001, 55 s. 23 iyul 1953, JV2 171. 22. Məmmədov N.R. Azərbaycan SSR-in DQMV-də siyasi vəziyyət, 3. «Azərbaycan» qəzeti, 22 fevral 1997-ci il, 10 may 1994, 25 dekabr iqtisadi və mədəni inkişaf, Bakı, 2008, 584 s. 1992-ci il. 23. A3ep6afiaxaH b unc^pax (Kp. ct. cöop.). «ATH». EaKy, 1964, 291 c. 4. Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri, departasiya, soy- 24. .üocTHxeHHH HaropHoro Kapaöaxa b aeBHTofi roiTHJieTKe. XaH- qırımı, qaçqmlıq, Bakı, 1998. KeHHH. 1976, 150 c. 5. Abiyev V.A. Ucalığa gedən yol «Sovet kəndi» qəzeti, 20.10.1988. 25. HöparHMÖefuiH X.M. Poccna h A3ep6aöflxaH b nepBoii TpeTH 6. Ağakişiyev A. Şuşa, «Kommunist» qəzeti, 08.01.1970. XIX BeKa. MocKBa, 1969, 116 c. 7. Aslan Məmməd: Qarabağın zümrüd tacı, «Azərbaycan gəncləri» 26. n 0X0M0B E.A. AcKepaH. «H3BecTiw», 1926, N«2, 67 c. qəzeti, 30.03.1971. 27. http.525 ci.com. 8. Aslanov Qəşəm: Fərəhli nəticələr (Şuşa haqqmda), «Ədəbiyyat və 27. Fərzəliyev Y. Dostluq və qardaşlıq diyarı, Bakı, 1985. incəsənət» qəzeti, 08.02.1975. 28. Fərəcova M. Şuşa kurort şəhəridir, «Kommunist» qəzeti, Bakı, 9. Axundov P. Dağlar qoynunda şəhər, «Təşviqatçı» jurnalı, 1967, 3 oktyabr, 1963, JVfe 233. JVs 2, səh. 22-23. 29. Məmmədov N.R. Şuşa və şuşalılar. Bakı, 2004, 128 s. 10. Aslanov Q. Fərəhli nəticələr (Şuşa rayonu haqqmda), «Ədəbiyyat 30. Məmmədov A.Ə. Yeddiillik plan Lenin xarici siyasətinin ifadəsi- və incəsənət» qəzeti, 12 oktyabr, 1990. dir, Bakı, 1960. 11. Axundov P. Yadigar qorunmalıdır: Şuşa abidələrlə də, məşhur 31. Mahmudov Y.M. Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskan, Bakı, 1998. şəhərdir. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 12 oktyabr, 1990. 32. MycaeBa T.A. PeBomouHa h HapoaHoe 06pa30BaHHe b A3ep6aö- 12. Axundova M., Poladova M. Şuşanm əbədi yadigarları, «Elm və axaHe (1920-1940). Eaxy, 1979. həyat jumalı», 1986, JV? 2, səh.16-18. 33. Mirzə Adıgözəlbəy: Qarabağnamə, Bakı, 1950. 13. Əliyev H.Ə. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin astana- 34. Mirzə Camal C. Qarabağ tarixi, Bakı, 1959. sında, Bakı, 2001. 35. Məmmədov N.R. Şuşa Qarabağın mərkəzi, mədəniyyət ocağıdır, 14. Əliyev H.Ə. DQMV-nin 50 illiyi «Kommunist» qəzeti, Bakı, APU xəbərləri, Bakı, 1998. 1973, JMe 277. 36. Məmmədov B. Şuşanın dünəni, bu günü, sabahı. «Azərbaycan» 15. Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir, I-IV cildlər, Bakı 1997- jumalı, 1988, JSq 12, səh.155-162. 1998. 37. Məmmədov P. Daşaltı (Şuşa qayahğı), «Azərbaycan gəncləri» qə- 16. Əliyev H.Ə. Şuşa və Laçm xəyanətlərini xalqımız heç, vaxt bağış- zeti, 2 avqust, 1977. lamayacaq, «Azərbaycan» qəzeti, 15.05.1996. 38. Məmmədov T., Bir daha Şuşa haqqmda, «Kommunist» qəzeti, 17. Əhmədov C. Dağlar qoynunda (Şuşa haqqında) «Azərbaycan gənc- 20 yanvar, 1976. ləri» qəzeti, 11 sentyabr, 1957. 39. Məhərrəmov S. Şuşanı abadlaşdıraq. «Azərbaycan qadmı» jumalı, 18. Əhmədov S. Şuşa haqqında qeydlər, «Ədəbiyyat və incəsənət» 1958, No l, səh.l2-13. qəzeti, 15 oktyabr 1966. 40. Mirzəyev Ə. Şuşada tikinti işləri, «Kommunist» qəzeti, 24 avqust 19. Əkbərzadə Ş. Şuşam mənim, «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 13 yan- 1957. var, 1983. 41. Mahmudov Y.M. Odlar yurduna səyahət, Bakı, 1980. 20. Əliyev T. Şuşa daha da abadlaşır, «Sovet kəndi» qəzeti, 1 noyabr 42. Prilipko L.İ. Stepanakert və Şuşa rayonlarının dərman bitkiləri, 1977. «AEA-nın Xəbərləri», 1846, JVe 3. 21. Əliyev İ. Şuşada yeni binalar, «Sovet kəndi» qəzeti, 23 noyabr 43. Poladlı Ə. Səfalı Şuşada. «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 8 avqust 1973. 1957. 22. Qasımov Ə. Şuşa əsl kurort şəhəri olmalıdır, «Kommunist» qəzeti, 44. Paşazadə L. Şuşa üç il on bir aydan sonra, «Sovet kəndi» qəzeti, 3 avqust, 1965. 25 noyabr 1980. 23. Quliyev V. Şuşadakı memarlıq abidələri, «Mədəni-maarif işi» jur- 45. Vəliyev Ə. Şuşa barədə bəzi qeydlər, «Kommunist» qəzeti, 25-26 nalı, 1985, N<> 3, səh.28-29. avqust 1970. 24. Quliyev Z. Şuşanın işğalından 5 il keçir, «Azərbaycan» qəzeti, 46. Vəliyev T.T. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ipək emalı 8 may 1997. sənayesi (1900-1917), Bakı, 1977. 25. Quliyeva Ç. Səfalı Şuşada, «Azərbaycan pioneri» qəzeti, 17 avqust, 47. Vəliyev T.T. XX əsrin əwəllərində Azərbaycanda fəhlələrin və- 1957. ziyyəti və tətil mübarizəsi, Bakı, 1998. 26. Fərzəli Ə. Şuşa - işıq səhər, «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 48. BHHorpaflOB B. Y3eHp Tafl>KH6eKOB h a3ep6aHA*aHCKaa My3Bixa. 2 sentyabr 1989. MocKBa, 1938. 49. Veysəlli N. Qartal qanadlı şəhər (Şuşa), «Azərbaycan» jumalı, 72. Cavanşir M.C. Qarabağ tarixi, Bakı, 1959. 1985, JV° 6, səh. 121-130. 73. İmanov R.C. Sosialist Dağlıq Qarabağı, Bakı, 1961. 50. Vasif Quliyev: Həkim-şair (Şuşalı həkim, müəllim, şair A.M.Sa- 74. İsmayılov Y. Ziyalılar (Şuşa sakinləri haqqmda), «Ulduz» jumalı, dıq), «Qarabağ» jumalı, 9 yanvar 1992, JNb 2. 1988, Ns 4, səh.75-84. 51. Bəhmənov N. Şuşaya qayıdanda vətən torpağmı öpüb gözümün 75. İlyasov Vəli. Şuşa kimi alınmaz qala xəyanətin qurbanı oldu. üstünə qoyacağam, «Azərbaycan» qəzeti, 14.05.1996. «Azərbaycan», 09.05.2002. 52. Bəhmənov N. Şuşa və Laçm xəyanətlərini xalqımız heç vaxt 76. İsmayılov Y. Şuşa etüdləri, «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 29 iyul bağışlamayacaq, «Azərbaycan» qəzeti, 8 may 1996. 1975. 53. «Səhər» qəzeti, 12mart 1992-ci il. 77. İmanov R. Çiçəklənən diyar. Bakı, 1984. 54. Sultanov O.B. 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində Azər- 78. İbişov F. Azərbaycanm kəndində sosial-siyasi proseslər (1920- baycanda siyasi mübarizə, Bakı, 1995. 1930), Bakı, 1956. 55. JJjKatpapoB AT., TacaHOB A.A. ApxeoJionwecKHe Haxo^KH m LQy- 79. Zeynalov T. Qədim Şuşanın gəncliyi. «Ədəbiyyat və incəsənət» u ih h c k o h nemepw. ÜAH A3ep6.CCP, t .3 2 , 1976, N® 1. qəzeti, 4 aprel 1980, səh.3. 56. Dəlili H., Şuşamn tarixi, «Elm və həyat» jumalı, 1977-ci il, JSfe 7, 80. Zeynalov T. Şuşa dağlar incisi olacaqdır, «Azərbaycan gəncləri» səh. 32-33. qəzeti, 15 yanvar 1967. 57. Dəmirli D. Şuşada birləşən yollar, «Sovet kəndi» qəzeti, 31 iyul 81. Zeynalov T. Şuşanm keçmişi, bu günü, gələcəyi, «Ulduz» jumalı, 1965. 1981, Ns 10, səh.62-64. 58. Kərimli K. Hələ Şuşalıykən. «Azərbaycan» nəşriyyatı, Bakı, 1995. 82. Zeynalov T. Şuşanın landşaftı dəyişir, «Azərbaycan gəncləri» qə- 59. Kərimli K. Ürəyimin şüşəsi Şuşa. «Azərbaycan» nəşriyyatı, Bakı, zeti, 6 mart 1973. 1993. 83. Tofiq Köçərli. Yaddan çıxmaz Qarabağ, Nəqşi-cahan Naxçıvan, 60. Nuriyev S. Şuşanm axşamları, «Təşviqatçı» jumalı, 1986, JVe9, Bakı, 1998. səh.43-45. 84. Şuşinski F. Uca dağlar, sərin bulaqlar, «Azərbaycan pioneri» qə- 61. Xuduyev İ. Şuşadan şəhidlər xiyabanma, Bakı, 1997. zeti, 29.01.1960. 62. Xəlilov X.D. Qarabağm elat dünyası. Bakı, 1992. 85. Şuşinski F. Keçmişə də cavabdehik, gələcəyə də! (Şuşa abidələri 63. Hacıyev Q.Ə. Bərdə şəhərinin tarixi. Bakı, 2000. haqda), «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 06.07.1978. 64. Həsənov Ə.Ə., Cəfərov Ə.Q. Şuşa mağarasından tapılan arxeoloji 86. Şuşinski Seyid. Sənətkarlar vətəni Şuşa, «Azərbaycan gəncləri» materiallar. DAN Az.SSR 32 cild, Bakı, 1976, JVs 1. qəzeti, 11.09.1957. 65. Hüseynov Q. və Sadıqov R. Şuşanın Kirov kəndi və onun əmək 87. Şuşa Müəllimlər İnstitutunun birinci buräxılışı «Gənc işçi» qəzeti, adamları, «Şuşa qəzeti», 30.09.1969. 24.03.1941. 66. Hüseynzadə Ə. İbrahim Xəlil xanm Şuşanı tərk etməsi səbəbi. 88. Şuşinski F. və Məmmədov G. Şuşanı abad və mədəni kurort şəhə- Azərb.SSR EA-nın məruzələri, 1969, JV° 1, səh.41. rinə çevirməli, «Kommunist» qəzeti, 28 sentyabr 1962. 67. Həsənov F. Şuşa «Kommunist» qəzeti, 25 iyun 1959. 89. «Yurd» jumalı 1995, N°l, səh.16. 68. Hacıyev N. Nəğməkar torpaq (Şuşa şəhəri haqqında), «Kommu- 90. «Respublika» qəzeti, 10 may 1994-cü il. nist» qəzeti, 30 may 1982. 91. «Müxalifət» qəzeti, iyul, 1992-ci il. 69. Cəfərov Ə. Quruçay dərəsində. Bakı, 1990. 70. Cəfərov İ. Daş kahalar (Şuşanm Gülablı kəndində abidə), «Ədə- biyyat və incəsənət» qəzeti, 4 may 1984, səh.5. 71. Cavadlı C. Şuşa, «Azərbaycan pioneri» qəzeti, 18 sentyabr 1968. VIII fəsil 29. Hacıyev N. Dağlıq Qarabağın tarixindən sənədlər. Bakı, «Gənc- lik» nəşriyyatı, 2005, s.82. 1. ARDA, f. 349, s. 44, i. 68, v. 649. 30. Hacıyev N. Dağlıq Qarabağın tarixindən sənədlər. Bakı, «Gənc- 2. Adıgözəlov M. Qarabağnamə. Bakı, 1950, s.28. lib>, 2005, s.86. 3. Azərbaycan tarixi, yeddicildlik. Yeddinci cild. Bakı, Elm, 2003, 31. Народное хозяйство Азербайджанской ССР (стат. ежегод.). s.196. Баку, 1990, 386 с. 4. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cild. Bakı, 1987, s. 577-580. 32. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. Yeddinci cild. Bakı, «Elm», 5. «Azərbaycan» jumalı. 1985-ci il, №6, s. 121-129. 2003, s.232. 6. «Azərbaycan» jumalı. 1988-ci il, №10, s. 156-157. 33. «Azərbaycan» qəzeti. 8 may 1999. 7. Azərbaycan SSR EA məruzələri, 1976, №1, s.89. 34. «Qarabağ» qəzeti. 30 mart, 1991. 8. Azərbaycan SSR EA xəbərləri (tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası), 35. «Azərbaycan» qəzeti. 10 may 1994. 1987, №2, s.50-53. 36. «Azərbaycan» qəzeti. 29 aprel 1995. 9. Mətnmədov N. Şuşa və şuşalılar. Bakı, 2004, s. 75, 104. 37. «Azərbaycan» qəzeti. 13 may 1995. 10. Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir, IV kitab. Bakı, 1997, к. 494. 38. Авалов Э.В. Архитектура города Шуша и проблемы сохранения 11. Əliyev H. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. его исторического облика. Баку, «Элм», 1977. «Respublika» qəzeti, 20 dekabr 2000-ci il. 12. Hacıyev N. Dağlıq Qarabağm tarixindən sənədlər. Bakı, Gənclik, IXFəsil 2005, s.82. 1. ARDA, f.27, s.l, i.303, v.171. 13. Elm və həyat jumalı. 1986-cı il, №2, s. 16-17. 2. ARDA, f.379, s.3, i.37, v.10. 14. Heydər Əliyev və muzeylərimiz. Bakı, 1999, s.38, 3. ARDA, f.2511, i.915, v.3. 15. «Azərbaycan gəncləri» qəzeti. 21 noyabr 1987. 4. ARSPİHDÄ, f.l, s.327, i 35, v.9. 16. «Ulduz» jumalı. Bakı, 1981, №10, s.62. 5. «Бакинский рабочий», 8 июля 1957 г. 17. «Mədəni-maarif işi» jumalı. Bakı, 1985, №3, s.28-29. 6. Достижения Нагорного Карабаха в девятой пятилетке. «ЦСУ 18. «Azərbaycan gəncləri» qəzeti. 21 noyabr 1987. Азерб. ССР». Ханкенди. 1976, 149 с. 19. «Ulduz» jumalı. Bakı, 1981, №10, s.63. 7. Нагорный Карабах за годы советской власти. «ЦСУ Азерб. ССР». 20. «Ulduz» jumalı. Bakı, 1988, №4, s.76. Ханкенди. 1970, 201 с. 21. «Azərbaycan gəncləri» qəzeti. 1 avqust, 1991. 8. Народное хозяйство Азербайджанской ССР за 60 лет. Юбилей 22. «Azərbaycan gəncləri» qəzeti. 13 yanvar 1983. ный стат. сбор. Баку, «АГИ», 1980, 157 с. 23. DQMV-i 50 ildə. «Azəməşr», Bakı, 1973, s.92. 9. Народное хозяйство Азербайджанской ССР в 1983 году (стат. 24. Sovet Dağlıq Qarabağı (Lenin milli siyasətinin təntənəsi). Bakı, ежегодник). «АГИ». Баку, 1984, 247 с. 1983, s.124. 10. Народное хозяйство Азербайджанской ССР в 1988 году (стат. 25. Məmmədov N.R. Şuşa və şuşalılar. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2004, сбор.) «АГИ». Баку, 1990, 450 с. s.75. 11. Промышленность Азербайджана за 40 лет (1920-1960). Баку, 26. Məmmədov N.R. Azərbaycanın Şuşa qəzası 1900-1917-ci illərdə. «Элм», 1960, 265 с. Bakı, 2005, s. 175. 27. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cild. Bakı, 1987, s.577. 28. Sovet Dağlıq Qarabağı. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı, 1983, s.124-125. X Fəsil 38. Əliyev İ.H. Mən istənilən səviyyədə, istənilən mübarizəyə ha- 1. «Azərbaycan» qəzeti, 10 may 1994-cü il. zıram. Bakı, 2001. 2. «Azərbaycan» qəzeti, 29 aprel 1995-ci il. 39. Mahmudov Y., Şükürov K. Qarabağ: real tarix, faktlar, sənəd- 3. «Azərbaycan» qəzeti, 13 may 1995-ci il. lər. Bakı, «Təhsil», 2005, 380 s. 4. «Azərbaycan» qəzeti, 15 yanvar 2003-cü il 40. Mahmudov Y. Yeni Azərbaycan qurucusu. // Tarix və onun prob- 5. «Azərbaycan» qəzeti, 10 may 1994-cü il. lemləri, 1998. 6. Əliyev H. Müstəqillik yollarında I cild. Bakı, 1997, s.478. 41. Mahmudov Y. Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskan. Bakı, «Altay», 1998. 7. «Respublika» qəzeti, 24 fevral 2001-ci il. 42. Mahmudov Y. Qurtuluş mübarizəsinin qalibi. Azərbaycan Xalq 8. «Yeni Müsavat» qəzeti, 17 oktyabr 2001-ci il. Cümhuriyyətinin 80 illiyinə həsr olunmuş elmi Konfransın mate- 9. «Xalq qəzeti», 24 fevral 2001-ci il. rialları. // BDU - 27-29 may. II cild, humanitar və sosial-siyasi 10. «Azərbaycan» qəzeti, 7 dekabr 1994-cü il. elmlər. Bakı, 1998, s.5. 11. «Azərbaycan» qəzeti, 7 dekabr 1996-cı il. 43. Mahmudov Y. Heydər Əliyev müstəqilliyimizin qarantıdır. II Bakı 12. AMEA TİEA, f.l, s.19, i.8953, s.157. Universiteti qəzeti. 18 oktyabr 2001, JV°7, (1353). 13. AMEA TİEA, f.l, s.19, i.8961, v.29. 44. Mahmudov Y. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şərqdə ilk parla- 14. «Azərbaycan» qəzeti, 17 aprel 1999-cu il. mentli respublikadır. «Azərbaycan dövlətçilik tarixinə mühüm bir 15. «Respublika» qəzeti, 27 fevral 2001 -ci il. baxış». III məqalə // Bakı Universiteti Xəbərləri (humanitar elmlər 16. «Azərbaycan» qəzeti, 24 fevral 2001-ci il. seriyası), 2001, JN°3, 108-121 s. 17. «Respublika» qəzeti, 24 fevral 2001-ci il. 45. Mahmudov Y. Ata yurdumuzun Atatürkü. // Dirçəliş - XXI əsr, 18. «Azərbaycan» qəzeti, 11 oktyabr 1997-ci il. 2002, JSs52, s.46-54. 19. «Respublika» qəzeti, 24 fevral 2001-ci il. 46. Mahmudov Y. Heydər Əliyev Yeni Azərbaycanın qurucusudur 20. «Azərbaycan» qəzeti, 17 oktyabr 2001-ci il. «Azərbaycanın.dövlətçilik tarixinə ümumi bir baxış». VI məqalə. 21. «Xalq Qəzeti» 24 fevral 2001-ci il. // Bakı Universiteti Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), 2002, 22. «Azərbaycan» qəzeti, 12 fevral 2001-ci il. Ng2, s.78-93. 23. «Respublika» qəzeti, 12 fevral 2001-ci il. 47. Mahmudov Y. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev şəxsiyyəti. 24. «Azərbaycan» qəzeti, 21 fevral 2001-ci il. Bakı, «Təhsil», 2002, 326 c. 25. «Yeni Müsavat» qəzeti, 31 may 2001-ci il. 48. Mahmudov Y. Milli siyasət aydın və konkret olmalıdır. // «Kom- 26. «Azərbaycan» qəzeti, 11 aprel 2001-ci il. . munist» qəzeti, 26 avqust 1989, N°198, (2066). 27. «Respublika» qəzeti, 25 iyul 2002-ci il. 49. MahmudovY. Heydər Əliyev - Dünya tarixinin azərbaycanlı da- 28. «Azərbaycan» qəzeti, 24 noyabr 2002-ci il. hisi. //Dirçəliş - XXI əsr, 2003, JNe69, s.23^41. 29. «Respublika» qəzeti, 26 yanvar 2001-ci il. 50. Məmmədova H. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ müna- 30. «Azərbaycan» qəzeti, 28 yanvar 2003-cü il. qişəsinin beynəlxalq səviyyədə müzäkirəsində böyük dövlətlərin 31. «Azərbaycan» qəzeti, 30 yanvar 2003-cü il. və beynəlxalq təşkilatlarm mövqeyi və Azərbaycan Respublikası- 32. «Azərbaycan» qəzeti, 27 iyun 2002-ci il. mn xarici siyasəti. //Xəbərlər (Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası). 33. AMEATİEA, f.l, s.19, i.8961, v.108. 34. «Azərbaycan» qəzeti, 25 sentyabr 2001-ci il. JM9İ2, 2009, s.3-15. 35. «Xalq qəzeti» 26 sentyabr, 2001-ci il. 51. MəmmədovaH. Xocalı: şəhidlər, şahidlər. Bakı, X X I- YNE, 2003. 36. «Azərbaycan» qəzeti, 24 sentyabr 2002-ci il. 52. Məmmədov H. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqi- 37. Azərbaycan 2003. İnkişaf strategiyasında yeni mərhələ. Bakı, şəsi, onun tarixi kökləri və əsl mahiyyəti. II «Xəbərlər» (tarix, fəl- 2005, 520 s. səfə, hüquq seriyası). N28, Bakı, 2007, s.87-94. İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR bir qarışmı belə heç kimə verməyəcəkdir. Azərbaycan Respublika- smm Baş Naziri İlham Əliyevin sentyabrm 24-də BMT Baş Məc- 1. Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siya- lisinin 58-ci sessiyasmda çıxışı. //Dirçəliş - XXI əsr, 2003, səti tarixindən. Bakı, «Elm», 1995. • N° 67-68, s.64-68. 2. Abdullazadə F. Heydər Əliyev: Siyasi Portret. Bakı, 1998. 18. Azərbaycan Respublikasmm Prezidenti Heydər Əliyevin andiçmə 3. Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü və mərasimində nitqi. Bakı, 1996. Heydər Əliyevin sülh strategiyası. Bakı, 1999. 19. Azərbaycan Parlamenti və beynəlxalq təşkilatlar. Bakı, 2004. 4. Abbasbəyli A. Azərbaycan müasir dövrdə. Bakı, hərbi nəşriyyat, 20. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları. 1998, 192 s. Bakı, 1996. 5. Abbasbəyli A. Qafqaz geostrategiya məkanmda. Bakı, «Azəməşr», 21. Azərbaycan Respublikasmm Konstitusiyası. Bakı, «Qanun», 2004. 2003, 236 s. 22. Azərbaycan Respublikasmm qanunları. Bakı, «Qanun», 1996. 6. Abdullayev V. Azərbaycan yeni diplomatiya məkanmda, Bakı, 23. Azərbaycan Respublikası 1991-2001. Bakı, «Azəməşr», 2001. «Azəməşr», 2000. 24. Azərbaycanlıların soyqırımı haqqmda. Bakı, «Azəməşr», 1998. 7. Azərbaycan BMT ailəsində. Bakı, 2000. 25. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Heydər Əliyevin BMT BA-nın 8. Axundov N., Qasımov M. Azərbaycan və beynəlxalq parlament təş- 59-cu sessiyasmm ümumi müzakirələrində çıxışı. // Dirçəliş - XXI kilatları. Bakı, «Mütərcim», 1996, 88 s. əsr, 2002, s. 10-14. 9. ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin 26. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin 50 illiyi. Bakı, 1973. dinc yolla nizamlanmasma dair təklifləri. // «Xalq qəzeti», 21 fevral 27. «Azərbaycanhlarm soyqırımı haqqında» Azərbaycan Respublika- 2001-ci il. sınm Prezidenti Heydər Əliyevin Fərmanı. // «Azərbaycan» qəzeti, 10. ATƏT-in Lissabon Zirvə görüşündə Azərbaycan Prezidenti 27 mart 1998., Heydər Əliyevin nitqi (2 dekabr 1996). //Dirçəliş - XXI əsr 2003, 28. Azərbaycan SSR-in 40 illiyi. Bakı, «Azəməşr», 1960, 72 s. M>70, s. 103-107. 29. Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, «Azəməşr», 1992. 11. Azərbaycan tarixinin parlaq səhifələri. Bakı, 1998. 30. Beynəlxalq terrorizm silsiləsindən: Erməni terrorizmi. Bakı, 12. Azərbaycan 2003: İnkişaf strategiyasında yeni mərhələ. Bakı, «Adiloğlu», 2006. 2005, 520 s. 31. Böyük gələcək. Buraxılışa məsul: Fəzail Ağamalı. Bakı, «Ocaq», 13. Azərbaycan ATƏT-in Minsk qrupunun yeni təkliflərini rəsmən rədd 2003, 260 s. etdi. Vəfa Quluzadə ilə müsahibə. // «Ayna» qəzeti, 21 noyabr 1998. 32. Balayev A. Azərbaycanda ictimai, iqtisadi və siyasi vəziyyət. Bakı, 14. Azərbaycanın Baş Naziri İlham Əliyevin Türkiyəyə işgüzar səfəri 2005. zamanı çıxışı. //Dirçəliş - XXI əsr, 2003, JV°67-68, s.60. 33. Dağlıq Qarabağ: zəka qalib gələcək. Sənədlər və materiallar. 15. Azərbaycan beynəlxalq aləmdə. Azərbaycan Respublikasının Bakı, «Azərnəşr», 1999. s.316-318. Prezidenti Heydər Əliyevin 1993—1998-ci illərdə xarici ölkələrə 34. Dağlıq Qarabağ: hadisələrin xronikası (1988-1994-cü illər). Bakı, səfərlərinə dair materiallar. I-IV cildlər. (c.l, 1996, 268 s.; c.II, «Vətən», 2005. 1997, 761 s.; c.III, 1998. 776 s.; c. IV, 1999, 520 s ). Bakı, «Göy- 35. Dağlıq Qarabağ silahlı münaqişəsinin hərtərəfli həllinin prinsip- türk», 1996-1999. ləri haqqmda. // «Azərbaycan» qəzeti, 21 fevral 2001. 16. Azərbaycan beynəlxalq aləmdə. VII cild. Tərtibçi E.Abdullayev 36. Dövlət başçılarmın ümumavropa görüşü. Helsinki, 8-10 iyul 1992 və F.Muradov. Bakı, «Nurlan», 2002, 343 s. (Sənədlər və materiallar). Bakı, «Şərq-Qərb», 1992, 40 s. 17. Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin «mövcud reallıq» 37. Erməni cinayətləri (sənədlər əsasmda) I cild. Milli Təhlükəsizlik əsasmda həll variantı ilə heç zaman razılaşmayacaq və torpağınm Nazirliyi. Bakı, «Vətən», 2004, 164 s. 38. Ermənistan azərbaycanlılarmın tarixi coğrafiyası. Bakı, «Gənc- 55. Hacıyev Q. Xocah soyqırımı Ermənistamn Azərbaycana qarşı tor- lik», 1995. paq iddialarmm nəticəsidir. // «Azərbaycan» qəzeti, fevral, 2006. 39. Əhmədov E. Ermənistamn Azərbaycana təcavüzü və beynəlxalq 56. Hacıyev Q. Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyəti. //Qarabağ: təşkilatlar. Bakı, «Turan», 1998, 137 s. suallar və faktlar, Bakı, 2004, s.47-87. 40. Əhmədov E. Münaqişənin Avropa Şurası, Avropa Birliyi və İslam 57. Hacıyev Q. Ermənistanm Azərbaycan Respublikasmm Qarabağ və Konfransı TəşkilatmdaMüzakirəsi. Bakı, «Azəməşr», 2000, 140 s. Naxçıvan torpaqlarma ərazi iddiaları və bunun nəticələri. 41. Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. 1 k., 1997, 597 s.; II k., Naxçıvan, 2008. 1997, 588 s.; III k., 1997, 479 s.; IV k., 1997, 513 s.;Vk, 1998, 58. Heydər Əliyev və Şərq. (Tərtib edənlər: Q.Allahverdiyev, V.Sul- 490 s.; VI k., 1998, 501 s.; VII k.,1998, 509 s.; VIII k., 1998, 472 s.; tanzadə). Bakı, «Azəməşr», 2002. IX k., 2000, 453 s.; X k., 2002, 464 s.; XI k., 2003, 458 s.; XII k., 59. Heydər Əliyev Azərbaycanı dünyaya tanıdır. (Tərtibçi İ.Şükürov). 2004, 432 s.; XIII k., 2004, 520 s. Bakı, «Azəməşr», 1994. 42. ƏIiyevH.Ə. Qayıdış. 1990-1993. Bakı, «Azərnəşr», 1996, 791 s. 60. Həsənov Ə. Azərbaycanın ABŞ və Avropa dövlətləri ilə münasi- 43. Əliyev İqrar. Dağlıq Qarabağ: tarix, faktlar, hadisələr. Bakı, «Elm», bətləri (1991-1996). Bakı, «Elm», 2000, 368 s. 1989, 120 s. 61. Həsənov Ə. Azərbaycan-ABŞ: anlaşılmaz münasibətlərdən stra- 44. Əliyev İ.H. Azərbaycan-Amerika strateji əməkdaşhğınm üfüqlöri. teji tərəfdaşlığa doğru (oktyabr 1991 - avqust 1997). Bakı, Azər- //Dirçəliş - XXI əsr, 1998, J\o3-4, s. 32-34. baycan Universiteti, 1997. 45. Əliyev İlham. Mən istənilən səviyyədə istənilən mübarizəyə ha- 62. Həsənov Ə. ATƏT və Azərbaycan: Helsinkidən Lissabona qədər. zıram. Bakı, 2001. Lissabon Sammiti - 96. Bakı, «Azəməşr», 1997, 312 s. 46. Əliyev İ.H. AŞ PA sədrinin müavini və büro üzvü İlham Əliyevin 63. Həsənov Ə. Azərbaycan və ATƏT: Ermənistan-Azərbaycan mü- çıxışı. // Dirçəliş - XXI əsr, 2003, JN964, s.29-31. naqişəsi və Dağlıq Qarabağ problemi ümumavropa təhlükəsizliyi 47. Əliyev İ.H. Qafqaz bütün hərbi bazalardan azad olmalıdır (23 yan- fonunda. Bakı, 1997, 80 s. var 2004-cü il «Fiqaro» qəzetinə verdiyi müsahibə). //Dirçəliş - 64. Həsənov Ə. Azərbaycanın xarici siyasəti: Avropa dövlətləri və XXI əsr, 2004, Ne71, s.5-8. ABŞ (1991-1996), Bakı, «Azəməşr», 1998, 315 s. 48. Əliyev İ.H. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Fransa Beynəl- 65. Həsənov Ə. Heydər Əliyev və Azərbaycanm xarici siyasət fəaliy- xalq Əlaqələr İnstitutunda görüşü. //Dirçəliş - XXI əsr, JN971, yətinin formalaşması. //Dirçəliş - XXI əsr, 2003, JVe63, s.39-54. s. 15-28. 66. Hüseynova İ. Dövlətçilik naminə. Bara: BUN, 2001, 300 s. 49. Əliyev C., Budaqov B. Türklər, azərbaycanlılar, ermənilər: tarixi 67. Hüseynova İ. Müstəqilliyimizin təminatçısı (məqalələr, çıxışlar, həqiqətin soyqırımı. Bakı, «Azəməşr», 2003. müsahibələr rəylər...). Bakı, «Təhsil», 2003, 504 s. 50. Əmrahqızı E. Azərbaycan Lissabonda istədiyinə nail oldu. Lissa- 68. Hüseynov R. Hər an yadda Qarabağ. // Dirçəliş - XXI əsr, 2003, bon sammiti - 96. Bakı, «Azəməşr», 1997, 312 s. JVe 263. 51. Əsədov F., Kərimova S. Çarizmi Azərbaycana gətirənlər. Bakı, 69. Xocalı soyqırımı bəşəriyyət tarixində ağır bir cinayət kimi qalacaq «Gənclik», 1993, 144 s. //«Azərbaycan» qəzeti, 1996, 27 fevral. 52. Əziz B. Xocalı soyqırımı: səbəbləri, həyata keçirilmə üsulları və 70. Xocalı soyqırımmın onuncu ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan nəticələri. Bakı, «Azəməşr», 2008, 224 s. xalqma müraciət. // Dirçəliş - XXI əsr, 2002, N°48, s. 10-11. 53. Fenomen. Buraxılışa məsul: Fəzail Ağamalı. Bakı, «Ocaq», 2003, 71.Xocalı soyqınmmın 10-cu ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan 264 s. Respublikası Milli Məclisinin bəyanatı. //Dirçəliş - XXI əsr, 2002, 54. Göyüşov R. Qarabağm keçmişinə səyahət. Bakı, «Azəməşr», JVfo 48, s. 12-13. 1993, 81 s. 72. Xocah soyqırımmm qurbanları. Bakı, «Şərq-Qərb», 1999. 73. Xocalı soyqırımı beynəlxalq siyasətin tərkib hissəsi kimi. // Dir- 92. Qarabaği M.C. Qarabağ tarixi. //Qarabağnamələr. Tərcümə F.Ba- çəliş - XXI əsr, 2002, JNs48, s. 18-19. bayevindir, Bakı, «Yazıçı», 1989, s. 104-148. 74. Xocalı faciəsi beynəlxalq cinayət olaraq Ermənistanm Azərbaycan 93. Qarabağ: suallar və faktlar. Bakı, «Nurlan», 2002, 230 s. xalqma qarşı məqsədyönlü soyqırımı siyasətinin tərkib hissəsidir. 94. Qarabağda qırğın, Xocalı faciəsi. // Dirçəliş - XXI əsr, 2003, N°60, // Dirçəliş - XXI əsr, 2005, Ne84-85, s.60t-63. s.33-39. 75. Xocalı soyqırımınm qurbanları. Bakı, «Şərq-Qərb», 1999. 95. Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (aprel, 1920 76. İbayev V. İslam Konfransı Təşkilatı. Bakı, «Azəməşr», 1998, 96 s. - dekabr, 1922). Bakı, 1998, 128 s. 77. İbayev V. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi in- 96. Qasımov M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində san hüquqları kontekstində (Tətbiq olunan hüquq və məsuliy- (1991—1995-ci illər), Bakı, «Gənclik», 1996, 135 s. yət məsələləri). Bakı, «Azərnəşr», 2001. 97. Qasımov M. Azərbaycanm xarici siyasəti (Konsepsiya məsələ- 78. İbrahimli F. Azərbaycan kəndində sosial-siyasi proseslər (1920- ləri). Bakı, «Mütərcim», 1997, 124 s. 1930). Bakı, «Mütərcim», 1996, 168 s. 98. Qeybullayev Q. Qarabağ (etnik və siyasi tarixinə dair), Bakı, 79. İbrahimli F. Qarabağ düyünü. // Qarabağ dünən, bu gün və sabah. «Elm», 1990. Bakı, 2005, s.62-65. 99. Qəndilov S. Azərbaycanm xarici siyasətinin başlıca istiqamətləri 80. İmanov R. Azərbaycanm ərazi bütövlüyünə qəsd -r qondarma Dağ- (iyun 1993—1997-ci illər). // Bakı Universitetinin Xəbərləri (sosial- lıq Qarabağ Muxtar Vilayəti. Bakı, «Adiloğlu», 2005, 260 s. siyasi elmlər seriyası), 1998, Nsl. 81. İsmayılov F. Dağlıq Qarabağ probleminin bəzi geoşiyasi kökləri. 100. Qlobal üfüqlər. Prezident H.Əliyevin ABŞ səfəri. Bakı, «Azər- //Dirçəliş XXI əsr, 2001, 4 (38), s. 80-86. baycan İntemational», 1997, 68 s. 82. İsmayılov F. Qarabağ konflikti ABŞ-m qlobal siyasəti kontekstin- 101. Qurbanlı M. Əsrə bərabər 10 il (1991-2001). Bakı, «Ozan», 2001. də. Bakı, Azərbaycan Milli ensiklopediyası, 2001, 152 s. 102. Quliyev C. Dağlıq Qarabağ: millətin tale məsələsi. //«Kommu- 83. İsmayılov F., Həsənov S. ATƏT-in Minsk qrupu: Dağlıq Qarabağ nist» qəzeti, 20 mart 1991. münaqişəsinin gerçəklikləri və həlli yolları. // Dirçəliş - XXI əsr, 103. Quliyev C. Tarix: düşüncələr, mülahizələr, qeydlər... (1953- 2002, Ne53, s.l 17-125. 2003), Bakı, «Elm», 2004, 764 s. 84. İsmayılov Ə., Əliyev Q. Heydər Əliyev və milli ləyaqət fəlsəfəsi. 104. Quliyev H. Rusiyanm Azərbaycan strategiyası. //Avrasiya dos- Bakı, «Təbib», 1998,150 s. yası, 1996, cild 3, sayı 4, s. 201. 85. İsmayılov M. Azərbaycan tarixi. Bakı, Azəməşr, 1993, 271 s. 105. Quluzadə V. Gələcəyin üfuqləri (Azərbaycan Respublikasmm 86. Kəngərli Q. Erməni lobbisi və Azərbaycan faciəsi. Bakı, «Yazıçı», 1992. xarici siyasəti barədə mülahizələr, müsahibələr, şərhlər). Bakı, 87. Kərimova S. Böyük erməni xülyası və Böyük Pyotr. // «Azərbay- «Azərbaycan», 1999, 288 s. can» qəzeti 22 iyım 1990-cı il. 106. Lissabon sammiti - 96. Tərtib edən: Ə.Həsənov, Ş.Şahməmmə- 88. Kərimova S. Çarizmin Azərbaycan işğalmda və müstəmləkəçilik dov. Bakı, «Azərbaycan», 1997, 312 s. siyasətində erməni siyasətbazlarınm rolu. Bakı, «Azəməşr», 1995, 107. Mustafazadə T.T. XVIII əsrdə Rusiya imperiyasmm işğalçılıq 191 s. siyasətində dini amillər. // Altay dünyası, 1998, s.75-80. 89. Kərimova S. Çarizmin müstəmləkəçilik siyasətində erməni amili. 108. Mahmudov Y., Şükürov K. Qarabağ: real tarix, faktlar, sənəd- II «Azərbaycan» qəzeti, 7 aprel 1994-cü il. lər. Bakı, «Təhsil», 2005, 380 s. 90. Köçərli T. Qarabağ (Qarabağ tarixinin saxtalaşdırılması əleyhinə). 109. Mahmudov Y. Yeni Azərbaycanm qurucusu. // Tarix və onun Bakı, «Elm», 2002, 472 s. problemləri, 1998. 91. Köçərli T. Qarabağ: yalan və həqiqət. Bakı, «Əbilov, Zeynalov və 110. Mahmudov Y. Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı. Bakı, oğulları», 1998, 244 s. «Altay», 1998. 111. Mahmudov Y. Qurtuluş mübarizəsinin qalibi. Azərbaycan Xalq 127. Məmmədov İ. Erməni-azərbaycanlı münasibətləri tarixinə dair. Cümhuriyyətinin 80 illiyinə həsr olunmuş elmi Konfransın mate- // Dirçəliş - XXI əsr, 2005, s. 136-148. rialları. // BDU - 27-29 may. II cild, humanitar və sosial-siyasi 128. Məmmədova H. Qarabağın general-qubematoru Xosrov bəy Sul- elmlər. Bakı, 1998, s.5. tanov // Azərbaycan MEA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə, hüquq seri- 112. Mahmudov Y. Heydər Əliyev müstəqilliyimizin qarantıdır. // yası), 1999, JV°2, s.54-59. Bakı Universiteti qəzeti. 18 oktyabr 2001, JV°7, (1353). 129. Məmmədova H. Xocalı: şəhidlər, şahidlər. Bakı, XXI - YNE, 2003. 113. Mahmudov Y. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şərqdə ilk parla- 130. Məmmədova H. Azərbaycanın Xalq Cümhuriyyəti dövründə mentli respublikadır. «Azərbaycan dövlətçilik tarixinə mühüm Yuxarı Qarabağda siyasi vəziyyət. Erməni terrorizminin güclən- bir baxış». III məqalə // Bakı Universiteti Xəbərləri (humanitar məsi (1918-1920). Bakı, «Nağıl evi», 2006, 150 s. elmlər seriyası), 2001, M>3, 108-121 s. 131. Muxtarova Ə. Heydər Əliyev və türk dünyası. // Tarix və onun 114. Mahmudov Y. Ata yurdumuzun Atatürkü. // Dirçəliş - XXI əsr, problemləri, 2003, N°l, 100-114 s. 2002, JV°52, s.46-54. 132. Mustafa N. Ermənilər öz dövlətlərini yaratmaq üçün nə qədər rüş- 115. Mahmudov Y. Heydər Əliyev Yeni Azərbaycanın qurucusudur. vət vermişlər. //«Yeni Azərbaycan» qəzeti, 5 avqust 1993-cü il. «Azərbaycanm dövlətçilik tarixinə ümumi bir baxış». VI möqalə. 133. Mustafayev R. Azərbaycan və yeni dünya. Bakı, 1993, 62 s. // Bakı Universiteti Xəbərləri (humanitar elmlər scriyası), 20Ö2, 134. Mustafayev R. Azərbaycan dövlətçiliyi. Özümüzü və dünyanı dərk- JV°2, s.78-93. etmə yolunda. Bakı, 1995. 116. Mahmudov Y. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyey şəxsiyyəti. 135. Mustafayev R. Erməni terror və quldur birləşmələrinin bəşəriy- Bakı, «Təhsil», 2002, 326 s. yətə qarşı cinayətləri (XIX-XXI əsrlər). Müxtəsər xronoloji ensik- 117. Mahmudov Y. Milli siyasət aydın və konkret olmalıdır. // «Kom- lopediya. Bakı, 2003. munist» qəzeti, 26 avqust 1989, J\°198, (2066). 136. Münaqişələrin həlli və sülh quruculuğu. Bakı, 2004, 220 s. 118. Mahmudov Y. Heydər Əliyev - Dünya tarixinin azərbaycanlı 137. Müasir geopolitika (tərtib edəni M.Qasımov). Bakı, «Azərbaycan», 1999. dahisi. //Dirçəliş - XXI əsr, 2003, JV°69, s.23-41. 138. NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq: çərçivə sənədi, Brüssel, 119. Mehdiyev R. Azərbaycanlılara qarşı soyqırımı gerçəklikləri. 10-11 may 1994. Bakı, 2000. 139. Nəcəfov Ə. Azərbaycan Respublikasınm Dağhq Qarabağ Mux- 120. Mehdiyev R. Əsl vətəndaş, böyük şəxsiyyət və qüdrətli lider haq- tar Vilayətində kitabxana işinin tarixindən (1923—1990-cı illər). qında bəzi düşüncələr. // Dirçəliş - XXI əsr, 2003, JV°64, s.58-87. Bakı, «Səda», 2000, 232 s. 121. Məmmədov Ə. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin bərpası və möh- 140. Nəcəfli G. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində erməni dövləti ya- kəmləndirilməsi uğrunda mübarizə (80-ci illərin sonu - 1997-ci radılması cəhdləri. Bakı, «Nurlan», 2007, 248 s. il). Bakı, 2001. 141. Nəsirov E. Azərbaycan-ABŞ münasibətləri (1991—1997-ci illər). 122. Mehdiyev E. Münaqişələr. Üçüncü tərəfin münaqişələrin həl- Bakı, «Qanun» nəşriyyatı, 1998, 136 s. lində rolu. Bakı, 2000. 142. Orucov H. İrəvan, Naxçıvan və Zəngəzur soyqırımı. Bakı, 123. Məmmədli A. Ermənilərin gerçəktarixi. Bakı, «Elm», 2005,436 s. Az.TU,1994. 124. Məmmədov A. Beynəlxalq münasibətlər. Bakı, 2002, 206 s. 143. Paşayev A. Köçürmə. Bakı, Azəməşr, 1995, 40 s. 125. Məmmədov A. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ müna- 144. Paşayev A. Ermənilərin ərazi iddiaları necə yaranmışdır? // Dir- qişəsi. // Dirçəliş - XXI əsr, 2005, JV°84-85, s. 178-193. çəliş - XXI əsr, 2001, JV°41, s. 45-53. 126. Məmmədov İ., Əsədov S. Ermənistan azərbaycanlıları və onların 145. Paşayev A. «XIX~XX əsrlərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı acı taleyi. Bakı, «Azərbaycan», 1992, 72 s. törətdikləri soyqırımları və deportasiyalar (arxiv sənəd və mate- rialları əsasmda)». Bakı, 2008. 146. Rəcəbli H., İbayev V. Avropa Şurası. Bakı, 1999, 118 s. 164. Асадов С. Философия реваншизма или армянская кровожад 147. Rüstəmov S. Azərbaycanın türk dövlətləri ilə siyasi əlaqələr sis- ность. Баку, 2002. temində (XX əsrin 90-cı illəri). Bakı, «Adiloğlu», 2005, 236 s. 165. Ассамблея Турецко-Американских Ассоциаций. «Армянский 148. Rüstəmov A. Erməni təcavüzüniin xronikasıj. Bakı, «Elm», 1994,24 s. геноцид». Миф и реальность. Баку, «Азернешр», 1992. 149. Sayadov S. XX əsr: Azərbaycan və dünya. Bakı, «Elm», 2006,186 s. 166. Али К. Карабахский разговор (размышления вслух с Тофиком 150. Seyidzadə D. Azərbaycanı XX əsrin əvvəllərində müstəqilliyə Зульфугаровым). // Зеркало, № 104, 3 июня 2000, с. 10-11. aparan yollar. Bakı, 1998, 253 s. 167. Алиев А. Армяно-азербайджанская война: путь к победе. //Зер 151. Səmədov A. Prezident İlham Əliyev. Birinci cild. «Dəyanət», кало, №28, 12 февраля 2005, с.41. Bakı, «CBS», 2007, 483 s. 168. Алиев А. Армяно-азербайджанская война: путь к победе. // 152. Səmədov A. Prezident İlham Əliyev. İkinci cild. İnkişafın Azər- Зеркало, № 38, 26 февраля 2005, с.41. baycan yolu. «Narıncı» fəlakətdən qurtuluş. Bakı, «CBS», 2007, 169. Алиев А. Армяно-азербайджанская война: путь к победе. // 574 s. Зеркало, №47, 12 марта 2005, с.41. 153. Səmədzadə Z. Dağlıq Qarabağ: naməlum həqiqətlər. Bakı,. «Və- 170. Алиев А. Армяно-азербайджанская война: путь к победе. // tən», 1995. Зеркало, №52, 19 марта 2005, с.41. 154. Sultanov Z. Qarabağ gündəliyi. Bakı, 1991, 67 s. 171. Алиев А. Армяно-азербайджанская война: путь к победе. // 155. Sultanov О. 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əwəllərində Azərbay- Зеркало, №61, 2 апреля 2005, с.30. canda siyasi mübarizə. Bakı, 1995, 140 s. 172. Алиев Дж., Будагов Б. Турки, азербайджанцы, армяне: «Ге 156. Tariximizin faciəli səhifələri. Soyqırımı (Azərbaycan və ingilis ноцид» исторической правды. Москва, 2002, 52 с. dillərində). Bakı, «MM», 2000, 146 s. 173. Алиева С. Карабахский излом. // Мнение - ежемесячный об 157. Vəliyev İ. Deportasiya. // Dirçəliş -X X I əsr, 1998, №2, s.58-68. щественно - политический журнал, 1 ноября 1997, с. 4, 7. 174. Ахари Р. Организация по безопасности и сотрудничеству в Rus dilində Европе и конфликт Нагорного Карабаха. // Аму-Дарья, 2002, №11. 158. Аббасбейли А., Аббасбейли E. Гейдар Алиев и мировая по 175. «Армянский геноцид», миф и реальность. Справочник фак литика. Баку, Азернешр, 1997. тов и документов. Баку, 1992, 127 с. 159. Аббасбейли А., Гасанов А. Азербайджан в системе междуна 176. Баяндурлу И. Минская группа не может решить Карабах родных и региональных организаций. Баку, Азернешр, 1999, скую проблему за Азербайджан и Армению, заявил ее новый со 256 с. председатель Бернар Фасье. // Зеркало, 28 января 2005, с. 2. 160. Аббасзаде Ф. Функционирование механизмов ООН по пре 177. Баяндурлу И. Дашнаки опередили нацистов на четверть века. дотвращению, управлению и разрешению споров и конфлик // Зеркало, № 71, суббота, 22 апреля 2006, с. 4. тов. Автореф. дисс. канд. пол. наук. Баку, 2001, 26 с. 178. Беттлер А. Контуры мира в первой половине XXI века и 161. Араслы Дж. «Дикие гуси» в полях Карабаха. // Мнение-еже- чуть далее (теория). // Мировая Экономика и Международ месячный общественно - политический журнал, 2 (4) фев ные Отношения, №1, 2002, с.73. раля 1998, с. 14-18. 179. Бовин А. Мирное сосуществование: история, теория, поли 162. Аракелов Р. Нагорный Карабах. Виновники трагедии извест тика. Москва, Международные отношения, 1988. ны. Баку, «Шярг-Гярб», 1991, 92с. 180. Востриков С. Карабахский узел как конфликтогенный фак 163. Асадов С., Мамедов И. Терроризм: причина и следствие. Ба тор в Закавказье// «Полис», 1997, №15. с.142-148. ку, «Азернешр», 2001, 243 с. 181. Гасанов Т. Тяжелые социально - экономические последст 199. Кавказский календарь на 1917 год. Ред. И.П.Степалыцук, вия оккупации Арменией территорий Азербайджана. Баку, Тифлис, Типография Канцелярии Наместника Е.И.В. на «Чашыоглу», 2004, 122 с. Кавказе, 1916. 182. Глинка С. Описание переселения apsfWH азербайджанских в 200. К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной пределах России. Баку, «Элм», 1990, 144 с. Области Азербайджанской ССР. 1918-1925. (Документы и 183. Гулиев Дж.Б. Создание Нагорно-Карабахской автономной материалы). Баку, «Азернешр», 1989, 334 с. области (НКАО). Баку, «Элм», 1997, 132-154 с. 201. Маккарти Д., Маккарти К. Тюрки и армяне: Руководство по 184. Гусейнов Г. Армяно-азербайджанский конфликт. //Возрож армянскому вопросу. Баку, «Азернешр», 1996, 158 с. дение - XXI век, 2001, №4, 39-46 с. 202. Мамедов И. Трилогия панарменизма (коварная стратегия че 185. Гусейнов М. Оглашены принципы урегулирования карабах редующихся агрессий). Кн. 1-3. Баку, «Адильоглу», 2006, ского конфликта. Зеркало, № 113, 24 июня 2006, с. 12. 136+168+176 с. 186. Гусейнова У. Азербайджан-США, перспективы сотрудни 203. Мамедов X. Компаративный анализ этнополитических чества (90-е годы). Баку, Нурлан, 2000, 176 с. конфликтов на международной арене на современном этапе. 187. Гулиев Г. Смерть дипломата или к истокам конфликта в Ка Баку, «Элм», 14 января 2002. рабахе. Баку, Эрпон, 1995, 135 с. 204. Мамедов И., Мусаев Т. Армяно-азербайджанский конфликт: 188. Гурко-Кряжин В. Армянский вопрос. Баку, Коммунист, история, право, посредничество. Баку, Тула, 2007, 192 с. 1990, 15 с. 205. Мехтиев Р. Межнациональные отношения на исходе XX сто 189. Дашнаки (из материалов департамента полиции). Баку, 1990, летия: проблемы теории и политики. Баку, 1995, 222 с. 40 с. 206. Мехтиев Р. Реалии геноцида азербайджанцев. Баку, «Азер 190. Двухсотлетие Карабахской трагедии, или последствия дого нешр», 2000. вора у реки Курекчай// Зеркало, № 29, 15 февраля 2005. 207. Мусаев Т., Мамедов А. Геноцид и террор - испытание, 191. Достижения Советского Нагорного Карабаха за 40 лет в форма борьбы Армении против азербайджанского народа. цифрах. Ханкенди, 1963, 171 с. //Азербайджан и азербайджанцы, 2002, № 15-16, с.3-11. 192. Заманов И. От агрессии к агрессии или подлинное лицо 208. Нагорный Карабах: разум победит. Документы и материалы. армянского шовинизма. Баку, 2001. Баку, Азернешр, 1989, 444 с. 193. Заргаров А. Злой умысел, чуждые голоса. Конфликт в На 209. Описание Карабахской провинции (составленное в 1823 горном Карабахе. Баку, «Азернешр», 1990, 268 с. году по распоряжению главноуправляющего в Грузии Ермо 194. Исторические факты о деяниях армян на азербайджанской лова). Тифлис, УНК, 1866. Баку, Нурлан, 2003, 425 с. земле. Баку, «Нурлан», 2003, 358 с. 210. Рзаев К. Правда и ложь о Карабахской войне. Баку, 1997. 195. Исмайылов М. Правда об армянской агрессии. Баку, 211. Рзаев А. Армяно-азербайджанский конфликт в российских «Азернешр», 1996. средствах массовой информации.// Азербайджан и азербай 196. Исмайылова X. «Модель Андорры» для Карабаха. // «Эхо», джанцы, №1, 2000, с.43-52. 16 мая 2001. 212. Решетов Ю. Проект конвенции о праве народов на самооп 197. Карабахская проблема - взгляд из XXI века. //Зеркало, ределение. //Московский журнал международного права. № 223, 20 ноября 2004, с.28-33. Москва, 2000, №3. 198. Качазнуни О. Дашнакцутюн больше нечего делать. Баку, 213. Салех Бей. Армянство. Баку, «Элм», 1994, 440 с. Элм, 1990, 89 с. 214. Саркисян М. Внешняя политика Армении. Ереван, 1998. 215. Сафронов Р. Турецкая внешняя политика и государства Цен ИСТОРИЯ ГОРОДОВ И РАЙОНОВ тральной Азии и Кавказа. К итогам конференции в Гарварде НАГОРНО-КАРАБАХСКОГО РЕГИОНА // Центральная Азия и Кавказ, 1998, №01. 216. Саядов О. Азербайджан на меридианах международных отно АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР шений. Баку, 1991. (20-90 гг. XX столетия) 217. Саядов С. Азербайджан: международные связи и взаимопо нимания. Баку, 1991. РЕЗЮМЕ 218. Севдималиев Р. Международный терроризм - глобальная проб лема современности. Баку, «Элм», 2004, 312 с. Нагорный Карабах, как составная часть Азербайджана, играет 219. События вокруг НКАО в кривом зеркале фальсификаторов. особую роль в истории, хозяйстве и культуре страны. Он является (Сборник материалов). Баку, «Элм», 1989, 92 с. одним из древнейших очагов цивилизации, где древние поселения 220. Султанов С. С меткой дьявола. Баку, 2001, 315 с. жили в благоприятных климатических условиях, в окружении бога 221. Султанов С. Последний удар Империи. Баку, 20 января 1990. той флоры и фауны. Баку, Нефта-прес, 2004, 765 с. На географической карте Азербайджанской Республики Нагорно- 222. Султанов Ш. Региональные конфликты и глобальная Карабахская Автономная Область занимает совсем немного места, да безопасность. Москва, «Знание», 1990. и площадь её, действительно, невелика - 4,4 тысячи квадратных ки 223. Стамбульский документ 1999 года. Стамбул, 1999. лометров. Область расположена в районе Малого Кавказа и раски 224. Хронология Армяно-Азербайджанского конфликта (1991— нулась от восточных склонов Карабахского хребта до Мильской и 1994 гг.). Hərbi bilik, 1996, №3, с.98-101. Карабахской равнины и от южных склонов Муровдагсхого хребта до 225. Церцвадзе Ф. Лицемерие и ложь армянской пропаганды. Баку, долины Араза. Это типичный горный край, где средняя высота сос «Чашыоглу», 2007, 105 с. тавляет 1100 метров над уровнем моря. Однако рельеф местности да 226. Шавров Н. Новая угроза русскому дело в Закавказье. СПб., леко не однотипен. Гора Гямыш, никогда не сбрасывающая с вершины 1911. снег, достигает почти 4 тысяч метров высоты. А недалеко от Кура- 227. Шариф А. Чего стоит услуга, которая уже оплачена? // Зер Аразской низменности высота обычно не превышает 250 метров и кало, № 95, 27 мая 2006, с.34. взору здесь открываются степные просторы. Склон горы Зиярат Ка 228. Шариф А. Чего стоит услуга, которая уже оплачена? // Зер рабахского хребта террасами спускается к реке Араз. кало, № 104, 10 июня 2006, с.28. В Нагорном Карабахе имеются несколько сейсмоактивных участ 229. Шукюров И., Ибрагимов И. Гейдар Алиев открывает миру ков, но землетрясения здесь не бывают свыше 6 баллов. Самая актив Азербайджан. Баку, 1994, 173 с. ная зона находится в Шуше. В 1903 и 1932 годах здесь произошли 230. Шукюров И. Будапештский саммит. Баку, «Азернешр», землетрясения силой около 7 баллов. 1995, 28 с. Осадков в Нагорном Карабахе выпадает больше, чем на равнинах 231. Шукюров И. Дипломатия мира. Баку, «Азернешр», 1997, Гянджи и Казаха и на северных склонах Муровдага. Каспийский мус 392 с. сон, поскупившийся отдать влагу низинам, проявляет в нагорье свою 232. Шукюров И. Армянский сепаратизм как фактор Кавказского щедрость. На восточных склонах Карабахского хребта и южных кризиса. // Возрождение - XXI век. №7-8, 2000, с. 127-133. склонах Муровдага рождаются благодатные дожди. Мягок, в целом, 233. Экологическая агрессия армян продолжается... // Зеркало, климат края, хотя на больших высотах здесь господствует уже климат № 95, 27 мая 2006, с. 19. {агарных тундр. Из 11 климатических зон, известных в мире, в Азербайджане липа, граб, чинара (восточный платан), ясень, ореховое дерево, встречаются 9, а 6 из них только в Нагорном Карабахе. Здесь по яблоня, груша, алча, кизил. Возраст деревьев достигает 150-200 лет, вертикали распространены умеренный тёплый и холодный климаты. высота - 25-30 метров, диаметр ствола - 2,5 метра. Символом НКАО Средняя температура января колеблется мекду +2 и -13, а в июле - могла стать тута. Это тенистое, с раскидистой кроной, дерево со +14 - +26. Осадков выпадает от 400 до 900 мм в год. сладкими плодами, дающими здоровье людям, можно увидеть в об Богаты и разнообразны недра Нагорного Карабаха. В Нагорном ласти повсюду. Карабахе разнообразны не только рельеф и климат, но и типы почв. В Нагорном Карабахе имеются залежи полезных ископаемых, В восточной части, на низменных участках, они серовато-корич имеющих большое значение. Широко распространены известняки, невые; на северо-западе и юго-востоке - горно-коричневые, высоко в глина, которые относятся к мезозойской и кайнозойской геологи горах - бурые горно-лесные и горные черноземы. Геологи открыли ческим эрам. Между реками Тертер и Хачынчай, в залежах Мехман месторождения полиметаллов, литографского камня, мрамора, из Агдере добывают олово, медь, цинк, гипс, известь. В Гадруте есть вестняка; разрабатываются и запасы барита, нирита, гипса, мела, залежи гранита, в горах добывают хромиты, свинец, полиметалличес минеральных красок. кие руды, стройматериалы, мрамор, горную породу, необходимую для Обильны подземные и наземные запасы воды Карабаха. Здесь производства цемента, а также огнеупорную глину и мел. сосредоточено 18% годового запаса воды страны. Грунтовая вода во Нагорный Карабах - одно из самых живописных и примечатель многих местах в виде родников выходит на поверхность и исполь ных мест Азербайджана, со своеобразным обликом и волнующей кра зуется для питья и в быту. сотой. «Прекрасен Карабах!» - писал выдающийся азербайджанский Славится Нагорный Карабах своими минеральными водами, и да поэт Самед Вургун. Его неприступные горы и скалы, густые и дрему леко за пределами края известны такие источники, как Туршсу, чие леса, его горные потоки и прозрачные родники не раз воспевали Ширланский, Чапарский, Колатакский, Тумский... поэты Азербайджана в своих стихах. Он славится не только своей Нагорный Карабах обладает богатыми и уникальными курортно чарующей природой, но и высокой поэтической и музыкальной куль туристическими ресурсами. Это чистый горный воздух, леса, лечеб турой. ные минеральные воды, альпийские пастбища, а также исторические Не удивительно, что этот край был населен с незапамятных вре памятники. мен. По итогам переписи населения на первое января 1980 г. в облас С отрогов Карабахского хребта, рождаясь и набирая силу на его ти жили 162161 человек. Большинство населения Нагорного Кара склонах, бегут реки - Тертер, Хачен, Каркар, Кендалан и другие. баха составляли азербайджанцы и армяне. С давних пор земледельцы использовали их воды для орошения по В заключение отметим, что в Нагорном Карабахе испокон веков лей. Но лишь в 1950-1970 гг. стало возможным проложить сеть оро жили дружно и вместе пользовались местными благами, в том числе сительных каналов, надежно снабжающих влагой хозяйства. Общая природными дарами, представители более 40 этносов. Здесь немало протяженность голубых магистралей в Нагорном Карабаху достигает русских, украинцев, белорусов, грузин, евреев, латышей, греков, лез 327 километров. гин и представителей других национальностей. Родники и грунтовые воды также широко используются в крае Плотность населения из расчёта на квадратный километр дости для орошения. Множество артезианских скважин пробурено в разных гает 35 человек, однако распределяется она неравномерно. Если на концах области. высоте до 1000 метров на квадратный километр приходится 60 чело Лесистые горы, изумрудно-зеленые летом и золотисто-жёлтые век, то на высоте от 1000 до 2000 метров - 16 человек, а выше плот осенью, - характерны для облика Нагорного Карабаха. ность населения ещё меньше. В административном отношении Разнообразна и растительность: 114 тыс. гектаров занимают леса, Нагорный Карабах делится на 7 районов: Шушинский, Ханкендин- 57 тыс. гектаров - кустарники. В лесах Карабаха растут дуб, бук, ский, Агдеринский, Аскеранский, Ходжалинский, Ходжавандский, Гадрутский. В области два города - Ханкенди и Шуша, 7 посёлков В былые времена попасть из одного селения Нагорного Карабаха городского типа, 235 населенных пунктов, объединенных 72 сельсо в другое, не говоря уже о районах, было делом весьма хлопотным и ветами. затруднительным, особенно зимой. С 1950 по 1980 годы вся террито Административный центр Нагорно-карабахской Автономной рия Нагорного Карабаха была покрыта разветвленной и густой сетью Области - город Ханкенди. Он расположен на высоте 830 метров над автомобильных дорог. Эти линии обеспечивают бесперебойное и уровнем моря. быстрое сообщение между городами и сёлами. С другими районами Сельское хозяйство НКАО многоотраслевое. Основными отрас республики Нагорный Карабах связан двумя основными магистраля лями сельского хозяйства области являются растениеводство и жи ми: Евлах- Агдам, Ханкенди-Шуша (и далее Лачин-Горис-Нахчы- вотноводство, широко развито виноградарство, хлопководство, садо ван) и Ханкенди-Агдам-Физули-Горадиз. Первая из этих трасс через водство, табаководство и пчеловодство. Евлах открывает Нагорному Карабаху путь к железнодорожной Большое значение в экономике НКАО играет промышленность, линии Баку- Тбилиси, а вторая - через Горадиз - к железной дороге которая в 1970-1985 годы развивалась быстрыми и высокими темпа Баку-Ереван. ми. В Нагорном Карабахе имеются Каршелкомбинат, Карсовхозвинт- Было открыто и регулярное воздушное сообщение между Хан рест, электротехнический завод, мебельная фабрика, швейная фаб- кенди, Баку и Ереваном. * рика, хлебозавод, лесное хозяйство, головной масло-сыр завод, обув В 1970 годах в НКАО имелось 130 клубов, домов и дворцов куль ная фабрика, кирпичный завод, завод молочных изделий, фабрика туры, 166 массовых библиотек, 355 самодеятельных художественных ковров, камень бутовый, шелковые ткани, шёлк-сырец, мебельная коллективов, 172 киноустановки. НКАО - родина 15 академиков, фабрика и другие. Самые крупные промышленные предприятия об 16 композиторов, 32 писателей, 20 народных артистов, 23 генералов, ласти сосредоточены в Ханкенди. Город известен своими учебными 100 докторов наук. заведениями и культурными учреждениями. Это - один из основных Увы, теперь это уже в прошлом, ибо вследствие очередной воен экономических и культурных центров Азербайджана. ной агрессии Армении, начавшейся два десятилетия назад и сопро Город Шуша находится в живописной местности на высоте 1400- вождавшейся этническими чистками, азербайджанское население бы 1800 метров над уровнем моря. Шуша была общесоюзной здравни ло изгнано, Карабах оккупирован, разорен и захватчики создали на цей, подлинной кузницей здоровья, где ежегодно отдыхали тысячи этом пепелище свой «Нагорный Карабах только для армян...» людей, приезжающих со всех концов бывшего СССР. После создания советского режима в Северном Азербайджане, Шуша - не только курорт, но и второй культурный центр облас центр, чтобы укрепить свои позиции в Советском Азербайджане, ти, здесь имеется немало учебных заведений и культурно-просвети нуждался в образованных, грамотных, преданных кадрах. Поэтому тельных учреждений. Это родина многих выдающихся азербайджан Советское правительство в 1920-1930-ые годы на развитие образо ских писателей, поэтов, композиторов, певцов, общественных и госу вания в Азербайджане начало уделять особое внимание. дарственных деятелей. По сведениям 1915-го года на территории Нагорного Карабаха В селе Довшанлы Агдеринского района имеются точильный и действовали 49 начальных и одна средняя школа, состоящие из 3-х мельничный камни. Минеральный гидрокарбонатный источник тысяч учеников и 79-и учителей. В связи с происшедшими события Туршсу весьма популярен за пределами Нагорного Карабаха. Помимо ми эти школы также приостановили свою деятельность. Первым этого, здесь открыто более 120 минеральных источников, относя шагом Азербайджанского правительства для развития образования в щихся к 11 видам родников различного состава. Нагорном Карабахе было создание с мая месяца 1920 года аварийных 57% местной продукции давало растениеводство, 43% - ското и окружных отделов просвещения, чрезвычайных комиссий. Также водство, что позволило создать в Нагорном Карабахе перерабатываю 12 мая 1920-го года была издана директива «О замене средних школ щую и иную промышленность. старого типа политехническими школами». Религия была отделена от государства, школа от мечети и церкви. Все здания школ, культурно- были созданы 80, в 1925 году 116 пунктов по ликвидации неграмот просветительские учреждения были национализированы. Однако, с целью ности. Отметим и то, что в НКАО обучение грамоте проводили на преодоления всех этих трудностей и развития образования в регионе азербайджанском, армянском и русском языках. в октябре 1920-го года Н.Нариманов вместе с группой партийных и В мае 1925 года в Баку состоялся Общеазербайджанский педаго государственных деятелей приехал в город Шуша. Н.Нариманов ука гический съезд. На съезде был подведён итог мероприятиям, осущест зал пути осуществления предстоящих задач в сфере организации влённым в сфере развития просвещения. На съезде было принято народного просвещения в Нагорном Карабахе. Для организации решение о расширении сети школ, создании и дальнейшем усовер просветительского дела в Нагорном Карабахе Главное Политическое шенствовании учебной базы, обеспечении этой базы квалифици Просветительское Управление города Баку откомандировало рованными педагогическими кадрами. С.С.Ахундова в этот регион, одновременно по линии Азербайджан Азербайджанское правительство на развитие народного просве ского Народного Просветительского Комиссариата в Нагорный Кара щения в НКАО в 1925 году выделило 264184 маната, в 1926 году - бах были отправлены представители из 96 человек, книги, тетради, 386476 манатов, в 1927 году - 108675 манатов. Эти средства в 2,5 ра школьные принадлежности, одежда, обувь. С помощью этих предста за больше средств, выделенных для Нахчыванской АССР. В 1921— вителей были организованы агитационные группы и для упразднения 1926 годах в НКАО здания, конфискованные у предпринимателей, неграмотности начата работа по созданию новых школ. В 1921-1922 богачей, были отданы на пользование школам. Старые кадры интел годах агитационные группы в Нагорном Карабахе провели 22 собра лигенции были привлечены к работе по созданию школ. В результате ния и сюда было привлечено 715 слушателей. особого внимания, проявленного Азербайджанским правительством Для восполнения в школах Нагорного Карабаха квалифицирован развитию общеобразовательных школ в НКАО, здесь расширилась ных кадров в 1921-1922 годах в Шуше была открыта педагогическая сеть школ и увеличилось число учеников, получающих образование. школа, в Гадруте педагогический техникум, в Шуше Педагогический Так, с 1923 по 1928 годы в НКАО были отданы на пользование рабочий факультет. В 1923 году в Степанакерте начала свою деятель 36 новых школ. Таким образом, в 1927-1928-ом учебном году в ность частная школа, подготавливающая советско-партийных работ НКАО число школ достигло 140. По сравнению с 1922-1923-ми ников. Сеть школ значительно расширилась. Уже в 1922-1923 учеб годами в этом году, о котором идёт речь, число учеников увели ном году в Нагорном Карабахе вели свою деятельность 104 школы, чивалось в 2,5 раза, а число учителей - на 60%. В 1927-1928 учебном объединяющие в себе 6404 ученика, 222 учителя. 21 июля 1923-го году в школах НКАО числилось уже 15059 учеников, 347 учителей. года в Нагорном Карабахе под председательством Карагезова был В Нагорном Карабахе культурно-просветительская работа велась организован Частный Комитет для расширения служащих школ, для в очень трудных условиях. Определённая часть интеллигенции, осо борьбы с неграмотностью. В 1923-1925 годах во всех селах НКАО бенно учителей, не могла отказаться от своих национальных взглядов, были организованы курсы. Азербайджанское правительство на разви традиций. Многие учителя не понймали классовой сущности нового тие образования в НКАО в 1923 году выделило 168600 манатов. Эта общества, его будущее. Наряду со всем этим, безразличное отноше сумма примерно в два раза больше средств, выделенных в Нахчыван- ние к азербайджанским школам, другим учебным заведениям под ском регионе. За счет выделенных для этой цели денежных средств девизом интернационализма серьёзно воздействовало на учительскую в НКАО было открыто 24 новых школ. Кроме того, в 1923 году в деятельность. Вместе с тем, созданная в Азербайджане администра НКАО было организовано 10 курсов по ликвидации неграмотности, тивно-командная система, обыски, преследования, аресты, ссылки, в которых числилось 139 членов. применяемые против учителей, не пожелавших оторваться от нацио В апреле 1924 года в Ханкенди была проведена Конференция ра нальной почвы, не сумевших совместить науку с политикой, препят ботников просвещения. Решением, принятым на Конференции, в ствовали созидательной работе школ в Нагорном Карабахе, как и во НКАО был создан «Центр ликвидации неграмотности». В 1924 году всех регионах республики. В период первой и второй пятилеток особое внимание было Нагорном Карабахе образование, наука, культурно-просветительное и уделено строительству школ в НКАО. С 1927/28-го учебного года по издательское дело, литература и искусство в своём развитии достиг 1940/41 учебный год в НКАО было построено и сдано в эксплуата ли самого высокого уровня. Оказание помощи матерям и детям, соз цию 56 образцовых школ. В 1940/41 учебном году функционировало дание зон отдыха, лечебно-профилактических учреждений и прочие 3575 школ, объединяющих в себе 22016 учителей, 654902 ученика, мероприятия, проведенные в жизнь, оказали действенное воздействие из которых 196 школ, 40766 учеников, 1696 учителей приходились на рост численности населения в Нагорном Карабахе, улучшение его на долю НКАО, 196 школ, 30453 ученика, 1039 учителей на долю бытовых условий, достижение высокого уровня рождаемости и Нахчыванской АССР. И что самое интересное, в результате про низкого уровня смертности. веденных исследований стало известно, что НКАО, в соответствии с Наряду со всем этим, шовинистическая политика армянских численностью населения, по числу школ и учителей в Азербайджане специалистов, работающих в местных управленческих органах в На занимала первое место. горном Карабахе, меры клеветнического характера «людей, преданно В 1935 году структура школ изменилась. Открылись начальные, служивших» советскому режиму, серьёзно препятствовали созида неполные средние и средние школы. В 1940/41 учебном году в НКАО тельной школьной работе, деятельности культурно-просветительских действовало 45 начальных, 116 неполно-средних (семилетниь), 35 сред заведений. Армянские, русские специалисты, работавшие в партий них школ. А в Нахчыванской АССР было 87 начальных, 74 непол- ных, советских органах НКАО, под лозунгом пролетарского интерна но-средних, 35 средних школ. Семилетние школы в 1924 году были ционализма вели подпольную борьбу против азербайджанских спе открыты для рабочих, а в 1926 году для сельской молодёжи. В циалистов. Подрывная деятельность людей, работавших в различных 1940/41 годах в городе Баку было всего 64 неполно-средних (семи советских органах и руководствовавшихся этим лозунгом, к числу летних) школ. А в НКАО эти школы обладали преимуществом. По которых относились непосредственные руководители учебных работ проведенным подсчетам в НКАО в 1926 году 25%, в 1933 году 51% в Нагорном. Карабахе Тер-Карапетов, Заропян, Багдатиян, Бабаян, населения обучились грамоте, научились читать и писать. А в 1939 Арустамов, Багдасаров и другие, наносила сильный удар по учебно году 113 человек из 1000, находящихся в возрасте старше 10 лет, просветительской работе в области. имели полное и неполно-среднее образование. По проведенной В результате проведенных исследований становится ясно, что переписи населения в 1939-м году в НКАО среди людей от 9 по 49 значительная часть средств, выделенных для НКАО, направлялась в лет число грамотных людей составляло 84%. В 1940-1941 учебном села, значительную часть населения которых составляла армянская году в НКАО действовало уже 6 техникумов. В этих техникумах община. Так, было установлено, что в разные периоды средства, обучались 818 студентов. Во всех школах особое внимание уделялось направленные на работы в Ханкенди, в 2-3 раза превышали средства, изучению русского языка. Начиная с 1940-х годов в школах началось выделенные для города Шуша. Этим и объяснялось низкое коли изучение иностранных языков. чество школ, строившихся в НКАО для азербайджанских детей. На Таким образом, подведя итог мерам, принятым в культурно - со пример, в конце 1928 года в НКАО имелось 143 школы, 487 групп, зидательной сфере, должны отметить, что новообразовавшееся госу и число обучавшихся здесь учеников составляло 16332. Исследования дарство проделало большую работу в повышении образовательного и показывают, что из этих школ только 21, а из групп только 61 отно культурного уровня населения Нагорного Карабаха. Существенным сятся к азербайджанцам. Число азербайджанцев среди обучающихся вопросом, привлекающим внимание, является то, что в течение 1920— детей составляло 1493 учащихся. Такое чуждое отношение к азербай 1941 годов неграмотность населения, проживающего в регионе, в ос джанцам продолжалось и в дальнейшем. новном была искоренена, создана новая система образования, возрос При росте культурно-просветительских очагов в НКАО у населе ла роль женщин в общественной жизни, ускоренными темпами стали ния повышался и интерес к книгам, к самообразованию, неграмотных развиваться наука, литература и искусство. Уже в начале 1941 года в людей оставалось всё меньше. В деле расширения сети культурно просветительских заведений и, следовательно, повышения уровня В республиканских музеях были созданы секции «атеизма». Эти грамотности у населения следует особо отметить заслуги М.А.Музни- секции были оснащены специальной литературой, наглядными посо бина (он был несправедливо расстрелян) и Мирзы Хосрова Ахундова, биями. Борьба против религии стала одной из основных целей и долгое время работавшего в должности директора библиотеки. задач центра, местных партийных органов, образовательных очагов, а В 1920—1930-е годы в НКАО острый характер получила борьба также молодёжных организаций. против чадры, считавшейся символом бесправия и невежества, негра В НКАО социалистическая реорганизация сельского хозяйства мотности. Особенно в населенных пунктах НКАО, где проживали сопровождалась борьбой против религии. 9-го апреля 1929 года азербайджанцы, борьба против чадры превратилась в обширную кам пленум ЦК КП Азербайджана обсудил вопросы усиления в сёлах панию. работы «Общества атеистов», борьбы против религии. В принятом В 1929-м году во всей области более 5 ООО женщин сбросили чадру. Пленумом решении указывается, что неучастие тюркских сёл в дея Наряду с борьбой против чадры принимались меры и по привлечению тельности «Общества атеистов» есть самая большая ошибка, также женщин к общественной деятельности. В 1937 году в Нагорном предписывалось создать в селах ячейки Общества, состоящие из Карабахе более 200 женщин были привлечены к работе в сельских передовых общественников, колхозников и комсомольцев. советах, районных, городских исполнительных комитетах,, комсо Эти общества, созданные в сёлах, в дальнейшем превратились «в мольских и профсоюзных организациях. Свыше 40 детскими садами, союз боевых атеистов». Везде велась такая пропаганда, что религия яслями, действующими в области, руководили молодые женщины. будто бы является самой последней и сильной опорой врага. Если в 1915 году в Нагорном Карабахе число девушек, получавших Весной 1929-го года, накануне коллективизации, борьба против образование в школах, составляло 196, то в 1937 году их уже было религии, национальных нравов и традиций, национальных празднеств 576. По сведениям 1940 года 14,7 процента интеллигенции, занятой и даже национальной музыки обрела широкий характер. Пленум деятельностью в Нагорном Карабахе, составляли женщины. Часть из Центрального Комитета Коммунистической Партии Азербайджана, них составляли учителя, медицинские работники и женщины, рабо созванный 9-го апреля 1929 года, стал причиной расширения в селе тающие в партийных и советских органах. 6,3 процента работников, деятельности «Общества атеистов». Решения, принятые на собрании служащих в производстве, две третьих части работников ткацких партийного комитета области, проведенном в Ханкенди 4-го мая учреждений составляли женщины. В 1937-м году в Нагорном Кара этого же года, на партийных заседаниях, проведенных в Шуше, Ход- бахе было 86 медицинских работников - женщин. жавенде, Агдаре, Гадруте с 20 по 30 мая, содержали в себе конкрет Большевики для сохранения и укрепления своей власти, в первую ные установки по развертыванию антирелигиозной кампании. Борьба очередь, старались сформировать сознание людей в соответствии с ком против религии приобрела широкой размах. В городах и сёлах мунистической идеологией. Однако религиозные ценности, укоренив области наряду с партийными и комсомольскими организациями шиеся в сознании людей на протяжении веков, стали препятствием была организована «группа особых активов». Просветительские отде для осуществления целей большевиков. И поэтому большевики под лы по усилению пропаганды атеизма во всех общеобразовательных завесой «культурной революции» начали борьбу против религии. В школах области создавали специальные уголки. Адекватные мае 1920 года в школах было запрещено обучение религиозной вере мероприятия были организованы в массовых библиотеках, читальных и исполнение культов. А провозглашенная государством «свобода комнатах. Таким образом, в селе классовая борьба слилась с борьбой совести» осталась на бумаге. В 1924 году была создана комиссия про против религии. Мечети превратились в клубы, библиотеки, амбары. тив религии. В 1924 году в НКАО начал свою деятельность «Особый По сведениям 1929-1931 годов в области было разрушено 24 мечети, отдел общества атеистов». Членами Общества были люди, прошед дома, где проводились религиозные обряды, превратились в клубы шие спецобучение. или склады, целый ряд религиозных памятников, святилищ были раз рушены. Насильственное закрытие мечетей в области стало причиной с этим, создание в регионе культурно-просветительских заведений сильного недовольства среди азербайджанского населения. В Шуше, сыграло большую роль в деле обучения населения грамоте, повыше Ханабаде, Агдаре, Дашархе, Чайле население выражало протест про ния их общеобразовательного, культурного уровня. тив закрытия мечетей, преследования верующих. По сведениям В 1986-1987-е годы, как и в других странах, в культурной и ду 1929-го года в республике закрылось более 400 мечетей. ховной жизни Нагорного Карабаха наблюдался большой прогресс. Особое место в пропаганде большевиков в Нагорном Карабахе Таким образом, если в 1985 году в НКАО число дошкольных детских занимала борьба против религиозных культов, национальных празд заведений достигало 85, в 1986 году эта цифра увеличилась до 97, ников. Особенно широкий характер приобрела борьба против меся в 1987 году до 98. Количество детей, получавших воспитание в этих цев Магеррам, Рамазан, праздника Новруз. Народу было запрещено школах, по сравнению с 1985 годом Bİ988 году увеличилось от 7,3 проводить праздник Новруз. Хотя в первые годы Советской власти в тысячи до 8,3 тысячи. По сведениям 1988 года 20 процентов азербай Азербайджане по распоряжению Народного Комиссара Азербайджан джанского населения было обеспечено дошкольными детскими заве ской ССР Н.Нариманова на основании решения Трудового Комисса дениями. Этот показатель в Нахчыванской АССР составлял 12 про риата, напечатанного в номере газеты «Коммунист» Республикан центов, в НКАО - 35 процентов. По проведенным подсчетам, если в ского Профсоюзного Совета от 21 марта 1921 года, 21 и 22 марта все 1988 году были обеспечены дошкольными детскими заведениями мусульманские рабочие и служащие по поводу праздника' были осво 12 процентов сёл Нагорного Карабаха, в которых проживали азер бождены от работы. Однако, в дальнейшем праздник Новруз был за байджанцы, то в селах, населенных армянами, эта цифра достигала клеймен «антиреволюционным» клеймом. В 1939-м году центральные 35 процентов. и местные газеты республики писали о том, что «праздник Новруз по В 1986-1988 годы в НКАО были построены и сданы в эксплуа сути носит антиреволюционный характер и против него должна тацию две школы. В 1987-1988 годы в городах и сёлах Автономной вестись широкая борьба». Области действовали 207 общеобразовательных школ. В этих школах В 1920-1930-е годы Советское правительство проводило поли получали образование 34,7 тысячи учеников. По сравнению с 1985 тику отчуждения народа от своих корней. В эти годы «культурные годом в 1988 году число учителей в общеобразовательных школах митинги» и атаки, проведенные под лозунгами «Долой тару», «Долой Нагорного Карабаха увеличилось от 3,9 тысячи до 4-х тысяч. Прове кяманче», «Долой сазу», были направлены против наших нацио денный сравнительный анализ показал, что по числу учителей и уча нально-духовных ценностей. щихся НКАО занимала в эти годы первое место на общереспубли Несмотря на все эти давления, принудительные меры, большая канском уровне. Например, если в 1988 году на каждую школу в Нах часть населения не отвернулась от своих религиозных убеждений, на чыванской АССР в среднем приходилось по 37 учителей, то в НКАО циональных нравов и традиций. Народ в очень трудных и сложных этот показатель составляет 52. условиях смог сохранить свой национальный, религиозный менталитет. В 1986-1988 годы в НКАО наблюдаются сдвиги и в профессио Таким образом, в результате принятых мер в Нагорном Карабахе, нально-образовательной системе. Тысячи учащихся получили образо сформировавшиеся на протяжении многих столетий национально вание в профессионально-технических училищах Нагорного Карабаха духовные ценности - в первую очередь, исламская религия, оказались по промышленной, строительной, транспортной, сельскохозяйствен под запретом, люди, исповедовавшие ислам, планомерно и последо ной части, в области общественных услуг и в других сферах. В 1988 вательно подвергались гонениям, притеснениям, были разрушены и году в Нагорном Карабахе функционировали 6 техникумов, подго уничтожены тысячи мечетей и святилищ. Наши древние книги, тавливающих средне-специальные кадры в области здравоохранения, музыкальные инструменты, алфавит были уничтожены, заклеймены культуры, просвещения, хозяйства и других сфер. В этих техникумах как источники фанатизма. Все эти меры оказывали серьёзное воздей ежегодно получали образование 2,3 тысячи студентов. В 1987 году в ствие на укрепление опоры Советской империи в НКАО. Наряду НКАО действовало только одно образовательное учреждение - Хан- кендинский педагогический институт. В разных отделениях инсти вались нужным оборудованием и пособиями и в результате безнадзор тута по разным профессиям получали образование 2,2 тысячи студен ности разваливались. Отметим лишь один факт, свидетельствующий тов. Учителя и студенты азербайджанской национальности Ханкен- о том, что если в 1988 году в селах, где жили азербайджанцы, обеспе динского Педагогического Института 16 мая 1988 года были изгнаны чение спортивным оборудованием составляло 24 процента, то этот из Ханкенди в связи с необоснованно начатой против Азербайджана показатель в селах, населенных армянами, достигал 48 процентов. территориальной претензией. Педагогический коллектив из азербай Азербайджанское правительство, как и в прежние периоды, в джанцев получил временный приют в городе Шуше. Однако чуть 1986-1988 годах также проявляло заботу о здоровье населения На позже, под воздействием антитюркской, антиазербайджанской поли горного Карабаха. В НКАО с каждым годом улучшалась работа меди тики армянского лобби, азербайджанское отделение института было цинской службы, увеличивались средства, используемые для охраны переведено в Гянджу. Решением Совета Министров СССР от 14 ок здоровья населения, расширялась сеть лечебно-профилактических тября 1988 года Ханкендинский Педагогический Институт приос учреждений, увеличилось число врачей и средне-медицинских работ тановил свою деятельность. ников. Азербайджанское правительство, как и в прежние годы, в В 1986-1988 годы при поддержке Азербайджанского государства 1986-1988 годах. продолжало обеспечивать больницы Автономной в НКАО значительно укрепилась материально-техническая база куль Области всяким оборудованием и современными приборами. В 1988 турно-просветительских учреждений. Таким образом, в 1988 году в году в Нагорном Карабахе действовали 32 больницы с 1865 койками, Нагорном Карабахе по сравнению с 1985 годом число массовых биб 60 амбулаторно-поликлинических заведений, 182 женских консульта лиотек выросло от 231 до 235, количество книг в них увеличилось от ций. В исследуемые периоды число коек, приходившихся на 10 тысяч 1.6 миллиона экземпляров до 1,8 миллиона экземпляров, клубов - от человек населения в Азербайджане, достигало 97,7, в Армении 86,2, 267 до 272, музеев от 6-и до 7-и, тиражи газет - от 30 миллионов до в НКАО - 101,7. В 1986-1988 годах наблюдалось увеличение коли 36 миллионов. В 1988 году в Автономной области число посетителей чества врачей и средне-медицинскйх работников. Так, в 1988 году по музеев составляло 74 тысячи, театра - 80 тысяч, кинолюбителей - 1 мил сравнению с 1985-м годом число средне-медицинских работников лион 222 тысячи человек. Проведенные исследования показывают, возросло от 2252 до 2331. В 1988 году в Нагорном Карабахе работало что, как и в прежние периоды, в 1988 году Нагорный Карабах по 510 врачей разных специальностей с высшим образованием. В НКАО числу культурно-просветительских учреждений занимал первое место обеспечение медицинскими работниками и врачами, как в союзном во всем бывшем СССР, на общереспубликанском уровне, по сравне масштабе, так и на общереспубликанском уровне, занимало первое нию с Арменией. Так, если число клубов на каждые 10 тысяч человек место. Таким образом, проведенные исследования показали, что если составляло по СССР 5,4, в Армении - 3,8, в Азербайджане - 5, то в обеспечение средне-медицинским персоналом на каждые 10 тысяч Автономной области этот показатель достигал 15. Если обеспечение человек населения СССР составляло 114,7, в Азербайджане - 93,5, населённых пунктов области массовыми библиотеками составляло в Армении 93,5, то в НКАО эта цифра достигала 122,7. Кроме этого, 105.6 процента, этот показатель по всему Азербайджану составлял обеспечение врачами всех специальностей из расчёта на каждые 94,4 процента. Вышеуказанные статистические данные показывали 10 тысяч человек населения Нахчыванской АССР составляло 25,9, в ложность тезиса «социально-экономическая отсталость населения НКАО - 29,1. НКАО», разглашенного на весь мир армянскими националистами. НКАО прославилась своими оздоровительными очагами и це Однако с огромным сожалением следует отметить и тот факт, что лебными местами. В Автономной области действовали санатории и армянское руководство Нагорного Карабаха проявляло чуждое дома отдыха всесоюзного значения, туристическая база. отношение к азербайджанским селам Автономной области и во мно Забота о здоровье населения Нагорного Карабаха способствовала гих из этих сел не было построено ни одного культурно-просвети улучшению их материального благосостояния, сокращению смерт тельского учреждения. А бывшие клубы и библиотеки не обеспечи ности^ росту численности населения. По итогам переписи населения за 1989 год в НКАО численность населения составляла 187,8 чело роль в просвещении, в повышении культурного уровня, в активиза век, из них 145,4 человек (77 процентов) составляли армяне, 40,3 ты ции общественно-политической деятельности населения. В начале сячи (21,5 процента) азербайджанцы, а остальные - представители 1988 года в Автономной области издавалось 8 наименований газет, из других наций. В этом же году в Нагорном Карабахе 52 процента на них 6 на армянском языке, 1- на азербайджанском, 1- на русском селения проживало в городе, 48 процентов в селе. В 1979-1989 годах языке. А тиражи газет в 1988 году возросли до 31 миллиона против численность населения в Нагорном Карабахе увеличилась до 37 ты 27 миллионов в 1985 году. В регионе транслировались передачи сяч человек. В 1989 году по сравнению с 1979 годом удельный вес местного телевидения и радио. Однако только несколько часов в азербайджанского населения уменьшился на 1,5 процента, числен сутки показывали передачи на азербайджанском языке. ность армянского населения возросла на 1,1 процента. Как же так В 1986-1988 годах в Нагорном Карабахе действовали Государст получилось, что в то время как в 1970-1979 годы в НКАО числен венный ансамбль песни и пляски, Государственный эстрадный ность азербайджанцев увеличилась на 4,9 процента, а армян умень оркестр, более 700 художественно-самодеятельных кружков. В этот шилась на 4,7 процента, в начале 1980-х годов стало наоборот? период Исследовательская станция Ханкендинской зоны, Ленинакан- Исследуя причины сокращения численности азербайджанцев в регио ская Научно-Испытательная база Генетики и Селекции, Нагорно- не, становится ясно, что в 1980-1989-е годы азербайджанцы, пересе Карабахский филиал НАНА, Сельскохозяйственное объединение лившиеся в НКАО, не были взяты на паспортную регистрацию, а за Нагорного Карабаха, Ханкендинское аграрно-промышленное Объе регистрированные не указаны в статистическом учёте. Одновременно динение и другие научные центры в целях получения высокой про Областное Статистическое Управление давало в вышестоящие орга дуктивности в сельскохозяйственной области региона производили низации информацию о численности армян с преувеличением армян. новые изобретения, выдвигали рациональные предложения. Переселившиеся из Нагорного Карабаха и умершие армяне не снима Таким образом, в 1986-1987 годах в результате комплексных ме лись с регистрации. Армяне, проживавшие в Армении, состояли на роприятий, осуществленных Азербайджанским правительством в паспортной регистрации и как граждане Армении, и как граждане НКАО в области социально-экономической и культурной жизни, НКАО. Наряду со всем этим, создание в Шуше новой жилой зоны были сохранены прежние темпы развития. Материальное благосос под названием «Расширение курортного города» было воспрещено тояние населения, проживающего в области, повысилось, их условия решением Совета Народных Депутатов Автономной Области. Выс труда и быта улучшились. Однако, начиная с зимы 1988 года в НКАО шие государственные органы НКАО, опасаясь выявления вышеука стали разжигаться очередные территориальные претензии Армении занных случаев, при переписи населения за 1989 год не допустили против Азербайджана. При подстрекательстве армянских шовинистов представителя по переписи населения Москвы на территорию в Нагорном Карабахе начались митинги, демонстрации и уличные за Автономной Области. бастовки армян. А все это привело к кризису в экономической, Несмотря на всё это, в 1979 году по сравнению с 1989 годом сре культурной жизни населения. В течение многих лет промышленные ди населения НКАО число азербайджанцев увеличилось. Это было объекты, культурно-бытовые учреждения, созданные за счет больших связано с привязанностью азербайджанцев к свои землям, с естест средств Азербайджана, были разгромлены армянскими грабителями. венным приростом азербайджанского населения. Беспристрастные В середине 80-х годов в экономической, политической и духов научные исследования доказывают полную ложность тезиса армян ной сферах жизни советского общества сложилась предкризисная ских шовинистов о «притеснении армян в Азербайджане», что само ситуация. Стремительно падали темпы роста производства, снижалась слово «притеснение» в автономной области имело отношение к азер его эффективность, падала производительность труда. Пошатнулась байджанцам. вера в коммунистическую идеологию. В союзных республиках, в т.ч. В годы, которые являются предметом нашего исследования, в НКАО в Азербайджане, ширился протест против разграбления богатств, развивалась сеть массовой информации. Пресса играла значительную попрания прав, возможностей национального самовыражения. С целью предотвращения краха страны господствующая Комму нии и выразил на это согласие. В сентябре армянские фашисты на нистическая партия в 1985 году выдвинула «Концепцию ускорения». пали на Ходжалы, сотворив здесь кровавое злодеяние. В Степанакер Была определена линия «перестройки». те были сожжены дома и машины азербайджанцев. Одновременно с На местах, в т.ч. в Азербайджане, не принимали непоследователь территории Армении были совершены нападения на пограничные ную, бессистемную и противоречивую политику центра, считая села Губадлинского района Азербайджана. «ускорение», «демократизацию», «властность» и другие призывы но В январе 1989 г. Президиум Верховного Совета СССР принял вым политическим трюком. «Гласность» и «перестройка» ускорили постановление «О введении особой формы управления в НКАО крах империи. Азербайджанской ССР». Под руководством проармянски настроен Москва различными маневрами стремилась остановить неотвра ного А.Вольского был создан Комитет Особого Управления (КОУ). тимый распад. Делались попытки отвлечь внимание населения с бо Фактически НКАО была выведена из подчинения Азербайджана. В лее важных вопросов. Одним из таких разрушительных факторов июле 1989 г. из Степанакерта было изгнано все азербайджанское было разжигание ненависти к тюркским народам, создание мусуль население (14 тысяч человек). манско-христианского противостояния. Г.Алиев отмечал, что Гор аПо требованию демократических сил Азербайджана 28 ноября бачев особо отличался ненавистью к мусульманам, тюркскому миру. 1989 г. был ликвидирован КОУ. Однако, возможности, представленные «перестройкой» и «глас Из-за отсутствия решительных мер Верховный Совет Армянской ностью», дали толчок развитию демократического движения и в ССР 1 декабря принял постановление «Об объединении Армянской Азербайджане. Остерегаясь грядущего усиления мощи Азербайджана ССР и Нагорного Карабаха». Территориальная целостность Азербай и тюркского мира в целом, руководство Советской империи разожгло джана была грубо нарушена. очаг конфликта в Нагорно-Карабахской Автономной Области. Старая система управления СССР развалилась, новая же еще не Публикация книги Зория Балаяна «Очаг», изобилующей фальси была создана, «перестройка» породила серьезные проблемы. Углуб фикациями и оскорблениями, и других подобных произведений, еще лялся общий кризис, объявший всю империю. более разожгла межнациональную рознь. В результате усилий проар Провозглашение марионеточной «Нагорно-Карабахской Респуб мянски настроенных сил в СССР и западной печати началась пропа лики» и лояльное отношение к этому международного сообщества гандистская кампания против Азербайджана. Армяне, получившие под еще более подстегнуло аппетиты армянских сепаратистов. Они рас держку внутри страны и в ряде других стран, начали открыто выступать ширили боевые действия. В конце 1991 г. Россия заключила с с территориальными притязаниями. В этот период азербайджанское Арменией «Договор о дружбе, сотрудничестве и взаимной безопас руководство не только отмалчивалось, но и скрывало во имя лживых ности», который создал возможность для открытого вооружения Рос интернациональных принципов, некоторые террористические акты. сией армян Нагорного Карабаха. Для проведения в жизнь планов по созданию «великой Армении» В таких условиях армянские агрессоры с помощью русских еще за счет азербайджанских земель, все националистические армянские больше усилили атаки на села с азербайджанским населением. В ян организации и комитеты во главе с партией Дашнакцутюн расширили варе 1992 г. ими было захвачено село Керкиджахан, в феврале - свою деятельность. Малыбейли, Гушчулар, начата операция по окружению Ходжалы и Первыми жертвами вновь стали азербайджанцы, проживавшие в Шуши. Операция «Дашалты», проведенная с целью ликвидации коль Армении. ца окружения вокруг Шуши силами вновь созданных воинских 24 февраля армяне, проживающие в Аскеранском районе, откры частей, закончилась поражением. Много бойцов погибло, попав на ли огонь по колонне азербайджанцев, убив двоих и ранив 19 человек. минное поле из-за предательства. В июне 1988 года Верховный Совет Армянской ССР одобрил ре В результате неравного боя вражеские воинские части захватили шение Совета народных депутатов НКАО о присоединении к Арме село Карадаглы, зверски расстреляли около 150 защитников и жи телей села, а трупы сбросили в силосные ямы. 25 февраля, в 9 часов Армянские фашисты расстреливали на месте неспособных к ра вечера, армянские вооруженные формирования вместе с российским боте стариков и детей. В Кяльбаджаре было захвачено 144 населен 366-м механизированным стрелковым полком, расквартированным в ных пункта. Было разграблено более 500 предприятий, 13 тысяч Ханкенди, напали на Ходжалы. Совершилось одно из самых ужасных домов, 600 тысяч голов скота, 5000 лошадей и т.д. злодеяний XX века - Ходжалинский геноцид. Руководство респуб В августе 1993 г. были захвачены Джебраильский, Физулинский, лики, имея достаточную информацию о предстоящем нападении, не Губатлинский районы. приняло мер по предотвращению беды. Ходжалы, имевший 150 за В результате успешной внешней политики 12 мая 1994 г. было щитников, остался лицом к лицу с вооруженным до зубов врагом. достигнуто перемирие. Объявление перемирия было тактическим В Ходжалинской резне погибло 613 человек, 487 человек было ходом для того, чтобы выиграть время для укрепления армии. ранено, 1275 человек взяты в плен, 6 семей были полностью унич Таким образом, восстановление независимости Азербайджана в тожены, город был сожжен. конце XX в. явилось знаменательным событием и стало поворотным Шуша была окружена врагами. Из 1500 бойцов Шушинского пунктом в истории нашего народа. Карабахская война началась в гарнизона осталось всего 500 человек. Массовое увольнение солдат результате столкновения интересов крупных государств, а также тер в отпуск накануне вражеского нападения говорило о грязных риториальных притязаний Армении к Азербайджану, что навлекло на замыслах Р.Казиева. В ночь с 7 на 8 мая город подвергся сильному азербайджанский народ много бед. В этой войне Азербайджан поте артиллерийскому обстрелу, 6000 вражеских солдат и 72 танка рял свыше 20 тысяч своих сыновей и дочерей. 20 процентов террито двинулись на город. Военная техника и живая сила 366-го полка рии захвачено врагом. Более 1 млн. наших соотечественников живут оказала и здесь свои «услуги». В таких условиях азербайджанская на своей родине в положении беженцев. сторона вывела боевую технику из города. Наши воины, сражавшиеся Своим возвращением к власти Г.Алиев предотвратил еще больше на передовой позиции, ценою жизни отражали атаки. Однако они беды. Попытки государственных переворотов в стране были пресечены оказались бессильны. 9 мая город Шуша пал. благодаря единению народа с президентом. Наш президент довел до В то время как в Баку шла борьба за власть, враг, используя вы сведения мировой общественности причины вовлечения Азербай вод вооруженных сил из Лачина, 18 мая оккупировал его. Между се джана в пучину бедствий, правоту его дела. Была сохранена и развита паратистами Нагорного Карабаха и Арменией образовалась непос наша государственность, Азербайджан занял достойное место в миро редственная связь через Лачинский коридор. вом сообществе. Был достигнут ряд успехов во внутренней и внешней В 1993 г. армянская армия вместе с 128-м мотострелковым пол политике. Суверенные права Азербайджана, его территориальная ком 7-й армии СНГ и с наемниками перешла в контрнаступление в целостность были подтверждены международными организациями. Агдеринском направлении. Освобожденные территории за короткий Была достигнута внутренняя стабильность, предотвращен экономи срок были вновь захвачены врагом. Россия еще более усилила прово ческий спад. Повысился уровень жизни, были восстановлены и кационную работу в республике и в результате предательства Кяль- получили дальнейшее развитие национально-духовные ценности. баджарский район оказался в очень тяжелом положении. В конце Во внешней политике и дипломатии Азербайджана первые дни марта Кяльбаджар был подвергнут сильному обстрелу, как со сто XXI века стали знаменательны событием особого значения. На соб роны Армении, так и со стороны Агдере. Оборона района не была рании, проведенном Кабинетом Министров Совета Европы 17 января организована. Из-за халатности руководства республики население 2001 г., было принято решение о полноправном членстве Азербай района не было вовремя эвакуировано. 3 апреля 1993 г. Кяльбаджар джана в Совете Европы. А 25 января перед штаб-квартирой Совета перешел в руки врага. 15 тысяч мирных жителей попали в плен. Не Европы в Страсбурге (Франция) бал поднят флаг нашей страны. Та которые девушки, женщины сбрасывали себя со скалы, чтобы не ким образом, Азербайджан стал не только частью географической попасть в руки врагу. Европы, но и частью демократической Европы. Совет Европы стал важной трибуной в донесении правого дела составление на основе учета рекомендаций и предложений междуна Азербайджана до всего мира. Парламентская делегация представите родных организаций. Уже вступивший в действие Избирательный лей Азербайджана в Совете Европы на сессиях Парламентской Кодекс создал правовую основу для проведения прозрачных, сво Ассамблеи Совета Европы, на разноуровневых встречах развернула бодных и демократических президентских и проводимых в будущем широкую политическую и дипломатическую деятельность. Проведен других выборов. ная ПАСЕ 24 сентября 2001 г. осенняя встреча была успешной для 12 декабря 2003 г. азербайджанский народ, весь тюркский мир азербайджанской дипломатии. На этом собрании был принят еще содрогнулся от постигшей его утраты. Скончался общенациональный один важный документ, удостоверяющий территориальную целост лидер Гейдар Алиев. Его похороны превратились во всенародный ность Азербайджана. Значение этого документа заключается также и траур. Сегодня политический курс Гейдара Алиева с уверенностью в том, что он является международным правовым документом, оправ продолжает его преемник - Президент Ильхам Алиев. дывающим применение любых средств в освобождении захваченных территорий. Одним из достижений азербайджанских парламентариев в Совете Европы является единогласное избрание Ильхама Алиева вице-президентом ПАСЕ и членом Бюро организации на январской сессии ПАСЕ 2003 г. Ильхам Алиев был первым политиком в исто рии Азербайджанской государственности, избранным в руководящие органы такой авторитетной организации. Ильхам Алиев неоднократно делал заявления об агрессорской, террористической деятельности Армении, разоблачал ее сущность, незаконное использавание наркотических веществ на территории На горного Карабаха и других азербайджанских территориях. На основе фактов была доказана дестабилизирующая роль государства - агрес сора Армении в Юго-Восточной Европе. 4 августа 2003 года произошло значительное событие, положив шее начало новому этапу современной истории Азербайджана. На должность премьер-министра республики был назначен 42 летний молодой лидер Ильхам Алиев, обладающий глубокими знаниями, широким кругозором, высокими управленческими способностями. 2003 год в политической жизни Азербайджанского государства знаменателен как год очередных президентских выборов. На прове денных 15 октября президентских выборах премьер-министр Ильхам Алиев, завоевав большинство голосов, был избран Президентом страны. Основной чертой, отличающей эти выборы от предыдущих, было их проведение по новому Избирательному Кодексу. Этот кодекс, отвечающий демократическим принципам и международным стан дартам, является основополагающим правовым и политическим доку ментом. Одной из основных особенностей этого документа было его HISTORY of CITIES and AREAS of the UPPER- population of the province was much more better than in the other GARABAGH REGION of the AZERBAIJAN Soviet republics of the USSR. As well as heroism of Mountainous Garabagh Socialist Republic dwellers in the battle-front and in the rear during the war of the 1941- 1945s and the Province population's services in the historical victory (20-90 years of the XX century) over fascism are illuminated. Grounding on facts it was analyzed that Armenian nationalists' conception «Dependence of the UGAP econo- SUMMARY my from Armenia» is completely a calum-niation; and explained in detaüs the reasons of economic and cultural devel-opment. The motives The history UGAP of the Azerbaijan SSR, is of great importance of Armenia's new aggressions against Azerbaijan by the end of the 80's and great interest for research. The given monograph is the fırst of the XX century have been investigated, and analyzed the objective research work grounding on new conception, studies in complex the and subjective factors of our interim defeat in the war. Basing on reli- socio-political processes of the 1923-199 ls in UGAP. A neat response able sources it is proved that in all periods of history Garabagh was a is made in the monograph to groundless claims for UGAP. Due to constituent part of Azerbaijan. It is also investigated that Garabagh great care of republic government in Azerbaijan SSR, UGAP a whole war was the result of clash of interests of interested states in Azerbaijan, historical chronicle covering the 68 year period of economic and cultur- as well as Arme-nia's territorial claims against Azerbaijan. Our people al development has been created, objective political situation of which faced with tragedy. Our losses in this war were over 20 thousand. 20% hasn't been studied yet. Using a great deal of archive documents, his- of our territory was occupied by the enemy and over 1 million people torical and scientific-research works, scientifıc literature and periodical are living a refugee life. But we believe that our people with joint efforts press important results have been achieved. Basing on sources entered will restore the territörial integrity of Azerbaijan. to circulation it is proved that the main factor for socio- economic and cultural development in UGÄP was Azerbaijan government's direct attention to the region. As well as the reasons and grave results of hos- tile attitude by the province Armenian authority against the Azerbaijaneeis having lived there are elucidated in the article. Distinctive features of uprisings of the 1920s in Mountainous Garabagh from uprisings in other regions of Azerbaijan are analyzed there. The processes and aims of creation of a faked UGAP with dicta- tion of the Center in the content of Azerbaijan SSR are illuminated in the article. The formation features of socialist economic system in the UGAP and its results are ac-counted; grounding on the facts is proved that coercive collectivization and industrialization was a policy in the interests of the USSR; in details is illuci-dated that «cultural revolu- tion» was a heavy blow on national-spiritual val-ues of the Azerbaijani people. It is proved that Armenia's new territorial claims against Azerbaijan in the 40-60s of the XX century and the main motive for coercion against Azerbaijanis was the anti-Azerbaijan policy of the Central government. Comparing and basing on analyses was proved that in the researched period the social-economic state of the Armenian IX FƏSİL Dağlıq Qarabağm rayonlarında şəxsi yardımçı təsərrüfatlarm inkişafı (XX yüzilliyin 20-80-ci illəri)...... 104 MÜNDƏRİCAT X FƏSİL Ön söz əvəzi...... 3 Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli və işğal olunmuş IFƏSİL ərazilərimizin azad edilməsi uğrunda mübarizə (1993-2009)...... 115 Son söz əvəzi...... 140 Azərbaycanın Ağdərə rayonunun iqtisadi-mədəni inkişafı və İstifadə olunmuş mənbələr...... 146 təbii-coğrafı mövqeyinin qısa tarixi icmalı (1930-1992)...... 15 İstifadə olunmuş mənbələr...... 158 Hctophh ropoflOB h paHOHOB HaropHO-KapaöaxcKoro II FƏSİL peraoHa A3ep6aflaxaHCKOH CCP (20-90 rr. XX c t o j i c t h h ) ...... 171 Azərbaycanın Xankəndi şəhərinin tarixi...... 24 History of cities and areas of the Upper-Garabagh region öf the Azerbaijan Soviet Socialist Republic IIIFƏSİL (20-90 years of the XX century) ...... 194 Azərbaycanın Hadrud rayonunun qısa tarixi icmalı (1930-1991)...... 33 IV FƏSİL Əsirlikdə qalan şəhər: Xocalı dünən, bu gün və sabah...... 41 V FƏSİL Azərbaycanın Əsgəran rayonunun tarixi (1930-1991)...... 52 VI FƏSİL Azərbaycanın Xocavənd rayonunun iqtisadi-mədəni inkişafı və təbii-coğrafi mövqeyinin qısa tarixi icmalı (1930-1992)...... 61 VII FƏSİL Mənfur siyasətin qurbanma çevrilmiş müqəddəs Şuşanm acı taleyi...... 70 VIII FƏSİL Heydər Əliyevin Azərbaycanda milli-mədəni dirçəliş siyasəti və Şuşa şəhərinin maddi-mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi...... 92 Nəşriyyat redaktoru: Elşadə Əzizova Bədii və texniki redaktor: Abdulla Ələkbərov Kompyuterçi-dizaynerlər: Səbinə Məmmədova, Aqil Əmrahov Korrektorları: Ülkər Şahmuradova, Nigar tnqilab qızı, Natəvan Məmmədova Çapa imzalanmışdır 18.11.2010. Kağız formatı 70x100 '/1«. Fiziki çap vərəqi 12,5. Sifariş 68. Tiraj 700. «Təhsil Nəşriyyat-Poliqrafıya» MMC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur. Bakı, AZ 1052, Fətəli xan Xoyski küç., 121A Tel.: (+994 12) 567-81-28/29; Faks: (+994 12) 567-82-68 E-mail: [email protected] Məmmədov Nazim Rəhbər oğlu AZƏRBAY CAN SSR DAĞLIQ QARABAĞ BÖLGƏSİNİN ŞƏHƏR və RA Y ONLARININ TARtXt (XX əsritı 20-90-cı illəri) Bakı, «Təhsil», 2010.