¥Ə ^ O P O Iıb G Iə
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Aydın Qarabağlı c ı a m ı M , ows% ıat € !9 E»ES£ ’Ü FJI.'rFA & Jim ¥Ə ^opoııbgıəııi . CİN- j b f>,> (,> ^ yt srrc^ ; J&S-f Rəyçilər: Qasım Hacıyev AMEA-nın A.Bakıxanov ad. Tarix İnstitutunun «Qarabağın tarixi» şöbəsinin miidiri, tarix elmləri doktoru Kəmal Əliyev AMEA-nm A.Bakıxanov ad. Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi, tarix elmləri doktoru İldırım Mərdanov AMEA-mn H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun «XəritəçUik və informasiya» şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri namizədi Elmi redaktor: Qəzənfər Kazımov (Bwjuk r()alm miikurib)- AMEA-nın Nəsimi ad. Dilçiiik İnstitutunun «Dialektologiya» tindv (1941-1945) ilhin (fiiş- şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor miiS' alatıı 'JSabas^ cSi'deıjman Redaktor: Elçin Kamal Of/lıımı a m eintis, döul yazıçı-publisist öviud bihjiilmiiij anla ra lıa- A.B.Məmmədov. Qarabağ, onun qodim tayfalan və toponimləri. ıjat maktdbi - 'äwtək olmııt - Bakı: Mütərcim, 2008, - 480 səh. anant cAıjea JHii»eıjib qtiiitıın Diqqətinizə təqdim olunan kitab qeyri-adi mövzuya - Qarabağın keçmişinə, onun əaiz xaiirdtinə ithaf edirmt. qədim türk mənşəli tayfalanna və bu boylann bizə torpaqlarımız qədər qədim, son də- rəcə mənəvi dəyəri olan yaddaş-yadigar qoyduqlan coğrafı adlara (toponim, etnonim, oronim...) həsr olunmuşdur. Kitabda eyni zamanda ərməni-hay millətçilərinin Türkiyə ərazisində «öz dovləti- f ni» qurmaq - uydurma «böyük Ərməniyə»ni bərpa etmək cəhdlərinin boşa çıxması reallaşdıqda qondarma «ərməni-hay soyqmmı»nın ortaya atılması, bu əsassız mübarizə- nin Azərbaycan torpaqlan müstəvisinə çıxanlmast (şübhəsiz, havadarlarm köməyilə), Qərbi Azərbaycanda və Qarabağm dağlıq hissəsində zorakıhqla etnik təmizləmə siyasə- ti həyata keçirərək Azərbaycanın 20% ərazisini işğal etməsi tarixi faktlar esasmda açıq- lanır. Kitaba əlavə olunmuş izahlı toponimik lüğətlər də əski dövrlərdən adıçəkilən ərazilərdə türk mənşəli tayfalann məskunlaşmasına dəlalət edir. Nəhayətdə Azərbaycamn işğal olunmuş torpaqlannın gec-tez, nəyin bahasına olursa-olsun, azad ediləcək ümidi inamla səsləndirilir. Kitabda verilmiş xəritələr, şəkillər «Azərbaycan tarixi atlası» və «Qarabağ» top- lusundan, «Azərbaycanın tarixi», Q.Kaztmovun «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabların- dan və digər etibarlı mənbələrdən götürülmüşdür. Kitäbın iiz qabığında verilntiş Qarabağın xəritəsi Respublikanın əməkdar rəssamı İsmayıl Məmmədovundur. _ 0508000000 .. Q ---------------- 45 -0 8 © A.Qarabağlı, 2008 (Bu kitak, xey irz a h uuan, qrms/ım ‘3-man dbülf.'ax. etjiu Ü6äıei}njöüitn tnəgJİK malupjn fiitstatfi uujjsinda aa illəria tüpitıdığjm ləqaütl heMiktna msf oiunmtujiur. Jliitfon, jeetj- riıjıjatj s ptmjorumtı ti,ırin minnattltıriıtjtnu fıildirir jm. MÜƏLLİFİN ÖN SÖZÜ Ərsəyə çatdırdığım «Qarabağ, onun qədim tayfaları və to- ponimləri» kitabı etnomənəvi bir mövzuya: füsunkar təbiətli Qarabağm keçmişinə, əski dövrlərdən bu diyarın qoynunda yurd- yuva salmış, ömrünü burada başa vurmuş neçə-neçə türk mənşəli aborigen tayfalara, boylara - bizim doğma əcdadlarımıza, onlann bızə miras qoyub getdikləri torpaqlarımız qədər qədim və son də- rəcə etnomənəvi dəyəri, çəkisi olan coğrafi adlara (etnonim, to- ponim, oronim, hidronim...) həsr olunmuşdur. Fəqət, coğrafi adlar maddi mədəniyyət nümunələri - abidə- lər qədər dərin milli məna və əhəmiyyət kəsb edərək etnomənə- vi amil kimi bir daha ona dəlalət edir ki, hələ miladdan da çox- çox öncə Qarabağda onunla genetik bağlı olan tarixi Qərbi Azər- baycanda (indiki Ərmənistanda) ancaq və ancaq türk mənşəli tay- falar, boylar, nəsillər yaşamış və tarixi mövcudluğu, gerçəkliyi haqqında toponimiya aləmində silinməz izlər qoymuşlar. Qədim qarabağlılar yüzilliklər boyu Azərbaycan xalqımn et- nomənəvi sərvətinin yaradılmasmda bilavasitə iştirak etmiş, mad- di-mədəniyyət nümunələrilə yanaşı, yüzlərlə, minlərlə türk mən- şəli toponimləri onlar yaratmış, milli mənəviyyatımızı zənginləş- dirmişlər. Avropada ən qədim - ilk ibtidai insan məskənləri Azıx və Tağlar buradadır. Dünyada tamnmış Quruçay mədəniyyəti (m.ö. 5-4 minillik) və Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti (m.ö. 17-13-cü yüzilliklər) Qa- rabağdadır. Digər amillərlə yanaşı, azər türklərinin Qarabağda əzəldən yaşamalan, bu torpaqlarm ilkin sakinləri və sahibləri olması faktı elmi əsasla, toponimlərin dili ilə də təsdiq olunur. Miladm 8-ci yüzilliyinə qədər, yəni Qafqaz Albaniyasmın ərəblər tərəfındən işğalına qədər Qarabağda ərməni-hay adlı etnos, tayfa, qəbilə ol- mamış, yaşamamışdır. Xalqımızm ən qədim dövrlərdən Güney və Quzey Azərbay- can hüdudlarmda minilliklər boyu sabit oturaq həyat tərzi yaşa- yaraq əkinçilik, maldarlıq mədəniyəti yaratması və tarixi xronolo- giyası pozulmadan ərməni-hay təcavüzünə qədər (1988-1993) bu- I BÖLMƏ rada mövcudluğunu, özünəməxsusluğunu, etnomənəvi dəyərlərini qoruyub saxlaması təqdim olunan kitabda öz əksini tapmışdır. “Heç bir ölkədə türk adət-ənənələri Məhz əkinçilik, maldarlıq mədəniyyətinin təzahürüdür ki, əcdad- Azərbaycanda olduğu qədər güclü deyil” lanmız bir coğrafi obyekti, digərindən seçmək, fərqləndirmək Murad ACİ üçün onlara öz doğma dilində ad vermiş və bu adqoyma təbii olaraq sonralar milli etnomənəvi amillərin yaranmasma - ənənəvi QARABAĞA SÖZ ÇƏLƏNGİ adqoyma, toponomik ənənəyə çevrilmişdir. Hansı ki, belə bir to- ponimik ənənə ərməni-haylarda yoxdur və heç vaxt olmamışdır. Ulu Tannnm xeyir-duası ilə yoğrulmuş bərəkətli Aran tor- Bunun səbəbi onunla izah olunur ki, onların öz torpaqları - Vətə- pağı və onun vəhdətində duraraq uca göylərə söykənən məğrur ni olmamış, «bragi» («səllimə itləri») həyatı sürdükləri üçün an- Dağ Qarabağ! Könül sevindirən, ovunduran, göz oxşayan sərin caq sənətkarlıqla, ticarətlə məşğul olmuş, torpaqla, yer-yurdla yaylaqlar yurdu, qədirbilən əcdadlanmızın qüdrətli əllərilə ucal- bağhlıqlan olmadığmdan onlarda coğrafı adqoyma, toponim, etno- dılan qalalar, qəsrlər, tarixi adidələr məskəni, neçə-neçə istedadlı nim.. yaratma ənənəsi də yarana bilməzdi! xanəndələr və müğənnilər, yazarlar və memarlar diyarı! Kitabda eyni zamanda ərməni-hay millətçi müəlliflərinin Xalqımızın qəhrəmanlıq dastam, onun əbədi və zəngin tari- Tarixi saxtakarlaşdırmaq cəhdləri, Türkiyədə uydurma soyqırım xi olan, hələ qədim zamanlardan Savir (indiki Sibir), Altay (Ulu və ərməni-hay xislətinin digər bəd əməlləri ifşa olunur. Tann dağı), Orta Asiya və Şimali Qafqazdan Azərbaycana geri Çoxillik tədqiqatxn nəticəsi olaraq kitaba əlavə olunmuş qısa dönmüş neçə-neçə türkdilli tayfalara, nəsillərə sığınacaq yeri, ye- tarixi arayışlar, xəritələr, cədvəllər, diaqramlar, izahlı toponimik nidən vətən olmuş, öz doğma övladlan ilə qovuşdurmuş, özünün- lüğətlər qarşıya qoyulan məqsədin əsaslı olmasına dəlalət edir. küləşdirmiş geniş, bəşəri qəlbli, qədim tiirk dünyasmın beşiyi Qa- Kitabm yazılmasında dəyərli tövsiyələr vermiş ağsaqqalımız rabağ! akademik Budaq Budaqova, tarix elmləri doktoru, Milli Elmlər El-obamızm əski keçmişindən, neçə-neçə yerli-gəlmə türk Akademiyası Tarix İnstitutunun «Qarabağın tarixi» şöbəsinin mü- tayfalarmdan xəbər verən, soraq gətirən yurd, yaylaq, qala, dağ, diri Qasım Hacıyevə, baş elmi işçi, tarix elmləri doktoru Kəmal çay, göl... adları - toponimlər aləmi Aran və Dağ Qarabağ! Əliyevə, dilşünas alim, professor Qəzənfər Kazımova və Əjdər (Toponim yunan sözüdür: “Topos” - yer, məkan, “onom” “onim” Tağıoğluna, Milli Elmlər Akademiyası Coğrafıya İnstitutunun xə- isə ad deməkdir. Yəni, yer adları, coğrafı adlar). ritəçilik və informasiya şöbəsinin rəhbərliyinə və əməkdaşlarma. «Dünya bizimdir» deyən yağılar zaman-zaman başm üstün- Azərbaycan Respublikasınm dövlət Torpaq və Xəritəçəkmək Ko- dən tufan kimi əsib-coşmuş, amma sənin qürurun, məğrurluğun mitəsinin şöbə müdiri Rafiq Hüseynova, jumalist Hafiz Həsənova pozulmamış, əksinə, Ulu Tannnın və sənin əzəmətinə tapınaraq və Cahid Kərimə minnətdarlığımı bildirirəm. Eyni zamanda, kita- nicat tapmış qarabağlılar xalqımızm milli məxsusluğunu, zəngin bm ilkin bölmələrini silsilə şəklində dərc edərək geniş oxucu etnomənəviyyatmı, namus-qeyrətini, onun neçə-neçə dəyərli adət kütləsinə çatdırmış «Qarabağ», «Qarabağa aparan yol» və «Kre- və ənənələrini, qonaqpərvərliyini qoruyub saxlaya bilmiş, nəsil- do» qəzetlərinin rəhbərliyinə, təəssübkeş əməkdaşlanna təşəkkü- lərdən-nəsillərə ötürmüş, bu günə qədər yaşatmışdır. rümü bildirirəm. Mənim də ulu əcdadlanm qarabağlıdır. Onlar indi də Qara- bağ torpağmdadır... Qarabağıtı Aran və Dağ sinəsindən, köksündən süzülüb gə- lən, bəzən həzin-həzin, bəzən yanıqlı fəryad qoparan, bəzən də QARABAĞIN QƏDİM ƏYALƏTLƏRİ cəngi çağıran muğam sədaları indi də içimizdədir. Möhtəşəm qə- VƏ TAYFALARI dim qalalar, doğma yer, yurd adları yaddaşımızdadır. Yaşa dolduqca özümüzlə yaşatdığımız o gözəl diyar bütün Qısa tarixi arayış. Qarabağın qədim dövrü-tarixi Qarabağ fusunkarlığı ilə daha da doğmalaşır, əzizlənir, dəyərlənir. Dəyər- anlamı bu gün bütün dünyada dərin maraq doğurur. Doğrudan da, ləndikcə də vətən həsrəti, torpaq istəyi - Qarabağ dərdi də böyü- uzaq keçmişdə Qarabağ necə adlanmış, onun hüdudlan necə ol- yür, dözülməz olur... muş, torpaqlannda hansı tayfalar məskunlaşmış, onlar hansı dildə Fəqət, qarı düşmən bu gün Dağ Qarabağı Aran Qarabağm damşmış və hansı dinə itaət etmişlər? Və bunlann arasında ərmə- vəhdətindən yüz min məkrlə, zorla qoparmış, Qarabağ camaatım, ni-hay adında tayfa olubmu? Və bu gün xalqımızın başına olma- elini, obasmı pərən-pərən salmışdır. zın müsibətləri gətirən ərməni-hay qəsbkarlarınm Azərbaycan Lakin qarabağlılar, nə qədər ağır olsa da öz nikbinliyini, torpaqlanna iddialan nə dərəcədə əsaslıdır? ümidini nəinki itirməmiş, əksinə, illər ötdükcə onlarm düşmən Bu və bu səpkidən olan sualları çalışaq