Səriyyə Müslümqızı

Xocalıdan gələn var GUEST FROM KHOJALY

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin işlər idarəsi PREZİDENT KİTABXANASI

7 Ш "XOCALIDAN ONLAR HEÇ VAXT GƏLƏN VAR" BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR

"XOCALIDAN THEY WILL NEVER GƏLƏN VAR" GROW UP

LAYİHƏ MÜƏLLİFİ LAYİHƏ MÜƏLLİFİ İlqar Qasımov İlqar Qasımov BİZİ YAŞADAN MÜƏLLİFİ VƏ TƏRTİBÇİ MÜƏLLİFİ VƏ TƏRTİBÇİ Səıiyyə Müslümqızı Səıiyyə Müslümqızı HƏSRƏTDİ REDAKTORLAR REDAKTOR Məmməd Nazimoğlu, Əsli Xəlilqızı Məmməd Nazimoğlu KOORDİNATORLAR KOORDİNATOR Könül Həsənova, Cəmilə Babayeva Mübariz Allahverdiyev TƏRCÜMƏÇİLƏR TƏRCÜMƏÇİLƏR Ədilə Ağabəyli (ingilis) OUR GRIEF Taleh Bulud (ingilis) Taleh Bulud (ingilis) Nənnin Abbasova (ingilis) Nicat Məmmədov (rus) KORREKTOR RƏSSAM Tamara Zeynallı Vaqif Ucatay DİZAYNER DİZAYNER Zaur Əliyev Tehran Gəncəliyev Rəşad Əhədov YIĞICI YIĞICI Aynur Balakişiyeva Sevinc IDEA Ilgar Gasimov IDEA AUTHOR AND DESIGNER Ilgar Gasimov Sariyya Muslumgizi AUTHOR AND DESIGNER EDITORS Sariyya Muslumgizi Mammad Nazimoghlu, Asly EDITORS Khalilgizi Mammad Nazimoghlu COORDINATORS COORDINATOR Konul Hasanova, Jamila Babayeva Mübariz Allahverdiyev ENGLISH TRANSLATORS ENGLISH TRANSLATORS Adila Agabeyli, Taleh Bulud Taleh Bulud, Narmin Abbasova RUSSIAN TRANSLATOR DESIGNER Nijat Mammadov Zaur Aliyev ARTIST Vagif Ucatay Rashad Ahadov DESIGNER COMPUTER OPERATOR Tehran Ganjaliyev Sevinj COMPUTER OPERATOR Aynur Balakishieva -4- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ‘ Səriyyə Müslümqızı Səriyyə eiə aı, üü iknaııdn siaə dn ə unutma­ və edin istifadə imkanlarınızdan bütün yayın, yerinə əidn ii barədədir. biri lərindən a k, u ii mli faciəmizdir" milli bizim bu ki, yaq i ştə üü ylı aəbyal omq a əə dyl Sa- deyil. gərək da otmaq azərbaycanlı yalnız üçün eşitmək ni də çatdırmalıdır. Həm dünyaya düşünürəm. onu belə atıb mən imza Şəxsən olmalıdır. evində nın oaıa əl ytrli "na hç ai öüəəəlr en­ böyüməyəcəklər" vaxi heç "Onlar yetirilmiş qətlə Xocalıda aı b yzlr qlm aakn as stməi aaı, han­ yaşayır, sitəmləri hansı alarkən qələmə yazıları bu xanım a nş edrb ə u ğr şə sə Xcldn ln soyqı­ olan, Xocalıdan əslən işdə ağır bu və etdirib nəşr lar ı a lv emşk Vrqəiii ktb ə br azərbaycanlı­ bir hər kitab Vərəqlədiyiniz etmişik. əlavə da rı Yolu Azərbaycan etdiyim dün­ yazıb Rəhbərlik salnaməsini biimişikmi? faciəmizin çatdıra Biz dəyişib? yaya nə ərzində lər ə sna el sya nalr tşialr n tka çp et­ çap təkrar onu nəşrin­ təşkilatlar Kitabın əydim. insanlar, sayda baş xeyli qarşısında sonra dözümü dən faciələrə belə ə blrm i drlrmzn rnksn qlm aa Səriyyə alan qələmə xronikasını dərdlərimizin ki, bilirəm Mən əə ə edn uaı? ək d b salrkmn üçünsə kimin suallar bu də Bəlkə sulayır? meydan də hələ lənməsindən asılı olmayaraq bu suallar hər bir azərbaycanlı­ bir hər suallar olmayaraq bu asılı lənməsindən ıı iii ə əəi aıdn aaı, nsn iimş Sə­ itirmiş anasını yaşamış, baxımdan mənəvi və fiziki rımı fkrəə k, ə br zracnı z ailr salnaməsinə faciələr öz azərbaycanlı bir hər ki, fikirdəyəm o keçirilmə­ tədbirlərin sıra bir istiqamətdə həmin Hərəkatı Siyasi ə üü mrcəlr tiə. ə olr ddm "laı se- "Allahı dedim: onlara Mən etdilər. insanın müraciətlər mən üçün şəxsən mək hazırlayarkən çapa kitabını siklopedik rsna eidy km, dna grb aıı. əə inişil Hələ qayıdır. el görüb zaman dünyam bu o ki, bitirəm kimi, Mən deyildiyi çevrilir. arasında daşıyıcısına dərdlərin sı alrn əaiiiə üh iə aaıa. gr aa ən zaman Əgər yanaşıram. ilə şübhə kə­ həyatiliyinə söylənilən lamların barəsində zaman ümumiyyətlə faciəsini Xocalı dəfə Hər xatriayanda, başqadır. tamam üzü sərt həyatın id adğmz aaa qya bğaı? gr aa ən zaman Əgər bağlamır? qaysaq yaralar aldığımız mizdə banal, kimin üçünsə də romantik səslənir. Amma nə cür cür səs­ nə Amma də səslənir. romantik üçünsə kimin banal, nın içərisində var. Biz o sualları dərd kimi o dərd Biz içimizdə sualları yaşadırıq.kimi var. nıniçərisində əsz gdn ə əə ityrii çp lyn dnaı hər dünyanın eləyin, çap istəyirsiniz qədər nə gedin vərsiz, iy Msüqzn v dgrəiə admı laa çalışıb. olmağa yardımçı digərlərinə və kitab­ Müslümqızına olmayan riyyə analoqu dillərində ingilis və rus olub, nail sinə ürti əidrə bs iə ii fcəəii, faciələri­ o faciələrimiz, bizim niyə bəs təbibdirsə, qüdrətli dünyanınreallığı, bu Çünki, ki, getmir. fikirləşirəmuzağa deyimdən adi hərdən fikirlər Amma hakimdir. ədalətli ən man ədalətli hakimidirsə nə üçün belə bir cahanşümul ədalətsizlik cahanşümul bir üçünbelə nə hakimidirsə ədalətli BİR PARÇASI BİR YAZILMIŞ QANLA TARİXİMİZİN u iaı shflrnə qpn aqrı ə əyd səsləri­ fəryad və faciə­ hayqırtı dəhşətli qopan ən səhifələrindən əsrin kitabın ötən Bu kitab bu ki, bilməlidir Dünya u / i hmn ai slaəiə əl ytrlş qadınla­ yetirilmş qətlə salnaməsinə faciə həmin biz i/ Bu uu, oaı oqrmnn öbt idnm glr Öə il­ Ötən gəlir. ildönümü növbəti soyqırımının Xocalı Budur, .. .Deyirlər zaman ən qüdrətli təbibdir. Bir də deyirlər za­ deyirlər də Bir təbibdir. qüdrətli ən zaman .Deyirlər

ı laaa hmn əlr eii ə aıdn üümk məc­ düşünmək azımdan ən eşidib səsləri həmin olmayaraq lı Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest ası­ milliyyətindən qalacaq. kəs istənilən buriyyətində malik hisslərə insani adi dəcə, var gələn Xocalıdan grief. I know that as it is said among people "she died twice died "she people among said is it as that know I grief. and languages English and Russian in books several published bəyanlayır. daha bir qaldığını cəzasız də hələ rin in front o f her patient. After publishing the book, many many book,people, the publishing After f her o patient. in front her understand I book. this wrote she when khanim Sariyya hn h woe hs ok. atya we se rt book wrote she when year Last book". this wrote she when agony felt what that know I morally. and this in us helped financially tragedy, this direction in mother her lost and genocide çağırışdır. Sariyya Muslumgizi who is from Khojaly and witnessed Khojaly witnessed and Khojaly is who from Muslumgizi Sariyya these Notwithstanding, someone. romantic or for banal sound HISTORY OUR OF PART BLOODY been changed during previous years? Were we able to spread to able Were we years? previous during changed been grief. big a as questions would questions these Maybe exist? injustice world-wide such these that think I sometimes But judge. impartial most is time "Khojaly is not dead" about the people died in Khojaly, I inbowed died Khojaly,I the people about dead" isnot "Khojaly Azerbaijan Movement Political tragedy? our f o chronicle the these immortalize We Azerbaijanis. among exist questions I when time Every different. is reality The words. just are remember Khojaly genocide, I doubt about the vitality of said of vitality the about doubt I genocide, Khojaly remember onssi oe?If iei mata ug, hn h does why then judge, impartial is time f I over? skin wounds words on time. I f time is powerful doctor, then why do not our not do why then doctor, is f powerful time time.I on words Way, which is lead by me, held several events in this direction, this in events several held me, by lead is Way, which u ia trxmzn al yzlı br parçasıdır. bir yazılmış qanla tariximizin kitab Bu harayıdır. qurbanlarının faciəsi Xocalı kitab Bu u ia hm ə opqaıı uuud mbrzy bir mübarizəyə uğurunda torpaqlarımız də həm kitab Bu ...It is said that time is a powerful doctor. It is also said that said also is doctor.It a is powerful time that is said ...It The next anniversary o f Khojaly genocide comes. What What have comes. f genocide Khojaly o anniversary next The n gr k, 6 əvl a vri fcəi törədənlə­ faciəni vermiş baş əvvəl U 16 ki, görə Ona zracn ou iai Hərəkatının Siyasi Yolu Azərbaycan oriaia uaıı sədri Şurasının Koordinasiya la Qasımov İlqar

-6- OUR GRIEF Səriyyə Müslümqızı Səriyyə should understand their grief their sorrow, should hear their hear should sorrow, their grief their understand should tragedy". national our is this not Do forget world. ie l zrajnssol aeti oka oe Thisismy home.at book this have should Azerbaijanis cide. All said the it throughout and spread I can book. want you publish "If that f you them: o re-publishing her for asked organizations cry if they have any any feeling. have they if cry unpunished. nationality their f o depending not men Every people. those terrible tragedies o f f century. last o tragedies terrible this book throughout the world-.the throughout book spreadthis should Azerbaijani every that think I And opinion. own But those who committed this crime 16 years before still go still before 16 years crime this committed who those But f o cry the understand to tobe Azerbaijani necessary isnot It This book is bloody part o f history. f our o part bloody is book This victims. f Khojaly o cty the is This The world must know that this book is about one o f f most the o one about is book this that know must world The f geno­ in that died o women tragedy the added Thiswe year, The Political Movement “Way o f ” “Way f o Azerbaijan Movement Political The The chief o f the Coordination Council Coordination f the o chief The Ilgar Gasimov Ilgar

ə? ə dmri b arlğ dzəəlr a? ə harada­ Bəs var? düzülməzmi? Gül dözməyənlər mazmı? ayrılığa bu demirsiz Bəs lər? ıı, y aaıı lılrm. nnn a əaıa l çat- əl məzarına da Ananın aldıqlarım?. qadasını ay sınız, ıımşa, y üly tş əmşə, y əaı ti düşmüş­ itkin məzarı ay gəlmişlər, qə­ tuş bu gülləyə soruşacam: ay və dırılmışlar, basacağam bağrıma qucaqlayıb yəm, ə vxı aaadnz eə a iaı aımşa, y v yan­ evi ay dağılmışlar, tifaqı a belə, haradaydınız vaxtı dər iilşrm i n vxs olr grcym hləvl edəcə­ hal-əhval görəcəyəm, verirəm. onları təskinlik vaxtsa özümə nə özüm gəzi- ki, tapmıram, Fikirləşirəm üz-gözlərində təskinlik qaşlarında, işlətdim, lış saçlarında, onların əllərim ki, i. ə d bnna əkni tprm Yx b kləi yan­ kəlməni bu Yox, tapıram. təskinlik bununla də Mən nir. ölr üvnaıa. u əə d dr oam? əə Tan­ Məgər olarmı? dərd də qədər Bu ünvanlayıram. göylərə cl H dnaa kçn qbii yr bli laa xocalı olmayan öz bəlli indi yeri ki, var qəbrinin işimiz köçən, günah hansı dünyadan Hə gələcək əcəli tuş qəzəbinə rının i bnəəə çevrildilər? bəndələrə siz aıı obx isn sayılır? insan xoşbəxt qadını oaıa əə var gələn Xocalıdan di. NlYƏ SUSURSUNUZ, BAŞINIZA DÖNÜM? BAŞINIZA SUSURSUNUZ, NlYƏ ə nm çatmır. anama də idn əədr tə üü fra qoparırlar. fəryad üçün etmək xəbərdar yindən lər. ı zəə bxşaabxb ak olrn əlrn eşidirəm. səslərini onların sanki baxıb baxışlara üzlərə, nış susurlar. onlar ürəyim! boşaldıram, Mən asırlar. qulaq onlar əə aı ii-çn ağlayıram. için-için baxıb lərə lənirlər. əhyə, əcü, aa əfra var. fəryad və haray təəccüb, heyrət, də ta­ boylanan san Şəkillərdən mənə Onlar susacaqlar. həmişə ə aı dls ymy çrkəi varmış... çörəkləri yeməyə dolusu qarın də Uzun, ağ paltarlı anam lal baxışlarla məni süzür. Bu səslər­ Bu süzür. məni baxışlarla lal anam paltarlı ağ Uzun, ln br ü grəəd drxn dmad. .ə ni ö ne­ gör indi ..Və adamlardı. darıxan görməyəndə gün bir alan, ə ləi hsəlsyk Əii e uasm a n olr, nə onlara, nə da, uzatsam hey Əlimi həsrətlisiyik. illərin çə ə or olr alrn glnəi əə aıaalr Mən danışacaqlar. mənə gələnləri başlarına onlar sonra Və ma əə b gnhı bnəə br eəə n kömək­ ən gecədə bir bəndələr günahsız bu nədən Amma .Mn çnii alyb u əilr sğl əiə. Sanıram çəkirəm. sığal şəkillərə bu ağlayıb için-için ...Mən yox, insanlara sualı bu mən olmayaraq asılı özümdən ...Və na Tnıı ə gnhı bəndələridi. günahsız ən Tanrının Onlar na öülr v azlr yrd qrlı Xcl qadınlari­ Xocalı qırılmış yarıda arzuları və ömürləri Onlar .Yn olra a-aaa. u əə ə danışıram, mən dəfə Bu baş-başayam. onlarla ...Yenə ük, na mnm aıa ıa çkn əvlm xəbər əhvalımı çəkən, sıcal başıma mənim onlar Çünki, qanişənli­ və məkrindən düşmən nəsilləri gələcək ...Onlar .Mn u əilr, u əilrəi uqn ə ou göz­ dolu və susqun şəkillərdəki bu şəkillərə, bu ...Mən çəkir­ haray bilib çatmadıqlarını dünaya səslərinin ...Onlar .Qr dmad yşyn oaıaı n br ynbş, nə əyin-başı, bir nə xocalıların yaşayan təəccüb­ damlarda taleyə və ...Qara qismətə heyrətlənirlər. yazdığı qəddarlığına onlara qarşı Tanrının ...Onlar insana insanın ...Onlar Guest from Khojaly from Guest

-8- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ" Səriyyə Müslümqızı Səriyyə ə naı syəilrn gz aln çrsnə əəlr köçü­ vərəqlərə içərisində yaşlan göz söylədiklərini onların də i dşü, lüüqlıı əl omyn oaı aılr və qadınları Xocalı olmayan bəlli öldüsü-qaldısı düşmüş, kin ü bşa-aa əd qsəl, əc aaı dyl neçə- yazacağam... deyil, kitabı anamın bu dolu təkcə Hə faciəsi qüssəylə, anaların dərd, neçə başdan-başa rüb u əd isnal blə ityn ə. i adn eə ya­ gecə azdan Bir mən. istəyən bölmək insanlarla dərdi bu ııa at əmzii. ük, ii yxlrmz 92c i fev­ il 1992-ci yuxularımız bizim Çünki, gəlməzsiniz. rast lılıya ı lcq ə ə yxy gdcm Yxd Xcln görəcəm. Xocalını Yuxuda gedəcəm. yuxuya mən və olacaq rı u uua hç at i çxaaa. uuu i çxn xoca- çıxan çin Yuxusu çıxmayacaq. çin vaxt heç yuxular Bu na hms mnm uua a rnid girəcəklər... rəngində qan yuxuma mənim hamısı Onlar ki? əəd k, u od drə dözürlər? dərdə boyda bu ki, nədəndi aaıı k, əa omş oaıaı hsəii aaalr ol­ yaşayanlar həsrətini xocalıların olmuş həlak ki, yaşayırıq aı 2-a üllnb ikn üü, sr öüüü, donub. götürülüb, əsir düşüb, itkin güllələnib, 26-da ralın sun. mürük. mürük. .. mayacaq. dım... I pour out my grief and they keep silence. They will always will They silence. keep they and grief my out pour I ep iec. lo a tepcue ad hn ta te are they that think stared dress white and long her with mother My withme. pictures speaking the at look I silence. keep H OYU EP SILENCE? KEEP YOU DO WHY t e Tee s mzmn, soihet ad r i their in cry and astonishment, amazement, is There me. at voice. the others. the ousness and bloodthirstiness o f enemy. f an o bloodthirstiness and ousness əəi iə aı aaı üəid bzk qtə eiimş it­ yetirilmiş, qətlə bizik: üzərində masamın yazı isə Hələlik əə dzrk i aa-nm bcmqraı, dözürük bacım-qardaşım, atam-anam, ki, dözürük Bəyəm ni ə dnşm sz şdn grn öüü, os döz­ yoxsa dözürük, görün eşidin, siz danışım, mən indi ..6 li eəi hr eə ödym uua grr yuxuma. girir yuxular gördüyüm gecə hər belədi: ildi ....16 u ərt iə gn dnaa ic dn d xcl qal­ xocalı də dənə bircə dünyada günü bitən həsrət Bu öü k, i ynb üə ömş nalrq Bz n görə ona Biz insanlarıq. dönmüş külə yanıb biz ki, Görün .Mnə srşra: u oaıa dşad, dəmirdəndi, daşdandı, xocalılar bu soruşurlar: ...Məndən . / / ... .Mn ə u iaı əi hsəi btəəi çn yaz­ üçün bitməməsi həsrətin həmin kitabı bu də ...Mən ...They are astonished with the despotism o f a man against man f a o despotism the with astonished are ...They .Te sra t aae et eeain bu te insidi­ the about generation next aware to scream ...They them. hears nobody that know they because cry ...They wear.to nothing eat,to nothing had ...They their fate. with surprised are ...They ...I cry while looking at these pictures. these at looking while cry ...I am again with them. But now I speak and they listen. they and speak I now But them. with again am əiy Müslümqızı Səriyyə

people will stay in the world. the in stay will people those people. those eoietoewode n2 eray19. Weto miss 1992.live February 26 on died who those memorize dreams were captivated, killed, lost on 26 February 1992. February 26 on lost killed, captivated, were dreams o e aymnfo Koaywoe ra cms re Our true. comes dream whose Khojaly from man any see not Youcan true.be never will dreams These alone. me leave never sleep. I will dream Khojaly. I will see all o f blood. in f them o all see will I Khojaly. dream will I sleep. ras Iwl nvrfre tee ras Tee ras will dreams These dreams. these forget never will I dreams. this grief not...or grief this grief? such stand they could How iron? lost. About Khojaly women...It is mid night and I am going to going am I and night mid is women...It Khojaly About lost. f o all but them... grief mother's my only Not tragedy. their grief, about write will I eyes. my in tears with said they everything write will miss you, who long for you? Where were Wherewere you? you? long for who you, miss where them ask will I and them embrace will I again, them saw they were so long. Do not you think that there are people who are people there that think you not Do long. so were they will I day one that think I myself. calm to try I down; calm not hair, eyes, and eyebrows. I calm down. No, I was mistaken, I do I mistaken, was I No, down. calm I eyebrows. and hair, eyes, us? WhyGod punished our was fault? What grief? ismuch so there Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest miss I No much.useless. isit very mother. But my me to them, missed reach to try I once them. who me, f o care took var gələn Xocalıdan ... I wrote this book in order memorize these people these people forever... memorize order in book wrote...this I One the day when this longing will end, none o f Khojaly f o none end, will longing this when day the One Now I will speak and you listen and see whether we stand we whether see and listen you and speak will I Now stone, made from Khojaly people these Are me: ask ...People I And them. with happened what me tell will they then, And ...16 years passed. 16 year I saw same dreams. I same I dream dreams. same I saw 16 year ...16 passed. years But now I write about those who were killed, those who were who those killed, were who those about write I now But You think that we stand, but it is not right. not isit but stand, we Youthat think e r tepol wo un u. e ie ny eas to because only live We out. burnt who people the We are ...I sleek these pictures and cry. I imagine that I sleek their sleek I that imagine I cry. and pictures these sleek ...I Why sky. the to but to people not question this address ...I night? that on died slaves sinless these why But They are the sinless slaves o f f Allah. o slaves sinless the are They realize. not did dreams whose women Khojaly the are They hr ae h epe h oc lee yhi, h once who hair, my sleeked once who people the are There aiy Muslumgizi Sariyya

-9- -10- OUR GRIEF aıqralrnn ağsn çkri E ilr grr tnidn kül təndirdən görər, işləri Ev çəkərdi. qayğısını bacı-qardaşlarının i amq n nsb olmamışdı. nəsib ona dadmaq ni ıaı, n qyaaa sbn vzn plpla yyrı Xəyal­ yuyardı. pal-paltar əvəzinə sabun qaynadaraq onu çıxarıb, kiçik özündən da qayıdanda yorğun-arğın görmək işdən əllərini onun olmazdı, İşləyəndə mümkün qızın qalardılar. yeniyetmə bu heyran Qadınlar düzməsinə qaçardı. tütün işə taxıb əyninə bezdən donunu yeganə olan oyanar, yuxudan sökülməmiş yeri Dan çalışardı. düz şqa by-aaçtıc Ətq xlnn eicə üəi köksü­ ürəyi sevincdən xalanın Əntiqə çatdıqca boya-başa Uşaqlan onun qazanmışdı. Qoçaqlığı ad baxardı. kimi ümidlə təsərrüfatçı Qabaqcıl günün sabaha "Yaman ağartmışdı. üzünü deyərək, - bilməzdi. olar" olduğunu nə az ömrü dincəlmək Amma olsun da arzulayardı. an bir sığallanıb-tumarlanmağı önündə güzgü larında dan Xankəndinə gəlin köçdü. Onların 3 övladları dünyaya gəldi. gəldi. sığmırdı. dünyaya nə övladları 3 Onların Xocalı­ köçdü. verdilər. gəlin ərə kişiyə Xankəndinə Hüseynalı olan dan böyük xeyli yaşca dən mərdliklə sinə gəlirdi. O, gecə isə oğluna dayaq olan Əntiqə xala xala Əntiqə olan dayaq dözməyib oğluna isə dərdə gecə bu O, isə gəlirdi. yoldaşı sinə həyat mərdliklə onla­ edəcək, Ermənilər zəbt varmış. sınaqlar evlərini çox hələ axıt­ qabaqda rın dərdi qəlbinə demə, yaşlarını Bala Sən göz tutdu, dəyişdi. tox dı. özünü dünyasını də, əysə qəzasında qəddini onun avtomobil şəkildə ciəli əi mşsn ü ttu Yl zn ə zc ii Qrı aşırımları Qarlı idi. üzücü və uzun dərdlərə Yol tutdu. dözülməz üz ağır, meşəsinə Kətik bu xala Əntiqə dəyişəcəkdi. dünyasını əiy ülmqızı Müslüm Səriyyə Bu balaca, çəlimsiz qızcığaz Xocalıdakı təsərrüfatda gecə-gün- gecə-gün- təsərrüfatda Xocalıdakı qızcığaz çəlimsiz balaca, Bu lə tü Olrnd aııı liə öd. niəxln özün­ xalanı Əntiqə döydü. elçilər qapısını da Onların ötdü. İllər ae niə aaı eiə snğ çki iic ol Edr fa­ Eldar oğlu ikinci çəkdi, sınağa yenidən xalanı Əntiqə Tale AABLŞI QZL ÜZÜKLÜ QIZIL BULAŞMIŞ QANA yetirilmişdir. 57 yaşı vardı. 3 övlad anası idi.övlad 3 vardı. yaşı 57 yetirilmişdir. dan olmuşdu. 1992-ci il fevralın 26-da soyqnm zamanıqətlə soyqnm il fevralın26-da 1992-ci olmuşdu. dan ilrn dşüd. aq ualr ii d is­ da o kimi uşaqlar Başqa çi­ zərif düşmüşdü. da yinlərinə onun Böyük ağırlıqları yaşlarında müharibəsinin uşaq Lap Vətən gizlənərdi. kədər də ıttu yaı. ma şqı ilrnn şirinliyi­ illərinin uşaqlıq Amma qaç­ oynasın. kənarlarında dı-tutdu çayının ilisu Xocalının ki, tərdi Əntiqə Heydər qın Abbasova 1936-cı ildə Xocalıdaana­ ildə 1936-cı Abbasova qın Heydər Əntiqə aaaı, r bdm gzəii dərinliklərin­ gözlərinin badamı iri Qarayanız, BARMAQLAR

ok ey ad s el Se ras o e s te cide. She children. other as be to hope. to with used dreams forward she looked She home well. always At as tired. hard very very work work from home returning after a wrig Se las okd fe hr ite rte ad sisters and brother little her after looked always She working. was upie wt hrbhvo. t a hr t sehrhns hl she while hands her see to hard was It very were dawn, behavior. at women her with up The farm. woke the surprised to She went long. and day cloth only all her farm dressed the at work to used She children. But she could not taste the sweetness of her childhood. childhood. her of sweetness the taste not could she But children. wanted to play at the coast of the Ilisu river of Khojaly like other other like Khojaly of river Ilisu the of coast the at play to wanted three had She 57. of age the at was She 1992. February 26 on genocide the ing children. a çatırdımı? ya ə sna ğaa əi çtra. ğl ğad nsnn əi ol­ qoparır. şəhid fəryad anasının biləndə Ağdamda Oğul duğunu çatırlar. gəlib Ağdama sonra dən ət mytəi əqr drk əilyr lp ou km döşənib­ kimi qoyun "lap təpikləyir edərək edirdilər. təhqir zarafat ilə meyitləri bir-birləri gülür, Hətta ilə nəşə Yaraqlılar başladılar. ə" - deyirdilər. - lər", mış geri dönərək "yığdıqlanmız daha bəsdir" -deyərək, getməyə getməyə -deyərək, bəsdir" daha "yığdıqlanmız dönərək geri mış l b vx aallra br olr aı lşaa - adm qal­ addım 5-6 nlaşmağa yaxı onlara düşünürdüm. biri deyə - yaraqlılardan vaxt sonudur" bu Elə həyatımızın kəsib "Artıq üzükləri aırtdılar. barmaqlarından torbaya Qadınların atırdılar. yığıb əşyalannı ğunu gördü. Onlar əllərindəki torbaya meyitlərin üstündəki zinət zinət üstündəki meyitlərin torbaya əllərindəki oldu­ adamların Onlar geyinmiş gördü. paltarını ğunu Ordunun Milli ətrafda isə səhər gizlədir­ yoldaşından həyat ölümünü qayınanasının xanım Çiçək ni yirdi. "Oğluma gələn qada-bəla mənə gəlsin"- deyirdi. Sanki onun onun Sanki deyirdi. gəlsin"- mənə qada-bəla gələn "Oğluma yirdi. di. Beş gün, beş gecə Çiçək əri ilə qarın-suyun içində qalmışdı. Bir Bir qalmışdı. içində qarın-suyun ilə əri Çiçək gecə beş gün, Beş di. əii la eid. tln üllrə br ou l aıa əq etdi. qərq qanına al onu biri güllələrdən Atılan eşitdi. Allah səsini dilə­ imdad Allahdan qaldırıb göyə əllərini xala Əntiqə yağırdı. mi a eid. rəi aallr iə mn emri gləə dl ki­ dolu güllələr vermirdi, aman isə yaraqlıları Erməni edirdi. vam axıc srşb əəə ualnr yndn axb amğ da­ qaçmağa qalxıb yenidən yuvarlanır, dərəyə sürüşüb qalxdıqca She witnessed the Great Patriotic War in her childhood. She also also She childhood. her in War Patriotic Great the witnessed She dur­ killed was She Khojaly.in 1936 in born was gizi Haydar Abbasova Antiga LOYFNES IH OD RINGS GOLD WITH FINGERS BLOODY ... Görəsən, onun fəryadı Kətik meşəsində üzüqoylu uzanan ana­ uzanan üzüqoylu meşəsində Kətik fəryadı onun Görəsən, ... gün­ 5 Onlar xanımgilin. Çiçək yoxmuş ölüm hələ Talelərində Oğlu isə anasının ölümündən xəbərsiz idi. Əntiqə xalanın gəli- gəli- xalanın Əntiqə idi. xəbərsiz ölümündən anasının isə Oğlu Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan

-12- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' in a car accident. Thought she was very upset, she cried in her her in cried she upset, very was she Thought accident. car a in up. grew they three while had happy They very Khojaly. was She from children. Khankandy to moved She she. than Armenians occupied their house and her husband died from sorrow. from died husband her her.and for house waiting their are occupied trials other Armenians that know she could how But heart. egd o t sv hr o. t hs oet h ws shot. was she moment this She At son. help. her for save God to begged God begged Antiga Aunt shooting. Armed were It forward. went exhausting. Armenians again and and felt long she rock, was the way climb to The hard was forest. Katik the to khan- Antiga went night im That horror. this stand could khanim Antiga But lte o Ntoa Am. h sw o slir to te adorn­ the took soldiers how saw She Army. National of clothes the about husband her tell not did Antiga Aunt of daughter-in-law o ie as Oe onn se a slir wo ee ern the wearing were who snow soldiers in saw husband she her morning One with days. stayed five for She mother-in-law. her of death hy ece t Aha. n gdm e hsad nw bu the about knew husband her Aghdam In Aghdam. to reached they other. each with joking were they and armed happy The very go". Let's were enough. Armenians is "It said: life. and their of turned end the soldier is the this But sol­ that the thought of She One them. to bodies. near the was diers abused they how bodies, dead of ments et o hs ohr Ad hn e er aot hs es e cried he news this about heard he bitterly. when And mother. his of death re o e son? her of cries Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Years passed. She got married with Huseynali, who was elder elder was who Huseynali, with married got She passed. Years But her fate again put her to the test. Her second son Eldar died Eldar son second Her test. the to her put again fate her But e o a nwr fhsmte' et.Cihkkai, the khanim, Chichak death. mother's his of unaware was son Her ht a Cihk n hrhsad tyd lv. fe fv days five After alive. stayed husband her and Chichak day That .Dd ht ohr h ws yn i ta Ktk oet er the hear forest Katik that in lying was who mother that ...Did ig Ktk eəiə z umşu Gləə dl km yğrı Vi- yağırdı. kimi dolu Güllələr tutmuşdu. üz meşəsinə Kətik birgə nun, həyat yoldaşının məzarını ziyarət edən Məruzə xalanın, sən sən xalanın, Məruzə edən ziyarət məzarını yoldaşının həyat nun, xalanın Məruzə həyətdə səhər Bir bilmirdi. ayrıla yurd-yuvasından qismət olmayacaq. O gecə Məruzə xala da qohum-əqrabalan ilə ilə qohum-əqrabalan da xala edilmək Məruzə dəfn gecə torpağında O Xocalı ona olmayacaq. ki, qismət damıbmış oğlu­ dəfə ürəyinə Son demə, olacaqmı?". qismət sənin mənə oğul, "Ay görəsən ağlayırdı. ölmək O, yanında eşitdim. ev-eşiyindən, qopardığını kimi fəryad səslə xocalılar uca başqa da nəfəsi da O, ananın sıxılırdı. daraldıqca qəlbi halqası tıncıxır, mühasirə Xocalının oldu. yaq calı Şəhər icra Hakimiyyətinin başçısı Elman Məmmədova arxa-da- arxa-da- Məmmədova Elman başçısı Hakimiyyətinin icra Şəhər calı fədən-vəzifəyə yüksəldikcə, ananın ürəyi fərəhlə doldu. Qabaqda Qabaqda imiş. var doldu. günlər fərəhlə faciəli demə, ürəyi sən ananın vəzi­ isə, oğlu Yeganə yüksəldikcə, ovundu. ilə fədən-vəzifəyə nəvələri çəkdi, içinə ağrı-acısını di, alrn vxsz ə slı Am b iaəi aı qdii əymə­ qəddini qadın onun iradəli görmək bu yasını Amma saldı. balasının dən olası olmuşdular. vaxtsız toyu həlak saçlarına sonra qəzasında həftədən avtomobil bir Elxan Cəmi oğlu ikinci yay ilə isti dayı əsmiş, küləkləri rüzigar vaxtda bir yaşadığı çağlarını bəxt günlərinin birində Xankəndinə işə gedərkən həyat yoldaşı Camal Camal yoldaşı həyat gedərkən işə Xankəndinə birində günlərinin ça­ ilə gücü var üçün alması ali təhsil xala övladlarının Məruzə da, olmasa böyütmüşdülər. təhsilli ilə təri alın Övladlarını idi. sürücü etməzdilər. iki sözünü Ailədə Anası bir dəyişmişdi. idi. dünyasını xala vaxtsız xala Məruzə Tamam böyüyü ən övladından 6 dayının Məhəmməd Atası baxardıq. heyranlıqla na ııd. naı hrsn br əə shb emşi Örnn n xoş­ ən Ömrünün etmişdi. sahibi sənət bir hərəsini Onların lışırdı. qadı­ yaraşıqlı bu geyinən paltar gülməxməri göy, anadan olmuşdu. 1992-ci il fevralın 26-da soyqrım zamanı soyqrım fevralınil 26-da 1992-ci olmuşdu. anadan lu bədənli bir qadın idi. Onunla qapı bir qonşu qonşu göm­ bir vaxt çox qapı xanım-xatın, Onunla bu idi. Yaşıdlarımla idik. qadın bir bədənli lu qətlə yetirilib. 3 övlad anasıidi. övlad 3 yetirilib. qətlə aaa hdslr bşaad aaı yxs əş çkli Xo­ çəkildi. ərşə yuxusu ananın başlayanda hadisələri Qarabağ Məruzə xala Camal dayı ilə ailə həyatı qurmuşdu. Camal dayı dayı Camal qurmuşdu. həyatı ailə ilə dayı Camal xala Məruzə EƏ AIADŞÜ, ƏUƏ XALA MƏRUZƏ DÜŞDÜN, YADIMA YENƏ var gələn Xocahdan ra ol, ğəi, aalr qpımz , do­ , qıpqırmızı yanaqları ağbəniz, boylu, Orta Məruzə Məhəmməd q a Abışova 1933-cü ildə Xocalıda ildə 1933-cü Abışova a q Məhəmməd Məruzə

Guest from Khojaly from Guest

13- OUR GRIEF aa gtrlrk aıaı əilrXybnna ən edilir. dəfn Xiyabanında Şəhidlər Bakıdakı götürülərək yadan hlrn o col Al f hm a a rfsin Bt ne when once But profession. a her had put them to of best All her did school. she to education, children higher have not did Maruza her. to ten Maruza Aunt So six timeless. were died They Tamam Muhammad. Aunt mother Uncle Her of children. daughter elder was Maruza getmir! heç Qa­ Qara cəsədi sonra gün 22 ölümündən xalanın Məruzə Vidadi çatdırır. aldı. yarası güllə ayağından da gücü-qüwəsi Bəxtiyar sonra gətirməyə Az meyidini çatmadı. xalasının onun Amma Bacısı qırırmış. dəydi. güllə xalaya Məruzə görə dediyinə Rəhimovun dadi 6Fbur 19 uig h eoie She genocide. the during 1992 February 26 uid n hjl. ht ih An Mrz tgte wt hr rela- her with be not together would Maruza she Aunt that night knew That Khojaly. husband in and son buried her of grave the ed my "Oh, yard: the in Maruza aunt of cry the heard Once Executive I people. Khojaly morning Khojaly the other in the as house of her leave head not could the She Body. Mammadov, Elman to helped them. for waiting were she when pride very was she and son be only had would She life. Elkhan of week trial this a After to accident. Khankendy car to a went in Elkhan died they son work second Aunt and Jamal Though husband her difficulty. with children their brought They er. lis­ to used always They sisters. and brothers her for mother a was gətirib Ağdama alıb kürəyinə Onu qoymur. tək Bəxtiyan Rəhimov hay­ deyərək vurdular" xalamı "Məruzə isə Aslanov Bəxtiyar oğlu o, ol I i nx t yu. at ie hn ut aua visit­ Maruza Aunt when time Last you". to next die I would son, days terrible that know she could how But work. at success his saw stand could she and woman strong a was Maruza Aunt But married. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə EEBRDYU AGAIN YOU REMEMBERED I hn h Grbg cnlc bgn se ol nt le. She sleep. not could she began, conflict Garabagh the When driv­ a was Jamal Uncle Jamal. Uncle with married Maruza Aunt Aunt neighbors. were We woman. height medium at was She getmir, önündən gözlərimin xala Məruzə paltarlı ...Gülməxmər Maruza Muhammad giziAbishova was born in 1933 in Khojaly. She died on died Khojaly. She in 1933 in born was giziAbishova Muhammad Maruza was the mother of three children. three of mother the

ruh t Bk ad uid n atrs Avenue. Martyr's in buried and Baku to brought n i soles Atr 2 as h da bd o ut aua was Maruza aunt of body dead the days 22 After shoulders. his on from his leg. Vidadi Rahimov helped him and brought to Aghdam Aghdam to brought and him wounded helped was Rahimov Bakhtiyar Then Vidadi leg. aunt. his his from of body the take not could ahıa Alnv a cyn "hy ild ut aua. u he But Maruza". Aunt killed "They crying was Aslanov Bakhtıyar Vidadi Rahimov Aunt Maruza died from the shot. Her nephew nephew Her shot. the from died Maruza Aunt Rahimov Vidadi ie wn o ai vlae Amnas ee hoig Acrig to According shooting. were Armenians village. Katik to went tives .I tl cn o fre An Mrz wt nc dresses! nice with Maruza Aunt forget not can still ...I Xocalıdan gələn var Guesf from Khoja,y from Guesf var gələn Xocalıdan 15- -16- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' cısı Gülşən ailəsi ilə Bakıda yaşayırdı. Gülbahar ömrünün bahar bahar ömrünün Gülbahar yaşayırdı. Bakıda ilə ailəsi Gülşən cısı iə oşğna aa əəl odğn nzr aı iə götürdülər. işə alıb nəzərə olduğunu gərəkli daha qovşağında bitə alnı aaıd. ıı xylaı eçkəmşi Bkd texni­ Bakıda alırdı. gerçəkləşmişdi. təhsil kumda xəyalları Qızın yaşayırdı. çağlannı uşaqların müharibə zonasından çıxarılmasını tövsiyə etsələr də, də, etsələr tövsiyə çıxarılmasını zonasından müharibə uşaqların ra­ Gülbaharın başlayanda hadisələri Qarabağ işlədi. çörəkçi dunda daşı Vaqifin itkisi də bu gənc qızın ürəyini parçalayırdı. Amma Amma parçalayırdı. ürəyini qızın gənc bu də itkisi Vaqifin inadla daşı yetirəcəyini yerinə borcunu vəzifə qədər ana son Gülbahar i lrı i shr dr gzü açırdı. gözlü diri günlə­ səhəri Elə ki, çalışırdı. olurdı ri yorulmadan gecə-gündüz taparaq təpər özündə qar­ olmuş toyu yenicə dayanan, müdafiəsində Xocalının söyləyirdi. ııii als iə ilkə eəə aı. əiə əəoaı de­ Həsənovanın Xədicə qaçır. meşəyə birlikdə ilə ailəsi də söyləyənlər yısıgilin "Hələ cingildəyir" qoparırdı. qulaqlanmızda haray səsi qoparan deyərək fəryad edin" onun kömək "bizə telefonla var. Düşmən Xocalı aeroportunu ələ keçirəndə Gülbahar Həsən da- Həsən Gülbahar keçirəndə ələ aeroportunu Xocalı Düşmən var. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə diyinə görə, hər tərəfdən dolu kimi yağan güllələr göz açmağa im­ açmağa göz güllələr yağan kimi dolu tərəfdən hər görə, diyinə addım ata bilmirdi. Kətik meşəsilə yalnız Əskəran qalasına qədər qədər qalasına Əskəran yalnız meşəsilə Kətik titrəyir, bilmirdi. dizləri ata həyacandan addım qorxudan, isə Gülbaharın vermirdi. kan yib. eə bilir. gedə İİ ÖRN C SN ... SONU ACI ÖMRÜN ŞİRİN əsln bş vrb dğa ud qytı Xcl çrk zavo­ çörək Xocalı qayıtdı. yurda doğma vurub, başa Təhsilini ... Xocalının mühasirə halqası daralırdı. Ağsaqqallar qadınların, qadınların, Ağsaqqallar daralırdı. halqası mühasirə Xocalının ... Gülbahar son ana qədər Bakıya, Ağdama, Şuşaya, daha haralara haralara daha Şuşaya, Ağdama, Bakıya, qədər ana son Gülbahar ork tly mlm deyil. məlum taleyi Sonrakı .V o e "əə öə ei" eə əyd a oaa bilmə­ qopara da fəryad deyə edin" kömək "mənə heç o ...Və manı itkin düşüb. Ailə qurmamışdı. Ailə Xocalıdüşüb. soyqnmı za­ manı itkin fevralın26-da 1992-ciildə olmuşdu. dan har. Atası Yusif kişi əlinin qabarı, alnının təri ilə ilə təri alnının qabarı, əlinin kişi Yusif Atası har. rəyya xala ilə çalışırdılar. 5 qız, 3 oğullan vardı vardı oğullan 3 qız, 5 çalışırdılar. ilə xala rəyya Sü­ arvadı bağlarında Üzüm saxlayırdı. övladlarını ui dynn Glaa qzaı ə kçy oldu­ kiçiyi ən qızların Gülbahar dayının. Yusif ğundan ailədə onu daha çox sevirdilər. Böyük ba­ Böyük sevirdilər. çox daha onu ailədə ğundan Gülbahar Yusif qızı Behbudova 1968-ci ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1968-ci Yusif qızıGülbahar Behbudova umy sçı nrəai br ı ii Gülba­ idi qız bir nərmənazik saçlı, Xurmayı

ЛЗ/ s. e o o ko wa hpee then. happened what know not do We est. trembling from fear. We could go to Asgaran palace from Katik for­ Katik from palace Asgaran to was go could Gülbahar We fear. break. from a trembling without shooting were Armenians Hasanova to the forest together with uncle Hasan. According to Khadija Khadija to According Hasan. uncle with together forest the run Gülbahar to airport, Khojaly occupied enemies When voice. crying Shusha and asked for help. There are people who still remember her her remember still who people are There when help. for days asked and were Shusha There night. to day from worked she But pieces. she did not sleep. Gülbahar made phone calls to Baku, Aghdam, Aghdam, Baku, to calls phone made Gülbahar sleep. not did she into heart her tore Khojaly of defense the on was who Vagif brother sisted on staying in Khojaly and fulfill her duty. The loss of her her of loss The duty. her fulfill and Khojaly in staying on sisted aig oe ad hlrn u fo wr ertr, übhr per­ Gülbahar territory, war from out children and women taking nae t tecmuiain network. communication the to engaged hjl Bkr Fcoy Drn te aaah rbes se was at she baker problems, a Garabagh as the worked During She Factory. to Bakery education. returned Khojaly her She Baku. finishing in after school Khojaly technical the at studying was She y Glaa ie te pig fhr ie Hr ras ee realized. were dreams fami­ Her her life. her with of Baku spring in the lived lived Gülbahar Gulshan ly. sister elder Her all. of 3most and daughters 5 had Yusif Uncle khanim. Sureyya with together sons. As Gülbahar was the youngest, she was loved at the family family the at loved was she youngest, the was Gülbahar As sons. ogi re o rn u hs hlrn Te wre n h vineyard the in worked They children. his up bring to order in long February 1992 during Khojaly genocide. Khojaly during 1992 February .Ad h ee dd o akd o hl fr e on self. own her for help for asked not did even she ...And ... Khojaly was surrounded. Though older people recommended recommended people older Though surrounded. was Khojaly ... Gülbahar was slim and nice girl. Her father Yusif worked all day all worked Yusif father Her girl. nice and slim was Gülbahar ITRED OSET LIFE SWEET TO END BITTER oaıa əə var gələn Xocalıdan Gülbahar Yusif gizi Behbudova was born in 1968 in Khojaly. She died on 26 on died She Khojaly.in 1968 in born was Yusif Behbudova Gülbahar gizi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Respublikası Azərbaycan PREZİDENT KİTABXANASI PREZİDENT İşlər İdarəsi İşlər Guest from Khojaly from Guest

17- -18- OUR GRIEF nətdir"- desə də. Səfər onun yanından ayrılmır. Kamil isə ailəsini ailəsini isə Kamil ayrılmır. əma­ yanından onun sənə balalarım Səfər get, də. qoy, desə məni nətdir"- "Səfər təkidlə Mətanət Orada ə snn aıdym, deyir. - yanındayam", sənin mən ı v ua ou. aiəi şhd 1 yşı ehn zmvn de­ Əzimovun Ceyhun yaşlı 10 şahidi Hadisənin xalay- olur. Validə uşaq və nənələri dın Emin əzab­ və və uzun Esmira Kamili gözləyir. isə həyatı Burada əsirlik tutur. üz lı meşəyə üçün axtarmaq gətirirlər. evinə xalagilin Şəfiqə Mətanəti Köməkləşib şılaşırlar. Həyat yoldaşı Səfər onu qolları arasına alıb "Mətanət, qorxma, qorxma, "Mətanət, alıb arasına qolları onu Səfər parçalayır. köksünü onun yoldaşı güllələr Həyat atılan Amma istəyir. qurtarmaq ağlayır­ qışqırıb, Emin və Esmira oyanan atəşinə top raket, Tez-tez iiə öə rəi aallr olr əi gtrrə. əəi tüfən- Nənəni götürürlər. əsir onları yaraqlıları erməni görə diyinə qa­ nəfər 13 Zirzəmidə gizlənirlər. zirzəmidə Şiraslanın birlikdə la lar. O gecə isə aləm bir-birinə qarışır. Mətanət balalarını ölümdən ölümdən balalarını Mətanət qoymur. qarışır. dinc bir-birinə da aləm burada isə onları gecə O lar. Ermənilər gətirirlər. pənah Xoca­ Xankəndindən qurtarırlar. lıya canlarını qaçıb istəyərkən dürmək Səriyyə Müslümqızı Səriyyə ot qydb iəii ıamq səə Kml üenva qar­ Hüseynovla Kamil istəyən çıxarmaq ailəsini qayıdıb Posta AKNİİ RUAL GƏLİNİ ORDUBADLI XANKƏNDİNİN Xocalı soyqnmı zamanı Mətanət xanım qətlə yetirilib.qətlə İkixanım övlad Mətanət zamanı soyqnmı Xocalı anası idi. Validə xanımın taleyi məlum deyil. məlum Validətaleyi xanımın anasıidi. fevralınil 1992-ci 26-da olublar. anadan Xankəndində nə tar Respublikasının Ordubad rayonunda, Ordubad Respublikasının tar rəiə naı elrn ynıı, zəii ə öl­ də özlərini yandırır, evlərini onların Ermənilər nın başını elə qatır ki, günün nə vaxt çıxıb, nə gəlir. nə çıxıb, övla­ dünyaya ikinci vaxt Emin Sonra dı nə olmur. günün xəbəri ki, batdığından qatır vaxt elə başını nın ləndə mehrini körpəyə salır. Balaca Esmira anası­ Esmira Balaca salır. körpəyə gə­ mehrini dünyaya övladı ləndə İlk göynəyirdi. ucu bumunun əi glr İk ata dğluu rua üçün Ordubad doğulduğu vaxtlar Xankəndinə İlk seçir, gəlir. yoldaşı gəlin ömür-gün özünə onu licəsinə sevən qız yolun uzaqlığına baxmayaraq baxmayaraq uzaqlığına yolun qız sevən də­ licəsinə gənci qarabuğdayı qəl­ yaraşıqlı, ekskavatorçu Bu gənc oğurladı. adlı bini Səfər gələn miyyətə qayınanası Validə Boran qızı Qənbərova 1941 -dildə köh­ 1941 -dildə Qənbərova qızı Boran Validəqayınanası ma n dyna eimy mcl tapmır. macal sevinməyə doyunca ana Amma NaxçıvanMux­ ildə 1967-ci Qənbərova qızı Hacı Mətanət əaə mknç ii Brgn ruaa eza­ Ordubada gün Bir idi. makinaçı Mətanət

n h cla wt ter rnmte Vld. hr wr 1 women 13 were There Valida. grandmother hid their Emin with and cellar Esmira Kamil. the in waiting was life captivate painful and e aoe Kml et o oet o ok o hs aiy Hr long Here family. his for look to leave forest not to did went Safar Kamil But alone. safekeeping". her your under are children Our Safiga. There Matanat said to her husband: "Leave me here, and go. and here, me "Leave husband: her to said Matanat There Safiga. He helped him and they brought Matanat to the house of Aunt Aunt of house the to Matanat brought they and him helped He That night everything was very terrible. Matanat wanted to save her her save to wanted Matanat terrible. very was well. everything as night That region this in peace in live Khojaly. to to them let Khankandy not from did came They Armenians lives. their saved and run Safar embraces her and said: "Don't be afraid, I am here together together here am I husband afraid, Her be shoots. you". "Don't with the said: from and her died embraces she Safar But death. from fire. of children sounds the heard the when cried always Emin and Esmira family her and she them, kill to wanted they when and house their had her first child, Esmira, she spent whole time with her. Then Then her. with time whole spent she Esmira, she When child, used. first got she her then much had very Ordubad missed she years i qnaı l dyr nvlr iə ağlaşırmışlar. isə nəvələri döyür, ilə qundağı gin hy a a o, Emin. son, a had they she region, her from far lived guy handsome this oper­ excavator was Though he and ator. holiday on Ordubad to came who Safar ailəsindən yeganə sağ qalan Rauf Qənbərovdur. Rauf qalan sağ yeganə ailəsindən Qarsalamın güllələnmişdi. qaçarkən evə qonşu Xocalıda Qarsalam loved him and married with him. She came to Khankandy. First First Khankandy. to came She him. with married and him loved ikinci oğlu Nadir Dəhraz kəndində itkin düşmüşdür. Qənbərovlar Qənbərovlar düşmüşdür. itkin kəndində Dəhraz Nadir oğlu ikinci Khojaly genocide. She had two children. the two during had 1992 She February genocide. 26 Khojaly on died She Republic. Autonomous Nakhchivan du. hy e wt Kml üenv h rtre atr e family. her after returned who Hüseynov Kamil with met They But she could taste the sweetness of the life. Armenians burnt burnt Armenians life. the of sweetness the taste could she But Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan Bu günə kimi Qənbərovlar ailəsindən xəbər yoxdu. Babaları Babaları yoxdu. xəbər ailəsindən Qənbərovlar kimi günə Bu Matanat was typist. Once she fall in love with a man named named man a with love in fall she Once typist. was Matanat ...Beləcə, Ordubaddan başlanan sevgi yolu Xocalıda qana qovuş­ qana Xocalıda yolu sevgi başlanan Ordubaddan ...Beləcə, Matanat Haji gizi Ganbarova was born in 1967 in Ordubad region of region Ordubad in 1967 in born was Ganbarova Haji gizi Matanat KHANKANDY IN BRIDE STRANGE

Səriyyə Müslümqızı Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly and children in the cellar. According to the words of Jeyhun Azimov who was at the age of 10 and witnessed everything,, XOŞQILIQLI, ŞİRİN DİLLİ FİTAT XALA, Armenians took them as a hostage. They beat the grandmother with Fifaf Əhəd qızı Həsənova 1940-cı ildə Xocalıda, the butt of a rifle. gəlini Gülçöhrə Yaqub q a Həsənova 1968-ci ildə Ağca­ There is not any news from Ganbarov family. Their grandfather bədi rayonunun Qiyamadımlı kəndində anadan olublar, 1992- Garsalam was shot when he was running to neighbor's house. ci il feralın 26-da 52 yaşında qətlə yetirilmişdir. Garsalam's second son Nadir lost in Dahraz village. Only Rauf Gambarov could escape this tragedy. Bəstəboylu, iri badamı gözlü Fitat xala Xan­ ...Thus, the love story that began in Ordubad ended in blood in kəndində orta məktəbi bitirdiyi illəri ömrünün ən Khojaly. gözəl, qayğısız günləri sayırdı. 19 yaşı olanda gə­ lin köçmüşdü. Həyat yoldaşı Həsən dayıya vəfalı ömür-gün yoldaşı olmuşdu. Heç kəs onun səsini qaldırdığını eşitməmişdi. Balaca ev 4 oğulun se­ vinci ilə dolardı. Ana bir anlıq dərdi-səri unudar­ dı. Haqsızlıq görəndə də kirimişcə dayanardı. İllər ötdü. Oğulları böyüdü. Oğul toyu gördü. Evində gəlini qızı kimi sevdi. Nəvələri dünyaya gələndə sevinci yerə-göyə sığmırdı. Bacısı Süsən müəllimə körpə ikən anasız qaldığından ona həm ana, həm də bacı olmuşdu. Evindən- eşiyindən ayrıla bilməyən Fitat xala­ nın o müdhiş gecədə getməkdən başqa çarəsi qal­ mamışdı. Milli ordunun əsgəri olan oğlu Nazimi gözləməyə macal tapma­ mışdılar. Gəlini Gülçöhrə ilə nəvələri Aygün və Elgünü kürək­ lərinə götürüb, camaata qoşulub Kətik meşəsinə qaçmışdılar. Post­ ları düşmən əlinə keçirdikdən sonra evə gəlib, qapı-bacanı açıq gö­ rən Nazim də meşəyə üz tutmuş, anasını, həyat yoldaşını, uşaqları­ nı tapmışdı. Hər tərəfdən ölüm saçan güllələr yağırdı. Nazim ailə­ sinin gəldiyi dəstəyə "qoy qarşıda düşmənin olub-olmadığını yox­ layım" - deyərək, qabağa gedir. Birdən BTR-lerin gurultusunu, av­ tomat səsini eşidir. Geriyə qayıdır. Gördüyü dəhşətdən sarsılaraq yerində donub qalır. Pusquda dayanan düşmən əliyalın camaatı al- qana qəltan etmişdi. Anası, həyat yoldaşı, övladları da qətlə yetiril­ mişdi. Televizorda qıpqırmızı paltarlı uşağı sinəsinə sıxıb, boğula-boğula "ay Allah, ay Allah" söyləyən bir əsgər uşaqlarının meyidlərini vertol­ yota yığır. ...Və "Ay Allah" deyənlərə nə Allahdan kömək gəlir, nə bəndədən.

■21- -22- OUR GRIEF s we h cm t hm fo te ot n fud h house the found "Let and people the to post Saying the everywhere. from in firing home were to There empty. came he when est They home. her leave to but do to nothing had Fitat Aunt night ble never She children. four had They quarreling. them heard Nobody epes epe Hs ohr wf ad hlrn l wr dead. were all children and astonishment wife in mother, His stiffened people. He helpless back. Suddenly, Returned forward. fires. steps the Nazim - heard there" he enemy is there if see me daughter-in-law her for­ the and to went also Elgun Nazim Katik. forest and the to went and Aygun took She Gulcohra army. national grandchildren of soldier her Nazim, son her for wait not terri­ did That sister. and mother her both alonewas left very she was was So Susan She sister mother. Her without daughters. grandchildren. own had she her when as happy law daughters-in her treated Hasan. Uncle to wife sorrow. loyal about and thought faithful at married was got She She 19. life. of her age of the period careless beautiful, most the o h eiotr y rig Alh Allah". "Allah, crying by helicopter the to all killed enemy The family. his saw and back returned he when 1992 at the age of 52. of age the at 1992 Səriyyə Müslümqızı Səriyyə h yas asd Hr os rw p Al f hm are. She married. them of All up. grew sons Her passed. years The h an Ftt sd o hn ta tm i scnay col was school secondary in time that think to used Fatat aunt The The soldier with red clothes put the dead bodies of his children children his of bodies dead the put clothes red with soldier The n Alh i nt ep o h pol wo edd help. needed who people the to help not did Allah And February 26 on died Khojaly in 1940 in born was Hasanova gizi FitatAhad PLEASANT AND SWEET-MOUTHED WAS SHE

oaı o, rd tşəiə əu qlrı Tfq paytaxtdan, vertolyotla silah-sursatı Tofiq gətirdiyi qalırdı. alıb məruz əziyyətlə bir atəşlərinə min rayondan qrad top, Xocalı idi. Ağırlıq kənd camaatının üzərinə düşmüşdü. Gecə-cündüz Gecə-cündüz düşmüşdü. üzərinə camaatının kənd yox kömək Bakıdan Ağırlıq qoşuldular. ona idi. da qadınlar işləyən bacısı tibb özünümüdafiə batalyonu yaratdı. Əli silah tutan kişilər, gənclər, gənclər, kişilər, tutan silah Əli yaratdı. batalyonu özünümüdafiə Mexanizasiya Ağdamdakı Tofiq oldu. dayaq yolda imş smvrm qyaı gryi» - görəydim» qaynamış samovarımı bişmiş, Məxmərə elçi düşüb, toy elədi. Qız nəvəsi dünyaya gələndə gələndə bu dünyaya Sonralar qoydu. nəvəsi adını Qız xalanın elədi. Yasəmən toy rəhmətlik düşüb, qayınanası qızı elçi Bacısı seçdi. özü Məxmərə də Gəlinini yaşardı. gözləri məktəbində orta kənd Xocalı çətin bitirib, bu texnikumunu ona ana istəyən görmək hərbiçi Tofıqi qızım olaydı. İşdən yorğun qayıdanda xörəyimi xörəyimi qayıdanda yorğun İşdən olaydı. qızım anadan olmuş, 1992-ci il fevralın 26-da itkin düşmüşlər. itkin fevralın26-da il 1992-ci olmuş, anadan baba da xoşbəxt idilər. Baba çəliyinə söykənərək çay kənarında kənarında çay söykənərək çəliyinə Baba idilər. Samirə, xoşbəxt da Əfsanə, baba - gəldi dünyaya Gülnar... Vəfa, övladı Aynurə, qız neçə-neçə ocaqda əmək sevincindən kimi anasının müəllimi başlayanda hazırlıq fəaliyyətinə hərbi ibtidai əl-ələ ilə dayı tikmişdilər. ev Mirsiyab kürsülü idi. özlərinə verib, qadın bir qamətli kömək edərdilər. Minəş xala həmişə «kaş bir bir deyərdi. «kaş həmişə xala də Minəş işlərində ev edərdilər. ona Akif kömək Bakir, Tofiq, Oğlanlan əəəii ədrr olr byrkn ıad. aaa lə havaya əllər Balaca yığardı. böyürtkən onlara gəzdirər, nəvələrini qalxar, «baba mənim ovcuma qoy» - deyərək nəvələr babalarının babalarının nəvələr salardılar. deyərək - «çətinə» qoy» işini ovcuma mənim «baba qalxar, iə xl ttn üə, a-otn becərərdi. bağ-bostan düzər, şax tütün xala Minəş gözlü, ala boylu, hündür xala Minəş oaia əə var gələn Xocalidan oaıı bşnn süü ua ad. oi Hsyo Xocalı Hüseynov Tofiq aldı. duman üstünü başının Xocalının də, Nənə oldu. oğulları adlı Samir isə Bakirin Murad, Tofıqin oğlu Böyük böyüdü. Oğlanları ötdü. illər .B Ə lMTİ EƏ A MNŞ XALA MİNƏŞ AY BELƏ, QlSMƏTDİ NƏ ...BU Məxmər Qurban qm Hüseynova 1949-cu ildə Xocalıda ildə 1949-cu Hüseynova qm Qurban Məxmər itdə, 1934-cü qızıHüseynova Cümşüd Minəş .B bxəə gnə o çəkmədi. çox günlər bəxtəvər ...Bu Guest from Khojaly from Guest

23- -24- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏ!'Dİ' əmrn aeidn əə vrn olmayıb. verən xəbər taleyindən Məxmərin ərmn am lyq görüldü. layiq adma Qəhrəmanı məyus görəndə arvad-uşağı çox 40-dan bilməyən edə tərk Xocalını səsi atəş görə dediyinə kişinin Hümbət gəlirlər. kimi yaxınlığına e etr o ae agtr h wl hl m, h wl mk din­ make will who me, help will who daughter have to better be Mirsiyab. with Hüseynova Bir neçə gündən sonra meşədən meyidini tapıb Bakıda Şəhidlər Milli Şəhidlər Azərbaycanın Bakıda o, sonra tapıb Ölümündən meyidini edirlər. meşədən dəfn sonra Xiyabanında gündən Orada bilmir. neçə qayıda geri o, Bir axşam Amma gəlir. deyir. bilsək yara aparacağam»- sizi yanma mühasirəni gəlib əgər düşəndə evlərinin mühasirədədir, tərəf fın «Hər olur. yerə, deyilən «86» evdə ailəsini komandiri tapmır, batalyon görən olunduğunu işğal Xocalının bəri Aylardan tuturlar. üz meşəsinə Kətik Bakir oğlu dayı, Mirsiyab e ad e fr me". for tea and ner would "It say to used Minash Aunt housework. in her help to used gələndə Minəşin gur səsini eşitdim. Sonra nə olduğunu bilmirəm. bilmirəm. olduğunu nə kəndi Sonra Kətik eşitdim. səsini yaşayan gur Minəşin ermənilər gələndə isə xalagil Minəş gözlədi. onu ilə getsinmi, etsin, evləri nə qaismmı? Öz Bilmirdi nə çatırdı. qalmışdı. əli arasında ərinə isə evləri qayıtmayan qayınatasıgilin Məxmərin postdan də əri göynəyən nə ucu xala, övladlarına, bumunun Minəş ötrü görən balasından üç olduğunu gec şeyin Hər getmişdi. Xocalı artıq işıqlaşanda əldən Hava gözləyirdi. oğlunu döyüşən - düşmənlə dağılmasın» yığırdı. ətəyinə yurd-yuvamız tumanının patronları «təki dağılan yerə xala qatlanaraq Minəş deyən əzaba Hər edirdi. Xocalıya daşıyırdı. Mirsiyab dayı böyürtkən kollarının yanına yanına kollarının kömək ona böyürtkən da xala Minəş yığırdı. qutuları silah dayı daşman vertolyotla Mirsiyab daşıyırdı. Xocalıya Səriyyə Müslümqızı Səriyyə WHAT A FATE’ A WHAT Axırda qəti qərar verdi. «Tofıqsiz heç yerə getmərəm» - deyib deyib - getmərəm» yerə heç «Tofıqsiz verdi. qərar qəti Axırda Aunt Minash worked in the garden. Her sons, Tofıg, Bakir, Akif Akif Bakir, Tofıg, sons, Her garden. the in worked Minash Aunt together house a built She eyes. gay with tall, very was Minash Minash Jumshud gizi Hüseynova was born in 1 934 and Makhmar Gurban gizi Gurban 1Makhmar and in 934 born was Hüseynova gizi Jumshud Minash Bakirin, dayının, ki? Mirsiyab gələsidi xəbər nə xalanın, taledən ...Qırılmış Minəş kimi günə Bu O gecə isə artıq yurd-yuvamız dağılırdı. Minəş xala hələ də də hələ xala Minəş dağılırdı. yurd-yuvamız artıq isə gecə O

и/as oni 14 n hjl n sae n2 eray 1992. February 26 on escaped and Khojaly in 1949 in born ______

Tofig finished Mechanization Technical School in Aghdam and and Aghdam in School Technical Mechanization finished Tofig her joy. She chose the bride for her son. He married with with married He son. granddaughters-Afsana, many her had she for Then bride Yasaman. her the named chose She joy. her When soldier. a as him see to wanted always She days. difficult in Makhmar. the in buried was he and forest the in found was body days, some dead After return. his not could we But said. he - you" after back com­ Battalion firing. was it when there time Minash last of Humbat, voice to heard According he forest. Katik to came Minash Aunt black­ near box the in helicopter. ammunitions with these ammunition gathered Mirsiyab brought Uncle Hüseynov Tofig everything. aia Anr, aa Gulnar.. she Vafa, Aynura, granddaughter, Samira, first her had she When cousin. his from Makhmar, cried mother his military, on training of teacher a as worked atr vne H ws ae Aebia ntoa hr atr his after hero national Azerbaijan death. named was He Avenue. Martyr 40 than more saw sad. very he was he Khojaly When leave not "86". could who named children and iswomen which houses Fin reach not could months, many for Makhmar children Katik. her forest for the longing wasto who went with they together Bakir so son late, and too husband was her it that understood Minash Aunt pied. destroyed". be not hope "I will say: land to our used that She him. help to used do Minash Aunt tobush. berry had population rural The Baku. from help not was There happy. were grandfather and grandmother Both Samir. adrrtre hm u cud o id nbd. e et o the to went He anybody. find not could but home returned mander where do, to what know not did go. to She children. and husband her to occu­ was Khojaly when dawn a already was It son. her waiting was well. as him jointed nurses youth, Men, battalion. self-defense "Everywhere is blockaded. If I can escape the blockade I will come come will I blockade the escape can I If blockaded. is "Everywhere Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan The mist covered Khojaly. Tofig Hüseynov formed the Khojaly Khojaly the formed Hüseynov Tofig Khojaly. covered mist The was name son Bakir's and Murad, name the in son had Tofig Years passed. Her sons grew up. Her elder son Tofig helped her her helped Tofig son elder Her up. grew sons Her passed. Years ooy nw aot ut iah Uce isyb Bkr and Bakir Mirsiyab, Uncle Minash, Aunt about knows Nobody Tofig. for wait to decided She decision. her made she last At Minash Aunt destroyed. was land their night, terrible that But much. last not did days happy These -26- OUR GRIEF ladıqlarını görür. Nəbi danışır ki, həyacanla "Mələk hanı? Mələk Mələk hanı? "Mələk həyacanla ki, danışır Nəbi ağ­ xalasının görür. anasının, ladıqlarını Ayılanda itirir. huşunu itirdiyndən qan çoxlu gülləbaran uçduğundan, ala­ vertolyotlar Səmada mühasirəyə onları götürdülər. yaraqlıları girov erməni raq və əsgərləri rus arasında i atüt ətbl eiə əidlr Qrıdn lıı ül yara­ güllə aldığı Qarnından gətirdilər. kişi­ evinə Həmid aşağısına, mərtəbəli lap alt-üst qoy­ nin kəndin böyrünə qatıb da qabaqlarına qızcığazımı Bizi boyanmış muşdular. Al-qanına göstərdi. gördüm. qopmuş mənə qapağı otağı başının Mələyi olan yanında dolu meyidlərin qalanmış meyidlərlə üst-üstə anam Orada deyəndə - hanı? Orucov Nəbi yaralanan ağır qolundan və daşıma­ Sinəsindən evlərinə fın edirlər. əmr ğıəsirlərə qalan sağ adamları öldürdükləri edərək evlərinin fın Üçüncü başladı. əsgərlərin qaçmağa düzülmüş adamlar Nizamla görəndə bilmədilər. gəldiyini keçə tutulduqların­ tezdən yolu gülləyə magistral səhər BTR-lərdən dan və top olunduğunu tərəfdən işğal Əskəran bildilər. Şəhərin isə zirzəmi­ silahdaşlan kişinin və dayanmışdılar. Orucov Cəlil Nəbi qarovulda ailəliklə yoldaşı Həyat Mələkgil gizlənmişdilər. sində gecəsində fevral məşum aiə dn qyua. oaıa əiyt edkə ğraıd. O ağırlaşırdı. getdikcə vəziyyət Xocalıda qoydular. adını Lamiyə a oudğna oa a qz Ntvnn dn vermişdi. adını Nətavanın qızı Xan ona doğulduğundan da zbı i əilk əaıı aaı. a qlııa ə təəssüflə- həm isə qaldığıma Mən Sağ dəyişdi. yaşadım. dünyasını həyatımı əsirlik qucağında bir əzablı atamın da bacım larından e naa i öld əş tid. əə aa lud. vaı Şuşa­ Övladı olmuşdu. ana ta­ Mələk həyatda etmişdi. acılı bəxş ağrılı, övlad bir Belə onlara le gətirmişdi. Xocalıya nəhayət, Şuşaya, Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Nətavanın 3 yaşı olanda Mələk ikinci dəfə ana oldu. Körpəyə Körpəyə oldu. ana dəfə ikinci Mələk olanda yaşı 3 Nətavanın ƏƏ İMT YAŞAMADI QİSMƏTİ MƏLƏK DOĞULDU, KİMİ MƏLƏK kasının Krasnoselsk rayonunun Çaykənd kəndində anadan ol­ anadan kəndində Çaykənd rayonunun Krasnoselsk kasının muşdu. 1992-ciil fevralın 26-da qətlə yetirilib. qətlə 26-da fevralın 1992-ciil muşdu. uadn or qsə olr Nxıaa oradan Naxçıvana, onları qismət qaçqınlıq, sonra qo­ ailə vulandan Ermənistandan gənc yaşamışdı. həyatını köçkünliik dəyişmiş, Ruzigar ol­ az muşdu. ömrü günlərin bəxtəvər Bu sanırdı. xoşbəxti vib-seçdiyi gənclə ailə quranda özünü dünyanın dünyanın özünü quranda ailə gənclə vib-seçdiyi Mələk Əli qızı Orucova Mələk la oa əisz öəlk əş tid. Se­ etmişdi. bəxş gözəllik qənirsiz ona Allah

J 968-ci ildə Ermənistan Respubli­ Ermənistan ildə 968-ci i, ə d təəccüblənirəm. də həm nir, y ahr rm h so t hr tmc. lvd ey anu cap­ painful very lived I stomach. her to shot the from father my Hamid of house the to us took cut. was They well. head as her there of was Skin daughter Malak. My of body dead the saw I There ies. he eyes, his opened he When consciousness. his lost he and chest of angel... of iiy ie I ert ht dd o de n as I m ey astonished. very am I also and die not did I that regret of I arms life. the tivity in died sister My village. the of end the at was which bod­ dead with full room the asked he showed when mother that his said was, Malak Nabi where crying. are aunt mother, his that and saw arm his from wounded was Orujov Nabi people. cap­ and those armed houses tivated and fin third soldiers between people Russian the run. surrounded to Armenians began they close coming Armenians were armed the surrounded that saw was people it as When way Armenians. mainarmed with the other to go and not Orujov could They Nabi occupied. husband Her Jalil. of cellar the in hid ily very was situation The Lamiya. daughter second their named They mü olmadı... ömrü e sod n h wre. t h dw te ke ta ct was city that knew they dawn the At warden. the on stood men fam­ her with together Malak night terrible That Khojaly. in serious rsoes fAmna eulc Se a ildo 6Fbur 1992. February 26 on killed was She Republic. of Armenian Krasnoselsk became a mother. As she was born in Shusha she was named after after named was she Malak Shusha child. in a born had was she They As Khojaly. mother. a to became they last Then at and Nakhchivan. Shusha to to They came much. moved and too last Armenia not from did days banished were these But loved. she man a with hn ii Natavan. gizi Khan oaıa əə var gələn Xocalıdan She was very beautiful. She was very happy when she married married she when happy very was She beautiful. very was She ILL-FATE HAD BUT ANGEL, ASBORN ...Tann Mələyi mələk qismində yaratmışdı, amma ömrü mələk mələk ömrü amma yaratmışdı, qismində mələk Mələyi ...Tann . Gd rae Mlk s n ne, u hr ie a nt h life the not was life her but angel, an as Malak created God ... giziOrujova MalakAli When Natavan was three years old, Malak was again pregnant. pregnant. again was Malak old, years three was Natavan When

was born in 1968 in Chaykand village of the region the villageof Chaykand in 1968 in born Guest from Khojaly from Guest

-28- •вİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDl’ başından dəyərək keçinir. Əntiqə nənə fəryad qopanr. Amma get­ Amma qopanr. fəryad nənə Əntiqə onun güllə an həmin keçinir. Nigan Elə dəyərək Raya dəyməsin. başından ona güllə yaralanır. ki, qucaqlayır çiynindən Nigan isə sonra ayağından, əvvəlcə sürünürlər. ta­ dizin-dizin onları gəlib aşırımlarda qarlı nənə gedir, yol Əntiqə gecəni çıxdılar. Bütün pır. 11-də saat evdən alıb cağına çalışardı. axşamacan Səhərdən iş-gü­ aşardı. Qayğısı, başından qoymuşdular. cü Vüsal da adını sevinmişdi, Allah çox qurdu. olanda ailə gənclə bir adlı Təvəkkül yaşlannda gənc Lap di. i qdnn tynə ypşr ə u n voa aəi çlb qızcı­ açılıb, atəşi avtomat an bu və yapışır ətəyindən qadının bir bağ­ başına üstünü yoldaşının ömür-gün Təvəkkül idi. lazım mək enir. dərəyə üçün qorumaq güllələrdən alıb, Təvəkkül axır.yoldaşından ömür-gün yerinə su Qan başlayır. atışma Güclü açılır. Səhər oğlan övladı Dördüncü vermişdi. qız üç ardınca bir-birinin onlara aılğna rəi aallr oln sr öüü. ama br ki­ bir, Qadmlan kəndinin götürür. Dəhraz əsir onlan düşürlər. yaraqlıları yola erməni yenidən yaxınlığında onlar və örtür şalla ladığı a alyb Qrbğ ii dyl Qrbğ rəitnn torpağı­ Ermənistanın Qarabağ deyil, bizim "Qarabağ bağlayıb ca götürülmüş girov Yeganə yaşlı 7 düzəndə sıraya başqa isə şiləri ı dmsn əə d uu ynıaaı" eə m eilr Tə­ edirlər. əmr deyə yandıracağıq" vurub od sənə deməsən dır ağa­ bir məftillə isə Təvəkkülü dəyişir. dünyasını Uşaq dəyir. ğaza əkl uu. o df bllrn bxb ss ttəəttəə deyir: titrəyə-titrəyə səsi baxıb, balalarına dəfə Son susur. vəkkül aıa sna s bğzn bni tkb d vururlar. ayaq­ od töküb əvvəlcə benzib Ermənilər boğazına isə satım". sonra torpağımı larına, mən ki, nədir can "Bir Səriyyə Müslümqızı Səriyyə gc Ry ski alq üaı Tvkü iə ıı ia qu­ Nigan qızı isə Təvəkkül Vüsalı, aylıq səkkiz Raya gecə O işləyir­ sağıcı fermada da burada gətirəndə Xocalıya onlan Tale ÖLÜMDƏN ÖLÜMƏ DOĞRU QAÇANLAR DOĞRU ÖLÜMƏ ÖLÜMDƏN iidr ynn əəkln əi ni ə aaaıı qulaqların- balalarının də indi səsi Təvəkkülün yanan Diri-diri tirilib. Üç qız, bir oğul anası idi. oğul qız, bir Üç tirilib. mişdi. 1992-ci ilin feralın 25-dən 26-na keçən gecə qətlə ye­ qətlə gecə keçən 26-na feralın ilin25-dən 1992-ci mişdi. əiəl ədnəaaa lud. TaleonlanXocalıyagətir­ olmuşdu. anadan Vəlibəylikəndində dan əvvəl onu tumarlayar, zümzümə edərək, edərək, zümzümə tumarlayar, onu əvvəl balaca dan uşaqlıqdan lap xala Əntiqə Anası mışdı. aaa nk amğ örtid. ny sağmaz- İnəyi öyrətmişdi. sağmağı inək Rayaya Mra", Aa ö" sağardı. göz"ü "Ala "Mərcan"ı, Raya Qabil qızı Əmirova 1959-cu ildə Laçın rayonunun ildə 1959-cu Qabil qızı RayaƏmirova Gözünü əzəmətli dağlar qoynunda dünyaya aç­ dünyaya qoynunda dağlar əzəmətli Gözünü

burning. ery o y ohrad o a ie. rein brt him. burnt Armenians life". a for motherland my to betray say anything. He looked at his children and said: "I would never never would "I said: and children his at looked He anything. say Armenians. Otherwise we will burn you alive". Tavakkul did not not did Tavakkul alive". to you of him burn land the said will is we and Karabagh Otherwise us; wire toArmenians. with belong not tree does the "Karabagh declare: to Tavakkul tied Armenians at this moment Armenians shot her. She died immediately. immediately. died She her. shot Armenians other. in moment men and this women and captivated at one line of dress one the held in Yegana old year Seven women formed They Armenians. re btel. aakl oee hr ed oy n cniud his continued and body dead her covered Tavakkul bitterly. cried way. Near Dahraz village they were captivated by armed armed by captivated were they village Dahraz Near way. the shoots. But Armenians shot her from head. Grandmother Antiga Antiga Grandmother head. from from her her shot protect Armenians to But shoots.theorder in valley the to went and Nigar took Raya Antiga found them. They walked all the night. At the dawn dawn the At night. the shoulder. and all leg from shot was walked Tavakkul fire. They to began Armenians them. found Antiga their daughter Nigar and at 11 o'clock at night they run away. away. run they night at o'clock 11 at and Nigar daughter their ap. hynmd i Vsl Se sd o ok l dy long. day all work to used very She were Vusal. they him boy a named They was happy. child fourth their When daughters. three Khojaly. She married with Tavakkul at her early ages. They had had They ages. early her at Tavakkul with married She Khojaly. childhood. her in cow a milk to Raya mother of three girls and a son. a threeand girls of mother a getmir. dan hi aebogtte oKoay Se a ildo 52 eray She February. 25-26 on killed was She Khojaly. to them Their brought fate rnmte Atg i diabetic. is Antiga Grandmother ...This event is one of the terrible pictures of that February night. February that of pictures terrible the of one is event was ...This he while voice father's their remember still children His That night Raya took eight-year old Vusal, and Tavakkul took took Tavakkul and Vusal, old eight-year took Raya night That h wre a a ikad n h fr we te cm to came they when farm the in milkmaid a as worked She She was born in the mountains. Her mother Aunt Antiga taught taught Antiga Aunt mother Her mountains. the in born was She Raya Raya A RM DEATH FROMRAN niə əə ğr əə ətlyn tutulub. xəstəliyinə şəkər ağır nənə Əntiqə ...Bu olay müdhiş fevral gecəsinin ən sərt sifətlərindən biridir. sifətlərindən sərt ən gecəsinin fevral müdhiş olay ...Bu var gələn Xocalıdan Gabil gizi Amirova was born in 1959 in Valibayli village in Lachin region. ValibayliLachin village in in 1959 in born was Gabil gizi Amirova Guest from Khojaly from Guest was a

-30- OUR GRIEF acl aııə a qznıd. əl şrflvəiə vurulmuşdu. lövhəsinə şərəf Şəkli qazanmışdı. ad sağıcıtək baqcıl oudc qtə yetirmişdi. qətlə yolundaca yetirilmişdilər. Hələ toy hənası getməyən barmaqlara qandan həna qandan barmaqlara qətlə getməyən tərəfindən hənası toy ermənilər Hələ yaxınlığında kəndi yetirilmişdilər. Naxçıvanik isə nım aeroport onu Düşmən idi. postda Etibar balası bircə xalanın Qəmzə getməmişdi... belə dağlardan səsi bəyənmişdi. seçib özü edərdi... ba­ İlk heyran yanardı. alışıb adamı xışda lalətək isə yanaqları ağappaq, Sifəti örtərdi. ri oumşu 7 ü, gc Ktk eəid üüol qln Şəfı- qalan üzüqoylu meşəsində Kətik gecə 7 gün, 7 qoyulmuşdu. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə EJ HNAI "QURBANLARI" OHANYANIN SERJ Qəmzə xala gözünün ağı-qarası bircə balası Etibara gəlinini də də gəlinini Etibara balası bircə ağı-qarası gözünün xala Qəmzə kipriklə- sıx gözlərini badamı İri vardı. hörükləri uzun Qapqara qa­ ilə zirəkliyi qoçaqlığı, içində vaxt az da xanım Şəfiqə Gəlini əz xln Nxıai-səa yln kçrə, əiə xa­ Şəfiqə keçərkən, yolunu Naxçıvanik-Əskəran tutanda xalanı üz Qəmzə meşəsinə Kətik də ailə talesiz bu gecə müdhiş O toylarının Hələ olmuşdu. toyları yenicə Etibarın xanımla Şəfiqə lin köçmüş, 1992-ci ilin fevralın 25-dən 26-na keçən gecə er­ gecə keçən 26-na fevralın ilin25-dən 1992-ci Xocalıyaköçmüş, gə­ lin olmuşlar. anadan kəndində Şuşukənd rayonunun nun Kətəlparaq kəndində, Kətəlparaq nun bir övladı vardı. Şəfiqə isə yenicə ailə qurmuşdu. ailə yenicə isə vardı. Şəfiqə övladı bir mənilər tərəfindən qətlə yetirilmişlər. Qəmzə xanımın Etibar adlı xanımın Qəmzə yetirilmişlər. qətlə tərəfindən mənilər dı. Üzüm bağlarında fəhlə kimi işə başlasa da, bri­ da, başlasa işə kimi fəhlə bağlarında Üzüm dı. aı əz xl iə zm igəii dbn yum­ dibini tinglərinin üzüm əli ilə ar­ xala Amma Qəmzə çırmayıb, vadı Qollarını soyumazdı. işdən yüksəlmişdi. vaxt heç qədər vəzifəsinə qadir qazanar­ çörək zəhmətlə iş­ da dayı iş Baloğlan axşamacan onu ləyərdi. Səhərdən Allah yaratmışdı. üçün Sanki görmək işləmişdi. təsərrüfatda sonra ıı ii ş başladılar. işə kimi sa­ isə ğıcı xala Qəmzə müdiri, ferma dayı son­ götürərdilər. Baloğlan ra yaradıldıqdan məhsul ferması heyvandarlıq bol Xocalıda sahələrdən etdiyi çılıq adb qr ualr əə ulq driə. Baş­ edərdilər. qulluq kəsər budaqları quru şaldıb, əiiŞfq enlqzAlhaoa 99c lə Əsgəran ildə 1969-cu Allahyarova qız Zeynal Şəfiqə gəlini Qəmzə Qaraş qızı Allahyarova 1940-cı ildə Bərdə rayonu­ Bərdə ildə 1940-cı qızıQaraş Qəmzə Allahyarova Qəmzə xanım yeddiillik məktəbi bitirdikdən bitirdikdən məktəbi yeddiillik xanım Qəmzə

ing Khojaly genocide, S. Ohanyan, Minister of Defense of Daghlig Daghlig of Defense of Minister Ohanyan, S. genocide, Khojaly ing aaah kle oe a a sacrifice. a as oxen killed Karabagh, Only grave. her near buried rescue. was Avenue could Gamza Baloghlan Martyr's Uncle Aunt Aghdam days. in buried seven was after khanim Shafiga of body hfg kai ws ild er ahhvnk ilg. h dead The village. Nakhchivanik near killed was khanim Shafiga ild i o te airport. the on him killed just had Etibar and khanim Shafiga Etibar. son only her to wife a this family also went to Katik forest. Etibar was on duty. Enemies Enemies duty. on was night terrible Etibar forest. That Katik long. to last went not also family did this happiness their But married. beautiful. very was she And hairs. long had She ing. He . worked together with his wife Aunt Gamza. Then Then Gamza. Aunt a became wife Gamza Aunt his and farm milkmaid. the with of director became together Baloghlan . worked He ing. yard and then was a brigade-leader. But he never fed up of work­ of up fed never he But brigade-leader. a was then and yard school. She worked from morning till night. Uncle Baloghlan Baloghlan vine­ in worker Uncle as work night. to began till firstly He morning well. as from hard worked worked She school. had just married. had just eray 92i h eoie Gmakai a nyasn Eia. Shafiga Etibar. son, a only had khanim Gamza genocide. the in 1992 February region and hr daughter-in-law Zeynal gizi Alahyaraova was born in 1969 in 1969 in born was gizi Alahyaraova Zeynal daughter-in-law hr and region Shushukand ofAsgaran region. They moved to Khojaly and died on 25-26 on died and Khojaly to moved They region. ofAsgaran Shushukand əlrn aalr atna ubn kəsdirmişdi. qurban altında "əs­ ayaqları görə alınmasına gərlərin" Xocalının cöngələri fermadakı S.Ohanyan ziri" u iəə ylı Blğa dy slmt qaldı. salamat dayı Baloğlan yalnız ailədən bu eəkn fvaı 2-a əə iə alq aaaı "üai na­ "müdafiə Qarabağın Dağlıq isə səhər 26-da fevralın gedərkən, mişdilər. Qəmzə xala da gəlini ilə yanaşı burda uyuyur. O gecədə gecədə O uyuyur. burda yanaşı ilə gəlini da xala Qəmzə mişdilər. qənin cəsədini götüıüb Ağdamdakı "Şəhidlər Xiyabanında" dəfn et­ dəfn Xiyabanında" "Şəhidlər Ağdamdakı götüıüb cəsədini qənin When all relatives of Uncle Baloghlan died on 26 February dur­ February 26 on died Baloghlan Uncle of relatives all When ut az ws ild n ahhvnkAgrn od and road Nakhchivanik-Asgaran on killed was Gamza Aunt az kai lkd hs il n se esl hs ti gr as girl this chose herself she and girl this liked khanim Gamza e duhe-nlw hfg ws adokn wmn s well. as woman hardworking was Shafiga daughter-in-law Her Gamza khanim worked at the farm after finishing secondary secondary finishing after farm the at worked khanim Gamza ITM O SR OHANYAN SERJ OF VICTIMS Gamza Garash gizi Garash Allahyarova Gamza olur. insanlar həmişə qurbanları ...Qatillərin Baloğlan dayının Xocalı soyqrımında bütün ailə üzvləri qurban qurban üzvləri ailə bütün soyqrımında Xocalı dayının Baloğlan oadngln var gələn Xocahdan ~

was born in 1940 in Katalparag village of villageBarda of Katalparag in 1940 in born Guest from Khojaly from Guest

-32- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ1 postdan qayıdanda heç olmasa isti xörək yesin" - demişdi. O gecə gecə O demişdi. - yesin" xörək isti olmasa heç qayıdanda postdan ə rcvnn eiiə öə Hya tmm lə düşmüşdü: əldən tamam Heyran görə, dediyinə Güla- çıxdılar. Orucovanın gəlib yə yaxınlığına kəndinin Naxçıvanik yol bir yaşayan üzücü nilər uzun, onları Qarşıda düşdülər. yola yorğun­ aşırıb, Heç kürəyinə tikdirmişdilər. ev bir yeni əlləşib,çalışıb verib acılı-şirinli dönüb əl-ələ edəndə tərk Xocalını götürüb balalarını azyaşlı aıad uaa, aalr qzrrı Bllr dcl laa da, olsalar dəcəl Balaları yanında oxuyardılar. əla qızarardı. Böyüklərin dərslərini cəzalandırmazdı. yanaqları verərdi. utanar, nəsihət belə onlara danışanda çəkib, edəndə sığal nadinclik Başlarına uşaqları Hətta aparardı. id. at, ou əeii əmşi O kryn çpr söykəyib çəpərə kürəyini O, kəsmişdi. əherini soyuq de­ özündə Şaxta, Heyran yildi. dayandıq. yanında bostanın bir çəpərlənmiş dəki ermə­ azdıqlarından Yolu getdilər. yol gecə üç oğlunu gün, Üç kiçik gözləyirdi. içində düşüncələr Ağır çıxmadı. canlarından ilə yoldaşı luqları Həyat ötürmüşdü. köks boylanıb evinə yaşadığı günlər ı əi ualrn bşm bğaıı qr şln lıa yığdım. altına şalın qara bağladığım Qızı­ başıma ağlayırdılar. uşaqlarını zar-zar əkiz mın susuzluqdan aclıqdan, dol­ fermasına donuz Uşaqlar götü­ Hamımızı durdular. əsir bizi gətirdilər. yaraqlılan kəndinə yol erməni gün Naxçıvanik rüb, Beş başında görmədim. aşırımın qarlı Bir Heyrangili gəldik. düşdükdə aralı adam Xeyli idi. Onlardan aralı idik.azacıq ondan da uşaqları yoldaşı, Həyat durdu. əi i uaı raıa uld. ə dm, u ernn sonbeşik Heyranın bu demə, Sən tulladı. ortamıza er­ uşağı Saqqallı açdılar. bir vurub məni təpiklə qapını ki, keçmişdi yandan Gecə kənd­ həmin Biz bilsin. gedə ki, yedirtdim ona ovuclayıb qan "Mən Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Heyran həyat yoldaşı Firdovsini qoyub getməmişdi. "Hər gecə gecə "Hər getməmişdi. qoyub Firdovsini yoldaşı həyat Heyran Ə DİRİSİNDƏN... NƏ VAR, XƏBƏR ÖLÜSÜNDƏN NƏ soyqrım zamanı itkin düşüb. Üç oğul anası idi. oğul Üç düşüb. itkin zamanı soyqrım dan olub, 1992-cl ilin fevralın 25-dən 26-na keçən gecə keçən 26-na fevralın ilin25-dən 1992-cl olub, dan ə, a-otn eəə, şqaı ətb gətirib məktəbə uşaqları becərər, bağ-bostan rər, iaı a ii Shrə aşmcn v şəi gö­ işləri ev axşamacan Səhərdən idi. var siması xoş qadının bu qarabuğdayı dö­ Bəstəboylu, səbrli, idi. zümlü gülərüz, Mehriban, əsirgəməmişdi. keyfiyyət­ olan ləri məxsus qadına ona Allah dözərdi. ...Həyran Mürşüd qızı Əliyeva 1962-ci ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1962-ci qızıƏliyeva Mürşüd ...Həyran Heyran dəcəl uşaqlarının şıltaqlığına səbrlə səbrlə şıltaqlığına uşaqlarının dəcəl Heyran

e to na te ecd lnain n ht ilg. ern was Heyran village. that in plantation fenced the near stood We ey a. e hns ee rs-itn Se en aant h stand. the against leant She frost-bitten. were go. hands could Her she bad. very order in eat to snow her gave "I exhausted: pletely n. codn t te od o uaa rjv, ern a com­ was Heyran Orujova, Gulara of words the to liv­ According were Armenians ing. where village Nakhchivanik to came they way h to hr ite o ad et Ln ad xasig a was way exhausting their lost they and As days. Long and night three went. went and thoughts They them. for son deep waiting With little husband. her her left took with and she house children this built underage She home. her the took from she returning after night food That hot post". eat to night him "Let said: she night, and gave them advices. She felt shy before the elders. Her children children Her elders. the before shy felt She advices. them gave and Khojaly with deep sigh. She spent her sweet and sorrow days in this in days sorrow and sweet her spent She sigh. deep with Khojaly studied well though they were very naughty. very were they though well studied and housework, do yard, the in cultivate to used She face. pleasant take children to the school. She even did not punish her children children hair her their down punish sleeked not always She did pranks. even playing were She they while school. the to children take She woman. the for necessary features the all her gave God dren. was kind and patient. This short and swarthy woman had very very had woman swarthy and short This patient. and kind was ing the genocide on 25-26 February 1992. She had three sons. three had She 1992. February 25-26 on genocide the ing dırlar? qalıb. yiyəsiz isə bağ-bostanı boş, mayıb". əi ıaı ei. naı tlynə u üə ii əə ua ol­ tutan xəbər kimi günə çö­ bu quru taleyindən əlindən Onların donmuş yeyir. Elçinin çıxarıb rəyi dolaşanda meşədə gün 13 isə riz lnə lnə uuu brçrk açs qlıd. 4 al Müba­ yaşlı 14 qalmışdı. donub parçası Elçin çörək bir qaldı. qurumuş əlində salamat uşaq bir öləndə yalnız üzvlərindən ailə nəfər dhəl əaədn utl bləi. eəə Xcldn ıa 5 çıxan Xocalıdan Beləcə, bilmərik. qurtula da, qurtulsaq əsarətdən Əsirlikdən dəhşətli o qoydum. yanına nəvələrimin əkiz alıb, ma oğlu Mehdi imiş. Uşaq soyuqdan gömgöy göyənnişdi. Onu qucağı­ Onu göyənnişdi. gömgöy soyuqdan Uşaq imiş. Mehdi oğlu Heyran did not go leaving her husband Firdovsi alone. That That alone. Firdovsi husband her leaving go not did Heyran ern sd o ainl edr te hm f h nuhy chil­ naughty the of whim the endure patiently to used Heyran ... ALIVE? OR DEAD .V 1 idr u ul enmə çxı: öəə olr harada­ onlar görəsən çıxmır: beynimdən sual bu ildir 16 ...Və bom­ evi Xocalıdakı ananın, söykəyən çəpərə kürəyini dəfə Son Xocahdan gələn var -■ Guest from Khojaly from Guest -■ var gələn Xocahdan Heyran Murshud gizi Aliyeva was bom in i 962 in Khojaly and escaped dur­ escaped and Khojaly in i 962 in bom was gizi Aliyeva Murshud Heyran 33- -34- OUR GRIEF Though we run from the captivation, we can not escape from that that from escape not can we captivation, the from run we Though twin my hid I hunger. and thirst the from crying were Children frozen. I embraced him and then put near to my twin grandchildren. grandchildren. twin my to was near He put then Mehdi. and was him name embraced I His frozen. Heyran. of child they inside. the when last-bom to the child night a was lateIt threw was Armenian bearded It The door. had. the I opened shawl the under grandchildren us pig-farm. captivated the in people us gathered armed They village. Armenian Nakhchivanik to pass, took and snowy the of top the as N oe er aot hm ic then". since them about hand. heard his one in No bread days. had he freeze of died of Elchin members When 5 of out family. alive the left child one only Thus, slavery. terrible On days. 5 went We family. her and Heyran saw not When did us. of I many left were we There near. were children and husband Her they?" 4 er od uai ae hs ra we h ws n h frs 13 forest the in was he when bread this ate Mubariz old years 14 Səriyyə Müslümqızı Səriyyə h hm i te hjl i epy te adn s et ownerless. left is garden the empty, is Khojaly the in home The .I a nt e rd f hs usin o 1 yas "hr are "Where years: 16 for question this of rid get not can ...I a mü eəə qırıldı. beləcə ömrü da əə ttn laı Aaıı ölyn lia əi kçb aa ol­ gəldi. ana dünyaya köçüb, nəvəsi gəlin oğul Elmira iki gözləyən Tatyananın du. Anasını olmadı. tutan xəbər içindəcə diri-diri yandırdılar. Tatyananın taleyindən bu günə qədər qədər günə bu taleyindən Tatyananın yandırdılar. diri-diri içindəcə ua əə əlrn ocn almışdı... ovcuna əllərini əsən xudan a s xsə tsnn apysnn örnəə öblb ou qor­ onun çömbəlib, böyründəcə çarpayısının atasının xəstə isə na aıa dkl bli, kş ıı qrua iəd" dyri Tatya­ deyirdi. - biləydi" qurtula qızım "kaş bilmir, dikələ payıdan ı ödkə aaıdn axa, ııı utra its d, çar­ də, istəsə qurtarmaq qızını qalxmaq, yatağından gördükcə nı a oaıı iğl lncğn blriə. gc hr əədn od- yandığı­ evin tərəfdən Dmitri hər qalmışdılar. gecə baş-başa O Xocalıda olan qərq bilirdilər. alova olunacağını işğal Xocalının na keçirmişdilər. ələ də xəritəni olan planı hücum Xocalıya dən qurtulacağıq". də biz olar, az ömrü günün Yaman qalıblar. caqsız zn aa mhsr hytn yşyb Gnəl a, uu, yana- susuz, ac, Günlərlə yaşayıb. həyatını da mühasirə "Leninqradlılar zaman çatır. uzun verməyə təsəlli qızına yalnız Gücü çevrilir. du. Atılan topların vahiməsindən Dmitri iflic olub, yataq xəstəsinə xəstəsinə yataq olub, iflic Dmitri uçmur­ vahiməsindən Xocalıya topların daha Atılan vertolyotlar du. isə vaxtlar Axır qalmışdı. yatına əimşi Emr bbsnn əidy glnil onmqa doy­ də oynamaqdan gəlincik gəlinciklə bir saçlı mazdı. gətirdiyi sarı babasının Nəvəsinə Elmira Qa­ gəldi. gətirmişdi. Dağlıq şəhərinə Azərbaycana, Xocalı Leninqraddan rabağın minib yır-yı- Təyyarəyə götürüb, etdi. çamadanını qara ğış qalar"-deyərək gözümdə muradım müharibəsi iştirakçısı idi. O, "Ölüm, itim dünyasıdır, əcəl haqlasa haqlasa əcəl dünyasıdır, itim "Ölüm, O, idi. Vətən Böyük iştirakçısı Dmitri Atası müharibəsi gətirmişdilər. pənah Xocalıya sonra dan ıı lia üyy gəldi. dünyaya Elmira qızı na azərbaycanlılara tez qaynayıb-qarışdı, ana oldu, ana qaynayıb-qarışdı, tez Tatya­ idi. azərbaycanlılara gənc na Ramiz bir deyildi. bütöv sözünə peşman mübariz, qoçaq, gəldiyinə şəhərinə kəndi cə Xocalı soyqnmı zamanı itkin düşüb. Bir qızı Bir vardı. ge­ düşüb. itkin keçən zamanı soyqnmıXocalı cə 26-na fevralın25-dən il 1992-ci olmuşdu. anadan .Hytn öldn ə əəi şrniii amyn Tatyananın dadmayan şirinliyini nəvənin və övladın ...Həyatın, rəi aallr iə naa a əm təiə. mtii evin Dmitrini etmədilər. rəhm da onlara isə yaraqlıları Erməni mdi, öəsz aa xcllr, lc d b rs ıı Tatya­ qızı rus bu də eləcə , xocalılar qalan köməksiz Ümidsiz, aynnn r Rmzqraı kfə ilkə rəi zabitlərin­ erməni birlikdə Akiflə qardaşı Ramiz əri Tatyananın Xocalıda vəziyyət get-gedə ağırlaşırdı. Ümid yalnız hava nəqliy­ hava yalnız Ümid ağırlaşırdı. get-gedə vəziyyət Xocalıda rəiə Xnədnəi vəii yandırdıq­ evlərini Xankəndindəki Ermənilər oaıa əə var gələn Xocalıdan Sevdiyi insana qoşulub Dağlıq Qarabağın Xan­ Qarabağın Dağlıq qoşulub insana Sevdiyi AAAA, AYN DMİTRlYEVNA? TATYANA HARADASAN, Tatyana Dmitriyevna Nəsirova 1952-ci ildə Leninqradda ildə 1952-ci Nəsirova TatyanaDmitriyevna Guest from Khojaly from Guest

-35- -36- •BtZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' e eoe. Ramiz beloved. her h ee erte htsecm oKaknyct fDglg aaah with Karabagh Daghlig of city Khankandy to daughter. acame only she had that She Khojaly. in regretted 1992 never She February 25-26 on genocide the during the airplane and came to Azerbaijan from Leningrad. Then he came came he Then Leningrad. from Azerbaijan to on sat came He and War. airplane Patriotic the Great the in participated Dmitry father Her with Azerbaijanis and soon her daughter Elmira daughter her soon and with Azerbaijanis to Khojaly. He bought a doll for his granddaughter. Elmira loved loved Elmira bought. granddaughter. he doll his with for play doll to a bought He Khojaly. to his daughter. He used to say: "Leningrad people also lived capture capture lived also people "Leningrad down say: calm to only used could Dmitry He He Khojaly. guns. daughter. tothe his of fly fear from not by did paralyzed was helicopters The transport. air only am W wl rsu a well". as rescue will comes storm We a After calm. a thirst. huger, in lived They years. many for life o te a o h atc pa o rein officers. Armenian of plan attack the of map the got d o ep i duhe bt e ol nt e u. e ihd his wished He up. get not could he but daughter his help to They ed occupied. be would Khojaly that knew Tatyana girl Russian agtr o e ece. u Ttaa a na te e o hr ill her of bed the near sat Tatyana But rescued. be to daughter want­ he fire, in house the saw Dimitry When night. that alone were ahr n to hs rmln hands... trembling his took and father Яэпууэ Müslümqızı Яэпууэ p gt are ad eae mte. lia tl wis e moth­ her waits still Elmira mother. a became and grew Elmira married Tatyana. got of up, life the about knew Nobody alive. Dimitry r Ttaa a to grandsons. two has Tatyana er. ol nt at te ie ws uh terrible. such was life, the taste not could HR R O, AIN DMITRIYEVNA? TATIANA YOU, ARE WHERE They came to Khojaly after their home burned in Khankandy. Khankandy. in burned home their after Khojaly to came They h stain n hjl ws eiu dyb-a. h hp was hope The day-by-day. serious was Khojaly in situation The ayn iiryvaNsrv wsbr n 92i Lnnrd She Leningrad. in 1952 in born was Nasirova Dimitriyəvna Tatyana The husband of Tatyana, Ramiz together with his brother Akif Akif brother his with together Ramiz Tatyana, of husband The vrbd, oees hlls Koay epe a wl a this as well as people, Khojaly helpless hopeless, Everybody, Armed Armenians did not feel sorry for them. They burnt burnt They them. for sorry feel not did Armenians Armed .Te ie f ayn wo ol nt e hr rnsn, who grandsons, her see not could who Tatyana of life ...The was eybae eegtc In energetic. very brave, was a hr ie Tatyanaaccreted time, short born. was lost

əm yaratdı? dənmi eə uua ııl Sr girir. Sara qızımla yuxuma gecə dağılandan sonra Sara öldü, amma Natəvandan xəbərim olmadı. Hər Hər olmadı. ev xəbərim ki, Natəvandan Dedi amma öldü, soruşdum. Sara sonra Natəvanı dağılandan və yoldaşımı həyat xaladan xanım Sərvinazla, oğlum Ramili orada tapdım. Əsirlikdən azad olmuş Nur- Nur- olmuş azad Əsirlikdən tapdım. orada Ramili Qızım oğlum gətirmişdilər. Sərvinazla, adamlar olunan azad əsirlikdən avtobus bir sına xəstəxana­ mərkəzi Ağdam başladılar. dəyişməyə əsirləri götürülmüş sürünə gəlib Ağdama çatdıq. Faciədən bir neçə gün sonra Xocalıdan sonra gün neçə bir Faciədən çatdıq. Ağdama sürünə- ilə gəlib içi arxın sürünə biləcəyi sürünə tərəfdən nəfərin Bir hər qırırdılar. Bizi tutub başladı. atəşə atışma güclü "Qara çatdıqda idi. çağı yerə sübh deyilən 26-sı Fevralın Qaya" tutduq. üz meşəyə ilə bələdçiliyi Orada heç kəs yox idi. Xocalıda körpünün altına gəlib, bir nəfərin nəfərin bir gəlib, altına körpünün Xocalıda idi. yox kəs heç Orada v aıd. aılşa mmü dyli Pls öəiə gəldik. şöbəsinə Polis deyildi. mümkün Yaxınlaşmaq yanırdı. Ev a aldm Brə emnlr rntmol ei uu partlatdılar. vurub evi qranatomyotla ermənilər Birdən başladım. ğa ədri. vn aılğna iai aaol mve uu atışma­ tutub mövqe Cavadovla Vidadi yaxınlığında Evin yer­ ləşdirdim. evdə bir ortasındakı kəndin Saranı yoldaşım həyat və övladımı 3 ua qzn a qz Ntvnn dm qoymuşdu. adım Natəvanın qızı Xan qızına ğulan şiyi Natəvan isə lap şıltaq idi. Elə hey işdən evə evə edərdi... işdən şikayət hey qardaşından Elə bacısından, idi. atasına şıltaqqayıdan lap isə Natəvan şiyi üyy gln şqaıı qyııı əd. Sonbe­ çəkdi. qayğısını uşaqlarının gələn dünyaya a a gn yşna iə ud. i-iii ardınca Bir-birinin qurdu. ailə yaşında gənc da, sa nah gətirmişdilər. 1992-ci il fevralın 26-da soyqnm zamanı soyqnm il fevralın26-da 1992-ci gətirmişdilər.isə Xocalıya sonra pə­ nah Şuşaya, sonra qovulduqdan nistandan Ermə­ olmuşdu. anadan kəndində Nizami Aşağı rayonunun sis sərrüfatı texnikumunu bitirdi. Sənətinin vurğunu ol­ vurğunu Sənətinin bitirdi. texnikumunu sərrüfatı qətlə yetirilib. Üç övlad anası idi. anası övlad Üç yetirilib. qətlə ...Qəddi dərddən bükülən xocalılarım, Tanrı sizi daşdanmı, dəmir- daşdanmı, sizi Tanrı xocalılarım, bükülən dərddən qocalıb. vaxtsız ...Qəddi dərdindən yoldaşının həyat qızının, da Pənah indi Psd ii. otmz ümn ln kçnə snaeə qaçıb evə sonra keçəndən əlinə düşmən Postumuz idim. Postda - O gecəni Saranın ömür-gün yoldaşı Pənah Yusifov belə xatırlayır. belə Yusifov Pənah yoldaşı ömür-gün Saranın gecəni O do­ Şuşada düşdü. payına da onlarm yaşamaq həyatını Köçkünlük aa s ualrnn əəlynə bezməzdi. dəcəlliyindən uşaqlarının isə Sara oaıa əə var gələn Xocalıdan Sara çox sevdiyi bir peşəyə yiyələndi. Kənd Tə­ Kənd yiyələndi. peşəyə bir sevdiyi çox Sara Sara Səfər qızı Hüseynova 1964-cü ildə Ermənistanın Ma- Ermənistanın ildə 1964-cü qızıSəfər Hüseynova Sara GÖRDÜYÜM YUXULAR GlRİR YUXUMA GlRİR YUXULAR GÖRDÜYÜM

Guest from Khojaly from Guest

37- -38- OUR GRIEF region of Armenia. She came to Shusha, then Khojaly after they were banished were they after Khojaly then Shusha, to came She Armenia. of region from Armenia. They were executed on 26 February 1992 during the genocide. the during 1992 February 26 on executed Theywere Armenia. from ehia Sho. huh h lvd e poeso, h mrid at married she profession, her loved she Though School. Technical She had three sons. three had She aaa ws ey agt. h ue t cmli aot e broth­ her about father... her complain to to sisters used ers, She child naughty. last-born very Her was children. Natavan her after looked She age. young very a aaa, h nm o aos hn ii Natavan. gizi Khan famous of name the Natavan, home and took my 3 children and wife Sara and went to the house house the to went and Sara wife and children 3 my took and home e ae ne te rde n hjl ad et o h frs with forest the to went and Khojaly in bridge the under came We with house the fired began Armenians Javadov house. Vidadi the with near together Armenians I fire village. to the of center the in children who were going to "Black Rock" got tired. As the children the As tired. got Rock" "Black to going were who children there. the to nobody was close There come to department. police hard the was to It came We fire. house. on was house The gun-fire. guidance of one man. It was dawn 26 February. Mother with their their with Mother February. 26 dawn was It man. one of guidance ot hi sos ter et wle. aa ok e edr daughter elder vil­ her Dahraz Near took anymore. go not Sara could she as swelled. back, her feet to Parvana their shoes, their lost Aghdam" - they said to her. She got very tired. Her children felt felt children Her tired. very got to "Run She trembling. her. to were said children they her - how saw Aghdam" stoke to she match asa her fire, give the to up countrymen her of one asked she lage, of her sister Sadagat - Sevinj, Nabi, Roman was the victims of the of victims the was children Roman three Nabi, asfreeze. Sevinj, well - as Sadagat Sara sister there. her of frozen got They there. asleep Müslümqızı Səriyyə ouet aot h Rsin oe wo u t te oet with forest the to run who women Russian the about Monument" e cid n gt rzn hrefbcm te itm fte ice. the of victim the became herself frozen, got and child her RA BU WA SDT DREAM TO USED I WHAT ABOUT DREAM I Sara had very nice profession. She finished Agricultural Agricultural finished She profession. nice very had Sara aaSfrgz üenv wsbr n 6 nDw Nzm ilg, Masisvillage, Nizami Down in t 964 in born was gizi Hüseynova Safar Sara They also lived the life of the refugee. She named her daughter daughter her named She refugee. the of life children. the her lived of also whim They the from up fed never Sara aa Ysfv te ubn o aa rmmes ht day: that remembers Sara, of husband the Yusifov, Panah .Sr wo ne re fr hl raig h soy "Ice story the reading while for cried once who ...Sara I was on post. When the enemies occupied our post, I run run I post, our occupied enemies the When post. on was I

ə, ə ə adsna brxbr yoxdur". xəbər bir qaldısından də nə dən, Xiyabanında dəfn etdik. Əntiqə nənə ilə qaynım Akifin nə öldüsün- nə Akifin qaynım ilə nənə Əntiqə etdik. dəfn Xiyabanında lib çatdıq. Həyat yoldaşım şəhid olmuşdu. Onu Ağdamda Şəhidlər Şəhidlər Ağdamda Onu olmuşdu. şəhid yoldaşım Həyat çatdıq. lib vzn Mlbyiə əi çxıdq 5 üdn or Adm gə­ Ağdama sonra gündən 5 çıxmışdıq. gəlib Malıbəyliyə əvəzinə dım. Qardaşım Qadir də yorulub, əldən düşmüşdü. Ağdama gəlmək gəlmək Ağdama düşmüşdü. əldən yorulub, də Qadir Qardaşım dım. ladığı şalı hissə-hissə kəsib ayaqlarıma bağlayırdım. Yolumu azmış­ Yolumu bağlayırdım. ayaqlarıma kəsib hissə-hissə şalı ladığı i. edkə yqaı kyəid. niə əəi krym bağ­ kürəyimə nənənin Əntiqə itir­ keyləşirdi. bir-birimizi Biz ayaqlarım Getdikcə bilsinlər. dik. qoruya qadınları, gülləsindən ki, çağırdı düşmən arxaya uşaqları əsgərlərini ordunun milli Hacıyev Əlif sın. Bu vaxt BTR-lərdən, pulemyotlardan güllələr yağmağa başladı. yağmağa güllələr pulemyotlardan qal­ BTR-lərdən, halına vaxt Akifin Bu qardaşı yoxsa sın. aparsın, nənəni Əntiqə bilmirdi qif id. anm kfn s hl psəmşi Öü-ü ylaı Va­ yoldaşım Ömür-gün bil­ pisləşmişdi. gedə halı görə isə olduğuna Akifin xəstə Qaynım nənə mirdi. Əntiqə bağladı. kürəyimə nim ı ei, eəə idk Ətq nn blnəi u şl aı, mə­ açıb, şalı yun belindəki nənə Əntiqə girdik. meşəyə keçib, yı umş yqaı hvlr əiə km szlaı. i brid ça­ birlikdə Biz sızıldayır. kimi dəyişən havalar ayaqlarım vurmuş i qz dıyy gəlmişdi. düııyaya qızı bir a çx əmt əə edirdi. tələb zəhmət ol­ Tütünçü çox geyinərmişlər. maq səhər qurudar, yuyub, axşam paltarlarını nın gur səsi yatanların qulaqlarında cingildəyərmiş. Bircə dəst bez bez dəst Bircə cingildəyərmiş. qulaqlarında yatanların səsi gur nın şirin yuxuya həsrət olardı. Yuxuda manqa başçısı­ manqa Yuxuda olardı. həsrət yuxuya qız-gəlinlərimiz şirin vaxt O bitirdi. məktəbi yeddiillik bir qamı tox olsa da, ümidini itirmirdi. Xocalıda Xocalıda itirmirdi. ümidini da, olsa tox qamı bir Müharibə illərinə düşmüşdü uşaqlığı. Bir qamı ac, qamı Bir uşaqlığı. düşmüşdü illərinə Müharibə nun Xələfli kəndində anadan otmuşdu. 1992-ci itfevralın 26- 1992-ci otmuşdu. anadan kəndində Xələfli nun da 58 yaşında qətlə yetirilib.qətlə yaşında 58 da ...Bəzən xəbər də insan kimi donub ölür bəlkə? ölür donub kimi insan də xəbər ...Bəzən O gecədən danışanda gəlini Səadətin səsi titrəyir. "Hələ də don don də "Hələ titrəyir. səsi Səadətin gəlini danışanda gecədən O Əntiqə xanım 21 yaşında Rəsul dayı ilə ailə qurmuşdu. 4 oğul, oğul, 4 qurmuşdu. ailə ilə dayı Rəsul yaşında 21 xanım Əntiqə niə aai Xcly kçnə yş vardı. yaşı 9 köçəndə Xocalıya xalagil Əntiqə oaıa əə var gələn Xocalıdan AİƏƏ D TL KİMİDİ TALE DƏ XATİRƏLƏR Əntiqə İsfəndiyar qızı Şükürova 1934-cü itdə Şuşa rayonu­ Şuşa itdə 1934-cü qızı İsfəndiyar Şükürova Əntiqə Guest from Khojaly from Guest

-40- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ ein She region. hn h bgn o ok I ws ad o e tobacco-grower. be to hard was It work. to began she Then a 4 os n a daughter. a and sons school. 4 had secondary finished She hope. her from lost suffered She never War. but Patriotic Great hunger the with years same the on ihhrsal A Atg a il h ol o akayoe And anymore. walk not could she ill was Antiga As shawl. her with tobegin feet My feet. my of because suffer still "I trembles: Saadat five day we came to Aghdam. My husband died. We buried him in him buried We died. husband My Aghdam. to came we day five brother. his to or asked Antiga, Hajiyev Alif tanks. from grandmother shoot to his began help Armenians Suddenly to know not did do: husband to My bad. what very himself felt brother-in-law my me tied Antiga forest. the to went We changes. weather when ache, Aghdam Martyr's Avenue. There are no news about Antiga khanim Akif." Antiga about brother-in-law news my no and are There Avenue. Martyr's After Aghdam. Aghdam of instead Malibeyli to reached Gadir We brother feet My tired. Myway. my also other. lost was I each them. lost feel not We could I children. frozen. were and women help to soldiers Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Antiga Isfandiyar gizi Shkurova gizi Isfandiyar Antiga She was nine when they moved to Khojaly. Her childhood felt felt childhood Her Khojaly. to moved they when nine was She FATES LIKE ARE MEMORIES While speaking about that day voice of her daughter-in-law daughter-in-law her of voice day that about speaking They While 21. of age the at Rasul uncle with married khanim Antiga .Mye es s lo rzn s people? as frozen also is news ...Maybe was ilda h g f5 n2 eray 1992. February 26 on 58 of age the at killed

was born in 1934 in Khatafly villageShushaKhatafly in in 1934 in born

aç emşi Ll iə nsnn aıa oaı, n qlımq istə- qaldırmaq onu dolanır, başına anasının isə Lalə etmişdi. parça emşi k, ək tşa üd. ül Zrfnn iəii parça- sinəsini Zərifənin Güllə düşdü. atışma bərk ki, vermişdim ii mzii mn vri Xyln krym şləi, aəi ona Laləni şəlləyib, kürəyimə Xəyaləni verdi. mənə əmizdirib sini Əkbər, bacısı Firuzə kömək edirdilər. Sonuncu dəfə gəlinim körpə­ gəlinim dəfə Sonuncu edirdilər. kömək Firuzə bacısı Əkbər, əəə ii o gli. əəəii praa əiii qardaşı gəlinimin aparmağa Nəvələrimi gəldik. yol kimi Səhərə ə dnşna ölrnə a d donur: da yaş gözlərində danışanda dən Bura­ gətirmişdi. pənah Xocalıya kimi həmyerliləri da O, gəlmişdi. Zərifənin ayağının altında da qoyundan, qoçdan qurban kəsmişdi. kəsmişdi. qurban qoçdan qoyundan, da Gəlini altında qurmuşdu. ayağının həyətində evinin Zərifənin döşündə, toy dağın oğlunun bu dayı Qaçay da tikmişdi. mağarını ev bir yaraşıqlı döşündə dağın da Xəya­ Lalə, qoymuşdu-Həmayıl, adlar lə. qəşəng bir-birindən Onlara üdn i ıı yx ii ıı oldu"-demişdi. qızım iki yox, qızım bir gündən Həyat öz axarı ilə gedirdi. Xoşbəxt günlərinin ömrü çox az oldu. az çox ömrü günlərinin Xoşbəxt gedirdi. ilə axarı öz Həyat oş olrn ə-ülrn eşitmədilər. Qohum- vardı. səs-küylərini hörməti onların böyük arasında qonşu camaat də həm ailədə, həm dılar. Zərifəgilin ailəsi də böyük idi. Ağır təbiətli Zəkara dayının dayının Zəkara təbiətli Ağır idi. böyük də ailəsi daşıyar­ su kimi Zərifəgilin dılar. səhərdən-axşama çiyinlərində dəs­ qız-gəlinlər gün tə-dəstə hər yoxuşdan bəyən­ döşündəki apararkən Qayanın su mişdi. bulaqdan qoşa xınlığındakı iallğ iə aıı qliə o tapmışdı. yol is- qəlbinə Mehribançılığı, hamının ilə tiqanlılığı idi. Zərifə istəklisi Ən mişdi. tərəfindən qətlə yetirilib. Üç qızidi. anası Üç ermənilər yetirilib. qətlə gecə keçən tərəfindən 26-na 25-dən fevralınil 1992-ci olub. Hmmzbrid glri. tşadşnəbrbrmz itirdik. bir-birimizi düşəndə Atışma gəlirdik. birlikdə Hamımız - Qaçay dayı Ermənistanın cənnət bir diyarından - Cermuxdan Cermuxdan - diyarından bir cənnət Ermənistanın dayı Qaçay əiəi qynns Hsə xl o eə alrn gln faciə­ gələn başlarına gecə o xala Həsrət qayınanası Zərifənin sevinmişdi. çox gələndə dünyaya nəvələri qız dayının Qaçay Qaçay dayı Zərifəyə elçi gələndə "ona qızım kimi baxacam, bu bu baxacam, kimi qızım "ona gələndə elçi Zərifəyə dayı Qaçay mrgn odş Thr əiəi vəii ya­ evlərinin Zərifəni Tahir yoldaşı Ömür-gün ver­ övladı oğul 2 qız, 5 Tanrı dayıya Zəkara anadan Xocalıdaildə 1964-cü qızı Zəkara Xəlilova Zərife A-AA ÖKNNÜ MƏZAR ÜÇ SÖYKƏNƏN BAŞ-BAŞA var gələn Xocalidan Guest from Khojaly from Guest

41- -42- OUR GRIEF hy ae tee il a Hmyl Ll, Khayala. Lala, Hamayil, as girls these named They qazıldı. qəbir üç yan-yanaşı rein n2-6Fbur 19. h a he daughters. thiee had She 1992. February 25-26 on Armenians Bircə dəfə "uy” deyib başını anasının al-qana bələnən sinəsinə qoy­ sinəsinə du. bələnən al-qana anasının başını deyib "uy” dəfə Bircə er­ dayanan üstündə Dağların bilmirdik. yaxınlaşa Laləyə Biz yirdi. n i yr. hy ie vr hpy Bt o cud hy nw that know they could how wedding But son's happy. his very lived made He They yard. mountain. his in the of bottom the in house daughter. marry to Zarifa asked respected Gachay was Uncle Zakara When Uncle countrymen. sight. the first among a at love in felt He spring. nənə? Həsrət bükülmüş rətdən vurdular.. onu istəyəndə atmaq idi. ağzında üstünə güllənin anasının isə O paltarı çatmırdı. Sonuncu Laləyə Əlimiz üs­ anasının tökürdü. yığıb tünə pal-paltarı tökülən da üstünə çağırsaq Kolun-kosun yanımıza qədər gəlmirdi. ne Laləni açırdılar. atəş silahhları məni began. We walked till morning. Her brother Akbar and sister Furuza Furuza sister and Akbar brother Her morning. till walked We began. very kind and clever girl. clever and very kind hs apns wud o ls much. last not would happiness this own his as Arifa after look that promised he Tahir, son his with ih cis bitterly: cries night helped me to carry my grandchildren. Last time, my daughter-in- daughter-in- my time, Last grandchildren. my carry to me helped a gv sc t hr hl ad hn ae e m o ar. Khayala carry. to me her gave then and child her to suck gave law Səriyyə Müsiumqızı Zarifa Zakara gizi Khalilova was bom in 1964 in Khojaly. She was killed by killed was Khojaly. She in 1964 in bom was Khalilovagizi Zakara Zarifa HE GRAVES THREE Uncle Gachay came to Khojaly from Jermukhdan. He built built He Jermukhdan. from Khojaly to came Gachay Uncle from water taking was she when Zarifa saw Tahir husband Her nəvəmə gəlinimə, Oğluma, yetirdilər. qətlə də Tahiri Oğlum When Uncle Gachay had granddaughters, he was very happy. happy. very was he granddaughters, had Gachay Uncle When həs­ biləcəksənmi, dözə vağzalıya çalınan toyunda ...Həmayılın nl aaahdduhesad2sn. elvdZrf ms fal Se was all. She of most Zarifaloved He sons. 2 and daughters had Zakara Uncle ut art Zrf' mte-nlw wie paig bu that about speaking while mother-in-law, Zarifa's Hasrat, Aunt We were all together. We lost each other when the firing firing the when other each lost We together. all were We

Tahir as well. I buried my son, daughter-in-law and granddaughter granddaughter another. and one to daughter-in-law next son, my buried I well. as Tahir be played in the wedding of Hamayil? of wedding the in played be u hr ed o e mte' bod bes. hy ild y son my killed They breast. bloody mother's her to head her put mother with clothes, Armenians shot her as well. She said "ah" and and "ah" said She well. as her shot Armenians clothes, with her cover to mother wanted she When bushes. with mother her covered She her raise to wanted Lala chest. her from her shot Armenians began. rm o o h mutis W cle Ll, u se i nt come. not did she but Lala, called firing We were Armenians mountains. the Lala. of to top close from come not could We mother. was with me and Lala stayed with her mother when the firing firing the when mother her with stayed Lala and me with was art hnm wud o sad o h wdig og ht will that song wedding the to stand you would khanim, Hasrat oaıa əə a Guest fromKhojaly var gələn Xocalıdan -43- -44- "BİZ) YAŞADAN HƏSRƏTDİ" arm bsb nfs emy bşaı. aıd Xankəndindən Yanımda başladım. verməyə nəfəs basıb, bağrıma dı, yarasından qan axır, halsızlaşır, xırıltı ilə nəfəs alırdı. Oğlumu Oğlumu alırdı. nəfəs ilə xırıltı halsızlaşır, axır, qan yarasından dı, bilmirdik. çağıra də Bir-birimizi görmürdü. Göz-gözü düşdü. aralı u kssn ynıd. Qy rəiəə imt olmasm"-dedi. qismət ermənilərə "Qoy yandırdı. kisəsini pul rəiə o naa aııı ütn aaadlr Cyu yaralan­ Ceyhun alacaqdılar. üstünü başımızın andaca o Ermənilər dü. Şaxta qılınctək adamı kəsirdi. Güllü xala qoynundan çıxardığı çıxardığı qoynundan xala Güllü kəsirdi. adamı götürmüş­ də qılınctək kisəsini Şaxta pul dü. qazandığı ilə qabarı əllərinin qaçanda nə vu­ naxışlar bəzəkli mətbəxinə Hamamına, tikir.rardı. ev görür­ özü də işlərini Xocalıda dü. təmir tikir, evlər Yaraşıqlı sevərdi. çox nətini sib olmur. Harda yurd-yuva qursaq ermənilər dağıdır"... ermənilər qursaq yurd-yuva Harda olmur. sib xala qismə­ Allah, Güllü "Ay yaşadı. yandırdılar. həyatı köçkünlük də vaxtında ixtiyar ev-eşiklərini yaşının qovub, işdən onlan yanda timizə bax, həyatımız sanki at belindədir. İsti yuva qurmaq bizə nə­ bizə qurmaq yuva İsti belindədir. at sanki həyatımız bax, timizə natında əyrici işləyirdi. Bu kombinatda çalışan azərbaycanlılar ən ən azərbaycanlılar çalışan kombinatda Bu işləyirdi. əyrici natında ğr şəd ilyri i olra br d Glü idi. Güllü də biri onlardan ki, işləyirdi işlərdə ağır Kombi­ İpək Üç Qarabağ qurmuşdu. ailə Xankəndindəki gənclə olmuşdu. anası oğul bir iki adlı qız, İbiş olar-olmaz yaşı 20 mişdi. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə -Oğlum Eldəniz və Ceyhunla birlikdə gəlirdik. Eldəniz bizdən bizdən Eldəniz gəlirdik. birlikdə Ceyhunla və düşür: Eldəniz haldan-hala -Oğlum danışanda gecədən o Sevil Əbdulova gc Şhə, ğiçk əəii əidn uu Ktk meşəsi­ Kətik tutub əlindən nənəsinin ağbirçək Şöhlət, gecə O Sə­ idi. bənna Şöhlət Oğlu gətirdi. pənah Xocalıya xanım Güllü uu a rəiə olr çx öd. aaa hdslr başla­ hadisələri Qarabağ gördü. çox onlara ermənilər da Bunu ÜÜ ÜLY DNÜ GLÜ XALA GÜLLÜ DÖNMÜŞ GÜLLƏYƏ GÜLÜ akçngc rəiə əəidnqtəytrlbÜ ğl iki oğul, Üç yetirilib qətlə tərəfindən ermənilər gecə keçən na Taleailəni Xankəndinə, olmuşdu. anadan Zanslınun kəndində qızanası idi. 26- fevralın25-dən 1992-ciilin gətirmişdi. Xocalıya isə oradan üdlr Glü ra ətb Xnədnə bitir­ köç­ Xankəndində məktəbi Xankəndinə orta Güllü isə müşdülər. Oradan kəndinə gətirmişdi. Zanslı pənah Şuşanın qovmuşdular. nistandan Güllü Abdal qızı Məmmədova 1925-ci ildə Şuşa rayonu­ Şuşa ildə 1925-ci qızıMəmmədova Güllü Abdal ülnn ts Adl aıı rəiə Ermə­ ermənilər dayını Abdal atası Güllünün

un te oe se a. h dd o wn t gv te to them give to want not did She had. she money the burnt houses. nice very built He much. very profession his years. old her in refugee a became Gullu Aunt houses. their burnt was She Khojaly.to then and Khankandy to them Theirfirstlyfate brought region. ai frs. e ok i mny I ws ey rsy An Gullu Aunt Armenians. frosty. very was It money. his took He forest. Katik a as hard very worked had work. She She Khankandy. in daughters. Factory two Silk Karabagh and in sons spinner three with secondary had married she They old finished years Ibish. 20 was Gullu he When Khankandy. Khankandy. to in school then Shusha of village daugh­ two and sons three had She 1992. February 25-26 on by Armenians killed südk plaı ə ğu üü adğm ıılr olr verdim. onlara qızılları aldığım üçün oğlum və pulları Üstümdəki ba­ ermənilər qalxdı, tüstü istəyəndə yandırmaq pulları yünçədəki Xocalıya pənah gətirən Güllü ana və oğlu Şöhlət də vardı. Hər iki­ Hər vardı. də Şöhlət oğlu və ana Güllü gətirən pənah Xocalıya ters. la. Biz yaşadıq. apardılar. dəhşəti Xankəndinə əsirlik götürüb əzablı girov məni Ceyhunla Oğlum dü- çıxartdığı qoynundan dönsün"-deyib yanıb-külə olunca, qismət i aaı idi. yaralı si əiə oatıa. ül aaı bdn gləə dlkdşk oldu. dəlik-deşik güllədən bədəni ananın Güllü boşaltdılar. lərinə bədən­ ana-balanın güllələrini Avtomatlanndakı aldı. üstünü şımızın ht ih Solt oehr ih i gadohr a t the to ran grandmother his with together Shohlat night That liked He mason. was Shohlat son Her Khojaly. to came she Then work, form them fired Armenians began, event Karabagh When buoa ei rmmes htngt s follows: as night that remembers Sevil Abdulova Zarisli to moved He Armenia. from banished was father Gullu's GULLU AUNT DEAD

Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan ...Hələ bilmək olmur, ölənmi xoşbətdi, yoxsa qalanmı, Güllü xa­ Güllü qalanmı, yoxsa xoşbətdi, ölənmi olmur, bilmək ...Hələ erməniyə yığıb, ilə qabarı əllərinin oğlum pulları "bu ana Güllü Gullu Abdal glzl Mammadova was born in 1925 in Zarisli village of Shusha of Zarisliin village 1925 in born was Mammadova glzl Gullu Abdal ______

45- -46- OUR GRIEF son Jeyhun as a hostage and brought to Khankandy. The captivity captivity The Khankandy. terrible. to very brought was life my and and I me hostage took a them. They as of Armenians. Jeyhun both son to killed gold and and money place my all that gave to came every­ surrounded Armenians smoke where. the gathered, they money the burnt Gullu was there next to me. Both of them were wounded. When aunt aunt When wounded. were them of Both was me. Shovkat son he to her and next Gullu wounded, breath. a there him was give was Jeyhun to began hear. I bleeding. would Armenians anyone, was behind. It was foggy so we could not see each other. If we call call we If other. each see not could we so foggy was It behind. was Səriyyə Müslümqızı Səriyyə d nt nw hc o hm s etr da o live? or dead better, is them of which know not do I - We were coming with my sons Eldeniz and Jeyhun. Eldeniz Eldeniz Jeyhun. and Eldeniz sons my with coming were We - üəd əgrə ər eilr i mydəi ı elrn yığırlar. evlərinə fın meyidləri ki, verirlər əmr gö­ vertolyotlar Göydə əsgərlər tuturlar. Atəşə rünəndə alır. kü­ arasındakı mühasirəyə evlərinin onları fın çədə məhəllədəki Üçüncü motoatı- 366-cı əsgərləri edən alayın hücum cı Xocalıya açılanda Səhər komandir. yir lələr yağdırırdı. Əgər bir yol tapsam sizi də gəlib aparacağam" - de­ - aparacağam" gəlib də sizi tapsam gül­ yol işğalbir BTR-lər Əgər isə şəhər yağdırırdı. Əskərandan artıq lələr ki,bağlıdır. yollar verir tərəfdən xəbər "Hər nəfər olunub. 3-4 gələn birgə Hüseynovla ermənilər onlara çox gördü. O gecə talesiz ailə Cəlil kişinin dişiy- dişiy- kişinin Cəlil ailə talesiz gecə O da gördü. Bunu çox yaşayırlar. onlara günlər tox evlə­ ermənilər fınqamı bir ac, ailə qamı Bir gətirən sığınırlar. pənah rinə Xocalıya deyirdi. sağ-salamatdır"- rım ə dmğya üətii izmy doluşurlar. zirzəmiyə düzəltdiyi dımağıyla lə, balala­ də dönsə külə evim-eşiyim Xudaya, sənə, "şükür Fi­ xala qovdurlar. də ruzə özlərini yandırıb, ya­ qurub, evlərini də ev-eşik ermənilər ki, ilə kişi ratmışdılar Cəlil də. etmədiyi vardı, də sa­ etdiyi hibi ev-eşik böyümüşdü, oğullan Qızları, xala. ruzə al kşlr Xcl öüüüai btlouu kmnii Tofiq komandiri batalyonunun özünümüdafiə Xocalı kişilərə lahlı əiəə eidlr Əlr yn-aa şəəd Fi­ işləyərdi yana-yana er­ Əlləri isə verirdilər. işləri Asan mənilərə görürdülər. işləri ağır ən də orada qız-gəlinlərimiz neçə-neçə verər­ kimi xala iş Firuzə kim di? xalaya Firuzə vermirdi. iş rəhbərləri bilirdi. Heç əllərində diplomları olanlara erməni erməni olanlara diplomları əllərində kirilcə Heç yazmağı oxuyub, bilirdi. almışdı, təhsil il 8 Cəmi aı oqlaad. ma ömy mcu idi. məcbur dözməyə Amma yara­ zoqquldayardı. arasındakı ları barmaqlarının gecələr işləyər, su­ da qaynayan pıqqapıqla saatlarla işləyir, əyrici də fabrikin­ ipək Qarabağ işləməyə Xankəndindəki olduqda verir. qərar külfət çətən Bir köçüblər. dinə iə udqa sna oaa knidn Xankən­ kəndindən Kosalar sonra qurduqdan ailə Firu­ doldurarmış zə... səbətini tez hamıdan yığar, ruq bağın Kosalar kəndində anadan olublar anadan Kosalar bağınkəndində Hv hl iılşaıd. izmdklr qrvl əə si­ çəkən qarovul Zirzəmidəkilərə işıqlaşmamışdı. hələ "Hava Daşlı-kəsəkli bir ömür yolu keçib. Cəlil kişi ilə kişi Cəlil keçib. yolu ömür bir Daşlı-kəsəkli mo­ böyürtkən, qoşulub tay-tuşlarına Uşaqlıqda UATNAQLN QƏBİRLƏR QALAN ALTINDA SU var gələn Xocalıdan Firuzə Musa qızı Hümbətova 1934-cü ildə, 1934-cü FiruzəMusaqızı Hümbətova üaəRşdqz übtv 16-uid alq Qara­ Dağlıq ildə 1969-cu Rəşid qızı Südabə Hümbətova Guest from Khojaly from Guest 47- -48- 'B lzt YAŞADAN HƏSRƏTDİ' s-sə aamş eilrn rsna əi kşnn iə zlr - üzvləri ailə kişinin Cəlil arasında meyidlərin qalanmış Üst-üstə həyat yoldaşı Firuzə, oğlu Muğan, gəlini Südabə, qızı Simuzər də də Simuzər qızı Südabə, gəlini Muğan, oğlu Firuzə, yoldaşı həyat meydləri basdır" - deyən əsgərin bağırtısını eşidir Gücünü toplayıb toplayıb Gücünü eşidir bağırtısını əsgərin deyən - basdır" qan meydləri burunlarından ağızlarından, ki, döydülər qədər o Onları vardı. iə zlrn çyn əama əi qzb basdırır. qazıb, qəbir kənarmda çayın "qalx, üzvlərini kişi ailə Cəlil vaxt Bu olmur. taqətləri qalxmağa Ayağa fışqırır. Humbatova was born in 1969 in Kosalar village of Daghlig Karabagh. Daghlig of village Kosalar in 1969 in born was Humbatova hr wr mn yug oe ad il i te atr dig dif­ doing factory the in girls and women young many were There bear to had she but work difficult was It Khankandy. and in children many Factory had They Kosalar. from Khankandy to moved ficult works. Armenians did easy works. Furuza's children grew up. grew children Furuza's works. easy did Armenians works. ficult univer­ finished had who those hire not did read and write to Armenians learnt and Silk Cyrillic. years, in Karabagh eight for in school to spinner went She a this. as worked She work. to decided she hy wle i fn oss Ta ngtJll n ohr wn o the to went others and Jalil night That houses. fin in dwelled They their burnt Armenians When not. others work? and to married them Furuza of Some hire would who then diploma, a had and sity atlo cmadr tgte wt slir ad ht h ct was city the that said soldier with together commander, battalion os, uua hnm oe t Koay oehr ih e family. cellar. her with together Khojaly to moved khanim Furuza house, come after us if we could find the way. In the morning soldiers of of soldiers morning the In way. the find could we if us after come sol­ Russian and Armenians surrounded. was Everywhere occupied. ea t sot Te te gte te ed ois o n o the of one to bodies dead the gather they Then shoot. to began would he that said Commander Asgaran. from shooting were diers Səriyyə Müslümqızı Səriyyə houses. The family members of Jalil, his wife Furuza, son Mughan, son Furuza, wife his Jalil, of members family They The block. houses. third the in houses fin the surrounded regiment 366th agtri-a Sdb, n duhe Smzr ee mn those among were Simuzar daughter and Sudaba, daughter-in-law ee leig We Jll er a Amna odrn t br the nose bury and to ordering mouth Armenian their an that heard much Jalil so When them bleeding. were beat They bodies. dead ed ois h qiky to u ad uid i rltvs er the near flow. relatives his is there buried and summer, up In stood river." quickly he bodies, dead Yaz gələndə hər tərəfi sel-su basır. sel-su tərəfi hər gələndə Yaz GRAVES UNDER WATER UNDER GRAVES aparıb? sel də qəbirləri o ...Görəsən iuas ie a vr dfiut Se are wt Jll n they and Jalil with married She difficult. very was life Firuza's Humbatova gizi Musa Furuza "It was at dawn when Tofıg Hüseynov, Khojaly Self-defense Self-defense Khojaly Hüseynov, Tofıg when dawn at was "It .I odr ftee rvs ee are aa wt flow. with away carried were graves these if wonder ...I

wasborn in 1934 and Sudaba Rashid giziRashid Sudaba and 1934 in

boynuna sarmaşıb ondan ayrılmır, indiyədək qardaşı Xəzərdən, Xəzərdən, qardaşı yoxdur. indiyədək səs-soraq Xəzərin ayrılmır, Tamilədən Anası anası ondan saxlayırlar. sarmaşıb Xəzəri boynuna buraxıb, Tamiləni Saranı, kəti, calıdan çıxa bilir. Aylarla qardaşını, anasını gəzdi. Ermənilər Nəza­ Ermənilər gəzdi. anasını qardaşını, Aylarla bilir. çıxa calıdan əəiə ıaa gləədlr Emn yrqıaı ədmzəi ev­ kəndimizdəki yaraqlıları Erməni güllələndilər. sıxaraq nələrinə uu ttəi əi-yğm si Sn na a nlr şqaıı si­ uşaqlarını analar da anda Son əsdi. əlim-ayağım titrədi, cudum görür. cəsədini həmkəndlisinin neçə-neçə Sara gətirirlər. Xocalıya əiii əylrn mşnaa yükləyirdilər". maşınlara əşyalarını lərimizin qoyub maşına Saranı bacısı kiçik Xəqaninin gün Ertəsi aparırlar. ha onları girov götürərək ermənilərin yaşadıqları Təzəkəndə Noragu- Noragu- Təzəkəndə Ermənilər tapmır. yaşadıqları üzvlərini ermənilərin ailə götürərək və girov onları gəlir evlərinə qaçaraq Xəqani "Mən qadınların, uşaqların al-qan içində öldürüldüyünü görəndə vü­ görəndə öldürüldüyünü içində al-qan uşaqların qadınların, "Mən girəndə Xocalıya yaraqlıları bir Erməni ki, tapşırır gözləyin. məni Xəzərə olsa, qardaşı hadisə Saraya, Nəzakətə, bacıları anasına, şii lu O eə əai oaı ii şbsnə öbti d. O, idi. növbətçi şöbəsində milis Xocalı Xəqani gecə O oldu. işçisi ə dr tfl nc bydcym- eəə a-a edirdi. ah-vay deyərək Tami­ Onda böyüdəcəyəm"- ölür. necə tifili yanaraq "dörd Səyavuş lə verir. baş qapanma qısa rikdən çn üsiəəi brnə öəç ilyri Gcnn iid elekt­ birində Gecənin işləyirdi. gözətçi birində müəssisələrin üçün na hmş yşaad. ğaqlaı ynna danışmazdı... yanında Ağsaqqalların yaşmanardı. həmişə ondan müəllim gəlnini çox istəyərdi. Tamilə də onun hörmətini saxlayar, saxlayar, hörmətini Həkim onun də deyərdi. - Tamilə istəyərdi. edəcəksiniz" çox fəxr gəlnini gün müəllim bir gənclərlə "Bu edərdi. uşaqları bir sıra ali məktəblərə göndərər, oxumalarına köməklik də də köməklik oxumalarına bilikli göndərər, bacarıqlı, məktəblərə ali sıra bir uşaqları kəndimizdəki müəllim, Həkim sundan adanı bihuş olardı. Tamilənin qayınatası qayınatası Tamilənin olardı. qoxu­ bihuş açar, adanı gələndə sundan yaz gül-çiçəklər al-əlvan cı, da bir çəpər vardı. Evin həyətində qızılgüllər, qızılgüllər, ağa­ həyətində yasəmən qol-budaqlı Evin iri kolları, gül vardı. məxməri çəpər bir da 26-da girov götürülüb. Dörd övlad anası idi.anası övlad Dörd girov götürülüb. fevralın il 26-da 1992-ci olmuşdu. anadan Təzəkend kəndində nun üh edn əai i nç emn yrqııı lüəə Xo­ öldürərək yaraqlısını erməni neçə bir Xəqani tezdən Sübh Yaman günün ömrü az olar. Uşaqlar böyüdü. Böyük oğlu milis milis oğlu Böyük böyüdü. Uşaqlar olar. az ömrü günün Yaman Həyat yoldaşı Səyavuşun gözləri görmürdü. Ailəni dolandırmaq dolandırmaq Ailəni görmürdü. gözləri Səyavuşun yoldaşı Həyat aiəi gln ədy el ii vn arasın­ evin bizim evlə gəldiyi gəlin Tamilənin İ ƏƏ İİEİİİ ARASI. EVİMİZİN İDİ ÇƏPƏR BİR oaia əə var gələn Xocalidan aiəAaiz ııSlmv 13-ıid aı rayonu­ Laçın ildə 1936-cı Tamilə qızıSəlimova Ağamirzə us rm Khojaly from Guest

-49- -50- OUR GRIEF əə-trçxaa, əi çpr oşm aiəi ruhudur. Tamilənin qonşum çəpər mənim çıxmayan, xəbər-ətər ahnrgo. h ws ae oahsaeo 6Fbur 1992. February 26 on hostage ato taken was She region. Lachin name nice flowers in their yard. Hakim muellim, the father-in-law father-in-law the muellim, Hakim yard. their in flowers nice name fTml, ep o hlrn o ne t te nvriis H ue to used He universities. the to enter to children to help Tamila, of say: "One day, we will be pride of these children". Hakim muellim muellim Hakim children". these of pride be will we day, "One say: liked his daughter-in-law very much. Tamila also respected him. him. respected elders... also the before Tamila spoke much. never She very daughter-in-law his liked of the institutions. Once there was short circuit in the night. night. the in circuit short was there Once institutions. the of Sayavush died there. That time Tamila was very upset and she had had she and upset very was Tamila time That there. died Sayavush Müslümqızı Səriyyə p Hr le sn a plc ofcr Ta ngt hgn ws n a on was Khagani night That officer. police was son elder Her up. children. four up bring to duty. He asked her mother, sisters - Nazakat, Sara, and brother brother and Sara, Nazakat, - sisters mother, her asked He duty. Khazar to wait for him if something happens. When armed armed When and hostage a happens. as them could took he Armenians something but home. at home, family if came his find Khagani not him Khojaly, to for entered Armenians wait to Khazar younger sister Sara to Khojaly. Sara witnessed to the death of many many of death the to witnessed his Sara back Khojaly. to brought Sara they day sister next younger the In Tazakand. village the to took e cutye. We I a wmn n cide i bod I blood, in children and women saw I "When countrymen. her rmld rm h hro. ohr kle ter w cide, in all loaded children, Armenians own Armed their Armenians. to killed them give to Mothers not horror. order the from trembled h eupet t te cars." the to equipments the Armenians. He looked for his mother and brother. Armenians freed freed Armenians brother. and mother his for looked He Armenians. rTml ddnt ev i aoe Sil hr s o aynw from news any not is there Still alone. moth­ Hishim leave hostage. a not did as Khazar Tamila er kept but Tamila and Nazakat Sara, Khazar and Tamila. and Khazar is the spirit of my neighbor Tamila. neighbor my of spirit the is ...Didərgin bir ruh məni yatmağa qoymayanda sanıram ki, bu bu ki, sanıram qoymayanda yatmağa məni ruh bir ...Didərgin E EE O CLOSE... SO WERE WE There was a fence between our home and Tamila. There were were There Tamila. and home our between fence a was There Tamila Aghamirza gizi Səlimova Tamila Aghamirza Her husband Sayahush was blind. He worked as a warden in one one in warden a as worked He blind. was Sayahush husband Her But as it was said after a storm comes a calm. The children grew grew children The calm. a comes storm a after said was it as But At the dawn Khagani could leave Khojaly by killing some armed armed some killing by Khojaly leave could Khagani dawn the At ...When wanderer spirit does not let me to sleep; I think that this that think I sleep; to me let not does spirit wanderer ...When

was bom in 1936 in the village of Tazakand of Tazakand of village the in 1936 in bom

o mkn d mş olur... meşə da məkanı son a düşür. la nu çıxanb, anasının meyidinin üstünə sərərək qardaşına qoşulub yo­ qoşulub qardaşına sərərək üstünə meyidinin anasının çıxanb, nu emlyiə. x olr bcln ölyri Rfq yidk palto­ əynindəki Rafiq gözləyirdi. bacılan onları Axı getməliydilər. ra da bilmirdilər. Oğlanları analarını qoyub getmək istəməsələr də, istəməsələr getmək qoyub analarını Oğlanları bilmirdilər. da ra alr ğzaıa ei uaıdlr Hryr at odğna basdı­ olduğundan şaxta yer Hər ulaşırdılar. verib ağız-ağıza varlar n qyb emk səidlr Mş qr-ul dlyu Cana­ doluydu. qurd-quşla Meşə istəmirdilər. getmək qoyub Onu prra. edr qysnn aıa a ıaılr Aa rı donur. artıq Ana çıxarırlar. da başına qayasının çiyinlərində Gendərə analarını aparırlar. Oğlanları bilmirdi. yeriyə donduğundan qədər 3 gün, 3 gecə ac-susuz yol gələn Nübar xanım şaxtada iliklərinə iliklərinə şaxtada xanım Nübar gələn yol gəlir. ac-susuz birgə ilə gecə oğlanları 3 xanım meşəsin­ gün, Nübar 3 Kətik itirir. qaranlıq üzvlərini ailə tutulduqlarından Yusif də atəşə tərəfdən Hər dılar. odş Ysfd qzaıı etlol thüəi yr yl salmışdı. yola yerə təhlükəsiz vertolyotla qızlarını də Yusif yoldaşı son dəfə bağrına basaraq "bura çox təhlükəlidir"-demişdi. Həyat Həyat təhlükəlidir"-demişdi. çox "bura basaraq bağrına dəfə son alnı Üi brə aa oua amşı Nbr aı qızlarını xanım Nübar qalmışdı. yoluna hava bircə Ümid bağlandı. əaıd dynb glnəə baxardılar. gələnlərə dayanıb, kənarında Rafiqlə, Tofiq hər gün qatarın fit səsini eşidən kimi dəmir yolunun yolunun dəmir kimi Oğlanları eşidən idi. səsini fit kiçiyi qatarın ən gün qızlarının hər ev Tofiq İlahə analarına Rafiqlə, İlahə edərdilər. Lətafət, kömək Çiçək, işlərində Qızları yollanardı. gətirməyə su ənzkNbrxnm əəgn çyiə şrb nş şğ bulaqdan nər­ aşağı eniş ayıran, aşırıb çiyninə saçlarını ortadan səhəngini tən xanım Nübar gözlü, mə-nazik badamı İri qalxardı. tüstü rərdik. Qış fəslində bu evlərdən burula-burula burula-burula evlərdən bu fəslində Qış rərdik. ad. əəlr s sb tzə oadqaıı gö­ oyandıqlarını tezdən sübh isə Səhərlər mazdı. i. naı aşma n vx ytılr bli ol­ bəlli yatdıqları vaxt nə axşamlar Onların dik. əd b elrə aaa blc ualr görər­ uşaqları balaca yaşayan evlərdə bu ge­ dəndə səfərlərə uzaq qatarla yadımdadır, Yaxşı yırdı. aılğna ölt əəidn iiə ed yaşa­ evdə tikilən tərəfindən dövlət yaxınlığında nunun Fərrac kəndində anadan olub. 1992-ci fevralınil 26-da 1992-ci olub. anadan kəndində Fərrac nunun donaraq ölüb. Beş övlad anasıidi. övlad Beş ölüb. donaraq .hr a b mşlr uucqaı yndn əaa qayıdır. həyata yenidən tumurcuqlayıb meşələr bu yaz ...hər al, əəi mşl br iad dnaa əə Nbr xanımın Nübar gələn dünyaya diyarda bir çatır. başa meşəli sonra gündən 12 dərəli, Dağlı, nəhayət, yol, dəhşətli Uzun, gc Ysf Nbrxnm olnaı ai, oi mşy qaç­ meşəyə Tofiq Rafiq, oğlanları xanım, Nübar Yusif, gecə O əiyt e-eə əgnəd. aa aal glşgdş yolu gəliş-gediş qatarla Daha gərginləşdi. get-gedə Vəziyyət Nübar xanım Xocalıda dəmir yolu stansiyasının stansiyasının yolu dəmir Xocalıda xanım Nübar DON VURMUŞ ANA VURMUŞ DON Nübar Ləlakişi qızı Süleymanova 1953-cü ildə Laçınrayo­ ildə 1953-cü Ləlakişi qızıSüleymanova Nübar VALRNN QUCAĞINDA ÖVLADLARININ var gələn Xocahdan

Guest from Khojaly from Guest

51- -52- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ Noola insan da beləcə tumurcuqlanıb, pöhrələnib yenidən yaşayay- yaşayay- yenidən pöhrələnib tumurcuqlanıb, beləcə da insan Noola ı Nbrxnm Am, heyhat... Amma, xanım. Nübar dı, region. She died from frost on 26 February 1992. She is the mother of fivechil­ of mother the is She 1992. February 26 on frost from died She region. dren. sd o e ltl cide lvn i tee oss Te ue t play to used They houses. these in living we traveling children were little we see while to used remember I Khojaly. in station railway Her daughters Chichak, Latafat, Ilaha helped their mother in house­ in mother their helped Ilaha water. Latafat, bring hairs and Chichak, long spring the eyes, to daughters go big toHer n used had She thin. very khanim was she Nubar and night. till morning from ok Iaa a te onet Hr os ai ad oi ue to used Tofig and Rafig train. sons the Her in people youngest. watch the was Ilaha work. was closed. There was hope only for air way. Last time Nubar Nubar to time dangerous very Last is way. "It air said: and for daughters only her hope embraced was khanim There closed. was o oet Ysf ot h fml mmes s t a vr dark very was it as members family the lost Yusif forest. to place save the to daughters helicopter. their by sent Yusif husband Her here". stay as n ngt. ua kai cud o wl ayoe rm the from anymore walk three went not sons could her khanim with Nubar together nights. and khanim days Nubar forest. Katik in rs. e sn to hr o hi sole. hy lme t the to climbed They shoulder. their to her took sons Her frost. at o ev hr ed oy n h frs. u te hd ohn to nothing had they But forest. not the did they in and body forest dead the want her in not leave did wolfs to sons were want her There But there. frozen. her was leave to mother The rock. Gendara Səriyyə Müslümqızı Səriyyə o Ter itr wr wiig o te. ai cvrd e dead her place. that covered left Rafig they them. then and for coat his waiting with body were sisters Their do. s, id n h forest. the in died est, a cud eie s hs oet Bt ua khanim... Nubar But forest. this as revive could man MRCDB E CHILDREN HER BY EMBRACED MOTHER FROSTBITTEN Nubar khanim lived in a house built by the government near the near government the by built house a in lived khanim Nubar Nubar Lalaklshi gizi Süleymanova was born in 1953 in Farrajinvillage Lachin 1953 in in born was Süleymanova gizi Lalaklshi Nubar h stain a bcmn vr srie. o rvl ih train with travel To strained. very becoming was situation The ht ih Ysf Nbr hnm ter os ai adTfg run Tofig and Rafig sons their khanim, Nubar Yusif, night That h ln ad erbe od ne atr 2 days. 12 after ended road terrible and long The ua kai wo a bm n h mutis vles n for­ and valleys mountains, the in bom was who khanim Nubar .Eey pig hs frss lv, o nc i wud e f the if be would it nice how alive, forests these spring ...Every

num-qonşusunun ölümünü gördü. Naxçıvanik ətrafında isə ağır gül- ağır isə ətrafında Naxçıvanik gördü. ölümünü num-qonşusunun vz aıı gzəi ə aş görmürdü. yaxşı də gözləri dayının Əvəz çlyı- ei drnə kk öüəd. olr s aımz oldu. açılmaz isə Yollar ötürərdi. köks dərindən yollarımız deyib bağlanan kaş "açılaydı"- baxıb, yola magistral keçən yaxınlığından lə birlikdə Xocalıya pənah gətirirlər. Hər gün yaşadığı fin evlərinin evlərinin fin yaşadığı gün Hər Əvəz­ gətirirlər. yoldaşı pənah həyat ,Xocalıya qızı birlikdə 2lə xanım Teybə Onda yandırırlar. eşiyini eə səii" dyb olrn iil, ıaıl qrb tkii ev- tikdiyi qurub, dımağıyla dişiylə, onların deyib, istəmirik"- belə lərini göstərir "biz siz türkləmən nəinki işləmək, bir yerdə yaşamaq yerdə bir işləmək, nəinki türkləmən siz "biz göstərir lərini dəyişmişdi. dünyasını qapısını onun vaxtsız hey yaşında 18 küləkləri Oğlu Ruzigar döymüşdü. etmişdi. vəfat yaşında gənc ra di. e nn zn gləid. ğuAə zn üə xsəidn son­ xəstəlikdən sürən uzun Azər Oğlu gülməmişdi. üzünə onun le ə bmo brxtrdr bşa i e ei, əi üü" deyər­ üçün"- mənim deyil, şey bir başqa il­ xatirədir, "O, bir almışdı. bomboz lər əlindən gəncliyini uşaqlığını, onun müharibə gəlmiş di. Gəncliyin şirinliyini də dada bilməmişdi, Teybə xanım. Lənətə Lənətə xanım. Teybə bilməmişdi, dada də şirinliyini Gəncliyin di. şey cəbhə üçün" - deyərək gecəni-gündüzə qatıb çalışardıq"- deyir­ çalışardıq"- qatıb gecəni-gündüzə "Hər deyərək - ağırlaşmışdı. üçün" ikiqat cəbhə işimiz şey göndərərdik, cəbhəyə toxuyub, nək əədnaşm km əlşb vrşr lma şğna oa, köy­ corab, işığında lampa vuruşar, əlləşib, kimi səhərdən-axşama xanım yaşıdları kimi uşaqlıq illərini xatırlayanda çiyinlərini çəkib çəkib çiyinlərini Teybə xatırlayanda illərini batardı. uşaqlıq qəmə kimi eşidib yaşıdları getdiyini xanım müharibəyə papaqlının başı "uşaqlığımızı qara yellər apardı, yoxsa soyuq əllərini. Qız-gəlinlər Qız-gəlinlər əllərini. soyuq yoxsa apardı, yellər qara "uşaqlığımızı bir evdən hər qayıdanda İşdən yollanardı. fabrikə qoşulub qadınlara ipək sapı tapıb çıxarardı. Şirin yuxuya həsrət olardı. Sübh tezdən tezdən Sübh olardı. həsrət nazik yuxuya Şirin töküb, çıxarardı. baramaları tapıb sapı içinə ipək suyun qaynar O, a anyn aqr qznaı qrğna keçirib. qırağında qazanların qapqara qaynayan la ndnomşu 19-ii erln2-aqtəytrlb Üç yetirilib.qətlə fevralın il26-da 1992-ci olmuşdu. anadan işə başladı. Ömrünün ən gözəl çağlarını pıqhapıq- pıqhapıq- çağlarını gözəl ən Ömrünün Bakı başladı. kimi işə 26 əyirici kombinatında Xankəndindəki ipək adma Komissarları olar-olmaz yaşı 16 du. övlad anası idi.övlad O gecə Teybə xanım da Kətik meşəsinə üz tutdu. Neçə-neçə qo­ Neçə-neçə tutdu. üz meşəsinə Kətik da xanım Teybə gecə O ii-iiə aıdğ, aıi qnuaı ln rəiə sr üz­ sərt ermənilər olan qonşuları qapıbir çalışdığı, Çiyin-çiyinə eb aı Əəl al qrb2 ı, i ğl ns os a ta­ da, olsa anası oğul bir qız, 2 qurub ailə Əvəzlə xanım Teybə Teybə xanım cəmi 8 illik orta məktəb oxumuş­ məktəb orta illik 8 cəmi xanım Teybə ƏAID GL İƏ QADIN BİTƏN GÜL MƏZARINDA var gələn Xocalıdan Teybə Nəbl qızı Allahverdiyeva 1933-cü ildə Xankəndində ildə 1933-cü qızı Nəbl Teybə Allahverdiyeva Guest from Khojaly from Guest

-53- -54- OUR GRIEF We, women and girls worked day and night. He men were in the the in were men He night. and day worked girls and women We, bə xanımın qəbrinin üstündə yanağı xallı lalələr açır. lalələr xallı yanağı üstündə qəbrinin xanımın bə childhood. She said: "Those years were gray memory and nothing nothing and memory gray were years else". "Those her said: of sweetness She the taste childhood. could khanim Teyba We army." front. the out to for them sent work and socks and childhood. shirt our weaved we spent and army we how know not do "We said: always she work After women. with together dawn the at factoiy the to go to always said: "We do not want to speak with you, Turks. We do not not do We Turks. you, with speak to want not do "We said: always 18. of age the at on 26 February 1992. She had three children. three had She 1992. February 26 on uum? rd nc, ülr açırmı? güllər necə, Orada dururmu? she was very upset. When Tayba khanim spoke about her childhood childhood her about spoke khanim army, the Tayba to When going upset. are very men was she that heard and home returned she when used She hard-worker. very was her She of pots. time black hot beautiful the most the behind life spent She Commissars. Baku 26 the oss n eey ie hl te wr wthn t te od they road the to watching were they while fm time in khanim lived They every Teyba problem. and eye houses this had She well. after Teyba see Khojaly. to not And came could khanim daughters 2 you". and husband with her with together together live to want died He illness. lasted long of because ages early his at died Azar ivnı əd əisalğd uuu. ə i bhr əəd Tey­ gələndə bahar il Hər rayonunun uyuyur. Bərdə O, qəbirstanlığmda olmadı. xanıma kənd qismət Teybə Şirvanlı da oldu. məzar Zemfira qızı yurdda yalnız Bu doğulduğu qalan etdi. sağ vəfat da dayı ailədən Əvəz talesiz dəyişdi. dünyasını vaxtsız bilməyib rə ilrqraa imd. i eə ata sna üysn dəyişdi. dünyasını hə­ sonra saatdan pəncəsindən neçə ölümün Bir bilmədi. qurtara onu kimlər xəstəxanasında Mərkəzi Ağdam dı. əyrs lı Sngcn olynTyəxnmAdm əi çat­ gəlib Ağdama xanım Teybə toplayan gücünü Son aldı. yarası lə 16 years old, she began to work as a spinner at the Silk plant after after plant Silk the at spinner a as work to began she old, years 16 əiy üimıı ” ” Müsiümqızı Səriyyə Their neighbors were Armenians. They burnt their yard and and yard their burnt They Armenians. were neighbors Their eb kai mrid ih vz n hd duhes Hr son Her daughters. 2 had and Avaz with married khanim Teyba Teyba-khanim studied at the school for 8 years. When she was was she When years. 8 for school the at studied Teyba-khanim n dri ılrnn ədn əd. əiə s b drə a gəti­ tab dərdə bu isə Fəridə əydi. qəddini qızlarının dərdi Ana FLOWERS SURROUND HER GRAVE HER SURROUND FLOWERS ...Görəsən Teybənin Xankəndində uyuyan oğlu Azərin qəbri qəbri Azərin oğlu uyuyan Xankəndində Teybənin ...Görəsən Təyba Nabi gizi Allahverdiyeva was born in 1833 in Khankandy. She was killed was She Khankandy. in 1833 in born was gizi Allahverdiyeva Nabi Təyba

ihd ht od ol oe a wl. u h ras ee closed. were roads the But well. as open would road that wished death of several relatives. She was wounded seriously near near seriously wounded Doctor was Aghdam. She to reach could khanim relatives. Teyba But several Nakhchivanik. of death in the Aghdam Central Hospital could not save her life. She died died She life. her save not could Hospital Central Aghdam the in fe svrl hours. several after oy f eb kai ws' bre i te ad hr se was she where land the in buried wasn't khanim Teyba of body res­ Zemfira Only died. Avaz Uncle timeless. died and sorrow this o hs tlp go tee s well? as there grow tulips these Do ein Eey pig uis rw n h gae fTya khanim. Teyba of grave the on grow tulips spring Every region. dead The night. terrible that on family this from alive stay and cued born. She sleeps in the cemetery of Shirvanli village in Barda Barda in village Shirvanli of cemetery the in sleeps She born. Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest the saw She forest. Katik the to went khanim Teyba night That var gələn Xocalıdan The mother sorrow bent her daughters. Farida could not stand to stand not could Farida daughters. her bent sorrow mother The ... I wonder if the grave of her son Azer is still in Khankandi? Khankandi? in still is Azer son her of grave the if wonder I ... -56- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ" 0y yxn dm lr Shr km Kfytbrçmr uu a al­ ge­ yuxuya da bir şirin yuxu qoyub, dir. sinəsinə çimir anasının bir başını isə Kifayət kimi Bəhram mır. Zirzəmidə dayanır. Səhərə olur. qarovulda adam isə yaxın 50-yə avtomatlı neçə Bir qaçır. misinə ğrı Kfyt aıı üəiə üüd. ərm aa böyümüş­ daha Bəhram düşürdü. üzərinə xanımın Kifayət Ağırlıq nn şqı shflr idi. səhifələri köçkünlük Qaçqınlıq, uşaqlıq onun bilməmişdi. dada illərini uşaqlıq Qayğısız dü. Ki­ yağdırırdı. top-raket gün Hər qoymurdu. da Burda rahat onları məskunlaşırlar. evlərində ermənilər fın salınmış ilə Cərgə gətirirlər. lıdakı İpək Kombinatında bağban işləyər, gecələr postda durardı. durardı. postda gecələr işləyər, Xoca­ bağban yoldaşı Kombinatında Həyat keçirir. İpək lıdakı zirzəmilərdə Bəhramla gecələri fayət pənah Xocalıya isə sonra Şuşaya, əvvəlcə Onlar demişdi. - şükür" Ki­ Qurtulanda bürümüşdü. çıxarıb jaketi yun qoru­ şaxtadan əynindəki soyuqdan, üçün maq Bəhramı balaca qovulanda günü qış qarlı fayət əllərini göyə qaldırıb, "balamı mənə bağışlayan Tanrıma min min Tanrıma bağışlayan mənə "balamı qaldırıb, göyə əllərini fayət bir Yurd-yuvalanndan-Basarkeçərdən olardı. qane şü­ paya aza verdiyi ona edər, Tanrının kür olsa sıxardı. da sinəsinə payım­ an oğul balasını də bir deyib, həm qız, dır"- Əlini həm mənim əsərdi. "Bəhram buraxmazdı. yarpağıtək əlindən nanə üstündə onun Anası ərm a oa, iia aaaaıı üüü ğeə broln idi. oğlan bir edən ağ üzünü qoyurlar. adını ata-anasının diribaş Bəhramın qoçaq, da babası Bəhram ata olan iştirakçısı ya­ müharibəsinin ilə həsrəti Övlad seçmişdi. yoldaşını ömür-gün da burada miş, şayan bu ailəyə Tanrı bircə oğul payı verir. Ona da Böyük Vətən Vətən Böyük da Ona verir. payı oğul bircə Tanrı ailəyə bu şayan gətir­ kəndinə Qaraqoyunlu onlan tale da, olsa anadan kəndində sə Səriyyə Müslümqızı Səriyyə gc iə iaə Bhaı əidn uu Cll iii zirzə­ kişinin Cəlil tutub əlindən Bəhramın Kifayət isə gecə O İAƏ, İAƏ, BƏHRAM HİDAYƏT, KİFAYƏT, l TŞN Ç QURBANI: ÜÇ ATƏŞİN BlR Bir oğul anası idi.oğul Bir dində anadan olmuşdu. 1992-ci il fevralın 26-da qətlə yetirilib. qətlə ilfevralın 26-da 1992-ci olmuşdu. anadan dində kən­ Qaraqoyunlu rayonunun Basarkeçər Respublikasının tan ə" dyri 1 yşna iaə al br gənc­ bir adlı Hidayət yaşında 18 -deyərdi. tikə­ cəm" paltarlar gözəl ən "Qızıma tikərdi. paltarlar lı lə ailə qurdu. Hidayət həmin Basarkeçərin Ağkil- Ağkil- Basarkeçərin həmin Hidayət qurdu. ailə lə yaraşıq­ parçalardan Rəngbərəng yiyələndi. şəsinə Kifayət Hüseynalı q a Allahverdiyeva 1942-ci ildə Ermənis­ ildə 1942-ci Allahverdiyeva a q KifayətHüseynalı Kifayət xanım orta məktəbi bitirib, dərzilik pe­ dərzilik bitirib, məktəbi orta xanım Kifayət

is fKoayadwso dt tngt Al h ifclis id on lied difficulties the All night. at facto­ duty Silk on the was of and one Khojaly in of gardener ries a as worked husband Her nights. a ln. iaa tgte wt hr o sae i te elr at cellar the in stayed son her with together Kifayat all them fired long. They peace. inday them leave not did Armenians houses. went to Shusha and then moved to Khojaly. They dwelled in the fin the in dwelled They Khojaly. to moved then and Shusha to went tect him form the frost. She thanked God when they rescued. They They rescued. they when God thanked She frost. the form him tect had only one son. one only had ing the secondary school. She used to sew nice clothes. She used used She clothes. nice sew to used She school. secondary the ing fBsrehrrgo fAmna eulc Sede n2 eray 92 She 1992. February 26 on died She Republic. Armenian of region Basarkecher of h wapd e sn arm ih e wo akt n re t pro­ to order in much. day, jacket wool winter very her snowy with a him Bahram in son loved land her their wrapped Kifayat she from brave. banished to were and they moved strong When very then up and grew had in region They Kifayat. born with marry was got Basarkecher he Hidayat there and Hidayat. village of Garagoyunlu named at man village married a She with Aghkilsa daughter". 18 my for of dresses age nice the sew will "I say: to əlrn brbrnə ayırmamışdılar. bir-birindən sədlərini Ki­ tutan əlindən bir-birinin arasında Güllələnənlərin yağır. güllələr On­ başlayır. qaçmağa adamlar qalan Çaş-baş görür. onlan əsgərləri only a son. He was named after his grandfather Bahrain. Bahram Bahram Bahrain. grandfather his after named was He son. a only aə, ərm ə iaə d vrı Qcqaa b isnan cə­ insanlann bu Qucaqlaşan vardı. də Hidayət və Bəhram fayət, Avtomatlardan alırlar. mühasirəyə aralığında evlərinin rus fın qayıdırlar. və 3-cü ları erməni fabrikə Nizami yenidən axtarırdılar. yol üçün on­ çıxmaq kol-kos gizlənə-gizlənə - - ilə Mühasirədən içi da xəndəyin cırmaqlasa ları birlikdə camaatla buraxmayıb əlini ipək birlikdə ilə dəstə həmin şəhər ki, Hüseynov gətirir Tofiq xəbər olunub. ilə işğal əsgəri artıq neçə bir Hüseynov Tofiq mandiri lər, magistral yoldan getmək mümkün olmurdu. Kifayət balasının balasının Kifayət olmurdu. mümkün getmək kəsmişdi­ yoldan yolları BTR-lər magistral tərəfdən lər, iki hər Orada gəlirlər. fabrikinə iaa kai msee t desae poeso atr finish­ after profession dressmaker to mastered khanim Kifayat VICTIMS THREE AND SHOOT ONE Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan əə hl aımmş oaı znmdfə aaynnn ko­ batalyonunun özünümüdafiə Xocalı açılmamış hələ Səhər .V blə ə e olr aımq ükn olmamışdı! mümkün ayırmaq onları heç də bəlkə ...Və Kifayat Husəynali gizl Allahverdiyeva was born in 1942 in Garagoyunlu village Garagoyunlu in 1942 in wasborn gizl Allahverdiyeva Husəynali Kifayat

-58- OUR GRIEF ee iaa, iaa ad arm Te dd o sprt these separate not did other. They each Bahram. from bodies and dead Hidayat Kifayat, were third fin houses. They began to fire. Among the fired man there there man fired the Among fire. to began They houses. fin third They wanted to run from the captivation. Armenian and Russian Russian the near them and surround Armenian They run. to captivation. began They the them. saw from soldiers run to wanted They main way. Kifayat together with Bahram returned to the factory. factory. the to returned from Bahram go to with impossible together was Kifayat it sides, way. both main from place that rounded oehr ih ht ru cm t Sl Fcoy Tns ee sur­ were Tanks Factory. Silk to came group that Hüseynov with Tofıg occupied. together was city the that informed Khojaly, of er et sep n h am o i mother. his of arms 50 the in about were asleep felt There warden. the on were men armed Some Jalil. people in the cellar. Kifayat could not sleep till morning. Bahram Bahram morning. till sleep not could Kifayat cellar. the in people od s refugee. a as hood o tse h setes fhs hlho. e eebrd i child­ his remembered He childhood. his of sweetness the taste not the shoulders of Kifayat khanim. Brahram was grown up. He did did He up. grown was Brahram khanim. Kifayat of shoulders the əiy ülmıı " Müslümqızı Səriyyə . Mye t a ipsil t sprt them! separate to impossible was it Maybe ... t h dw, oı Hsyo, efdfne atlo command­ battalion self-defense Hüseynov, Tofıg dawn, the At That night Kifayat together with Bahram run to the cellar of of cellar the to run Bahram with together Kifayat night That ...... a-aa lud. oaıa əərfta əl işləyirdi. fəhlə təsərrüfatda Xocalıda olmuşdu. bar-qabar apa­ gəncliyini uşaqlığını, onun müharibəsi Vətən Bir qızanasıyetirilib. idi. qətlə tərəfindən ermənilər lın26-da ıı qzaı aa ə əaə d b qrnı mşd yl-z itir­ yolu-izi meşədə qaranlıq bu də Sədaqət və Sara qızları xala yının Sürəyya bilmirdi, yeriyə dayı Hüseyn yaşlı İxtiyar tutmuşdu. vermiş­ nəvələri oğul di. də, verməsə Allah- idi. övladı var oğul qızı dayıya bir Hüseyn adlı dünya­ təala Kubra isə Sədaqət xanımdan ilə Sara Sürəyya övladı gəlmiş, qız ya 2 qadından evləndiyi dəfə rinci ge­ qurban dəcək. özü isə müharibəsində Qarabağ racaq, Böyük eşidəcək. olanda yaşlı də bir sözünü ribə müha­ qorxduğu çox ən ki, Bilməmişdi düşmüşdü. fevra­ il 1992-ci olmuşdu. anadan kəndində Qoyunbinəsi nun ı zd lnad, atı dnaıı əii. üəy xl iə do­ isə xala Sürəyya dəyişir. dünyasını vaxtsız da, olunsa azad yı mışdı. Sədaqətin donan 3 övladından bu günə qədər də xəbər yox­ xəbər də qədər günə bu övladından 3 donan Sədaqətin qopar­ xəs­ fəryad mışdı. deyib - mərkəzi balalarım?" ürəyi Ağdam mənim "hanı birinin Sədaqət ayılanda təxanasında donmuş, övladından üç şaxtada Saranın isə ikisi gedən partlamış, yol gün Beş da­ mişdilər. Hüseyn vardı. yol bir uzun isə Qarşıda qalmışdı. köməksiz isə rov götürürlər. Girovluqda ağır işgəncələrə məruz qalan Hüseyn da­ Hüseyn qalan məruz gi­ isə işgəncələrə dayını ağır Hüseyn Girovluqda yetirir, götürürlər. rov qətlə ermənilər xalanı Sürəyya Orada dur. ədi nsil br hekayəti... bir nisgilli dərdli, qalır. Kubra - Sü­ övladı edilir. qız dəfn bir xanımın kəndində rəyya Qoyunbinəsi rayonunun Yevlax ğulduğu oaıa əə var gələn Xocalıdan AA ƏƏMŞ AĞBİRÇƏK BƏLƏNMİŞ QANA gc Hsy dy iə üəy xnm a əi mşsn üz meşəsinə Kətik da xanım Sürəyya ilə dayı Hüseyn gecə O illərinə müharibə uşaqlığı da xanımın Sürəyya Sürəyya xanım arıq, qarayanız idi. Onun əlləri işləməkdən qa- qa- işləməkdən əlləri Onun idi. qarayanız arıq, xanım Sürəyya bi­ dayı Hüseyn idi. ailəsi ikinci dayının Hüseyn xanım Sürəyya Yevlaxrayonu­ ildə 1934-cü qızıƏliyevaSürəyya Bayram Qarı, qoca min bir əziyyətlə Naxçıvanik kəndinə qədər gəlirlər. gəlirlər. qədər kəndinə Naxçıvanik əziyyətlə bir min qoca Qarı, ...Adi insan taleyinin qeyri-adi sonluğudur bu hekayət. Qüssəli, Qüssəli, hekayət. bu sonluğudur qeyri-adi taleyinin insan ...Adi Guest from Khojaly from Guest 59- -60- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' id iees eas o true. uey ws uid in buried ... story was sorrowful ful, Sureyya tortures. night. that of cued Huseyn because Uncle free, set timeless was he was Huseyn died Though Uncle Armenians. Armenians. by by captivated killed was Sureyya Aunt culty. oubns vlae fYvah ein Hr ny hl Kba res­ Kubra child only Her region. Yevlakh of village Goyunbinasi them. from news no asked still and is cried she There woke she children. her When Hospital. together Central Sara Aghdam night. the that forest that in lost were Sara and Sadagat with her three sons was frozen after five days walk. Sadagat was in was Sadagat walk. days five after frozen was sons three her with Huseyn was Uncle of Sureyya daughters Aunt The and way. long a walk, was not there But could helpless. Huseyn Uncle Old forest. okd s wre i te am n Khojaly. in farm the in worker a as worked grandsons. with sons, a him have not had did gifted Hehe God Though marriage. Sureyya. first from his Kubra from named daughter Sadagat and Sara daughters two elder her at war? war the Garabagh witness will she that know she could Where gs gi? o cud h ko ta se il e itm f this of victim be will she that know she could How again? ages daughter. elk ein She Yevlakh region. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə uey ad uen ae o ahhvnk ilg wt diffi­ with village Nakhchivanik to came Huseyn and Sureyya ...This is the story of simple man with unusual end. Sad, mourn­ Sad, end. unusual with man simple of story the is ...This Katik She the to went much. khanim Sureyya too and Huseyn worked Uncle night She That swarthy. and slim was Sureyya Sureyya khanim was second wife of Huseyn. Uncle Huseyn had had Huseyn Uncle Huseyn. of wife second was khanim Sureyya Sureyya also witnessed the Great Patriotic War in her childhood. childhood. her in War Patriotic Great the witnessed also Sureyya OLD WOMAN BEATEN BLACK AND BLUE AND BLACK BEATEN WOMAN OLD Sürəyya Bayram gizi Aliyeva was born in 1934 in Goyunbinasi villageof Goyunbinasi in 1934 in born was gizi Aliyeva Bayram Sürəyya was killed by Armenians on 26 February 1992. She had a had She 1992. February 26 on Armenians killed by

ilr snaı ü olr öüdlr Mn aıı ualrn, ba- uşaqlarını, bacımın Mən götürdülər. onlar gün sonrakı yidləri da Həsənbalanı cianladoldu. içi ayaqqabısının onun batırdı, başımızı ıs krynəə ğuu mydn gətirirdi. meyidini oğlunun kürəyindəcə cımsa fev­ üçün götürmək meyidlərini valideynlərinin Uşaqları öldürdülər. uşağını azyaşlı 2 Bacımın şəllədik. meyi­ kürəyinə Səxavətin etdi. Nurudənin kömək bacım dini mənə Pərvanə ilə Həsənbala mışdım. ıd uuu. a ğa emnlrtrfnə iğl edilənəcən. işğal tərəfindən ermənilər Ağdam Ta uyuyur. nında aı 2-ə etlol mşy gtəə d, öüə imdlr Me­ bilmədilər. götürə də, getsələr meşəyə vertalyotla 27-də ralın üst- fışqırdı, qan kimi dəyən boğazından Pərvanənin güllə Orada al­ yarası güllə ayağımdan də Mən idi. yanımızda bizim də vanə xatırlayır: belə gecəni mışdı. gətirdi­ pənah Xocalıya idilər. dözməli lər. çətinliyə hər üçün yütmək di­ yurd-yuvalarından tapıb bəhanə bir onları görsəydilər, baycanlı s mn prrı. idn ül aım dşü Bz əəə endik. dərəyə Biz düşdü. atışma güclü Birdən aparırdım. mən isə bö­ Uşaqlarını idi. biri ailələrdən belə Pərvanəgil azər­ salardılar. sayda dərgin az kənddə hansı ermənilər da vaxtlar o Hələ nardılar. olmuşdular. sahibi oğul-uşaq qurub, ailə ilə bala i çtn üft u ədə o əd kçb i pra öə qaza­ çörək parça bir köçüb kəndə o kənddən bu külfət çətən Bir Həsən- Həmyerlisi keçib. kəndlərində Ballıca sonra isə Həsənabad, Qarabağın Dağlıq günləri şirinli övlad anası övlad idi. aaaa lud. 92c lfvaı 6d əl eiii. 7 yetirilib.qətlə fevralın26-da il 1992-ci olmuşdu. anadan da açvnkə əl ytrln əvn Adm əilr Xiyaba­ Şəhidlər Ağdam Pərvanə yetirilən qətlə Naxçıvanikdə .Grsn id o ulr aaa dolaşır? harada ruhlar o indi ...Görəsən, Pər­ ilə Həsənbala öldürdülər. Səxavəti oğlu yaşlı 12 Bacımın - həmin Mustafayev Qarakişi olmuş şahidi ölümünün Pərvanənin qaç­ meşəyə götürüb Pərvanəni Həsənbala gecə 26-da, Fevralın əvn Lçna ous d, müü acılı- ömrünün da, doğulsa Laçında Pərvanə oaıa əə var gələn Xocalıdan .PRAƏ D YANDI ODA ...PƏRVANƏ Pərvanə Huseyn qızı Əzimova 1947-c iildə Laçın rayonun­ Laçın iildə 1947-c qızı Əzimova PərvanəHuseyn Guest from Khojaly from Guest

61- -62- OUR GRIEF ing from her head. They killed Hasanbala as well. Their children children Their well. as Hasanbala killed They head. her from ing children. under-aged two other took I Sakhavat. son her of body eund o h frs t tk ter aets ed ois n 27 on Avenue. bodies Martyr's Aghdam dead day. next on parent's them took their They not. take could to they but forest February, the There to valley. to returned spurt­ was went Blood died. she We and head fire. from Parvana to shot began Armenians Armenians Suddenly the from wounded was I us. to near were Parvana and Hasanbala follows: as night that recalls leg. Hasanbala and Parvana helped me. My sister took the dead dead the took sister My me. helped Parvana and Hasanbala leg. chil­ up of bring Khojaly. to one to difficulties was moved all to Parvana They stand dren. of banished to had family Armenians She The days families. land. these Those their bread. of from piece Azerbaijanis a in have life nomad's to lead to used order They children. has and married She Hasanbala, village. with Ballija in then Karabagh Daghlig in Hasanabad children. seven had She 1992. February 26 on killed Səriyyə Müslümqızı Səriyyə huh avn ws o i Lci, h set e lf in life her spent she Lachin, in bom was Parvana Though avn, h ws ild n ahhvnk ws uid in buried was Nakhchivanik, in killed was who Parvana, Parvana of death the witnessed who Parvana. with Mustafayev together forest to Garakishi mn Hasanbala Febmary 26 On FATE? BITTER YOUR BEAR TO HOW .I odr hr tee prt wander. spirits these where wonder ...I Parvana Huseyn gizl Azimova was born in 194 7 in Lachin region. She was She region. 194 Lachin 7in in born was gizl Azimova Huseyn Parvana hy ild y ehw ahvt t h ae f 12. of age the at Sakhavat nephew my killed They

aıa əə b faciədir. bu gələn başına şqaı ğaa trb kni əə öəə eəd ou vururlar. onu gedəndə köməyə dəfə ikinci ötürüb Ağdama uşaqları çıxmır. gəlib də özüm çayını xörəyini, isti "Balalarımın getməmişdi. şəhərdən yub Davu­ oğlu olan rəisi qərargah batalyonunda özünümüdafiə Xocalı dı. Həvva xala ömür-gün yoldaşı Məşdi müəllimlə Böyük Vətən Vətən Böyük müəllimlə Məşdi yoldaşı ömür-gün xala Həvva dı. sın deyə ocaq qalayır. Qardaşına "sən get, mən də gəlirəm" - desə desə - gəlirəm" də mən get, "sən Qardaşına donma­ qalayır. ocaqnəvələri deyə nənəgilin sın is­ Səltənət oturmaq isə Şahin çöküb vururlar. onu yerə xala təyəndə Həvva gətirirlər. Naxçıvanikə girərək Xocalıdan deyib - çəkirlər" çıxmamışdı. əziyyət çox da Onsuz hazırlamalıyam. qo­ Şahini işləyən polis bölməsində polis aeroportunda Xocalı du, paylayardı. uşaqlara bölüb tikə-tikə çörəyini arpa ki­ diyi alan Məvacibini göynəyərdi. qəlbi görəndə uşaqları gələn təbə üaiəi eiə utrn ləd al qurmuşdu. ailə illərdə qurtaran yenicə müharibəsi ol­ axar­ arx əskik söyüdlü salxım yaxınlığında evinin xeyir-bərəkət xalagilin evdən Həvva bu mazdı. tikdirmişdilər. dolanan ev ilə bir sevinci uşağın kürsülü Xocalının Yeddi yuxarısında lap gətinnişdilər. kəndinin pənah Qaladərəsi Xocalıya sonra qovulandan tandan XALA VA i aidəiə əm, ao aad. əv xl d tnid bişir­ təndirdə da xala Həvva alardı. qaloş çəkmə, şagirdlərinə mi nistan Respublikasının Əzizbəyov rayonunun Qarmiraşen kən­ Qarmiraşen rayonunun Əzizbəyov Respublikasının nistan dində anadan olmuşdu. 1992-ci il fevralın 26-da qətlə yetirilib. qətlə fevralınil 26-da 1992-ci olmuşdu. anadan dində O gecə Cavanşir qardaşı Şahinlə köməkləşib analarının qoluna qoluna analarının köməkləşib Şahinlə qardaşı Cavanşir gecə O dayanan müdafiəsində Xocalının Cavanşiri, oğlanları xala Həvva mək­ ayaqyalın hətta nazik, əyin-başları nimdaş, müəllim Məşdi .Hva aaa ydgr aa ylı xş aiəə, i d bax, də bir xatirələr, xoş yalnız qalan yadigar xaladan Qadınları, ...Həvva yetirir. yerinə şərəflə borcunu kimi zabit isə Davud Ermənis­ illərdə 1948-50-ci də xalagil Həvva AİƏƏD YŞYN HƏV­ YAŞAYAN XATİRƏLƏRDƏ Həvva Zeynalabdin qm Haqverdiyeva 1927-ci ildə Ermə­ ildə 1927-ci Haqverdiyeva qm HəvvaZeynalabdin oaıa əə var gələn Xocalıdan us rm Khojaly from Guest 63- -64- 'RİZt YAŞADAN HƏSRƏTDİ" zzao eini reinRpbi. h a ildo 6Fbur 1992. February 26 on killed was She Republic. in Armenian region Azizbayov hne na ter os. av mrid ih ahi hn the when Mashdi with married willow Havva a was house. There their Galadarasi children. near the seven of channel had top They on Khojaly. house of a village built They Armenia. from ished ra Ptitc a ws ended. was War Patriotic Great bad clothes, coming to school without shoes. He used to buy clothes clothes buy to used He shoes. without school to coming clothes, bad and shoes to the pupil as soon as he got his salary. Aunt Havva Havva Aunt salary. his got oven. he on as baked soon she as bread gave pupil the to shoes and port. She said: "I can not leave them. I have to cook dinner for for dinner cook to have I hard". too them. working leave are not They can them. and "I self-defense said: air­ Khojaly Khojaly She of of port.department police in battalion police a as the worked of who Shahin staff head was who Nakhchivanik. When Havva wanted to sit and rest Armenians shot shot Armenians rest and sit to wanted Havva When Nakhchivanik. eund ak o hjl fr eod time. second for Khojaly duty to on back was returned Davud Saltanat. grandmother his at was Shahin her. n flild i rsosblt wt pie H ws ht hn he when shot was He pride. with responsibility his fulfilled and Səriyyə Müslümqızı Səriyyə AUNT HEVVA LIVES IN MEMORIES IN LIVES HEVVA AUNT ut av mvd o hjl i 14-0 fe te wr ban­ were they after 1948-50 in Khojaly to moved Havva Aunt villageof Garmirashen in born was Hagverdiyeva gizi Zeynalabdin Hawa Mashdi muallim was very upset when he saw children in very very in children saw he when upset very was muallim Mashdi ht ih Jvnhr n Sai bogt hi mte to mother their brought Shahin and Javanshir night That Davud Javanshir, cousin her without city leave not did Havva . Ti i wa rmns ut Havva. Aunt reminds what is This ...

iəii ə əəəid. t, n, aa əi ğadk Şəhidlər Ağdamdakı əmi bala, ana, Ata, zədələmişdi. də ciyərini Xatirənin isə döş qəfəsindən dəyən güllə qabırğalarını sındırmış, ağ ağ qızı sındırmış, qabırğalarını güllə iradənin dəyən keçinir, orada qəfəsindən döş isə da, Xatirənin çatdırsalar xəstəxanasına mərkəzi yin içi ilə sürünürdük. Ağdamın Şelli kəndi tərəfindən gələn milli milli etdi. gələn xilas bizi tərəfindən kəndi əsgərləri Şelli ordu Ağdamın sürünürdük. ilə içi yin ııdlr Dsəə ylı 1 qdn 2 ii a qlıdq Xəndə­ qalmışdıq. sağ kişi 2 qadın, 12 yalnız dartış­ onu Dəstədən edir, fəryad dırırdılar. qızları toplaşan başına cəsədinin Analarının laca qızı da güllə yarası almışdı, iliklərinə qədər də donmuşdu. donmuşdu. də qədər iliklərinə almışdı, yarası Ba­ güllə yaralandı. ağır da da yoldaşı qızı Həyat laca öldü. tək dəyən güllə də dəyə tə­ alt yolun əvvəlcə kəsib, qarşımızı BTR-lərlə əsgərləri rus və ni əi l gln ətn bçiə, or iə s əədk aalr, ira­ adamları, tərəfdəki üst isə sonra biçdilər, dəstəni gələn ilə rəfi iaəəi üaiəə almışdı. mühasirəyə biçarələri ödl aalr s olr qry blid. ümn ə əədn bu tərəfdən hər Düşmən bilmirdi. iri qoruya Meşədəki onları isə qaçırdılar. ağaclar də gövdəli yenə qalxıb yıxılır, Sürüşür, gözləyirdi. Telman qucağına alır. Qarşıda onları uzun, vahimə dolu bir yol yol bir dolu vahimə uzun, onları Qarşıda alır. isə birini o qucağına Iıadə, birini Telman Uşağın qaçırlar. meşəyə birlikdə qonşularla Gecə saat 24 radəlerində iradə, əri Telman balalarını da götürüb, götürüb, da balalarını Telman əri iradə, radəlerində 24 saat Gecə içində idi. Gurultudan qulaq tutulurdu, yer-göy lərzəyə gəlmişdi. gəlmişdi. lərzəyə yer-göy tutulurdu, qulaq Gurultudan idi. içində vardı. qızları zəl emsnamdr öü s fhə şəid, rdnn i-iidn gö­ bir-birindən iradənin işləyirdi, toyuq fəhlə Şuşukənddəki isə özü Telman müdir, yoldaşı fermasında Ömür-gün yaşında gənc qurmuşdu. Çox ailə bitirmişdi. da Xankəndində gö məktəbi Orta badamı vardı. sifəti, ləri Girdə səpələnərdi. kürəyinə n da qətlə yetirilib. Dörd övlad anası idi. anası övlad yetirilib. qətlə Dörd da Şuşukənd kəndində anadan olmuşdu. 1992-ci il fevralın26 1992-ci olmuşdu. anadan kəndində Şuşukənd iradənin qaynı Fazil də ağır yaralanır, yoldaşları onu Ağdam Ağdam onu yoldaşları yaralanır, ağır də Fazil qaynı iradənin - Hava işıqlaşmışdı. Naxçıvanikdəki fermanın yaxınlığında ermə­ yaxınlığında fermanın Naxçıvanikdəki işıqlaşmışdı. Hava - xia al Hsə Xllvn dediklərindən: Xəlilovun Həsrət yaşlı ixtiyar O gecə İradəgil də şirin yuxudan qalxırlar. Hər yan tüstü, duman duman tüstü, yan Hər qalxırlar. yuxudan şirin də İradəgil gecə O ar oa öəlk emşi Uu, u saçl gur Uzun, vermişdi. gözəllik ona Tanrı ƏAID VRN OLDU... VlRAN DA MƏZARI İradə Əli qızı Orucova 1964-cü ildə Əsgəran rayonunun Əsgəran ildə 1964-cü Əliİradə qızı Orucova oaıa əə var gələn Xocalıdan Guest from Khojaly from Guest

65- -66- OUR GRIEF ein She region. edilir. dəfn Xiyabanında alrn veilr km, əalr d vrn qoyulur? viran da məzarları kimi, ev-eşikləri sanların ished secondary school at Khankandy. She got married at an early early an at married got She Khankandy. at school secondary ished Shushukand and she herself was a worker. Irada has very nice nice very has Irada worker. in a farm was chicken the herself of she director a and was Shushukand Telman husband Her age. daughters. hard to hear because of thunder of the guns. At 24:00 o'clock Irada, Irada, o'clock 24:00 At guns. the of thunder of because hear to hard her husband Telman and their children went to the forest together together forest the to went children their and Telman husband her ih egbr. h ra ws og n tril. h eey sur­ enemy The terrible. and everywhere. long from them was rounded road The neighbors. with ously. Her younger daughter was also wounded. She was frozen. frozen. was She wounded. also was daughter younger Her was ously. Irada everyone. killed They where. every from us surrounded ny 2 oe ad mn sae ta cpiiy W wr trail­ were We captivity. that escaped men 2 seri­ and wounded women 12 was Only husband Her immediately. died she and shot ing in the trench. The Soldiers of National Army coming from from coming Army National us. of rescued Aghdam Soldiers of village The Shelli trench. the in ing Səriyyə Müslümqızı Səriyyə his friends took him to the Ahgdam Central Hospital, he died there. there. died he Hospital, Central Ahgdam the to him took friends his Irada's daughter Khatira died from the bullet that was shot to her her to shot was that bullet the from died Khatira daughter Irada's hrx Tu, ahr mte, agtr ad nl wr bre in buried were uncle and daughters mother, father, Thus, thorax. gdm atrs Avenue. Martyr's Aghdam epe r rie lk ter homes? their like ruined are people Irada All glzl Onıjova glzl All Irada .Am id o əiitnı d odr Grsn iəbzn in- bəzən niyə Görəsən yoxdur. da qəbiristanlıq o indi ...Amma h ws ey euiu. h hd og ar, ml fc. h fin­ She face. small hairs, long had She beautiful. very was She GRAVE... RUINED HER That night Irada was sleeping. Everywhere was in smoke. It was was It smoke. in was Everywhere sleeping. was Irada night That rm h wrs fod art Khalilov: Hasrat old of words the From Fazil, the brother-in-law of Irada was injured seriously. Though Though seriously. injured was Irada of brother-in-law the Fazil, ... But now, there is no cemetery there either. Why graves of of graves Why either. there cemetery no is there now, But ... It was dawning. Armed Armenians and Russian soldiers soldiers Russian and Armenians Armed dawning. was It was killed on 26 February 1992. She had lour children. lour had She 1992. February 26 on killed was born in 1964 in Shushukand village ol Asgaran ol village Shushukand in 1964 in born ______

children. aouu Xdntn oelynn aal kəndindədir. Baharlı sovetliyinin Xmdınstan rayonunun ə lü Eə i br ata gr əl aı eə Zha deyilmiş. Zəhra deyən ağı səslə gur vaxtlar bir bil Elə öldü. cə ıdn ii, onna çxı Yzğn e ss d ımd. Səssiz­ çıxmadı. də səsi heç Yazığın çıxdı. boynundan girib, zından tin oldu. Zəhra xalagilin də dəstəsi tələyə düşdü. Onları Dəhraz Dəhraz Onları düşdü. gətirdilər. tələyə fermaya bir dəstəsi yaxınlığındakı də kəndi xalagilin Zəhra oldu. tin ları, yoxuşları qalxmaq Məhəmməd dayı ilə Zəhra xala üçün çox çə­ çox üçün xala aşırım­ Zəhra Qarlı ilə dayı gəldilər. yol Məhəmməd qalxmaq Gecə-gündüz ları, dedi.yoxuşları qalsın"- də eləcə qoy bacasını da bağlamadı. "Qapımız həmişə hamının üzünə açıq olub, olub, açıq üzünə hamının həmişə "Qapımız Qapı- çıxdı. bağlamadı. da Xocalıdan götürüb bacasını da xalanı Zəhra qoyub, çiyninə ğını ı dlnə br c sz eşitməmişdi. söz onla­ 4 acı bir qoyub Qohum-qonşu dilindən çatdırmışdılar. təməlini rın boya-başa ailənin böyüdüb, bir oğul mehriban 3 qız, gənclər bu eşidən can yib, öü əəmdə bşa e ks grüd. i-iiə a de­ can Bir-birinə görmürdü. kəsi heç başqa Məhəmməddən gözü burada seçmişdi. Sağıçı Zəhranın könlünü oğurlamışdı. Zəhranın Zəhranın oğurlamışdı. könlünü Zəhranın Sağıçı seçmişdi. da yoldaşını burada Ömür-gün tapardı. yol qəlbinə mının dri. , ii shəi mzl szəi l ha­ ilə sözləri məzəli söhbəti, şirin O, edərmiş. lə yetirilib.lə .Sns stmi ər xl, əidn tu aa qaribsədik! yaman ötru səsindən xala, Zəhra sitəmli ...Sinəsi Zahra Alabbas gizl Salahova was killed on 26 February 1992. She had seven had She 1992. February 26 on killed was Salahova gizl Alabbas Zahra Zəhra xalanın meyidini ermənilər pulla satıblar. Məzarı Ağdam Ağdam Məzarı satıblar. pulla ermənilər meyidini xalanın Zəhra Zhaı l fraı hytnəə ülldlr Gləou ağ­ onun Güllə güllələdilər. həyətindəcə fermanın elə Zəhranı - xia al Mhuə uaea deyir: Musayeva Məhluqə yaşlı ixtiyar O gecə isə mal-qaranı qurddan qoruyan Məhəmməd dayı çoma­ dayı Məhəmməd qoruyan qurddan mal-qaranı isə gecə O Məhəmməd dayı cavanlıqda fermada çobanlıq çobanlıq fermada cavanlıqda dayı Məhəmməd AYRILAN ZƏHRA XALA ZƏHRA AYRILAN ÜYDN SƏSSİZCƏ DÜNYADAN qət­ il fevralın26-da 1992-ci Salahova qm Ələbbas Zəhra oaıa əə var gələn Xocalıdan 7 övlad anasıidi. övlad

Guest from Khojaly from Guest

67- -68- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDl' hy a 4 agtr ad sons. 3 and daughters 4 had They hy et h dos pn Uce uamd ad "u do was door "Our said: Muhammad Uncle open. doors the left They He words. sweet his with people many of heart the to way found night. But they were captivated and brought to the farm near Dahraz Dahraz and near farm day the to all brought went and They captivated were this". they like But stay night. it let people, to open always married. got and other each loved They Zahra. milkmaid loved money. Her grave is in Baharli village of Khirdistan Soviet of of Soviet Khirdistan of village Baharli in region. is Akhdam grave Her money. not could even She throat. from out came and mouth her to directly village. a a od De i slne Amnas od e da bd for body dead her sold Armenians silence. in Died word. a say Səriyyə Müslümqızı Səriyyə That night Uncle Muhammad took Aunt Zahra and left Khojaly. Khojaly. left and Zahra Aunt took Muhammad Uncle night That He farm. the in herdsman as work to used Muhammad Uncle SILENCE IN DIED ZAHRA, AUNT l MhuaMsyv says: Musayeva Mahluga Old .W ms vie fZha ey much! very Zahra of voice miss ...We hy ht ar i te ad fte am Te ult went bullet The farm. the of yard the in Zahra shot They ai btlouu əgr Mrda Yşnn çıı ül iə silahlı ilə güllə açdığı Yaşanın Muradla, özünümü­ əsgəri Xocalıda vaxt batalyonunun Bu dafiə düzdülər. sıraya çıxarıb, çölə yə-döyə qadınlar qapını açırlar. Qadınları, uşaqları avtomatın qundağı ilə dö­ ilə qalan qundağı avtomatın Çarəsiz uşaqları Qadınları, qoparırdılar. açırlar. fəryad qapını qadınlar ağlayıb Uşaqlar bağırırdılar. yə aı "aıı çaaı qmaaı əəlkə iəi tcğq- de­ atacağıq"- içəri nəfəslikdən qumbaranı açmasanız "qapını laşıb mənilər evə soxulub kişilərin hamısını öldürdülər. Zirzəmiyə yaxın­ Zirzəmiyə öldürdülər. hamısını kişilərin soxulub evə mənilər ə nfr ii aılr, şqaı ouudlr Knə oua er­ doluşan Kəndə qoruyurdular. uşaqları qadınları, kişi nəfər 6 də evinin üst mərtəbəsində Dilarənin qardaşı Akif Mahmudovla birlik­ Mahmudovla Akif qardaşı Dilarənin mərtəbəsində üst evinin u öüü, ialn iii zrəiiəqçı Txaa tkli fin tikilmiş Taxtadan qaçdı. zirzəmisinə kişinin Şiraslan götürüb, nu aat çxrrq- deyirdi. çıxarırıq"- camaatı öüə baql Dlrnn oalğn gvnri Dlr oğlu­ 3 Dilarə güvənirdi. qoçaqlığına Dilarənin Abbasqulu döyüşən sursat əldə edir, Xocalını müdafiə edirdilər. "Heç olmasa əliyalın əliyalın olmasa "Heç edirdilər. müdafiə Xocalını silah- edir, edir, hücum əldə ilə sursat yoldaşlan postlarına yaraqlılarının Erməni dı. aı s qvb ıaı, əl yetirirdilər. on­ qətlə edir, işğal çıxarır, qovub isə qəsəbələri ları və kəndləri yaşadıqları azərbaycanlıların uad Xcly əa gətirmişdilər. pənah qo­ Xocalıya yaşında 19Həsənabaddan vulanda də Dilarəgil işləmişdi. qurmuşdu. həyatı fəhlə ailə ilə Birliyndə Abbasqulu Kökəltmə yaşlarında yetmə ƏSİR DÜŞMƏDİ ƏSİR nun Həsənabad kəndində anadan olmuşdu. 1992-ci il fevralın il 1992-ci olmuşdu. anadan kəndində Həsənabad nun 26-da qətlə yetirilib. Üç oğul anası idi. oğul Üç yetirilib.qətlə 26-da baql oalğ, əulğ iəhmnnhrəii qazanmış­ hörmətini hamının ilə cəsurluğu qoçaqlığı, Abbasqulu O gecə Abbasqulunun əli heç ailəsinə belə çatmadı. Düşmənlə Düşmənlə çatmadı. belə ailəsinə heç əli Abbasqulunun gecə O Qarabağ hadisələri get-gedə gərginləşirdi. Ermənilər bir-bir bir-bir Ermənilər gərginləşirdi. get-gedə hadisələri Qarabağ iaə oaı əd ra ətbnə -i if btrid. Yeni­ bitirmişdi. sinfi 8-ci məktəbində orta kənd Xocalı Dilarə LM SR QÇI AMMA QAÇDI, SARI ÖLÜMƏ oaıa əə var gələn Xocalıdan Dilarə Səydulla qızı Əzimova 1956-cı ildə Xocalı ildə rayonu­ 1956-cı qızı Əzimova Səydulla Dilarə Guest from Khojaly from Guest

69- OUR GRIEF nilər əsirləri götürüb getdikdən sonra Dilarəgil meşəyə qaçırlar. Bu Bu qaçırlar. meşəyə Dilarəgil sonra getdikdən götürüb əsirləri nilər idn ıı. n d ua d ölür. da uşaq da Ana çıxır. oğ­ yindən yaşlı 6 bağladığı kürəyinə və Dilarə də eləcə dəs­ adamları, gələn Qaya kəsib Qara tədəki qarşılarını BTR-lər çatırlar. çağı Dilarəgil sübh yerə qaytarmayıblar. deyilən dirisini nə ölüsünü, uşaq­ və qadın nə apardıqları ların girov zirzəmidən o ermənilər qədər günə Ermə­ yaxşıdır". ölmək apardıqları Onlar düşməkdən Əsir inanma. qaytarmayacaqlar. sözünə əsirləri "Ermənilərin deyir: Di­ qadına gizlənir. larə mətbəxdə götürüb uşağını 3 və qu­ gəlini bir yanındakı qundaqlı Dilarə cağı düşür. Qarışıqlıq öldürür. ikisini ermənilərdən region. She was died on 26 February 1992. She was a mother of threesons. of mother wasa She 1992. February 26 on died was She region. drk ğaa əi çıxır. gəlib Ağdama edərək kürə­ uşağın güllə dəyən sinəsindən Ananın öldürürlər. Namiqi lu d hjl. e atd o rtc nre people. unarmed protect to wanted He Khojaly. ed respect everybody's won banished and Abbasgulu living killed. even were Sometimes Azerbaijanis them. where villages occupying to moved they Hasanabad, from banished were age the they at When Abbasgulu 19. with married of She Fatten. of Union in worker on braveness of Dilara. Dilara took her three sons and run to the the to run and sons three her took Dilara Dilara. of braveness on armed of post attack defend­ to friends his with used together He he and arms their took Armenians, courage. and braveness its for Khojaly. e wr poetn wmn n cide. rein kle al the all killed Armenians 6 children. and and brother women Dilara's protecting were Mahmudov, men Akif Shiraslan. Uncle of cellar Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Abbasqulu isə axıra kimi Xocalıda döyüşür. Sonda Xocalını tərk tərk Xocalını Sonda döyüşür. Xocalıda kimi axıra isə Abbasqulu iaa iihd eodr sho i Koay Se okd s a as worked She Khojaly. in school secondary finished Dilara DEATH THE TOWARD CAPTIVITY FROM RAN Karabagh problem had become aggravated. Armenians were were Armenians aggravated. become had problem Karabagh That night Abbasgulu could not reach to his family. He relied relied He family. his to reach not could Abbasgulu night That hekayəti. parçalayan ürək balalarının ilə Dilarə da ...Bu in born was gizi Azimova Seydulla Dilara 7 956 in Hasanabad villageKhojaly of Hasanabad in

vroe Dlr ws ht rm e hat Ta ble kle hr 6 her killed bullet That heart. her from shot was Dilara everyone. er od o Nmg s e a o hr ak Bt o hm died. them of Both back. her on was he as Namig son old years cuid e et hjl ad et o Aghdam. to went and Khojaly left he occupied Gara Gaya. Armenians were waiting there with tanks. They killed killed They tanks. with there waiting were Armenians named Gaya. place to Gara reached Dilara dawn At hostage. a as took they dren Armenians did not returned the dead bodies of the women and chil­ and women the of bodies dead the hostages. returned with not place did that left Armenians Armenians after forest the oth­ to and went Dilara ers captivated". be to than woman: die better the is It to back. said hostages Dilara kitchen. the in hid sons near woman three with and together Dilara her mix-up. a was There Armenians. ua, ode o Koay efdfne atlo kle two killed battalion self-defense Khojaly of soldier Murad, and women with the butt of a rifle and took them out. This moment, moment, This out. them took and rifle a of children butt beat the with Armenians women door. were and the Children opened air-hole". women from cellar Helpless the we crying. door, to the open grenade not the do you throw "If will shouted: They home. the in men Dnt eiv t te od o Amnas Te wnt eun the return won't They Armenians. of words the to believe "Don't .Ti i te n o h soy fDlr ad e children. her and Dilara of story was the of it end when the is Then ...This end. the till Khojaly in fought Abbasgulu Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan -71- -72- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDl’ a aa a xbr gtrn bxaa zzəi sxaıı im şalını tirmə saxladığı əzizləyib boxçada vermişdi. gətirənə xəbəri şad xala na günlər keçirirdilər. Bəzən özü ac qalar, 6 balasına yedizdirərdi. balasına 6 qalar, ac özü Bəzən keçirirdilər. günlər ə İa dıbrgnəknl ald. iəqm, ua aii ol­ sahibi uşaq 6 qumb, Ailə bağladı. könül gəncə bir adlı İbad nət e ii Xnədnə ü mhulr zvdna şəid. Qızlarını işləyirdi. zavodunda məhsulları süd Xankəndində idi. zəhmət­ çox kimi keş Mina anası da xala Səltənət qız.üç oğul, Üç dular. Səriyyə Səriyyə lə tü mhrb utrı Zll ii əcbəə aıd. Mi­ qayıtdı. cəbhədən də kişi Zülal qurtardı. müharibə ötdü, İllər ts gzəiə nnaı Sləə byk i ı omşu Səltə­ olmuşdu. qız bir böyük Səltənət inanmadı. gözlərinə Atası Müslümqızı nunun Canhəsən kəndində, Canhəsən nunun anadan olmuşdular. 1992-ci il fevralın 26-da itkin düşmüşlər. itkin fevralınil 26-da 1992-ci olmuşdular. anadan Taleləri məlum deyil.Taleləri məlum yanımda olardı" - deyib, dodağını büzərək ağlamış­ büzərək dodağını deyib, - olardı" yanımda üzünə atam olmasaydı, qısılmış, "Müharibə baxmışdı. atasına donuq-donuq olan paltarı heybə, əsgər Çiynində əynində vardı. yaşı 10 cəmi Səltənətin ca dı. Anası 6 uşaqla tək-tənha qalmışdı. tək-tənha uşaqla 6 Anası dı. aqrbxla klmtxyr snaMn aa on­ xala Mina sonra toxuyar, kilim xalça, qurub na əllərini arvadlar Yaşlı gəlirdi. kağızı bir qara gün Hər nəfərin getmirdi. səsləri küçə-bucaqdaca ah-fəıyad qonum- qonşunun qulaqlarından Səltənətin Balaca adamlar ölürdülər. xəstəlikdən isidərdi. qoynunda Acından, tifillərini xanım Mina qalanda ə. eəə sbə əə Sləə, ns Mn ha­ Mina anası Səltənət, qədər sübhə Gecələr lər. tökərdi­ qarğışlar onları deyərək gəlsin, qalsın"- uşaqsız oğulsuz, lənətə salanları "dava qaldırıb göyə i, aaaıı alyrı Brqm a, i aı tox qamı bir ac, qamı Bir saxlayardı. balalarını şib, dəyi­ una taxıla, gətirib, Xocalıya alıb kürəyinə ları qızlarıqızı Məmmədova İbad Lətifə rayo­ Xocalı 1931 ildə -ci qızıZülal Məmmədova Səltənət Səltənət xala 6, qızları 2 övlad anası qızlarıidi.övlad 6, 2 xala Səltənət Xankəndində ildə 1963-cü qızıMəmmədova İbad Şövkət Atası Böyük Vətən müharibəsinə gedəndə bala­ gedəndə müharibəsinə Vətən Böyük Atası Qarabağda qış sərt keçərdi. Odunsuz, ocaqsız ocaqsız Odunsuz, keçərdi. sərt qış Qarabağda AĞBİRÇƏYİ? EVİN HANI

7 958-ci iidə, 958-ci

mazmış. Bəlkə onları əcəl gətirmişdi. gətirmişdi. əcəl onları Bəlkə mazmış. Ibad gizi Mammadova was born in born was Mammadova gizi Ibad region, her daughters Latifa Ibad gizi Mammadova gizi LatifaIbad daughters her region, February adşad qlb Tcr s çx elr atrb ətnt aaii so- xalagili Səltənət axtarıb yerləri çox isə Tacir qalıb. yaddaşlarda als a ntcs olmayıb. nəticəsi da, raqlasa aidn z aa Xcly dnüdlr Qsədn amq ol- qaçmaq Qismətdən dönmüşdülər. Xocalıya qabaq az faciədən aıı svmii ln əiə l Şvəi ylı şrn sözü-söhbəti şirin yalnız Şövkətin ilə Lətifə olan sevimlisi larının a gzəilr i mni bşn çt bilsinlər. çata başına mənzil ki, gizlədirlər dan lərdən xəbər çıxmayıb. xəbər lərdən anaların­ gördüklərini meyidini Arifin dayıları Uşaqları Ağ­ çatır. görərək dama dəşhəti neçə-neçə ilə uşağı 3 isə Adilə qızıbiri o ananın mür. öü axy bxr n Şhn, ə ətnt əəii gliii gör­ gəldiyini nənəgilin Səltənət nə Şahini, nə baxır, arxaya dönüb hey Cavanşir qalxır. tüstü bumla-bumla Ocaqdan deyir. - mən gəlirəm" get, "sən də isə Cavanşirə Qardaşı qalayır. ocaq bir deyə donmasın lə yetirilmiş Şahin idi. O, anasının meyidindən aralanaraq, uşaqlar uşaqlar aralanaraq, meyidindən anasının O, idi. qət­ yenicə Şahin anası yetirilmiş gənc Bu lə qızışsınlar". uşaqlar qala, ocaq bir ba­ "ay gəl ki, yalvarır la, gəncə gələn arxadan açdı­ qoyur, üstünə kürəyindən qarın görüb uşağı ğıdonduğunu qədər Səltənət bilsin. iliklərinə qurtara nəvələrinin ölümdən xala balasını qaçıb, ki, atır çıxarıb da rı ə an üü. z or aid d hy amr Ənnəi paltarla­ Əynindəki qalmır. hey də Tacirdə sonra Az düşür. ayn xalagil- dən Səltənət qaçır, götürüb qaçdı. Samirəni qızı meşəsinə Tacir başladı. yağmağa Kətik birlikdə Tacirlə kürəkəni qızları, nəvələri, oxl aıa bənzətdi. nağıla qorxulu ərz ədnn aılğn glb ıdlr Brə glə ou kimi dolu güllə Birdən çıxdılar. gəlib yaxınlığına kəndinin Dəhraz daha nənə şirin nağıllar danışa bilmədi. Uşaqların gördüklərini bir bir gördüklərini Uşaqların bilmədi. danışa başlayanda nağıllar şirin hadisələri Qarabağ nənə daha gedərdilər. yuxuya şirin asa-asa laq aı, naa aılr aıad. əəəi ə əəi nğlaıa qu­ nağıllarına nənənin də Nəvələri danışardı. nağıllar onlara layıb, top­ başına nəvələrini Nənə evləndirmişdi. oğlanlarını köçürüb, gəlin ma cl eə aivm olurmuş? faciəvimi belə əcəl Amma Qismətə bax, uzaq Rusiyaya gedib, orada yaşayan Tacirlə Şövkət Şövkət Tacirlə yaşayan orada gedib, Rusiyaya uzaq bax, Qismətə Saltanat Zulal gizi Mammadova was born in 1931 in Janhasan village of Khojaly villageof Janhasan in 1931 in born was Mammadova gizi Saltanat Zulal i vxlr ə qhəəəi mzl shəlr iə qonum-qonşu­ ilə söhbətləri məzəli qəhqəhələri, şən vaxtlar Bir biçarə­ olan yox əriyib tüstüsündə qara ocağın də qədər günə Bu Tacir isə qaçdıqca qaçır, Samirəni ölümün əlindən alır. Səltənət Səltənət alır. əlindən ölümün Samirəni qaçır, qaçdıqca isə Tacir Saltanat had six children. six had Saltanat gc Xcld msulşıı ı eii qpsn aı qoyub, açıq qapısını evinin fın məskunlaşdığı Xocalıda gecə O Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan 7 992. Their fate is nor known. nor is Their fate 992. 7 963 in Khankandy. They were lost on 26 on lost They were Khankandy. in 963

was born in 1958 and Shovkat and 1958 in born

-73- - 74- OUR GRIEF ai tgte wt i duhe u ad ece i duhe rm the from daughter his rescue and run daughter is with together Tajir bon­ The come".will I "Go, said: and Javanshir brother his to turned This fire. a make to them near boy a asked she frozen, grand­ her how are saw Saltanatchildren daughter. his protect to order in clothes e tre hlrn Cide dd o sy o hi mte aot the about mother their to say Arif. not uncle their of did death Children children. with Aghdam three to came her Saltanat, Aunt of Saltanat. daughter from other Adila, nor death. Shahin brother his from neither but sign come, brother his was if see there to back turned Javanshir firing. was fire then and fire a made He killed. just was mother whose Shahin, was his off took He running. from tired got Samira Tajir daughter frost, his was it took As run. Tajir and shot. to began Armenians Suddenly, not was she began anymore. problem stories tell Karadagh to able When grandchildren. stories tell to her used and to grandmother a daughterswas Her She Khankandy. married. in are sons plant and milk in worked She as mother. woman her hardworking was Saltanat daughters. three and sons Three a Tjr u t te oet ai. hy ae o arz village. Dahraz to came They Katik. forest the to run Tajir law children.six had and married They Ibad. named boy a loved Saltanat her. rn n se esl a nothing. had herself she and dren order in corn with carpets these changed she where Khojaly to them Mina children".own their of death the see to them Let committers. its hnm ae e sal o h pro wo ae hs od es to news good this gave who person the to shawl her gave khanim o ed e hlrn Smtms h gv eeyhn t hrsx chil­ six her to everything gave she Sometimes took children. Mina her and feed to night at carpets the weaved Saltanat with together and war, this damn "God said: and bitterly crying were letter. black women a Old received they Everyday relatives. and neighbors her of People were dying of hunger. Little Saltanat could not forget the cry cry the forget not could arms. Saltanat her Little on hunger. children of her dying warm were to People used khanim Mina fire, to wood any wasnot there When Karabagh. in hard very was winter The dren. old. She cried bitterly when he went to the war. "My father would would chil­ father 6with "My alone left mother war. Her war". the not was to there if went me with stay he when bitterly cried She old. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə p oa tee s o ay es rm hm Tjr okd for looked Tajir them. from news any not is there today Up son-in- daughters, grandchildren, her with together she night, That e fte cud o blee n i ee. atnt a a i girl. big a was Saltanat eyes. his in believe not could father Her Mina war. the from returned Zulal ended. war and passed Years hnhrfte ett h ra aroi a h a 10years was she War Patriotic Great the to went father her When WHERE IS THE ELDER WOMAN? ELDER THE IS WHERE yolu keçmişdi. Onun uşaqlığı Böyük Vətən müharibəsi illərinə düş­ illərinə müharibəsi Vətən Böyük uşaqlığı Onun keçmişdi. yolu NƏNƏ your destiny. Maybe, it was their doom that brought them to Khojaly.to them brought that doom their was it Maybe, destiny. your a hr gtiiii zmz ə imri. üot 1 yşı bacım yaşlı 16 Günorta bilmirdik. də özümüz olduğun­ duman getdiyimizi tərəf hara pencə­ hər dan isə 27-də Fevralın Atam sərdi. qapadım. özüm üstünə çıxarıb, yini Gözlərini partladı. azmışdıq. ürəyi meşədə anamın Biz dönmüşdü. kötüyə şişib ayaqları Onun aparır­ qucağında dı. Vüsaləni qızım çıxarıb ayaqqabılarını deyə məsin və deyir - qapadım" edir: gözlərini davam söhbətinə bacımın atamın, anamın, əllərimlə gətir- yanına da saxlayırdı. Ruslanı özü oğlu dib Şakirin dolur". qor yatağıma balam, gecələr "Qəriblikdədir olardı. nigaran çox Şakirdən oğlu böyük tutan həyat müşdü. keşməkeşli yapışmışdı, sa­ qulpundan fermada işin alıb, bir sərnic ağır işləmiş, əlinə ğıcı çətinliyə qalxmaz hər qalxar, sınmamış, Boyu də gərmişdi. əysə sinə qəddini xalanın Göyçək gün Qara ılr Vsl, əaə l Ktk eəiə z tuturlar. üz meşəsinə Kətik ilə Xəyalə Vüsalə, qızları to Khojaly not long before that tragedy. You can not run away from away run not can You tragedy. that before long not Khojaly to Getdiyimiz yolu, yenidən geriyə qayıdırdıq. Fevralın 26-sı axşam axşam 26-sı Fevralın qayıdırdıq. geriyə yenidən yolu, Getdiyimiz sürüş­ dərələrdən dağlar, Xədicə Bacım kəsirdi. əhdimizi Şaxta atntad tes btcud o id them. find not could but others, and Saltanat ları Sənəm, Tünzalə, Lətifə, Xədicə, oğul nəvəsi Ruslan, Sənəmin Sənəmin Ruslan, nəvəsi oğul Xədicə, Lətifə, Tünzalə, Sənəm, ları dan olmuşdu. 1992-ci il fevralın 26-da ürəyi dayanıb ölmüşdü. ürəyidayanıb fevralın il 26-da 1992-ci olmuşdu. dan 7 övlad anası övlad idi. What a fate. Tajir and Shovkat were living in Russia. They came came They Russia. in living were Shovkat and Tajir fate. a What oaıa əə var gələn Xocalıdan Fvaı 2-ə gc sa 1-ə və yln ynbşa çıxdıq. əyin-başla yalın evdən 11-də saat gecə 25-də, Fevralın - tökülmüş "bu açaraq əllərini Sənəm danışan qəhərlə gecədən O üz Rusiyaya uzaq üçün qazanmaq çörək parça bir xala Göyçək çağırırdı. deyə qız" "qara onu hamı da, qoysalar Göyçək Adını tragic? such be to have doom their shall But ƏAI İİMYN GÖYÇƏK BİLİNMƏYƏN MƏZARI QABARLI, ƏLİ SÖZLÜ, ŞİRİN Göyçək Heydər q a Həsənova 1933-cü ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1933-cü Həsənova a q Heydər Göyçək gc Gyə xl src ilyn əa ylaı əə, qız­ Həsən, yoldaşı həyat işləyən sürücü xala Göyçək gecə O Guest from Khojaly from Guest

75- -76- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ" ute. h wre i te am s mlmi. e cidod felt childhood Her milkmaid. a as farm the in worked She culties. yoxdur? bering that tragic night, Sanam opens her hands and says: "That "That says: and hands her opens Sanam's Sanam night, Ruslan, tragic that grandson bering her Khadija, Latifa, Tuzala, Sanam, War. Patriotic Great the of period diffi­ the all to to stood she but her, with trick bad played fate Her girl". əsir ermənilər bizi Pircamal, yoxsa idi, yadım­ Dəhraz yerdə, həmin bilmirəm Elə çıxıb, dan qalmamışdı. nəyimiz heç örtməyə Üstünə ərimişdi. ağzında ki, əmmişdi qucağın­ qədər Xədicənin də Vüsalə mənim, gecə- Xəyalə 3 başladıq. gəldik. getməyə yol gündüz yenidən Biz sərdi. üstünə çıxarıb nəyini eray 92 She 1992. February agtr uaa no e ebae n re t peet e t fall. to her prevent to order in embrace her my took into and shoes Vusala her off daughter took sister My frosty. very was It home. remem­ While forest. Katik the to went Khayala Vusala, daughters Ruslan. son his after looked She bread. for money earn to Russia to oldu. mümkün götürmək lərini kəsdilər. 3-nü barmaqlarının ayaq isə Vüsalənin Xədicənin ayağını, aldılar. iki əlimdən hər üzüyümü sırğamı, isə Orada götürdülər. o əmziyi Uşaq çıxmadı... səsi olsun də dəfə bir Xəyalənin idi. da köy­ atamsa qapadım, gözlərini quca­ da bacımı Bacımın O, çökdü. yerə alıb, gilələnmişdi. ğına damcıları yaş iri gözlərində Atamın night I closed eyes of my mother, father, sister with this damned damned this with sister continues: father, then and mother, - my hands" of eyes closed I night donubmuş. o demə Sən bilmirdi. gedə daha oturdu, yerə Lətafət Səriyyə Müslümqızı Səriyyə That night aunt Goychak, her husband Hasan, their daughters daughters their Hasan, husband her Goychak, aunt night That "Swarthy her called eveiybody Goychak, was name her Though meyid­ Lətafətin də nə dayının, Həsən nə xalanın, Cöyçək Nə Aunt Goychak was very anxious about her son Shakir who went went who Shakir son her about anxious very was Goychak Aunt GOYCHAK GRANDMOTHER SWEET bağladım. özüm gözlərini da Onun dondu. atam 28-də Fevralın .Bs nany flsfa ei i dnaa üknü e nə heç mümkünsüz dünyada ki, deyir filosoflar niyə onda ...Bəs Goychak Heydar Hasanovagizi Heydar Goychak n 5 eray i ws ocok n h ngt hn e left we when night the in o'clock l was it February, 25 On was a mother of seven children. seven of mother a

was born in 1933 in Khojaly. She died on 26 on died She Khojaly.in 1933 in born

They took my earring and ring. Armenians cut both feet of Khadija Khadija of feet both cut Armenians ring. and earring my took They undone. and three fingers of Vusala. of fingers three village. and Pirjamal or Dahraz either it was eyes. remember his not do closed I hostage a I as there. us took well. Armenians as him. cover to frozen nothing was was there But father month. my her in February dissolved 28 it On And bottle. nursing a a say suckled not did She Khayala word. Vusala. taking was Khadica and Khayala ing aa, Latafat. Hasan, again continued our way. We went three days and nights. I was tak­ was I nights. and days three went We way. our continued again my closed I cry. to not wanted the father could My In and going. down sat frozen. were was she She we anymore. tired; go got where Latafat see sister not my could afternoon, we foggy was it February, As her. 27 covered on and coat his off took father My eyes. sister's eyes. And father took off his shirt and covered her. We We her. covered and shirt his off took father And eyes. sister's e fe wr soln W ls or a i te oet O 26 On forest. her the closed I in attack. heart way the from our died lost mother my We night, February swollen. were feet Her It was impossible to take dead bodies of aunt Goychak, Uncle Uncle Goychak, aunt of bodies dead take to impossible was It . Te wy hlspes a ta tee s ohn ta cn be can that nothing is there that say philosophers why Then ... Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan Г -77- -78- OUR GRIEF i iə i ed qlr Mşd Kfytə ğu zr Eə e gələn­ hey Elə azır. oğlu Kifayətlə Eldə- Müşviqlə Meşədə qalır. yerdə yerdə, bir bir isə Kifayət niz Mübarizlə qalaraq sonra çarəsiz keçəndən tutulanda yını to­ atəşlərinə Xocalı raket tərəfdən Hər qurğularından qrad gözləyirdi. pa, bitəcəyini vaxt nə atəşin yığıb bilmir­ barışa ilə atasızlığı cür Heç idi. gənc çox onda Kifayət di. Ki­ sanki Tanrı idi. başqa bir sevgisi Kifayətə istəyirdi. çox mısını geyindirər­ yaxşı uşaqların almaz, şey bir bahalı Əyninə qoymazdı. deyərdi. kəsilsin" mənə "qadan dönüm", "başına ya di. Ailə qurduğu ömür-gün yoldaşı Sabiri də tez itirdi. Cəmi 5 ilin ilin 5 Cəmi itirdi. tez də oldu. Sabiri gəlini yoldaşı ömür-gün qurduğu Ailə di. dəyiş­ dünyasını vaxtsız dayı Çıraq gördü. çox də sevgini bu fayətə ha­ Uşaqlarının geyməzdi. nə heç savayı qaloşdan qara Ayağına di. Hamı­ idi. qılıqlı şirindilli, da xala Gülcənnət Arvadı vardı. qızı lu, ns iaəid trr Mşd ə-əh aı. 4yşıMbrz 13 Mübariz 14yaşlı qalır. tək-tənha Meşədə itirir. də Kifayəti anası ça­ Qarqar çıxdı. evdən radələrində 24 saat gecə götürüb uşaqlarını şqa grü. eə öəclrə pnə,jkt aaqb tayla­ ayaqqabı idi. dolu jaket, pencək, ilə rı gödəkcələrlə, Meşə gördüm. uşaqlar Mübariz bilir. sonra qurtula sonra gündən gündən 2-3 soraqlayır. Müşviqi Eldənizlə lərdən görərmiş, gözü çıxarılmış, dərisi soyulmuş, döşü kəsilmiş qadınlar, qadınlar, kəsilmiş döşü soyulmuş, dərisi çıxarılmış, gözü görərmiş, Səriyyə Müslümqızı Səriyyə O gecə isə Kifayət oğlanları Mübarizi, Müşviqi, Eldənizi başına başına Eldənizi Müşviqi, Mübarizi, oğlanları Kifayət isə gecə O çəkməyə korluq onları da, olsa külfəti çətən bir dayının Çıraq üai o ülrə dnşna əi titrəyir: səsi danışanda günlərdən o Mübariz -Xocalıdan olduğumu deyəndə utanıram, insan nə qədər zülm zülm qədər nə insan utanıram, deyəndə olduğumu -Xocalıdan yqaıdynə iaəi ddy ölrydm üd: "Mü­ düşdü: yadıma sözlər dediyi Kifayətin deyəndə Ayaqqabı anası idi. olmuşdu. 1992-ci il fevralın 26-da itkin düşüb. Dörd övlad Dörd düşüb. itkin fevralınil 26-da 1992-ci olmuşdu. Kifayət Çıraq qıa Həmidova 1955-ci ildə Xocalıdaanadan ildə 1955-ci Həmidova qıa Çıraq Kifayət ıa dynn a-ölt oms a çxu oğ­ çoxlu da, olmasa var-dövləti dayının Çıraq ÖLÜM QEYRİ-ADİ ARZU, ADİ

hr wr mn cas akt, he i te forest. children. the dead in shoes and cut, jackets, coats, were many were chests There whose women skinned, were ay rcos tn o i. cud o by he fr y o; he son; my for shoes buy not could I it. on stone precious many a mn true mn pol woe ys ee uld u, who out, pulled were eyes whose people many torture, many saw Mbrz I il u gle sos o yu bie Tee il be will There bride. your for shoes gilded buy will I "Mubariz, days. epe Atrtoo he asMbrzls i ohrKfyt He Kifayat. mother his lost Mubariz days three or two After people. et ln o te oet 1 yas l uai ws ece atr 13 after rescued was Mubariz old years 14 forest. the on alone left the from Mushvig and Eldaniz for asked his Kifayat They forest lost. with the got son In her stayed and together. stayed Mubariz the left Mushvig River, and and Eldaniz Gargar children mother, the her took crossing she After firing, house. spot not did Armenians lai wr wiig hn vrtig il n. hn h sw that saw she When end. will everything when waiting were Eldaniz nie ih et o hr ahr Hr ubn Sbr id ale as earlier years. died five Sabir for husband only Her lived They father. well. her of death with oncile wear to children his made always but himself for clothes expensive iees Kfyt a vr yug t ht ie Se ol nt rec­ not could She time. that at young died tan very Chirag was Uncle all. bough Kifayat of most timeless. never Kifayat He daughter his loved family. He nice. his feed to everything did Chirag wife aunt Gulcannat was very smooth-tongued woman. Uncle Uncle woman. smooth-tongued very was Gulcannat aunt wife ölüm. dəhşətli yox, adi vermədi, February 1992. She had four children. four had She 1992. February ı omyb yqaı lm çx at yğ aı qlııdn dər­ qaldığından yalın ayağı vaxt çox alam, ayaqqabı olmayıb nım ə ə eə bilməyib". gedə də sə imka­ balama ölmüş qa­ Anası göz olsun. ki, qaşları alacağam çoxlu ayaqqabısı Üstündə maşdırsın. gəlinlik zərli elə arvadına barizin hn e ad he, e eebrd n ws o Kifayat: of wish one remembered he shoes, said he When trembling: is voice Mubariz's day, that about speaking While That night Kifayat together with her sons Mubariz, Mushvig, Mushvig, Mubariz, sons her with together Kifayat night That huh nl Cia ws o rc, e a mn cide. His children. many had he rich, not was Chirag uncle Though USUAL WISH, UNUSUAL DEATH UNUSUAL WISH, USUAL .l d byk ru eid. ma enysn i öü imkan ölüm ki, neynəyəsən Amma deyildi. qoydu. arzu böyük gözündə də arzularını ..Elə Kifayətin müharibə gəlmiş Lənətə Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan iaa hrggz aioa a oni 15 n hjl. She Khojaly. in 1955 in born was KifayatChirag Hamidova gizi hn sy a foKoay I m sae o yef I myself. of ashamed am I fromKhojaly, am I say I When was lost on 26 on lost

-80- "BİZİ YAŞA DAN HƏSRƏ TDt" could not go to school because of this." of because school to go not could boylu, ağır təbiətli idi. iti baxışlı bu qadın sanki adamın ürəyindən ürəyindən adamın sanki qadın bu baxışlı iti idi. təbiətli ağır boylu, şux geyinərdi. Gülşad müəllim nəinki ailədə böyük nüfuza malik malik nüfuza böyük ailədə nəinki müəllim Gülşad müəllim Gülşad geyinərdi. yoldaşı şux Ömür-gün oxuyardı. gözlərindən keçənləri aı ei, n öü ax olmuşdu. yol­ arxa ömür-gün böyük təkcə ona ən xala deyil, Zivər daşı seçi­ günlərində ağır sədri kolxoz çətin, müəllim də Gülşad Gül­ ləndə camaatı qoruyardı. kənd həmişə görən direk­ müəllimi şad Məktəb fitnə-fəsadını idi. Ermənilərin kişilərdən seçilən işləmişdi. sayılıb toru kənddə də həm o, idi, döyüşçülərdə ruh yüksəkliyi yaradırdı. Yuxarıların biganəliyi onu onu biganəliyi Yuxarıların yaradırdı. yüksəkliyi ruh döyüşçülərdə u Zvrxl iəbrid 1 nfr aı d lm gzatn alıb, altına göz ölümü da qadın çıxmırlar. nəfər 10kənddən birlikdə qoymur­ ilə tək xala edənləri gündüz Zivər du. gecəni postlarda gün hər də, göynətsə iə hcm kçn rəi udraı ədn çrsn soxulmuş­ içərisinə kəndin quldurları ye­ gün erməni Səhəri keçən bilmişdi. hücuma edə dəf nidən bunu müdafiəçilər də, etsə hücum du. Qanlı döyüş başlamışdı. Hər tərəfə haray çəkilsə də, qaradağ- qaradağ- də, çəkilsə haray tərəfə Hər başlamışdı. döyüş Qanlı du. Səriyyə Müslümqtzı Səriyyə lılara kömək olmamışdı. Axşamdan bir qazan isti xörək bişirib, bişirib, güllə­ çıxanda xörək həyətə isti xala qazan Zivər bir hazırlaşan aparmağa Axşamdan postdakılara olmamışdı. kömək lılara i l hytəə adrlaı qaldı... basdırılmamış cəsə­ xalanın həyətdəcə Zivər elə edildi. di işğal Qaradağlı 17-də Fevralın lənmişdi. ıdn üüü yr ümşü Klkiə aı i cn nn üzü­ onun ucunu örtmüşdü. bir şalın nə isə Külək düşmüşdü. yerə sürüşüb şından and a dd o lt iaa t raie e wish. her realize to Kifayat let not did war Damned Zivər xalanın yamyaşıl gözləri həmişə qayğılı olardı. Hündür Hündür olardı. qayğılı həmişə gözləri yamyaşıl xalanın Zivər iə xlgl iəə bc, i adş olublar. qardaş bir bacı, 2 ailədə xalagil Zivər Qarabağ müharibəsi başlayanda Zivər xala kəndi müdafiə edən edən müdafiə kəndi xala Zivər başlayanda müharibəsi Qarabağ 1992-ci ilin fevralın 15-də erməni silahlılan Qaradağlı kəndinə kəndinə Qaradağlı silahlılan erməni 15-də fevralın ilin 1992-ci aaald Zvr aaı bşn ötüü ımz btl şl ba­ şalı butalı qırmızı örtdüyü başına xalanın Zivər Qaradağlıda yonunun Qaradağlı kəndində anadan olmuşdu. 1992-ciil fev­ 1992-ciil olmuşdu. anadan kəndində Qaradağlı yonunun ralın 16-da qətlə yetirilib. Altı uşaq anası idi.uşaqyetirilib. Altı qətlə 16-da ralın l et dd o lt e. hs erbe death. terrible This her. let not did death al RI Rüstəmova Zivər Atıhüsəyn qızı 1918-ci ildə Xocavənd ra­ Xocavənd ildə 1918-ci qızıZivər Atıhüsəyn Rüstəmova .I ws o sc a i dem Btti unusu­ this But dream. big a such not was ...It İƏ XLNN ƏH MƏZA­ TƏNHA XALANIN ZİVƏR o oe her. cover to ut ia ws o buried. not was Zivar Aunt post. Garadaghli was occupied on 17 February. The dead body of of body dead The February. 17 on the on occupied men was the to Garadaghli dinner post. taking was she when shot was Zivar Aunt o ne te ilg. hr ws loy ih. ooy epd them. helped Nobody fight. bloody was There village. able were the they enter to morning the in village the attacked again Armenians n uy An Zvr n 1 wmn i nt ev te village. the leave not did women 10 and Zivar Aunt duty. on February 1992, the defendants repulsed this attack. When When attack. this repulsed defendants the 1992, February ir o ter nifrne se i nt ev aoe hs wo were who those alone leave not did she indifference, their for rior were protected the village. Though she was very angry to the supe­ the to angry very was she Though village. the protected were usa melm An Zvr a nt ny i wf bt red as friend but wife everything. in his him only helped not She well. was Zivar Aunt muellim. Gulshad countrymen saw Armenian provocations, they always protected protected always they provocations, Armenian saw countrymen aiybti h vlae H wre a a col ietr We his When director. school a as worked He village. the in but family usa melm H ws ey uhrttv mn o ol i the in only not man authoritative very was He muellim. Gulshad Khojavand region. She died on 26 February 1992. She had children.six had She 1992. February 26 on died She region.Khojavand ...The shawl of aunt Zivar covered her face as there was nobody nobody was there as face her covered Zivar aunt of shawl ...The hn re Amnas takd aaahi ilg o 15 on village Garadaghli attacked Armenians Armed When When Karabagh war began, Aunt Zivar encouraged soldiers that that soldiers encouraged Zivar Aunt began, war Karabagh When brother. and sister a had Zivar h hd re ee, n se a vr tl. h mrid with married She tall. very was she and eyes, green had She ZIVAR AUNT OF GRAVE ALONE Rüstəmova Zivar Alihusəyn gizi was born in 1918 in Garadaghly village of Garadaghly in 1918 in born was gizi Rüstəmova Zivar Alihusəyn .Aı nn zn öts kmə yoxuydu. kimsə örtəsi üzünü onun ...Axı var Xocalıdarıgələn GuestKhojalyfrom

-82- § о GRIEF ıat glr "ə mnmhmou, ə əqzpynsn- deyər­ payınısan"- qız də həm oğul, həm mənim "sən gülər, bığaltı ı 8c sniəkm oua imşi Snaa iai rathi al­ təhsil orta qiyabi Sonralar bilmişdi. mışdı. yal­ məktəbin oxuya orta kimi sinfinə bilmədiyindən 8-ci ayrıla nız işdən-gücdən Nazənim çevirə-çevirə di. təsbehini söykənib mütəkkəyə olaraq xoşhal tindən ilişib kolda-kosda gecələrdə, zülmət sıçrayıb olurdu. dayaq belinə atm kişiyə mal- andaca Rəşid Bir atası qoyun-quzu, deyə yağışda olmasın yem Doluda, qurda-quşa etmirdi. qara kömək xalaya Afərim o əbşaemn knlrl əaə lnuudnQrdğı kən­ Qaradağlı olunduğundan əhatə kəndlərilə erməni başqa və rov xanım. Nazənim nizam-intizam­ böyütmüşdü Tərbiyəli, övladlar yarpağı- lı bilməzdi. nanə olduğunu nə üstündə yorulmaq Uşaqların əsər, tək olmuşdu. qadın evdar bir gəl­ qayğıkeş, sonra səmimi dünyaya qurandan ailə qızı 4 Nazənim oğlu, böyüyən 3 Oğlansayağı Onların mişdi. seçmişdi. yoldaşı həyat özünə sevərdi. çox ğı aa qynqzn aı gtrri AaıRşd ii ııı fərasə­ qızının kişi Rəşid Atası gətirərdi. tapıb qoyun-quzunu qalan yığardı­ qırağına ocağın yığıb Çır-çırpı edərdilər. asan kömək sac çatıb, analarına ocaq Onlar qurulmuş olardı. da Yan-yana yaşıdları gözləyərdi. Nazənimin alaçıqlarda həsrətlə gəlməsini Yayın gətirərdi. iə rəi aallr tztz üulr driə. ədn qeyrətli Kəndin edirdilər. hücumlar tez-tez yaraqlıları erməni dinə a. ad yxlr iə, s-sə aaad. aəi tkə anası təkcə Nazənim qalanardı. üst-üstə bişər, yuxalar Sacda lar. su bulaqlardan buz alıb çiyninə kuzəsini taxar, başına hörüb, ləng Səriyyş Müslümqızı Səriyyş aəigln əd Qrkn, ğəd Mrkn, ig, Ha- Ningi, Mirikənd, Ağkənd, Qarakənd, kəndi Nazənimgilin əi aəii t eid bynb emşi Oa li düşüb, elçi Ona sevmişdi. bəyənib belində at Nazənimi Vəli əəi, üəmy hç emmşi Dğa aad a çapma­ at aranda Dağda, sevməmişdi. heç düzənməyi Bəzənib, sentyabrında qətlə yetirilib. Yeddi övlad anası idi. anası övlad Yeddi yetirilib. qətlə ilin 1991 -ci sentyabrında olmuşdu. anadan kəndində Qaradağlı nunun ədlr Yya aı ççki əəlrnə çə­ çəmənlərindən çiçəkli dağın Yayda çərdilər. Quliyeva Nazənim Rəşid qıа 1955-ci ildə Xocavənd rayo­ Xocavənd ildə 1955-ci qıа Rəşid QuliyevaNazənim aəigl iəi l brid dğ-rn kö­ dağa-arana birlikdə ilə ailəsi Nazənimgil I A, ĞL ƏVƏZİ OĞUL VAR, QIZ

hy are. hy a 3 os n 4 agtr. aai who Nazanim daughters. 4 and sons 3 had They married. They epnec education. respondence she left the secondary school from 8th form. Then she received cor­ received she Then form. 8th from school secondary the left she ahd Uce ahd hn a hr iig hre las said: always father horse her a of riding support her a saw when was Rashid She Uncle bread. Rashid. baking while everyone Yu r m sn n duhe" A tee ee ay ok t do, to works many were there As daughter". and son my are "You always and summer loved She water. take and spring to go to used atd o i. h ue t hl nt ny e mte Aei bt to but Aferim mother her only not help to used She She wear. it. for and waited mountain the on flowers the from garland a make Khojavand region. She was killed on September 1991. She had seven children. seven had She 1991. September on killed was She region. Khojavand sonra Rəşid dayının cəsədi geri qaytarılıb, Ağdamın "Uzun Dərə" edilir. Dərə" "Uzun dəfn Ağdamın Xiyabanında qaytarılıb, Şəhidlər geri gündən adlanan 61 cəsədi yetirirlər. dayının qətlə Rəşid kəndində sonra Ningi yəni yaşayan sonra, ermənilər gün Bir Onu olur. həlak gələrək tuş gülləsinə düşmən kişi fevralın 17-də Qaradağlı kəndi işğal olunanda Elmidar girov düşür. düşür. girov Elmidar olunanda işğal kəndi Qaradağlı 17-də fevralın çəkilir. geri Düşmən edirlər. dəf müqavimətini quldurlarının məni Səhərisi gün onlar güclü qüvvə ilə yenidən hücuma keçirlər. Rəşid Rəşid keçirlər. hücuma yenidən ilə qüvvə güclü onlar gün Səhərisi oaəd aoudn k aaıa vou gləaa edilir. gülləbaıan avtobus aralıda km 7 rayonundan Xocavənd ölür. Onun ölümündən Nazənim çox sarsılır. Amma qarşıda daha daha qarşıda Amma sarsılır. gələrək çox tuş Nazənim gülləsinə ölümündən düşmən Sultan Onun ölür. atası uşaq 1991-ci 4 yəni yanvarında birində, hücumlardan ilin Belə idi. Sultan Na­ qardaşı də biri Onlardan zənimin alırdılar. qarşısını bunun mərdliklə isə oğulları u lial brə ədn üaisnə dayanır. müdafiəsində oğ­ 15 yaşlı kəndin alaraq silah birgə əlinə Elmidarla O, 60-ı lu əyir. yaşı ölümü qəddini kişinin Nazənimin Rəşid qızı qəbiristanlı­ ötmüş Sultanın, Qaradağlı Oğlu Onu idi. edirlər. dəfn Nazənim ğında də biri qadından 6 Ölən ail gnə varmış. günlər faciəli ai et n oe ih aai we h sw e o te horse. the on her saw he when Nazanim with love in felt Vali h nvr ie t des p Se ie t rd hre ey much. very horse ride to liked She up. dress to liked never She aai' fml lvd nmd ie I sme, h ue to used she summer, In life. nomad a lived family Nazanim's OIH GIRL BOYISH .B d br iəi tlyn qyln aiv nöqtə. faciəvi qoyulan taleyinə ailənin bir da ...Bu Xocalıdan gələn var ~ Guest from Khojaly from Guest ~ var gələn Xocalıdan Guliyeva Nazanim Rashid gizi was born in 1955 in Garadaghly villageot Garadaghly in 1955 in born was gizi Rashid Nazanim Guliyeva Bir payız günündə Ağdama yollanan 40 nəfər geri qayıdarkən qayıdarkən geri nəfər 40 yollanan Ağdama günündə payız Bir 92c ii fvaı 1-ə aaal kniə üua eə er­ keçən hücuma kəndinə Qaradağlı 15-də fevralın ilin 1992-ci

-84- BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' oswf. aai kai hd ey elbe children. well-bred very had khanim Nazanim housewife. iiad Nni Hrv n ohr rein ilgs armed villages, Armenian men courageous The other village. Garadaghli and attacked often Harov Armenians Ningi, sincere and Mirikand, careful very was marriage, after boy, a as up grew aai' bohr I oe ftee tak, n aur 19 Sultan 1991 January in attacks, these of one In Sultan, was men brother. these of One Nazanim's attacks. these prevented village the of h hd or hlrn a so ad id Se a sae b his by shaken was She died. and shot was children four had who et. u hw ol se nw ht hr ae ay rgc days tragic many are there that know she could how But death. k aa fo Koaad ein Nznm a aog dead 6 among was Nazanim region. Khojavand from away km 7 her. for waiting ol nt tn t hr n sns et s h to hs 5 er old 15years his Rashid took he Uncle so death cemetery. son's and Garadaghly her to in stand not buried could was She women. o Emdr n wn t te ees o h village. the of defense the to went and Elmidar son gi atce te ilg i te onn. ahd a so i this in shot They was withdrawn. Rashid was morning. enemy the The in village the 1992. attacked again February 15 on village hn rein ocpe te ilg. e a kle i Nni vil­ Ningi in killed was He village. the occupied 1992 February 17 Armenians on hostage when a as taken was Elmidar son His attack. ahd a rtre ad t a bre i Mry' Aeu named Avenue Martyr's in buried was it and returned was Rashid lage where Armenians were living. After 61 days, the dead body of of body dead the days, 61 After living. were Armenians where lage Uu Dr" n Aghdam. in Dara" "Uzun Müslümqızı Səriyyə s aai' vlae a srone wt Grkn, Aghkand, Garakand, with surrounded was village Nazanim's As ne n h atm 4 mn eunn fo Aha wr shot were Aghdam from returning men 40 autumn the in Once hy eusd h atcs f re Amnas o Garadaghly to Armenians armed of attacks the repulsed They .Ti i te rgc n o n family. one of end tragic the is ...This mənilərin Qaradağlıya hücumu zamanı şəhid oldu. 15 yaşlı oğlu oğlu dayandı. yaşlı 15 müdafiəsində oldu. kəndin şəhid Həbiblə atası zamanı isə Ibiş hücumu Qaradağlıya mənilərin oi bləid ilyn ğu aaı 92c i fvaı 1-a er­ 16-da fevralın il 1992-ci Qaradağlı Xanalı oğlu tapşırdılar. işləyən torpağa bölməsində kəndində Polis Qaradağlı Onu oldu. nım əəidnqydrə qtəytrln qdna br d əiə xa­ Rəhilə də biri qadından 6 yetirilən qətlə Ağdam nəfər qayıdarkən 40 18-də şəhərindən sentyabrın ildə 1991-ci olmadı. nə heç yaxşı lar cavabsız qaldı. Yalnız "hər şey yaxşı olacaq"- dedilər. Amma Amma dedilər. olacaq"- yaxşı şey "hər Yalnız qaldı. cavabsız lar xanımın kənddəki vəziyyət haqqında yuxarılara verdikləri məlumat­ verdikləri yuxarılara haqqında vəziyyət kənddəki xanımın ad. udn öü xşəti n oa bilərdi? ola nə xoşbəxtlik böyük Bundan lardı. nsnn oudn uad. əi kşnn ə eils ii Ou ya­ Onu idi. sevimlisi də ayırmazdı. kişinin işlərində ev nından Ibiş Həbib Oğlu tutardı. edərdilər. qolundan kömək anasının evdə də həm işdə, həm na lrı Ou aa ölr hyt şiə oad. ğalr d anaları­ da Oğlanları dolardı. eşqilə həyat gözləri ala Onun olardı. sevindirərdi. Əsgər məktublarını verəndə anaların sevincinə şərik şərik sevincinə anaların verəndə məktublarını Əsgər sevindirərdi. qəzetləri, jurnalları, məktubları doldurub, qapı-qapı gəzib, insanları insanları gəzib, qapı-qapı doldurub, məktubları jurnalları, qəzetləri, i i pşnn aii d, aaald Pç mdr vzfsnə ça­ vəzifəsində müdiri Poçt Qaradağlıda idi, sahibi peşənin bir yi lışırdı. Rəhilə də poçtalyon idi. Hər gün qəhvəyi rəngli çantasına çantasına rəngli qəhvəyi gün Hər idi. poçtalyon də Rəhilə lışırdı. mrgn odş Hbb s Rhlnn a ualqa n o sevdi­ çox ən uşaqlıqda lap Rəhilənin isə Həbib yoldaşı Ömür-gün gə­ düz əli-ayağı gəlin, qız "anam-bacım dolaşıb dili qaynı bağlayan lin, 6 oğul istərəm, bircə dənə qız gəlin" deməsi çin olmuşdu. olmuşdu. çin deməsi gəlin" qız dənə bircə istərəm, oğul belini 6 gəlinin lin, köçəndə gəlin Rəhilə etdi. bəxş qız bir oğlan, 6 ona gənclərindən biri olan Həbibə ərə getdi. Bir-birinin ardınca Allah Allah ardınca Bir-birinin getdi. ərə Həbibə olan biri gənclərindən I .... RI idi. yonunun Qaradağlı kəndində anadan olmuşdu. anadan kəndində Qaradağlı yonunun Qarabağ müharibəsi hər şeyi alt-üst etdi. Həbib kişi ilə Rəhilə Rəhilə ilə kişi Həbib etdi. alt-üst şeyi hər müharibəsi do­ Qarabağ ilə nəşəsi övladın 7 Evləri edirdi. davam ilə axarı öz Həyat Rəhilə 8-ci sinfi bitirdi. Kəndin sayılıb, seçilən seçilən sayılıb, Kəndin bitirdi. sinfi 8-ci Rəhilə LMN OUU APARDIQLA­ SOVURUB ÖLÜMÜN Hüseynova Rəhilə Şahmar qızı 1948-ci ildə Xocavənd ra­ Xocavənd ildə 1948-ci qızı Şahmar Rəhilə Hüseynova oaıa əə var gələn Xocalıdan 8snyb 1 18 sentyabr 99 1 -ci ildə qətlə yetirilib. Yeddi övlad anası övlad Yeddi yetirilib.1 qətlə ildə -ci Guest from Khojaly from Guest

85- -86- OUR GRIEF nilər cavanları qocalardan ayıraraq ayrı-ayrı maşınlara mindirirlər. mindirirlər. maşınlara ayrı-ayrı ayıraraq qocalardan cavanları nilər t-aa əəi ii öl açmışdılar. gözlü diri səhəri çevril­ Ata-bala insana bir yaşlı birdən-birə Sanki olmuşdu. yox də bəssüm Cavanların olduğu maşını Qaradağlıdan 2 km aralıda "Bəylik Bağı" Bağı" "Bəylik aralıda km 2 Qaradağlıdan maşını olduğu Cavanların Ermə­ düşür. əsir insan artıq 100-dən olunur. işğal kənd Axırda lər. o idi. yox parçalamışdı. didib, ürəyini onun ölümü Xanalmın Qardaşı mişdi. qələm nə qədər acizdir! qədər nə qələm örtürlər. kəndində də Ninci üstünü atıb isə suna kişini Həbib də atası İbiş İbişin idi. güllələyirlər. adamı arasında artıq onlann 30-dan saxlayır, ərazidə adlanan üllyrə. Byi aınagləəəlrnhmsn sls quyu­ silos hamısını güllələnənlərin Bağı"nda "Bəylik güllələyirlər. od H ws drco o ot fie n se esl a a post­ a was herself she and child­ office her post from of liked director she a was profession He a hood. Habib, had true. Rahila, came wish of his And husband the daughter. a and sons 6 have to her she When daughter. a and sons 6 had They village. the in respected married, her brother-in-law tied her waist with red band he wished wished he band red with waist her tied brother-in-law her married, Khojavand region. She died on 18 September 1991. She had seven children. seven had She 1991. September 18 on died She region. Khojavand r we se ae hm etr fo ter os h wr i the in were who sons their from letters them gave she when ers epd e i eeyhn. e a hs ahrs eoe son. beloved father's his was He Ibish everything. son Her in work. her at and helped home at both her helped sons Her army. moth­ of thejoy shared always She people. the newspapers, the to deliver posts and magazines, door door-to walk to used She woman. ai ifre te ueir aot h stain n aaahy vil­ Garadaghly in situation the about superiors the informed Habib vrtig il e od Bt t a nt ih. aia hnm was khanim Rahila right. not was it that But said good. government be The will answered. everything not were messages their lage, Səriyyə Müslümqızı Səriyyə bşn ümn qzb, irt o əə rmşı i üüdk tə­ üzündəki ki, artmışdı qədər o nifrəti qəzəbi, düşmənə İbişin Bu sübh çağı özü ilə fəlakət gətirmişdi. Heç bir yerdən kömək kömək yerdən bir Heç gətirmişdi. fəlakət ilə özü çağı sübh Bu üenv aiaSamriiwsbr n 98i Grdgl ilg of village Garadaghly in 1948 in born was RahilaShahmargizi Hüseynova aia iihd ihh om Se are wt Hbb h was who Habib with married She form. eighth finished Rahila etməyə təsvir sitəmlərini sığmayan təxəyyülə taleyinin ...İnsan 92c i fvaı 1-ə o gləə əə dşəl döyüşür­ düşmənlə qədər gülləyə son 17-də fevralın il 1992-ci hy ie i ti wy qie n happy. and quite way, this in lived They DEATH... BY GONE u Krbg wr etoe eeyhn. huh aia and Rahila Though everything. destroyed war Karabagh But

o imagine. to hs h wr ildi "alkBgi wr uidi sl trench. silo in buried were Baghi" "Baylik in killed were who Those 30 men. Ibish was among them. Habib was shot in Ninji village. village. Ninji in shot was Habib them. among was Ibish men. 30 (nobleness garden) 2 km away from Garadaghly and shot more than more shot and Garadaghly from away km 2 garden) (nobleness as a hostage. Armenians separated youth from the olds. They They Baghi" olds. "Baylik the named territory from the in youth youth with separated car the Armenians stopped hostage. a as se wt isl. hr ws o hl fo ayhr. n 17 On takes were But anywhere. men 100 bullet. than from last More end. their the at help till occupied was enemies not village with the was fought they 1992 There February itself. with aster fte village. the of ment, was killed during the attacks to Garadaghly on 16 February February 16 on Garadaghly to attacks the during killed was ment, aaahy Kaay wo okd n aaahy oie depart­ Police Garadaghly in worked who Khanaly, Garadaghly. gdm ih 0 e o 1 Spebr 91 Se a bre I from buried was returning She 1991. while September killed 18 were on men who 40 women with Aghdam dead 6 among 1992. 15 years old Ibish and his father Habib stand on the defense defense the on stand Habib father his and Ibish old years 15 1992. ...How the pen is helpless to describe the torture that even hard hard even that torture the describe to helpless is pen the ...How hy i nt i o ta de Bt h mrig ruh te dis­ the brought morning the But die. that on die not did They Xocalıdan gələn var Guest from Guest Khojaly var gələn Xocalıdan -87- -88- 'BİZt YAŞADAN HƏSRƏTDİ f<

Л ad. öəlrqpımz qızarırdı... qıpqırmızı Çörəklər yapdı. masın". olan nə cavanlıq bilmədim "Heç ilə anası qızcığaz çalışardı. itirən atasını çiyin-çiyinə yaşlarında Kiçik birlikdə verərdi. təsəlli nə uud. ədrbşna öə iiə Fnrxnm saprə vurub snayperlə atəşə xanımı Fənar qurğularından bişirən qrad çörək başında pulemyotlardan, Təndir çaplı tutuldu. iri lərzə­ yer-göy Kənd Birdən gəldi. bacarmırdı. yə kişilər qor­ Onunla davasından çomaq çəkinirdilər. xanımın xub, Fənar Onlar idi. erməni təndirə Qonşuları yayaraq kündələri qalayıb, Təndiri yoğurdu. xəmir teşt aı a iııd a aıad k, qy şqaı kməə gr qal­ geri kimsədən uşaqlarım "qoy Gecəni-gündüzə ki, çalışardı da gəlmişdi. işığında ay dünyaya qatıb qızı quran bir ailə oğlu, ilə 7 dayı xanımın Məhəmməd Fənar çəkərdi. çiyinlərini şeydir"-deyərək öz-özü- çəkib tez-tez misalını olar" az ömrü günün "Yaman iş­ eşitdiyi kolxozda qoyub yarımçıq məktəbi ya­ Fənar Təkcə öyrənən bilmədi. oxuya oxumağı qə­ o məktəbi zıb, orta daha Gün-güzəran Fənar ki, düşərdi. ağırlaşdı atılıb dər sevincindən Fənar balaca panda titrəmiş­ vücudu kiçik eşidəndə sözünü müharibə kimi yaşıdları ra lüülr Fnrxnm brqrı üd oaədknid torpa­ kəndində Xocavənd gündə qarlı bir xanımı Fənar öldürürlər. ləməyə başladı. O, xırmanda taxıl döyüb, sovururdu. Böyüklərdən Böyüklərdən sovururdu. döyüb, taxıl xırmanda O, başladı. ləməyə ta­ cadı Qara qalmışdı. bomboş təknəsi çörək anasının gündən O di. a tapşırırlar. ğa a Fnrxlnn mü kimi. ömrü xalanın Fənar Lap b H E l I P J Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Təndirin istisi vurduqca Fənar xanımın yanaqları allanmışdı. allanmışdı. yanaqları xanımın Fənar vurduqca istisi Təndirin Qarlı bir yanvar günü idi. Fənar xanım qollarını çırmayıb, bir bir çırmayıb, qollarını xanım Fənar idi. günü yanvar bir Qarlı .V tniə aımş üdlr ıaı-ıaı kmr döndü. kömürə qızarıb-qızarıb kündələr yapılmış təndirə ...Və ^ •'■yfjüjI cavənd rayonunun Xocavənd kəndində anadan olmuşdu. anadan kəndində Xocavənd rayonunun cavənd 1991 -ci il yanvarın 28-də qətlə yetirilib.qətlə 1991 il yanvarın28-də -ci atsn gtrb ətb gdnə ic i son­ il bircə gedəndən məktəbə götürüb çantasını Nəzərova Fənar Nəriman qızı 1932-ciil martın 10-da Xo­ 10-da martın qızı 1932-ciil Nəriman Fənar Nəzərova əa ik əə nsnn ül praa tikdiyi parçadan güllü anasının dəfə ilk Fənar ÖÜƏ ÖMŞ KÜNDƏLƏR DÖNMÜŞ KÖMÜRƏ began to shot. Fanar khanim died from the sniper. She was buried buried was She sniper. the from died khanim Fanar shot. to began aa Khanim. Fanar n hjvn village. Armenians Khojavand shuddered. in is everything suddenly But her. overcome of Fanar khanim. She was very strong women and nobody could could nobody and women strong very was She afraid khanim. were They Fanar Armenians. of were neighbors Her bread. bake to ed h mrid ih nl Mhma ad a 7 os n a daugh­ a and sons 7 had and ter. Muhammad Uncle with married She when she was child. She did not know when her childhood passed. passed. childhood her when know not did She child. was she when n-lo. h awy cle href on y eetn "fe adied father her "After as mother hr repeating with by worked She down calm". a herself comes storm calmed always She ing-floor. col­ the to went She poverty. of because school the to go not could etv fr t wr. h trse cr ad inw n h thrash­ the in winnow and corn threshed She work. to farm lective War began. As other children she was very afraid. Their terrible terrible even She eat. Their to bread afraid. find not very could She was war. this she with began days children other As began. War hjvn ein She region. Khojavand ...And bread in the oven converted into charcoal. As a life of of life a As charcoal. into converted oven the in bread ...And t a soyJnay Fnrkai kedd og. h want­ She dough. kneaded khanim Fanar January. snowy was It She was studying in the second form when The Great Patriotic Patriotic Great The when form second the in studying was She UN DOUGH BURNT Nazarova Fanar Nariman gizi Nariman Fanar Nazarova oaıaıgln var gələn Xocalıdarı was ildo 8Jnay 1991. January 28 on killed was born in 1932 in Khojavand village of Khojavand in 1932 in born Guest from Khojaly from Guest

-90- OUR GRIEF Xankəndinə gedəndə Xocalıdakı magistral yolda Şövkət Şövkət yolda Şuşaya, dəfə magistral hər ilə Xocalıdakı Uşaqları gedəndə hünərdir. Xankəndinə böyük böyütmək əciid qlıı yal ei ötrri "u vn künc-bucağı evin "Bu göstərərdi. evi eyvanlı qaldığı gəncliyində ern lrı Əvr üli ik aıdc Şvəə vurulur. Şövkətə baxışdaca ilk müəllim Ənvər olardı. heyran geyinib sahələri gəzərdi. Kənd camaatı Şövkətin işgüzarlığına işgüzarlığına Şövkətin camaatı Kənd gəzərdi. sahələri geyinib ökt oaəd ədn gln köçür. gəlin kəndinə Xocavənd Şövkət əiy ülmqızı Müslüm Səriyyə Onların 9 övladı dünyaya gəlir. Doqquz uşağı saxlayıb, saxlayıb, uşağı Doqquz gəlir. dünyaya övladı 9 Onların gündə, eyni anda şəhid oldular.... şəhid anda eyni gündə, şəhərində anadan olub. anadan şəhərində rayonun Xocavənd kəndində dünyaya göz açıb.göz dünyaya kəndində Xocavənd rayonun Bu xanımlar Qarabağın ilk şəhid qadınlarıdır. şəhid ilk Qarabağın xanımlar Bu aouu Muğanlı, rayonunun tezdən yuxudan qalxar, ayağına rezin çəkmə çəkmə rezin ayağına qalxar, yuxudan sübh qalar, evdə tezdən bir eyvanlı keçən yaxınlığından zq i knd ilmk e d aa deyildi. asan də lap yolun magistral heç Xocalıda idi. işləmək işi kişi də Peşəsi kənddə bir uzaq olur. Təyinatla Xocalıya gəlir. Gənc bir qız üçün üçün qız bir Gənc gəlir. Xocalıya daxil Təyinatla Texnikumuna olur. Təsərrüfatı Kənd Ağdamdakı ağacları, gülləri çox sevdiyindən Muğanlı Muğanlı sonra sevdiyindən bitirdikdən məktəbi çox yeddiillik kəndindəki gülləri ağacları, övladın xudaya, sənə "şükür eşidiləndə, qığıltısı idi. Heç bir çətinlikdən qorxmazdı. Təbiəti, Təbiəti, qorxmazdı. çətinlikdən bir çalışqan Heç fərasətli, qoyur. idi. diribaş, Şövkət uşaqlıqdan Adını lap Şövkət deyir. daddım" şirinliyini LARI uqdna ütlfmknad ndnoslrd, eyni olsalar da,anadan məkanlarda müxtəlif qadınlar Bu övladıvar Rozanın3 idi.3, Qəndabın 9, Şövkətin Xocavənd ildə qızı 1960-cı Heydər Roza İbrahimova Onların hər üçü 1988-ci il yanvarın 19-da qətlə yetirilib. qətlə 19-da il yanvarın 1988-ci üçü Onlarınhər həmin ildə 1955-ci qızıİnqilab Qəndab Hüseynova Xocavənd ildə 1932-ci qızı Bəndalı Şövkət Namazova ...Bəndalı kişinin ocağında ilk dəfə körpə körpə dəfə ilk ocağında kişinin ...Bəndalı QADIN­ ŞƏHİD İLK QARABAĞIN

iə öə təəi ədəii oaı, ümn ln keçəcək. əlinə düşmən boşalıb, kəndlərimiz etməsəniz kömək bizə Səlahiyyət sahiblərində kəndi müdafiə etməyi tələb edirlər: "Əgər "Əgər edirlər: tələb etməyi müdafiə kəndi sahiblərində gedir. Ağdama Səlahiyyət birlikdə Rozayla və Qəndab atıb, başına kəlağayısını Silahsız-sursatsız, əliyalın camaat çarəsiz qaldığı bir vaxtda Şövkət Şövkət vaxtda bir qaldığı çarəsiz camaat əliyalın Silahsız-sursatsız, ai ou. əal dı i gnə r gdr 3 şq ns olur. anası uşaq 3 gedir, ərə gəncə fakültəsinə bir adlı dil-ədəbiyyat Rəfael olur. daxil Qiyabi Universitetinin doymazdı. Dövlət mütaliədən Azərbaycan Roza yolla olunur. təyin müdir bağçasına ülii şəid. z or Xcvn knid tz tkln uşaq tikilən təzə kəndində Xocavənd sonra Az sinif ibtidai işləyirdi. müəllimi kəndindəki Əmirallar bitirmişdi. diplomla qırmızı oranı tüfəng kəndin müdafiəsində dayananlara baş çəkir, onlara mənəvi mənəvi yaradırg onlara çəkir, yüksəkliyi ruh baş olur, dayaq dayananlara müdafiəsində kəndin tüfəng döyüş paltarı geyinir, çiynində ərindən yadigar qalmış təklülə təklülə qalmış yadigar ərindən çiynində başlayanda geyinir, hadisələri paltarı Qarabağ edir. döyüş gələni əlindən üçün etməməyi Qəndab faciədən çox sarsılsa da, övladlarının atasızlığı hiss hiss atasızlığı övladlarının da, sarsılsa çox faciədən Qəndab mədəniyyət evi həmin dövr rayonun intellektual mərkəzinə çevrilir. mərkəzinə intellektual rayonun dövr həmin evi mədəniyyət günlərində, boş vaxtlarında buraya axışır. Xocavənd kənd kənd Xocavənd axışır. buraya vaxtlarında boş günlərində, edir. Mədəniyyət evində bir canlanma yaşanır, insanlar istirahət istirahət insanlar yaşanır, canlanma bir evində Mədəniyyət edir. Universitetinin kitabxanaçılıq fakültəsinə aparır. Universiteti Universiteti olur. aparır. müdiri evinin mədəniyyət fakültəsinə kənd Xocavənd sonra bitirdikdən kitabxanaçılıq Universitetinin kitablardan əl çəkməzdi... Bu sevgi onu Azərbaycan Dövlət Dövlət Azərbaycan onu sevgi Bu çəkməzdi... əl kitablardan tarixi kitabları seçər səhərə qədər Vətən sevgisindən bəhs eləyən eləyən bəhs sevgisindən Vətən qədər səhərə seçər basmış kitabları toz tarixiqaçar, Qəndab kitabxanaya vardı.ilə yolları kənd qabiliyyəti tozlu-torpaqlı gün demək hər şer avazla gözəl, Onun seçilərdi. euaı olmuşdular... deputatı Şövkətin nənəsi Gülxanım və kiçik bacısı Şərəf Dağlıq Qarabağın Qarabağın Dağlıq Şərəf bacısı satmaram"-deyir. kiçik yada və ataram, Gülxanım "itə nənəsi Şövkətin dəyişmir, ilə evi erməni evini i df d osn şqaı ynna ö yş axıtmır. yaşı göz yanında uşaqların olsun də dəfə bir əi üü dğa d" dyri Şvə ald çx id idi. ciddi çox amma itirir, ailədə erkən yoldaşını Şövkət həyat O, sevərdi. deyərdi. çox örtməyi idi"- Kələğayı doğma üçün mənim əlknn i admııd oms olr rht buraxmır. rahat onları olması addımlığında bir birləşdirir. Təhlükənin qadını fədakar üç bu dərdi Qarabağ oa əcdk mkəəəə eaoi enkm ai olub, daxil Texnikuma Pedaqoji məktəbəqədər Gəncədəki Roza Bir-birindən rəngarəng konsert, teatr və digər tədbirlər təşkil təşkil tədbirlər digər və teatr konsert, rəngarəng Bir-birindən ...Qəndab kitab həvəskarıydı , mütaliəni sevərdi. Orta məktəbdə məktəbdə Orta sevərdi. mütaliəni , həvəskarıydı kitab ...Qəndab Qarabağ hadisələri başlayanda Şövkət Xocavənd rayonundakı rayonundakı Xocavənd Şövkət başlayanda hadisələri Qarabağ Xocalıdan gələn var Guest from KhojaIу from Guest var gələn Xocalıdan ədbn əa ylaı aə vooi qzsna əa olur. həlak qəzasında avtomobil Yavər yoldaşı həyat Qəndabın -91- -93- Guest from Khojaly Xocalıdan gələn var ...Gandab ...Gandab liked reading very much. She was a distinctive pupil They had nine children. It is difficult to bring up nine children. When Karabagh events took place, Shovkat did not change her She used to organize concerts, theatres, and other events. People Gandab's husband Yavar died in a car accident. Though she was Rosa entered to the pre-school pedagogical technical school in Karabagh grief joins these three selfless women. They were not quiet because of this danger. Shovkat together Khojaly village. She always took children to work used and to on show them the a way house to near the the highway field where she she once lived. house in Khojavand villagewould with give Armenian it house. to She said: dogs "I Karabagh... rather than enemies". Shovkat's aunt She was very serious. She lost in her husband front earlier of the but children. never cried Gulkhanim and her little sister Sharaf were the deputies of Daghlig- at the school. Gandab used to go to the library and choose histori­ to motherland. This love took of her Azerbaijan to State the University. faculty She became of a director library of science Khojavand cal books. She read them all day long. She liked to talk about love Khojavand Cultural House became an intellectual center of the Cultural House after graduating the university. used to go to the cultural house in region. their free time. That period, shaken from his death, she did everything in order not to sadden her children. When Karabagh event began, she wore took a soldier her cloth, husband's rifle and the visited village those who and encouraged were on them... defense of Ganja and graduated this technical school She with worked distinctive as diploma. a teacher in elementary school in Amirallar village. Khojavand village. Rosa liked reading very much. She entered to She then was appointed as the a correspondence director department to of the the kindergarten faculty man named of in Rafael Language and had three and children. Literature of the Azerbaijan State University. She married with a

in in Khojavand 1955 1955 bom in born in 1960 in Khojavand was was was was ______born932 in in Mughanli о!village 1 was was Geri qayıdarkən Ağdama göndərilən bu beş nəfər soyuq bir Thrice Thrice ofthem were killed on January 19 1988. These women were first mar­ Though these women were born in different regions, they died on the same ...When Uncle Bandali had his first child, he thanked God for Shovkat had 9, Gandab had 3 and Rosa had 3 children. ...Şəhidliyin ilkini olan bu qadınlar hələ heç bir yaradıcı adamın Namazova Shovkat Bandalygizi FIRST WOMEN MARTYRS OF KARABAGH Hər üç qadın Xocavənd kəndində torpağa tapşırılır. Kənd Səriyyə Müslömqızı village village ofthat region. İbrahimova Rosa Haydargizi day on the same moment. she liked flowers, trees, nature school. very She came much to Khojaly she by appointment. entered It was not to easy for a the Every morning she woke up at dawn and went to the field. The tyrs tyrs of Karabagh. edib bir damın altında yaşayır. Rozanın da 3 övladı anasızlığa heç Kənd hər gün toplardan olan atəşə butulkaları tutulur. azərbaycanlılar Yandırıcı maddələrlə yaşayan dolu kəndlərə atıb, partlayış Khojavand region, Hüseynova Gandab Ingilab gizi city. this child and named bright her since Shovkat. her childhood. Shovkat was She never very clever was afraid and of Aghdamdifficulty. Agricultural As Technical School after she finished secondary young girl to work in un-known work. village. She Her profession lived was in a man a house with a porch near highway in Khojaly.countrymen were very astonishedShovkat with at the her. first Anvar sight. Shovkat muellim married loved with him and moved to qələminin mövzusuna çevrilməyib camaatının təkidi ilə Xocavənddə Şövkət dəfn olunur. doğulduğu Muğanlı kəndində yox, yanvar günündə bələnir. həlak olurlar. Şövkətin ovuclayıb Bəmbəyaz qızı yığır qar Aygün ki, qıpqırmızı bacılan kiçik anasının olmalanna görməsin. qana al-qanına Qəndabın baxmayaraq 3 bulaşan qohum-əqraba övladı da himayəsindən qan çox cür imtinaalışmır. törədirlər. Özünümüdafiə dəstəsinə silah-sursat verilməlidir".

„/aıeuseH n v q v Sva щ я „ -92- -94- OUR GRIEF o i Mgal vlae u i Khojavand. in but village Mughanly in not patron­ the refused they little, very were children Gandab's Though bottles throwing by houses enemies. our the burn by They occupied day. be every will village shot the They us, help not do you in Khojavand. With insistence of countrymen, Shovkat was buried buried was Shovkat countrymen, of buried were insistence women With three Khojavand. these All in grief. this chil­ stand three not Rosa's could house. a dren in this. alone stayed see and to relatives their sisters of age her want not did She snow. col­ bloody daughter the Shovkat's lected Aygun, blood. red with covered Snow day. Self-defense to ammunitions give to have group." You explosive. with "If village. the defend to superiors the demanded They helpless. and h frt martyrs. first the with Gandab and Rosa went to Aghdam when people were armless, armless, were people when Aghdam to went Rosa and Gandab with əiy ülmqızı Müslüm Səriyyə While returning back, these five people died on a cold January January cold a on died people five these back, returning While ...There is not any subject about these three women who were were who women three these about subject any not is ...There yotla Bakıya göndərirlər. Cəmi 3 gün yaşayır Validə... yaşayır gün 3 Cəmi göndərirlər. Bakıya yotla aaıa adrlr Vldnn əiyt aı odğna ou vertol­ onu olduğundan ağır vəziyyəti Validənin çatdırılır. xanasına ı. əd cm 7 ioer amş vou lnə vurur... ləngər avtobus qalmış kilometr 7 cəmi Kəndə yır. a ətn db kniii ə şa eəəlr- eilr İtyr sa­ verirlər. İxtiyar söz deyirlər. olacağına yaxşı şeyin edəcəklər"- hər işğal də qanımı­ də hibləri bizi kəndimizi ermənilər edib, etməsəniz qəltan kömək za bizə Əgər aldı. əlimizdən məsini tələb edirlər. "Bir ov tüfəngimiz vardı, onu da rus əsgərləri əsgərləri rus da onu vardı, tüfəngimiz ov "Bir veril­ silah-sursat edirlər. adamlara tələb Əliyalın məsini yollanırlar. ora avtobusla üçün ağır olduğunu Ağdamdakı səlahiyyətli nümayəndələrə bildirmək bildirmək nümayəndələrə səlahiyyətli Ağdamdakı olduğunu ağır i aallrnn ülsn tş gəlirdi. tuş ermə­ gülləsinə an hər yaraqlılarının əhali Dincni idi. çətin gediş-gəliş olduğundan əhatəsində az, aaai, ədud Qvxn Mşaa v başqalarının və Muşkabat Qovaxan, Kəndxurd, Baravatin, ğarza, a omsn Öü oua imdm qy aaaı ouu" dedi. oxusun"- balalarım qoy bilmədim, oxuya möh­ Özüm çörəyə olmasın. parça bir tac balalarım "Təki bilmədi. olduğunu nə cəlmək payız­ basdırdı, şitil şumladı, yer alıb bel əlinə çalışdı, kolxozda yıb, ad eədy trvz əəlr odrb mşnaaykəi Din­ yüklədi. maşınlara doldurub, səbətlərə tərəvəzi becərdiyi da da gəldi. Bir çətən külfəti saxlamaq üçün Validə xanım qollarını çırma­ qollarını xanım Validə üçün saxlamaq külfəti çətən Bir gəldi. edərdi. bərbərlik köşkdə bapbalaca kişi Həmid Atası u yğrı Vld xnm u-u 4c snə əə oua bilmişdi. oxuya qədər sinfə 4-cü vur-tut xanım Validə yığardı. ruq dılar. gündüz ana-bala əl-ələ verib, göz oxşayan xalçalar, kilimlər toxuyar­ kilimlər xalçalar, oxşayan göz verib, Gecə- əl-ələ ana-bala gündüz öyrənərdi. toxumağı xalça baxaraq, anasının əllərinə Validə oturdaıdı. böyründəcə də Validəni öç xnm aa uu, aç txyr balaca toxuyar, xalça qurub, hana xanım Qönçə ildə qətlə yetirilib. Altı övlad anasıidi. yetirilib.qətlə övlad Altı ildə uu Qrdğıknid ndnou 1 etar 1991-ci 18sentyabr olub anadan Qaradağlıkəndində nunun , elqn aouu Xlc ədnə opğ tapşırıldı. torpağa kəndində Xalac rayonunun Beyləqan O, .Eə rd d uyuyur. da orada ...Elə .Mydə ütüt qlqaı. aaıa Adm əkz xəstə­ mərkəzi Ağdam Yaralılar qalaqlanır. sa­ üst-üstə nə ...Meyidlər fələk gör say, saydığını Sən dönürlər. geri ümidlə Onlar aaa mhrbs bşaad Qrdğı 5 rəi əd Qa- kəndi erməni 15 Qaradağlı başlayanda müharibəsi Qarabağ 1991-ci ilin payızında 40 nəfər Qaradağlı sakininin vəziyyətinin vəziyyətinin sakininin Qaradağlı nəfər 40 payızında ilin 1991-ci dünyaya qızı 4 oğlu, iki oldu, anası oğul-uşaq gedib, ərə Validə ıd hn axsna trr yya s kladn öütə, mo­ böyürtkən, kollardan isə yayda oturar, arxasında hana Qışda alq alrna tkli dxaaıd anası daxmalarında tikilmiş daşlarından Çaylaq ÜLY TŞ ƏƏ ÜMİD GƏLƏN TUŞ GÜLLƏYƏ oaıa əə var gələn Xocalıdan Babayeva Validə Həmid qızı 1932-ci ildə Xocavənd rayo­ Xocavənd ildə 1932-ci qızı ValidəHəmid Babayeva Guest from Khojaly from Guest

95- -96- BİZİ YAŞADAN flƏSRƏTDİ' h qie onrmn ee ujce t te ht f armed of shot the to subjected were countrymen quite The school". to go and clever be to them want I but read, not could o hl u, rein wl ocp or ilg ad il s - they - us" kill and village our occupy will give Armenians to us, them help ask not They Garadaghly. of situation the about bodies as Armenians. such villages other. and Armenian Mushkabat 15 Govakhan, with Kandkhurd, Baravatin, surrounded Gagharza, was it as village would "Isay: to used She was. rest what knew never She tive-farm. stall. little a in hairdresser a was Hamid father long. and day weave all to how carpet her weaved taught They Gonja carpet. a mother Her stones. river-bed from ed people were brought to the Aghdam Central Hospital. Valida was Valida Hospital. Central Aghdam the to brought were people ed do you If it. took soldiers Russian but rifle a had "We ammunition. I need. in be to them want not do I children. my for everything do collec­ the in worked khanim Valida family, her after look to order Her years. four for only school to went khanim Valida summer. Khojavand region and died on 18 September 1991. She had children.six had She 1991. September 18 on died and region Khojavand ey a s se a tkn o au y eiotr Se ie only lived She helicopter. by Baku to taken days... three was she so bad very reeled... bus their village, the reach to km 7 left alright. be will everything that promised They said. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə They returned with hope. But man proposes, God disposes. It wasIt disposes. God proposes, man But hope. with returned They Garadaghly go to difficult was it began, conflict Karabagh When n uun 91 4 mn et o gdm o nom competent inform to Aghdam to went men 40 1991, autumn In In daughters. four and sons two children: had and married Valida in blackberry gather and winter in carpet a weave to used She built houses a in mother her with lived she child was she When h ws uid n hlj ilg o elgn region. Beylagan of village Khalaj in buried was She HOPES SHOT ... The dead bodies were heaped up one on another. The wound­ The another. on one up heaped were bodies dead The ... village Garadaghly of in 1932 in born was gizi ValıdaHamid Babayeva .Se les hr still. there sleeps ...She

ç aı ei hm iii hm ə aıı idilər. qadını də həm kişisi, həm evin qadın üç ğısına qalmaq hünər istəyir. Əjdər əminin qulağı yaxşı eşitmirdi. Bu Bu eşitmirdi. yaxşı qulağı əminin Əjdər istəyir. hünər qalmaq ğısına i. e qz ii ğlaı üyy glr Ydi şğ sxaa, qay­ saxlamaq, uşağı Yeddi gəlir. dünyaya oğulları iki qız, Beş dir. dolarmış... gözləri Qaragözün də oadlr 15-i lə aaögl aaaly köçürlər. Qaradağlıya Qaragözgil ildə 1951-ci boşaldılır. doğulduğu Vərəndəli kəndi ermənilər tərəfindən tərəfindən ermənilər kəndi Vərəndəli xanımın doğulduğu Qaragöz süzmüşdü. götürüb qol xala mər ad. ğuEyr o db glngtrnə Məx­ gətirəndə, gəlin edib, toy Elyara Oğlu vardı. nkəi aı, əə bzvaı lıa buraxardılar. altına buzovları təpəl sağıb, İnəkləri əə, ös ötürərdi. köks yərək, d. əəi rd aa, xaı a rd salardılar. orada da axşamı açar, orada Səhəri idi. vmn aıaals osyı ədm lad" de­ olmazdı"- dərdim olsaydı böyüyüb, başıpapaqlısı oğlum evimin "Bircə salmışdı. Maarifə mehri­ oğlu ni itirdiyindən erkən çox Salmanı yoldaşı yat əvntk ılnrıa. əiə əi i orta il Hə­ 7 bilirdi. oxumağı cəmi Yazmağı, oxumuşdu. Səbiqə məktəb fırlanardılar. pərvanətək na qoynu nə yaman istiymiş" - deyər, başlarına başlarına deyər, - istiymiş" yaman nə qoynu na şqa eəaaaıı onnaytrıa. "A- yatardılar. qoynunda analarının gecə o Uşaqlar əilrnə ou-şqaı aac sevinərdilər. yamanca oğul-uşaqları Gəlişlərindən ə oad. od-üüd, i d bayramlarda. də bir Toyda-düyündə, olardı. mək ümyə ou lrı Olr knd a-z gör­ az-az kənddə yağla, Onları pendirlə, olardı. içi dolu Xurcunun süzməylə gələrdi. qadın üç iplərdən hörülmüş xurcunları çiyinlərinə aşırmış aşırmış çiyinlərinə xurcunları hörülmüş iplərdən nun Vərəndəli kəndində anadan olub, anadan Vərəndəli kəndində nun anası idi. oğul bir olub, anadan Qaradağlı kəndində yonunun anası idi. cavənd rayonunun Qaradağlı kəndində anadan olub, iki övlad iki olub, anadan kəndində Qaradağlı rayonunun cavənd lə öü ödkəi aaal knid Ədr iioa r ge­ ərə Şirinova Əjdər kəndində Qaradağlı köçdükləri ötür İllər düşən­ yadına kəndi Vərəndəli keçən illəri uşaqlıq Acılı-şirinli əmrn ə öüü aıqrs brə oğlu bircə ağı-qarası gözünün də Məxmərin Ferma onların həm evləri, həm də iş yerləri yerləri iş də həm evləri, həm onların Ferma Fermadan kəndə çıxan yeganə cığırla alabəzək alabəzək cığırla yeganə çıxan kəndə Fermadan Hər üçü 28 iyun 1991 -ci ildə yandınlıblar. 1991 ildə -ci iyun 28 üçü Hər Şirinova Qaragöz Həvil qızı 1936-cı ildə Xocavənd rayonu­ Xocavənd ildə 1936-cı ŞirinovaqızıQaragöz Həvil ra­ Xocavənd ildə 1928-ci qızı Məcid HüseynovaMəxmər ADRLI CƏSƏDLƏR YANDIRILMIŞ Hüseynova Səbiqə Mürsəl qızı 1936-cı il iyulun 1-də Xo­ 1-də il iyulun 1936-cı qızı Mürsəl HüseynovaSəbiqə oaıa əə var Xocalıdangələn 7 övlad anasıövlad idi. Guest fromGuest Khojaly

-97- OUR GRIEF iii aaal knidk qbrsalqa ən etmişdilər. dəfn qəbiristanlıqda kəndindəki Qaradağlı bitişik qo- bütün gələndə Xalam idilər. qohumcanlı çox Hamısı bilmirdim. tapmadığından, ana-balaların cəsədləri bişmişdilər. Onları eləcə də, də, eləcə Onları bişmişdilər. cəsədləri ana-balaların tapmadığından, Cə­ yandırmışdılar. da tayalarını açaraq Ot balonunu vurmuşdular. qaz od isə tullayıb, sonra içəri güllələmiş, adamları yandırıb, mam yerlə­ aralıda az bir Bizd?n bürünmüşdü. oda-alova yan Hər dular. qurban, sənə "Xalan öpərdi. alnımdan yun toxuduğu geyindirib, mənə ayağıma unutmamışam, corabı heç bilmirdi. dadını qurtara pendirinin boşaldıb, motal O, Xurcununu gətirərdi. pay da yata hum-əqrabaya Gecə sevinirdim. elə yer­ bir gələndə xalamla Kəndə idi. Məxmər Bəlkə qaldıqlarından xalam də bilirdim. doğmaca xalam də mənim üçünü da, Məxmər olsa istəyirdim. çox hamısını dınların region. She had seven children. seven had She region. holidays. When they came to the village their sons and children children and sons their village the and to weddings came in they Only When village. carpet-bag. the the in inside holidays. them butter find cheese, hardly was could You There farm. from come olmuşdu? sədlər külə dönmüşdü. Qaragöz oğlu iltifatı qucaqlamağa macal macal qucaqlamağa iltifatı oğlu Qaragöz dönmüşdü. külə sədlər fer­ ermənil?r ki, oldu M?lum axışdı. ora qalx­ camaatı tüstünün kənd gör?n qapqara dığını fermasından kolxozun adma Nərimanov şən tut­ atəşinə raket və top “Yayın kəndi xatırlayır: ermənilər belə 28-də günü iyunun o idi, Adil gırhagırı Hacı üşüməsin". ayaqlann qoy hjvn einadhdto children. two had and region Khojavand mothers. They use to say: "How hot is the arm of our mother". mother". our of their arm the of is arms hot the "How in say: slept to children use night They That mothers. happy. veiy were son.a had and region Khojavand o rt n ed A se othrhsadvr al, h lvd her loved she early, very husband her lost she As read. and how write knew She to form. seventh till only school secondary went Sabiga Səriyyə Müslümqızı Səriyyə ürt zzv u aılra dnşna o kvəd: B qa­ "Bu kövrəldi: çox danışanda qadınlardan bu Əzizov Nüsrət l hs wmn eebrto 8Jn 1991. June 28 on burnt were women these All he wmn ih aptbg ln oe ter hudr sd to used shoulder their over flung carpet-bag with women Three BODIES BURNT Hüseynova Makhmar Majid gizi was born m 1928 in Garadaghly village of Garadaghly in 1928 m born was gizi Majid Makhmar Hüseynova nə sözü son qadınların bu kədərlənən sevinən, birgə ...Görəsən, Hüseynova Sabiga Mursal gizi Mursal Sabiga Hüseynova Shlrinova Garagoz Shlrinova

Haw'/ iiwsbr n 96i Varandatyvillage Khojavand inin 1936 in born was gizi was born in 1 July 1936 in Garadaghly villageof Garadaghly in 1936 1 July in born

burnt together. Their bodies buried together in the cemetery near the near cemetery the in together buried bodies Their together. burnt farm, the burnt Armenians farm smoke. the saw to they run when People fire. Narimanov on was after Everywhere village. the fire to aaahy village". Garadaghly they iltifat, son her The embraced fired. Garagoz and As ash. farm the became bodies inside dead gas-bag threw they people; the shot began Armenians June 28 On day. summer remember hot Adil was Haji "It forehead." my night: from that me kissed and sock wool helping bring to used aunt My lovely. very were them of All night. o e rltvs I tl rmme tse f ht hee Se ae a gave She cheese. that of taste remember still I relatives. her to a vr hpy hn hy ae o ilg. cud o sep at sleep not could I village. to came own they my when as always happy I them of Makhmar. very with all together was lived accepted they I because aunt, Maybe, own aunts. my was Makhmar about these women: "I loved these women very much. Though Though much. very women these loved "I women: these about hlrn Uce ja hd a polm Tee he wmn were women house. the three of These woman problem. and man ear both had Ajdar Uncle children. had five daughters and two sons. It was hard to look after seven seven after look to hard was It sons. two and daughters five had aadl .. Varandil. family. aao mvd o Garadaghly. to moved Garagoz hl tm tee Te ue t ml cow. a milk to used They there. time whole fe te family". the after son Maarif. She always said: "I wish my son to grow up and look look and up grow to son my wish "I said: always She Maarif. son Nusrat Azizov always became very sensitive when speaking speaking when sensitive very became always Azizov Nusrat She married with Ajdar Shirinov from Garadaghly village. She She village. Garadaghly from Shirinov Ajdar with married She aao ue t cy hn h rmmee hr hlho in childhood her remembered she when cry to used Garagoz aadl ws cuid y rein ta i wy n 1951 in why is that Armenians by occupied was Varandaly aha hd ny n sn Hr o Eyr are ad a a had and married Elyar son Her son. one only had Makhmar The farm was their work place and home. They spent their their spent They home. and place work their was farm The Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan .I odr wa ws h ls wr o hs tre women? three these of word last the was what wonder, ...I 99- -100- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ ad - aaald df etdilər. dəfn Qaradağlıda - paqda on t Aha. h ws n o te da wmn Se was She women. dead 8 the of one Garadaghly. in was buried She Aghdam. to going nəfərin arasında Rəxşəndə ana da var idi. Qətlə yetirilən 8 nəfər tor­ nəfər doğulduğu da 8 Onu anaydı. yetirilən Qətlə Rəxşəndə yaşlı 89 idi. də var biri da qadından ana Rəxşəndə arasında nəfərin gecə-gündüz deyib bala"- ay idi, mənim "ölüm əyildi, qəddi dənin Khojavand region. She died on 18 September 1991. She had three children.three had She 1991. September 18 on died She region. Khojavand there. were who men 40 those among was her after days Rakhshanda 71 death grief. this stand daughter's not could and upset very was she the to going was he while - War. them" feed Patriotic to Great best my do will I dren; fəryad qopardı. Qızının ölümündən 71 gün sonra Ağdama gedən 40 40 gedən Ağdama sonra gün 71 ölümündən Qızının qopardı. fəryad Səriyyə AAüslümqızı hs gae wr na ec ohr I odr f hr ae still are there if wonder I other. each near were graves Those 1991, June 28 on Sabiga daughter her burnt Armenians When Rakhshanda said to her husband Mursal: "Do not worry for chil­ for worry not "Do Mursal: husband her to said Rakhshanda MERCY NO KNOWS ENEMY Hüseynova Rakhshanda Bayram gizi Bayram Rakhshanda Hüseynova dururmu? məzarlar o görən indi qoşaydı, qəbirlər Onda DÜŞMƏN aouu Qrdğıknid ndnou. 18sentyabr olub. anadan kəndində Qaradağlı rayonunun AA A BAXMIR DA YAŞA 1991 -ci ildə qətlə yetirilib. Üç uşaq anasıuşaq idi. Üç yetirilib.qətlə 1991 ildə -ci da erməni quldurları yandırandan sonra Rəxşən- Rəxşən- sonra yandırandan quldurları erməni da qoymayacağam". yır: "Nigaran qalma, uşaqlan korluq çəkməyə çəkməyə korluq uşaqlan qalma, "Nigaran pıçılda­ yır: sözləri bu ona salanda yola müharibəsinə Hüseynova Rəxşəndə Bayram qızı 1902-ci ildə Xocavənd ildə qızı 1902-ci Bayram Rəxşəndə Hüseynova ıı əiəi 91c ii ynn2-ə ferma­ 28-də iyunun ilin 1991-ci Səbiqəni Qızı Vətən Böyük Mürsəli yoldaşı həyat Rəxşəndə was born in 1902 in Garadaghly village Garadaghly in in 1902 in born

ə ətxnd kçni qz Gləd iə etlol Bky apa- Bakıya vertolyotla isə Gülzəndə qızı Qəni­ keçindi, çatdınrlar. xəstəxanasına xəstəxanada rə mərkəzi Ağdam Yaralılan çatdırdı. cünü toplayıb, avtobusu kəndin yaxınlığındakı Kardaş adlanan yerə yerə adlanan Kardaş yaxınlığındakı kəndin avtobusu toplayıb, cünü a nra üüüdn ül yrs aldı. yarası güllə sümüyündən onurğa da əaıı ouu. nn əəi üllrə dşkdşk lu Qızı oldu. deşik-deşik güllələrdən bədəni Onun qorusun. həyatını adam yaralandı. Qənirə sinəsini güllələrə sipər el?di ki, övladının övladının ki, el?di sipər güllələrə sinəsini Qənirə yaralandı. adam dırmağa başladılar. 4 nəfər yerindəcə keçindi. 20-nəfərdən çox çox 20-nəfərdən keçindi. yerindəcə nəfər 4 başladılar. dırmağa ıd k, rəi aallr atmtadn üllr dl km yağ­ kimi dolu güllələri avtomatlardan yaraqlıları erməni ki, mışdı də­ bir da, oxumasa Əla qaldı. yaddaşında müəllimlərin kimi gird ıı aaı laaı çn ə şy edərdilər. şeyi hər üçün başla­ olmaması onların aşağı rının olmaz"-deyərək, itirmək zəhmətini dı. Saat 15 radələrində avtobus Xocavənd rayonundan 7 km aralan­ km 7 rayonundan Xocavənd avtobus var­ radələrində 15də Saat Gülzəndə dı. qızı Qənirə.1?, arasında nəfərin 40 yollanan dama 3 qurur. gəlir. ailə bitirib dünyaya qızı məktəbi Orta bir oğlu, etmədi. intizamsızlıq olsun də fə öəi udn ıı" dyri ai kş. Övlad­ kişi. Bakir deyərdi çıxır"- bundan "Uşaqlarımızın çörəyi alışmışdı. qoxusuna əllərinin yağlı layıb, böyütdüklərini görür. "Valideynlərimizin "Valideynlərimizin görür. böyütdüklərini sax­ onları zəhmətlə layıb, bir min ata-analarının da ları öv­ 8 Qənirənin qurdu. ailə Onunla oldu. aşiq yə ladı dünyaya gəldi. Bakir kişinin qapqara mazutlu, mazutlu, qapqara kişinin Bakir gəldi. dünyaya ladı lu, məzəli söhbətlər edən mexanik Bakir Qənirə- Qənirə- Bakir mexanik Duz­ edən oxudu. söhbətlər məktəb orta məzəli lu, Qaradağlıda il 7 Cəmi ükl ş d. əiə ə çtn ülr yaşadı. günləri çətin o də Qənirə idi. iş müşkül cəb­ başıpapaqlısı evin bir gün Hər başladı. bəsi həyə yollanardı. Aclığın girdabından qurtulmaq qurtulmaq girdabından Aclığın yollanardı. həyə sentyabrın 18-də qətlə yetiriliblər.qətlə 18-də sentyabrın aouu Qrdğıknid ndnoulr 1991 il -ci olublar. anadan kəndində Qaradağlı rayonunun Sürücü Zülfüqar Hüseynov ayağından ağır yaralansa da, var gü­ var da, yaralansa ağır ayağından Hüseynov Zülfüqar Sürücü Orta məktəb illərində Gülzəndə utancaq, nizam-intizamlı bir şa­ bir nizam-intizamlı utancaq, Gülzəndə illərində məktəb Orta gn 19-i ln etarn -e rzdn sçii üü Ağ­ günü seçkisi prezident 8-de sentyabrın ilin 1991-ci gün, O əiəi 2 aı lna öü Vtn mühari­ Vətən Böyük olanda yaşı 2 Qənirənin qızı Gülzəndə Bakir qızı Səmədova 1960-cı ildə Xocavənd ildə 1960-cı qızıBakir Səmədova qızı Gülzəndə Qənirənin 8, Gülzəndənin 4 övladı var övladı idi.4 Gülzəndənin 8, Qənirənin 1939-cuildə, qızı Həmid Qənirə Hüseyrıova ƏSİR MƏZARLAR ƏSİR var gələn Xocalidan

Cuest fromKhojaly Cuest

101- -102- OUR GRIEF rırlar. O, cəmi 10 ay yaşayır. 1992-ci ilin iyunun 23-də dünyasım dünyasım 23-də iyunun ilin 1992-ci yaşayır. ay 10 cəmi O, rırlar. anasız qalmış uşaqları qanadının altına alır. altına qanadının atasız- uşaqları qayınanası qalmış Gülzəndənin anasız varmış. nənələri ki, Yaxşı vidalaşır. fe fnsig eodr sho se are ad a tre sons three had and married she school secondary finishing After dəyişir. her husband. "This is our bread" - used to say Bakir. Children tried tried parents. Children Bakir. their from say to help used coming to - oil bread" of our smell is to "This used husband. got her She children. mar­ 8 had They Ganira. and with love ried in felt Bakir Mechanic School. ondary dif­ that lived suffering Ganira days. were those on People died days. people bad many very hunger, was from It war. the to went Men yer­ məzar iki Hər edilir. dəfn Xiyabanında Şəhidlər adlanan Dərə" Khojavand region and her daughter Samadova Gulzanda Bakir gizi was born in born was gizi GulzandaBakir Samadova daughter her and region Khojavand n a daughter. a and disciplined. much was but well, study not did She pupil. disciplined iut as n sae aie Se tde yas tGrdgl sec­ Garadaghly at years 7 studied She alive. stayed and days ficult altındadır. işğal ərazi ləşdiyi Four men died there. More than 20 men were wounded. Ganira Ganira wounded. were men people. 20 of than full More bus 3 there. the At shoot died to men elections. Four presidential began on Armenians Aghdam armed to o'clock going men 40 among e. h ws ht n hr agtr a wudd rm e back­ her from wounded was daughter daugh­ her her bone. protect and to shot order was in She bullets the ter. of front in herself threw 1960 in Garadaghly village in Khojavand region. They were killed on 18 September 18 on killed Theywere region. Khojavand village in Garadaghly in 1960 1991. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə When Ganira was 2 years old, The Great Patriotic War began. began. War Patriotic Great The old, years 2 was Ganira When ht a, n 8 etme 19 Gnr ad e duhe were daughter her and Ganira 1991 September 18 on day, That oldu. qurbanı müharibəsinin Qarabağ övladı 2 Qənirənin həyatla dözməyib, dərdə bu yoldaşı ömür-gün də Gülzəndənin "Uzun Ağdamın isə Gülzəndə qızı kəndində, Qaradağlı Qənirə t h scnay col eeyoy nw uzna s shy, a as Gulzanda knew everybody school, secondary the At gizi Hamid Ganlra Hüseynova GRAVES CAPTIVE .O əə bl qralr lu i aa dmkə bitməz. deməklə anam ki, oldu qurbanlar belə qədər ...O huh rvr ufgr üenv a wudd rm i feet, his from wounded was Hüseynov Zulfugar driver Though Ganira had 8 and Gulzanda had 4 children. 4 had Gulzanda and 8 Ganirahad was born in 1939 in Garadaghly villagein Garadaghly in 1939 in born

ne patronage. under Avenue. Martyr's Aghdam in buried was Gulzanda hospital and her daughter was taken to Baku by helicopter. She She helicopter. 1992. by June 23 Baku on to died She taken the months. in was 10 died lived daughter Ganira Aghdam. her in and hospital wounded The the hospital village. to the taken near were Kardash place people to bus the drove he Gulzanda’s mother-in-law and father-in-law took their children children their took father-in-law and mother-in-law Gulzanda’s Xocahdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocahdan uznas ubn cud o sad o hs re ad died. and grief this to stand not could husband Gulzanda's aias w cide wr te itm o aaah war. Karabagh of victims the were children two Ganira's Ganira was buried in Garadaghly village and her daughter daughter her and village Garadaghly in buried was Ganira .Tee ee ay victims many were ...There 103- -104- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ ni yaşayırdı. Bir gün qohumları Şəfa dayının oğlu Muradın toyuna toyuna Muradın oğlu dayının Şəfa qohumları gün Bir yaşayırdı. ni iş­ gündüzlər xanım Sürəyya əsirgəyim"-deyərdi. sizdən da onu ki, ıı eə, aç-aa, a-atryyb tmzəədn yorulmaz­ təmizləməkdən yuyub, pal-paltar xalça-palaz, edər, yığış yanın­ Evlərinin idi. mehriban qayğıkeş, qarşı yoldaşına ömür-gün əə Sryaı o mğrna bəyənir. mağarında toy Sürəyyanı gələn illəri­ gənclik çağlarını, gözəl ən ömrünün Sürəyya Nərimanov kolxozda Qaradağlıdakı adına oxuyardı. məktəbdə orta isə axşam ləyər, dı. Oğlu Anar isə suyu şappıldada-şappıldada əlvan rəngli topu ilə ilə topu rəngli əlvan şappıldada-şappıldada suyu isə Anar yır- Oğlu gün dı. Hər idi. gəlin bir zirək Sürəyya axardı. arx bir böyük dan nin qaban ilə tikdirdikləri evlərində xoşbəxt gün görə bilmir. bilmir. görə gün xoşbəxt evlərində tikdirdikləri əli­ ilə doyunca Sürəyya qaban Amma idilər. nin qonşu Ariflə Qaynı ev bir tikdirirlər. yeni yanındaca binasının sovetliyi kənd Xocalıdakı oynayardı. Ömür-gün yoldaşı islam ağır xəstəlikdən dünyasını dəyişir. Bütün Bütün bağlayır. dəyişir. Anara balaca dünyasını xəstəlikdən mehr-məhəbbətini ağır islam yoldaşı Ömür-gün aı uudğna ouln lal Rfl nlr Dm xlnn qo­ xalanın Duma anaları Rəfıl Eldarla oğullan tutulduğundan ları Bura­ gəlmişdi. lərzəyə Yer-göy doluşurlar. zirzəmisinə Eldargilin a amq a oxl ii Mşy ü ttra. uaxlnn ayaq­ xalanın Duma tuturlar. üz Meşəyə idi. qorxulu da qalmaq da adn aa gləədn ii ə üəyy dyrk lüü. Qar­ öldürür. dəyərək Sürəyyaya də biri güllələrdən yağan gəlini lardan tərəfdə, bir xalagil Duma dağılışır. tərəfə bir pərən-pərən Hərə Adamlar düşürlər. güclənir. atışma Birdən apanrdılar. girib luna aı irt avd Üz xnm yşı nrn lnə ttb qaça­ tutub əlindən Anarın yaşlı 4 xanım Ürza arvadı Fikrət, pulemyot­ daşı iriçaplı BTR-lərdən, qalır. tərəfdə başqa isə Sürəyyagil Müslümqızı Səriyyə raq, Ağdama çatırlar. Sürəyya xanımın cəsədini də götürmək olmur. götürmək də cəsədini xanımın Sürəyya çatırlar. Ağdama raq, AA HANI?" "ANAM islamın birinci ailə həyatı uğursuz olsa da, Sürəyya zəhmətkeş zəhmətkeş Sürəyya da, olsa uğursuz həyatı ailə birinci islamın 92c ii çvul fva gcsnə ğuu a öüü qaynı götürüb da oğlunu gecəsində fevral çovğunlu ilin 1992-ci oaədrynnn aaal ədnəaaa lb 1992- olub. anadan Qaradağlıkəndində rayonunun Xocavənd ci il fevralın 26-da Xocalıda qətlə yetirilib. Bir uşaq anasıidi. uşaq Bir yetirilib. qətlə Xocalıda fevralınil ci 26-da van da vardı, yaşlı da. Sürəyya hər günorta yaşlı yaşlı günorta hər Sürəyya da. yaşlı vardı, da van çb Alh əi bxii ə u ii udr et­ dupduru kimi su suyu də kimi bəxtini Buz sənin "Allah gətirərdi. içib su bulaqdan qadınlara ca­ arasında yoldaşlarının Iş başlamışdı. işləməyə sin" söyləyərdilər. Sürəyya da "bir içim su nədir nədir su içim "bir da Sürəyya söyləyərdilər. sin" Sürəyya Cavad qızı Əhmədova 8 sentyabr 1959-cu ildə 1959-cu sentyabr 8 qızı Əhmədova Cavad Sürəyya Lap uşaqlıqdan qollarım çırmalayıb kolxozda kolxozda çırmalayıb qollarım uşaqlıqdan Lap

n Uz s i on aiis Dra hnm Edr Rfl ee the were Rafil Eldar, khanim, Durna families. own his as Urza and itm o h Koay genocide. Khojaly the of victims to Aghdam. They could not take the dead body of Sureyya. of body dead ran the and take Anar not old could years They four took Aghdam. Urza to wife his and Fikrat brother another. In this firing, Sureyya was the sacrifice of a shot. Her Her shot. a of sacrifice the was one Sureyya lost firing, They this run. to In began another. Everybody shot. to began Armenians frozen, her sons Eldar and Rafil helped her to continue. Suddenly were Suddenly Durna continue. to Aunt her of helped feet Rafil the and As Eldar sons forest. her to frozen, went They here. stay a t te elr f la, e bohri-a. t a dneos to dangerous was It brother-in-law. her Eldar, of cellar the to ran at ey og Hr ubn Ilm id rm eiu illness. serious the from died in Islam lived husband Her They not long. did very happiness housework. their last But Building. from Soviet Khojaly up the near fed house never She morning. Sureyya was very brace woman. She used to clean house every every house clean to used She woman. brace very was Sureyya with Sureyya was very good. Sureyya was very kind and careful. careful. and kind very was Sureyya good. very was Sureyya with of Uncle Shafa's son Murad, Sureyya's relatives saw her and liked liked and her saw relatives Sureyya's Murad, son Shafa's Uncle of ey much. very her youth in the farm named after Narimanov. Once in the wedding wedding the in Once Narimanov. after named farm the in youth her worked in the afternoons and studied in the evenings. Sureyya spent spent Sureyya evenings. the in studied and afternoons the in said: worked and her thanked always They women. old to spring the from and old people among her workmates. Sureyya used to bring water water bring to used Sureyya workmates. her among people old and "Let God gives you bright life as this water". Sureyya khanim khanim Sureyya water". this as life bright you gives God "Let had a child. a had ilg nKoaadrgo. h wskle n2 eray 92i hjl. She Khojaly. in 1992 February 26 on killed was She region. Khojavand villagein zanı isə ana bildi. Duma xanım, Eldar, Rəfıl Xocalı soyqnmının soyqnmının Xocalı Rəfıl Eldar, xanım, oldu. qurbanı Duma bildi. ana isə zanı .Tee s ie hn a cn o sy vn word! a even say not can man when time is ...There Anar grew up under the patronage of his uncle. He loved Fikrat Fikrat loved He uncle. his of patronage the under up grew Anar In 1992, on cold February night she together with her son Anar Anar son her with together she night February cold on 1992, In Though first marriage of Islam was unsuccessful, his marriage marriage his unsuccessful, was Islam of marriage first Though She worked in the farm since her childhood. There were youth youth were There childhood. her since farm the in worked She Sureyya Javad gizl gizl Ahmadova SureyyaJavad nrdys Fkəi hmysnəbyd. irt öüə t, Ür- ata, özünə Fikrəti böyüdü. himayəsində Fikrətin dayısı Anar "WHERE IS MY MOTHER?" MY IS "WHERE bacım-qardışım? atam-anam, var, sözmü başqa ...Deməyə Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan

was o n 8Spebr 99i Garadaghly in 1959 September 18 on bom

-106- OUR GRIEF bilməmişdi. Onlar Xocalıdakı mağazanın yanındakı fın evlərində evlərində fın yanındakı mağazanın Xocalıdakı Onlar bilməmişdi. yandı­ evlərinin azərbaycanlıların 18-də sentyabrın nümayişlər, yan gəlməyib­ qorumağa bizi "Onlar idi. səksəkəli ürəyi kişinin Aslan rd iə oaı əəidk mrəi iaxnd işləyirdi. kitabxanada mərkəzi kombinatında, İpək şəhərindəki açılmış Xocalı isə yeni İradə Xocalıda Validə məskunlaşdılar. çatdı. başa ilə qovulması özlərinin başla­ rılıb, günündə fevral bir Çovğunlu olmalıyıq". hazır şeyə hər lər, Validəylə, iradəyə elçilər gəlirdi, iradə bacısından iki yaş kiçik ol­ kiçik yaş iki bacısından iradə gəlirdi, elçilər iradəyə Validəylə, öəlyr Xcldk eii qpsn iə liə dyrü Qızları döyürdü. elçilər isə qapısını evinin Xocalıdakı döyəcləyir, götürə çöp bir də kişigil Aslan evlərindən dönmüş külə Yanıb lar. a a ou eçlrn "ə cvb verildi. cavabı "hə" elçilərinə onun da, sa Səriyyə aknidk aəbyallr veilrnə zra qovulurdu­ zorla ev-eşiklərindən azərbaycanlılar Xankəndindəki sa kşnn aknidk eii qpsn emn yaraqlıları erməni qapısını evinin Xankəndindəki kişinin Aslan aı dynn ii ol Şhn ei-edy iaə aıl ailə xanımla iradə sevib-seçdiyi Şahin oğlu kiçik dayının Talış ƏD ƏƏD BTAL GƏLlR BATMANLA GƏLƏNDƏ DƏRD AAüslümqızı anadan olmuşdular. 1992-ciil fevralın 26-da qətlə yetiriliblər.qətlə fevralın26-da 1992-ciil olmuşdular. anadan i-aei qrıı əəl yazılsın"-demişdi. qələmlə qırmızı tin-taleyin ruuu əgrəi hri enk iə os da, dolsa ilə texnika hərbi əsgərləri, ordusunun dip­ qızının sevincindən xanım Cahan Anası tirdi. verərək, Texnikumuna Mədəni-Maarif orta Şuşa saylı rini 4 adına Nizami vardı. həvəsi böyük ouu ləi s-s aı bxı, Grm bəx­ "Görüm baxmış, açıb əsə-əsə əlləri lomunu bi­ diplomla qırmızı texnikumu İradə ayrılmayan kitabxanalardan Gecə-gündüz qazanır. adını tələbə sənədlə­ bitirib, Xankəndində doğulduğu məktəbi isə lıadə Validə zavodunda, Qızları kondisioner çatmışdı. Xankəndindəki çörəyə əli Uşaqlarının ayaqqabı fabrikində işləyirdilər. İradənin oxumağa oxumağa İradənin işləyirdilər. fabrikində ayaqqabı İradə Aslan q a Allahverdiyeva 1965-ci ildə Xankəndində ildə 1965-ci Allahverdiyeva a q Aslan İradə Validə subay idi, iradə isə analıq sevincini dadmışdı. analıqisəsevincini iradə idi, subay Validə Validə Aslan qızı Allahverdiyeva i 963-cü ildə, i 963-cü qızı Validə Allahverdiyeva Aslan aaa hdslr bşaad Xnəd rus Xankəndi başlayanda hadisələri Qarabağ Aslan kişi 5 övladının boyuna baxıb sevinirdi. sevinirdi. baxıb boyuna övladının 5 kişi Aslan

üüai btlouu əgr Şhn idi". Şahin əsgəri batalyonunun nümüdafiə aparır. ölür. dözməyib dərdinə Roza gəlninin dəyişir, oğlunun, dünyasım kişi xala Aslan sonra ölümündən Qızlarının dir. üəlrn rsna ei aaıa 1 gndn ii ə oaı özü­ Xocalı də biri Girov gəncdən düşür. 13 girov aparılan seçib kəndində arasında Dəhraz düşənlərin isə Şahin iradənin qalır. düyünçə qoynundaca bağladığım Nazilənin çıxır. qızıllanmı olan gəlib içində Ağdama də isə üzüyü nişan Nazilə dəyir. güllə də Validəyə qadınlan güllələyəcəkdilər. Naxçıvanik kəndi ətrafında İradəyə də, də, İradəyə ətrafında kəndi Naxçıvanik güllələyəcəkdilər. qadınlan da yanımızdaydı. Əgər əsir düşsəydik əli silah tutan qohumlarımız qohumlarımız tutan silah əli düşsəydik əsir Əgər Qohumlanmız idi. yanımızdaydı. yox da sayı-hesabı Ölənlərin tutulurduq. atəşə kimi be­ anlan həmin Məmişova Nazilə sürünürlər. ilə içi arxın biləcəyi idik. Erməni yaraqlıları yüksəklikdə dayandığından azacıq dikələn dikələn azacıq dayandığından yüksəklikdə yaraqlıları Erməni idik. sürünə adamın Bir verir. iradəyə düyünçəni olan əşyaları zinət zilə u aıı əaıd dyna ədrcm deyirdi. İli­ tutub, gəzdirəcəm" əlindən doyunca kənarında nəvələrimin çayının də su mən ki, o olacaq yemə, oğul-qızın "qəm ovundurur, qədər gəlnini xanım Roza vaxtlarda Belə yırdı. lə xatırlayır: "Mən hamilə idim. Arxın içi ilə sürünməyə məcbur məcbur sürünməyə ilə içi Arxın idim. hamilə "Mən xatırlayır: lə ə, ə iid ii Öldnn əə laı əbn ddb parçala­ didib- qəlbini olması tələf Övladının idi. içində qəm kə­ iradə dər, qalmışdı, yoluna hava qayıdır. ümid Xocalıya olduğundan vertolyotla bağlı yollar yaşlı Onda gözü iradə yaşayır, gün neçə bir u Bldz ədnə ndn olmuşdu. anadan kəndində Bülüdüz nun himəsindən elə sarsıntılar keçirir ki, övladı dünyaya gəlsə də, cəmi cəmi də, gəlsə dünyaya övladı ki, keçirir sarsıntılar elə himəsindən eimşi i brd rht əə aaa. aı dy Lçn rayonu­ Laçın dayı Talış elə alacaq. nəfəs köçəndə rahat Xocalıya burada ki, yaşamışdı. sevinmişdi Martunidə Roza yoldaşı ömür-gün gəncliyində kişi Talış xanımla bax, Taleyə çəkmişdi. xiffət çox elədi. Yaşına uyğun olmayan çevikliklə "Tərəkəmə" oynadı. Qoca Qoca oynadı. "Tərəkəmə" çevikliklə olmayan uyğun toy Yaşına oğluna qurdurub, elədi. mağarı toy dayı Talış gün O idi. addımlığında aıı yxnııd, oau kniə eə mgsrl ou beş yolun magistral keçən kəndinə İlisu Noraguh isə Evləri yaxınlığında, gəlmişdi. çayının köçüb yeni Xocalıya da dayı Talış qurdu. rd iə aiəi qbi ğa rynnn ual kəndində­ Quzanlı rayonunun Ağdam qəbri Validənin ilə iradə ...Bu, Xocalı reykveymidir: ölümün apara bilmədiklərini dərd dərd bilmədiklərini apara ölümün reykveymidir: Xocalı ...Bu, gc Iaəii d als mşy ü ttudlr Blıı Na­ Baldızı tutmuşdular. üz meşəyə ailəsi də Iradəgilin gecə O rd xnmd aa lcqı Am hr ü aşmtpaı va­ topların axşam gün hər Amma olacaqdı. ana da xanım iradə Xocalıdan gələn var Guest from Guest Khojaly var gələn Xocalıdan -108- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ" Allahverdiyeva ihd e t hv bih ft a hr diploma. her as fate bright have school to and her higher happy wished very was graduated khanim Jahan and mother Her hard diploma. honors with studied She in School. Technical plant conditioner at worked Valida daughter His selves. aihet f zrajns rm hi hms n wt ter death their with and September. homes with 18 their on ended from February Azerbaijanis cold of on began banishment that demonstration The them. many were There ammunition. had base military Khankandy though Educational and Cultural in Shusha Nizami to after entered 4 then No. and school secondary Khankandy finished She books much. read to very liked Irada factory. Shoe at worked Irada Khankandy. hy ie na hgwy n oau vlae er h Iiu River. Ilisu the near village Noraguh in highway near lived They which home his from thing a take not could Aslan Uncle homes. Russian soldiers. Uncle Aslan knew that they came not to protect protect to not came they that knew Aslan Uncle soldiers. Russian rd mrid ih hhn Te as mvd o hjl recently. Khojaly to moved also They Shahin. with married Irada the at worked city. Irada Khojaly and in factory shop library Silk the in near worked houses Valida fin a Khojaly. in in dwelled They completely. burnt was nl Tls, ae i sns edn a hs ad Te wr very were They yard. his at happy. wedding son's his made Talish, Uncle hn id Iaartre t Koay Toe as ras ee closed were roads days, Those Khojaly. to returned Irada died. then a vr pe bcue f et o e child. her of death of because Irada upset helicopter. was very it and was means transport one only was there and e-nlw ae e aonet t Iaa Te dagd n chan­ a in dragged They Irada. to adornments her gave ter-in-law Səriyyə Müslümqızı Səriyyə AGUES COME ON HORSEBACK ON COME AGUES When Karabagh problem began, Uncle Aslan was very anxious anxious very was Aslan Uncle began, problem Karabagh When nl Aln a 5 hlrn Te ge u ad okd them­ worked and up grew They children. 5 had Aslan Uncle In Khojaly uncle Aslan gave his daughter Irada in marriage. marriage. in Irada daughter his gave Aslan uncle Khojaly In their from banished were Khankandy in living Azerbaijanis gizi Alsan İrada and 1963 in born was gizi Valida Allahverdiyeva Aslan aia a igeadiaa married. irada and single wasValida rd ws rgat Bt e cid ie ol svrl as and days several only lived child her But pregnant. was Irada ht ih Iaa n hr aiy lo a t te oet Hr sis- Her forest. the to ran also family her and Irada night That

was oni 16 nKakny Te ido 6Fbur 1992. February 26 on Theydied Khankandy. in 1965 in born

e sn hhn n hr agtri-a Iaa n de a well. as died and Irada of daughter-in-law death the her to and stand Shahin son not her could khanim Roza died. stand and not sorrow could this Aslan Uncle daughters, his of death After Aghdam. was among 13 soldiers of National Army that Armenians separated separated others." Armenians from that Army Shahin National village. of Dahraz soldiers 13 in among was hostage a as taken was Shahin Aghdam. s Na Nkciai, rd ad aia ee ht I ece to reached I shot. were Valida and Irada Nakhchivanik, Near us. el I rein to u a ahsae oramd e wud kill would men armed our hostage, a as us took as Armenians there If were well. relatives My bodies. dead everyone many were shooting saw. There were they Armenians drag. to obliged were We nant. nel. Nazila Mamishova remembers that day as follows: "I was preg­ was "I follows: as day that remembers Mamishova Nazila nel. The graves of Valida and Irada are in Guzanly village of of village Guzanly in are Irada and Valida of graves The ...This is Khojaly tragedy, sorrow takes what death can not take. not can death what takes sorrow tragedy, Khojaly is ...This Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan -109- -110- OUR GRIEF xana aldığı qızın adı Mehriban idi. Evin dəcəl, ürəyiaçıq qızı bir az bir qızı ürəyiaçıq dəcəl, Evin idi. Mehriban adı qızın aldığı xana üzünü analarının da Qızları köçürmüşdü. qız evləndirib, iş­ oğul bilmə­ olduğunu əli mişdi, nə dinclik qədər becərmiş, çıxana Bağ-bostan soyumamışdı. işləyirdi.Təqaüdə dən katibi təşkilat partiya xozda əə eəd qznn ruaıı ii ətb omsn, atn - çantanı formasını, almışdı. məktəb dəst 2 şeyi kimi hər arzuladığı qızının mək­ gedəndə Mehribana dayı təbə Allahverdi atası işləyən Bənna ərköyündü. da El­ Oğlu olmuşdular. gəlin mehriban başıaşağı, Sakit, etmişdilər. ağ ıı əə, ənm Mhə qoydu. Məhşər Şəbnəm, Rəcəb, rını üü ə eiə imdlr Hm qru çnə idi. içində qorxu Hamı bilmədilər. keçirə də nünü Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Nənələri Növrəstə xanım nəvələrini qucağından yerə qoymurdu. yerə qucağından nəvələrini xanım Növrəstə Nənələri YOXUYMUŞLAR HEÇ BİL ...ELƏ erbnnbrbrnn rıc gzlgyə aaaı lu Adla­ oldu. balaları gözəl-göyçək ardınca bir-birinin istəyirdi. çox Mehribanın qızcığazı qarayanız bu dayı Allahverdi əşrn i aı lna oaı oqıı a vri Hç d gü­ ad Heç verdi. baş soyqrımı Xocalı olanda yaşı bir Məhşərin əşr Xcl öüüüai btlouu blə komandiri bölmə batalyonunun özünümüdafiə Xocalı Məhşər, isə 3 övlad anasıidilər. övlad 3 isə eəihqıd e i əua odr Növrəstə yoxdur. məlumat bir heç leləri haqqında Respublikası Əzizbəyov rayonunun Qabaqlı kəndində. Qabaqlı rayonunun Əzizbəyov Respublikası aıaaaa ludlr 19-ii erln2-a or ta­ sonra fevralın il 26-dan 1992-ci olmuşdular. calıdaanadan ba" deyərdilər. Usub dayı da mehriban, heç kəsin kəsin heç mehriban, da dayı Usub ba­ deyərdilər. ba" "eynəkli ona da Uşaqlar taxardı. eynək yindən aa ilr n dh d yrşqı göstərirdi. yaraşıqlı da daha onu çillər daca mehriban, bəstəboy, Bu yaşayırdılar. kənddə o xalagil də Növrəstə idi. mərhəmətli onlara camaat ki, qaçqın onda Hələ deyərdilər. kəndidir" Qaçqınlar ərn dyəə br na idi. insan bir dəyməyən xətrinə görmədi­ yaxşı gözləri dayının Usub yoldaşı gün olduqca sakit olan xanım-xatın qadının üzündə xır­ üzündə qadının xanım-xatın olan sakit olduqca bilrdim onu Bircə anlamırdım. mənasını sözünün gəlini Mehriban Allahverdi qızı Hüseynova 1965-ci ildə Xo­ ildə 1965-ci qızı Hüseynova Allahverdi Mehriban gəlini Növrəstə Fərmayıl qızı Hüseynova 1922-ci ildə Ermənistan ildə 1922-ci Fərmayılqızı Hüseynova Növrəstə şqıd çyn br trfn gsəi, "bu göstərib, tərəfini biri o çayın Uşaqlıqda Növrəstə xalanın çoxlu oğlu, qızı vardı. Ömür- Ömür- vardı. qızı oğlu, çoxlu xalanın Növrəstə örsəxl edilkthi amşı , kol­ O, almışdı. təhsil yeddiillik xala Növrəstə 7, Mehriban

hn h ett sho e ahrbuh e nfr adbg she bag and uniform her wanted. bought father her school to went she When erbn Se are wt Eka. h ws oe b everyone. by loved was She Elkhan. with married She Mehriban. arae n mrid e sn a wl. e duhe-nlw was daughter-in-law Her well. in as daughters her sons gave her She pension. married a and on marriage retired she from up till fed never work She farm. her the in secretary party a as worked She used to call him as "man with glasses". Uncle Usub was very kind kind very was Usub Uncle glasses". with "man as him call to used Usub used to wear eye-glasses as he had eye problem. Children Children problem. eye man. had he as eye-glasses wear to used Usub Aunt Novrasta was living there. She was short, kind and beautiful beautiful and kind short, was She woman. there. living was Novrasta Aunt meaning of the refugee. I only knew that people are kind with them. with kind are people that knew only I refugee. the of meaning Allahverdy gizi Hüseynova was born in 1965 in Khojaly. There is not any informa­ Therenot is Khojaly.in 1965 in born was gizi Hüseynova Allahverdy said that this is the village of refugees. I didn't understand the the understand didn't I refugees. of village the is this that said children. Azizbayov region of Armenian Republic and her daughter-in-law Mehriban daughter-in-law her and Republic Armenian of region Azizbayov tion about their fate since 26 February 1992. Novrasta had Novrasta 1992. February 26 since their fate about tion ii eə biləcəklər? necə gini alrnn iii ödy, br ualrnn a odğn söyləyir­ olduğunu sağ uşaqlarının öv­ biri o Mehribanın öldüyü, işlədirmişlər. birinin ladlarının fermasında donuz bir aparıb yonuna lər. eiiə öə erbn 3 şğ iə rəitnn oabra ra­ Noyanberyan Ermənistanın qayıdanların ilə uşağı Əsirlikdən 3 Mehribanı görə olmadı. dediyinə Çin­ məlum qaldılar. taleyi heysiz da üstündəcə Hüseynovun qarın giz nəvələr ana, nənə, xınlığında gn o gliə. -ü ü tqtə dşüə. ərz əd ya­ kəndi Dəhraz düşdülər. taqətdən gün 4-cü gəldilər. yol gün 3 Rəcəbin də əlindən tutub meşəyə qaçdılar. Yolu azan bu biçarələr biçarələr bu azan Yolu qaçdılar. meşəyə tutub əlindən də Rəcəbin şulub Kətik meşəsinə üz tutdular. Uşaqlan kürəklərinə şəlləyib, şəlləyib, kürəklərinə Uşaqlan tutdular. qo­ Camaata üz bilmədilər. meşəsinə gözləyə Kətik şulub Elxanı Çingizlə oğlanları yüşən ynad. gc Nvət xl gln Mhial, ümnə dö­ düşmənlə Mehribanla, gəlini xala Növrəstə gecə O oyuncaqdı. əmisi Çingizin belində patron qatan, avtomat görəndə elə bilmişdi bilmişdi elə görəndə avtomat qatan, patron belində Çingizin əmisi ut orsa tde fr ee yas t h scnay school. secondary the at years seven for studied Novrasta Aunt Aunt Novrasta had many sons and daughters. Her husband Uncle Uncle husband Her daughters. and sons many had Novrasta Aunt hn ws hl te soe m ohr ie f h rvr and river the of side other me showed they child was I When Novrasta Farmayll glzi Hüseynova was born in 1922 in Gabaqli village of Gabaqli in 1922 in wasborn Farmayll Hüseynova glzi Novrasta LIVED NEVER THEY IF AS .Sn ə əsm fraa üd oa u, os b fcəi rən­ faciənin bu yoxsa vur, boya tünd fırçana rəssam, də ...Sən Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan 7 and Mehriban had 3 had Mehriban and

Ill- -112- "Blzt YAŞADAN HƏSRƏTDt" fhr hlrn id u ohr wr alive. were others but died children her of the pig farm in Noyanberyan region of Armenia. They said that one one that said They in Armenia. of work region to Noyanberyan obliged in were farm that pig children of the said three fate her captivity with the from together about freed were Mehriban knew who Nobody Those down. Hüseynov. sat Chingiz and tired felt children est. They took children and went. They lost their way and walked walked and way their lost for­ They Katik went. the and to children ran took They They Elkhan. and est. Chingiz for wait not could he dy. er erz ilg gadohr mte ad grand­ and mother grandmother, village Dehraz Near days. three Mehriban daughter-in-law her and Novrasta a Aunt was it night that That thought toy. battalion, self-defense company was Khojaly who of Chingiz uncle commander her of fear. in charger saw was Mahsar Everybody When birthday. her celebrate not could even They much. Shabnam, Mahsar. Aunt Novrasta loved her grandchildren very very grandchildren her loved Novrasta Aunt Mahsar. Shabnam, Səriyyə Müslümqızı Səriyyə .I s pitrt pit hs rgd wt hs brush. his with tragedy this paint to painter ask ...I hjl gncd to pae hn asr a oe er old. year one was Mahsar when place took genocide Khojaly Rajab, them named She children. beautiful very had Mehriban eə Ei o a-u aa adqa o-o ou ütbşn didir­ üst-başını onun kol-kos qaçdıqca başa baş-bu o Emin yeyən qurtara bilmədiyindən zəhri çatlaya-çatlaya çayın o baş bu başına başına bu bacısını baş o də qaçırdı. çayın Emin qaçdıqca çatlaya-çatlaya Qardaşı zəhri gözləyirdi. bilmədiyindən qardaşını qurtara isə Rəsmiyyə di. dərib böyürtkən kənarında çayının Xocalı bilmədilər. çıxa calıdan hey xala Qənirə dolan qor yerinə Gecələr bilmədi. qayıda Xocalıya tında Rəsmiyyə qardaşı Eminlə qaldı. Qənirə xala isə Ağdamdan Ağdamdan isə xala Qənirə qaldı. Eminlə qardaşı al­ damın Rəsmiyyə Bir Hü­ tında tapşırdı. xanıma Tofiq Məxmər yoldaşı komandiri ömür-gün batalyonunun seynovun Qa­ özünümüdafiə bilmədi. qonşuları, çıxara Rəsmiyyəni pıbir Xocalıdan də Qənirə bilmədi. gələ ayrılardı. qa­ bağrı vətəndən edər, ziyarət dönə-dönə na məzarını anasının gələr, ba­ çəkməyə hərdənbir baş cısına şəhərindən Karaqanda uzaq Şamil Qardaşı edərdi. rət balacalığında anası Mədinə xalanı itirmişdi. Onun tənha məzarı məzarı tənha Onun itirmişdi. xalanı Mədinə anası balacalığında Rsiy" ei, ğaı O eə u iaə aıqralr a Xo­ da bacı-qardaşlar biçarə bu gecə O ağladı. deyib, "Rəsmiyyə" abl knid idi. kəndində Qaybalı lap xala Qənirə bağlamışdı. kəsib də lent qırmızı üstünə cehizlərin deyərdi. olsun" yumşaq yeri balalarımın təki oturdum, üstündə yin Rəsmiyyə də çox diribaş, fərasətli qız idi. Xankəndindəki tpək Anası tpək verərdi. Xankəndindəki cer-cehizinə idi. məvacibi qız aldığı fərasətli işləyər, diribaş, kombinatında çox də Rəsmiyyə ba­ nəinki tükündən qaz "Rəsmiyyəyə saxlayardı. qaz çoxlu xala rə əid. vəi oaı aıı lp aiid idi. sahilində lap çayının Xocalı bil­ Evləri ala də məmişdi. təhsil orta başlı üstünə əməlli onun Heç ağırlığı düşmüşdü. külfətin olduğundan qızı nə ı, öə d vrcym Öü br ğ ü grəi, daşın-kəsə­ görmədim, gün ağ bir Özüm verəcəyəm. də döşək lış, Qəni­ otarardı. yerdə deyilən "Toxmaçar" qoyun-quzunu Qardaşlan dan gün batana kimi işləyərdi. Balaca Rəsmiyyə Rəsmiyyə Balaca işləyərdi. kimi batana gün dan lum deyil. lum isə qardaşlarını başına yığıb saxlayardı. Evin yega­ Evin saxlayardı. yığıb başına qardaşlarını isə anadan olmuşdu. 1992-clil fevralın 26-dan sonra taleyi mə­ taleyi sonra fevralın26-dan 1992-clil olmuşdu. anadan Münaqişələr başlayanda, yollar bağlananda Şamil daha Xocalıya Xocalıya daha Şamil bağlananda yollar başlayanda, Münaqişələr əiə aaaıı a öüü, armad aaıı qbii ziya­ qəbrini anasının bayramlarda götürüb, da balalarını Qənirə ns Qnr xl üü bğaıd gn çıxan­ gün bağlarında üzüm xala Qənirə Anası .UAIQRŞB GETDlNtZ? ..SUYAMIQARIŞIB var gələn Xocalıdan Rəsmiyyə Aleksandr qra qra Hüseynova

1 968-ci ildə Xocalıda ildə 968-ci Guest from Khojaly from Guest

113- -114- OUR GRIEF aəəi ə aeilr neylədin... talesizləri və çarələri nnw ic 6Fbur 1992. February 26 since unknown bought dowries for her salary. Her mother tied them with red band. red with them tied mother Her salary. her for dowries bought near was house Their school. secondary moth­ her receive help to not order in could the in She housework girl the er. only all was do to she had As she brothers. family, her after looked Rasmiya tle ı aı uddu? çayı lı Aunt Ganira lost her mother when she was little. Her grave was in was grave Her little. was village. she and Gaybaly when Khankandy mother her in lost factory Ganira Silk Aunt a in worked She her sew girl. would brave clever she very was Rasmiya that and quell. say geese from to pillow used Rasmiya She daughter geese. many Aunt there. had near shepherded Ganira bothers Her River. Khojaly of bank the m wf o oi Hsyo, omne o efdfne battalion. self-defense of commander Hüseynov, Tofig of wife im, in lived He sister. her visit to used Shamil brother Her dren. amy sae wt hr rte Ei. ut aia ol not could Ganira Aunt Emin. brother her with stayed Rasmiya khan- Makhmar to her entrusted take She not well. could as Qanira Khojaly anymore. from Rasmiya Khojaly to come not could Shamil ed for her brother but he did not come. Emin could not protect her protect not could Emin come. not did he but wait­ brother Rasmiya Thather Khojaly. for leave daughter. ed not her could for sister cried and She brother this Khojaly. night to Aghdam from return Karaganda. hi fate. their sister. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə DID Xoca­ aşıb-daşan köpüklənə-köpüklənə bacı-qardaşları bu Bəlkə Her mother worked in vineyard from morning till night. And lit­ And night. till morning from vineyard in worked mother Her Rasmiya Aleksandr Hüseynova gizl Rasmiya Aleksandr bi­ o soruşam: ki, yetmir də əlim çayına Xocalı ...Dilsiz-ağızsız hn aaah ofit ea, h ras ee lsd and closed were roads the began, conflict Karabagh When chil­ her with together holidays on grave her visit to used Ganira ab ti bohr n sse dond n hjl River? Khojaly in drowned sister and brother this Maybe .I a nt ak ih hjl rvr tews I ol ak about ask would I otherwise river Khojaly with talk not can ...I u o y

n w o r d

in

was born r e t a w in 7 968 in Khojaly. Her fate is fate Khojaly. Her in 968 ?

öəd. əəəi ə gn olrn tş atna eə ə ls çayı- İlisu də yenə altında atəşi topların gün hər Nəvələri yaşı göz deyə ölsəm"- tökərdi. qəriblikdə çatlayar gorum olmayacaq, mətim alyna əiə aa ğ dyb A Alh Vtnə lə qis­ ölmək Vətəndə Allah, "Ay deyib ağı xala Mədinə başlayanda rardılar ki, qara köpüklü, aşıb- daşan İlisu çayına baxsınlar. çayına İlisu daşan aşıb- köpüklü, qara ki, rardılar ln adğ yğn ğcn syəəsyəə əəə çıxardı. təpəyə söykənə-söykənə ağacına yoğun aldığı əlinə buradan evimiz nə yaxşı görünür"-deyərək qışqırardılar. Nənə də də Nənə qışqırardılar. görünür"-deyərək yaxşı nə evimiz buradan Uşaqlar çınqıl təpəyə dırmanar, xınalı daşlann üstünə çıxar, "nənə "nənə çıxar, üstünə daşlann xınalı dırmanar, təpəyə çınqıl Uşaqlar nın Xocalı çayına qovuşduğu sahənin əmələ gətirdiyi üçbucaqda üçbucaqda gətirdiyi əmələ sahənin qovuşduğu çayına Xocalı nın qız köçürdür. Nəvə-nəticə görür. Səhər o başdan durub sonbeşik oğ­ sonbeşik durub başdan o evləndirib, Səhər oğul görür. əkinçiliklə xala Məclinə qalır. və Nəvə-nəticə köçürdür. qız arxada heyvandarlıq günlər Camaat Pis olur. salırlar. məşğul kəndi Xocalı Köhnə çayı­ İlisu sahilində sol çayının Xocalı yerdən ca­ deyilən ilə Qışlaq rəhbərliyi maat bəyin Səfıyar alınır. qərara qayıtması yurda doğma lu Nazimin uşaqlarını götürüb, İlisu çayının kənarında gəzdirərdi. gəzdirərdi. kənarında çayının İlisu götürüb, uşaqlarını Nazimin lu müşdü. ı Mdn nn Xclnn adrlaıı k df gzəi l gör­ ilə gözləri dəfə iki yandırılmasını Xocalının qoymamış­ nənə ölməyə Mədinə acından dı. uşaqlarını illərində Müharibə olmuşdu. hər qadın bu olan möhkəm İradəsi doldurdu. qırışlarla üzünü xalanın eə ömşü Mhmə dy iə iə umş ou-şq sahibi oğul-uşaq qurmuş, ailə ilə dayı Məhəmməd dözmüşdü. şeyə Mədinə həyat Məşəqqətli qırılırdı. Yata­ camaat başladı. köçhaköç vərəmdən kəndə yara, qara o laq, kənddən, Bu qaldı. təkərləri rıltılı adk elr, aa-əi qprrq aa aalr aaaaı cı- arabaların adamlar, qaçan qopararaq haray-həşir evləri, laqdakı idi. Uşaqlıq illərinin xatirəsindən yadında xarabalıqlara dönmüş Qış- dönmüş xarabalıqlara yadında xatirəsindən illərinin Uşaqlıq idi. yer deyilən Qışlaqlar Xocalı, Köhnə olduğu anadan Mədinənin Bu yandırmışdılar. soxulub evlərinə rın aıa öüü qçna sna ləid yaba, onla­ əllərində ennənilər olan sonra butulka dolu yanacaqla dəhrə, qaçandan götürüb cağına muşdular. 1992-ci il fevralın 26-dan sonra taleləri məlum deyil. taleləriməlum sonra fevralın il 26-dan 1992-ci muşdular. ol­ anadan Xocalıda ildə 1960-cı qızıisə Qurban Abışova bə Mədinə nənə 6, Məhbubə isə 2 övlad anasıövlad idilər. 2 isə Məhbubə 6, nənə Mədinə Belə bəxtəvər günlərin ömrü çox qısa oldu. Qarabağ hadisələri hadisələri Qarabağ oldu. qısa çox ömrü günlərin bəxtəvər Belə a glnə şqa nnlrnn niaa tmnna dartışdı­ tumanından enlibalaq nənələrinin uşaqlar gələndə Yay Xəstəlik, aclıq camaatı əldən salmışdı. Sağ qalanlann yenidən yenidən qalanlann Sağ salmışdı. əldən camaatı aclıq Xəstəlik, Anası balaca Mədinəni şirin yuxunun içində qu­ içində yuxunun şirin Mədinəni balaca Anası LS ÇYNN OU SULARI SOYUQ ÇAYININ İLİSU oaıa əə var gələn Xocalıdan Mədinə Bədinran qın Abışova 1908-ci ildə, gəlini Məhbu­ gəlini ildə, 1908-ci qın Abışova Bədinran Mədinə Guest from Khojaly from Guest

115- -116- 'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' yota minməyə az qalmış fikrini dəyişir. "Həyat yoldaşım xəstədir, xəstədir, yoldaşım "Həyat dəyişir. fikrini qalmış az minməyə yota uşaqları­ isə Məhbubə yoldaşı Həyat soyuqlamışdı. bərk Nazim nan ı öüü Xcl arprua əmşi i Adm gti. Vertol­ getsin. Ağdama ki, gəlmişdi aeroportuna Xocalı götürüb nı si­ dibindədir, qulağımızın ermənilər bala "Ay saralardı. rəngi xudan nn si öəii çyn km eə" dyrk eiə qayıdır. evinə deyərək, verər"- kim çayını xörəyini, isti onun daya­ müdafiəsində kəndin gün Çingiz Hər ilə gülərdilər. Çinaıə çəkib Nəvələri qəhqəhə isə deyərdi. yandırarlar" aparıb diri-diri zi qor­ isə xalanın Mədinə vurardılar. baş suya oynayar, kənarında nın oadr Tfq üenvn əa ylaı əmriə aı. Çin­ qaçır. Məxmərgilə yoldaşı həyat Hüseynovun Tofiq komandiri qalırlar. çaş-baş gəlin-qaymana ümidsiz öüüə Sr Syvş ıı əioa ei: Qraı Xqn po­ Xəqani "Qardaşım deyir: əsir Səlimova gecə qızı Siyavuş Həmin tutur. Sara əlindən götürülən isə Çinarənin şəlləyir, kürəyinə gizi ud, oxb hürkmüşdülər. qorxub, murdu, i ii Mdn nnn iə ümt eə udmuşdu". gecə zülmət isə nənəni Çin­ və Mədinə Çinarə idi. giz uşaqları Abışova, bir uşaq, Məhbubə iki Bu ağzında öldürülmüşdü. darvazasının qadın müəllimin Əliş rəhmətlik işləyən yer­ ordu Milli göstərim. evlərini adamların çəkdiyimiz gətirdilər qoyub adlarını maşına ki, məni gün Təzəkən- Səhərisi götürüb apardılar. əsir bizi Noranguha soxulub də, evimizə Ermənilər idi. işçisi lis is, maıı çta İiu aıı shln gedin! sahilinə çayının İlisu çatsa, imkanınız nizsə, ləşən Mədəniyyət evi tamam yandırılmışdı. Bir vaxtlar sovet sədri sədri sovet vaxtlar Bir yandırılmışdı. tamam evi Mədəniyyət ləşən since 26 February 1992. Aunt Madina had 6 and Mahbuba had 2 children. 2 had Mahbuba and 6 had Madina Aunt 1992. February 26 since un ter os. hs a pae ae Gslga, l Khojaly Old Gishlaglar, named place was This house. their burnt rmatrx tbruoi. iewsvr ifcl. u aia was Gishlag. Madina But difficult. very ruined was Life only tuberculosis. anthrax, from remembered She born. was Madina where gizi Abisheva Gurban Mahbuba ih uamd n hd hlrn Se i nt e hrcide die children her let not did She children. had and Muhammad with dying were People other. to village this from move to began People rm ugr uig h wr Mdn kai tie inse how witnessed twice khanim Madina war. the during hunger from married She difficulties. these to stand could she and woman strong Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Məhbubə uşaqlarının əlindən tutub, özünümüdafiə batalyonunun batalyonunun özünümüdafiə tutub, əlindən uşaqlarının Məhbubə O gecə isə postdan qayıtmayan ərini gözləməyə macal tapmadan tapmadan macal gözləməyə ərini qayıtmayan postdan isə gecə O When her mother took little Madina and ran away, Armenians Armenians away, ran and Madina little took mother her When uç­ da quşlar Daha çəkmişdi. içinə səsini isə suları çayının İlisu ...Siz qulaqları deşən sükutun şahidi olmusunuzmu? Görməmisi- Görməmisi- olmusunuzmu? şahidi sükutun deşən qulaqları ...Siz Madina Badirkhan giziAbishova was born in 1908, her daughter-in-law her 1908, in born was giziAbishova Badirkhan Madina RIVER İLİSU OF WATER COLD was oni 1 in born 960 in Khojaly. Their late is unknown is Their late Khojaly.in

s t I o hv nt en te vst h bn o h Iiu River. Ilisu the of bank the visit then seen, not have you If it? is ee afraid. were aia was." Madina e cide Ciaa n Cigz Bt ooy nw hr aunt where knew nobody But Chingiz. and Chinara children her completely burnt. Woman and two children were killed in front of of Mahbuba, were front These inAlish. chairman killed Soviet wereformer the of children gates twothe and Woman burnt. completely told and back me brought they morning the In Noranguh. Tazakand, night as follows: "My brother Khagani was police officer. officer. police was house Cultural named. wasthey people the of houses the show Khagani toto me brought and hostage brother a as us took "My home, our to came follows: Armenians as night of self-defense battalion. Sara Siyavush gizi Salimova remember that remember Salimova gizi Siyavush commander Sara Hüseynov, battalion. Tofıg self-defense of of wife was She house. Makhmar's to Mahbuba did not know what to do. Mahbuba took children and went and children took Mahbuba do. to what know not did Mahbuba ok fe hm"ad eund home. returned him?"-and after will Who look ill.is husband "My said: She when opinion helicopter. the her near changed were She they Aghdam. to fly to order in airport to of the village. He was ill. His wife Mahbuba took children and came and children took Mahbuba wife His defense ill. was on stood He Nazim village. son the Chinara of Her words. grandchildren her her at But laughed alive." Chingiz you and bum can They near. are very afraid. She said children: "Hey, children, be aware. Armenians Armenians aware. be children, "Hey, though was children: even said Madina River Aunt She But Ilisu afraid. time. to the very time of from bank shooting the were on Armenians play to used children ea, ut aia re btel. h dd o wn t de n a in die to grand­ Her want land. native not her in buried did be to She wanted She bitterly. land. strange cried Madina Aunt began, peace. used She grandmother. a was and children her married Madina Aunt o ak ih e gadhlrn er h Iiu ie. hy ie in lived They River. Ilisu the near grandchildren her behind. with left walk to days Bad agriculture. and cattle-breeding in engaged ie. n te nmd hs lc Od hjl. epe were People Khojaly. Old place this named Uncle they Khojaly and of River And Ilisu leadership of the River. junction the Under near settled motherland. people their Safiyar, to return could hjl ws burnt. was Khojaly . Hv yu vr inse t da slne D yu nw what know you Do silence? dead to witnessed ever you Have ... Water of Ilisu was calm. Birds were not flying anymore. They They anymore. flying not were Birds calm. was Ilisu of Water ht ih Nzm i nt eun rm ot An Mdn and Madina Aunt post, from return not did Nazim night That But these happy days did not last long. When Karabagh conflict conflict Karabagh When long. last not did days happy these But lns ad ugr xase te epe Toe h wr alive were who Those people. the exhausted hunger and Illness var gələn Xocalıdan Guest from Khojaly from Guest -117- -118- OUR GRIEF aln ol Vqf alır. Vaqifə oğlu Nazlını banın içindəki külü ovuclayıb yığar, yenidən qalardı. Təki xalçanı xalçanı Təki qalardı. yenidən yığar, ovuclayıb külü içindəki banın yini yandırandan sonra Xocalıda Mədəniyyət evinin yaxınlığında yaxınlığında evinin Mədəniyyət Xocalıda ev-eşi­ da sonra onların Ermənilər yazıl­ yandırandan görmək qabaqdaymış. yini gün günlər ağ Qara taleyinə Nazlının mayıbmış. çəkmə­ demə, korluq Amma ailəsini Vaqif qoymur. yə gələn dolu Əli gözləyirlər. birsizliklə aa crb xla toxuyardılar. xalça corab, macan baxardı də Bir toxuyardılar. xalça kimi qu­ hana keçənə xanımla xeyli Rəfiqə gecədən anası rub, gecələrində qış Qarlı toxuyardı. laz ou-qaaaıı rəiə qtə eimşi Olrn a məcli­ yas Onların yetirmişdi. qətlə ermənilər qohum-əqrabalarını gördü. çox bu onlara da bunu çəlimsiz Qarayanız, Ermənilər idilər. aparardı. fərasətli da zirək, qurtaranda uşaqlar dərs mək­ tutub gətirər, əlindən uşaqlarının təbə Nazlı köçürlər. evlərinə fın salınmış sə­ qayıtmasını atalarının işdən da Uşaqlar oğul. iki dünyaya qız, övladları üç - Beş qalır. gəlir qayğısına Nazlıya Onun Vaqif görür. unutdurur. Orada gün ağ atasızlığını bir bitirir. da Nazlı məktəbini işləyir. sürücü sürücülük avtobazada Xankəndindəki Vaqif olan dan dolandırmaq lazım idi. Ana-bala kürək-kürəyə verib səhərdən axşa­ səhərdən verib kürək-kürəyə uşaqları Ana-bala idi. lazım neyləməli dolandırmaq Amma sənin anası. yandı, vaxtındır"-deyərdi yatan sümüklərin şirin-şirin körpəlikdən bala "Can So­ qurtarsın. dönüb. toxuyub, külə yanıb odunlar içərisindəki olub, bumbuz soba ki, pa­ xalça, tikir, üzləri mütəkkə parçalardan Rəngbərəng etmişdi. əta faciəli günləri qabaqdaymış. Meşəli faciəsi baş verəndə Nazlının da da Nazlının verəndə baş faciəsi Meşəli qabaqdaymış. günləri faciəli "Qara çörək yemək, qara gün görməkdən yaxşıdır"-deyən Nazlının Nazlının yaxşıdır"-deyən görməkdən gün qara yemək, çörək "Qara Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Nazlının qoçaq, fərasətli, zəhmətkeş olduğunu görən Cəmil kişi kişi Cəmil görən olduğunu zəhmətkeş fərasətli, qoçaq, Nazlının aı rynnn akn Svtiii Nğaı ədnə ana­ kəndində Nağdalı Sovetliyinin Şamkənd rayonunun Laçın AA EB OLDULAR? QEYB HARA Şamkənd Sovetliyinin Bülölük kəndində anadan olmuşdu. anadan kəndində Bülölük Sovetliyinin Şamkənd 7 böyüyü Nazlı, ananın böyrünə qısılıb, ona ürək-di­ ona qısılıb, böyrünə ananın Nazlı, böyüyü rək vermişdi. Nazlıya Allah gözəl əl qabiliyyəti qabiliyyəti əl gözəl Allah Nazlıya vermişdi. rək Uşaqların demişdi. dolandıracağam" necə səkkiz töküm, uşağı külünü haranın başıma məri Allah, 9-ii 6fvadn aeimlm deyil. taleyiməlum fevraldan il 26 992-ci Nazlı Vəli q a Məhərrəmova a VəliNazlı q Vəli kişi dünyadan vaxtsız köçəndə Rəfiqə "ay "ay Rəfiqə köçəndə vaxtsız dünyadan kişi Vəli

7 953-cü ildə Laçın rayonunun Laçın ildə 953-cü

and bring home. In the Mesheli operation Armenians killed relatives killed Armenians operation Mesheli the In home. bring and Nazli's fate was different. Happiness was not for her. After After school near her. to houses children her for fin take to into not used moved Nazli was House. they Cultural houses, Happiness Khojaly their different. burnt was Armenians fate Nazli's y Vgf okd ad o rvd hs aiy ih vrtig But everything. with family his provide to impatient­ hard father their worked wait Vagif to used ly. Children sons. 2 and daughters of her father. He took care of her. They had five children - three three - children five had They her. of care took He father. her of driver in auto-base. Together with Vagif, Nazli forgot the absence absence the forgot Nazli Vagif, with Together auto-base. in driver ahn ein H fnse diig col Ad e okd s a as worked he And school. driving finished He region. Lachin nights. It was hard to work at nights in cold, but they had to look look to winter had cold they but the cold, in in family. nights their mother at after work her to with hard was It together nights. rags. weave carpets, to weaved She used girl. She hardworking her very down was calm to She tried she mother. and children the among elder was Nazli said: "What will I do now? How will I look after eight children?" children?" eight after look I will How now? do I will "What said: no fLci ein She region. Lachin of Union ıı e vx eşitməyəcəyik... vaxt heç bını də neçə-neçə erməni yaraqlısını öldürüb əsirləri azad etmişdi. Nə Nə bilməmişdi. etmişdi. azad tapa Nazlını əsirləri də öldürüb nə qardaşını, yaraqlısını erməni neçə-neçə də amqa srlb slu" Sni alnn ulr eşidildi. duaları Nazlının Sanki soldum". saralıb, baxmaqdan i N öüüü n d qlııı öə olmadı. görən qaldısını də nə ölüsünü, Nə di. onu kimisi gecə, o Amma dayandı. kürək-kürəyə Xocalıda Vaqiflə sin, anam kimi yetim saxlaya bilmərəm, körpəlikdən yetim üzünə üzünə yetim körpəlikdən bilmərəm, saxlaya yetim kimi anam sin, ialnn izmsnə kms d Ktk eəid grüüü de­ gördüyünü meşəsində Kətik də kimisi zirzəmisində, Şiraslanın id Nzı ləii öə adrb "la, aiə əə mn gəl­ mənə gələn Vaqifə "Allah, qaldırıb, göyə əllərini Nazlı sində Vagif was bom in Naghdali village of Shamkand Union of of Union Shamkand of village Naghdali in bom was Vagif nl Jml se hns fNzi o hs o Vagif. son his for Nazli of hands asked Jamil Uncle When Uncle Vali died untimely, aunt Rafiga cried bitterly and and bitterly cried Rafiga aunt untimely, died Vali Uncle When Nazli Vali gizi Maharramova was born in 1953 in Buloluk village of Shamkand villageof Buloluk in 1953 in born was Vali Maharramova Nazli gizi HR R THEY? ARE WHERE .Grsn ail Nzı aa eb lua? i u uln cava­ sualın bu Biz oldular? qeyb hara Nazlı Vaqiflə ...Görəsən için­ Xocalıda Məhərrəmov Murad əsgəri ordunun Milli Qaynı, O gecə beş balasım ixtiyar yaşlı qayınanasının yedəyinə verib verib yedəyinə qayınanasının yaşlı ixtiyar balasım beş gecə O oaıa əə var gələn Xocalıdan was - - lost on 26 February 1992. Her fate is not known. not is fate Her 1992. February 26 on lost Guest from Khojaly from Guest

-120-

"Btzl YAŞADAN HƏSRƏTDl' nwr o hs question. this to answer aarmv re mn hsae bt ol fn nihr i broth­ his neither Nazli. find nor could er but hostages many freed Maharramov forest. But nobody knew exactly what happened, whether she was was she whether dead. happened, what or Katik alive exactly the knew in nobody her saw But they the that forest. said in others her saw Shiraslan, they uncle that of said cellar people some night, That husband. her n Alh er hr prays. her heard Allah And law and went with Vagif. She defended the village together with with together village the defended She Vagif. with went and law her husband. She did not want her children to be orphan as she was. was. she as orphan be to children her want not did She husband. her of Nazli. On their mourning, Nazli asked Allah to kill her but not not but her kill to Allah asked Nazli mourning, their On Nazli. of Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Her brother-in-law, soldier of National Army Murad Murad Army National of soldier brother-in-law, Her mother-in- old her to children five her entrusted she night That ... What had happened with them? We will never know the the know never will We them? with happened had What ... at eşitməyəcək. vaxt a Mnə aaa rəi əldaıı rhi gəlməmişdi. rəhmi cəlladlarının erməni xalaya Mənzər ran əzrxl hç vnə byr d çx bilmədi. çıxa da bayıra evindən heç xala Mənzər ei aıı, əi öüəd kn yanırmış"-deyərdi kişi kənd Süleyman götürəndə qalmışam. məni qayıdıb, yüyürükdə geri mən ki, düşür yadına anamın lər yurd-yuvamızı yandıranda camaat qaçır. Gəlib körpüyə çatanda çatanda körpüyə Gəlib qaçır. camaat "Erməni­ yandıranda saralardı. yurd-yuvamızı lər Çöhrəsi görünərdi. aydın daha qırışlar üzündəki ə aa əiə aaıı xaı ağlayardı. oxşayıb balasını həmişə xala zər ülrə br ət yğb aaıı qbii iaə eədlr Mən­ edərdilər. ziyarət qəbrini balasının yığıb dəstə bir güllərdən a, əə şki ədridlr Yy əəd hytəidk qızıl­ həyətlərindəki gələndə ki­ Yay isə daşma çəkdirmişdilər. qəbirüstü şəkli qələm Oğlanlarının tab, düşmüşdü. üstünə qann pağı əzrxlya əi dy fra qpndlr Krm aıı pa­ dayının Kərim qopanrdılar. fəryad dayı Kərim xalayla Mənzər di. Qarlı, çovğunlu bir gündə oğlunun meyidini gətirmişdilər. Onda Onda gətirmişdilər. meyidini oğlunun gündə bir çovğunlu Qarlı, di. iə a a amş nak kçrrkqraıı qcğna keçinmiş­ qucağında qardaşının keçirərək infarkt qalmış Müdafiə­ az lap olacaqdı. sinə alim etdirəcək, davam araşdırmaları elmi bitirib, ailəli idi. Bakıda yaşayırdı. Qardaşı iliş də oxuyurdu. Ali məktəbi məktəbi Ali oxuyurdu. də iliş Qardaşı yaşayırdı. Bakıda idi. ailəli Əri Kərim kişi də yaşına görə cavan görünərdi. Böyük oğlu Xuduş Xuduş oğlu Böyük görünərdi. cavan görə vardı. yaşına kollan də kişi qızılgül Kərim Əri ağaclan, meyvə çoxlu Həyətlərində yayılardı. ra həmin tutdan bəhməz bişirərdi. Bəhməzin gözəl qoxusu aləmə aləmə qoxusu gözəl Bəhməzin bişirərdi. bəhməz tutdan həmin ra əəi ğtta axnnn süə öüəd. Son­ tökülərdi. üstünə karxananın tutlar ağ dənəli ıa amyrq tt ğcn çxb u çra, iri çırpar, tut çıxıb olma­ ağacına çox tut Yaşının baxmayaraq, idi. sına gümrah və çevik xala zər zər xanımla qapıbir qonşuyduq. Bəstə boylu Mən­ boylu Bəstə qonşuyduq. qapıbir xanımla zər üyy glid. aa Msybn aıı Mən­ bacısı Müseyibin Babam gəlmişdi. dünyaya mayıb. Beş oğul anası idi.oğul mayıb. Beş dan olmuşdu. 26 fevral 1992-ci ildən sonra taleyi məlum ol­ məlum taleyi sonra ildən 1992-ci fevral 26 olmuşdu.dan ... Mənzər xalanın son sözünü heç kim eşidə bilməmişdi. Və heç Və bilməmişdi. eşidə kim heç sözünü son xalanın Mənzər ... apa­ evinə hindən deyə, donmasın soyuqda şaxtada, toyuğu Qara Sən demə, Mənzər xalaya onda Allah ömür veribmiş. O gecə isə isə gecə O veribmiş. ömür Allah onda xalaya Mənzər demə, Sən Erməni-müsəlman davasından söz düşəndə Mənzər xalanın xalanın Mənzər düşəndə söz davasından Erməni-müsəlman Məşədi kişinin ocağında 3 oğul, 2 qız övladı övladı qız 2 oğul, 3 ocağında kişinin Məşədi VƏ QIVRAQ MƏNZƏR XALA... MƏNZƏR QIVRAQ VƏ Mənzər Məşədi qızı İsmayılova 1908-ci ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1908-ci qızı Məşədi Mənzər İsmayılova .BSƏOL, GÜMRAH ...BƏSTƏBOYLU, oaıa əə var gələn Xocalıdan

Guest from Khojaly from Guest 121- -122- OUR GRIEF n h am o i bohr rm nac. t a soy itr when winter snowy was It infarct. from brother his of arms the in their Khudush in son elder flowers Their and younger. trees looked many Karim had husband Her pre­ They she yard. them. Then mulberries. from gathered juice and pared tree mulberry the but to tall climb not was Manzar Aunt sister. grandfather's my of neighbor a pitd Te ue t vst hi sns rv eey spring. every grave son's their visit pen and to and book used Manzar grave, They Aunt the On painted. When cried. was they Khojaly. grave his to saw Karim body Uncle dead his died brought He scientist. they a studying. became were and Ibish university brother graduate His to Baku. in wanted He lived He family. a had to used she older, was she Though hale. and quick very was she sons. five of mother was She 1992. February 26 since unknown ut azr h wne t tk cikn rm usd i odr to against order in sorry outside frost. feel from in not chicken frozen take did be to wanted Armenians who house. Manzar her Aunt leave not could saw and returned Suleyman fire." on cradle. was in she village left bridge, that the was to I reached that mother my remembered houses. When our burnt running. "Armians were angry. People very were always Manzar Aunt Səriyyə Müslümqızı Səriyyə STRONG AND KIND AUNT MANZAR AUNT KIND AND STRONG ooy er ls wrs fAn Mna. n wl ee hear. never will And Manzar. Aunt of words last heard Nobody Muslim, and Armenia between war the about speaking While Allah forgave her life at that time. But that night, aunt Manzar Manzar aunt night, that But time. that at life her forgave Allah Manzar Mashadi gizi Ismayilova was bom in Khojaly in 1908. Her fate is fate Her 1908. Khojaly in in bom was gizi Ismayilova Mashadi Manzar ahd hdtresn n to agtr. azrkai was khanim Manzar daughters. two and sons three had Mashadi

di. ıı axsn mfil sryb sryrk öldürdülər. sürüyərək sarıyıb, məftillə arxasına şının Bu ölüm-dirimdə Həsən dayı "O mənim canımın yarısıdır" - demiş­ - yarısıdır" canımın mənim "O demişdi. dayı qaçırsınız"- Həsən tutub ölüm-dirimdə əl-ələ Bu uşaqlartək körpə "Lap Camaat dı. a a əə dy Skn xlnn ln br n a la buraxmamış­ olsa da an bir əlini xalanın Səkinə dayı Həsən da da omrm-eəə Ktk eəiə amşı Uu, zc yollar­ üzücü Uzun, qaçmışdı. meşəsinə Kətik qoymaram"-deyərək vəzi­ məsul Hakimiyyətində icra Xocalı Vahid Oğlu vardı. bacalan a ə d yxı a-otn becərərdi. bağ-bostan yaxşı də həm la dönmüşdü. həyət- ev-eşikləri, yaraşıqlı örtülmüş ilə çardaqlan üzüm Xocalıda fədə çalışırdı. Oğlu vəzifəyə keçəndə Səkinə xalanın ürəyi dağa dağa ürəyi xalanın Səkinə keçəndə vəzifəyə Oğlu çalışırdı. fədə Onların etmişdi. sahibi sənət övladlarını saxlayaraq, külfət çətən ətbə əs dedi. dərs məktəbdə nikuma daxil olub, oranı bitirdikdən sonra Xocalıdakı səkkizillik səkkizillik Xocalıdakı sonra bitirdikdən oranı olub, daxil nikuma aı, a blm ouu"dd. öçk uaaı eaoi Tex­ Pedaqoji Şuşadakı Göyçək oxudum"-dedi. balamı ban madım, əii l ouu " aı ilrə zm xyb i snt aii ol­ sahibi sənət bir oxuyub özüm illərdə ağır "O dərs­ oxudu. qızcığaz əla çəlimsiz lərini Qarayanız, dünya­ övladı qoydu. İlk oldu. Göyçək adını sahibi gələndə oğul-uşaq ya qurub, ailə ilə dayı Həsən üzüm budadı, gah da tərəvəz yığdı. Səkinə xala yaşı 18 olmamış olmamış 18 yaşı xala Səkinə yığdı. tərəvəz da gah budadı, üzüm ı Svo qrlna a l idn ouaı gah soyumadı, işdən əli qatlaş­ da çətinliyə qurulanda cür Sovxoz dı. hər üçün çörək parça Bir dı. u Xcly pnh əiəd 1 yş vardı. yaşı 11 gətirəndə pənah Xocalıya lub anasıidi. muşdu. 26 fevral 1992-ci ildə qətlə yetirilib. Üç oğul, üç qız üç oğul, Üç yetirilib.qətlə ildə 1992-ci fevral 26 muşdu. ol­ anadan Teqr kəndində rayonunun Əzizbəyov Respublikası rəi əldaı u sədn l qzbədlr i olr ma­ onları ki, qəzəbləndilər elə istəkdən bu cəlladları Erməni O gecə Həsən dayı, Səkinə xalanın əlini əlinə alıb "səni tək tək "səni alıb əlinə əlini xalanın Səkinə dayı, Həsən gecə O "Çətin günlər arxada qaldı"- deyib Allaha dua edərdi. Səkinə xa­ Səkinə edərdi. dua Allaha deyib qaldı"- arxada günlər "Çətin Səkinə xalanın əri sürücü işləyirdi. Sınıq-salxaq maşını ilə bir bir ilə maşını Sınıq-salxaq işləyirdi. sürücü əri xalanın Səkinə ğrilrə əiə aad oxza çalışır­ kolxozda da xala Səkinə illərdə ağır O əiə aa oudğ yr-uaıdn qovu­ yurd-yuvasından doğulduğu xala Səkinə ÜÜƏƏ ÖLDÜRDÜLƏR SÜRÜYƏRƏK Səkinə Nabahalı qızı Nəblyeva 1930-cu ildə Ermənistan ildə 1930-cu qızı SəkinəNəblyeva Nabahalı NAI AIA SARIYIB, MAŞINA ONLARI var gələn Xocalıdan

Guest from Khojaly from Guest

-123- -124-

"BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' her land and moved to Khojaly.to moved and land her sons and two daughters. She was eleven years old when she when yearsold eleven was She three daughters. had She two 1992.and February sons 26 on killed was She Republic. Armenian of region them that they were running as little children. And Uncle Hasan Hasan Uncle heart". And my of children. half little is "She as them: running answered were they that them not did He alone. her leave never Katik would the he that to her ran said Sakina He Aunt with forest. together Hasan Uncle night that working was son Their everything. with family his in provide to order school secondary in teacher a as worked she graduat­ school, after this and School ing Technical Pedagogical Shusha to entered she established, is farm State When bread. for only difficulty every aa ad ut aia Ad hi cide cy itry hl see­ while bitterly cry children this. their ing And Sakina. Aunt and Hasan nür. ih ie o h bc o h cr n kle te b dragging. by them killed and car the of back the to wire with said People road. wasting and long was It way. whole hand her let post. this took son her was when Sakina Aunt pride Body. very Executive Khojaly in position competent in Goychak daughter Her school. to go not could She was well-educated. she when Hasan Uncle to married Sakina Aunt there. worked Khojaly. lanın dəhşətli ölüm səhnəsi göstərilir. Balalarının isə bağrı qana dö­ qana bağrı isə Balalarının göstərilir. səhnəsi ölüm dəhşətli lanın 18 years old. They had children. She wished her children to be be to children her wished She children. had They old. years 18 Səriyyə Müslümqızı Səriyyə The husband of Aunt Sakina was a driver. He worked hard in in hard worked He driver. a was Sakina Aunt of husband The stood She farm. the in worked Sakina Aunt days, hard Those Brutal Armenians got angry from this love and they tied them them tied they and love this from angry got Armenians Brutal But behind. left days hard that thought She God. thanked She CRUELTY UNSEEN WITH DIED THEY ...Every year, TV broadcasts that terrible death scene of Uncle Uncle of scene death terrible that broadcasts TV year, ...Every Azzibayov village Tegr of in 1930 in born was Nabiyeva gizi Nabahali Sakina .Hri syrmzmn eeiiaaHsndy l Skn xa­ Səkinə ilə dayı Həsən televiziyada zamanı soyqrım il ...Hər was banished from banished

tüb, büzməli paltar geyinirdi.övladları paltar 7 Onların Məley- dünyaya büzməli gəlir.tüb, ör­ başınaşal ilə Şurikadət-ənənəsi Azərbaycan olandaqoyurlar. oğlan Əkbər adını övladı 4-cü verir. qız 3 onlara Allah ardınca Bir-birinin toylarıolur. iləCanışdayının böyükçatır,oğluZəkara Şuıikinyaşı dığı uii onnaa alyr Mlyəxlnnqz iiəilyb saxla­ əzizləyib,kimixalanınqızı qoynundaca saxlayır. Məleykə Şuıiki lıyıq"-deyirlər. batırlar. qəmə-qüssəyə deyib - də arvadı Arşalüzdən, uşaqlarından danışır. "Görəsən, necə dolanırlar?" necə "Görəsən, uşaqlarındandanışır.Arşalüzdən, arvadı də Allaha şükür edirdi.şükür Allaha asm ııı ğua eəeə"dyr əi. ləii öə qaldırır, göyə Əllərini Şəmil. verəceyəm"-deyir oğluna qızımı qalsam edib,əhd-peymanbağlayırlar.duaAllahasümürüb, "Sağ acgözlüklə dib möcüzəsi bilirlər. Kağızın arasına tütündənbükdükləri arasınadüzəl­ tənbəkini Kağızınbilirlər.möcüzəsi sağqaldıqlarını Şəmil Tanrının Canışlaitirən dostlannı cəbhə çoxlu də döyüşmüşdülər.döyüşlərinAğırbirin­ilə faşistləri alman səngərdə yuq iid oxuyurdular.dilində Azərbaycan Xocalıda uşaqlan Onlann qalmasınlar. ocaqsız ki,tirirdilər sum, Şuraya kəndin cavan oğlanlan Kətik meşəsindən odun daşıyıb gə­ daşıyıbodunmeşəsindən Kətik oğlanlan cavan Şuraya kəndin sum, Ambar- Mariya, Astxey, olan qadınları erməni yaşlı Xocalıda şayırdı. yirmanda dən üyüdüb, horradan, umacdan bişirib ba­ umacdanbişirib horradan, üyüdüb, dən yirmanda laşırdı. Məleykə xalanın yaşadığı Qaladərəsi kəndində ermənilər də ya­ də ermənilər kəndində Qaladərəsi xalanınyaşadığı laşırdı. Məleykə ağır­günü-güzəranı lapcamaatın gəldi, qış ki, Elə olurdu. keçinmək lə aaıı saxlamışdı.lalarını də­ gəlib, piyada yolu bir uzun ayaqyalın alıb, ninə çiy­çuvalı günlərində qış Qarlı işləmişdi. qatıb zünə i dmn lıd tkaıa amşı Gecəni-gündü­ qalmışdı. təkbaşına altında damın bir ilə oğlu dörd salanda yola müharibəsinə Vətən yük da qətlə yetirilib. qətlə da Qarakötük kəndində anadan olmuşdu. 1992-ci il fevralın il 26- 1992-ci olmuşdu. anadan kəndində Qarakötük o gnn km, aı iaa üəə əə Mlyə aa eə il neçə xala Məleykə qədər düşənə nigaha yaşı kimi, gününə Toy üaiə utrı hr ks elrn dnnə ədmz pozmama- "əhdimizi dönəndə evlərinə ikisi hər qurtardı, Müharibə Şəmil oğlundan, 4 xaladan, Məleykə yoldaşı ömür-gün dayı Canış Canış dayı ilə Qarakötüklüdən milliyyətcə erməni Şəmil birlikdə so­ birlikdəermənimilliyyətcəŞəmilQarakötüklüdən ilə Canışdayı qoymurdular. yaşayır, darda bir-birini ağırlığını müharibənin Hamı eə ə ad, ad bğbsadk trvzə çlədk pencər­ çöllərdəki tərəvəzlə, bağ-bostandakı yazda yayda, də Yenə Məleykə xala ömür-gün yoldaşı Canış dayını Bö­ dayını Canış yoldaşı ömür-gün xala Məleykə oaıa əə var gələn Xocalıdan ĞL AI "İÇƏN" ANA QANI OĞUL uiŞmIqz Qlyv 13-ıid alq Qarabağın Dağlıq ildə 1936-cı qızı Quliyeva ŞurikŞəmlI Guest from Khojaly from Guest

-125- -126- OUR GRIEF xörəklər bişirər, toy məclislərində aşbazlıq da edərdi. Bəstəboy, çox az çox Bəstəboy,edərdi. aşbazlıqda məclislərində toy bişirər, xörəklər i unutmuşdu.ni ləzzətli dadlı, Elə öyrədir.bişirməyi xörəkləri Azərbaycan ona xala kə aıa u aı ağsaqqalların qadınadət-ənənələri­ yaşmanardı.yanında Öz danışanbu iə ia aı Mli ruu əgrəidn ii oldular. biri əsgərlərindən Ordunun Milli alıb silah rinə rəi quldurlarıolmayansaysız-hesabsıztəslim Talehin bədəninə gül­ erməni götürəndə döyüşmüşdü. Onlarıəsir qədər gülləsinə son deyə düşməsin 100-dənəsir qadınçox yetirirlər.Taleh qətlə üzvlərini ailədayının kara tıln üllrə çşa dşn rəi udraıı əidn qaçır. əlindən quldurlarının erməni düşən çaşbaş güllələrdən əsgərlərin atdıqlan ordunun Milli gələn köməyə Ağdamdan Samirlə oğlu olan qəltan al-qana kürəyində Ramilə yoldaşı həyat Yaralıboşaltdılar. lələr üə iəəi rı ii l srnnə ğryrlnr qz Svn iə al­ isə Sevinc qızı yaralanır, ağır sürünəndə ilə içi arxın biləcəyi sü­ rünə adamın bir Mətanət yoldaşı ömür-gün Əkbərin isə təıəfmdə biri o Meşənin yalayır. Samirin qanını oğlu yaşlı 2 ana hövüllənən Dərddən dayının qızı Zərifənin isə sinəsiparçalanır.gülləsindənpulemyot isə Nəvə­ Zəkara dayınınZərifənin qızı keçinir. xəstəxanasında mərkəzi Ağdam yarasından güllə dığı əəi aəi Svni Smr,qz Zrfn, ens Thr qtə yetir­ qətlə Tahiri yeznəsi Zərifəni, qızı Samiri, Sevinci, Laləni, vələri düşmüşdü. itkinNovruzla atası isə Mahir oğlu Elmiranın qızı örtürdü. Böyük paltarlarla kol-kosdakı üstünü anasının isə Lalə si ağır təbiətli, kənd camaatının hömıət etdiyi başı bəlalı Zəkara dayıdır. Zəkara bəlalı etdiyi başı hömıət camaatının kənd təbiətli, ağır ti düşdülər.itkin isə yoldaşı ömür-günNovruz Mahirlə oğlu Elmiranın qızı Böyük dilər. iə, əd bşna aa xocalılar. aşan başından dərdi bilər, Səriyyə Müslümqızı Səriyyə aaah Se a ildo 6Fbur 1992. February 26 on killed was She Karabagh. Great Patriotic War, she stayed alone with four children.fourwith ShestayedaloneworkedallGreatPatriotic sheWar, a og Sewre i te mill. the inworked She long.day ilg wee ut aak lvd Te ot ue t big od for wood bring to used youth The lived. Malayka Aunt where village Qarabağ hadisələri başlamışdı. Şurikin oğlanları Əkbərlə Taleh əllə­ başlamışdı. ŞurikinTalehhadisələriƏkbərləQarabağ oğlanları O gecə Xocalıya soxulan 366-cı alayın ıus və erməni əsgərləri Zə- Zə- əsgərləri erməni və ıus alayın 366-cı soxulan Xocalıya gecə O e-e tlvzy ernaıd əgrəi srdy, r gvəi kişi gövdəli iri sürüdüyü, ekranlarında televiziya əsgərlərin Tez-tez rəiə Zkr dyn, raı uii 2 ğu kəl Tlh, nə­ Talehi, Əkbərlə oğlu 2 Şuriki, arvadı dayını, Zəkara Ermənilər MOTHER DRANK BLOOD OF HER SON HER OF BLOOD DRANK MOTHER .Bx bl br aei, mr ouu şhdəi anz oaıa ola xocalılar yalnız şahidləri yolunun ömür taleyin, bir belə ...Bax, hn ut aak sw f hr ubn Uce hns t the to Chanish Uncle husband her off saw Malayka Aunt When Shurik Shamil gizi Guliyəva gizi Shamil Shurik In winter in was hard to feed the family. Armeniansfamily.thealso the livedfeedinto was in hardwinter In

was born in 1936 in Garakotuk village of villageDaghhg- of Garakotuk in 1936 in born

epe ht ae uh re n sorrow.and grief much have that people Noviuz escaped.Noviuz son- his daughters Zarifa, his Samir, Secinj, Lala, grandchildren Talah, nlw ai. ai, o o hs le duhe Emr ad i father his and Elmira daughter elder his of son Mahir, Tahir. in-law nl aaa wo a rsetd y h countrymen. the by respected was whoZakara, uncle a lost.was because of hospital Aghdam in died Sevinjdaughter Her her.wounded Armenians whenchannel the in drag to tried Matanat wifeAkbar's est h so. ai, o fhs le agtrEmr n hs fatherNovruz hisand daughter Elmira elder his of son Mahir, shot. the and grief her from mad became She shot. to began Army National ikdbod fhr w yas l sn ai. n te sd o h for­ the of side other On Samir. son old years two her of bloodlicked blood, when in were who Samir son her with together Armenians from Armeians endless shot to Taleh. His wounded wife Ramilawasrunningwife Hiswounded Taleh. to shot Armeiansendless hm o e ae a a otg. hn hy atvtd h people, the captivated they When hostage. a as taken be to them want Hedidwomen.notthe protectto order in bullet last tillhisfought sons, went to National Army to protect their lands.their protectto Army National to went sons, s zrajn women. Azerbaijanias l te utm o zrajn Se ogt e on rdtos n lived traditions and own her forgot SheAzerbaijan. of customs the all ShurikobservedAkbar. as him named they andboy a waschild fourth le sn f nl Caih Te hd he batfl agtr. Their daughters. beautiful three had They Chanish. uncle of son elder e. hn h ws t h ae fmrig, hrk are T Zakara, To married Shurik marriage, of age the at was she Whenter. conditions.livingtheir aboutthought n h wr hml rmsd o hns ta i hy ece,h would rescued,he they if that Chanish to promised Shamil war the In hml pk aot i wf Asau ad hlrn Te always They children. and Arshaluz wife his about spoke Shamil ie i duhe i mrig t hs son. his to marriage in daughter hisgive alive. were they that God thanked They friends. their lost theybattles, together with Shamil who was Armenian by nationality. In one of the of one nationality. In by Armenian was who Shamil withtogether tdig n zrajn. vrbd ws ufrn fo ti wr and other. war each help this to tried from suffering was Everybody Azerbaijani. in studying hjl i odr o t lt hm i fo cl. hi cide were children Their cold. from die them let to not order in inKhojaly living Shuraya Ambarsum, Maria, Astkhey, women Armenian old .Tu, nyKoaypol ol ins sc ae Thosecould such Khojalyfate.peopleKhojalywitness...Thus, only sons Shurik,AkbartwouncleandhiswifeArmenianskilled Zakara, o cn e o T vr otn hw odes rg mn Ti is This man. a drag soldiers how often, very TV on see can You ht ih 36h eiet ild l te aiy f aaa Taleh Zakara. of family the all killed regiment 366th night That The Karabagh conflict had already begun. Ekbar and Taleh,andShurik's Ekbaralready begun. conflictKarabaghhad The Untilmarriage,AuntMaleykaShuriklooked her as own after daugh­ nl Caih sd o pa aot i wf Mlya n sons, and Malayka wife his about speak to used Chanish Uncle nl Caih a fgtn aant emn acss n od trench cold in fascists German against fighting was ChanishUncle Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan -128- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ yin südünün qaymağını kasaya yığıb, saçımızı sığallaya-sığallaya sığallaya-sığallaya saçımızı yığıb, kasaya qaymağını südünün yin yərdi. inə­ camışın, buynuzlu iri səhər Hər gileylənməzdi. olsun də kərə yub, təmizləmiş, xörəklərini bişirmişdi. Uzun saçlarını qonşuları qonşuları saçlarını Uzun bişirmişdi. xörəklərini yu­ təmizləmiş, pal-paltarını onların yub, etmiş, analıq qardaşlarına yaşlarından kiçik kə­ Heç qalmışdılar. altında dünyası­ damın bir vaxtsız da qardaşıyla İki İman Babam dəyişmişdi. itirmişdi. nı nənəni Qızbəs anası da yekəlsin-de­ yesin, balam "tomağalı də mənə qoyar, qabağımıza əi iimşi Gzl l aiiyt vrı Bclrna əə güllü- mənə Bacılarında vardı. mək­ qabiliyyəti əl yeddiillik Gözəl Xocalıdakı bitirmişdi. yuyarmış. təbi xala Gülsüm ilə xala Xanım lap Anam sığışdırmamışdılar. şənlərinə yaşamağı himayəsində sin di. Anam hər yaz gələndə mənim əlimdən tutub, Cahan nənənin nənənin qoyardı. Cahan nəzir tutub, üstünə yandırıb, əlimdən şam Orada mənim aparardı. gələndə ocağına yaşadığımızdan yaz hər Anam bildirməmiş­ bizə di. birgə öldüyünü atamızın da Əmimgillə Anam bilmişdik. ata tikərdi. əmimi don parçalardan güllü nsn iidynə oua immşi "əi üli oxudaca­ müəllim "Səni bilməmişdi. oxuya itirdiyindən anasını olundum. O gün anam elə sevinmişdi ki... Sən demə, anamın baba­ qəbul anamın demə, Sən məktəbə ki... ali sevinmişdi Mən elə anam oldu. gün O çin olundum. arzusu Anamın demişdi. ğam"- or əidn lnııı "oou" açdn ln yorğan-döşəklə­ olan parçadan "qonovuz" alındığını, gəlişindən Cə­ əlindən hökumətinin Şura sonra mənə O, imiş. var-dövlətinin bəy torpaqlarının, Cəfər bəyin olmuş fər biri bəyindən 24 Xocalının sı əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə Anam səhərdən axşama kimi işləyər, bizim şıltaqlığımızdan bir bir şıltaqlığımızdan bizim işləyər, kimi axşama səhərdən Anam DÜNYAM ANASIZ MƏNİM Anamın həyat yolu çox keşməkeşli olmuşdu. Cəmi 13 yaşı olan­ yaşı 13 Cəmi olmuşdu. keşməkeşli çox yolu həyat Anamın DÜNYAM, ANALI ...MƏNİM nm şqıd məlm laı ruaa a vxsz atasını, vaxtsız da, arzulasa olmağı müəllim uşaqlıqda Anam uuu ömşü. naı glşnə atılıb-dü­ gəlişindən Onların görmüşdüm. duğunu aaa əəiii odrrı. ad mşn yı­ maşına Yayda doldurardıq. səbətimizi balaca ba­ isə Sonra tut yellənərdik. qollu-budaqlı yaşıdlanmla gövdəli, iriağacında həyətimizdəki şər, ıı Kləəə dğ gedərdik. dağa Kəlbəcərə, ğışıb yeyər, doyunca dırmanıb, ağacına gilas ğımızdakı uşdu. 26 fevral 1992-ci ildə qətlə yetirilib. Üç qız anası anası idi.qız Üç yetirilib. qətlə ildə 1992-ci fevral 26 uşdu. Rəfiqə İman q a Cəfərova 1937-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1937-ci Cəfərova a q İman Rəfiqə Ağlım kəsəndən evimizdə çoxlu qonaq-qara ol­ qonaq-qara çoxlu evimizdə kəsəndən Ağlım

at əii ıamyn nm əszə üysn dəyişdi. dünyasını səssizcə anam çıxarmayan səsini vaxt ə üskid dynn rəi udraı aat qrıc qırmış­ qırdıqca camaatı quldurları dı. erməni dayanan yüksəklikdə də ı görmədik. nı olsun ağlamayan anamın gözlərində iri ağ dənəli yaşın donduğunu donduğunu yaşın dənəli ağ iri gördüm... gözlərində anamın ağlamayan olsun nmn l hç at şə symzı Ou yxdn e qalxdığı­ gec yuxudan Onun soyumazdı. işdən becərən vaxt heç tərəvəz əli bostanda anamın düzən, tütün bata-bata şirəsinə tütün qara lıqla çörək qazanırdıq. Ömrü boyu ən ağır işlərdə çalışan əlləri qap­ əlləri çalışan işlərdə ağır ən boyu Ömrü qazanırdıq. çörək lıqla ə, aıı omzı ğraılr Gclr uua a ərt idi. arzu­ həsrət isə Özü da görmədi. günü ladığı yaxşılaşdı. yuxuya günü-güzaram Gecələr Camaatın quruldu. oğurlasınlar. Kolxoz qoymazdı taxılı kər, deyərdi. tisiniz"- zzəə, ırm alrn sğl əəd. i əə tnzn əmanə­ atanızın mənə Siz çəkərdi. sığal saçlarına qıvrım əzizləyər, di. çörəyinizi halallıqla qazanın, haram halalı da vurub dağıdar"- deyər­ dağıdar"- "Evinizdə vurub da halalı vermişdi. haram dözüm qazanın, halallıqla səbr, çörəyinizi böyük anama sa­ Allah sənət bir etmişdi. hibi hərəmizi böyütmüş, saxlayıb himayəsində əmimin zını əi 3 aı amş Aa i aıı ğ obrsn qr öü qı­ 3 hörüb qara birisini o ağ, saçını bir Anam varmış. yaşı 23 cəmi sr ümkəs, əə lmvr- dedi. ver"- ölüm mənə düşməkdənsə, əsir Evimizdəki ərəb əlifbası ilə yazılmış, babasından qalan "Quran"a "Quran"a qalan babasından yazılmış, çəkdi. ilə sığal əlifbası bilmədi. götürə ərəb belə Evimizdəki gərdəyini gəlinlik düzəldilən parçalardan rəng aı Hms yğy qaldı. yağıya Hamısı madı. cer-cehizləri erməniyə qalmışdı. Həmişə "kaş sizin cehizləriniz cehizləriniz sizin "kaş Həmişə olsun"-deyərdi. qismət qalmışdı. özünüzə erməniyə anamın nənəmin, bax, cer-cehizləri Taleyə açardı. söhbət edilməsindən talan rini Anama isə güllə döş qəfəsindən dəyib, ürəyini partlatmışdı. Heç Heç partlatmışdı. ürəyini dəyib, qəfəsindən döş güllə isə Anama üh aı d. ğaa a a qlıd. aa aa eiə yer­ deyilən Qaya Qara qalmışdı. az lap baxdı. Ağdama üzümə idi. çağı mənim Sübh baxışlarla Lal demədi. nə heç O, Qarabağ hadisələri başlayanda heç vaxt yanımızda bir kərə də də kərə bir yanımızda vaxt heç başlayanda hadisələri Qarabağ Pis günlər arxada qalmışdı. Biz böyümüşdük. Hamımız da halal- halal- da Hamımız böyümüşdük. Biz qalmışdı. arxada günlər Pis çə­ qarovul xırmanda gecələr deyə, yaşasın yaxşı camaat Atamız ii bcm e aaı üüü ə ömmşi Aa ou lap onu Anam görməmişdi. də üzünü atamın heç bacım Kiçik Atam kolxoz quruluşu uğrunda canını qurban verəndə anamın anamın verəndə qurban canını uğrunda quruluşu kolxoz Atam Qarlı aşırımlarda dizin-dizin sürünüb, əllərini göyə açıb, "Allah, "Allah, açıb, göyə əllərini sürünüb, dizin-dizin aşırımlarda Qarlı gc aa, l nnsnn ucqa iəbzdli, rəngbə­ bəzədilmiş, ilə muncuqlan nənəsinin ulu anam, gecə O ol­ qismət birimizə heç cehizləri qızlarının nəsilin bizim Amma oaıa əə var gələn Xocalıdan ~ " Guest from Khojaly from Guest -130- dowries". о Amna Se las sd o a: I ih o wl hv yu own your have will you wish "I say: to used always She Armenia. g GRIEF aa by oe f 4 es f hji. h ue t tl aot him, about tell to used She Khojaiy. of beys 24 of one bey, Jafar o h ws aihd rm i lns Al f e dwis et in left dowries her of All lands. his from banished was he how u fte ws dead. was uncle, father our with our together lived we As sisters. my for and me for es col M mte ws ey ap..y ohrs rnfte was higher grandfather the mother's to happy...My entered very I was realized. mother to wish My me her school. wanted And She teacher. education. a her become continue not could she timeless, we loved him as our own father. And my mother never said us that us said never mother my And father. own our as him loved we and dress­ sew to used Khanim She Khojaiy. in Aunt years seven for school neighbors secondary Our dinner. cooked clothes, their Gulsum washed her hairs as she had too long hairs. She finished finished She hairs. long too had she as hairs her washed washed Gulsum bother, her after looked mother under live to My want not patronage. did well. They as someone's timeless brother. died her Iman with lived grandfather mother My My old. years 13 was she milk. us give to used she morning Every naughtiness. our about mountains. aa öü yl aəə amğ qsə eləməsin. qismət yazmağı barədə yolu ömür nakam ie t hv a us. n umr e sd o o o abjr to Kalbajar, to go to used we summer In guest. a have to liked eray 92 Sehdtre daughters. three had She 1992. February mış. o mniə oa aımşı Sn eə aaı çxu ğlaı var­ oğulları çoxlu anamın çiynində demə, oğullarının Sən salınmışdı. Vətən yola mənzilə neçə-neçə son Xiyabanında Şəhidlər Dərə Nov­ haraylayırdım. anamı qalan üzüqoylu meşəsində Kətik mayan ruz bayramında çöhrəsi solmuş anamın cəsədi Ağdamdakı Uzun Uzun Ağdamdakı cəsədi anamın solmuş çöhrəsi bayramında ruz əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə y ohr atd o eoe tahr bt s e aet died parents her as but teacher, a become to wanted mother My y ohrs ie a vr dfiut Se ot e mte when mother her lost She difficult. very was life mother's My My mother used to work very much and she never complained complained never she and much very work to used mother My We home. our in people many were there remember I as long As YMTELS WORLD MOTHERLESS MY WORLD, MOTHERLY ...MY RafigaImam gizi Jafarova Abdal-Gülablı kəndində dağların üstünə qalxıb, səsim-ünüm çat­ səsim-ünüm qalxıb, üstünə dağların kəndində Abdal-Gülablı ...Bu mənim anamın taleyidir. Qoy Tanrı heç bir övlada anasının anasının övlada bir heç Tanrı Qoy taleyidir. anamın mənim ...Bu was born in born was I 3 nKoay She Khojaiy.in 937 was was killed on 26 on killed

ea t pa Gd "h Alh lt e i rte ta t b capti­ be to than rather die me let Allah, "Oh, God: pray to began rte i Aain agae hc ws it fhr rnfte and grandfather her of gift was which language Arabian in written ild epe n h "aa aa. n m mte de fo the from died mother my And Gaya". "Gara the in people killed vated". e t wr hr. h nvr e rm h work. the from fed never She hard. work to ued us advised always She patient. very was She us. educated and uncle ho t hr hrx Se ol nt a a od n de i silence. in died and word a say not could She thorax. her to shoot ohr a bre i Aha Mry’ Avenue. Martyr’s my Aghdam Holiday, in Novruz buried On was forest. Katik mother the in lying was who mother wished. she day the see not could mother my But better. live to wage. honest earn to our of patronage under children three her brought and hard worked rt aot notnt lf o hi mothers. their of life unfortunate about write h nvr re before... cried never She began People farm. the established they Then evenings. the in her. slept to us entrusted father that say to used she And much. very htngtm ohrcudnttk ntig h ok "Koran" took She anything. take enemies. not for could left mother my dowries night Our That realized. not was wish this But Xocalidan gələn var Guest from Khojaiy from Guest var gələn Xocalidan cibd o onan i AdlGlbi ilg ad ald my called and village Abdal-Gulabli in mountains to climbed I already we when dawn was It eyes. mother's my in tears saw I began, problem Karabagh When her loved mother my so father, our saw not did sister little My She 23. of age the at was mother my died father my When a dy lf bhn. e rw p Bt y ohr tl contin­ still mother my But up. grew We behind. left days Bad never She nights. at thrashing-floor the in guard a as worked She .Ti i te ae fm mte. ws ta aycid ol not would child any that wish I mother. my of fate the is ...This silence. a in looked Just nothing. said She reached to Aghdam. Armenians Armenians Aghdam. to reached 131- -132-

'BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDt' ailə də pərən-pərən düşmüşdü. Zəhra xala qardaşı Hüseynin qızları qızları Hüseynin qardaşı xala Zəhra düşmüşdü. pərən-pərən də ailə Də­ getmişdi. köməyinə onlann yandırılanda kəndi Meşəli Elşən yi aa ə əaəl brə əi əə dy iə adşaı ai (biz Ramiz qardaşları isə dayı Həsən əri birgə, Sədaqətlə və Sara əəl Bz aı mlyaı eiəlrə br omşu O eə bu gecə O olmuşdu. biri keçirənlərdən əməliyyatı dağı Boz fələrlə sonbeşi­ olan işçisi Polis silaha dayandı. oğlanları xalanın müdafiəsində o Zəhra Xocalının qovdular. sarılaraq, hamısını, işdən azərbaycanlıların də Nailəni çalışan cümlədən Qarabağda Beləliklə, zışırdı. u Smr ə ml dna ğalr vrı Nmyşə gtic qı­ getdikcə Nümayişlər vardı. oğlanları adında Amil və Samir du, rək nümayiş keçirmək istəyən gənclərdən Əli ilə Bəxtiyarı qətlə ye­ qətlə Bəxtiyarı ilə Əli gənclərdən istəyən keçirmək nümayiş rək imşiə. na aaaı ikşhdəi dlr Niə iə qurmuş­ ailə Nailə idilər. şəhidləri ilk Qarabağın Onlar tirmişdilər. tü­ ov balta, Dəhrə, qaçmışdılar. Xocalıya ilə arası bağlanmn üzüm nümayişə gələndə Nailə də orada çalışan azərbaycanlılarla birlikdə birlikdə azərbaycanlılarla çalışan orada də Nailə gələndə nümayişə əg, voalra ialnı emnlrbradc səaa gələ­ Əskərana andaca bir ermənilər silahlanmış avtomatlarla fəngi, Əskərana götürüb bayraq gəncləri yalın əli Ağdamın Nailə yadımdadır, içir.şı su də nə yeyir, çörək nə bilirdin, elə ki, idi nərmə-nazik iaəç ii Əkrnakmso mğzsna aıı şəid. Yax­ işləyirdi. satıcı mağazasında komisyon Əskəranda idi. ticarətçi oxudub, sənət sahibi etmişdi. Nailənin iri ala gözləri vardı, o qədər qədər o vardı, gözləri ala iri Nailənin etmişdi. sahibi sənət oxudub, əiy l z ——— — — — ızı q m slö ü M Səriyyə KEÇƏN ZƏHRA XALA ZƏHRA KEÇƏN ÖMRÜ BƏLALAR İÇƏRİSİNDƏ BƏLALAR ÖMRÜ qulluğunda dayanardı. Kiçik qızı Nailəni Bakıda Bakıda Nailəni qızı Kiçik dayanardı. qulluğunda ad. ər xl ou ailşiə, şqə onun uşaqtək sakitləşdirər, onu çı­ xala Zəhra hövsələdən xardı. Tez-tez idi. adam səbrsiz çox dayı tanlarında iki dəfə məhsul əkib-becərirdilər. Həsən Həsən bos­ əkib-becərirdilər. də məhsul xalagil dəfə iki tanlarında Zəhra idi. kənarında yolun gistral ma­ kəndindəki Qaçqınlar evləri Onların çürtdülər. ələ verib, ev-eşik qurdular, oğul evləndirib, qız kö- kö- qız evləndirib, oğul qurdular, ev-eşik verib, ələ rub, 4 oğul, 3 qız anası olub. Həyat yoldaşı ilə əl- əl- ilə yoldaşı Həyat olub. anası qu­ qız 3 ailə oğul, ilə 4 dayırub, Həsən olmamış yaşı 17 başlayıb. likası Dərələyəz mahalında, likasıDərələyəz dan olmuşlar. 26 fevral 1992-ci ildə qətlə yetiriliblər. Zəhra xala Zəhra yetiriliblər.qətlə ildə 1992-ci fevral 26 olmuşlar. dan aşağı salıb yeniyetmə yaşında kolxozda işləməyə işləməyə kolxozda yaşında yeniyetmə salıb aşağı 7, Nailə isə 2 övlad anası idilər.övlad 2 isə Nailə 7, müharibəsinin quıtar-qurtar vaxtı idi. Zəhra başını başını Zəhra idi. vaxtı quıtar-qurtar müharibəsinin gündən lal-dinməz olmuşdu. Onda Böyük Vətən Vətən Böyük Onda olmuşdu. o lal-dinməz Zəhra gündən Qızı gətirmişdilər. pənah Xocalıya başla Zəhra San qızı Bağırova 1930-cu ildə Ermənistan Respub­ Ermənistan ildə 1930-cu Sanqızı Bağırova Zəhra qızı Nailə Həsən qızı Bağırova 1956-cı ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1956-cı qızı BağırovaqızıHəsən Nailə Qarlı bir qış günündə Maya xalagil yalın əyin- əyin- yalın xalagil Maya günündə qış bir Qarlı

------

nın ayaqları tutulur. Eləcə qarın üstündə oturur. Halay dayının ömür- dayının Halay oturur. Sara­ qızı üstündə qardaşı qarın xalanın Eləcə tutulur. ayaqları nın Zəhra gün Beşinci düşürlər. taqətdən dən Nai­ Qızı gəlirdilər. birgə ilə dayı Kamran deyirdik), dayı Halay ona adqaı edc dnra. əaə iə ə əə əlşə ə bala­ də, əlləşsə qədər nə isə Sədaqət donurlar. yerdəcə yatdıqları yuxuya "şirin" Uşaqlar qalırlar. oturub Ro­ üstündəcə Sevinc, qarın Nəbi, Şükür, birgə manla qardaşı Nuranə, xala uşaqları Zəhra Sədaqətin və qorxudanpartlamışdı. Sara qızları də ürəyi 13 yaş­ Rəvanənin Saranın qızı lı öləndə partlayıb ürəyi xanımın Şərqiyyə yoldaşı gün gəldiklərin­ yol gündüz Gecə- gəlirmiş. Cəfərgillə qayınatası isə lə i xlna ğaa e. ər xly d qynaı aa dayı, çömbəlir. Halay yerə qayınları deyərək da - xalaya getmərəm" qoyub Zəhra yalqız get. Ağdama xalanla ki, alıb qucağına bir-bir uşaqlan Donmuş bilmir. qaldıra Uşaqlar yerdən getmir. larını yuxu gözlərinə Şəhlanın qızı Saranın Bircə gedir. Kamran dayı nə qədər yalvarsalar da, "mən qardaşımın balalarını balalarını qardaşımın "mən da, yalvarsalar qədər yalvarır nə Şəhlaya dayı qızı Kamran toplayıb gücünü son Sara alan nəfəs Xırıltı­ səslə qoparır. lı fəryad bağırıb çatmadığından gücü istəyir, götürmək a n əaa atra mmü olmur. Am­ mümkün vertolyotla aparılır. qaytarmaq isə həyata Xəstəxanasına onu Oradan ma Yardım Tibbi çatdırırlar. Təcili halda adına M.Nağıyev yaralı Ağdama Onu alır. imş 3 əə gn emnlr əəidn srəi aaıdn seçi­ arasından əsirlərin tərəfindən ermənilər gənc ge­ nəfər 13paltarı ordu Milli yinmiş Əynində düşür. girov birgə camaatla isə Orada aı, anzçləaə ssəieiii. nm e i a ilr gö­ izləri qan bir heç ol- Anıma məlum eşidilir. taleyi səsləri də atəş Elşənin çöldə idi. yalnız mayır, Elşən də biri Onlardan aparılır. lib əə dy byk ədəə ömyrk atı vft edir. vəfat vaxtsız uyuyur. dözməyərək qəbiristanlıqda dərdlərə böyük dayı şəhərindəki Həsən Sumqayıt isə Nailə rünmürdü. Republic and her daughter Nala Hasan gizi Baghirova was born in 1956 in Khojaly. in 1956 in born was gizi Baghirova Hasan Nala daughter her and Republic ra Ptitc a ws led edd We se a 1 yas old years 17 was she When ended. already wasThe when War time Patriotic was ItGreat then. since word a say not did Zahra daughter apl, are ter hlrn Ter oe a i te ie f the of side the in was home Their children. lived their They married daughters. 3 andhappily, sons 4 had and Hasan with married she iha i te ilg o ahilr Uce aa ws ey impa- very was Hasan Uncle Gachginlar. of village the in highway They died on 26 February 1992. Aunt Zahra had 7 and Naila had 2 children. 2 Naila 7had and had Zahra Aunt 1992. February 26 on They died Xocalıdarı gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdarı eəi o ii əəid iə ıı al snsnə glə yarası güllə sinəsindən Nailə qızı isə tərəfində biri o Meşənin lə iə öüədyş Dha knii aılğn ii gəlir. kimi yaxınlığına kəndinin Dəhraz döyüşə-döyüşə isə Elşən Zəhra Sari gizi Baghirova was born in 1930 in Daralayaz region ot Armenian ot Daralayaz in region 1930 in born was Sari Zəhragizi Baghirova ...Qaradinməz Zəhra xala, sənin nə görəcək günlərin varmış... günlərin görəcək nə sənin xala, Zəhra ...Qaradinməz ILL-FATED AUNT ZAHRA AUNT ILL-FATED ut aa oe t Koay n cl soy itr a. Her day. winter snowy cold a in Khojaly to moved Maya Aunt

133- -134-

OUR GRIEF ol nt Te de. aa se hr agtr hha o o with go to Shahla daughter her asked Sara died. They not. could ut ar. nl Hly Uce arn se An Zha o go to nieces her leave Zahra not would Auntand there stay asked would Kamranshe that said Uncle she but Halay, Uncle Zahra. Aunt on sat Roman and Sevinj, Nabi, Sadagat Shukur, and Sara Nurana, daughters children brother's their her and with together Zahra Aunt Kamran. and Halay) him call to used (we Ramiz brothers his with er ey n ugi. nl Hsn id untimely. died Hasan Uncle Sumgait. in tery knew Nobody them. the among wearing was was Elshan who Army. youth 13National of separated uniform Armenians hostage. a as save not could they But died. She Naghiyev. life. M. her after Hospital Emergency Aid to taken was sheMedical Then Aghdam. to taken was She forest. alone. there she but children the up wake to Children tried sleep. not Sadagat could there. Shahla Only frozen asleep. were felt Children well. snow. as died and this stand not could Ravana Shargiyya wife old Halay's years Uncle 12 When there. died, stayed and snow She frozen. got on feet Sara's they sat day asfifth the tired On got night. and They day father-in-law. all her walked at was Naila daughter Her the of one was He burnt. was forest Mesheli when people Elshan child last-bom helped Her Khojaly. of defense on stood sons Zahra's were They Bakhtiyar. and Ali boys two killed and Asgaran to came hr ws o sg o lo o so. al i bre i te ceme­ the in buried is Naila snow. but on fired blood Armenians of how sign heard not was People there them. with happened what Sadagat, togeth­ and was Hasan Sara husband with her and together Hasan, was brother her family of Zahra this daughters Aunt night That other. operation. each Mountain" lost "Grey of participants Thus, Aunt serious. work. from more Naila as well as becoming Azerbaijanis were all fired Samir sons: Demonstrations Armenians two had and Amil. married Naila and Karabagh. of martyrs first Armenians Armed demonstration. for Asgaran to came young who with Khojaly to people away ran once she how Iremember Asgaran. good profession. Naila had very big blue eyes, and she was very very was she and eyes, blue big very had a had Naila and Baku in profession. studied Naila good daughter youngest Her down. him slim. Naila was a dealer. She worked as a seller in market in in market in seller a as worked She dealer. a was Naila slim. calm to used Zahra Aunt quickly. very patient his lost He man. tient əiy l ızı q m slü ü M Səriyyə Elshan came near the village Dahraz. There Armenians took him took Armenians There Dahraz. village the near came Elshan the of side other on heart her from shot was Naila daughter Her . An Zha ht ft yu had... you fate a what Zahra Aunt ... ndnomş 19-ii erln2-aikn düşmüşlər. itkin ilfevralın26-da 1992-ci olmuş, anadan Çəmənli kəndində, Çəmənli üədr Xvr aal Cvni məlmn oğul müəllimin Cavanşir xalayla Xavər hünərdir. kimi qiymətli daş-qaş adlan qoymuşdular. Üçüncü Üçüncü qoymuşdular. Yaqut adlan daş-qaş Almaz, qiymətli isə kimi Qızlarına olmamışdı. övladları ma n əl d iə o, St" eə çağırırdı­ deyə "Seti" yox, ilə adı əsl onu Amma ııdnaaglnəoa vtaaaıı qoydular. adını Svetlana ona gələndə dünyaya qızı a. iəə ğasyğ byyrü Seln sev­ Svetlana böyüyürdü. oğlansayağı Ailədə lar. du. Xocalıda maliyyə-kredit texnikumu açılanda açılanda texnikumu maliyyə-kredit ol­ uğursuz Xocalıda həyatı ailə du. da, qursa ailə oğlanla diyi imtahan verib tələbə adını qazandı. Hadisələr gər­ Hadisələr qazandı. adını tələbə verib imtahan ğr ət oa Cvni məlm vrayta Ağ­ vertalyotla müəllimi Cavanşir birlikdə olan ilə xəstə xala ağır Xavər anası Svetlana ginləşəndə aa ödriə. Ngrn am, əll tüfən­ təklülə qalma, "Nigaran göndərdilər. dama iil hm vmz, ə d aaı qoruyaca­ anamı də həm evimizi, həm gimizlə aa odlr O eə vtaa ğl vaı laa aaa ogul anaya olmayan övladı oğul Svetlana gecə O mənəvi onlara oldular. da dayaq Qonşulan Svetlana. dedi ğam"- lr Tfnii inn aıı, nsn çya kçrrk əı me­ Kətık keçirərək çaydan anasını aşırıb, çiyninə Tüfəngini olur. əiə z uu. al aıılra üəgi i qdn nsn vr gü­ var anasını qadın bir tüfəngli aşırımlarda Qarlı tutur. üz şəsinə ü l sryrü Am mni bşn çt bilmədilər. çata başına mənzil Amma sürüyürdü. ilə cü lir. oaıa əə var gələn Xocalıdan i l g n ə f ü t Xavər Yusif qızı Əliyeva 1932-ci ildə Beyləqan rayonunun Beyləqan ildə 1932-ci Yusif qızı ƏliyevaXavər qızı Svetlana Cavanşir qızı Əliyeva 1957-cı ildə Xocalıda ildə 1957-cı qızı ƏliyevaqızıCavanşir Svetlana Beş qız övladını böyüdüb, boya-başa çatdırmaq çatdırmaq boya-başa böyüdüb, övladını qız Beş .or əə lu nlrbş ed, n ssu Ktkmşs bi­ meşəsi Kətık susqun onu verdi, baş nələr oldu, nələr ..Sonra

in d a q Guest from Khojaly from Guest

-135- -136-

'BİZt YAŞADAN HƏSRƏTDİ" reach to the point of destination. not of could point they the But to passes. snowy reach rifle, from the mother her took dragged She woman boy. a as mother her That well. protected as them Svetlana defended night neighbors Their Svetlana. said - rifle" went to the Katik forest together with her mother. The Armed Armed The mother. her with together forest Katik the to went with mother and house out protect will I worry, not "Do ill. technical very Credit and Finance the to entered was She marriage her successful. beloved, her not with married Svetlana Though boy. with Aunt Khavar sent Javanshit muellim to Aghdam as he was was he as Aghdam to muellim Javanshit sent together Khavar Svetlana Aunt tension, with became conflict Karabagh When school. a as up brought was She "Seti". named as they her daughter, called third They had Svetlana. they her When Yagut. Almaz, as ters n Jvnhr uli hd o gt os Te nmd hi daugh­ their named They sons. got not had muellim Javanshir and region and her daughter Svetlana Javanshir gizi Aliyeva was born in 1957 in 1957 in born gizi was Javanshir Aliyeva Svetlana daughter her and region hjl. hywr oto 6Fbur 1992. February 26 on lost were They Khojaly. əiy sü qızı üslüm M Səriyyə .Wa hpee te kos ny iet ai forest. Katik silent only knows then happened ...What It needs great courage to bring up five daughters. Aunt Khavar Khavar Aunt daughters. five up bring to courage great needs It RE WOMAN ARMED Khavar Yusif gizl Aliyeva was born in 1932 in Chamanli village of Beylagan villageof Chamanli in 1932 in Yusifborn was gizl Khavar Aliyeva

qaldı. əi ə vardı. də Zərif da İbrahimə çox gördü. Zərifin məzarı da düşmən tapdağı altında altında tapdağı düşmən da məzarı Zərifin gördü. çox İbrahimə da rahim Kətik meşəsindən günlərlə meyit daşımışdı. Onların arasında arasında Onların daşımışdı. meyit günlərlə meşəsindən Kətik rahim soraqlaya-soraq- Zərifi tutmuşdu, üz meşəyə Kömək­ gecə ibrahim istəmişdilər. qalan siz kömək Bakıdan Ağdamdan, Şuşadan, müşdü. aaAdm amşı "əiszhytmn i edr - eə ib­ deyən - heçdir" bir mənə həyat "Zərifsiz çatmışdı. Ağdama laya döyüş­ ilə yaraqlıları erməni gün 3 yerdə Xoca­ deyilən isə ibrahim mərtəbə" "5 verdi, lıda can qucağında anasının O, süzülürdü. qan ğış tək yağan güllələrin biri də Zərifə dəydi. Saçlarının dibindən dibindən Saçlarının dəydi. Zərifə də biri güllələrin yağan tək ğış alrn gtrb eəə zttu Mşnn ə əəi a ii Ya­ idi. qan tərəfi hər Meşənin tutdu. üz meşəyə götürüb ladlarını qoymuşdular... övladlanna qəhrə­ analar kinolardakı göstərdiyi adlannı ibrahim manların işləyirdi, həm idarəsində işləyirdi, işıq kinomexaniklik də həm üçün ibrahimin saxlamaq böyüyürdü, külfəti də çətən dərdi bir Qarabağ böyüdükcə Onlar yüdülər. ü Glni dvğ atna ynqa lltk qızarırdı. lalətək köç­ yanaqlan altından gəlin duvağı əmimgildən Gəlinlik dü. Zərif olduğundan ib­ qohumumuz qaldırmadı, bizim rahim yuxarı gü­ toy utandığından Zərif başım seçdi. nündə İbrahimi Am­ kinomexanik istəyirdi. o, qurmaq ma ailə çoxları Onunla idi. rif ou xraı alr vrı Aı ii z d zə­ də özü kimi Adı vardı. saçları xurmayı Bəstə boyu, eşitməmişdi. kəs heç danışdığını hündürdən anası idi. olmuşdu. 1992-ci il fevralın 26-da qətlə yetirib. 4 oğul, 2 qız 2 oğul, 4 qətlə yetirib. fevralın26-da il 1992-ci olmuşdu. .B d tlyn baiə ödrii c br film. bir acı göndərdiyi İbrahimə taleyin da ...Bu Tez-tez qəbrini ziyarət edib bir şam yandırardı. Ermənilər onu onu Ermənilər yandırardı. şam bir edib ziyarət qəbrini Tez-tez 0 gecə postda döyüşən ərini gözləməyə vaxt tapmayan Zərif öv­ Zərif tapmayan vaxt gözləməyə ərini döyüşən postda gecə 0 lə tü Zrfə baii oulr, ılr dnaa əd. Bö­ gəldi. dünyaya qızları oğulları, ibrahimin Zəriflə ötdü. illər Zərif Ələkbər qızı Əzizova 1953-cü ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1953-cü qızı Əzizova Ələkbər Zərif Bütün analar Zərif kimi qız arzulardı. Onun Onun arzulardı. qız kimi Zərif analar Bütün oaıa əə var gələn Xocalıdan "ZƏRİFSlZ HƏ HƏ OLUR?"YATMI "ZƏRİFSlZ us rm Khojaly from Guest

137- -138-

OUR GRIEF boys wanted to marry with her. But she preferred to marry with cin­ with marry to preferred she But her. with marry to wanted boys February 1992. She had 4 sons and 2 daughters. 2 and sons 4 had She 1992. February There was Karabagh conflict. Ibrahim worked both as a cinema cinema a as both worked Ibrahim conflict. Karabagh was There our was Ibrahim As shy. very was young She Many Ibrahim. slim. mechanician and ema short was She aloud. speaking her heard not wait for her husband who was on duty. Everywhere was in in was Everywhere duty. on was who husband her for wait not uncle. our in was marriage Zarifs relative, oet s el H akd ai bt ol nt e te nwr He answer. the get and Ibrahim not said - could Zarifa" without life but a "What Zarif Aghdam. to asked reached to He went Ibrahim well. Helpless as for Baku. asked and forest They Aghdam, days. Shusha, three for from help Armenians a with moth­ her of fought arms in Ibrahim died She er. well. as Zarif shot Armenians blood. children their heroes. named They cinema the from department. energy in and mechanician dragged dead bodies. Zarif was among them. He used to visit her her visit to used He them. among was Zarif bodies. dead dragged rv vr often. very grave əiy ümqızı q m lü s ü M Səriyyə ZarifAlakbar gizi Azizova was born in 1953 in Khojaly. She was killed on 26 on killed was She Khojaly. in 1953 in born was gizi Azizova ZarifAlakbar Every mother wished to have a daughter like Zarif. Nobody Nobody Zarif. like daughter a have to wished mother Every That night Zarif went to the forest together her children and did did and children her together forest the to went Zarif night That up. grew They sons. and daughters had Zarif passed. Years hs s h cnm o Irhms fate. Ibrahim's of cinema the is This ZARIF?" WITHOUT LIFE A IS "WHAT

aıd xlsa udz km qaldı. kimi ulduzu xilaskar daşında rəə üüəd.. ma sə atn emk imt oldu. qisməti geymək paltan əsgər Amma bürünərdi... örpəyə etsə də, özü şəhid olur. Erməni quldurları onun cəsədindən belə qi­ belə çəkinməmişdilər. cəsədindən almaqdan onun sas quldurları Erməni olur. şəhid özü də, etsə ıı inn aıaa əiaı qdna, şqaı öüədyş xilas döyüşə-döyüşə uşaqları qadınlan, avtoma­ Zöhrə əliyalın aşıraraq çiyninə etməyəndə tını tərk evini -deyə qaçmaram" qarşısından dafiəsində dayanır. Soyqnm zamanı qardaşı Zakir " ermənilərin ermənilərin " Zakir qardaşı zamanı Soyqnm dayanır. dafiəsində ə la itynə ör cl skn raıa eəə 0dn çox 40-dan edir. keçərək xilas arxasına həyatını sükan adamın cəld Zöhrə istəyəndə almaq yə ıı şəi. il odnn səi ii eəgnü traıı mü­ torpağının gecə-gündüz kimi əsgəri ordunun Milli işləyir. cısı a aı yrlnr Vxı trə omzı Emnlr aıı dövrə­ maşını Ermənilər olmazdı. itirmək Vaxtı yaralanır. ağır qar əadnXcly əə vouaemnlrhcmei. üüü il­ Sürücü edir. hücum ermənilər avtobusa Əs- gün Bir gələn Xocalıya yetirirdilər. kərandan qətlə onları düşdükcə fürsət edir, daş-qalaq kində işləyir, həm də Gəncə Texnologiya Texnikumunda qiyabi qiyabi Texnikumunda Texnologiya Gəncə də alırdı. təhsil həm fabri­ ipək Xocalıdakı işləyir, O, kində gəlirlər. Xocalıya qovularaq kimi daşları beynəlmiləl orta məktəbdə oxuyurdular. Zöhrə gündüzlər işləyir, işləyir, alırdı. gündüzlər təhsil orta Zöhrə də oxuyurdular. məktəbində axşam məktəbdə orta beynəlmiləl i l brid Xnədn kçr Ualr Nzm aıa saylı 4 adına Nizami Uşaqları köçür. Xankəndinə birlikdə ilə ailə­ si üçün olması sahibi sənət oxuyub, uşaqlarının aşırım­ qarlı Qışda olardı. vermək yola birtəhər yı larla yalnız atla getmək mumkun idi. Lətif dayı dayı Lətif idi. mumkun getmək atla yalnız larla yazı-ya- Yenə çəkərdi. əziyyət çox camaatı kənd yetirilmişdir. açmışdı. Amma gediş-gəliş yolu olmadığından olmadığından yolu gediş-gəliş Amma açmışdı. anadan olmuş, 1992-ci il fevralın 26-da soyqnm zamanı qətlə zamanı soyqnm fevralın26-da il 1992-ci olmuş,anadan eilrZhə luu ömr. O a ömd, oaıaı yad­ xocalıların sönmədi, da O sönmür... olundu. ulduzu təltif ilə Zöhrə medalı Deyirlər görə" "igidliyə Zöhrə sonra Ölümündən Zöhrə də gəlinlik libası geyinməyi çox istərdi. Xəyalında ağ ağ Xəyalında istərdi. çox geyinməyi libası gəlinlik də Zöhrə oaı znmdfə aayn yrnnaZhə rd tb ba­ tibb orada Zöhrə yarananda batalyonu özünümüdafiə Xocalı Hadisələr gərginləşir, azərbaycanlıların maşınlarını ermənilər ermənilər maşınlarını azərbaycanlıların gərginləşir, Hadisələr aaa hdslr bşaad Zhəi d Xnədnə soy­ Xankəndindən də Zöhrəgil başlayanda hadisələri Qarabağ Zöhrə təbiətin səfalı bir yerində dünyaya göz göz dünyaya yerində bir səfalı təbiətin Zöhrə Zöhrə Lətif qızı Quliyeva 1968-ci rayonunda üdəXocalı 1968-ci qızıLətif QuliyevaZöhrə .BŞMN ZRNƏ İ LU İŞARIR ULDUZ BİR ÜZƏRİNDƏ ...BAŞIMIN oaıa əə var gələn Xocalıdan

Guest from Khojaly from Guest

-139- -140- "BİZİ YAŞADAN HƏSRƏTDİ' 6Fbur 1992. February 26 house, Zohra took machinegun and helped to old women and chil­ and women old to helped the leave and not would machinegun he took that said Zohra Zakir house, brother her when genocide, When wounded. was Ilgar Driver Khojaly. to Askaran from a in worked She Khojaly. to moved and Khankandy from banished evening 4. in No. education school received and secondary in afternoons the studied in worked children Zohra Is children. his cate very was it as horse a ride to used people winters In there. live to rn Tog se ae mn lvs se esl de. Armenians died. herself she body. lives, dead many her saved abused she Though dren. the In army. national of soldier a as land her of defense on stood and wheel the men. took 40 Zohra of bus, life the the saved surround to coming wanted bus Armenians attacked Armenians Once, them. beat cars, their took School. Technical Ganja in studied and Khojaly in factory silk school. Latif edu­ to Uncle wanted he means. as family his transport with other together any Khankandy not to moved was there and snowy edn coh Bt h wr te ode uniform. soldier the wore she But clothg wedding u a ta sa, h wl awy shine. always will she star, that as out əiy Müsl ızı q m lü s ü M Səriyyə or LtfgnGlyv wsbr n 98i hjl ein She Khojaly region. in 1968 in born was Guliyeva gin Latif Zohra or ws o i pcueqe lc o te ol. t a hard was It world. the of place picturesque in bom was Zohra or wre a nre er hjl sl-ees btain She battalion. self-defense Khojaly near nurse as worked Zohra was Azerbaijanis other as Zahra began, conflict Karabagh When HEAD MY OVER SHINING STAR or wne t mry Se las rae aot ern the wearing about dreamed always She marry. to wanted Zohra Azerbaijanis, shot Armenians strained. was conflict Karabagh or ws wre wt "eo mdl fe hr death. her after medal "Hero" with awarded was Zohra It is said that Venus is ever shining star. Our Zohra did not go not did Zohra Our star. shining ever is Venus that said is It was was killedon

raq qaçıb meşədə donan rus qadınının faciəsinə göz yaşı axıdan axıdan yaşı göz faciəsinə qadınının rus donan meşədə qaçıb raq ulr Gzəi lclnn aa a bcs Sdqtn ç şğ- Se­ olurlar. uşağı- qurbanı üç şaxtanın Sədaqətin Roman bacısı Nəbi, da, vinc, Sara alacalanan Gözləri nurlar. aa z ualr iə ig bz ekl dönür. heykələ buz birgə ilə uşaqları özü Sara i qrua üəi ataı. nnn ilr tqtə dşr Uşaq­ düşür. taqətdən dizləri Ananın Pərvanə­ partlayır. deyirlər. ürəyi qaç"- qorxudan Ağdama nin topla, "gücünü ocaq ki, isə istəyir Onlar kibrit qalasın. həmyerlilərindən çıxan qarşısına yaxınlığında aı s qrn südc uaı ytra. l ytılr yrəə do­ yerdəcə yatdıqları Elə yatırlar. uzanıb üstündəcə qarın isə ları kəndi Dəhraz ana görən tu­ titrədiyini əllərindən tir-tir isə soyuqdan Balacaların Uşaqların alır. tur. kürəyinə qızını böyük Sara dən yqaı ıaı, imşi 1 yşı əvn dh eiə bilmədiyin­ yeriyə daha itirdiyindən Pərvanə yaşlı 13 ayaqqabılarını gedən şişmişdi. Uşaqlar yol qızarıb, ayaqları gün düşmürlər. Üç istəyir. heydən qurtarmaq ana-balalar ölümdən balalarını toplayıb dolu kimi yağan güllələrdən bir-birini itirirlər. Ana var qüvvəsini qüvvəsini var Ana itirirlər. Qaryağdı bir-birini ilə Sara güllələrdən kəsir. yağan nəfəsini kimi dolu biçarələrin bu aşmmlar Qarlı dı. aii üəiə öüd. öp ualr s Srnn həid qal­ öhdəsində Saranın isə uşaqlar Körpə götürdü. kürəyinə Tahiri u ntua, zn dnaı xşət naı aad ..a 1992-ci ...Ta kimi. sanardı 26-na insanı feralın il xoşbəxt dünyanın yorğunluğu­ özünü ona unutdurar, sanlar, nu boynuna alıb dövrəyə onu uşaqlan yıdanda lardan bəri sarılıq xəstəliyindən yataq xəstəsinə çevrilən qardaşı qardaşı çevrilən xəstəsinə yataq xəstəliyindən sarılıq ay­ Qaryağdı bəri yoldaşı lardan həyat Saranın güclənirdi. Atışmalar lıb-soldu. üdzə oaıaı zmüü svoud ilyn aa v qa­ evə Sara Saranın. oldu işləyən sovxozunda övladlan üzümçülük beş Xocalıdakı Gündüzlər gözəl-göyçək Bir-birindən bilirdi. ana ki­ Hüseyn ayrılan yollan Tale etmirdi. cəsarət yə Saranın toy günü bacısı Sədaqət sevinə bilmirdi. O, Saranı özünə özünə Saranı O, bilmirdi. sevinə Sədaqət bacısı böyüdü. günü Onlar toy ötdü. çəkdiyini Saranın illər həsrət Sədaqətin kədərlənərdi, gördükcə ilə Sara qızları də şi lışın altına soxub, xısın-xısın ağlayırdı. Atasına Atasına vermə­ sualını gələcək" ağlayırdı. vaxt nə anam mənim xısın-xısın "bəs soxub, altına lışın dür. Dörd övlad anası idi. anası övlad Dörd dür. düşmüş­ zamanı itkin soyqnm feralınil 26-da 1992-ci olmuş, .Br ata "u hyə" eaəid blsn bğm basa­ bağıma balasını hekayəsində heykəl" "Buz vaxtlar ...Bir gc b ii aaı ölr lclnı snı çhəəi sara­ çöhrələri sanşın alacalandı, gözlər badamı iri bu gecə O Nərmənazik, sarışın qızcığaz gecələr başını ba­ başını gecələr qızcığaz sarışın Nərmənazik, .DNVRU QDNN HEKAYƏTİ QADININ VURMUŞ ...DON var gələn Xocalıdan Sara Sara Hüseyn qın Quliyeva 1955-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1955-ci Quliyeva qın Hüseyn Guest from Khojaly from Guest

-142-

OUR GRIEF ad f hjl ad hn h rtre hm a te vnns shewiththem resting evenings was the She at children. her home with returned time her she spend when to used and Khojaly of yard Sara, of wedding the On up. for grew longing were They Sadagat passed. and upset Years Sara very was mother. children Huseyn their her come. how would saw he mother when her when father her genocide on 26 February 1992. She had four children. four had She 1992. February 26 on genocide ny ni 2 Fbur 1992. But happy. very was February She 26 them. with until only tiredness grief, her forgot and her as Sara accepted vine­in work She to used Sara it. children. enjoy beautiful five not had Sara could mother. Sadagat sister her e edr agtr avn t hr ak a se ol nt o any­ go not could she as back, her to Parvana daughter elder her children.her protect to tried and strength last her gathered shoot­ strong of She because other ing. each lost tired. Sara got Garyaghdy and passes snowy husband her climbed patron­and under were They children little mother. The their of bed. age on was and ill was who her a match to stoke up the fire, as she saw how her children werechildren her how saw she as fire, the up stoke to togivecountrymen match her of a one her asked she village, Dahraz Near took Sara more. swelled. feet their shoes, their lost children the As tired. ouet aot h Rsin oe wo u t te oet with forest the to run who women Russian the about Monument" was Roman Nabi, Sevinj, freeze. - the Sadagat of well sister as victims Sara there. her the of frozen got children They three there. tired.as very got She asleep her. felt to said children they - Her Aghdam" to "Run trembling. her child and got frozen, herself became the victim of the ice.the of victim the became herself frozen, got and child her əiy Müsl ızı q m lu s ü M Səriyyə hs lm bod gr ue t cy t ihs Se ol nt ask not could She nights. at cry to used girl blonde slim, This STORY OF "ICE MONUMENT" "ICE OF STORY ohr ih hi hlrn h wr on t "lc Rock" got "Black to going were who children their with Mother Tahir brother his helped husband Sara's strong. very was Firing thewas inlost Khojaly and in 1955 in born was Guliyeva gizi Huseyn Sara .Sr wo ne re fr hl raig h soy "Ice story the reading while for cried once who ...Sara

HY IL NEVER WILL THEY BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR NA E VAXTONLARHEÇ RW UP GROW

-143- 144- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR aaa xlı. i dnaa a çkb ədəiii e km çat­ kimə heç dərdlərimizi çəkib car dünyaya Biz xalqıq. yaşadan xalq­ bütün dünyanın suala Bu deyil. üçün azərbaycanlılar yaşayan nın bütün uşaqlarının faciəsini bəyan edək. Bəli, bu kitab-ömrü ya­ kitab-ömrü bu Bəli, edək. bəyan faciəsini uşaqlarının bütün nın tapmalıdır. cavab ları bu Çünki qubardırlar. bir dərd, bir nisgil, ürəyindən bir azəribaycanlıların silinməyəcək vaxt Onlar heç Onlar qalacaqlar. olaraq uşaq nə böyüməyəcəklər. vaxt şerlər, heç həmişə Onlar yazdıqları nağıllar. nə asdıqları şəkillər, qulaq çəkdiyi də onlann nə var, nəğmələri ü müüyrd ksr Oa öə ə ölrə sd glrk, in­ ki, gəlir səda göylərdən də görə Ona kəsir. yarıda ömrünü nün bəyanatıdır etiraz böyüklərə cocuqların qalmış dünya­ rımçıq deyil, uşaqlarının Xocalı təkcə ki, ki­ hazırladıq bu Biz görə deyil. ona salnaməsi tabı dərdlərimizin da kitab bu Heç dırmırıq. faciəsini Xocalı təkcə sual müdhiş Bu biz Niyə? Amma silmədik. yazılıb. qanla qanla qanı yrəyimizə bizim qubar bu dərd, bu nisgil, acnn alq aaa bləid yrəə Xcl şhrn hü­ şəhərinə Xocalı yerləşən bölgəsində Qarabağ Dağlıq baycanın özü vətənini və valideynini kim heç də Tanrı­ görə ona hamımız və Biz çıxmaqdı. bəndəsiyik nın qarşı Allaha öldürməsi insanı sanın in­ Ancaq düsturudur. həyat adi olan tabe qanunlarına təbiət Bu, u db 1 nfrn müü aıaqyua, nadn 3ü uşaq; 63-ü onlardan qoydular, yarıda ömrünü nəfərin 613 edib cum məxsusdu. Tanrıya seçim Bu seçmir. özü­ özü kəsilir, qənim özünə Özü pozur. düsturu həmin bəzən san i oaı aisnn əştəii aaa, nn asnıaaa döz­ sarsıntılarana onun yaşamaq, şahidi dəhşətlərini hadisələrin faciəsinin Xocalı qanlı yi çoxlu Tarix deyil. 150-sinin məlum də götürülənlərdən etdi­ hələ Girov əlil taleyi götürdülər. nəfəri 657 girov nəfəri 1275 itirmiş lər, valideyinin bir uşaq 130 valideyn, iki ə isn rdsnə kənardadır. iradəsindən insan mək edildi­ qəltan qanma uşaqların və qocaların qadınların, Ancaq olub. qızı Müslüm Səriyyə 106-sı qadın, 70-i qoca, 8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 25 uşaq hər hər uşaq 25 edilmiş, məhv tamamilə ailə 8 qoca, 70-i qadın, 106-sı Biz böyük faciələrin içindən dikəlib duran, öz dərdini öz içində içində öz dərdini öz duran, dikəlib içindən faciələrin böyük Biz uşaq nə kitabda Ancaq haqqındadır. uşaqlar kitab Bu Oxucu! BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR VAXT HEÇ ONLAR na abtncnıa iidnaaglr aaı, oaı, ölür. qocalır, yaşayır, gəlir, dünyaya kimi canlılar bütün da İnsan ə l erln 6d mlolra zracnı rəi qaniçənli- erməni azərbaycanlı milyonlarla 26-da fevralın il Hər 92c i fvaı 2-a rəiə Alh qrı ıdlr Azər­ çıxdılar. qarşı Allaha ermənilər 26-da fevralın il 1992-ci l qeto (h) s o fr ny zrajns h hd ie the lived had who Azerbaijanis only for not is (why) question ble lo. u w dd' ws ti bod ih lo. h? hs terri­ This Why? blood. with blood this wash didn't we But blood. Azerbaijanis. of hearts from efface never will which grieves rows, eas ti sro, hs re hs en rte i or ers by hearts our in written been has grief this sorrow, this Because sor­ are They children. as remain always will will They They up. listened. grow they never tales fairy the nor them, by written rhymes there are neither rhymes, nor pictures drawn by them, neither neither them, by drawn pictures nor rhymes, neither are there cək! eəəə, aıa ua asmayacaqlar. qulaq nağıla deməyəcək, oaı şqaıı brə uu ad: na aəiacnı idilər! azəribaycanlı onlar vardı: suçu bircə uşaqlarının Xocalı görünərdi. Uşağın nə günahı ola bilər ki? Qanına qəltan edilmiş edilmiş qəltan Qanına ki? bilər ola günahı nə bəsit Uşağın çox sualı görünərdi. nəydi" ki, günahı "uşaqların güclüdür qədər qarşılığında o nifrətin həmin nifrəti qarşı insanlara güllələdikləri mənilərin a ii ualrngnh əd" uln eəblisn Çni er­ Çünki, bilmirsən. verə sualını nəydi" günahı "uşaqların kimiyan uu fd eə iəə sz amqa acizdir. tapmaqda söz biləcək edə ifadə bunu ə əə ədrıl əaakçrlbk,hmn əlaaqrı üs­ qarşı qətliama həmin ki, keçirilib həyata qəddarlıqla qədər o lər çənliyin, dəhşətin mənzərəsi o qədər derindir ki, insan təxəyyülü təxəyyülü insan ki, derindir qədər qani- o ki, vəhşiliyin, yəqin mənzərəsi Çünki, olmayacaq. dəhşətin vermək çənliyin, nəsib təsvirini adamına yazılı kadrların qələm bir heç Bu köçürüb. tafayev zamanı öz peşə borcunu yerinə yetirərkən həlak olmüş Çingiz Mus­ Çingiz olmüş həlak yetirərkən yerinə borcunu peşə öz zamanı kadrları lentə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, Qarabağ döyüşləri döyüşləri Qarabağ Qəhrəmanı, Həmin Milli sarsılır. baxıb Azərbaycanın videolentlərə lentə kadrları etdirən əks dəhşətlərini yinin Dear reader! This book is about the children. But in the book book the in But children. the about is book This reader! Dear .TE WL NVRGO UP... GROW NEVER WILL ...THEY nalr eə dn i b dr kk atmasın! kök dərd göyərəcək. bu ki, dərdi edin dünyanın elə İnsanlar, üstündə arzulan verməyə­ yarımçıq Onların sualını olacaqsan" kim "böyüyəndə onlara kim Heç Bu uşaqlar heç vaxt şərqi deməyəcək, şəkil çəkməyəcək, şer şer çəkməyəcək, şəkil deməyəcək, şərqi vaxt heç uşaqlar Bu Xocalı faciəsində 63 uşaq və yeniyetmə qətlə yetirilib. Bu qətl­ Bu yetirilib. qətlə yeniyetmə və uşaq 63 faciəsində Xocalı Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan zracn ou iai Hərəkatının Siyasi Yolu Azərbaycan oriaia uamı sədri Surasmuı Koordinasiya la Qasımov tlqar

-146- THEY WILL NEVER GROW VP tragedy of Khojaly. All peoples of the world must answer this ques­ this answer must world the of peoples All Khojaly. of tragedy prepared this book in order to make known not only the Khojaly the Khojaly the throughout children only the all of not tragedy known the but make tragedy, to children's order in book this prepared to known troubles our sorrows, our make never We ringing. a bells rn hs lf hv sae i te half-way. the in stayed have life chil­ the of whose elders to dren protest of declaration is book this Well, world. We either. troubles our of chronicle the not is book the all This set others. never We heart. its in grief own its keep and tragedies tion. hoe i prns n hs ohrad Ti i Gds ih to right God's is They can God. against This one acted Armenians no 1992 Motherland. 26, therefore his February On and and choose. creatures parents wish. his lamblike God's against God's choose act to a are if means that all it Heavens one, We the other from kills comes being sound a human why, That's way. per­ a half sometimes But nature. of law formula, life ordinary the It's ild n cvrd ih hi on lo, r ot fhmn will. human of out are blood, own their with covered and 150 killed a of been has fate History The date. to hostages. up unknown taken is 1275 were of 1275 out hostages and peo­ 657 crippled made They parents. ple their of Garabagh, one lost 130 and parents both 63 Mountainous way. of half the in Khojaly people 613 of of lives broke They town Azerbaijan. the attacked the in stays life his himself; manages He formula. this breaks son əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə of terrors of Khojaly tragedy, where women, old and children were children and shocks old bear women, to where and live tragedy, to Khojaly of But terrors events. of bloody many so of witness their lost children 25 destroyed. them of completely out were people old families were 8 70 and women, were 106 children, were h ie aste rfetn err o reinbodsces are blood-suckers Armenian of terrors reflecting cassettes video the iln hs rfsinl uis eoe i cuty bfr hs native his before country, ful­ his was before he duties when killed professional was his He filling Mustafayev. Chingiz Azerbaijan in f hs sqecs Bcue h see f aaey blood­ savagery, these. of all scene express the Because sequences. these of descrip­ written make tion to occasion have will nobody Certainly, land. of Hero National the by shot been have cassettes These shocked. hrtns adtro s o ep httehmniaiaincn not can imagination human the that deep so is terror and thirstiness Our nation is of such nations which can rise up from great great from up rise can which nations such of is nation Our Like other living beings, a person is born, lives, grows and dies. dies. and grows lives, born, is person a beings, living other Like vr ya o Fbur 2, ilos f zrajns watching Azerbaijanis of millions 26, February on year Every wishes. ue, eie hms ad itn o ar tales. fairy to they listen and fault: pic­ draw one rhymes, songs, recite sing only tures, never will had children Khojaly Those in Azerbaijanis! were killed being children Those hlrn a hv n fut Te ae noet ens n earth. on beings innocent are They fault. no have can Children h qeto "ht a ter al? wud em o simple. so seem would fault?" their was that great so "what was shot have question they whom the people those against hate It had been done so cruelly and mercilessly that, you can't ask ask can't you that, mercilessly and cruelly so done been had It wa ws hi fut" s rvl aant t Bcue Armenians’ Because it. against revolt a as fault?" their was "what e! o' lt hs orw tie roots! strike sorrow this let Don't Men! o n wl ak hm "ht il o bcm i te future?" the in become you will "What them: ask will one No The world’s sorrow will begin to sprout on their incomplete incomplete their on sprout to begin will sorrow world’s The Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest tragedy. Khojaly in killed been have teenagers and children 56 var gələn Xocalıdan h Pltcl oeet Wy f Azerbaijan” of “Way Movement Political The h cif f h Codnto Council Coordination the of chief The la Gasimov Ilgar

147- -148-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR mam. Sadəcə alnımda taleyin dəhşətli bir yazısı varmış.yazısı bir dəhşətli taleyin alnımda Sadəcə mam. isn yşmş nalrn aıdqaıı şdb əşt gəlmişada­ dəhşətə eşidib danışdıqlarını insanların gecəninofa­ də nə yaşamış oxumuş, kitablardan ciəsini nə haqqında 26-sı fevralın ıd yşmş id d sğ amğn əcülnn hm peşiman həm təəccüblənən, qalmağına sağ də indi yaşamış, nında amr Mnm üü ylı isnaı əlyb Bsii, bəsdi- "Bəsdirin, səsləyib insanları yalnız gücüm Mənim çatmır. ln imti Xcl sakiniyəm. Xocalı qismətsiz olan anz əaı dhəl oalr brd mlmtvrck Əgərbu verəcək. məlumat barədə olayları dəhşətli həyatın yalnız çatır... hayqırmağa deyə qan" axdı qan, töküldü rin, ryəMüsl zı ız q m lü s ü M əriyyə S oln Sn naı şxlı aaa qr süd donmağına razı üstündə qar havada, şaxtlaı onların Sən boylan. ensiklopediya sənə həmin oxucu, Amma, cocuqlarbarə­ şəhid də ensikolpediyadır. bəlkə Bu ilk topludur. də yeganə dünyada qında ıı ytn öpn, əəd tytşaı l onyn uşağına san oynayan ilə tay-tuşları həyətdə körpənə, beşikdəmışıl- onda yatan həyəcanlanmasan, mışıl kövrəlməsən, oxuyub kitabı lram? ə ö ccqaım ti dşəiə gləə u gəlib tuş gülləyə düşməsinə, itkin cocuqlarınm öz Sən olarsanmı? l aa oamsa dözərsənmi? boyanmasma qana al əzizləniblər. aıı axsna qaçışıblar. arxasınca larının yazılacaq. uua iilr Mn əi yxlrm isnaa danışmaq üçüp insanlara yuxularımı gecə hər həmin Onlar önündədir. Mən girirlər. gözlərimin də yuxuma hələ səsi mşığı, Mən tarixin ən dəhşətli və insafsız gecələrindən biri-1992-ci il gecələrindən insafsız və dəhşətli ən tarixin Mən ə hmn ainn şahidiyiəm. faciənin həmin Mən ŞAHİDƏM! - MƏN ə- oaı aisnn çrsnə kçb əmş o əşt ca­ dəhşəti o gəlmiş, keçib içərisindən faciəsinin Xocalı Mən- əi trxn aaıdn aıı oa ula vrəə gücüm verməyə suallar ona yapışıb yaxasından tarixin Mənim xycğnz ia blə ə mü aıa ıımş uşaqlarhaq­ qırılmış yarıda ömrü də bəlkə kitab Oxuyacağınız Xocalı uşaqları da eləcə bələkdə mışıl-mışıl yatıb, analaylası yatıb, mışıl-mışıl ilə bələkdə eləcə da uşaqları Xocalı Xocalı uşaqları da çay kənarında, dağda, yamacda oynayıb yamacda arzu­ dağda, kənarında, çay da uşaqları Xocalı ma oaıa u olğ dözdü. yoxluğa bu xocalılar Amma yoxdur. onlar İndi u şqa hç at olmayacaqlar. vaxt heç uşaqlar Bu nan d snfjralrna o, aii qanlı tarixin yox, jurnallarında sinif soruşmayacaq. dərs adı qaldınb onları Onlann vaxt heç çağırmayacaq. evə Müəllimləri vaxt heç onları Anaları n ualrn oua əs eiə. nan z, gözü, üzü, da- Onlann demişəm. dərs çoxuna uşaqların o ən M ük, naı çxnn e mzr d yoxdur... da məzarı heç çoxunun onların Çünki, səhifələrində mənim

dir... udqa ouaa: Bzm üaıı nəydi?" günahımız "Bizim soruşacaq: durduqca oldu... Yandı, külə döndü... O səbəbdən də bəzi yazılar şəkilsiz- şəkilsiz- yazılar bəzi də qırıq səbəbdən də O şəkilləri döndü... kimi külə ömrü Yandı, bəzilərinin oldu... uşaqların olmuş şəhid da i məlmnz laıdm öüüüü şhd yox! şahidi ölümünüzün olmalıydım, müəlliminiz zin a yrm btəə nsii.. əi şhd aidəi. ə si­ Mən şagirdlərim. şəhid mənim nisgilim... bitməyən yaram, yan dayacaq. mağa lüzum olardı. Çünki, mən bir daha onlara "uşaqlar, dərsi kim kim dərsi "uşaqlar, verməyəcəyəm. onlara sualını daha bir bilir" mən Çünki, olardı. lüzum mağa əə məcburam. məyə Xocalı faciəsi baş verərdi, nə də bu cür qəmli və qanlı kitablar yaz­ kitablar qanlı və qəmli cür bu də nə verərdi, baş faciəsi Xocalı öz vətəndaşlıq borcunu bu cür yerinə yetirməyə çalışardı. Onda nə nə Onda çalışardı. yetirməyə qarşısında yerinə cür Vətən bu hamı Kaş borcunu etdirdi. nəşr vətəndaşlıq öz dildə üç şəkildə nəfis dən aaa rhaı aşsna ək d snbru idi. borcum son də bəlkə qarşısında ruhları narahat ğrııı z zrn gtrb b ktb mnm ömk istədiyim­ görmək mənim kitabı bu götürüb, maliyyə üzərinə bütün öz rəhbəri ağırlığını Hərəkatının Siyasi Yolu" "Azərbaycan imiş. topladım, məşum 26 fevral gecəsini bir daha yaşadım. Bu onların onların Bu yaşadım. daha bir gecəsini şəkillərini gəzib fevral 26 -şəhər şəhər məşum topladım, Kənd-kənd, aldım. qələmə kitabı bu ə od braılm d vrə ityrm Xcl soyqırımın­ Xocalı istəyirəm. vermək da açıqlama bir sonda Və böyüklər! verin, Cavab ük b ualrn ləi öülrn aaıdn aıı tarix yapışıb yaxasından böyüklərin əlləri uşaqların bu Çünki ei v qüssələnin. və Sevin sevin! də siz onları insanlar, sevirəm! sizi Mən qayasaqlanma- kədərim, dərdim, mənim yaşlarım, göz dözmərəm... heç Mənim dözmərəm, istəmirəm. cavaba bu eşitmək Mən pıçıltını bu cocuqlarından xocalı Mən iiə k, aıı ln qlıı: Məlm, ə! dy pıçıl­ deyə mən!" "Müəllimə, qaldırıb: əlini hamısı ki, Bilirəm ver­ sualını istəyir" yaşamaq "Kim tutub onlara üzümü mən İndi Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan 14 il bu borcu yerinə yetirməyə çalışdım. Amma qismət indiyə indiyə qismət Amma çalışdım. yetirməyə yerinə borcu bu il 14 əiy Müslümqızı Səriyyə -149- -150-

THEY WILL NEVER GROW UP most terrible and merciless nights of history, in books. I am n o t t o n am those I of stories the books. hearing on in terrified been history, having of woman a nights either merciless and terrible most who had passed through that tragedy. Simply I have had a terrible terrible a had have I Simply tragedy. that through passed had who destiny. dweller - having passed through that tragedy and lived that terror. terror. that lived and tragedy that through passed having - dweller h pol t so wr, bloodsheds... wars, stop to people the yet. alive being of repent I But alive. am I that surprised am I əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə children whose lives have been broken in the halfway. the in broken been have lives whose children playing in the yard with his fellows. Would you be pleased if they they if pleased be you Would fellows. his with yard the in playing or hlrn a be ls, ht r tie i ter w blood? own their in stained or if shot bear lost, you been Would had night? children freezing in your snow the on frozen child been your had at and cradle the in sleeping baby your at excit­ look deeply and then tears to ed moved not are you information If life. you of give terrors only about will encyclopedia this reader, But, dren. e aesd ih hi mtes lullabies. mothers' their with caressed be n h mutis n t rn fe ter ihs n h slopes. the on wishes their after run to and mountains the on registers, but on the bloody pages of history. of pages bloody the class on thein not but written be registers, will names Their lessons. them ask never epe fm dem. taee al vr ilgs n tws gath­ towns, and villages the tell over to all wanted I traveled in I them because see dreams. book I my of this day people written Every yet. have I ears my dreams. in my are speeches and voices rd hi poo. lvd ht erbe ih ad et ht sorrow that felt and night terrible that lived I photos. their ered hvnt ed bu te eray 6 19, hc i oe f he e th of one is which 1992, 26, February the about read haven't I TRAGEDY THE OF EYE-WITNESS THE AM I I'm the eye - witness of the tragedy. I am an ill-fated Khojaly Khojaly ill-fated an am I tragedy. the of witness - eye the I'm This book might be the only collection in the world about the the about world the in collection only the be might book This call only can I history. the interrogate to power my beyond is It tmgtb h is nylpdaaottesai mry) chil­ (martyr) shahid the about encyclopedia first the be might It The Khojalian children also used to play on the bank of rivers, rivers, of bank the on play to used also children Khojalian The to and cradles their in sleep to used also children Khojalian The hs cide wl nvr e back... be never will children These gone. have they Now Their mothers will never call them home. Their teachers will will teachers Their home. them call never will mothers Their absence. their bom have Khojalians But I was their teacher. Their faces, eyes are before my eyes, their their eyes, my before are eyes faces, Their teacher. their graves... was no I have them of many Because... cide, were broken, burnt like their life...That is why, some notes are notes some why, is life...That their like burnt broken, were cide, itrs f oe hlrn wo r vcis f h Koay geno­ Khojaly pictures... the without of victims are who children, some of Pictures les y h srf fte ek n ak "ht a or fault? our was "What ask: and neck the of scruff the by elders u nt h eewtes fyu death! your of eye-witness the not but over, my endless grief, my shahid pupils. I had to be your teacher, teacher, your be to had I pupils. shahid my grief, endless my over, Tahr I want". I "Teacher, eas I il ee ak hm "hlrn wo s ready?" is who "Children, them: ask never will I Because the neither be would there Then way. a such in duties civic his fill tragedy of Khojaly, nor need for such sad and tragic books. books. tragic and sad such for need nor Khojaly, of tragedy pub­ and support financial a made has Gasimov Ilgar Movement ihd hs ok iey n he lnugs I ih vroe o ful­ to everyone wish I languages. three in finely book this lished its. true only now. The leader of the "Way of Azerbaijan" Political Political Azerbaijan" of "Way the of leader The now. only true ne gi. a b i ws y at uy eoe hi rsls spir­ restless their before duty last my was it be May again. once wnt er hs epn.. o won't... No respond... this bear won't I I know the answer. All will lift their hand and whisper: whisper: and hand their lift will All answer. the live?" to wants know "Who them: I ask to obliged am I Now I have been trying to fulfill this duty for 14 years. But it came came it But years. 14 for duty this fulfill to trying been have I Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan And at the end, I want to give one more explanation. explanation. more one give to want I end, the at And elders! you, Answer oe hm n b sd Bcue hs hlrn il ae the take will children these Because sad. be and them too!Love them love do you People, lv yu ey much. very you love I You are my tears, my sorrow, my wounds not skinned skinned not wounds my sorrow, my tears, my are You aiy Muslumgizi Sariyya -151- -152-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR əiy Mülmqızı üslüm M Səriyyə olmuşdur. Abishova was born in 1982 in 1982 in born was Abishova or naı n iiii nə dirisini, nə onların sonra olmuşdur. Abishov was born in 1986 in 1986 in born was Abishov də ölüsünü görən olub. görən ölüsünü də Khojaly. no one has seen them dead them seen has one no Khojaly. or alive.or 1986-cı ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1986-cı anadan Xocalıda ildə 1982-ci TƏRCÜMEYİ-HALLARI Ringraphv Çingiz Nazim oğlu Abışov oğlu Nazim Çingiz qızı Nazim Çlnare Abışova ic eray2, 1992 26, February Since gizl Nazim Chinara Chingiz Nazim oglu Nazim Chingiz 1992-ci il fevralın26-dan 1992-ci əiə. n gr d Xcl km, naı t e­ le ta onların kimi, Xocalı də görə Ona mədilər. əi ə əu dyl Çnrnn 0 qraı n­ in Ç vardı. yaşı qardaşı 6 10, gizin Çinarənin deyil. məlum də ləri a tkii atran əilrnə Çnr gə­ ə g Çinarə kəsiklərindən paltarlann tikdiyi parçalar­ dan rəngbərəng Onun idi. dərzi Məhbubə n Nənələri Mədinənin köhnə Xocalının Qışlaqlar Qışlaqlar Xocalının köhnə Mədinənin Nənələri daşların yuyub, arxda onları çirklənəndə tarlan nala- A idi. yerləri sevimli Çingizin ilə Çinarə ğı da maşınını arxın kenannda saxlayardı. Çingiz Çingiz yuyardı. maşınım saxlayardı. atasının islada-islada kenannda O üst-başını arxın idi. maşınını sürücü da Nazim Atalan qurudardı. üstündə pal- Gəlinciyin tikmişdi. don çoxlu linciklərinə

vəii byüdn r aıd. Axn r ­ ıra q Arxın axırdı.. arx böyründən Evlərinin il­ b edə tərk Xocalını 26-da fevralın ...Onlar

TALESİZ ŞƏHƏRİN TALESİZ ŞƏHƏRİN TALESİZ

ıdqa snanvlr iə ig ya­ birgə ilə yan­ nəvələri sonra dırdıqdan ermənilər evini yerdəki deyilən mmsna dnşna igz nənə­ Çingiz yan- danışanda evinin dmlmasından nəvələrinə nənə Mədinə zim evimizi ermənilər yandırsa, bəs bəs yandırsa, ermənilər evimizi zim olan şahidi faciənin Dəhşətli şayırdı. rıb, adamları qətlə yetirəndə Mədinə qalmışdı... sağ Mədinə nənə yetirəndə qətlə adamları rıb, “Bi­ soruşmuşdu: qorxa-qorxa sindən atd çlə eə qalacağıq?” necə çöldə şaxtada altına ala bilmədi. Heç özü də xilas xilas də özü Heç bilmədi. ala altına əə xyi emşi Mhuə Çin­ Məhbubə keçmişdi. xeyli Ge­ cədən gözləyirdilər. Məhbubə, onu Çingiz nənə, Çinarə, Mədinə idi. Nazim postda oğlu gecə Həmin bilmədi. ola ii ədəi izmlrn birində zirzəmilərin gələnə kənddəki yoldaşı kimi həyat isə tutub, Çinarənin əlindən şəllədi, kürəyinə gizi Mədinə nənə nəvələrini qanadının qanadının nəvələrini nənə Mədinə yandı­ ermənilər Xocalını Köhnə SAKİNLƏRİ

u or os, ht il e o hn Hw il e ty outside stay we will How then? do we will what house, our bum about that tragedy, Chingiz asked her with fear: "If the Armenians Armenians the "If fear: with her asked Chingiz tragedy, that about l Koay a be brt y h Amnas n sne hn she then since grandchildren. and her with Armenians living the been by had burnt been had Khojaly old n Cigz etn hs lte ue t ws hs ahrs car. father's his wash to used clothes his wetting Chingiz And ai ws die. e lo sd o ep i cr er h aryk. the near car his keep to used also He driver. a was Nazim to wash them in the aryk and dry them on the rocks. Their father father Their rocks. the on them dry and aryk the the in used from them she dolldirty wash her became to dresses for doll's her dresses When of straps. lot a gay-coloured sewed had Chinara tailor. a aoiepae o hnr n hni. hi ohrMhua was Mahbuba mother Their Chingiz. and Chinara for place favorite e bohr hni ws then. 6 was Chingiz brother her unknown as the fate of Khojaly. of fate the as unknown aa ualr qylu məzardır... qoyulmuş uşaqlara mayan ı. grçxa bln i b mzrXcld qlb aei əu ol­ məlum taleyi qalıb Xocalıda məzar bu ki, bilin çıxsa, Əgər sın. amma heç vaxt rastınıza «Naməlum uşağın məzarı» kəlməsi çıxma­ kəlməsi məzarı» uşağın «Naməlum rastınıza vaxt heç amma ümt eəə o olmuşdu. yox gecədə zülmət ə bşv v ualr Çnr iə igz d. əiə əə s o isə nənə Mədinə idi. Çingiz ilə Çinarə uşaqları və Abışova bə avzsnn ğıd ii şq br aı ödrlüd. , Məhbu­ O, öldürülmüşdü. müəllimin qadın Əliş bir uşaq, iki ağzında rəhmətlik darvazasının işləyən sədri sovet vaxtlar Bir rılmışdı. ədmz gtriə k, dan çkilr aalrn vəii gös­ evlərini adamların çəkdikləri adlannı ki, gətirdilər kəndimizə əi. il Od əgrəi aaa mdnyə ei aa yandı­ tamam evi mədəniyyət yaşayan əsgərləri Ordu Milli tərim. üdlr Tzknə prıa. əəii ü mn mşn qoyub maşına məni gün Səhərisi apardılar. gö­ əsir bizi soxulub Təzəkəndə evimizə türdülər, Ermənilər gözləyirdik. onu evdə zər adşm əai oi içs ii Aa, ə, aı, adşm Xə­ qardaşım bacım, mən, Anam, idi. işçisi polis Xəqani qardaşım aı, şqaı, oaaı üii anz ary qalmışdı. Tanrıya yalnız ümidi qocaların uşaqların, ların, aı ua üü ad. na qçrıa. izmlr dlşn qadın­ doluşan Zirzəmilərə qaçırdılar. bir Onlar ayaqqabısının axdı. Çinarənin düşüb suya keçəndə tayı Arxı aldı. qərara gizlənməyi aia inse hn e os ws un ad hn h told she when and burnt was house her when witnessed Madina hy rny aias os i te lc cle "ihalr in "Gishlaglar" called place the in house Madina's granny They h ay rn er hi hue. Te de f h ay ws the was aryk the of edge The house... their near ran aryk The S ter ae s h sm wt Koay. hnr ws 0 but 10, was Chinara Khojaly). with same the is fate their (So . Te cud' lae hjl o Fbur 2. o hi ft is fate their So 26. February on Khojaly leave couldn't They ...... Siz yəqin ki, «Naməlum əsgərin məzarı» ifadəsini eşitmisiniz, eşitmisiniz, ifadəsini məzarı» əsgərin «Naməlum ki, yəqin ...Siz əi gc əi dşn aa əau qz Slmv dnşr ki, danışır Səlimova qızı Səyavuş Sara düşən əsir gecə Həmin Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan OF THE ILL-FATED TOWN ILL-FATED THE OF ILL-FATED DWELLERS ILL-FATED

-153- -154-

THEY WILL NEVER GROW UP Noraguh. The next day, they took me to our village and ordered me me ordered and village our to me took they day, next The Noraguh. over laid and Chingiz up had Mahbuba on. moving was Time night. n rsy weather?" frosty in erected to the children who had stayed in Khojaly and whose face face whose and Khojaly in stayed unknown... had is who children the grave the is to grave this erected aware be then it, hear you If child". unknown But Chingiz. and night. that in Chinara disappeared children: had nana her Madina and Abishova were They Soviets. of Mahbuba chairman the as working was once who uncle where Culture of House The named. they those of houses show to Armenians The home. at sister, him for mother, waiting My were I and policeman. Khazar a was brother Khagani brother her who that tells children God. and on only old hopes their Women, pinned basement running. the into were rushed They and water they the away. into When dropped flew shoes comes. Chinara's husband of of one her aryk, one the until in crossed village hide to the decided in and hand basements the the by Chinara took mid­ back, her was It him. for waiting were nana, Chingiz Madina and post. the Chinara in was Mahbuba, Nazim day that On either. escape n't the soldiers of the National Army were living then was burnt to to burnt late my was of gate then the at killed living were were woman a and Army children Two National ashes. the village of the soldiers to the us drove They prisoners. into us took and in got alive... remained nana Madina dwellers, soldier", but I wish you never hear the words "The grave of of grave "The words the hear never you wish I but soldier", əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə When the Armenians burnt the old Khojaly and killed its its could­ killed She grandchildren. and her protect Khojaly couldn't nana old Madina But the burnt Armenians the When Sara Sayavush gizi Salimova who was taken prisoner on that day day that on prisoner taken was who Salimova gizi Sayavush Sara ... Perhaps you have heard these words "The grave of unknown unknown of grave "The words these heard have you Perhaps ... ə öt qyaa ii əi gələr? əli kimin qoymağa nöqtə nə Elşad olmayıb. Əlyar, verən xəbər Zakir, qardaşlanndan də nə vanlardan, i, voaı qnaı l döyürlər. ilə itələ­ qundağı avtomatın təpiklə yib, onları da, yalvarsalar yib bağışlayın»-de- qocalara biz bircəciyini Elşadı da götürüb aparırlar. Ataları Ataları aparırlar. götürüb da Elşadı və Əlyar qardaş-Zakir, üç də eləcə vanı, Kamran kişi, Matan ana «üç oğuldan oğuldan «üç ana Matan kişi, Kamran ca­ 13 qalanlan arasından sağ Əsirlərin qoyub apanrlar. əsir içində qann isə rı yaralıla­ öldürür, tutur, atəşə onlan nilər ermə­ istəyəndə qaçmaq xocalılar təyən can dilində «xocalılar, bura gəlin!» demələrinə demələrinə gəlin!» bura «xocalılar, dilində can al brid qçb aıı utra is­ qurtarmaq canını qaçıb birlikdə On­ larla olur. gec artıq yaxınlaşanda inanıb, Azərbay­ yaraqlısının erməni çox 300-dən dayanan Dəhraz kəndinə yaxınlaşırlar. Qayanın üstündə üstündə yaşadığı Qayanın ermənilərin yaxınlaşırlar. yox, kəndinə Ağdama Dəhraz az- Yolu salır. yol əldən dıqlanndan gün soyuq üç şaxta, Matan Onlan anaları gedirlər. Kamran, atalan qar­ və üç sonra daş Bundan olur. həlak o, və dəyir Aqilə ları köməkləşib, xərəkdə Aqili şəhərdən çıxarmaq çıxarmaq şəhərdən Aqili xərəkdə köməkləşib, ları səilr Lkn ou ə yğn üllrə biri güllələrdən yağan tək dolu Lakin istəyirlər. dost­ 26-da Aqilin və Elşad Fevralın Əlyar, Zakir, olmur. qardaş- üç gecə mümkün Ba­ göndərmək onu kıya olduğundan bağlı edir.Yollar qulluq balası kimi doğma Aqilə Matan anası Elşadın ağır yaralanır. Quliyev Aqil komandiri könüllülərin gələn nə niə əə n əi aaımş ca­ aparılmış əsir nə qədər indiyə .ikn ümş ç adşn hekayəti­ qardaşın üç düşmüş ...itkin Ç ADŞN HEKAYƏTİ QARDAŞIN ÜÇ var gələn Xocahdan .Xclnn şa gcsnə əəi müdafiəsi­ şəhərin gecəsində işğal ...Xocalının prisoner with his brothers withhis prisoner Zakir and TheirAliyar.is fate Zakir and ai ə Əliyarlaəsirvə birlikdə Zakir unknown up today.up unknown götürülüb. İndiyədək taleləri İndiyədək götürülüb. 18yaşındaqardaşları 26-da ana­ Xocalıda 1974-cüildə lu Khojaly. On February 26, On Khojaly. in 1974, in born was oglu məlum deyil məlum dan olub. 1992-ci ilinfevralın 1992-ci olub. dan 1992 in his 18 he was taken was 18he his in 1992 Biography.. Usubov Bshad Kamran Bshad Usubov Usubov Elşad Kamran oğ­ Elşad Kamran Usubov TƏRCÜMEYİ-HALI Guest from Khojaly from Guest

-156-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Armenians to present one of 3 sons to these old people, they didn't didn't they people, old these to sons 3 of one present to Armenians nr o bohr - ai, la ad Elshad. and Alyar Zakir, - brothers or oners rifle. the father their brothers, Three died. he and Agil hit bullets ing n h so ad ok h aie epe rsnr. hy hs 13 chose Alyar They Zakir, - Elshad. prisoners. brothers and 3 those people including alive the prisoners wounded thethe the among by took youth left shot and They were snow them. by the souls killed on their and save men armed to The late. They (tried) Armenian rather was wanted here". it who nearer come come people "Khojalians, they when and Azerbaijani them, in believed them called rock approached they Agdam to way their lost they As cold. and frost by listen to them. Instead they kicked and beat them with the butt of of butt the with them beat and kicked they Instead them. to listen hail­ the of one But town. the friends of out Agil's stretcher and in Elshad him Aliyar, take to Zakir, tried - On brothers 3 impossible. badly was 26, Baku to was February him send to town closed were the roads own As her like defend son. Agil of care to took and Matan came mother Elshad's who wounded. volunteers of mander and mother Matan were going on for 3 days. They were exhausted exhausted were They days. 3 for on going were Matan mother and the Armenian village Dahraz. About 300 Armenians standing on the the on standing Armenians 300 About Dahraz. village Armenian the əiy Mülmqızı üslüm M Səriyyə No one has given news either about those young men taken pris­ taken men young those about either news given has one No lhuh hi fte Kma ad ohr aa bge the begged Matan mother and Kamran father their Although BROTHERS 3 OF STORY A .Wo s be o u a ul tp o h soy ftre brothers? three of story the to stop full a put to able is ...Who com­ Guliyev, Agil occupied, was Khojaly when night that ...On Kamran

əcn i omyn ruaı ti dü­ itkin arzuları şüb... olmayan çin gəncin ikn km qy olunur. qeyd kimi «itkin» yıb. i tlynə hç ii xbr olma­ xəbəri kimin heç taleyindən nin zyəii yaşayır. əziyyətini leykə ana əsir götürülür. Əsirlik əzab- əzab- Əsirlik götürülür. əsir ana leykə Mə­ yaxınlığında Naxçivanik düşür. onlardan ayn xala Məleykə düşəndə Atışma əek xl d olra ig olub. birgə onlarla da xala Məleykə di...O müdhiş gecədə Mahirin nənəsi nənəsi Mahirin gecədə müdhiş di...O naı üüü d tlyn nmlm et­ naməlum taleyini də üçünün onların lı idi. Ata, baba, oğul... Heyhat, o gecə gecə o Heyhat, oğul... baba, Ata, idi. lı Əlil ası­ ondan çəkirdi. taleyi oğlunun siqaret 18 yaşlı və ata aramsız Novruz bilməyən ra i ddyn gr hr k gzn iimş tn apa­ atanı itirmiş gözünü iki hər görə dediyinə rin eiilr B əvltn aii oaı aii Taci­ sakini Xocalı şahidi əhvalatın Bu keçirirlər. hı atası Novruzla köməkləşib Əsgəran qalasından qalasından Əsgəran köməkləşib Sala- Novruzla babası atası hı itirmiş gözünü iki hər Müharibəsində Mahir kimi nə qədər yeniyetmə bu adi istəyə çata çata də... indi istəyə adi Elə bu bilmir. yeniyetmə qədər nə kimi Mahir sudur. Nə yazıqlar ki, silahların dil açdığı yerlərdə yerlərdə açdığı dil silahların ki, arzu­ yazıqlar gəncin Nə sudur. bir hər yaşayan bölgəsində münaqişə ılr al qrulr ualr osn. Əlnə bu, Əslində olsun... uşaqları qursunlar, ailə sınlar, opğn sl gli, na ahm km thi al­ təhsil kimi hamı da onlar gəlsin, sülh torpağına istəyi vardı: müharibə bitsin, barlı-bəhrəli Qarabağ Qarabağ barlı-bəhrəli bitsin, müharibə vardı: istəyi bir gənclərinin Xocalı ildə 1992-ci Amma dövrdür. Bu sözün arxasında isə 18 yaşlı bir bir yaşlı 18 isə arxasında sözün Bu ...İndi Mahirin adı rəsmi sənədlərdə sənədlərdə rəsmi adı Mahirin ...İndi udn or aaı, nnn nəvə­ ananın, babanın, sonra Bundan 1992-ci il fevralın 26-da Mahir Böyük Vətən Vətən Böyük Mahir 26-da fevralın il 1992-ci Tl DŞÜ ARZULAR... DÜŞMÜŞ iTKlN ...18 yaş - insanın arzularının çiçəkləndiyi bir bir çiçəkləndiyi arzularının insanın - yaş ...18 oaıa əə var gələn Xocalıdan ’ yet. nFbur 6 19. He 1992. 26, February on was was yindən xəbər yoxdur. xəbər yindən Novruz oglu was born in wasborn oglu Novruz fevralın 26-da 18 yaşında itkin 18yaşında fevralın26-da ruz oğlu 1974-cü ildə Xocalı­ ildə 1974-cü oğlu ruz 1974 in Khojaly. He was lost was He Khojaly.in 1974 düşüb, indiyədək onun tale­ onun indiyədək düşüb, da anadan olub. 1992-ci il 1992-ci olub. anadan da Allahverdiyev Mahir Allahverdiyev Biography Allahverdiyev Mahir Nov Mahir Allahverdiyev TƏRCÜMEYİ-HALI 18. His fate is unknown isfate His 18. Guest from Khojaly from Guest т я я ш т я т т ^ т

f

I

157-

-158-

THEY WILL NEVER GROW UP ee cm tu, ee lost... were true, come never But behind this word, 18 years old young's wishes, which have have which wishes, young's old years 18 word, this behind But unknown. son being prisoners in Askeran met there. Their further fate is is fate further Their there. met Askeran in prisoners being son was also subjected unbearable tortures. The grandmother and grand­ and grandmother The She tortures. unbearable subjected Nakhchivanik. also was from them. far not from prisoner aparted taken got was khala ana Maleyka Maleyka began shooting the When lived tortures of captivity. Mahir taken a prisoner by the Armenians Armenians the by prisoner a taken Mahir captivity. of tortures lived them. with was khala Maleyka granny In Mahir's unknown... night fate their terrible made night that That grand­ Alas! son... Father, the him. on and depended father fate son's old 18years and father's his blind father, was smoking without break. Both his invalid invalid his Both break. without smoking was father, blind his story the Khojaly dweller Tajir said that Novruz who couldn't carry carry couldn't who Novruz that said Tajir the this dweller of during Khojaly eye-witness the The story eyesight fortress. his Askeran the lost to who War, kishi, Patriotic Great Salah grandfather his took wishes. their realize not can Mahir a pity! In the place where the gunshots heard the teenagers like like teenagers the heard gunshots the what But where conflict. place of the zone In the in pity! living a wish man's young each is Like others they could study, marry and have children...In fact, it it fact, children...In have and another marry study, had could soil. Khojaly they of Garabagh others fertile the Like youth to came the peace ended, war 1992, the only if in wish: But flourish. wishes əiy Müsümqızı q m slü ü M Səriyyə ... Now in official papers Mahir's name is noted as the "lost". "lost". the as noted is name Mahir's papers official in Now ... On February 26, 1992 Mahir together with his father Novruz Novruz father his with together Mahir 1992 26, February On ... To be at the age of 18 is the best period of life, when all the the all when life, of period best the is 18 of age the at be To ... WISHES... LOST u. ei i e dğlna aa lü amma öldü, Sara dağılanda ev ki, Dedi dum. aaa hyt oaşm v Ntvn soruş­ Natavanı və yoladşımı Nurxanım həyat olunmuş xaladan orada azad Ramili Əsirlikdən oğlum tapdım. Sərvinazla, gətirmişdi­ Qızım adamları avtobus lər. olunan bir azad xəstəxanasına əsirlikdən mərkəzi . başladılar Ağdam dəyişməyə Xocalı­ əsirləri sonra götürülən gün dan neçə bir Ağdama Faciədən sürünə-sürünə gəldik. ilə içi arxın biləcəyi dən atəşə tutub, qırırdılar. Bir nəfərin sürünə sürünə nəfərin Bir qırırdılar. tutub, tərəf­ atəşə hər dən Bizi yerə başladı. atışma deyilən güclü Qaya» çatanda «Qara idi. çağı sübh 26-da Fevralın tutduq. nəfərin üz bir meşəyə ilə gəlib, bələdçiliyi altına körpünün Xocalıda Polis şöbəsinə gəldik. Orada heç kim yox idi. yox deyildi. kim heç Orada gəldik. mümkün şöbəsinə Polis Yaxınlaşmaq yanırdı. Ev yonundan qovululub Şuşaya pənah gətirmişdilər. gətirmişdilər. pənah Şuşaya qovululub yonundan ermənilər qranotomyotla evi vurub dağıtdılar. vurub evi qranotomyotla ermənilər Cava­ Birdən başladıq. Vidadi atışmağa tutub, mövqe dovla yaxınlığında Evin ləşdirdim. yer­ evdə bir ortasındakı kəndin Saranı yol­ həyat daşım və övladımı 3 qaçıb evə sonra keçəndən idn ştə yaxşıdı: eşitsək lindən Sonra yaşayırdı. Xocalıda isə... ailə işlədiyindən sində şöbə­ polis Xocalıda Pənah Atası gətirmişdi. Xo­ calıya onları Tale sevimlisiydi. ailənin qızcığaz lavər dilli-di­ gözlü, qara qaşlı, qara qoyumuş- kiprikli, adını Üzün dular. Natavanm qızı xan doğul­ ona Şuşada duğundan Natavan olan uşağı üçüncü Ailənin ra­ Masis Ermənistanın yurdlarından- ata-baba öz - O gecə postda idim. Postumuz düşmən əlinə əlinə düşmən Postumuz idim. postda gecə O - oaıa əə var gələn Xocalıdan QIZCIĞAZ... orsn Ntvn aaı əa Ysfvn di­ Yusifovun Pənah atası Natavanm Sonrasını ailələri əvvəl gəlməmişdən dünyaya ...Natavan SƏNİ GÖZLƏYƏN VAR, GÖZLƏYƏN SƏNİ

Guest from Khojaly from Guest unknown yet. unknown 26-da 4 yaşında4itkin 26-da She 1992. February 26, on məlum deyil. məlum taleyi İndiyədək düşüb. fevralınil 1992-ci du. olmuş­ anadan Şuşada Panah glzl was born in born Panah glzlwas Pənah 98i hsa Lost Shusha.in 1988 was 4. was Ringraphy TƏRCÜMEYİ-HALI YusifovaNatavan YusifovaNatavan q/z 1 1988-ci ildə 1988-ci Her fate is fate Her

-159- -160-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR rn ih hv n spirits... no have might dren bu Natavan. about khala Nurkhanim asked I them. among Ramil son my and Sarvinaz captivity from released people of full bus A prisoners. of exchange htSr de we te os ws etoe, u se a n news no had she but destroyed, was told She house Natavan. the and when wife died my daughter Sara that about my captivity found from I returned who Hospital. Central Agdam to brought were the begun was it we tragedy - the it after enter later could man days a the Some only that through Aghdam. to narrow Crawling got so us. was killing aryk the and - aryk shooting were they From began. sides shooting all violent a "Garagaya" called place the reached oad te od I ws h dw o Fbur 2. hn we When 26. February way on our dawn started we the guide was a It of wood. help the the with towards Khojaly the of Reaching there. was bridge Nobody station. come polis to the to impossible went was We It close. burning. was house The grenade-gunner. firing. began and position a took we Javadov Vidadi with Together Suddenly the Armenians destroyed the house by firing with with firing by house the destroyed Armenians the town. the Suddenly of center the in houses the wife my of and one children in 3 them my placed taking I home, Sara, ran I post our seized had father Panah Yusifov: "I was standing in the post. After Armenians Armenians After post. the in standing was "I Yusifov: Panah father aa wre i Koay oi sain te wr lvn there. living were they station, polis Khojaly in worked Panah voluble browed black This Natavan. daughter khan's the after her il ih ogeeahs a te we o h family. the of sweet the was long-eyelashes named with was girl she family, the in was child she third As the born. was being Shusha Natavan in before born Shusha in shelter taken and uln rh olmur... ruhu cuqlann aaadn əəi olmadı. xəbərim Natavandan əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə .Hr noet prt os' rsod ihr Wo nw, chil­ knows, Who either. respond doesn't spirit innocent ...Her It would be better to hear the continuation of the story from her her from story the of continuation the hear to better be would It u then... But It was destined so that they had come to Khojaly. As her father father her As Khojaly. to come had they that so destined was It ... Their family had been driven out of Masis district of Armenia Armenia of district Masis of out driven been had family Their ... ..Heç onun günahsız ruhu da xəbər gətirmir. Nə bilək, bəlkə co- co- bəlkə bilək, Nə gətirmir. xəbər da ruhu günahsız onun ..Heç .İdydk əa YsfvNtvnn sorağındadı... Natavanın Yusifov Pənah ...İndiyədək aa Ysfv a be loig o Ntvn p o date. to up Natavan for looking been has Yusifov Panah HR I SMOE WAITING SOMEONE IS THERE O O, ITE IL ... GIRL LITTLE YOU, FOR

aaaıı əidn ud. iə eəə z tutdu. üz meşəyə Ailə tutdu. əlindən balalarının şalla bağladı. Sara isə oğlu Şükürü belinə şəlləyib, şəlləyib, belinə Şükürü oğlu isə Sara bağladı. şalla yanırdı... içində qızdırma isə Şükür di. uudn yadn əi aa xsəiə çevrilmiş­ xəstəsinə yataq bəri aylardan duğundan ü s rq edirdi. rəqs isə kür d-lv dnüd. əaə an ouu, Şü­ oxuyur, Pərvanə mahnı qoyan Rəvanə tac dönmüşdü. Başına oda-alova heç? çıxarmı yaddan balaların Yeni il şənliyində oynayıb, oxumaları oxumaları oynayıb, şənliyində il Yeni balaların donacaq... birgə ilə rı id. aa aaa blyi i o a blsn xi­ balasını 3 da o ki, biləydi haradan övladını Sara mişdi. dönüb heykələ buz ananın müharibədə a emk səəd bz ekl dnck balala­ dönəcək, heykələ buz istəyəndə etmək las et­ təsir çox ona qoparması caynağından şaxtanın isə oxuyanda hekayəsini heykəl» «Buz demişdi. - böyüdəcəyəm» ilə qayğısı ana olmayan qismət mə va gtrnə zn xşət aı «naı özü­ «onları sanıb dünyaya xoşbəxt dəfə özünü hər də gətirəndə övlad görə Ona olmamışdı. nəsib born in Khojaly. Pervana was 13, Ravana 11 and Shukur 7. They were frozen were They 7. Shukur 11 and Ravana 13, was Pervana Khojaly. in born likdə donub ölmüşlər. donub likdə gizi ci il fevralın 26-da Pərvanə 13, Rəvanə 11, Şükür 1 yaşında meşədə analarıbir­ ilə meşədə 1yaşında 11, Şükür Rəvanə 13, Pərvanə fevralın il ci 26-da together with their mother and died in the forest.the in died and mother their with together Ata Qaryağdı xəstə qardaşını kürəyinə aşırıb, aşırıb, kürəyinə qardaşını xəstə Qaryağdı Ata tutul­ xəstəliyinə sarılıq Tahir əmisi Uşaqların erln 6d iə ə şy dondu... şey hər isə 26-da Fevralın was was r bdm gzəi srş sçaı ln u fidan bu olan saçları sarışm gözləri, badamı iri NQMİ HEKAYƏT... QƏMLİ ƏN var gələn Xocalıdan ...Saraya ana sevgisi, ana nəvazişi ilə böyümək böyümək ilə nəvazişi ana sevgisi, ana ...Saraya Rinqraphv uiəaPraa aygigz a oni 17, uieaRvn Garyagdi GuliyevaRavana 1979, in wasborn gizl Garyagdi Guliyəva Pərvana uie üü ayğıol 18-iid oaıaaaa ludlr 1992- olmuşdular. anadan Xocalıda ildə 1985-ci Qaryağdıoğlu Quliyev Şükür ildə, 1982-ci qızı Qaryağdı Quliyeva Rəvanə ildə, 1979-cu qızı Qaryağdı QuliyevaPərvanə TƏRCÜMEYİ-HALLARI bom in 1982, Guliyeva Shukur Garyagdi oglu was born in 1985. All were All 1985. in born was oglu Garyagdi GuliyevaShukur 1982, in bom us rm Khojaly from Guest M ' m Z.s'

161- -162-

THEY WILL NEVER GROW UP əə axrı Aım zmn əidn yı üə Sr iə var-gü­ isə Sara düşən ayrı ərindən zamanı Atışma qalxırdı. kənə kibrit soruşur. Onlar isə «ocaq qalasan yubanarsan, gücünü topla, topla, gücünü yubanarsan, qalasan «ocaq həmyerlilərindən isə çıxan Onlar qarşısına soruşur. yaxınlığında kibrit is­ kəndi qalamaq ocaq üçün Dəhraz Sara qızınmaq ana da, təyir. gələn salsa yol taqətdən gün Üç onları qızdır­ çovğun dayanmırdı. Şaxta, Şükürün artırdı. gedirdi. tutaraq getdikcə ması əlindən balalarının toplayıb, cünü e ğaaçt dyrə. csszyl əə ualrtqtə dü­ taqətdən uşaqlar gələn yol Ac-susuz deyirlər. çat» Ağdama get söykənə-söy­ çomağına aşırımları qarlı Qaryağdı düşməyən əlindən südc dnb u hyəə çevrilirlər... heykələ buz donub üstündəcə dönür. kötüyə şişib, itir­ Ayaqlan qalırlar. Ayaqqabılarını ayaqyalın bilmirlər. gedə diklərindən artıq Rəvanə ilə Pərvanə şürlər. read the story "Icy statue" she used to be deeply impressed by the the by impressed deeply be to used she statue" "Icy story the read con­ she child, her to birth gave she when time each So, love. and gəlmisənmi? putting a crown on her head was very active. Revana was singing, singing, was Revana dancing... was active. very Shukur was but head her Pervana on party? crown Year" a "New inputting eyes almond-shaped large with dren children?.. her with frozen been children 3 have her would save to herself trying she her that saved know Sara had statue could icy How an life. become babies has that mother she which in When story deprived". been had I which care mother bring with "I'll told: up and them world the in woman happiest the herself sidered n h sepad ab fo wl hnte sdt oet their to move to used they when wolf from lambs and sheep the ing too... temperature high a ran Shukur months. several for sick bed a her son Shukur on her back. Taking their children by the hands they hands the by children their Taking back. her on Shukur son her tre ter a twrs h wood. the towards way their started əiy imqızı siüm ü M Səriyyə Yaylağa gedəndə qoyun-quzunu itdən-qurddan qoruyan, çomağı çomağı qoruyan, itdən-qurddan qoyun-quzunu gedəndə Yaylağa H MS ORWU STORY... SORROWFUL MOST THE Their uncle Tahir had fallen ill with jaundice and he had become become had he and withjaundice ill fallen had Tahir uncle Their chil­ hair fair those of singing and dancing forget anyone Can rast hekayətə qəmli cür bu səhifələrində qann tarixin salnaməçi, ...Ey qızları isə yanında oğlu, kürəyində ananın beləcə ...Bax u o Fbur 2, vrtig o frozen... got everything 26, February on But care mother's her under grow to occasion have not did Sara ... ahrGrad to hs ik rte o hs ak n Sr took Sara and back his on brother sick his took Garyagdi Father Once he used to go with his shepherd's stick in his hands defend­ hands his in stick shepherd's his with go to used he Once in pages of history? of pages in eae wle ad stubby. and swollen became e gt rzn n bcm a iy tte no h snow... the onto statue icy an became and frozen got her ogr A te ls ter he te wr brfo. hi feet Their barefoot. were they shoes any their go not lost could they Revana As and Pervana longer. children tired. thirsty and deadly Hungry already Aghdam. were to get and strength her all er e o t so. fse int at o e ae h hd etr o gath­ to better had she late be to want didn't she If stop. to not her They stop. didn't Sara them, exhausted storm and frost the Though and get warm. She asked for a match from her fellow-villagers fellow-villagers advised they her And Dahraz. from village the match from a far fire not for a met light asked they to whom She desired warm. mother Now get days. and three for on going were was going on with her children. Shukur's temperature was running. running. she was strength temperature her Shukur's all children. her gathering with now on and going was husband her lost had Sara ing the snowy passes leaning against his steak. During the shooting shooting the During steak. his against leaning passes snowy the ing umrpsue n h mutis Bt o Grad ws descend­ was Garyagdi now But mountains. the in pasture summer hs ohr ih e sn en o hr ak n grs et to next girls and back her on being son her with Mother Thus Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan e yu crnce! ae o ee mt uh sd story sad a such met even you Have chronicler! you, Hey -163- -164- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR əiy sü qızı üslüm M Səriyyə rilib. Xocalıda anadan olub. anadan Xocalıda də 7 yaşında qətlə yeti­ qətlə 7yaşında də uiea 1985-ciildə Quliyeva eray2, 1992 27, February was was when she when Gullyəva fevralınilin 27- 1992-ci 95i hji. She Khojaiy.in 1985 Biography qızı Əkbər Sevinc Sevinjə Akbar gizi Akbar Sevinjə HAII- TƏRCÜMFYİ murdered on murdered was was was was born in born ny 7. only

a öüü mkəə eəəi üü ərtə göz­ həsrətlə günü gedəcəyi məktəbə götürüb ta nilərin atdığı "alazan" dağıdıb. Bütün günü qəmli- qəmli- günü Bütün dağıdıb. "alazan" atdığı nilərin duranda yuxudan başdan o səhər dəfə bir Amma yaşayır... də hələ nisgili həsrətin həmin gözlərin­ də yumulmuş əbədi onun də Bəlkə ləyirdi.

əəə.. i yna d işaçlr ıı getdi­ çıxıb inşaatçılar da yandan Bir məyəcək... ermə­ məktəbi həmin ki, eşitdi valideynlərindən mənilər vurub dağıdırdılar. İnşaatçıların getməyi getməyi İnşaatçıların dağıdırdılar. vurub mənilər bil­ oxuya məktəbdə təzə o, deməli gəzirdi, qəmli

ıcğznüiii aa qırmışdı... tamam ümidini qızcığazın er­ da Onsuz ki? vardı mənası nə Tikməyin lər. çökürdü. Sevinc də, yaşıdlan da gecənin gəlməsi­ gecənin da yaşıdlan də, Sevinc çökürdü.

AD INI SEVİNC QOYDULAR Kİ... QOYDULAR AD SEVİNC INI Xocalıda yeni tikilən məktəbdə oxuyacaqdı. oxuyacaqdı. məktəbdə tikilən yeni Xocalıda çan­ əlinə bağlayıb, bant ağappaq ...Saçlarına Axşam düşəndə Xocalıya elə bil ölüm sükutu sükutu ölüm bil elə Xocalıya düşəndə Axşam aaıı yna aa, öüü eeo apa­ telefon gözünü qaçar, yanma babasının səsindən açırdılar. topların gözlü diri səhəri atılır, Atılan dik uşaqlar istəmirdilər. ni ratlarına zilləyərdi. Babası həyəcanla yuxarı­ həyəcanla Babası zilləyərdi. ratlarına oaıa üu emşi Aaı Sevincin Anası etmişdi. alay 366-cı hücum Bədnam Xocalıya gəlmədi. lazım mək "gözləyin" isə deyirdilər. onlar diləyir, kömək lardan lnə ttb aad qzıa "lfa ki­ "Əlifba" qızcığaz qaçanda tutub əlindən aıı a iəiə basmışdı. sinəsinə da tabını lərdən biri Sevincin sol böyrünə dəyir. Ana­ dəyir. solböyrünə Sevincin biri lərdən sonra bircə gün yaşayır. Ağdam xəstəxana­ Ağdam yaşayır. gün bircə ana sonra yaradan Amma aldığı Sevinc yaralanır. da, qurtulsa ağır ölümdən də Mətanət sı ts Əbrd hmn eə əa olur. həlak gecə həmin də Əkbər atası döyüşən Düşmənlə dəyişir. dünyasını sında Sevinc tez-tez rabitə şöbəsində işləyən işləyən şöbəsində rabitə tez-tez Sevinc erln 6d iə rı hç əi gözlə­ nəyi heç artıq isə 26-da Fevralın 7 il Sevinc adını daşıyıb dünyanın sevin- dünyanın daşıyıb adını Sevinc il 7 güllə­ atdıqları ermənilərin Qayada Qara grave. taste the joy of life. Her grave is in Agjabadi, in the village Shotlanly.village the in Agjabadi,isin grave Her life. of the tastejoy nm de o te ae a a well. as day same the on died enemy n gdm optl Hr ahr ka wo a fgtn aant the against fighting was who Akbar father Her hospital. Aghdam in a svd rm et, u Svne ie ol a a mr. h died She more. day a only lived Sevinje but death, from saved was e et side. left her ok o e breast. her to book ep rm h sae fiil, u hyawy avsd i "o wait". "to him advised always they but officials, state the from help h hn ad atd o u. h po gr srie hr "Alphabet" her strained girl poor The run. to wanted and on hand Sevinje the took Mother Khojaiy. attacked regiment moto-rifle 366th post office and to fix her eyes on the telephones. His father asked for asked father His telephones. the on eyes her fix to and office post children used to wake up from the roaring of cannons and they used they and cannons of roaring the from up wake to used children o pn h mrig alive. mornings the open to The come. to night the wanted agers same her nor Sevinje, Neither ul. rein wud eto i. fe te ules et po girl poor left, disappointed... builders completely the was After it. destroy would Armenians build. she was sadly walking up and down. and longup walking day sadly All was it. she destroyed already had rocket) (a "alazan" Armenian n mrig hn h wk u sehad rm e prns ht the that parents her from heard she up woke she when morning one eiei sil iig n e ee big lsd o vr ... ever for closed being eyes her in living still is desire white bow, take her bag and go to school. May be a sorrow of this of sorrow a be May school. to go and bag her take bow, white öşlr görünür. növşələr kəndindədir. ii aa imyn ıcğzn əaı ğaəi aouu Şotlanlı rayonunun Ağcabədi məzarı qızcığazın bilməyən dada cini vr ya we srn cms iiu voes per rud her around appear violets pitiful comes spring when year Every h hd are te ae eij fr yas bt h couldn't she but years, 7 for Sevinje name the carried had She Her mother Matanat was also badly wounded. Afterwards Matanat Matanat Afterwards wounded. badly also was Matanat mother Her hit bullet Armenian sudden a Garagaya" "The reached they When But on February 26, they had to wait for nothing. The notorious notorious The nothing. for wait to had they 26, February on But eij otn sd o o o e gadahr h wre i the in worked who grandfather her to go to used often Sevinje hn h ngt ae hr ws gae iec i Khojaiy. in silence grave a was there came night the When eie, h bidr hv aray et Tee a n sne to sense no was There left. already have builders the Besides, then... school new that in study won't She h wud td i te e sho big ul i Koay But Khojaiy. in built being school new the in study would She .Se a loig owr t te a we se ol te n a in tie would she when day the to forward looking was ...She SEVINJE... HER NAMED THEY Xocalıdan gələn var Guest from Khojaiy from Guest bə­ boynubükük həndəvərində məzarın bu gələndə yaz il ...Hər var gələn Xocalıdan -166-

THEY WILL NEVER GROW UP ryəMüsümqızı q m slü ü M əriyyə S yaşında güllələnib yaşında anadan olub. anadan Xocalıda 1975-ciildə oğlu ny 17. only was He 1992. 26, February oghly Khojaly. He was shot on shot was He Khojaly. Biography Məmmədov Zahir Ramiz Zahir Məmmədov Mammadov Zahir Ramiz Zahir Mammadov TƏRCÜMEYİ-HALI 92c lfvaı 7d 7 27-də ilfevralın 1992-ci was was born in 1985 in 1985 in born a gzlyi Nn nvnn nv d nənəni in n ə n ə n də nəvə nəvənin, ­ Nənə ə gözəliydi. h yat Onda a r çəkirdi. n tez-tez o məsəli bu s xala gələndən Tamaşa dünyaya Zahir Nəvəsi nəvə". da ə sna aaa aa a Xcl tly" ­ a ş a y qovuşdu. taleyi" sırasına "Xocalı yanların da xala a Tamaşa T sonra dən yaşayırdı. çəkib canına kimi bal şirinliyini a aamş hr əə ümt brnüd. ­ a T bürünmüşdü. zülmətə tərəf hər ­ a qaralmış, va H açdı. önlüyü yaxasından -deyərək n ol" ü kömək z ö sən Allah ­ "ay a xala q Tamaşa dolmuş qorxu ra Ürəyinə şaqqıldadı. ə pulemyotlar d ki, tarmışdı bişirib,qur­ kökə Çörəkləri yağlı kündələdi. Bir adına nəvəsinin yoğurdu. xəmir ələyib, unu 92c i fvaı 2-a əə blyi O ­ n ü g O beləydi. qədər 26-na fevralın il 1992-ci

tlrn aş ei: Dvəd əə ad­ d la v ö dəvə, "Dövlətdə deyib: yaxşı nə Atalar AAAXLNN NƏVƏSİ XALANIN TAMAŞA gc Tmş xl ksnn iid qal n la a q dibində kisənin xala Tamaşa gecə O

öə ıd. dma qçşrı Eə u b Elə qaçışırdı. Adamlar çıxdı. çölə gözlə­ asifl, Zahiri R nəvəsi Vasifi, Səlimi, oğlanları yeznəsi xala maşa açtna i tn, BRglb yo­ gəlib BTR 2 tank, bir san çatanda na meşəyə yolu­ Naxçivanik Üzü başlayırlar. qaçmağa tutur. əlindən anası­ nın doluşub"-deyib kəndə "er­ mənilər Vasif oğlu qayıdan postdan vaxt açıb, Darvazanı tükənirdi. səbri dikcə bir ağacın dibinə qoyur, üstünü şax - - şax üstünü qoyur, cəsədini dibinə onun ağacın bir köməkləşib ilə Anası r i qraıı lüdlr gl göz­ gəl öldürdülər, qardaşını ki, nr vu­ Rasifı tuturlar. atəşə camaatı lər erməni­ tökülən BTR-lərdən kəsir. lu ı ii şbsn aaılr Ayağından aparırlar. şöbəsinə milis kı müha­ camaatı yaraqlıları Erməni sın. olma­ yem qurd-quşa ki, örtür şəvəllə əii sığa! lərini qışqı- san Vasifə xala Tamaşa rurlar. sirəyə alıb əsir götürürlər. Əsgəranda- Əsgəranda- götürürlər. əsir alıb sirəyə Vasif qardaşının gözünü sığayır. sığayır. gözünü qardaşının Vasif o ie h rs o e lf wt te ut n e heart. her in hurt the with life her of rest the live to and her grandson Zahir. But they set free Tamasha khala in order order in khala Tamasha free set they But Zahir. grandson her and h ws one i te e as ws ruh t Askaran. to brought was also leg the in wounded was who them prisoners. They took them to Askaran Militia Station. Zahir Zahir Station. Militia Askaran to took them and took people They the encircled prisoners. men them armed Armenian The animals. n cvrd i wt bace n re o o eetn yte wild the by eaten be to not order in branches with him covered and Tamasha khala shouted Vasif: "Armenians killed your brother. brother. your killed "Armenians Vasif: shouted khala Tamasha their efforts rook his dead body to the foot of the tree, put there there put tree, the of foot the to body dead his rook efforts their oe n coe i eyes". his close and Come ing out the armored cars were firing people. They shot Vasif. Vasif. shot They people. firing were cars rush­ armored Armenians The the road. their out barred cars ing armored road 2 Nackchivanik the and reached tank they a When forest. the of side the on ad Amnas o it te ilg, e' rn. hy ea t run to began They run". let's village, the into got "Armenians said in-law Salim and grandson Zahir. She had lost her patience. patience. her hands the by her lost Taking post. the had from returning She was Vasif son Zahir. her grandson and Salim in-law pnn te ae h wn ot Pol wr rnig A ti time this At running. were People out. went she gate the was Opening everywhere son- and Vasif, and fallen Rasif sons her had for waiting Night was khala apron. Tamasha her dark. opened - bid!" one. aah kaa ezd y er ryn Gd "o, for­ "God, machine-guns - God breads praying fear baked by scarcely seized khala had Tamasha She sounded. cookey flat grandson. small more her one made She for dough. made and sack the of till the February 26, 1992. Since that day Tamasha khala joined joined khala Khojaly". of Tamasha date day "The that living been Since had 1992. so who been those 26, had It living. February were they the So too.till him loved she and granny rnsn a bm Te ie a nc te. h gado lvd his loved grandson The then. nice was life The bom. was grandson wealth". Tamasha khala (aunt) had been using this proverb since her since proverb this using been had (aunt) khala Tamasha wealth". aii səad qtə eii, aaaxln iə zd edirlər. azad isə xalanı Tamaşa yetirir, qətlə Əsgəranda Zahiri şısın... aaaa Zhrd Əgrn gətirilir. Əsgərana də Zahir yaralanan Armenians killed Tamasha khala's son Vasif, son-in-law Salim Salim son-in-law Vasif, son khala's Tamasha killed Armenians Vasif closed his brother's eyes. Vasif and his mother joining joining mother his and Vasif eyes. brother's his closed Vasif That night Tamasha khala sieved remained flower in the bottom bottom the in flower remained sieved khala Tamasha night That hr i a Esen rvr: Cml n gado ae h best the are grandson and "Camel proverb: Eastern an is There AAH KAAS GRANDSON KHALA'S TAMASHA Ermənilər Tamaşa xalanın oğlu Vasifi, yeznəsi Səlimi, nəvəsi nəvəsi Səlimi, yeznəsi Vasifi, oğlu xalanın Tamaşa Ermənilər oaıa əə var gələn Xocalıdan ...Ki Tamaşa xala qalan ömrünü sinəsində oğul və nəvə dağı da­ dağı nəvə və oğul sinəsində ömrünü qalan xala Tamaşa ...Ki Guest from Khojaly from Guest -168-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Askeran district. She got She district. Askeran 6 1992. 26, frozen and died on February on died and frozen village Shushukend of villageShushukend glzi lın 26-da 6 yaşında donub öl­ donub yaşında 6 lın 26-da müşdür. kəndində Şuşukənd yonunun anadan olub. 1992-ci IIfevra­ 1992-ci olub. anadan qızı 1986-cıildə Əsgəran ra­ Əsgəran 1986-cıildə qızı əiy sü qızı üslüm M Səriyyə was was Biography rjv hyl Telman KhəyalaOrujova rcv əaə Telman Xəyalə Orucova TƏRCÜMEYİ-HAII born in 1986, in the in 1986, in born ləyir. ıı şxaı emn yrqıaıı gləəi göz­ güllələri yaraqlılarının erməni şaxtası, qışın

kimi onun da ağlına gəlməzdi ki, meşədə onlan onlan meşədə ki, gəlməzdi ağlına da onun kimi baş götürüb meşəyə üz tutanda başqa xocalılar xocalılar başqa tutanda üz meşəyə götürüb baş ölümün ağuşundan qurtarmaq üçün Xocalıdan Xocalıdan üçün qurtarmaq ağuşundan ölümün a aıa qoydu... yarıda ta a? dy oua Xylnn müü l şax­ elə ömrünü Xəyalənin oxuyan deyə - can? lə Şxa aa şxaa, adsn u vaxta­ bu hardasan şaxtacan, yeni baba, Hər "Şaxta oldu. qurbanı ildə gecənin ə­ X müdhiş döndü. də xatirəyə yalə acı üçün bacılan Xəyalənin elə gətirdi ki, ata-anasının çin olmayan xəyalları xəyalları olmayan tale çin ata-anasının Amma ki, gətirdi qoymuşdular. elə Xəyalə adını də görə

rd qzaıı öüü mşy qçna onla- qaçanda meşəyə götürüb qızlarını iradə ...Həmin gecə, fevralın 26-da iradə 3 qızını qızını 3 iradə 26-da fevralın gecə, ...Həmin ...O, valideynlərinin xəyallarının banydı. Ona Ona banydı. xəyallarının valideynlərinin ...O, AT BBNN "HƏDİYYƏSİ” BABANIN ŞAXTA

aı. ai glə aaı lı, iliklə- almış, yarası güllə Lakin çatır. idk plouu ıaı ol Ramil­ oğlu çıxarıb paltosunu nindəki lə birgə donmuş Xəyaləni bükməyə bükməyə Xəyaləni donmuş birgə lə gücü için-için ağlamağa, bir də əyi- əyi- də bir ağlamağa, için-için gücü içində, özü də yaralı olan Nazilənin Nazilənin olan yaralı də özü qoyma içində, xala, "Nazilə bağlayıb: yə nm lü! - ei.eht qarın deyir.Heyhat - ölsün!" anam laca Xəyalə ümidini qonşuları Nazilə­ qonşuları ümidini Xəyalə laca ğaa Xtry d glə əi. Ba­ dəyir. güllə də Xatirəyə ağlayan dolu kimi yağırdı. Anasını qucaqlayıb qucaqlayıb Anasını yağırdı. kimi dolu Allaha, nə də bəndəyə çatırdı. Güllə Güllə çatırdı. bəndəyə də nə Allaha, nə səsi onların Amma ağlaşırdılar. yib atşıı, ıqrr "lə aa" de­ - ana!" "ölmə, qışqırır, dartışdırır, ııd iaəə ül dəyir... güllə iradəyə lığında ulnı zəi ə bilmirdilər. də özləri duqlannı Xatirəyə geyindirmişdi. Hara üz tut- tut- üz Hara geyindirmişdi. Xatirəyə Evdən götürdüyü yeganə paltosunu paltosunu yeganə götürdüyü Evdən nn əyinləri nazik, ayaqlan yalın idi. idi. yalın ayaqlan nazik, əyinləri nn Üç bacı ananın başına toplaşıb, onu onu toplaşıb, başına ananın bacı Üç Sübh çağı Naxçivanik kəndi yaxın­ kəndi Naxçivanik çağı Sübh 26. Santa Claus, (Santa vakhtajan? bu hardasan Shakhtajan, baba, nraycud ec nihrGd o i srat.Te ult were bullets The servants. his nor God, neither reach could entreaty she home where. from know didn't took but she going, were coat They only Khatira. The dressed barefoot. were and them survive. Their father Telman Orujov was also killed on February February on killed also was Orujov Telman father Their survive. were bullets men's armed Armenian them. the think for didn’t and waiting she frost Khojalians other winter like the But that wood. the for left Irada halfway... (frost) the shakhta in same life The her long?). put too stayed you have where Claus, a became also Kheyala sisters. parents' her her for fated, ones was bitter it as became But dreams (dream). Kheyala name the given rinə kimi donan Xəyalə ölür. Xatirə isə sağ qalır. Atalan Telman Telman Atalan qalır. yetirilib. sağ qətlə isə 26-da fevralın Xatirə da ölür. Orucov Xəyalə donan kimi rinə aln. nte ble ht htr wo a cyn ebaig her embracing crying was who Khatira hit their bullet But Another die!" hailing. don't us, leave don't dear, "Mother, cried: sleeves s en sif ih od foe) hyl de. u Kaia could Khatira But died. Khayala (frozen) But Khayala. cold with frozen little stiff and being Ramil as son his wrapped she off coat "Shakhta sing to used she year Every night. terrible that of victim mother. a cyn: Nzl kaa dnt e m mte de. u being But die". her taking mother And silently. my and bitterly let cry only don't could Nazila wounded khala, "Nazila crying: was h tre itr gteig on hr ohrs oy plig her pulling body, mother's her round gathering sisters three The on clothes thin had they away daughters her took Irada When Xocalıdarı gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdarı ... And this is 6 years old Khatira's way of life. of way Khatira's old years 6 is this And ... Nakchivanik... village the near Irada hit bullet sudden a dawn At CLAUS) - (SANTA S BABA SHAKHTA ...Bu da 6 yaşlı Xəyalənin ömür yolu... ömür Xəyalənin yaşlı 6 da ...Bu hrsig ny o ter egbu Nzl, h ltl Khayala little the Nazila, neighbour their for only Cherishing daughters 3 her save to trying 26 February on night, That ... was she why That's dreams. parents' her of fruit the was She ... "PRESENT"

-169- -170-

THEY WILL NEVER GROW UP | | İ İ İ \ 1985, Ağayarov Romal Isag oglu - bom 1986 in Khojaty.in 1986 bom - oglu Isag Romal Ağayarov 1985, \ əiy l ızı q m slü ü M Səriyyə yarov Romal Isaq oğlu isə 1986-cı ildə Xocalıda anadan olmuşdular. 1992-ci il 1992-ci olmuşdular. anadan Xocalıda ildə 1986-cı isə oğlu Isaq Romal yarov indiyədək məlum deyil məlum indiyədək erln2-aNb 1, eic 7 Sevinc 11, Nəbi fevralın26-da 6. Their fate is unknown yet. unknown is fate Their 6. Ağayarov Nəbi Isag oglu - bom 1981. Ağayarova Səvinfə Isag qin -born Səvinfəqin Ağayarova Isag 1981. bom - oglu Isag Nəbi Ağayarov Ağa- 1985-ci, a q Isaq Sevinc Ağayarova 1981-ci, oğlu Isaq Nəbi Ağayarov Biographies; Tərcümeyi-halları hywr oto eray2, 92 Nb a 1, Sevinje- 11, RamaT7, and was Nebi 1992, 26, February on lost were They ıa. usz əiytə eəə tpln ana tapılan görməyəndə yanında meşədən balalarını ayılıb xəstəxanada vəziyyətdə Huşsuz dılar. o idi. yox qalan, ac-susuz gün Beş itirmişdi... yolu daqət ölr öəiid. nnn cq aaaa kibriti qalamağa ocaq düşür, Ananın heydən öləziyirdi. uşaqlar gözləri ayaqyalın nazik, əyinləri Sə­ yarılırdı. zəhri uşaqların Atış­ tutulur, qoşuldu. qulaq adamlarına madan kəndin tutub, əlindən et­ nə bilmirdi ana Çarəsiz döydü. qapısını da rın yırğalayardı. qoyub, beşiyə dəmir yatdığı yel­ ağacdan düzəltmiş, oturacaq burada dayı nis onların dayı Yunis babaları gün getdikləri məktə­ götürüb bə çanta dəfə ilk də Sevinc də, Nəbi i. oa kryn şləi Nb iə Sevincin ilə Nəbi şəllədi. kürəyinə Romal sin. əckə amşı Rml iə znn şq vaxtı uşaq özünün isə Romalı asmışdı. ləncəklər Yu­ oynayardı. altında ağacının armud ba­ yığıb şına nəvələrini kimi axırına payızın ta əvvəlindən yazındayı Yunis kəsmişdi. qurban altında ayaqlan bilsin.. yaşaya qızı olmasa heç sevincini qaldığı uşaqlıq həsrət özünün ki, qoymuşdu Sevinc qızının adını Sədaqət gələndə dünyaya övladı qız də gö­ Onarə olmamışdı. qismət böyümək ilə nəvazişi SİZİ GÖZLƏYƏN VAR, GÖZLƏYƏN SİZİ Beş gün, beş gecə ölümlə üzbəüz, taqətsiz qal­taqətsiz üzbəüz, ölümlə gecə beş gün, Beş Soyuq və dəhşətli fevral gecəsində ölüm onla­ ölüm gecəsində fevral dəhşətli və Soyuq COCUQLAR...... Anaları Sədaqətə lap uşaqlıqdan ana sevgisi, ana uşaqlıqdan lap Sədaqətə ...Anaları , oa s aıd ti ümşə. Taleləridüşmüşlər. itkin 6 yaşında isə Romal

hy ae nwy o cid fe hs ot brother-Romal. lost his after child bom newly named They ol fyu ls rte Romal. brother lost your of soul bu them. about hs qetos e wt n rsos fr 4 er. hy a been had They years. 14 for response no with met questions These eyes her opened wood the in unconscious found mother the When fire. a light to matches no had Mother closing. vil­ other the joined she hand the by Sevinje and Nebi holding back, orc te cradle. the rock to and bench a made had He tree. plum the under garden the in children early from Beginning feet. their under sacrifice for lamb a cut kishi looking for those 3 innocent children for years, but met with no news no withmet but years, for children innocent 3 those for looking were eyes Their tired. were barefoot clothes, thin in for dressed hungry days, being5 children awfully the way... were the lost children had and Sedaget frightened. deafening were Gunshots dwellers. her lage on Romal took She do. to what know not did mother Helpless swings there. But he used to put little Romal into the iron cradle and cradle iron the into Romal little put to grand­ used he his But with there. swings sit to used kishi Yunis autumn, late the till spring Yunis grandfather their school to went that Nebi deprived... and was she Sevinje when which day life of delight the feel could Sevinje love. and kindness mother's without up grown had them? May be they got frozen and died or the wild animals ate them? animalsate wild the or todied and frozen happened got they had be May them? What again. fainted she children her see didn't and i ümş oam opğya yaşa? torpağıycan Romalm düşmüş kin Romalın - sonbeşiyin qoyublar. düşmüş adını itkin uşağa sonbeşik gəlmiş yeni yaya a a xbr əə çıxmadı. axtarsa­ illərlə ətər uşağı xəbər- məsum da,lar üç O Bu qalıb. oldularmı? cavabsız yem ki, ildir 14 quşa suallar Qurda, öldülərmi? Donub bayılır. yenidən e, y rkn er! o cn tl ti cid Lv a ln as long as Live child: this tell I can How heart! broken my Hey, ae a il n a o wr bm n aiy fIa ad Sedaget. and Isag of family in bom were boy a and girl a Later In that cold, terrible February night death knocked their door too. door their knocked death night February terrible cold, that In this that (delight), Sevinje daughter her named had she Therefore, She childhood. early her in mother her lost Sedaget mother Their dy ad ihs hy to fc t fc, y t ee ih death. with eye to eye face, to face stood they nights and days 5 CHILDREN!YOU, FOR WAITS SOMEONE Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan .E bğı a oa knü, ni u oua eə eəə k, it­ ki, deyəsən necə cocuğa bu indi könlüm, olan qan bağrı ...Ey Dün­ gəlir. dünyaya oğlu bir və qızı bir Sədaqətin İsaqla Sonralar 171- -172-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR \ 1992. His fate is unknown up unknown is fate His 1992. \ əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə İndiyədək taleyi məlum deyil. taleyi məlum İndiyədək to date. to He was lost on February 26, February on lost was He 26-da 17 yaşında itkin düşüb. itkin yaşında 17 26-da was born in 1975 in Khojaly.in 1975 in born was olmuşdu. 1992-ci fevralınil 1992-ci olmuşdu. 1975-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1975-ci Jafarov Nusret Fazil oglu Nusret Jafarov Biography Cəfərov Nüsrət Fazil oğlu Nüsrət Cəfərov Tərcümevi-hah Əsgərandakı milis şöbəsinə aparılmışdı. Nüsrətin Nüsrətin aparılmışdı. şöbəsinə milis götürülərək Əsgərandakı girov orada gəlmiş, kimi yaxınlığına Ermənilər Xocalını işğal edəndən sonra Əsgəran Əsgəran sonra edəndən işğal Xocalını Ermənilər likdə ölümün pəncəsindən qurtulmaq istəyirdi. istəyirdi. qurtulmaq pəncəsindən ölümün likdə dı. Atasının ölümündən sonra Nüsrət özünü evin aparırdı. evin kimi özünü kişisi Nüsrət sonra ölümündən Atasının dı. l qdn rqdr ii byk zm aəəi var­ sahələri üzüm böyük idi, briqadiri qadın Xocalıda ilk Cəfərova Tahirə Anası dəyişmişdi. sını sa­ axıracan andlarına içmişdilər, and nacaqlarına i qaldılar. diq daya­ keşiyində Xocalının birgə Zahirlə Mahir, Anar deyə çağırardı. Sinif yoldaşları Ceyhun, Ceyhun, yoldaşları Sinif çağırardı. deyə Anar Fevralın 26-da Nüsrət də həmyerliləri ilə bir­ ilə həmyerliləri də Nüsrət 26-da Fevralın Nüsrətin atası Fazil kişi cavan yaşında dünya­ yaşında cavan kişi Fazil atası Nüsrətin ANALAR YANAR AĞLAR... YANAR ANALAR ...Nüsrət iki bacının bir qardaşı idi. Hamı onu onu Hamı idi. qardaşı bir bacının iki ...Nüsrət

ğ deyir. ağı ana balasına qəmli bir lay-lay çalır, çalır, lay-lay bir qəmli bir balasına intizarlı ana oğul Şəkidə qədim aralı, li səsi indii qubar içindədi. Xocalıdan Xocalıdan içindədi. qubar indii səsi li əzəmət­ və amiranə gələn hələrindən əi gzn ylaa dikir. yollara gözünü ləyib söy­ deyil" ömür günlər yaşadığım "Nüsrət- siz da, ovutsa qədər nə nəvələri Qşua dmə dyln zm sa­ üzüm deyilən dəmyə" "Quşqular ğa məcbur olan Tahirə ananı qızları, qızları, ananı Tahirə olan məcbur ğa ürtə xbr ımd k, çıxma­ ki, çıxmadı xəbər Nüsrətdən dı... Ancaq ananın gözləri yolda qaldı. qaldı. yolda gözləri ananın Ancaq maq üçün özünü oda-közə vururdu. vururdu. oda-közə özünü üçün maq ğuu ümn anğna qopar­ caynağından düşmən oğlunu yeganə Cəfərova Tahirə isə Ağdamda sonrakı taleyi indiyədək məlum deyil. deyil. məlum indiyədək taleyi sonrakı .Sz ölr ylaa iimş do­ dikilmiş, yollara gözləri ...Siz Bir vaxtlar briqadir Tahirənin Tahirənin briqadir vaxtlar Bir İndi qaçqın düşüb, Şəkidə yaşama­ Şəkidə düşüb, qaçqın İndi ra bilsəniz... ra kəlməsi bitmiş ana görsəniz, çalışın ona təskinlik verin. Əgər baca­ Əgər verin. təskinlik ona çalışın oğul" görsəniz, hanı, ana səsin bitmiş kəlməsi qalmısansa, hanı, məzarın "ölmüsənsə, daqlarında Nusret's father Fazil died very young. His mother Tahira Jafarova Jafarova Tahira mother His young. very died Fazil father Nusret's ad. fe hs ahrs et Nse bhvd s wrh man. worthy a as behaved Nusret death father's his After yards. word. their kept they And Mahir together. Jeyhun, Khojaly classmates defend his to with Zahir oath and an taken had They Anar. e. enieThr aaoawsdighrbs nAdmt save to Agdam in best her doing was Jafarova there. Tahira Meantime yet. prisoner taken was and Askeran he of Armenians suburbs by the Khojaly of reach could occupation the After himself. save to vine­ vast had They Khojaly. in brigade-leader woman first the was o gt n nw aot him... about news any could get She not waiting. of tired being remained mother But son. only her unknown is fate later His Station. Militia Askeran to carried was He r t soh hr bt aig Dy wtot urt s o lf for life not is Nusret without "Days saying but her, soothe to try heard in the vineyards called "Gushgular demia", but now it is wist­ is it now but demia", "Gushgular called vineyards the in heard roads. on eyes her fixes she me" sd ulb fr e son. her lulling for is lullaby mother sad troubled a a Khojaly from far is where Sheki In ful. lae sny, r t soh her. soothe to try sonny", please, "If you are dead then where is your grave, if you are alive, respond, respond, alive, are you if grave, your is where then dead are you "If oaıa əə vr us rm Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan On February 26, like other fellow-villagers Nusret also wanted wanted also Nusret fellow-villagers other like 26, February On him called Everybody sisters. 2 of brother only the was Nusret ... Now Tahira ana lives in Sheki. Her daughters and grandchildren grandchildren and daughters Her Sheki. in lives ana Tahira Now ne h biaelae Thr' ipros n lfy oc was voice lofty and imperious Tahira's brigade-leader the Once ... If you see a mother staring on roads with question in her lips her in question with roads on staring mother a see you If ... OHRS R HN THEY WHEN CRY S MOTHER LOSE THEIR NATIVES... THEIR LOSE

173- -174-

THEY WILL NEVER GROW UP O eray2, 92h was he 1992 26, February On I I əiy ümqızı q m lü s ü M Səriyyə indiyədək taleləri məlum deyil. taleləri məlum indiyədək 26-da 10 yaşında itkin düşüb. itkin yaşında 10 26-da isn. e a 10. was He missing. to date. to isn. e a 7. was He missing. 26-da 7 yaşında itkin düşüb, itkin 7 yaşında 26-da fevralınil 1992-ci olmuşdu. olmuşdu. was was was born in 1985 in Khojaly.in 1985 in born was nFbur 6 19 e was he 1992 26, February On 1982-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1982-ci 7 985-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 985-ci Aliyev Elchin Firdovsi oglu Firdovsi Elchin Aliyev Aliyev Elgiz Firdovsi oglu Firdovsi Elgiz Aliyev Biography Their fate is unknown up unknown is fate Their Əliyev Elgiz Firdovsi oğlu Firdovsi Elgiz Əliyev Əliyev Bçin Firdovsi oğlu Firdovsi Bçin Əliyev Tərcümevi-halları born in 1982 in Khojaly.in 1982 in born 7 992-ci fevralınil 992-ci a. aaa li üü mkə hyt çx ma­ çox həyatı məktəb üçün Elgiz Balaca lar. ulaıa aıa tz aa vrəə çalışardı­ verməyə cavab tez Müəllimlərin idi. qalardı. hamıdan yox göydə suallarına əlləri söz oxumaqlarına zamanı Dərs Amma verərdilər. öbt dr əlrn uaı, aplı l salam ilə şappıltı uzadıb, əllərini edər, "kişi kimi"söhbət idilər.Böyüklərlə oğlanlar yaraşıqlı bilməyən şirin, dura suyu dinc belə an Bir ça­ qoymamağa lışardı. gözündən onları utanar, Heyran a. şqaıı ndn hrktəidn anaları hərəkətlərindən nadinc Uşaqlarının dartışdırardı­ lar. pərdələri da gah qurdalayır, rafonu şa göstərilən vaxt səhnəyəyə dırmaşıb, gah mik- gah dırmaşıb, səhnəyəyə vaxt onlarıngöstərilən şa tama­ Hətta yaxınlaşıb, sığallayardılar. paltarlarını artistlərə zər-zibalı göstərən Tamaşa vəii o znəi əd lbn qaçardılar. klubuna kənd üzündəki o evlərinin .Qyıı gnə ii Ualr əəi aşıb, çəpəri Uşaqlar idi. günlər ...Qayğısız QİSMƏTDƏN QAÇMAQ OLMUR QAÇMAQ QİSMƏTDƏN

düşür, uşaqlar qarm içində bir yuma- bir heydən içində qarm uşaqlar əlləri düşür, tutan kəsir. əhədini Ciyərparalarını onların yollar qarlı cə sun buraxmayan ana Naxçivanik ətra­ Naxçivanik ana buraxmayan sun haça­ yollar Burda keçdilər. yundan ıa ii əi çxr Ü gn ü ge­ üç gün, Üç çıxır. gəlib kimi fına andaol­ bir əllərini Balalarının landı. su­ soyuq kimi buz çayının Qar-qar əlacı dərdlərinin yol getdikləri tub lcqıı Aalrn soyunub, Ayaqlarını olacaqdımı? tu- Üz bilmirdilər. olduqlarını cında aakn uu br ou başlanğı­ yolun bir uzun qaçarkən, də geyinməyə əyinlərini heç Mehdi aa tpaıa. ai paltarlarda Nazik tapmadılar. macal Elgiz, Elçin, Firdovsi, atası Heyran, Anası qaldı... tökülü ortasında evin rı amqa doymazdı. baxmaqdan vərəqləyər, rəngbərəng şəkillərə şəkillərə rəngbərəng vərəqləyər, sola sağa- kitablarını Şəkilli idi. raqlı Fevralın 26-da isə çantası, kitabla­ çantası, isə 26-da Fevralın xase te ot Hr ad hlig hlrn a n strength no had children holding hands Her out. them exhausted Nakhchivanik. They went on 3 days and nights. The snowy roads roads snowy The nights. and days 3 on went They Nakhchivanik. going were they which on road the whether know didn't They her children's hand tightly mother reached to the suburbs of of suburbs the to reached mother tightly hand Holding children's forked. road their her There Gargar. river the of waters icy the would help their troubles or not. Taking off their shoes they crossed crossed they shoes their off Taking not. or troubles their help would road. long the of beginning the in were they that unaware were they Mehdi didn't find time to dress. When they ran out in thin clothes clothes thin in out ran they When dress. to and time Elgiz find Elchin, didn't Firdovsi, Mehdi father Heyran, mother His room. the in pictures. colored at look to bored be to not and leaves the over first. question teacher's lessons the During well. very studied they But hands. their shake to naugh­ children's her of ashamed was Heyran mother Their curtains. hi hns ee las iig u) Te tid o nwr the answer to tried They (up). rising always were hands and their "men" like elders the to boys talk naughty to These used them. They on children. eye sharp nice were a keep to tried and tiness the pulled and microphone the on, touched stage, going the was climbed performance even they the When clothes. their smooth to used ec ue t rn o h vlae lb Cmn na te cos they actors the near Coming club. village the to run to used fence a köçür... na aı aaaçprn iid aaaıa ııı dnu ualr kəta­ uşaqları donmuş sığınıb analarına dibində çəpərin havada talı qa­ sağ təkcə Mehdi düşmüş lır... yollasa hansı əlinə Gülayənin qadın tükənmişdi... vəsi ə br əəi yna əi çtr Çprn üüdk dğn arxa­ bilmirlər. dağın üzündəki o Çəpərin çatır. gəlib yanma çəpərin bir rək ı rəi əddd. li d, li d tqtilkə çpr aşa çəpəri taqətsizlikdən də Elgiz də, Elçin kəndidydi. erməni sı Sürüşə­ aparsın... dartıb da balalarını sürünüb toplasın güc ki, yeyir ğa dönürlər. Ana var qüvvəsini toplayıb, ovuclarını qarla doldurub doldurub qarla ovuclarını toplayıb, qüvvəsini var Ana dönürlər. ğa But on February 26 his school bag and books remained scattered scattered remained books and bag school his 26 February on But turn to used He Elgiz. little for interesting very seemed School . Toe ee aere as Te hlrn lmig vr the over climbing children The days. carefree were Those ... FATE STOP CAN NOBODY .E rsa, gr aei ua rsi əmk səə, qarlı-şax­ istəsən, çəkmək rəsmi uşaq talesiz əgər rəssam, ...Ey əsir saxladıqları tövləsində mal ermənilərin ailədən talesiz Bu qüv­ gücü, isə Ananın sığınırlar. analarına böyründəcə Çəpərin Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan 175- -176- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR ohrjs a te otm fte fence. the of bottom the at just mother the behind and mountain, a was there fence the of On fence. side a reached other she the Slipping children. her tow and crawl could ra te otm fte ec i soyfot weather. snowy-frosty in fence the of bottom the at er stable. the in kept Armenians whom woman ther Elchin, nor Elgiz could climb the fence. They sit close to their their to close sit They nei­ fence. tired, the climb were could they Elgiz As nor village. Elchin, ther Armenian an was there mountain draw the picture of those frozen children sitting close to their moth­ their to close sitting children frozen those of picture the draw tegh h to a adu o so ad t i i odr ht she that order in it ate all and snow Gathering of snow. handful the a in clew took to she grew strength and stood Children left. əiy l ızı q m slü ü M Səriyyə ny ed cud ae rm ht l-ae fml tak t a to thanks family ill-fated that from save could Mehdi Only .. e o, rit I o ee iht da ulcycid then child, unlucky draw to wish ever you If artist! you, Hey .... u v aakngləəidlr Qara- güllələmişdilər. qaçarkən qon­ evə Xocalıda şu Qarasalanı Ba- çayçı yoxdur. balan xəbər taleyindən sanların ağlaşırdı­ nəvələri döydükcə, ilə qun­ dağı tüfəngin də nənəni Validə pışmış aallrna iiii lüd. Yaraqlı­ öldürdü. ikisini yaraqlılarından a. naı aalr yln idi... yalın ayaqları Onların lar. ya­ bərk-bərk əlindən dılar.Nəvələrinin nm ii əbxd gzəə bildi. gizlədə mətbəxtdə qarışdığından Ara bizi idilər. anam nəfər 4 lar oşmz əek nnn əi apar- əsir nənəni Məleykə Qonşumuz Milli Ordunn Murad adlı əsgəri erməni erməni əsgəri adlı Murad Ordunn Milli xəbərimiz gül- hamısını girdiyindən kişilərin olmamışdı.Onlar kəndə nilərin lələmişdilər. Bizi isə əsir aparanda aparanda əsir isə Bizi lələmişdilər. üst evin Ermə­ kişi çəkirdi. keşik Akif bizə mərtəbəsində Dayım 6 birgə Mahmudovla gizlənmişdik. zəmidə u Əio syəi k, aıı zir- hamımız ki, Cey­ söyləyir şahidi yaşlı Əzimov 10 hun Hadisənin olur. qa­ uşaq nəfər 13 və dın Zirzəmidə gizlənir. zirzəmidə yerdə də bilinmir. Nənələri Validə isə nəvələri ilə bir bir ilə nəvələri isə Validə Nənələri bilinmir. də rını ölmüş bilən Mətanət həyat yoldaşı Səfərə Səfərə yoldaşı həyat Mətanət bilən uşaqla­ ölmüş itirən, rını qan Çoxlu dəyir. güllə Mətanətə rı fər ömür-gün yoldaşını tərk etmir.Və taleyi hələ hələ taleyi etmir.Və tərk yoldaşını ömür-gün fər gətirmişdi... pənah Xocalıya Qəmbə- ailəsi rovlar qurtulmuşdular. pəncəsindən ölümün istədik­ də yetirmək qətlə ailəlikcə yandırıb, evlərini "qaç canını qurtar" - deyə yalvarıb yaxarsa da Sə­ da yaxarsa yalvarıb deyə - qurtar" canını "qaç Xankəndindəki onların ermənilər olanda yaşı 2 Eminin 3, Esmiranın Hələ yaşamışdılar. də dəhşət u üə əə əi aaıa b in­ bu aparılan əsir qədər günə Bu Faciənin Xocalıya qanad gərdiyi gecədə anala­ gecədə gərdiyi qanad Xocalıya Faciənin QƏMBƏROVLAR? var gələn Xocalıdan ...Xocalı faciəsinəcən Qəmberovlar ailəsi bir bir ailəsi Qəmberovlar faciəsinəcən ...Xocalı HARADASINIZ, yil. fate is unknown yet. unknown isfate Their 1992. 26, February on İndiyədək taleiəri məlum də- taleiəriməlum İndiyədək mn was Emin fevralın 26-da itkin düşüblər. itkin fevralın26-da hned. sia was Esmira Khankendy. lba. Esmiranın olublar. anadan rovlar Xankəndində Gambarovs were born in born were Gambarovs Eminin 6 yaşı vardı. 1992-ci il 1992-ci vardı.yaşı 6 Eminin _____ Esmira and Emin and Esmira Biography: siav mn Qəmbə Eminvə Esmira TƏRCÜMEYİ-HALLARI Guest from Khojaly from Guest 7. Theylost were 7,

qardaşı 7,

177- -178-

THEY WILL NEVER GROW UP n sn ai ws ot n h wo, o fr rm h village the from far not wood, the in lost was Dahraz. Nadir son ond rncide wr cyn. hy ee barefoot..." were They crying. were grandchildren prisoners. They shot their grandfather tea-room worker Garasalan in Garasalan worker tea-room grandfather their shot They prisoners. ry ode nm Mrd ild w o te. h armed her the and rifle in and The rifle the us of butt them. the hide with nene could Valida of beating mother were two mix-up the killed In 4. Murad National were the name prisoners Armenians us took soldier Armenians the Army When men. the unaware all were We floor. first the in us guarding were men 6 other events those of witness eye old 10years the is who Azimov Jeyhun Khojaly when he was running to neighbour's house. Garasalan's sec­ Garasalan's house. neighbour's to running was he when Khojaly kitchen. They took our neighbour Maleyka nene a prisoner. They They prisoner. a nene Maleyka neighbour our took They kitchen. shot already had They town. the in already were Armenians the that with Mahmudov Akif uncle My basement. the in were all "We says: h bsmn. hr wr 1 wmn n a hl i te basement. the in child a and women 13 were There basement. the escape. to yet. run, unknown to Safar husband her entreated She dead. children u al n an aa dd o lae i wf aoe Ad e ft is fate her And alone. wife his leave not did Safar vain in all But her thought blood, own her with stained was who Metanet Metanet. hlee i Khojaly... in Gambarovs The sheltered escaped. And they family Khankendy. their all in kill to house tried their they when burnt had Armenians the old years ee i Gmaos aiy We Emr ws ad mn a 2 was Emin and 3 was Esmira When family. Gambarovs in pened dur. ti düşmüşdür. itkin salan kişinin ikinci oğlu Nadir Dəhraz kəndi yaxınlığında meşədə meşədə yaxınlığında kəndi Dəhraz Nadir oğlu ikinci kişinin salan əiy sü qızı üslüm M Səriyyə ny afGmao lvs rm h Gambarovs. the from lives Gambarov Rauf Only We know nothing about the fate of these people who were taken were who people these of fate the about nothing know We hi rnmte aia i tgte ih e rncide in grandchildren her with together hid Valida grandmother Their In the night of the tragedy a sudden bullet hit their mother mother their hit bullet sudden a tragedy the of night the In .Utl h taey f hjl te te msotn hd hap­ had misfortune other the Khojaly of tragedy the ...Until GAMBAROVS!? THE YOU, ARE WHERE indi Qəmbərovlar ailəsindən yeganə sağ qalan Rauf Qəmbərov- Qəmbərov- Rauf qalan sağ yeganə ailəsindən Qəmbərovlar indi Məlahət diribaş, zirək Maral balasını oxşayar, oxşayar, balasını Maral zirək diribaş, Məlahət eəd. aa Xcl 1 al ot mkəi bi­ məktəbin orta saylı 1 Xocalı Maral deyərdi. yeni dostlarından, ilk müəlliməsindən danışdıqca danışdıqca müəlliməsindən ilk ən qayıdanda dostlarından, yeni həyatının Məktəbdən gün yaşayırdı. qoyduğu anlarım xoşbəxt qədəm sinfinə rinci - yaradıb" qız yaratmalıymış, oğlan səni "Allah aıad. lı al qzıa hrdn iəd ki, biləydi haradan qızcığaz yaşlı Altı danışardı. ıdqa ölr dlr "i əə aa snfə fit sinifdə Maral dəfə "Bir dolur: gözləri nışdıqca əi lıa y ətb gedəcək... məktəbə ay altıca cəmi aı. üfyə üliə ouad hç i din­ kim heç soruşanda müəllimə Zülfiyyə çalır. boynunu qucaqlayıb "cəsarətli olduğun olduğun "cəsarətli qucaqlayıb boynunu aya­ Maral "satmırlar". Maralı da yoldaşları mir, dım"-deyir. Zülfiyyə müəllimə onun onun müəllimə çalır- mən Zülfiyyə fiti dım"-deyir. "müəllimə, qalxıb, ğa üçün səni daha da çox sevdim, amma amma sevdim, çox da daha səni üçün iid ft amza" deyir. çalmazlar"- fit sinifdə a nn iiid. əaə bllr Ra­ balaları Məlahət itirirdi. ananı da millə Səadəti itirəndə, hövülləndi. Ana Ana hövülləndi. itirəndə, Səadəti millə asn Əasz aa aa aaı əlin­ Maralın ana qalan Əlacsız ax­ tarsın. harada balalarını etsin, nə bilmirdi dən tutub yamaca qalxanda Xocalını Xocalını qalxanda yamaca tutub dən odun, alovun içində görür. Balalarının Balalarının görür. içində alovun odun, tuta bilməyən Məlahət çarəsizlikdən çarəsizlikdən Məlahət bilməyən tuta əllərini göyə qaldırıb hönkür-hönkür hönkür-hönkür qaldırıb göyə əllərini xəbər yoldaşından həyat itirən, ikisini əl "n, ə qçq os ermənilər yoxsa qaçaq gəl bir "ana, amiranə səslə kiminsə Birdən ağlayırdı. dir. Bu, Maralın səsi idi. Hər tərəf in­ tərəf Hər idi. səsi Maralın Bu, dir. a csdəi l dl ii Çx d qo- da Çoxu idi. dolu ilə cəsədləri san oaıa əə var gələn Xocalıdan lFN N ƏƏ ŞAGlRDİ DƏCƏL ƏN SlNFlN ...Ona nənəsinin adını qoymuşdular. Anası Anası qoymuşdular. adını nənəsinin ...Ona Anası Məlahət Maralla bağlı xatirələrindən da- xatirələrindən bağlı Maralla Məlahət Anası Faciə gecəsində ana balanı, balalar balalar balanı, ana gecəsində Faciə 26-da 6 yaşında qətlə yetirilib. yaşındaqətlə 6 26-da qızı 1986-cı ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1986-cı qızı dan olub. dan gizt. Born in 1986 in Khojaly. in 1986 in Born gizt. ildi eray2. She February 26. in Killed was was Hüseynova Maral Kamil Maral Hüseynova Tarr.ümevi-halı Ringraphv Husəinova Maral Kamil Maral Husəinova 6. us rm Khojaly from Guest 1992 -ci il fevralın il -ci

-179- -180-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR ______Melahet lost her 2 children and had no news about her husband. husband. her about news no had and children 2 her lost flames. in Melahet all Khojaly saw and slope the hold­ descended hand mother Maral's hopeless ing The children. her find could she where know n Sae. h gt rgtnd Mte ls hr ed Se didn’t She head. her lost Mother frightened. got She Ramil Seadet. children her and lost Melahet mothers. their for children and dren more". any class her the in whistle embracing shouldn’t you muallima ber, Zulfiyya whistling. me was it Teacher, e shomts o' bta hr Mrl tns p n says: remem­ and But much. very up you love I why stands That's bold. Maral are You her. says: betray And don't question. her schoolmates responses nobody her but muallima whistling, Zulfiyya was class. in who whistles asks, Maral "Once tears: with filled could a girl at the age of 6 years know that she would attend school attend would months... she that 6 know only years 6 of age the at girl a could om a te apet n i hr ie Rtrig rm col she school How teacher. from first her and Returning friends new life. her her about talk to in used one always happiest first the the stepped Maral was when day form The boy". a but girl, a not born be o aes e sat n lvl Mrl Seue t sy "o hd to had "You say: to used She Maral. lively and smart her caress to ə əi ə yrə üüəd ylı öü hqıd düşünür... haqqında ölüm yalnız üzüləndə yerdən hər əli də, u k, ladn zn öü arzulasın- ölüm özünə Allahdan ki, rur ə üdyn görür. düşdüyünü nə nn ölrn şğyrq aı ütn uaı ynna trr. Otu­ oturur... yanında uzadıb üstünə daşın şığıyaraq gözlərini onun a aı. ns bşn qlıad ou aymlnb çrmn dibi­ başın­ içurumun dağın yumalanıb da onun isə qaldıranda Maral düşür, başını Anası dərəyə qalır. da sürüşüb qalxanda dağa təhər aadr dyb nsm iə tutur. dilə anasım deyib sağaldar" ğallayır, başını qucağına alaraq "ana, bunu da aparaq, həkimlər onu onu sı­ həkimlər aparaq, saçlarını da bunu "ana, boyanan alaraq al-qana çatıb qucağına ona başını ğallayır, Maral düşür. üstünə sinəsi də o uşağa ermənilər 7-8 dəfə atəş açırlar. Uşaq yıxılaraq anasının anasının yıxılaraq Uşaq açırlar. atəş dəfə 7-8 ermənilər uşağa o də ıa br şqn ıqrıı astı Mrl n trfqça istəyən­ qaçmaq tərəf ona Maral sarsıtdı. ça­ qışqırtısı qaldırmağa uşaqın ayağa bir anasını ölmüş lışan Maralı uşaq...Balaca qadın, ca, Səriyyə AAöslümqızı Səriyyə n h ngt fte rgd mtes ee okn fr hi chil­ their for looking were mothers tragedy the of night the In eeln hr eois bu Mrl hr ohr eae' eyes Melahet's mother her Maral, about memories her Retelling H NUHIS PPL FTE CLASS THE OF PUPIL NAUGHTIEST THE ... She was named after her grandfather. Her mother Maral used used Maral mother Her grandfather. her after named was She ... itirən­ adamını əziz ən olmayanda, çin Arzuları belədir... insan Maralın sinəsindən dəyən güllə kürəyindən çıxmışdı... Anası Anası çıxmışdı... kürəyindən güllə dəyən sinəsindən Maralın aa aaa aad glə aııa üülr Aaı nna bir­ onunla Anası düşürlər. yağışına güllə çatanda qayaya Qara • to her, that baby was shot 7 or 8 times. The baby fell down on her her on down fell baby The times. 8 or 7 shot was baby that her, to olds, were There run. voice. let's Maral's was "Mother, It too". voice: us kill imperious will an Armenians heard bit­ she cried and Suddenly Heaven to terly. hands her raised Melahet desperate, Being ohrs hs. aa rahd ht ay n srk hr blood her stroke and baby that reached Maral chest. mother's up run to her wanted make Maral to When trying Maral. little was who shocked rise cry to mother baby's A children... and women rat a wn ot rm e sole-ld. e mte closing mother Her shoulder-blade. her from her out hitting bullet went The had mountain. breast the of step the in stopped She fellhill. and moun­ the of slipped top the she on remaining was suddenly Maral But but valley. the mountain, down the descend hardly tie hi. hn mrcn hr nrae hr ohr "Mother, mother: her entreated her embracing Then hair. stained e ee, ad e dw o a tn ad a na hr Se a there sat She her. near sat and stone a on down her laid eyes, her the down rolling Maral saw she up looked mother when And tain. e' tk hr ih s Te otr wl hl hr wt tee words these with her" mother. her help will persuaded she doctors The us. with her take let's ihn dah o herself... for death wishing re we smoe oe hr r i daet n ad oe al her death. all of loses only and thinks one (she) he dearest then his hope (his) or her loses someone when true, oaıa əə vr us rm Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan They met with hailing of bullets in Garagaya. Mother could could Mother Garagaya. in bullets of hailing with met They . A ua big s o We smoes ras o come t don dreams someone's When so. is being human A ... -182- THEY WILL NEVER GROW UP əiy sü qızı üslüm M Səriyyə yetirilib. il 1992-ci olmuşdu. anadan kəndində Həsənabad nunun fevralın 26-da 6 yaşında qətlə yaşında 6 fevralın26-da rayo­ Xocalı ildə 1986-cı oğlu oglu was born in 1986 in the in 1986 in born was oglu city. He was only 6 when he when 6 only was He city. Khojoly villageHasanabad, was killed on February 26. on killed was Azimov Natig Natig Abbasgulu Azimov Əzimov Natiq Natiq Abbasqulu Əzimov Tərcümevi-halı Ringrəphv yaşlı oğullarını götürüb, qonşuları Şiraslamn zir­ Şiraslamn qonşuları götürüb, oğullarını yaşlı oaə vrşu Hyt odş Dlr ü az üç Dilarə yoldaşı Həyat vuruşdu. sonadək oua emnlreə ouu, iiəi hamısı- kişilərin soxulub, Kəndə evə ermənilər qoruyurlar. doluşan uşaqları 6 qadınları, birlikdə kişi nəfər Mahmudovla Akif dayısı Natiqin də mərtəbəsin­ üst evinin uşaq fin tikilmiş Taxtadan olur.və qadın 13 Zirzəmidə gizlənir. zəmisində eə aıılr Ualr ğaı, əyd qoparır­ fəryad ağlaşıb, Uşaqlar bağırırlar. - deyə atacağıq" içəri aç­ nəfəslikdən "qapını qumbaranı masanız yaxınlaşıb, Zirzəmiyə öldürürlər. ni a. aəi qln aılr aıı çra. Qadın­ açırlar. qapını qadınlar qalan Çarəsiz lar. znmdfə aaynnn səi uaı aç- Muradın Xocalıda əsgəri vaxt batalyonunun Bu özünümüdafiə düzürlər. döyə-döyə sıraya ilə çıxarıb, çölə qundağı avtomatın uşaqları ları, ADŞ ƏAI HANI? MƏZARIN QARDAŞ, ...O gecə Natiqin atası Abbasqulu Xocalıda Xocalıda Abbasqulu atası Natiqin gecə ...O

ıdk qcğ udqıbrglnv 3 və gəlin bir qundaqlı qucağı nındakı ermənilərdən silahlı güllələrdən dığı şğ iə oş ei mtəid giz- mətbəxində evin qonşu ilə uşağı ya­ Dilarə düşür. qarışıqlıq ölür, ikisi çırlar, sübh çağı Qara Qayaya çatırlar. Qayaya Qara çağı sübh çırlar, qa­ doğru meşəyə onlar sonra, dəndən lnə ttb əəi ütn qalxan­ üstünə Ceyhunun təpənin tutub yaşlı əlindən 10 Eldar Qonşuları ge­ götürüb əsirləri lənir.Ermənilər al Ntqə əimş BRdn açı­ BTR-dən gəlirmiş, 6 Natiqlə qucağında yaşlı Dilarə anası arxada da, güllələrdən biri ananın kürəyindən kürəyindən da, çıxır.Ana sinəsindən ananın uşağın dəyib, biri güllələrdən partlayan qumbaralardan sonra Eldar Eldar sonra qumbaralardan partlayan Eldar istəyəndə qaçmaq tərəf onlara görür, ölmüş qardaşını anasını, nəndə dö­ arxaya keçinirlər.Ceyhun da uşaq Həmin yağırmış. tək dolu güllələr lan Ceyhunu itirir. 10 yaşlı Ceyhun meşə- Ceyhun 10yaşlı itirir. Ceyhunu aparır.Yanlarında ilə özü çəkib onu h rnd xlddna hmEdrmse ehn 1 er old 10years Geyhun. missed Eldar them near exploded grenade the He dead. brother and mother his saw he back looked Geyhun When re ornu ohsntvs u la okhmwt isl. After himself. with him took Eldar but natives, his to up run to tried died. son and mother Both breast. child's the of out gone and back, aln fo te roe as Oe fte ult ht ohr n her in mother hit bullets the of One cars. armored the from hailing olwn hm ih yas l Ntg n e rs h bles ee I were bullets The arms. her was in Dilare Natig old hill. years the 6 with ascending him were following hand the by Geyhun old years h on hyrahd aaGy. hi egbrEdrhlig 10 holding Eldar In neighbor wood. Their Gaya. the Gara towards reached they ran down they the prisoners, taking by left Armenians on wmn ih e bb hd n egbrs ice. fe the After kitchen. neighbor's in hid baby and her children with 3 woman her young Dilara, a and there mix-up was There Armenians. the soldier of Khojaly self-defense battalion Murad killed 2 armed armed 2 killed Murad battalion self-defense time Khojaly this of At row. soldier a inthe them put They children. and women out took h do. h Amnas etn wt te ut fte ahn gun machine the of butt the with beating Armenians The door. the ho a rnd it te aeet hog te air-hole". the through basement we'll the otherwise into door grenade the a "Open throw shouted: they door basement the to dren. The Armenians entering the village killed all men. Coming Coming men. all killed village the chil­ entering and women Armenians the The guarding were dren. men 6 other with Mahmudov On the top floor of the Finnish house, Natig's uncle Akif Akif uncle Natig's house, Finnish the of floor top there. children the and women 13On neigh­ were their There in herself basement. hid Siraslan's bor children age tender 3 their taking Dilara tırlar. na kln çnə çxb fvaı 2-ə üh edn ğaa ça­ Ağdama tezdən sübh sonra 27-də fevralın edəndən çıxıb, məhv içindən yaraqlılarını kolun onlar açırlar.Erməni atəş alıb, hədəfə çnə ilnnəə öə tş ç blilrNhyt aka onları tankla bilmirlər.Nəhayət aça atəş görə kolun də gizlənənlərə əsgərləri içində Ordunun Milli gizlənir. dalında kolun birlikdə la Qəf­ gəlir. rast kişiyə və qadına bir Ceyhun sonra getdikdən Xeyli əə tpnn süd yrqıaı dynııı öü, aı onlar­ qaçıb görüb, dayandığını yaraqlıların get. üstündə təpənin tərəfə atılan top lətən ki, verdi cavab qaçım, tərəfə hansı ki, dum daı, eidm Olrn rsna aaı i qc gördüm.Soruş­ qoca bir yaralı arasında üstündən ölənlərin Onların ki, keçirdim. Söyləyir adlayıb, olur. məcbur keçməyə tək-tənha ni The children were crying for help. The hopeless women opened opened women hopeless The help. for crying were children The htngtNtgs ahrfuh tl te n i Koay Hs wife His Khojaly. in end the till fought father Natig's night That e vx b saı nn adşaıa ə tsn verməyin... atasına və qardaşlarına onun sualı bu vaxt Heç WHERE IS YOUR GRAVE, BROTHER? GRAVE, YOUR ISWHERE .6 al Ntqn əaı haradadır? məzarı Natiqin yaşlı ...6 Xocalıdan gələn var Guest from Khoja Khoja İy from Guest var gələn Xocalıdan -183- -184-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR eray 7 ery n h mrig hy ece Aghdam. reached they morning the in early on 27, and bushes February the left they Armenians armed After the fired. and killed tank soldiers the our with men) armed (the them on aimed they h bse te odes fte ainl ry olnt ie A last At fire. couldn't Army National the of soldiers the behind were bushes they As the bushes. the a behind saw hid and and ran man, He a and heard". woman are cannons the where place the towards wounded old an saw I way. his continued he bodies dead the over a mn hm I se i weet o n e nwrd "Go answered: he And go? to where him asked I them. among man crossing that told He alone. wood the through come to had Geyhun əiy lmqızı slüm ü M Səriyyə ee ak i fte ad rtes bu it! about brothers and father his ask Never . Wee s yas l Ntgs grave? Natig's old years 6 is Where ... balasını itirmiş Ramiləm məcbur edirlər edirlər yaşlı 2 məcbur Ramiləm itirmiş güllələyirlər. balasını Talehi o cümlədən uşağı, və qocanı ya­ qadını, Erməni çoxlu raqlıları qurtarır. patronu isə Qu­ liyevin Taleh yaralanır, ağır Əliyev Əbülfət götürüb canını Xocalıdan yaraqlısı məni Ana və bala gülləyə tuş olurlar. Samir Samir olurlar. tuş düşür. yaralanır. ölümcül gülləyə atışma bala və istəyəndə Ana keçmək ana yolu şəlləyən kürəyinə Samiri tökülüşür. BTR bir tərəfdən ermənilər çatanda na i gləəmş rnn əəiə baxsın. cəsədinə ərinin güllələnmiş ki, işçisi milis qoruyan Onları tutur. gülləyə da uşağı qadını, qocanı, nəfər 100 çıxmış gəlir. Camaat qorxuya düşüb çökəkliyə çökəkliyə düşüb qorxuya Camaat gəlir. onları tapıb yolu­ oğlunu Əsgəran-Naxçivanik keçirir. çaydan və radələrində 3 yoldaşını saat həyat gecə Quliyev Taleh gələnlərdi. şına uç­ kimi quş qala az sevincindən qaldırıb bərabəri kimidi. Amma bu nağıl deyil, azəri cocuğunun ba­ cocuğunun azəri deyil, nağıl bu Amma kimidi. muşdu. qar­ torpağı, Vətən altında Ayağının bilər? ola nə azərbay­ gərək üçün Bunun bilməzsiniz. eşidə yət ıd aa! u n aa a aaıd: ğuu boyu oğlunu yaşamışdı: da ata anı Bu atan! şında an Talehə xoşbəxt atası bundan üçün geyimli Uşaq əsgər addımlamışdı. san avtomatlı, əli ba­ sanda qədəm torpağa açıb ayaq dəfə İlk vardı. 2yaşı yaşaya­ dəhşətlərini san. faciəsinin Xocalı olub canlı heka­ bir belə Yox, eşitmisinizmi? hekayət qında aa aaa aad 2-ə aı er­ yaxın 20-yə çatanda Qayaya Qara O gecə-fevralın 26-da postda döyüşən döyüşən postda 26-da gecə-fevralın O nağıllardakı qorxulu tərəfi o burdan Hekayətin Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan ...Həmin faciə baş verən gecə Samir Quliyevin Quliyevin Samir gecə verən baş faciə ...Həmin AI IlD BĞLN UŞAQ BOĞULAN IÇlNDƏ QANIN ...Siz haçansa 2 yaşında uşağın ömür yolu haq­ yolu ömür uşağın yaşında 2 haçansa ...Siz 2 years, on February 26, February on years,2 Khq'aly. He was shot in his shot was He Khq'aly. il fevralın 26-da 2 yaşında 2 il fevralın26-da oglu was born in 1990 in 1990 in born was oglu güllələnmişdir. 1992-ci olmuşdur. anadan oğlu. 1990-cı ildə Xocalıda ildə 1990-cı oğlu. 1992. Biography Guliyəv Samir Taleh Guliyəv Samir Quliyev Samir TalehQuliyev Samir Tərcümeyi-halı

185- -186-

THEY WILL NEVER GROW UP ads ed oy Bt aiatyn o aeTlhs atsg n her insign last Taleh's save to trying Ramila But body. dead band's a shot Armenians armed The exhausted. cartridge Quliyev's Taleh yas l Smr ae hs ohrs life... back. mother's her his on saved died Samir already old had years blood 2 in all being Samir ran. womb hus­ fired her at look to son years 2 her lost had who Ramila made o o wmn od n cide icuig ae. h Armenian The Taleh. including children and old women, of lot But wounded. badly was old, them - defended 100 who militia The Aliyev Khojaly. apparently Abulfat from escape man people, could who fired - children and Armenians women armed 20 about were sun and mother Both shooting. begun tried was back it her road, on the him cross taken to has who Ramila mother Samir's When ht Smr a dal wudd We te rahd aa qaya Qara reached they When wounded. deadly was Samir shot. the from coming son, car of road and armoured the an wife saw reached they his they When found river. Askheran-Nakhchivanik he the midnight cross to in them o'clock helped 3 and about At post. ie f rein. h triid epe uhd no h hallow. the into rushed people terrified The Armenians. of side l tee r ra sois apnd n lf o n zr baby. Azeri an of life a in happened stories real are these All i sn bv hs ed n fl hmef h hpis fte i the in father joy... with happiest himself the himself beside was felt hoisted He and he world. head too: his moments happy above these son lived his father And father! his tr uiom I ws h hpis mmn i cids life! child's in moment happiest the was It towards mil­ in stepped uniform. hands, his itary had in gun he submachine with time was first who Taleh the father for his walk to began he When No, you couldn't hear such a story. For this you have to be an an be to have you tragedy. this Khojaly For of terrors story. the a live and such Azerbaijani hear couldn't you No, şəllənmiş 2 yaşlı Samirin ölümü isə anasının həyatını xilas edir. xilas həyatını anasının Kürəyinə isə ölümü boğulmuşdu. Samirin içində yaşlı 2 qan artıq şəllənmiş kürəyindəcə anasının mir aiəiəbtid aei o aiaı oua çnqçr Sa­ qaçır. üçün qorumaq yadigarım son Talehin bətnində isə Ramilə əiy sü qızı üslüm M Səriyyə n ti i 2 er od ai' story... Samir's old years 2 is this And ht ih-n eray 6 Tlh uie ws ihig n the in fighting was Guliyev Taleh 26, February night-on That h rs o h soy em te eru tls Bti s o tale. a not is it But tales. fearful the seems story the of rest The h gon udrhs et a Mteln, n bfr hm was him before and Motherland, was feet his under ground The .Ta ngt hn h taey apnd ai a 2 er old. years 2 was Samir happened tragedy the when night ...That BLOOD HIS INDROWNED WAS WHO CHILD A ... Have you ever heard a story about a life of 2 years old child? child? old years 2 of life a about story a heard ever you Have ... u a yşı aii hekayəti... Samirin yaşlı 2 da Bu id ouud. iəi ik vaı idi. övladı ilk Ailənin oxuyurdu. nifdə kürərdi. hələ bərk demə ciyərləri intəhası imiş, yox ölüm Amma qismətində düşmüşdü. həyətin­ quyusua su dəki nənəsigilin birində günlərindən sazaqlı oulmşı Hvlr oua km aasz ös­ aramsız kimi soyuyan Havalar soyuqlamışdı. pəncərədən içəri dolan külək evin altını üstünə üstünə altını evin külək dolan içəri pəncərədən qalmış, baş-başa ilə dərdləri otaqda zülmət də şiddət­ da daha xəstəliyi Səxavətin madığından ətyaa çlr Mli ruu əsgə­ Ordunun Milli döyülür açılır. taybatay aramsız "alazan" və qapı 3 Sonra daha partlayır. dalbadal hə­ vaxt yətlərində Bu etsin. kömək balasına rən qar­ küləyin gələn pəncərədən döşəklə yorğan- Bilmir itirir. özünü Ana çevirir. Sınmış düşür. "alazan" ortasına həyətin Birdən dı. dayanmış­ keşiyində Xocalının isə Təvəkkül atası Nuri- Anası öskürürdü. vermədən Ara lənmişdi. ol­ Dava-dərman idi. Səxavətgil də biri lərindən ı öüü vrqvəi l aı. Ayaq­ qaçır. ilə qüvvəsi var götürüb nı balalrı- Nuridə qırırlar. adamı xeyli tu- tub atəşə onları Naxçıvanik Burada gəlib çatırlar. yoluna ilə Meşə qaçmışdı. si­ götürəcəklər". doluşub... girov zi şəhərə meşəyə olun, Ermənilər qaçın! "Tez qışqırır: Murad ri göyə­ öskürəkdən yoxsa kəssin, şısını lan soyuqdan qızanb, şişən Sədaqəti Sədaqəti şişən qızanb, soyuqdan lan ayaqyalın evdən Sədaqət Qızı qaçır. düyü şalı cırıb, Sədaqətin ayağına bağ- ayağına Sədaqətin cırıb, şalı düyü bürü­ Səxavətə dayanır. görüb taqətsiz meşəyə keçib çayını Qar-qar bükür. la N,MN YR QOY... YERƏ MƏNİ ANA, var gələn Xocalıdan oaı ais bş eəd Sxvtbşni si­ beşinci Səxavət verəndə baş faciəsi Xocalı gc yncğ, raı üəə Xcl ailə­ Xocalı tükənən ərzağı yanacağı, gecə O uiə i a gtrb əaəi şa­ Səxavəti götürüb şal bir Nuridə Payızın lə yetirilib. lə he anadan olmuşdu. 1992-ci il 1992-ci olmuşdu. anadan Xocalıda ildə 1980-ci oğlu kül nFbur 6 19 when 1992 February 26, on fevralın 26-da 12 yaşında qət­ 12 yaşında fevralın26-da Təvakkul oglu 1980 in Khojaly. He in 1980 was was Aləkberov Sekhavət Aləkberov Biography Tərr.ümevi-halı Ələkbərov Səxavət Təvək­ Səxavət Ələkbərov us rm Khojaly from Guest 12. was was born in born was was

killed

-187- -188-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR hr te wr so b te rein ad lt f epe were people of lot a and Armenians the by shot were they There ild Nrd tkn hr hl rn s at s h cud Bt as But could. she as fast as ran child her taking Nurida killed. hy il ae o prisoner". you take will they h salt Sdgts et Bta ti mmn sehad scream. a heard she moment this at But feet. Sedaget's to wrap shawlto wanted the She stopped. she frozen and red were feet Sedaget's Nakchivanik. to road barefooted. the out reached ran they Sedaget wood daughter the Her through wood. Going the to ran she ed: "Hurry up! Run to the wood! The Armenians are in the town... the in are Armenians The wood! the to Run up! "Hurry ed: incessant­ knocked was door the Then other. the after in one exploded "Alazans"yard the 3 moment that At break. a without coughing ly and opened wide. The soldier of the National Army Murad shout­ Murad Army National the of soldier The wide. opened and ly was who son her help the to up nor block bedding to with neither window knew the She from up wind herself. everything made lost wind Mother blowing down. and The broken. got windows The a dfnig hjl. udny n Aaa" el no h yard. the into fell "Alazan" an Suddenly Khojaly. defending Tevvakul father hiswas But His troubles. break. her a with without alone was coughing Nurida wasmother he Now worse. and fuel became whose illness families the of one was family Sekhavet's break. food resources had exhausted. As there weren't any drags Sekhavet’s drags any weren't there As exhausted. had resources food a without continuously coughed he cold became weather the When thanks to his lucky stars, he didn’t die. But his lungs caught cold. cold. caught lungs his But die. didn’t he But yard. stars, lucky grandmother's his his autumn incold to well of thanks the one into In down family. the slipped in he days child first the was He form. əid gzəii bd ymu ccq ekl görmüsünüzmü? heykəli cocuq yummuş əbədi gözlərini rəyində ənkf edir. dəfn-kəfh oğlu Səxavətin meyidini Ağdamacan gətirib Ağdam məscidində məscidində Ağdam gətirib Ağdamacan yaşlı 12 meyidini Ana çıxmışdı... Səxavətin sinəsindən oğlu dəyib, kürəyindən onun Güllə ıı əaəə ül dəyir. güllə Səxavətə dığı ı Tpıı qzm aı ödrüə.əəkl d vurdular". də öldürdülər.Təvəkkülü Nazım qızım Tapdığı, şım lamaq istəyəndə, qışqırtı eşidir. Qışqıran Məlahət idi "Həyat yolda­ "Həyat idi Məlahət Qışqıran eşidir. qışqırtı istəyəndə, lamaq əiy sü qızı üslüm M Səriyyə Nurida wrapped Sekhavet in a shawl. Crossing the Gar-gar river Gar-gar the Crossing shawl. a in Sekhavet wrapped Nurida hn h Koay rgd hpee Skae ws n h V the in was Sekhavet happened tragedy Khojaly the When MOTHER, PUT ME DOWN.... ME PUT MOTHER, .Sz y na hqaı ğud üaiə prna, nsnn kü­ anasının aparanlar, mübarizə uğrunda haqları insan ey ...Siz deyirmiş. ağrıyıram?" qoy, yerə Məni " yalvarıb anasına Uşaq bağla­ kürəyinə vaxt Bu itirir. özünü eşidəndə xəbəri bu Nuridə ai Te so eakl o" Haig hs es uia ot her­ lost Nurida news this Hearing too". Tevakkul shot They Nazi. It was Melahet: "They killed my husband Tapdig, my daughter daughter my Tapdig, husband my killed "They Melahet: was It back?! ef Sdel te ult i Skae o hr back. her on Sekhavet hit bullet the Suddenly self. ohr int u hm down. him But put breast... didn't his mother out got and back the in him hit bullet The mother". seen a child statue that closed his eyes eternally in his mother's mother's his in eternally eyes his closed that statue child a seen oaıa əə vr us rm Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan h hl ws nraighrmte "u m dw. thrs me, hurts It down. me "Put mother her entreating was child The . Hy o, h srgl fr h hmn ihs Hv yu ever you Have rights! human the for struggle who you, Hey ... -189- -190- THEY WILL NEVER GROW VP əiy sü qızı üslüm M Səriyyə 26-da 4 yaşında qətlə yetirilib. qətlə yaşında 4 26-da fevralınil 1992-ci olmuşdu. nFbur 6 1992. 26. February on 4, her in murdered was She was was 1988-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1988-ci Biography Tahir Laləqızı Xəlilova Khalilova Lala Tahir Khalilova gizi Tərcümeyi-halı born in 1988, in Khojaly, in 1988, in born yi qara xallı lalələr bitərdi. lalələr xallı qara yi çəmən­ donlu atlas baxanda evdən tikdirdiyi də döşün­ dağın dayı Qaçay gətirən pənah Xocalıya aa dy nvsnn dn Ll qoydu... Lalə adını gəldi. nəvəsinin dünyaya dayı Qaçay nəvəsi qız bir dayının Qaçay da ləçə­ Axı yurdunda düşdüyü qaçqın ötürərdi. da dayının köks Qaçay həsrətlə baxıb, lalələrə lərdə şəhərindən Cermux Ermənistanın olardı. kimi qısa yaz isə ömrü Onların açardı. lalələr qırmızı əə fcəə dnşna əidn ös ötürdü: köks dərindən danışanda faciədən gələn -Hamımız birlikdə gəlirdik. Atışma düşəndə düşəndə Atışma gəlirdik. birlikdə -Hamımız YANAŞI ÜÇ AĞDAMDA .Yz əəd Ktk eəii tllrna al talalarında meşəsinin Kətik gələndə ...Yaz VARDI... QƏBlR ...Lalənin nənəsi Həsrət xala o gecə başlarına başlarına gecə o xala Həsrət nənəsi ...Lalənin 98c id Qrbğ aaı eiə başlayan­ yenicə savaşı Qarabağ ildə 1988-ci

uc plaı nsnn süə atmaq üstünə anasının paltarı nuncu əə snsn qoydu. sinəsinə lənən so­ Lalə bilmirdilər. götürə ağzından atəşin Laləni anasının Adamlar tökürdü. yığıb üstünə pal-paltarı dağılan nə vermişdim ona Laləni şəlləyib, yimə istəyəndə onu vurdular, bircə dəfə dəfə bə­ al-qana bircə anasının başını deyib vurdular, "uy" onu istəyəndə üstü­ Kolun-kosun gəlmirdi. da ça­ ğırsaq yanımıza qədər nə Laləni təyirdi. is­ qaldırmaq dolanır, başına anasının kürə­ Xəyaləni verdi. körpəsini mənə gəlinim əmizdirib dəfə Sonuncu yaxın idi. Səhərə qardaşı edirdilər. Firuzə, kömək bacısı Əkbər gəlini- Zərifənin miz aparmağa Nəvələrimi yol getdik. kimi Səhərə itirirdik. bir-birimizi sinəsini parça-parça etmişdi. Lalə isə isə Lalə etmişdi. parça-parça sinəsini Zərifənin Güllə düşdü. atışma bərk ki, .Admn əilr Xiya- Şəhidlər ...Ağdamın

Tahir's. a "h" n pt e ha o hr ohrs loy breast. bloody mother's her on head her put and "oh!" say o ho te atcoh n e ohr h a frd Secud only could She fired. was she mother her on cloth last the throw to mother. her covered and bushes the on She thrown come. didn't dresses she the but gathered times, several for her called We up. get to Khiyabany (Martyrs' Avenue). Lala's, her mother Zarifa's and father father and Zarifa's mother her Lala's, Avenue). (Martyrs' Khiyabany People couldn't take her out the shooting place. When Lala wanted wanted Lala When place. shooting the out her take couldn't People her wanted and body mother's her round going was Lala fired breast. bullet her The began. shooting the Lala her given and Xayala back o te at ie n gv t m. js hd p n li oe the over laid and up had just I me. to gave and time last the for sister Zarifa's daughter-in-law My night. all went We other. each iua n bohr ka hle t dfn m gadhlrn from grandchildren my enemy. defend the to helped Akbar brother and Firuza rgd, h sge deeply: sighed she tragedy, black spotty petals too. In 1988, when the Garabagh fight just just fight Gachay Garabagh family. Lala... dayi's the her named Gachay dayi in when bom 1988, was In granddaughter a began, too. petals spotty black sdt sg del. n ahy ais oead ope ge with grew poppies homeland dayi's Gachay In deeply. sigh to used an lp. hn e okd on t h ppis n h mao he meadow the in poppies the at moun­ down the on looked house he new When slope. a tain built had Khojaly in refuge taking andnow Armenia Jermukh, town the from birth by being (uncleGachay) Katik wood. But their lives were short as of the spring. Gachay dayi Gachay spring. the of as short were lives their But Katikwood. aıd 3 aaı əi ad. ii aəi, ii ns Zrfnn bi­ Zərifənin, anası biri Lalənin, Biri vardı. qəbir yanaşı banında 3 i ə ts Tahirin. atası də ri wne i hy r sil there? still are they if wonder I ... There were 3 adjoining graves in Agdam, in Shahidlar Shahidlar in Agdam, in graves adjoining 3 were There ... t a aray onn. e duhe-nlw uke hr baby her suckled daughter-in-law Her morning. already was It lost We began. shooting the when together coming were all We - ... When Lala's grandmother Hasrat told about that night's night's that about told Hasrat grandmother Lala's When ... öəə o əilr dururmu? qəbirlər o Görəsən ...When spring came, red poppies appeared in the groves of the of groves the in appeared poppies red came, spring ...When oaıa əə vr us rm Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan THERE WERE 3 ADJOINING 3 WERE THERE GRAVES IN AGHDAM IN GRAVES

-192- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR İ İ I I İ İ İ İ on İ İ Səriyyə Müslümqızı Səriyyə yetirilib. ralın 26-da 6 yaşında qətlə yaşında6 ralın26-da gizi dan olmuşdu. 1992-ci il fev- il 1992-ci olmuşdu. dan qızı Khojaiy. She had been killed been had She Khojaiy.

eray2 n 1992. in 26 February Zeynalova Aynura Tofig Zeynalova Aynurə Tofiq Biography was Tərcümeyi-halı 1986-cı ildə Xocalıda ana Xocalıda ildə 1986-cı born in 1986 in 1986 in born aaaıı öüsn Yxa nn aaaıı siço­ balalarını onun Yoxsa böyütsün. balalarını çək­ əzab-əziyyət necə üçün qorumaq balalarını ömyb 19-i ln avrna ei dönür. geri yanvarında ilin 1992-ci dözməyib, vullar yeyəcək". vullar sağalt, qanadını ördəyin çıl­ bu "Bibi, gətirib, dedi: ğınlıqla həyətinə bibisigilin qatıb Onları qabağına kövrəldi. lap qızcığaz balaca görən diyini Özbəkistana getmişdi. Lakin qızının ayrılığına ayrılığına qızının Lakin getmişdi. Özbəkistana doymazdı. Bir dəfə qanadı qırılmış ana ördəyin ördəyin ana qırılmış qanadı dəfə Bir oynamaqdan ilə doymazdı. balaln ördək Mə­ yaşılbaş qalıb?" gün həllədəki neçə getməyimə "Məktəbə dı: soruşar­ atasından baxar, həsrətlə uşaqlara gedən

ts Tfq i pra öə qzna üçün qazanmaq çörək parça bir Tofiq Atası Aynurə hələ məktəbə getmirdi. Ancaq dərsə dərsə Ancaq getmirdi. məktəbə hələ Aynurə QARDAŞININ QUCAĞINDA CAN QUCAĞINDA QARDAŞININ

ə iəii aa ii. aaı yuə 2 Aynurə Yaralı bilir. tapa nə ailəsini Eldarı, də qardaşı nə isə Tofiq qalır. tır. 10 yaşlı Elşadla Aynurə meşədə meşədə Aynurə Elşadla yaşlı 10 tır. itirir. ça­ balalarını Ağdama gəlib ana axtara-axtara Onları və partlayır mi üü amr B vx yxnıd mər­ yaxınlığda vaxt Bu çatmır. gücü istəsədə, Aynurəni qaldırmaq kürəyinə düşən yenidən üstünə Qarın sın­ dırır. biləyini da Tovuzun güllə dəyən ğında kürəyinə bağladığı Aynurəyə Aynurəyə bağladığı kürəyinə ğında öüü qçr Dha kni yaxınlı­ kəndi Dəhraz qaçır. balalarını götürüb isə Tovuz tutur. üz meşəyə yenidən qayıdır. bilməyib tapa qardaşını kəndə Tofiq yenidən eşidib, yünü əi qraı laı grv götürüldü­ girov Eldarın qardaşı gəri, əs­ batalyonun müdafiə özünü Yolda qaçır. meşəyə götürüb üçün qurtarmaq pəncəsindən ölümün və Aynurəni Elşadı yaşlı 6 yaşlı 10 övladları Tovuzu, Fevralın 26-da Tofiq həyat yoldaşı yoldaşı həyat Tofiq 26-da Fevralın VERDİ

uk, e hm remember him let duck", e bohrs embrace. brother’s her xldd ad h mte ls hr children. her lost mother the and on exploded, fallen had who daughter, her raise to wanted She arm. Tovuz's i fml. one Anr hd id n h frs atr dy in days 2 after nor forest the brother, in his died had neither find Aynura Wounded could family. Tofig his But forest. the in stayed h so, u se olnt ae t A ta mmn te bomb the moment that At it. make couldn't she but snow, the okd o e mte' bc ws hoe ad ht ult broke bullet that and shooted was Aynura back Then, runs. mother's and her children to to her back locked takes came and Tovuz brother But his on forest. .nd to the to forest, able returned wasn't he the so Tofig prison, village. to the taken been had runned army, and self-defense of dier Aynura year 6 and Elshad year eray 6 O te a, ehad ht hs rte Edr te sol­ the Eldar, brother his that, heard he way, the On 26. 10 February children his Tovuz, named wife his took he death, from family agtr h rtre o Jnay i 19. eas o svn his his saving for of bearing Because 1992. not in of January, on Because returned living. he daughter, their earn to Ozbekistan them and brought to her aunt's yard and said with excitement excitement with said and clucking! the grow yard it let aunt's wing, took his her treat She to please sadly. "Aunt, voice: very was brought she and so them bearing, was duck wing broken children gloomy and asked her father: "How long did stay me to go to me stay did long "How father: her asked and gloomy children ig Oc se a, hl te uk aig e dcln, o the how duckling, her saving duck duck­ the greenhead while with saw, playing she of Once fatigued ling. wasn't She school?". to rə" aııı as, yuu a aılsn Mtə xatırlasın! Mütləq xatırlasın. da Aynuru yazsa, nağılını ördək" üdn or mşd qraıı qcğna ölübmüş. qucağında qardaşının meşədə sonra gündən yua Lt eebr certainty! remember Let Aynura. .I oe a, oeoy rts soy aot Boe wing "Broken about story, a writes somebody day, one ...If had Aynura and Elshad them. for looking Agdam, to gets She Or, the mice will eat them". Her father named To.g had gone to gone had To.g named father Her them". eat will mice the Or, yua ant oe o col e. u se a loig t the at looking was she But yet. school to gone hadn't Aynura H ID NHR RTE EMBRACES BROTHER HER IN SHEDIED Xocalıdan gələn var Guest from Khojaiy from Guest var gələn Xocalıdan ...Əgər günlərin birində kimsə uşaqlar üçün "Qanadı qırılmış ana qırılmış "Qanadı üçün uşaqlar kimsə birində günlərin ...Əgər -194- THEY WILL NEVER GROW UP Səriyyə Müslümqızı Səriyyə lə yetirilib.lə ildo eray2, 1992. 26, February on killed gizi. 1992-ciilin olmuşdu. anadan kəndində Kosalar yonunun h ws 16. was She was She district. Askeran of fevralın 26-da 16 yaşında qət­ 16 yaşında fevralın26-da qızı Biography HumbatovaSimuzarJalil HümbətovaSimuzər Cəlil Tərcümevi-halı 1976-а ildə Əsgərarı ra­ Əsgərarı ildə 1976-а Born in the villageKosalar the in Born aı sn günüdür. on­ bu son ki, ların gəlməzdi da ağlına Simuzərin idi. var sı Firuzə, qardaşı Muğan, gəlinləri Südabə də də Südabə gəlinləri Muğan, qardaşı ana­ Simuzər, arasında Firuzə, nəfərin sı 50 gizlənmiş də gətirmişdilər. pənah Xocalıya ə Bha d dğlulr şhrə didərgin şəhərdən doğulduqları da düşmüşdülər... Bəhram də, fində oxuyan Simuzərin sinif yoldaşları Məlahət Məlahət yoldaşları sinif Simuzərin oxuyan sin­ 5-cifində məktəbin orta adma Nizami kəndindəki ə qvu, vəii s ynımşıa. Xan- yandırmışdılar. isə evlərini qovmuş, dən əi kş dyr i o eə əəi işğalından şəhərin gecə o ki, deyir kişi Cəlil Fevralın 26-da Cəlil kişinin evinin zirzəmisin­ evinin kişinin Cəlil 26-da Fevralın isə sonra Şuşaya, əvvəlcə ailələri Uşaqların .Smzrii alsn emnlr Xankəndin­ ermənilər ailəsini ...Simuzərgilin

YUXUSUNU SUYA DANIŞANSUYA YUXUSUNU

aıd bsımşm , basdırmışam. narında ülrnn aııı iə ən etdirdi­ dəfn bizə hamısını öldür­düklərinin Simuzərə Ermənilər qızım basdırır. qazıb isə qəbir mən Məlahətə, lər. Ailə üzvlərimi Xocalı çayınınkə­ Xocalı üzvlərimi Ailə lər. iəi ıaı, prıa. l kş qızı kişi Əli apardılar. çıxarıb, şiləri mərtəbəsinə topladılar. Sonra yaşlı ki­ yaşlı Sonra topladılar. I evinin mərtəbəsinə Səmədovun Həmid götürüb, iəədn a qlnaı ə yaralılan və qalanları sağ ailələrdən Başqaqırmışdılar. üzvlərini bütün min üaiəə lb aəə udlr Ailə­ tutdular. atəşə alıb, mühasirəyə ara­ evlərinin fın məhəllədəki Üçüncü ıdk kçd emn slhıaı bizi silahlıları erməni küçədə sındakı silahlanmışdı.kimi təpədən-dırnağa ri əsgərlə­ alayın 366-cı edən hücum ya üllrə dma qrrıa. Xocalı­ qırırdılar. adamlan açılan BTR-lərdən güllələrlə dayanan Əs- gəranda kəsmişdilər. qabağımızı tərəfdən Hər tapmadıq. macal çıxmağa calıdan əəii omd. əə tzə Xo­ tezdən Səhər olmadı. xəbərimiz QƏBİRLƏR...

ih. aig ot l hs aie, ai ksi s ign gae for grave digging is kishi Jalil natives, his all lost Having kishi. e Smzr Amnas ae s o uy l toe hy a killed. had they those all bury to us made Armenians Simuzar. ter hm o ... now them Jalil father Simuzar's is he that aware be then years, thousand after bre m fml mmes n h bn o h Koay river. Khojaly the of bank the on Hamid members family my drove of buried I and floor men adult daugh­ my ground buried the I and out Melahet the daughter his took buried kishi in Ali they away. Then gathered house. death Samadov's they of escaped who wounded, those Taking and family. my all killed They us. one u i te hr bok mn te ins hue ad fired and houses Finnish the among block third the sur­ in regi­ usArmenians rounded armed moto-rifle The 366 foot. to head the from of armed been soldiers had ment The Askeran. in armoured the standing from cars killed being were People sides. all from blocked n h mrig edd' hv hnet lae h tw. e were We town. the leave to chance a have didn't we morning the in kishi's basement. Simuzar couldn't imagine that it was their last day. last Jaliltheir was in it that hid imagine who couldn't Simuzar people basement. 50 kishi's those among were Sudaba sister-in-law hi aie iy hr te wr bom... were they where city native their the of form Poet). fifth Azerbaijani the (Great in Nizami after was named school Simuzar Armenians. by burnt house əh olr qbrqzn əi kişi... Cəlil qazan qəbir onlara tənha i k, , iuəi aaı əi kşdr Btn zzəii trb tək- itirib əzizlərini Bütün kişidir. Cəlil atası Simuzərin o, ki, lin ... If ever you see a man digging a grave on the bank of the river river the of bank the on grave a digging man a see you ever If ... ai ksi el ta te wr uaae f h ocpto. And occupation. the of unaware were they that tells kishi Jalil hi fmle frt a cm t Suh te t Khojaly to then Shusha to come had first families Their On February 26, Simuzer, her mother Firuza, brother Mugan and Mugan brother Firuza, mother her Simuzer, 26, February On Her classmates Melahet and Bahram had also been driven out of of out driven been also had Bahram and Melahet classmates Her their and Khankendi from out forced been had family Simuzar's Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan .Mn l or a a knrna əii aa aa ösnz bi­ görsəniz, adam qazan qəbiri kənarında çay da sonra il ...Min RVS ELN THEIR TELLING GRAVES RAST WATERS TO DREAMS

-196-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR lage Khachinyaly of Lachin of Khachinyaly lage February 26, 1992, when he when 1992, 26, February on himself killed He district. was taken prisoner. He was He prisoner. taken was zaman ğötürülən əsir yaşında kəndində anadan olmuşdu. anadan kəndində was born in 1975 in the vil­ the in 1975 in born was öldürüb. özünü Piçənis sovetliyinin Xaçınyalı sovetliyinin Piçənis 17. Müslümqtzı Səriyyə 1975-ci ildə Laçınrayonunun ildə 1975-ci 92c lfvaı 6d 17 fevralınil 26-da 1992-ci Biography: Guliyev Mikayil Zahid oglu Quliyev Mikayıl Zahid oğlu Naxçıvanik kəndi yaxınlığında, qəbirstanlığın qəbirstanlığın yaxınlığında, kəndi Naxçıvanik Ağdam əvəzinə Malıbəyli tərəfə gedirikmiş. gedirikmiş. tərəfə Malıbəyli əvəzinə Ağdam u- oşya səa trf gedirlər. tərəfə Əsgəran qonşuyla num- əəü umşu 0ayxnqhmərb, qo­ qohum-əqrəba, yaxın 40-a tutmuşdu. üz şəyə a sna s Xcly əa gətirirlər. pənah Xocalıya isə sonra ma, ıı, zəii oulr Əvlə uaa Ağda­ Şuşaya, Əvvəlcə qovurlar. özlərini dırıb, ad Qrbğ üaiəi alyr 18-i il 1988-ci başlayır. münaqişəsi Qarabağ yanda etan 1-ə rəiə olrn vəii yan­ evlərini onların ermənilər 18-də sentyabnn oxu­ sinfində 5-ci məktəbin orta Orada köçür. şı olanda ailəsi Laçın rayonundan Xankəndinə Xankəndinə rayonundan Laçın ailəsi olanda ya­ 3şı Mikayılın idi. 9-cusu uşaqların Mikayıl dı. - Biz 4 gün yol getdik. Sən demə yolu azıb azıb yolu demə Sən getdik. yol gün 4 Biz - xatırlayır: belə anlan həmin Azad O müdhiş gecədə Mikayıl qardaşı Azadla me­ Azadla qardaşı Mikayıl gecədə müdhiş O ai kş iə aı aaı 1 öld var­ övladı 10 xalanın Xanım ilə kişi Zahid

ZQA ƏƏ GLƏ SƏSl GÜLLƏ GƏLƏN UZAQDAN

ıı öüüə öə imyb ildən 2 bilməyib dözə ölümünə yılın əsirlikdən azad olundum. Atam Mika­ Atam olundum. sonra azad gündən əsirlikdən 18 idik. nəfər 19 dılar. yür, ac-susuz saxlayırdılar. Bizi Xoca­ Bizi saxlayırdılar. ac-susuz yür, ıı yxnııdk Tzknə apar­ Təzəkəndə yaxınlığındakı lının meraya saldılar. Hər gün 4-5 dəfə dö­ dəfə 4-5 ka­ gün Hər saldılar. nəfərlik meraya 2-3 gətirib, Əsgərana ra açvnk aadlr 3 üdn son­ gündən 3 apardılar. Naxçıvanikə aralanmışdım ki, məni də əsir götürüb götürüb əsir də məni ki, aralanmışdım ıd gzəi, oa üdm Br az Bir düşdüm. yola arxa­ gizləyib, daşın sında meyidini Qardaşımın dı. yaxşıdır"-deyib tüfəngi sinəsinə tuşla- tuşla- sinəsinə tüfəngi yaxşıdır"-deyib ə Mkyl Əi dşədn ölüm düşməkdən "Əsir Mikayıl dən iəə çxa mmü dyli Bir­ deyildi. mümkün çıxmaq sirədən Müha­ gizlənmişdik. dalında daşın bir təklülə tüfəngim vardı. Qardaşımla sal Qardaşımla vardı. tüfəngim təklülə Mənim başlandı. döyüş qeyri-bərabər səngər quran erməni silahlıları ilə ilə silahlıları erməni quran özlərinə döşündə səngər Dağın düşdük. nə ədvrnə rəiəi mühasirəsi­ ermənilərin həndəvərində my father couldn't bear Mikayil's death and died. As the result of of result the As died. and death Mikayil's bear couldn't father my from far not Naraguh to taken were We hungry. keep to into and times put and Askeran to brought was I later days 3 Nakhchivanik. tr, awy ha gunshots. hear always I story, suicide. committed Aftandil brother old years 21 my shocks to drove 5 or 4 and for me beat to used prisoner they Everyday me men. 4 or 3 for took cell the and Armenians stone the behind Then body brother's my started. hid aimed I prisoner" taken himself. be on to gun than the die to better is "it saying Mikayil began equal-fight An Armenians. by encircled were we graveyard hjl. e ee 9 I a rlae atr 8 as Atr years 2 After days. 18 after released was I 19. were We Khojaly. Suddenly impossible. was flat encirclement a of behind hiding out were the We break of gun. To barrel slope stone. the one a on had themselves I mountain. entrenched who the around Armenians with Nakhchivanik, from far Not Malibeyli. towards went Askeran. towards going were neighbours relatives, 40 Roughly Khojaly. in refuge took they then Later Shusha, to Aghdam. came tothey moved first At out. them drove houses their ing family their old years 3 was Mikayil When family. the of ninth i səsidi? nin tdig n h V om O Spebr 8 18, rein burn­ Armenians 1988, 18, was September he On when form. began V the confinct in studying Garabagh The Khankendi. to moved ıa ül ss gəlir. səsi güllə ğına keçirdiyi isə Aftandil qardaşım etdi. intihar yaşlı sarsıntılardan 21 dəyişdi. dünyasını sonra t ut e ht il' so big ie o hmefb Mikayil. by himself on aimed being shot rifle's that be must It we Aghdam, of Instead way. our lost We days. 4 went We - so: night that ramembers Azad wood. for left Azad brother his and Mikayil night terrible That ... I don't know why, but whenever I listen to this sorrowful sorrowful this to listen I whenever but why, know don't I ... was Mikayil children. 10 had khala Khanim and kishi Zahid oaıa əə vr us rm Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan THE GUN SHOT HEARD FROM THEFROMDISTANCE HEARD SHOT GUNTHE gülləsi­ tüfəngin təklülə tuşladığı sinəsinə Mikayılın bu, Bəlkə ...Nədənsə, bu qəmli xatirəyə qulaq asandan sonra adamın qula­ adamın sonra asandan qulaq xatirəyə qəmli bu ...Nədənsə, -198-

THEY WILL NEVER GROW UP I I I I I I i i i i i i E I I | | I I i i 1 j I ! 6 19. aiws 8 Nasiba 18, Tajirwas 1992. 26, iage Dashbuiag of Askeran dis- Askeran of Dashbuiag iage trict. They were lost on February on were lost They trict. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Nasiba Husein gizi was born in born was gizi Husein Nasiba a oni 17. Huseinov 1976. in born was şüblər. İndiyədək taleləri məlum taleləri İndiyədək şüblər. 10. Their fate is unknown up to up Theirunknown fate is 10. deyil. ran rayonunun Daşbulaq kən- Daşbulaq rayonunun ran üenqz 18-iid Əsgə- ildə 1982-ci qızı Hüseyn 1982. They were born in the vil-the in born Theywere 1982. dində anadan olmuşdular. anadan dində 92c lfvaı 6d Tacir il fevralın26-da 1992-ci 18, Nəsibə 10 yşlarında itkin dü- 10itkin yşlarında Nəsibə 18, 96c, üenv Nəsibə Hüseynova 1976-cı, HusəinovTəjir Husəin oglu Biography Hüseynov Tacir Hüseyn oğlu Tərcümevi-halarıl daxmadan qarayanız bir oğlan işə tələsirdi. Düz Düz tələsirdi. işə oğlan bir qarayanız daxmadan daxma qazdı. Hər gün "Türklər" məhəlləsindəki məhəlləsindəki "Türklər" gün Hər qazdı. daxma nə külüng alıb, torpağın altındaca ailəsinə bir bir ailəsinə altındaca əli­ torpağın isə alıb, kişi Hüseyn külüng Atası nə çimərdi. çayda axan rər, sərinləmək üçün çörəkxananın qabağından qabağından çörəkxananın üçün sərinləmək bişi­ rər, çörəklər yupyumru kürədə isə Tacir xuyar, to­ xalçalar olunan təsvir təbiəti əsrarəngiz bağın qo­ Yurd-yuvasından aldı. əlindən günlərini bəxt ua al Xcly pnh əid. aıa Qara­ Bacılar gətirdi. pənah Xocalıya ailə vulan a. ma aaa üaiəi ualnn xoş­ ailənin bu müharibəsi Qarabağ Amma lar. öld dnaa gəlir. dünyaya övladı 4 fə Əzizə ilə ailə quran Hüseyn kişinin yenidən yenidən kişinin Hüseyn quran ailə ilə Əzizə fə ı kçnə öld ou gtid. kni də­ İkinci getmişdi. qoyub övlad 4 köçəndə sız ilrə vaı o oa aaı obx sayır­ xoşbəxt atanı olan çox övladı Bizlərdə üen iii hyt odş dnaa vaxt­ dünyadan yoldaşı həyat kişinin Hüseyn ƏƏ GYƏ Ə SUSUR... DƏ GÖYLƏR BƏZƏN

mək mümkün deyil, uca Tann! uca deyil, mümkün mək la, adn bş oua, dinlə­ oxumaq, -başa başdan almaq, qələmə Onu faciədir. yazdığı qanla eşitmirdi? rəsən ulu Tanrı onların səsini niyə niyə səsini onların Tanrı ulu göylər rəsən nə onlan deyəsən Amma ilyri n d Tn eiid. Gö­ eşidirdi. Tann də nə dinləyirdi, ı, zəii ary tutmuşdular. Tanrıya üzlərini qaldı­ rıb, yuxan Əllərini oxşamırdılar. Süsəni, Taciri, Nəsibəni əzizləyib əzizləyib Nəsibəni Taciri, Xoşbəxti, balalan Süsəni, xala Əzizə kişi, Hüsen biçarə daxmada qaranlıq gecə O isə qaldı. sıxılı sinəsində Nəsibənin çantası yaşlıdərs 10 oxuyan də əlr aı kl dnü 3c sinif­ 3-cü döndü. külə çö­ yanıb rəklər çörəkxanadakı işlədiyi Tacirin fevralın 26-na qədər. Fevralın 26-da 26-da Fevralın qədər. 26-na fevralın a b kləəi eşidirsənmi? kəlmələri bu Ban Bu, insanın insan ömrü üzərində üzərində ömrü insan insanın Bu, Tajir and Nasiba. It seemed that neither the Heavens were listening listening were Heavens the neither that seemed It Nasiba. and Tajir ua big tesle. od od I i ipsil t wie it, write to impossible is It Lord! Good themselves. beings human before running was which river the in swim to used he hot when and got oven the he in breads ball-shaped the bake to used Tajir And chil­ of lot a has father a If children. more 4 him wife presented His time.Aziza second the for married got had kishi Husein children. o ed t rm oe t cvr t lse t it. to listen to cover, to cover from it read to hear God didn't voices? why their wonder, I them. hearing was God Susan, nor them, to Khoshbakht, - children kishi their Husein caress night didn't That khala chest. Aziza her and to pressed Nasiba's old remained 10years schoolbag And block burnt. ovens the the in in bread all 26 mud-hut February the from mud- Everyday a soil. dug hack) the (miner's under picker just a hut taking kishi Husein plant. the Garabagh. to of usednature sisters irreplaceable the The reflected Khojaly. which in carpets weave refuge took from out they driven lands Being family. native their the of days happy to end an put Garabagh warthe But one. happy the then consider people our then dren Trlr (uks mn hrid o ok Tl te eray 6 On 26. February the Till work. to hurried men) (Turkish "Turkler" hs s h taey rte wt bod n ua lvs y the by lives human on blood with written tragedy the is This oaia əə var gələn Xocalidan ws yu ol ha tee words... these hear would you wish I 4 left had she and prematurely away passed wife kishi's Husein EVN EP SILENCE KEEPS HEAVEN OEIE VN THE EVEN SOMETIMES Guest from Khojaly from Guest

-200-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Səriyyə Müslümqızı Səriyyə ildə Xocalıda anadan olmuş­ anadan Xocalıda ildə n 95i hjl. nhs 17, Khojaly.his In in 1975 in drowned in the river Khojaly.river the in drowned was he 1992 26, February on du. 1992-cl il fevralın26-da 1992-cl du. 17 yaşında... Biography Husəinov Emin ümeyi-halı rc la Hüseynov Emin I

was 1975-ci

ətbnə rkoç itssn yiyələnirdi. ixtisasına traktorçu məktəbində "toxma- üçün baxmaq çaya qalxan şahə püklənə imkan vermədi. Natamam orta təhsil alıb, peşə peşə alıb, təhsil orta Natamam bitirməyə vermədi. məktəbi imkan orta ona qayğılar gülərdilər. həmin olardı. Elə qayğılı deyib- kimi böyüklər isə toplaşar, çöhrəsi Eminin yerə deyilən çar" köpüklənə-kö­ isə tay-tuşları Eminin qoymazdı. qazı, quzunu, Qoyun- artardı. çox daha qayğısı yaxınlığında çayının Xocalı Evləri edərdi. mək ördəyi sel- su aparmasın deyə bir an gözündən gözündən an bir deyə aparmasın su sel- ördəyi onun daşanda aşıb, yatağını çay gələndə Yaz idi. zəhmətə yaşlarından kiçik lap Emin bilməyən şəə,üü alnd aıa t-aaıa kö­ anasına ata- çalışan bağlannda bacada üzüm işləyər, həyət- kimi axşama Səhərdən alışmışdı. born YAĞIYA DÖNMÜŞ XOCALI ÇAYI XOCALIDÖNMÜŞ YAĞIYA ...Uşaqlığın şirinliyini, qayğısızlığını dada dada qayğısızlığını şirinliyini, ...Uşaqlığın

ək ssnz mn d çatdı... də Eminə səsiniz bəlkə indiyədək Emindən bir xəbər yoxdu? xəbər bir Emindən indiyədək uddu... onları çayı Xocalı lü qaraköpük­ kimi rəngi Gecənin mədi. bil­ çıxarda Xocalıdan tutub, əlindən Rəsmiyənin Bacısı qolu oldu. Eminin parça-parça güllələrdən açılan dən BTR-lər- Tanklardan, qaraldı. dünya torpa­ Bu açmadı. şırımlar torpağında ı ümn üllr şırımladı... güllələri düşmən ğı Xocalı traktoru Eminin qaldı. zündə nalr yxnz sy danışın, suya yuxunuzu insanlar, Fevralın 26-da Eminin gözlərində gözlərində Eminin 26-da Fevralın gö­ da arzusu adi bu onun Amma ...Əgər su aydmlıqdısa, onda niyə niyə onda aydmlıqdısa, su ...Əgər Emin... yet. out from Khojaly. The night black foamy Khojaly river swallowed swallowed river Khojaly foamy black night The Khojaly. from out r it pee. e ok i sse' hn, u h cud' tk her up... them take couldn't he but hand, sister's his took He pieces. into arm nm tns ae urw o ti soil. this on furrows made tanks enemy ihr Ei' tatr int ae urw o Koay ol Bt the But soil. Khojaly on furrows make didn't tractor Emin's either. col nw e atd o eoe tractor-driver. a become to wanted he now school, ish the secondary school. He had finished his incomplete secondary secondary incomplete his finished had He school. secondary fin­ to the ishhim, let was didn't Emin But preoccupations those chatter. And and preoccupied. always joke to merrily, time their pass to river, in the place called "tokhmajor" to look at the foamy waters of the of waters foamy the river at the look to near gather "tokhmajor" to called used place agers the in same Emin's But them. on eye n re nt o e are aog y lo. e sd o ep sharp a keep to used He flood. by along carried geese be and to ducks not sheep, order in after looked He preoccupied. more become hjl. hn pig ae n te ie fodd e sd to used he flooded river the river the and from came far not spring were was who When house parents his Khojaly. Their help vineyard. to the and in garden working the in work to childhood. early used his He from labour to accustomed been had childhood e! el or ras o ae. ab yu vie wl reach will voices your Maybe water. to dreams your Tell Men! . I h wtri lc, hn h teeintaynw fo Emin from news any isn't there why then luck, is water the If ... h frn bles rm ak ad roe cr boe on his down broke cars armored and tanks from bullets firing The n eray 6 eeyhn wn dr bfr Ei' eyes. Emin's before dark went everything 26, February On u hs ipe ih o e tatrdie dd' bcm true become didn't tractor-driver a be to wish simple his But ... Emin who couldn't taste the sweetness and carelessness of of carelessness and sweetness the taste couldn't who Emin ... oaıa əə var gələn Xocalıdan H RVRKOAYHVN BECOME HAVING KHOJALY RIVER THE H ENEMY THE Guest from Khojaly from Guest

-201- -202-

THEY WILL NEVER GROW UP d dğlud. 1 il 992-ci doğulmuşdu. da \ Səriyyə Müslümqızı Səriyyə yet. yum qızı i üü. niəə taleyi İndiyədək düşüb. kin 6 19, nhr1 h was she 19 inher 1992, 26, məlum deyil. məlum it­ 18yaşında fevralın26-da, missing. Her fate is not known fatenot is Her missing. Gayyumgizi 1973 in Khojaly. On February OnKhojaly. in 1973 AslanovaGülsabah AslanovaGülsabah Qəy­ Biography Tərcümeyi-halı 93cid Xocaiı- 1973-cüildə was born in born was ШИ nəşə, yağan yağışa pəncərədən tamaşa edərdi. edərdi. tamaşa pəncərədən yağışa yağan nəşə, üsbhn imtnə eimş ii qapqara iri, giz­ yaşlarını göz deyilmiş, boşalanda dolub tez-tez gözləri qismətində gəzmək yurdu doğma Gülsabahın addım-addım qalxıb, ğa olmur.Aya­ qaçmaq qismətdən yazdığı Tannnın gü­ Doğan olmuşdu. gecələr zülmət gülmə­ qisməti üzünə miş, qoymuşdular. sabahlar Gülsabah açılan qızcığazın adını Amma görə buna də Bəl­ kə doğulmuşdu. ildə 1973-cü birində bahların di ki, vaxt gələcək, insanları "Xocalı faciəsi" faciəsi" "Xocalı insanları sarsıdacaq... gələcək, kəlməsi vaxt ki, di ə çğaıd. aslr yxlrn bl girməz­ belə yuxularına Yatsalar, çağlarıydı. lən

üsbh a əi o öə v qyıı sa­ qayğısız və gözəl o həmin da Gülsabah .Od hl dnaı Xcllrn zn gü­ üzünə Xocalıların dünyanın hələ ...Onda AÇILAN GÜLSABAHSIZ SABAHLAR

xəbər yoxdur. xəbər niə əə Glaaı taleyindən Gülsabahın qədər qoymamışdılar, indiyə vidalaşmağa ilə ba­ dəfə lası son yalvarsada, qədər nə da mu əsir götürmüşdülər. Əsir aparılan­ Əsir götürmüşdülər. əsir mu aa aaı əym n qdr ara­ qədər mışdı... nə Qəyyumu atası yanan da­ keşiyində Xocalının gözləri bahm ı Km ii o ümt eəə Gülsa- gecədə zülmət o bilir Kim dı. eəə Xclnn eiid dayanar­ keşiyində kişi Xocalının Qəyyum gecələr gəlmirdi. getmək da qoyub ağıllarına yurdu doğma Amma ata üu eəəii duyurdu. edəcəyini hücum vaxtsa nə ermənilərin Xocalılar Bütün nərdi. bala­ olaydı, vertalyot bir "Kaş yirdi. gözlə­ intizarla açılacağını yol calıya ı oaıa çxryı"dy düşü­ çıxaraydım"-deyə Xocalıdan mı əmy aıad. ts Qyu Xo­ Qəyyum Atası çalışardı. lətməyə əym ii dhəl gn indi günü dəhşətli o kişi Qəyyum əd dlşn rəiə Qəyyu­ ermənilər doluşan Kəndə

i hat os i a pat. a pit goes heart his o a go-y t hr Tee s o es rm e ft yet. fate her from news him no allow is didn't There they her. to But him good-bye time. say let last to to the for Armenians daughter the his begged with part he prisoner taken was he When h kos a b i ta dr ngt usbhs ys ee look­ were eyes Gayyum... father Gulsabah's her night for ing dark that in be may knows Who ev ter aie on Gyu ue t gad hjl a nights. at Khojaly guard to used Gayyum town. would native they their someday leave that imagine couldn't they But later. or sooner the Khojaly dwellers were feeling that that Armenians would attack attack would Armenians that that I feeling All were think. helicopter. todwellers used Khojaly a he the were then", Khojaly there of out "If daughter my open. take would be would Khojaly to way the them. Her father Gayyum was waiting impatiently for the day when day the for impatiently waiting was Gayyum father Her them. o tn u ad ak h ntv ln ic b inch. by inch land native the destined walk wasn't and up Gülsabah stand life. to in lot fated a has the through Everyone rain andwindow. sun rising the at look to used She Gülsabah. of u orgrs dy hd' en ap, akngt hdfle o lot to fallen had nights dark happy, been hadn't days girls' poor But shake would tragedy" "Khojaly people... the words the day one that imagine n't 1973. Maybe that's why she had been given the name of Gülsabah. of name the given been had she why that's Maybe 1973. ə aılyna əg aaıı, iiddğ əsir. dili-dodağı avazıyır, rəngi xatırlayanda də hnvr aym eebr ta dy i fc trs ae and pale turns face his day that remembers Gayyum Whenever The Armenians entering the village took Gayyum prisoner. prisoner. Gayyum took village the entering Armenians The hn e pthbak ys ild ih er se re t hide to tried she tears with filled eyes pitch-black her When Gülsabah was bom in one of such nice and careless mornings of of mornings careless and nice such of one in bom was Gülsabah ...It was the times when the Khojalians were happy. They could­ They happy. were Khojalians the when times the was ...It GÜLSABAHWITHOUT BROKEN DAYS oaıa əə vr us rm Khojaly from Guest açılmasamı? yaxşıdır, açılsamı sabahlar açılan ...Gülsabahsız var gələn Xocalıdan -203- -204-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Səriyyə Müslümqızı Səriyyə lın 26-da 18 yaşında qətlə ye­ 18qətlə yaşında lın26-da lu tirilib. He was killed on Frbruary 26, Frbruary on killed was He Khojaly.in 1974 in Born oglu. dan olmuşdu. 1992-ci il fevra­ 1992-ci olmuşdu. dan 1992. 1974-cü ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1974-cü Biography Hasanov Mehdi Ramil Həsənov Mehdi Ramil oğ­ Tərcümeyi-halı яяштштт aa ei tkni şəi gedirdi. işləri tikinti geniş rada ol­ daxil İnstitutuna Mühəndislər inşaat böyüdü, u Xcly şhr tts vrlnə sna bu­ sonra veriləndən statusu şəhər Xocalıya du. aıı tsvülrnə s kşiytı üçün kəşfiyyatçı isə idi... yox ölüm təsəvvürlərində dün­ Uşaq yasının gedərdi. "kəşfiyyata" həmişə zamanı sl öülrə ərmnı gsəəə. Mehdi göstərəcək. qəhrəmanlıq döyüşlərdə dəfə əsil bu Mehdi başlayacaq, müharibəsi Qarabağ dən" qalib kimi çıxmasına kömək edirdi. Oyun Oyun edirdi. kömək çıxmasına kimi qalib "döyüşlər­ dən" Mehdi həmin daşıması qəhrəman adını Hüseynzadənin əfsanəvi də Üstəlik çirmişdi. nalra iikm şqııı dyşəd" ke­ "döyüşlərdə" uşaqlığını kimi belə biri milyonlarla insanlardan də Mehdi oynamasın? da­ va-dava düzəldib tüfəng taxtadan özünə uşaqlıqda ki, vxlr e kmn ğıa a əmzi ki, gəlməzdi da ağlına kimin heç vaxtlar O ...Bəyəm dünyada elə bir oğlan uşağı varmı varmı uşağı oğlan bir elə dünyada ...Bəyəm OĞLAN NAMƏLUM MƏZARI

ed thiii aıçq qoyub yarımçıq təhsilini Mehdi ü. ətmzə iallr barmaqla silahlılar Dəstəmizdə görür­ dük. da aldıqlarını mühasirəyə bizi Onlan çağırırdılar. edib əl yelləyir, aıaa qdr d. na iə pulem- isə Onlar idi. qədər sayılacaq Amma bildik. əsgərləri Ordunun Milli səklikdə dayanan silahlılar bizə papaq bizə Yük­ silahlılar dayanan qurtarmışdı. səklikdə Meşə idi. uşaqlar qocalar, qadınlar, əksəriyyəti dəstənin ılğn çtıı. 0 nfrə çox nəfərdən 300 çatmışıq. xınlığına ya­ kəndinin Dəhraz yox, Şelliyə dan xatırlayır: belə ü mlm lu i yl azdığımız­ yolu Dördüncü ki, oldu gəldik. məlum yol gün gecə üç gün, l Nbyv ednn o günlərini son Mehdinin Nəbiyev Əli uu da... Qo­ rudu lazımıydı. qorumaq Vətəni öncə olar, həmişə Oxumaq döndü. Xocalıya - O gecə həmyerlilərində birgə üç birgə həmyerlilərində gecə O - 0 ü emn əilynə qalan əsirliyində erməni gün 50 s unknown... is a so i hs ed W cud' tk hs oy " body. his take couldn't We head. He his first. in the died shot and was fired who first the was He first. them on fired ahn us n atmtcrfe. ed wn u o h li and plain the to out went Mehdi rifles. automatic and guns machine e amd e i or ru. u toe a be amd with armed been had those But group. were our There us. in encircling men were armed they that few saw also we But Army. ing us. We thought that they were the soldiers of the National National the of soldiers the were they that thought We us. ing tnig n h hih wr wvn ter as n hns n call­ and hands and men caps Armed their waving wood. were the height of the edge on the standing to come already had We dren. were more than 300 men. Most of them were women, olds and chil­ and olds women, were them of We Most men. Dahraz. 300 village than more werethe near come had we Shelli of instead that out eebr eds at as so: days last Mehdis remember defended... td i nvr ae H hd o eed i ntv ln frt Ad he And first. land native his defend to had He late. never is study there. started works construction Engineers. After Khojaly was given a status of a town, wide-scale wide-scale town, a of status a given was Khojaly After Engineers. s i tee battles. these in ism eonisne a dahes N oe ol tik hn ht the hero­ that show would then Mehdi think time this and could begin would one war Garabagh No deathless. was reconnaissance sd o o o h "eonisne. n i cids iaiain the imagination childish his In always "reconnaissance". He winner. the to a go as to "battles" used the from out come to him helped a nmd fe te eedr hr Mhi uenae ad this and Huseinzadeh Mehdi he hero Besides legendary "battles". the such after in named childhood was people his such spent of also millions had Like "war"? Mehdi of game a played and gun en du... ln ə Ou aıdn udlr Csdn gtr bilmədik. götürə . Cəsədini vurdular. başından ilk Onu oldu, . Mehdi da də açan ölən atəşi ilk Elə açdı. atəşi ilk yaraqlılara qaça o v atmtal slhamşıa. ed dzniə ıı qaça­ çıxıb düzənliyə Mehdi silahlanmışdılar. avtomatlarla və yot ... Thus Mehdi's name and heroism became known, but his grave grave his but known, became heroism and name Mehdi's Thus ... l Nbyv h hs en n rein atvt fr 0 days 50 for captivity Armenian in been has who Nabiyev Ali ed itrutd i suy n rtre hs aie on To town. native his returned and study his interrupted Mehdi Mehdi grew up and entered the Institute of Construction Construction of Institute the entered and up grew Mehdi O HS GAE S UNKNOWN IS GRAVE WHOSE BOYA . I tee noe h i hscidod ae o aea wood­ a made not have childhood his in who anyone there Is ... Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan .Blc Mhii aı ə gdii əu, əaı aəu ol­ naməlum məzarı məlum, igidliyi və adı Mehdinin ...Beləcə "We went for 3 days and nights. On the fourth days we found found we days fourth the On nights. and days 3 for went "We -205- -206-

THEY WILL NEVER GROW VP Səriyyə Müslümqızı Səriyyə in Khankendi. She was killed was She Khankendi. in rülüb. banova. 6 only was She 26. February on fevralın 26-də 6 yaşında öldü­ yaşında6 fevralın26-də dində anadan olub. 1992-ci il 1992-ci olub. anadan dində Chobanova . Nəzakət Tapdig gizi Biography NəzakətTapdıq qızÇo- Tərcü Tərcü mevi-hah 1986-cı ildə Xankən­ ildə 1986-cı a oni 1986 in wasborn Xocalıya pənah gətirmişdilər. Ailəsi ilə birlikdə birlikdə ilə Ailəsi gətirmişdilər. pənah Xocalıya qalmadılar. Xankəndindən qovulduqdan sonra sonra qovulduqdan Xankəndindən qalmadılar. əziyyətlə tikdirdikləri evlərində bircə gecə də də gecə min bircə orada evlərində ilə tikdirdikləri yoldaşı əziyyətlə Həyat yaşayırdı. dində Balaca ailələri vardı. Nəzakətin anası Məlahət Xankən­ Məlahət də, anası böyüsə doğulub Xocalıda Nəzakətin Çobanova vardı. ailələri olmuşdu. "ana" Balaca kəlməsi ilk da onun başlayanda odşn v 6 al qz Nzkt traa tapşı­ torpağa rıb... Nəzakəti qızı yaşlı 6 və həyat yoldaşını Xiyabanda bu günündə ad özünün banova məzarlardan biri də indi özü şəhidə çevrilmiş çevrilmiş Ço- şəhidə Məlahət idi. özüXiyabanında Şəhidlər indi Ağdamın də biri məzarlardan nı varmı ki, orada uşaq məzarı olmasın? Belə Belə olmasın? məzarı uşaq orada ki, varmı nı

...Bütün cocuqlar kimi, dil açıb danışmağa danışmağa açıb dil kimi, cocuqlar ...Bütün Qarabağ bölgəsində elə bir Şəhidlər Xiyaba­ Şəhidlər bir elə bölgəsində Qarabağ KƏLMƏSİ SON NƏZAKƏTİN

əd" ei aaıa o kəlməsini son anasına güllə deyib mənə dəydi" ana, "uy, Nəzakət qalan i Əibs km ör d yarımçıq də ömrü kimi Əlifbası di. kimi yağan güllələrdən qoruya bilmə­ qoruya güllələrdən yağan kimi ıd gzəmk səə ə ou yağış onu də, istəsə gizlətmək sında aı lf aıei csdnn arxa­ cəsədinin Hacıyevin Əlif Qəhrə­ Milli manı Azərbycanın yerdə lən yşı ıcğzn Qr Qy deyi­ Qaya Qara qızcığazına yaşlı 6 Ana qaçmışdı. qaçdıqca tərəf meşəyə ııı əii lnə brxaı, üzü buraxmayıb, ana əlindən əlini istəyən qızının qurtarmaq pəncəsindən ı l dyşrü Bllrn ölümün Balalarını döyüşürdü. ilə rı mışdı. Həyat yoldaşı erməni yaraqlıla­ erməni qaç­ yoldaşı Həyat meşəsinə mışdı. Kətik o gecədə götürüb, da müdhiş balalarını Məlahət di. v kçəi Xcl fcəi a ver­ baş faciəsi Xocalı Təzə köçməmiş olmadı. evə qismət yaşamaq də də mişdilər. Amma onlara heç həmin ev­ həmin heç onlara Amma mişdilər. tikdir­ ev təzə da Xocalıda Məlahətgil t oaıd yşmğ mcu olan məcbur yaşamağa ocağında ata ain fte enemy. occu­ the the of under pation now is natives, her buried she where land, that And day Melahet buried her two natives - her husband and daughter. daughter. and husband her - natives two her buried Melahet day ok Ta ngtNzkts ahr a kle to I hr w birth­ own her In too. killed was father Nezaket's night That book. ing bullets. Nezaket whispered her last words, "Oh, mother, the bul­ the mother, "Oh, words, last nationalher whispered Nezaket Azerbaijan bullets. ing behind Nezaket hide to tried Melahet qaya" e ht e. n hr ie eand nopee s e "Alphabet" her as incomplete remained life her And me”. hit let hail­ the from her save couldn't she But corpse. Hajiyev's Alif hero "Qara called place the In forest. the towards run to began she hands her children from the clutches of death. Holding her daughter's daughter's her Holding death. of clutches the from children her eoe hy a mvd o h nw os. ht erbe night save terrible to husband trying Her was That Ketik. Mother Armenians. house. wood armed the the with new to fighting runwas the children to her taking moved Melahet had they before they had built a new house there. The Khajaly tragedy happened happened tragedy Khajaly The there. Afterwards house house. new father's a her built in had live tothey had They Khojoly. in ter it. build to efforts great took which house new their in live couldn't ic te hd en rvn wy rm hnad te to shel­ took they Khankandy from away driven been had they Since grown up in Khojaly, she was living in their Khankendy. They They Khankendy. their in living was she Khojaly, and in bom was up Melahet mother grown Nezaket's Though large. not was ily pa lk ohrcide hr is wr ws mmy. hi fam­ Their "mummy". was word first her to began children she other When like Nezaket. speak daughter old years 6 and husband her mry) o. eae Coaoa n e on itdy a buried had birthday own her in Chobanova Melahet now. (martyr) n ga' Sailr hybn wih tefhs eoe shahid a become has itself which Khiyabany Shahidlar was Agdam's graves insuch of One grave? child's a find can't one where region ad traa tapşırdı. torpağa damda aə öüü a gnnə k əiii hyt odşn v qzn Ağ­ qızını və yoldaşını həyat əzizini- iki günündə ad özünün lahət pıçıldadı. Is there any Shahidlar Khiyabany (Martyrs' Avenue) in Garabagh Garabagh in Avenue) (Martyrs' Khiyabany Shahidlar any there Is NEZAKET'S LAST WORD LAST NEZAKET'S əaə dnaıı nsnn uaıd dəyişdi. qucağında anasının dünyasını Nəzakət traa i id d iğlıaı tpaı altındadır. tapdağı işğalçıların də indi ki, torpağa O əi aşmNzktn ts Tpı a əl ytrlid. Mə­ yetirilmişdi. qətlə da Tapdıq atası Nəzakətin axşam Həmin oaıa əə var gələn Xocalıdan Guest from Khojaly from Guest -207- -208- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Səriyyə Müslümqızı Səriyyə died. öl­ 1donub yaşında 26-da fevralın il 1992-ci olmuşdu. Khojaly. On February 26, On Khojaly. ogly müşdür. 1992 he stiffed with cold and cold with stiffed he 1992 anadan Xocalıda 1991 ildə -ci SaHyəv SarvanBkhan Biography Şəfiyev SarvanElxan oğlu Tərcümeyi-halı

was oni 19 in 1991 in born türüb Xocalıdan çıxarsalar da, xilas edə bilmədi­ edə xilas da, çıxarsalar Xocalıdan türüb a əəi grii başqaymış... gərdişi fələyin ma ə. avn açvnk əd yxnııd dona­ yaxınlığında kəndi Naxçıvanik Sarvan lər. gö­ onu valideynləri 26-da fevralın il 1992-ciolma­ qismət dı. də eləmək qeyd gününü ad ilk heç esn B, nn aienəii azs ii Am­ idi. arzusu valideynlərinin onun başına Bu, mənzil yetsin. çəkib karvanını ömür səbrlə sarvan kimi ki, Qoymuşdular Sar­ qoymuşdular. ona adını da, van doğulsa günündə Qadınlar nəlxalq əid dğln ğa ualrn bzn "Bay­ Bey­ 8-də, martın il bəzən 1991-ci qoyurlar. adını uşaqlarına ram" oğlan doğulan lərində

...Azərbaycanda bir adət də var. Bayram gün­ Bayram var. də adət bir ...Azərbaycanda ÇATMADI GÜNÜNƏ AD ILK ÖMRÜ

Sarvana nəinki ömrün mənzil başına yetmək, yetmək, başına mənzil ömrün nəinki Sarvana

ə ccğn əcmy-aı olurmu? tərcümeyi-halı cocuğun yən ia eə-eəə keçinmişdi. elə"-deyərək xilas olma, heç olmasa özünü və qızcığazı qızcığazı və özünü olmasa heç olma, ralansa da, oğluna " qaç, mənə bənd bənd mənə qaç, " oğluna da, ralansa ya­ ağır Mürsəlin sinəsindən Həsənov ölümün Əli atası qurtarmışdı. şəlləyib pəncəsindən kürəyinə Mürsəl qız balasını bacısı Elmiranın oğlu oğlu Elmiranın bacısı balasını qız əsirlik Nəsimə qızı tatar anası, nın hələ də məlum deyil. Elxanın yeganə yeganə Elxanın taleyi deyil. məlum isə də hələ Elxanın yaşadı. dəhşətini ə byk üat ötrid. Sarva­ göstərmişdi. şücaət alar­ böyük kən qarşısını hücumunun mənilərin ükn olmadı. mümkün qaytarmaq həyata də, gedib-gəlsə nə­ fəsi gətirəndə Ağdama Onu öldü. raq .Sz ei, l a gnn görmə­ gününü ad ilk deyin, ...Siz avnn ts Exn əie er­ Şəfiyev Elxan atası Sarvanın

' se i frt birthday?! first his see n't hs wrs e died. he words these son "Run, don't wait for me. Save yourself and the girl". Saying Saying girl". the and yourself Save me. Mursal's for though wait don't But his "Run, ordered death. he son breast, his the in wounded from badly was her Hasanov Ali saved father and back his on nnw u today. up unknown ohrTtrNsm lvd err o atvt. u Eka' ft is fate Elkhan's But captivity. of terrors lived Nasima Tatar mother he put up great resistance against the Armenian storm. Sarvan's Sarvan's storm. Armenian the against resistance great up put he him. save couldn't they But breathing. was he Agdam to brought stiffed with cold not far from Nakhchivanik and died. When he was he When died. and Nakhchivanik from far not Sarvan cold withhim. savestiffed couldn't they but Khojaly, of out him took parents ’ clbae i frt itdy Tog o Fbur 2, 92 his 1992 26, February on Though birthday. first his celebrate n’t avan guide). This was his parents' will. But the fate willed another another willed fate the But will. parents' his was This guide). avan hn. hr i a rvr: Mn rpss Gd disposes". God proposes, "Man proverb: a is There thing. (car­ sarvan like end the till caravan life his take patiently could he a, 91 te nmd i Sra. hy ae i ti nm that name this him gave They Sarvan. him named they 1991, Day, on n oia te te nm te "arm (holiday). "Bayram" them name they then holiday in born . Tl,pes, fteecnb igah fabb h could­ who baby a of biography a be can there if please, Tell, ... Elkhan's sister Elmira's son Mursal took Elkhan's only daughter daughter only Elkhan's took Mursal son Elmira's sister Elkhan's avns ahr lhn aie dslyd get org when courage great a displayed Safiyev Elkhan father Sarvan's avn o nycud ec t te n fhs ie bt e could­ he but life, his of end the to reach could only not Sarvan huh e a bm n ac 8 n h Itrainl Women International the in 8 March on bom was he Though HER FIRST BIRTHDAY FIRSTHER . Tee s uh taiin n zrajn I h bb by are boys baby the If Azerbaijan. in tradition a such is There ... HER LIFE DIDN'T LAST TILL LAST DIDN'T LIFEHER oaıa əə var gələn Xocalıdan

Guest from Khojaly from Guest -209- -210- о THEY WILL NEVER s & Sİ! Səriyyə Müslümqızı Səriyyə lın 2 7 -də 16 yaşında donaraq 16 yaşında -də 7 lın2 ölüb. anadan olub. 1992-ci il fevra­ il 1992-ci olub. anadan in Khojaly. She got stiff with stiff got She Khojaly.in nova 27, 1992 when she when 1992 27, cold and died on February on died and cold Hasanova Latafat Hasan glzl Biography Lətafət Həsənqızı Həsə Tərcümevi-halı 1976-cı ildə Xocalıda ildə 1976-cı a oni 1976 in born was was aı 2-ə s Ltft eəə ou ölmüşdü. donub meşədə Lətafət isə 27-də ralın fev­ dayanmış, ürəyi xalanın Göyçək qaça­ anası Bu qaçda gözləyirdi. şaxtası qışın Amma meşədə tutmuşdular. onları üz meşəyə üçün ölümdən qurtulmaq birlikdə Ruslanla oğlu yaşlı kiçik Şa­ qardaşı kirin Xəyalə, Sənə­ Vüsalə, bacısı qızları yaşlı Təzəgül, az min Xədicə, Sənəm, bacılan həyat həqiqətləri ilə üzləşdi. Böyük bir faciənin faciənin bir Böyük üzləşdi. ilə sərt ayrılmamış həqiqətləri həyat yaşından romantik öz o vaxtdır. Amma bir bölündüyü sərhədlərinin hə­ həyat qiqətlərinin ilə romantika müəyyənləşdir­ yaş 16 Çünki, hələ məmişdi. olacağım kim böyüyəndə

aii lu ə əi fcəə qrua bilmədi... qurtula faciədən həmin və oldu şahidi O gecə Lətafət atası Həsən, anası Göyçək, Göyçək, anası Həsən, atası Lətafət gecə O ...Atası Həsən sürücü idi. Bəlkə də Lətafət Lətafət də Bəlkə idi. sürücü Həsən ...Atası RUHLAR HƏSRƏT GÜNƏŞƏ 16.

qalmışdı. idk qbrtnıı yaxınlığından qəbirstanlığın dindəki Göyçək xalanın cəsədləri də meşədə meşədə də cəsədləri xalanın Göyçək öümk ükn olmamışdı. mümkün götürmək kən­ Dəhraz cəsədini Lətafətin ölmüş donub Soyuqdan itirmişdi. barmağını əmşiə. üaə s aaıı 3 ayağının da ayağını isə iki Vüsalə kəsmişdilər. onun həkimlər başla­ mış, qanqrena ayaqlarında dicənin Xə­ çatmışdı. gəlib Ağdama sağ qalanları ailənin sonra gündən 5 qaçmışdı. qaçdıqca alaraq kürəyinə balasını nın bacısı­ soyunub, ayaqlarını isə Xədicə qiblə­ üzlərini qapayaraq gözlərini nın ə eimşi Ltftn ii bacısı kiçik Lətafətin çevirmişdi. yə bacısı­ anasının, atasının, toplayıb, ni qüvvəsi­ var Sənəm partlamışdı. ürəyi erln 8d aaı əə kişinin Həsən atası 28-də Fevralın .Hr l a glnə naı sağ onların gələndə yay il ...Hər ilə kişi valideynləri-Həsən Onun tr "ol dpie o h sun"... the of darlings' sad deprived this "Souls our titled westory why "Perhaps That's out". say:thawed been and already have bodies soundlessly cry Khojaly towards wood. the in remained n de, rm h pae er h gaead fDha village. Dahraz of graveyard the near place the from died, and ea t gnrn ad h dcos muae hr oh es And legs. both her amputated toes. 3 doctors lost Vusala the and gangrene to began ay n e bc rn wy s at s h cud Atr dy, the days, 5 After could. she as fast as away run back her on baby uvvd ebr o te aiy ece Aha. hdj' legs Khadija's Aghdam. reached family the sister's of i.e. her members taking praying, survived Khadija when sister turns the little to Moslem Latafat's faces a their Mecca). which turned towards to and her eyes (direction covered sister's Giblah strength and her all mother's gathering father's, Senam broke. Latafat heart 27, kishi's February on And beating. stopped heart Goychek's er was frozen and died in the wood. On February 27, her father Hasan father her 27, February On wood. the in died and frozen was moth­ her flight this In wood. the in win­ them the for But waiting wood. the was of frost ter direction the in went death the of escape ea, hdj, eeu, ea' ltl duhes uaa and Vusala daughters little Senam's Teregul, Khadija, Senam, from escape couldn't and tragedy it... great a of witness a age. became romantic Sheher with parted shehad she But before life. life of of truth truth strict the faced with the is crossed life of romanticism 16years the when Because period future. the in be would she what yet hyl, e bohr hkr hs edr g sn uln rig to trying Ruslan son age tender his Shakir, brother her Khayala, qoyduq... ağlaşırlar. xısın-xısın deyib bə­ donmuş yəqin" açılar "Əzizlərimizin dənləri boylanıb san Xocalıya övladları qalmış ...Every year when summer comes their saved children looking looking children saved their comes summer when year ...Every Her parents' - Hasan kishi and Goychek's dead bodies had also also had bodies dead Goychek's and kishi Hasan - parents' Her It was impossible to take dead body of Latafat, who was frozen frozen was who Latafat, of body dead take to impossible was It ht ih Ltft hr ahr aa, ohr oce, sisters Goychek, mother Hasan, father her Latafat, night That n gr d b qmi eaəi aıı Gnş hsə ruhlar" həsrət "Günəşə adını hekayətin qəmli bu də görə Ona . Hr ahr aa ws die. a b Ltft int decide didn't Latafat be May driver. a was Hasan father Her ... oadngln a Getfo Khojaly from Guest var gələn Xocahdan OL DPIE FTE SUN THE OF DEPRIVED SOULS -212-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR ildo eray2. 1992 26. February on killed district o f Armenia. He was He f Armenia. o district Hldayet oglu lə yetirilib. hnh ws 16. was he when Basarkechar of Garagayunlu fevralın 26-da 16 yaşında qət 16yaşında fevralın26-da 1992-ciilin olmuşdu. anadan kəndində Qaraqoyunlu nun rayonu­ Basarkeçər nistanın 1976 in the village the in 1976 Səriyyə Müslümqızı Səriyyə dayət oğlu Allahverdiyev Bahram Biography Allahverdiyev Bəhram Hi­ Tərcümevi-halı 96c lə Ermə ildə 1976-cı

was born in born

znmdfə aaynnn səi əi Orucov Nəbi əsgəri batalyonunun özünümüdafiə ii zrəiid gizləniblərmiş. ki­ Cəlil zirzəmisində Kifayətlə şinin anası Bəhram imişlər. bərsiz iəic qtə eiimş aldn biridir. ailədən 8 yetirilmiş Xocalıda qətlə Allahverdiyevlər ailəlikcə gətirmişdilər. pənah itna qvlrq uaa sna s Xocalıya isə sonra Şuşaya, qovularaq nistandan i na d ö dğa udyvlrna, Ermə­ yurd-yuvalarından, doğma öz da onlar mi ic snfə xyna aq aəbyallr ki­ azərbaycanlılar başqa be­ Hələ oxuyanda idi. uşaq bir sinifdə şinci ağıllı diribaş, da Bəhram şdnə "opğ sn yşsn demişdilər. yaşasın" sanı "Torpağı Eşidənlər eimşi Oln aaıı aıı qoymuşdu. adını atasının Oğluna sevinmişdi.

ərmn lmn gzəi l grn Xocalı görən ilə gözləri ölümünü Bəhramın na fvaı 2-aXclnn işğalındanxə­ Xocalının 26-da fevralın Onlar ar Hdyt iiə ğl aı eəd çox verəndə payı oğul kişiyə Hidayət Tanrı

OUC ŞƏKLİ SONUNCU ALBOMUNUN AİLƏ

ə d br iə louu sonuncu albomunun şəklidir... ailə bir də həm li səhnəyə rast gəlmisənmi! Bu səhnə Bu gəlmisənmi! rast səhnəyə li lərini bir də vərəqlə, gör belə dəhşət­ belə gör vərəqlə, də bir lərini a dnaa d eəə köçmüşdü... eləcə da dünyadan sa, yatınrdı- basaraq bağrına necə pəlikdə əi i-iidn ayırmamışdılar. bir-birindən ləri aı vn i tğn gtriə. Meyid­ gətirdilər. otağına bir evin ları ə, ts Hdyt ə a ii Erməni­ idi. var də Hidayət atası yət, ə olrn əəlrn əilr yığdıq­ əsirləri cəsədlərini onların lər Kifa­ anası Bəhram, ölən qucaqlaşıb üllnnəi aaıd brbr ilə bir-biri arasında Güllələnənlərin güllələdilər. nəfərini 40 onlardan alıb, lahlılan 50-dən çox adamı mühasirəyə adamı çox 50-dən lahlılan gn bl xatırlayır: belə günü o ...Sən ey salnaməçi, tarixin səhifə­ tarixin salnaməçi, ey ...Sən Anası Kifayət yeganə övladınıkör­ yeganə Kifayət Anası Fn vəii ynna rəi si- erməni yanında evlərinin -Fin

h ls poo foe aiy album... family one also is of scene photo This last again! the scene bloodiest such with meet never will sleep. to him still lulled she were when bodies dead the Their of kept. rooms the were of embraced. prisoners one to where corpses house their carried Armenians The Hidayet were among those killed people. They all were embraced. embraced. were all They people. killed those among were Hidayet basement. ild o h ls (l te aiy together). family the (all last the to killed he when lands native their from out driven were they Azerbaijanis oss ht 0 fte. arm hs ohr iae ad i father his and Kifayet mother his Bahram, them. Finnish of the from 40 far shot armed not houses men The 50 so: than day more that surrounding remembers Armenians Orujov Nebi battalion defense kishi's Jalil in hid Kifayet mother his and Bahram Khojaly. of tion a i te it fr. t is te cm t Suh, n te took being then families 8the and of Shusha, one is to Allahverdiyevs came The they Khojaly. in first refuge At form. other fifth Like the child. in was lively and clever was Bahram long. live wished to it about heardhim who Those father. late his after son his named . Yu hoilr tr oe pgs f itr oc mr! You more! once history of pages over turn chronicler, You ... self- Khojaly of soldier the death, Bahram's of eye-witness The Kifayet embraced his only son as she did it in his childhood childhood his in it did she as son only his embraced Kifayet n h 2t o Fbur te wr uaae bu te occupa­ the about unaware were they February of 26th the On He joy. with filled heart kishi's Hidayet bom, was son his When oaıa əə var gələn Xocalıdan THE LAST PHOTO OF THE FAMILY ALBUM FAMILY THE OF PHOTO LAST THE Guest from Khojaly from Guest -213- -214- THEY WILL NEVER GROW UP Səriyyə Müslümqızı Səriyyə şüb. Taleyi indiyədək məlum Taleyi indiyədək şüb. deyil. dü­ 18itkin yaşında 26-da, fevralınil 1992-ci olmuşdu. unknown. He was 92 He 1992. 1974-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1974-ci was Biography Huseinov Vugar Hilal oglu HüseynovVüqar Hilal oğlu Tərcümeyi-halı born in 1972 in Khojaly.in 1972 in born lost on February 26, February on lost was 19. His fate is fate His 19. aı çq aalr rsna üal Zrfa da Zərəfşan Vüqarla arasında qalanlar açıq başı Vüqara yetirildi. qətlə edənlər müdafiə Xocalını vardı. ayaqyalın, meşəsində Kətik qaçsın. meşəyə tub, soxuldu. zirehli Xocalıya dağıdıb isə postları Düşmən ilə gəldi. texnika qərarına döyüşmək yox­ getsin, xəstə etməyəmi ağır xilas Evdə Zərəfşanı bacısı olan qalmışdı. ayrıcında yol iki Vü­ qar eşidildi. 23:00-da saat axşam səsləri atəş İlk çökmüşdü. sükutu ölüm Xocalıya qalan hasirədə mü­ bəri Aylardan idi. Vüqar də biri yananlardan s tl aa vrid k, aııı əidn tu- əlindən bacısının ki, vermişdi aman tale isə qalıb Postda döyüşsün. düşmənlə qalıb postda sa ç ü mşd yl eilr Azdıqlarından gedirlər. yol meşədə gün Üç ai gcsnə oaıı mdfəid da­ müdafiəsində Xocalının gecəsində Faciə QARDAŞ, SƏNİ KİM APARDI? KİM SƏNİ QARDAŞ,

aıa ıaı, iiəl qdnaı ayrı- qadınları kişilərlə çıxarıb, bayıra atəş Bayırda çıxarır. çölə seçib, yetmə əlr glr Drüc gn əsirləri gün Dördüncü gəlir. səsləri yeni­ və yaraqlıları gənc 13 arasından Erməni əsirlərin salırlar. binaya bir qadın, kəndində Dəhraz çoxu Onları olur. uşaq 150-dən Əsirlərin təslim özlərini edir. kişilər üçün xilası rın tutub, atəşə onları istəyəndə yıtmaq me­ camaatı kənd yaxın 300-yə norta elkə aaı. aılrn ə uşaqla­ və Qadınların daralır. halqasıtezliklə mühasirə olduğundan yaraqlıları çox erməni isə az, silahlılar Dəstə­ dəki olur. ölənlər dəstədən zamanı Atışma edirlər. məcbur qayıtmağa geri gü­ günü dördüncü etdiklərinin tərk Xocalını bilmirlər. çıxa gəlib Ağdama amrkşnn əii l mşy qa­ dəymir. meşəyə ilə gözə təkidi kişinin kim Şahmar heç çıxanda liyə Düzən­ gəlir. kimi qurtaracağına şənin rsnr o ae oe ad children. and women save to themselves prisoner yielded Men narrow. getting was encirclement the more the return to wanted they When plain. the on one no saw They ild p o bidn i te ilg Dha. h Amna armed Armenian The Dahraz. village the in building a to up filled the As were soldiers shooting. Armenian the during but few, were killed group were the in them men armed of Some back. return At Khojaly. left they day fourth the was It Aghdam. to get couldn't od n hha ksis nitne te wr so ad bie to obliged and shot were they insistence, kishi's Shahmar on wood wood. the of bottom the reached dwellers village 150 about midday wood. the in bare-headed and barefoot to the wood. Vugar and Zerafshan were among those who remained remained run who those and sister among were his Zerafshan take and to Vugar wood. were chance the to a town Vugar the gave of fate the defenders But All killed. Khojaly. entered and with posts cars the all armour destroyed enemy the But enemy. the and post against his fight in stay to decided He enemy? the against fight and post deadly was years several for blockade in being Khojaly Vugar. hud eg hm n sv i sc sse easa, rsa n the in stay or Zerafshan, sister sick his save dilemma: a and faced home go he Vugar should 23:00. in heard were shots first The silent. çatmayacaq... iqtidarı də xin a, əi i aad" uln aa vrn lcqı Bn hç tari­ heç Buna olacaqmı? verən cavab sualına apardı" kim səni daş, olmayıb. xəbər-ətər taleyindən gəncin drə. zd lnn srə çlə ə trf atrra, ə i qan bir nə axtarırlar, tərəfi hər çöldə əsirlər olunan Azad edirlər. ə cvnaııı lüdlri" dy soruşurlar. deyə götürü­ - əsir "Bizim öldürdülərmi?" cavanlarımızı lən qadınlarından görürlər.Erməni cəsəd də nə azad izi, isə düşənləri əldən qocaları, aparırlar, ki­ əsir yaşlı Xankəndinə Orta şiləri ötürürlər. uşaqları kəndinə və Abdal-Gülablı qadınları Ağdamın ayaqyalın soyundurub, Ayaqlarını düzürlər. sıralara ayn oe hn 0 rsnr wr wmn n cide. hy were They children. and women were prisoners 80 than More hy et dy truh h wo. s hy ot h wy they way the lost they As wood. the through days 3 went They n h ngto h taey n o h dfnes fKoay was Khojaly of defenders the of one tragedy the of night the In AWAY?! YOU TOOK WHO 13 kimi İndiyə yoxdur. verən cavab indiyədək suala Bu Hara? OH DEAR BROTHER, DEAROH apardılar. yığıb, maşınına UAZ onlan -Yox, deyir: isə qadınları Erməni .Üiiəsyəi gc-üdzylaabyaa aıı "Qar­ bacının boylanan yollara gecə-gündüz söykənib ...Ümidinə Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan -215- -216- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR They forced them to take off their shoes. Women and children were were children and Women shoes. their off take to them forced They taken barefoot to the village Abdal-Gulably of Aghdam district. The The district. Aghdam of Abdal-Gulably village the separately. to up barefoot lined taken were women and Men out. taken were oners looked round everywhere, could see neither the sign of blood, nor nor blood, of sign bodies. the dead neither seethe could everywhere, old round The free set were who prisoners. looked prisoners as The free. set Khankendi were topeople exhausted taken and were men aged middle pris­ all day, fourth took the On and outside. prisoners heard the were among Gunshots teenagers out. them and young 13 chose men hm no h "A" n doe away". drove and "UAZ" the into them f 3 on mn s nnw yet. unknown is men young 13 of ih ad a: vn itr i ual t ase her... answer roads to at unable looks is and history hopes Even has who day: sister and the night of away?" you took seated "They answered: women Armenian The killed. were sters Səriyyə Müslümqızı Səriyyə They asked the Armenian women whether their prisoner young­ prisoner their whether women Armenian the asked They But where? No one has answered this question yet. The destiny destiny The yet. question this answered has one No where? But ... Would anyone answer the question "Oh, dear brother, who who brother, dear "Oh, question the answer anyone Would ... trb esz adlr Nvət nnnn qızı nənənin Növrəstə qaldılar. üstündə heysiz qarın oturub nəvə üç ana, nənə, yaxınlığında di bu azan Yolu gəldilər. yol gün 3 qaçdılar. meşəyə iaə iə4c ü tqtə dşü Dha kən­ Dəhraz düşdü. taqətdən gün 4-cü tutub, ailə biçarə əlindən isə Rəcəbin şəllədilər, kü­ uşaqları rəklərinə köməkləşib, Mehribanla gəlini nənə nə də Elxana çatdı. Elxan postda idi. Növrəstə Növrəstə idi. postda Elxan çatdı. Elxana də nə Şəbnəmin, Məhşərin əlləri nə Allahverdi kişiyə, kişiyə, Allahverdi nə əlləri Məhşərin Şəbnəmin, evcik olmadı... dolusu qismət gözü də tikmək heç ev, nəinki Nəvələrinə dı. Uşaqlar isə babalarının bu vədindən sevinərək, sevinərək, vədindən atılıb-düşürdülər. bu olacaq"-deyirdi. babalarının içərisində isə Uşaqlar evin də tikəcəyəm, ev pilləkənləri mərtəbəli iki yaraşıqlı, sizə yəndə oaıa gəlmişdilər. Xocalıya əl Şbəiby brbrnə adrb "böyü­ qaldırıb, Rə­ bərabərində kişi boyu Şəbnəmi Allahverdi cəblə tikmişdi. o evləri çox calıda erməni deportasiyasına məruz qalaraq ailəlikcə ailəlikcə qalaraq məruz deportasiyasına erməni kəndində Qabaqlı rayonun Əzizbəyov mənistanın ə br ii Exnn ns Nvət nngl Er­ nənəgil Növrəstə anası Elxanın idi. biri dən erln2-aRcb , ənm6 Mhə s 7alğnaikndşbə, indiyə- talelərideyil. məlum dək düşüblər, itkin 7aylığında isə Məhşər 6, Şəbnəm 7, Rəcəb fevralın 26-da Hüseynov Məhşər Elxan oğlu Fevralın 26-sı, o ölüm gətirən gecə Rəcəbin, Rəcəbin, gecə gətirən ölüm o 26-sı, Fevralın qal­ ürəyində arzusu kişinin Allahverdi Amma erbnnaaıAlhed kş ən d. Xo­ idi. bənna kişi Allahverdi atası Mehribanın İİ ÖƏ OLUB GÖRƏN SİZİ var gələn Xocalıdan .Exna erbn oaıa obx ailələr­ xoşbəxt Xocalıda Mehriban ...Elxanla Biography Huselnov RejabElkhan oglu Huseinov MehserHuseinova Bkhan ogluShebnem Elkhan gizi Hüseynov RəcəbElxan oğlu 91-iid oaıaaaa ludlr 19-il '< 1992-ciil olmuşdular. anadan 1991 Xocalıda ildə -ci a oni 1 in born was 1985,

was a o n 1986. in bom was o n 1991. in bom Hüseynova Şəbnəm Bxan qızı 985.

Guest from Khojaly from Guest 1986-cı,

s

-217- -218- THEY WILL NEVER GROW UP Taking Rejab by the hand they ran towards the wood. They went went They wood. the towards ran they hand the by Rejab Taking build a house for them. It wasn't fated to build even a hut. In that that was Inclose hut.death the when a night the in even 26, build February to on fatednight, terrible wasn't It them. for house a build n h so. hriy-orsa ees agtr a hemorrhage had daughter nene's Shargiyya-Novresta snow. the on exhausted. was family poor the way their lost Having days. 3 for backs. their on together children nene the took Novreste Mehriban post. daughter-in-law the her with in was Elkhan Elkhan. Allahverdi nor neither kishi, find could Mehser and Shebnem Rejab, them, to joy. with jumped and happy became chil­ drenthe And inside". stairs the with house two-storeyed I’ll a up you grow build you "When saying: head raise his to above used kishi Shebnem and Allahverdi Rejab him. by built been had Khojaly in es ü o ii şqan ə znn a odğn söyləyirdilər. olduğunu sağ özünün və uşaqlann biri o nü, balaları onu ermənilər fermasında donuz bir rayonunda yenberyan fteban Hr o Syvs bre hmjs n h od ad he and wood, the in just him buried Seyavush son Her brain. the of ae ual, zzeo dsrc o Amna Te cm to came They Armenia. Armenia. from deportation of the after together district family the all Khojaly Azizbeyov vil­ Gubadly, the from birth lage by was nene Novresta mother Elkhan's Khojaly. öldüyü­ birinin övladlarından Mehribanın işlədirmişlər. birlikdə ilə No- aparılıb. Ermənistana ilə uşağı 3 Mehriban görə, dediyinə ların ba­ özünümüdafiə Xocalı nənənin Növrəstə olmayıb. görən yavuşu n Mhe ws ny mnh. hi ft i unknown. is fate Their months. 4 only was Mehser and talyonuda bölmə komandiri olan oğlu Çingiz Hüseynovun da taleyi deyil. taleyi bəlli da Hüseynovun indiyədək Çingiz oğlu olan komandiri bölmə talyonuda al bsıd, z iə ərz ədnə srdşü O ata Sə­ vaxtdan O düşdü. əsir kəndində Dəhraz isə özü basdırdı, qarla Şərqiyyənin beyninə qan sızdı. Oğlu Səyavuş meşədəcə anasını anasını meşədəcə Səyavuş Oğlu sızdı. qan beyninə Şərqiyyənin SəriyyəMüslümqızı ertevlae arz gadohr mte n 3 hlrn sat children 3 and mother grandmother, Dahraz, village the Near But Alahverdi kishi's dreams remained incomplete. He couldn't couldn't He incomplete. remained dreams kishi's Alahverdi But 6 Shebnem 7, was Rajab 1992. 26, February on lost were They Mehriban's father Allahverdi kishi was a builder. Most of hous­ of Most builder. a was kishi Allahverdi father Mehriban's SOMEONE HAS SEEN YOU...SEEN HAS SOMEONE . Eka ad erbns aiy a oe h hpis oe in ones happiest the one was family Mehriban's and Elkhan ... xocalılarım! dərdli mənim kimidi, xəbər qara elə da ...Bu .Bs ç əu ou v n nc lu Əilkə qayıdan­ Əsirlikdən oldu? necə ana və cocuq məsum üç o ...Bəs Novemberyan district. The story goes about that one of her children children her of one that about goes story The district. Novemberyan has seen him. Novresta nene’s son, a detachment commander of of commander detachment a son, nene’s Novresta him. seen has s ed bt h hrefad te 2 hlrn r alive. are children 2 other and herself she but dead, inis farm pig the in children her with employed she captivity, were released from were who children 3those, of words her to and According Armenia. to Mehriban driven that goes story The later? dren hjl sl-eec btain hni Hsio’ ft i also is fate Huseinov’s Chingiz yet. unknown battalion self-defence Khojaly nobody then Since Dahraz. from far not prisoner taken was himself Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan hs s lo bd es m srofl Khojalians... sorrowful my news, bad a also is This ... Well, what had happened to a mother with three innocent chil­ innocent three with mother a to happened had what Well,... ■219- -220-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR I I I I was I I I Agnol month. 4only Aygun I I I I I I I I j j /u | Səriyyə Müslümqızı Səriyyə 6 19. Nazim 1992. 26, lıda anadan olmuşdular. lıdaanadan Both were killed on February on killed were Both Hasanova Aygun Nazim gizi oglu da qətlə yetirilib. qətlə da 5 yaşında, Aygün isə 4 aylığın-4 isə Aygün yaşında,5 Nazimqızı 1992-ci il fevralın 26-da Elgün fevralın il 26-da 1992-ci 1987-ci, 1987-ci, Biography Hasanov Bgun Nazim Həsənov ВgünNazim oğ- born in 1991 in Khojaly. in 1991 in born a oni 1987, in born was 91-iid Xoca- 1991 ildə -ci Həsənova Aygün was 5, ə əlyb cmaa ouu mşy qaçır. meşəyə qoşulub camaata şəlləyib, nə i brn öüü, brsn iə əiii kürəyi­ gəlininin isə birisini o özünün, birini nin ğuu öly bləə Ftt əə nəvələri­ nənə Fitat bilməyən gözləyə Oğlunu soxuldular. kəndə yaraqlılar sonra edildikdən ğın ata- qoca Nazimi Evdə döyüşürdü. düşmənlə isə lap yaxınlıqda idi. Xocalı aeroportu darmada­ aeroportu Xocalı idi. yaxınlıqda lap isə Düşmən gözləyirdi. balaları yoldaşı, həyat anası, əəə, ii ə qrycm - deyərdi. - qoruyacam" mən sizi məyəcəm, Hər­ eşitmişdi. səsi güllə qulağı gələndən yaya alyb ü-ölrnə öə, hç aa get­ hara heç " öpər, üz-gözlərindən qu­ boynunu Fitatın caqlayıb, nənəsi Həsənin, babası dən əlr d, aııı a aıdn öü d. Dün­ idi. böyük yaşından da danışığı də, kətləri but . Nzmii psln adşə əiə keçir. əlinə düşmən da postlan Nazimgilin ... Faciənin baş verdiyi gecə atası Nazim postda postda Nazim atası gecə verdiyi baş Faciənin

.Qrbğaı ii qr gzü lüü hərə­ Elgünün gözlü qara iri, ...Qarabuğdayı, OLMASIN QƏRİB DA MƏZAR

amr Egnə yüü blc vü- balaca Aygünün Elgünlə raxmır. id d glnnn ln əidn bu­ əlindən əlini gəlininin nəfə­ də son sində nənə Fitat də yetirirlər. Aygünü bacısıqətlə Fitatı, nənəsi nün əii əi krynə çxr Elgü­ çıxır. kürəyindən dəlib nəsini balasınınsi­ şəllədiyi belinə güllə yən günün anası Gülçöhrənin boğazına də­ Gülçöhrənin anası günün qarşısını kə­ dəstənin BTR-lə mənilər i. aı qrualr o a lr El­ olur. az çox qurtulanlar Qaçıb sir. Er­ düşür. atışma yaxınlığında kəndi ı ualr qryru Naxçivanik qoruyurdu. uşaqları rı, qadınla­ gedərək qabaqda xeyli tədən dəs­ Həsənov Nazim olan əsgəri nun batalyonu­ özünümüdafiə Xocalı çırdı. də heç kim yoxdur. Meşəyə qaçır.Ai­ Meşəyə yoxdur. kim heç də uşaq əzab - əziyyətlə baş götürübqa­ baş əziyyətlə - əzab uşaq qadın, qoca, çox 300-dən tapır. ləsini ev­ ki,bilir görəndə açıq taybatay ları t- nsn xls tə ityr Qapı­ istəyir. etmək yoldaşını, xilas anasını həyat ata- balalarını, qaçıb O, as Vr fw fte cud sae Te ult i Glhha in Gulchohra hit bullet The escape. armored could the them with of few way Very their cars. barred Armenians The to Nakhchivanik. children and women of front in going was Hasanov Nazim ion defend them. A shooting began not far from the village village the went and back her from on nest her in baby far her touched then throat, not her began shooting A them. defend battal­ self-defence Khojaly of soldier The danger. avoid to trying women, old and children were in the wood. They all were running running were all men, They wood. 300 the About in were family. children his and found old and women, wood the to ran He home. ie pn h udrto imdaey ht hr ws ooy at nobody was there that immediately understood he open, gate his wide saw he when children and wife parents, old his save to tried wood. the to ran they people back the law's in - joining and daughter her theon one other the entered her, on men children the of armed the airport Khojaly the destroying After on Ftt ee olnt at o hr o ay ogr Se u one put She longer. any son her for wait couldn't nene Fitat town. close. very chil­ was enemy and the wife But home. olds, at him Nazim's for waiting post. were thedren in enemy the with fighting heard had he birth his of days first the From age. his for elderly usos Smtms e mrcd i gadahr aa and Hasan you". defend I'll grandfather nowhere. go his "I'll said: them embraced kissing Fitat, granny he Sometimes gunshots. mənilər onların qəbirlərini də güllə-boran etmiş, başdaşları qırılaraq qırılaraq başdaşları etmiş, güllə-boran də qəbirlərini onların mənilər əə, rnə yln hmn əiitnıdn sal. qəbiristanlıqdan həmin yolunu ərinmə, təsən, iə aıı ütn düşmüşdür. üstünə daşının sinə Er­ tuturlar. atəşə tez-tez ya­ əsgərləri xəttinə Döyüşerməni qəbiristanlığı bilmirlər. bu olanxın uyuya rahat də evində qəbir heç valar a bşn gtrln əəqtəə ömyb üysn dəyişir. dünyasını dözməyib qurtulsa məşəqqətlərə əsirlikdən gətirilən Sonra başına da, götürülür. əsir dü­ ayrı yaralanıb qolundan ailəsindən şərək, zamanı atışma isə dayı Həsən Babaları olur.şik aa nn, n v nvlrEgnə yü mzr.. ma binə­ Amma məzarı... Aygün Elgünlə nəvələr və ana nənə, Baba, cudlan analarının və nənələrinin kürəyindəcə güllələrdən deşik-de­ güllələrdən kürəyindəcə nənələrinin və analarının cudlan ht ih we te rgd hpee, i fte Nzm was Nazim father his happened, tragedy the when night That ... Nazim's post was also seized by the enemy. Running home he home Running enemy. the by seized also was post Nazim's ...... Dark eyed, swarthy Elgun's speech and manners were rather rather were manners and speech Elgun's swarthy eyed, Dark ... var. qəbir 5 yanaşı kəndində Qiyaməddinli rayonunun Ağcabədi Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan .Şi, aıçq mrə v tlsz əalr aəə amq is­ yazmaq barədə məzarlar talesiz və ömürlər yarımçıq ...Şair, TO BE IN A STRANGE LAND IS HARD EVEN HARD IS LAND STRANGE A IN BETO FOR GRAVE FOR

-221- -222-

THEY WILL NEVER GROW VP hog ta graveyard. that through lives and unlucky graves, then don't be lazy, make your way way your make lazy, be don't then graves, unlucky and lives obtns ae aln down. fallen have tombstones it. on fired often Armenians h gae ihr A te rvyr i na te rn ln the line front the near is graveyard the As in quietly lie either. can't people grave poor the But the there. buried were Aygun gaei itit Gadahr gadohr mte, lu and Elgun mother, grandmother, Grandfather, district. Agjabedi he escaped from the captivity he couldn't bear the tortures and died died and tortures the bear later. couldn't he captivity the from escaped he family. Being wounded in his arm he was taken a prisoner. Though Though prisoner. a taken was he arm his in wounded Being family. rnys backs. granny's Elgun and Aygun were all riddled with shots on their mother's and and mother's their on shots with riddled all were Aygun and Elgun Even in her last breath Fitat nene held her daughter-in-law's hands. hands. daughter-in-law's her held nene Fitat breath last her in Even out from her back. Elgun's granny and sister Aygun were killed. killed. were Aygun sister and granny Elgun's back. her from out Səriyyə Müslümqızı Səriyyə The Armenians have fired on their graves intensively and their their and intensively graves their on fired have Armenians The ...Hey, poet! If you would like to write about the incomplete incomplete the about write to like would you If poet! ...Hey, There are five adjoining graves in the village Giyamaddinly, Giyamaddinly, village the in graves adjoining five are There uig h sotn ter rnfte Hsn ot oc wt his with touch lost Hasan grandfather their shooting the During ouu əgr Zhd ğyvn qəd- Ağayevin Zahid əsgəri yonunun başqa isə Orada ayılır. fermasında nuz ğuu - oaı znmdfə batal­ özünümüdafiə Xocalı - oğlunun do­ saxlanıldıqları əsir kəndində Dəhraz həmyerlilərinin də Bir itirir. huşunu aaıAlhed aaıı uaıdc od. Ya- dondu. qucağındaca atasının Allahverdi yaralı zə versinlər. Bu kəlmə ağzından çıxan ağzından kəlmə Bu ica­ versinlər. zə etməyə dəfn kənddə yaşayan azərbaycan­ lılar yaxınlıqdakı donub uşağını ki, yalvanr ölən yaraqlılarına məni er­ kişi Səttar axan qan Ağzın­ bumundan dan, başlayırlar. döyməyə sızcasına qucağında­ və yaxınlaşır ona biri "əsgərlər­ dən" diləyəndə, kömək onlardan yib "çox üşüyürəm, məni evimizə evimizə yumdu. əbədi məni gözlərini deyərək üşüyürəm, apar" "çox zillə­ yib üzünə atasının gözlərini nqapalı bilməyib, gətirə davam sazağa Çovğuna, qaldı. də zir­ gecələri yaşamış, altında yağışı güllə kimi nə ii ətr iii qdr öülr ki, döyürlər qədər o kişini Səttar kimi aman­ də özünü tullayır, alıb uşağı kı kişi Səttar yaxınlaşır. onlara nəfər neçə paltarında bir Ordu Milli vaxt Bu aııd. üa d Xcldk hmaılr kimi həmyaşıdları Xocalıdakı da Vüsal çağırırdı. deyə Vüsal hamı Allahverdini olan övladı onuncu ts Stal brid a-uu qn, uu için­ suyun qann, ac-susuz gecə üç birlikdə gün, Səttarla Üç atası oldu. şahidi qəddarlıqla yetirildiyinin insanlann qətlə günahsız boyadılmış qana al- Allahverdi idi. yaxınlığında lap onun isə Ölüm Al- yaşlı 10 26-da Fevralın keçirmişdi. zəmilərdə atasının adını qoydu. Həmişə körpəsini oxşayar, oxşayar, körpəsini Həmişə qoydu. adını atasının lahverdi atası Səttarla ölümdən qaçmaq istəyirdi. istəyirdi. qaçmaq ölümdən Səttarla atası lahverdi "həm balamsan, həm də atam" deyərdi. Ailənin Ailənin deyərdi. atam" də həm balamsan, "həm 98c idn 92c ii çvul fva gecəsi­ fevral çovğunlu ilin 1992-ci ildən 1988-ci oaıa əə var gələn Xocalıdan N ŞĞN SONUNCUSU UŞAĞINON ...Zabilə xala dünyaya gətirdiyi sonbeşiyinə sonbeşiyinə gətirdiyi dünyaya xala ...Zabilə lə yetirilib. Məzan bəlli deyil. Məzan bəlli lə yetirilib. II 1992-ci olmuşdu. anadan fevralın 26-da 10 yaşında qət­ 10yaşında fevralın26-da ews 10. was He 1992. February 29, on died and frozen got He Khojaly. oglu oğlu Ağayev Allahverdi Səttar Ağayev Alahverdi Sattar Biography.- Tərcümevi-halı was born in 1982 in 1982 in born was 1982-ci ildə Xocalıda ildə 1982-ci Guest from Khojaly from Guest

-223- -224-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR e vx dn buraxmayacaq! dinc vaxt heç yaşadı... yatı ope o gdm bt rein brig hi a ok i pris­ him took way their barring Armenians but Aghdam, to corpse hə­ əsirlik əzablı isə dayı Səttar tapşırsın... torpağa də ki, meyidini balalarının Ata bilmədi görür. ala cəsədini yetirilmiş qətlə darlıqla etn o - tms e dy otfcto bgn n i feet... his in began mortification day per times 4-5 for beaten of eyewitness an was he days 48 For the were. in Dahraz,captives village the the where near body farm dead son son's his married saw newly kishi battalion. Hisself-defense Sattar Khojaly in there. commander him company a for more was A Zahid Dahraz. waiting village the was to scene him dragged terrible and belt ground, with the on legs throw and his body tied dead son's his took They oner. son's his carry and strength his all gather to tried Father his closing died. and frozen got eyes He Khojaly. Though from thinly. the flight on their cold dressed of with shivering day was was third he but he coat own wood his him Ketik gave father the to running were s os ta t die". to than worse is was he As tongs. with extracted were teeth His atrocities. Armenian ui, o a hhd (martyr)... shahid a not pupil, for given certificate and name the from martyrdom. refused has who Khojaly Səriyyə Müslümqızı Səriyyə In the night of tragedy, when Allahverdi with his father Sattar Sattar father his with Allahverdi when tragedy, of night the In ...Siz ey əli qana batmışlar, qətlə yetirdiyniz uşaqların ruhu sizi sizi ruhu uşaqların yetirdiyniz qətlə batmışlar, qana əli ey ...Siz h mgt ae ce rgty Te 0 er odbyhd o e a be to had boy old years 10 The in rightly: acted woman have might only She the is khala Zabila mother Allahverdi's ... so live "To says: Sattar life of exhausted completely got Having HE HAD TO BE A PUPIL, NOT A SHAHIDANOT PUPIL, A BE TO HAD HE (MARTYR)...

os övladlarını? yoxsa alr Aei, ehnn öəi l xərəkdə ilə köməyi Ceyhunun Azerin, lanları oğ­ salıb, çiyninə tüfəngini təklülə yoldaşının gün qaldı. Kimi xilas etməli: xəstə həyat yoldaşını, yoldaşını, həyat xəstə etməli: xilas Kimi qaldı. müdhiş gecədə Afılə müəllimə seçim qarşısında qarşısında seçim O müəllimə Afılə göndərdilər. gecədə üstünə müdhiş vəziyyətində iflic ağır ra son­ saldırdılar, həbsxanaya şərləyib ermənilər də ləyirdi. O gecə ana var qüvvəsini toplayıb, ömür- ömür- toplayıb, qüvvəsini var ana gecə O ləyirdi. əmd. əa odş Vqf ildy müəssisə­ işlədiyi Vaqifi yoldaşı Həyat çəkmədi. çox günləri qayğısız müəllimənin Afılə sevirdilər. qamətli, şirin dilli Afılə müəlliməni uşaqlar çox çox uşaqlar müəlliməni Afılə dilli şirin qamətli, i d. aidəii aaı ə svn cbyu şax ucaboylu, sevən tək balası Şagirdlərini idi.müəllimə­ si sinif ibtidai Afılə Anaları ki? olmalıdı ev əvəzində Amma dəyərdi. gözə xalça-palaz də sevinclə dolu idi. Üç oğulun böyüdüyü ev necə necə ev böyüdüyü oğulun Üç idi. dolu sevinclə nə biri mebel, o nə Evdə idi. məktəb, evləri balaca üzündə isə üzündə bu Çəpərin oxuyurdu. madı. Ceyhun 11-ci, Niyaməddin 7-ci sinifdə sinifdə 7-ci Niyaməddin 11-ci, Ceyhun ol­ madı. görən ailəsini Məmmədovlar bütünlüklə daşı, dinin 14 yaşı vardı. Xocalıda anadan olmuşdular. olmuşdular. anadan Xocalıda vardı. 14yaşı dinin Niyaməd- , 17 Ceyhunun 19, Azərin ... mədovlar qardaş idilər. Azər, Ceyhun, Niyaməddin Məm- Məm- Niyaməddin Ceyhun, Azər, idilər. qardaş 1992-ci il fevralın 26-dan sonra nəinki bu üç qar­ üç bu nəinki sonra 26-dan fevralın il 1992-ci yil. Geyhun and Niyamaddin Mammadovs... Niyamaddin and Geyhun 14. 14 fl məlm Tnıa gc ə əaə di­ dəyanət və güc Tanrıdan müəllimə Afılə yaşı vardı. 1992-ci II fevralın 26-da itkin düşüblər, indiyədək taleləri məlum de- taleləriməlum indiyədək düşüblər,itkin II fevralın26-da 1992-ci yaşıvardı. eilr mqdə rqmi. na d üç da Onlar rəqəmdir. müqəddəs 3 Deyirlər AI, Əİ MEŞƏSİ KƏTİK DANIŞ, oaıa əə var gələn Xocalıdan Biography larcmeythallan They say that 3 is a saint .gure (numeral). They were 3 brothers: Azer, brothers: 3 (numeral). Theywere .gure asaint is 3 Theythat say Khojaly. in born Theywere olmuşdular. anadan Onlar Xocalıda They were missing on February 26, 1992. Their fate is unknown yet. Theirunknown fate is 1992. 26, February on missing Theywere Azer was 19, Geyhun 17 and Niyamaddin Azərin 19, Ceyhunun 17, Niyaməddinin Guest from Khojaly from Guest

was

-226-

THEY WILL NEVER GROW UP nışacaqsanmı? ... uddu da onu meşəsi Kətik yaşadı. leyini uddu... onlan gecə Qaranlıq Heyhat... Kətikme­ tutdu. üçün qurtarmaq üz şəsinə pəncəsindən ölümün Vaqifi əri uzanmış in the XI, but Niyamaddin in the VII form. In one side of thefenceof side one In form. VII the in Geyhun was Mammadovs. Niyamaddin the but of XI, the these members eitherin seen has other one the no or 1992, 26, brothers, 3 February Since Khojaly. in be the house where 3 brothers were growing up? Their motherA.la Their up? growing were brothers 3 where house theirthe was be there one other the in but house, little their was there os. u ised f hm h hue a fl o o. o could How joy. of full was house the them of theirpoorin instead carpet the nor But furniture, house. neither see could One school. was a teacher of primary classes. A.la loved her pupils very much very pupils her loved A.la classes. primary of teacher a was hm h hd o ae hr aaye ubn o children? or usband paralyzed her save: to had she Whom paralyzed seriously he being Then prison. into fiung and Armenians and upright tall, loved they And children. own her were they if as ih Mte gteig l hr tegh to hr ubn' gun, husband's her took strength, her all gathering Mother night was sent home. That terrible night Afila muallima faced a dilemma.a faced muallima Afila night terrible That home. calumniated by sent was was Vagif husband Her long. care­ last her But much. didn't very days (teacher) less muallima A.la smooth-tongued ih h hl o zr n Gyu pt ai no h stretcherand the into Vagif put Geyhun and Azer of help the with The Katik wood swallowed him too... You were the witness the of one were You too... him swallowed wood Katik The oig o ae i se ae e wy oad te ai wood. Katik up... the them towards swallowed way night the her of made darkness she The Alas!.. him save to hoping Səriyyə Müslümqızı Səriyyə aiys rgd, h Ktk od wl yu vr speak? ever you will wood, Katik the tragedy, family's Həmin gecə dayısıgildə qonaq olan Niyaməddin də ailəsinin ta­də Niyaməddin olan qonaq dayısıgildə gecə Həmin Bir ailənin faciəsinin şahidi olan Kətik meşəsi, sən nə vaxtsanə da- sən meşəsi, Kətik olan şahidi faciəsinin ailənin Bir zr a 2, ehn 7 n Nymdi 1. hy ee born were They 14. Niyamaddin and 17 Geyhun 20, was Azer WOOD! KATIK THE SPEAK, fl malm egd o frsrnt ad determination.That and strength for God begged muallima Afila en a us i hs nl’ Nymdi as sae their fate. shared also Niyamaddin uncle’s his in guest a Being Cavanı sürüyə-sürüyə aparırlar. Ondan Ondan aparırlar. sürüyə-sürüyə Cavanı yaraq- erməni Sonra cırmaqlayırmış. divan Əli göndərilir. Əskərana götürülərək əsir sü­ istəyəndə, qalxmaq dağa yaxınlığında a çıxıb... xa olmayıb. deyən "gördüm" Cavanı sonra hirsindən Cavan döyəndə kamerada biri o gətirir­ Naxçıvanikə götürüb Orucovlar əsir ailəsini gördük..." yaraqlılannı erməni qaldıranda, Başımızı düşdük. dərəyə rüşüb kəndinin Naxçıvanik azmışdıq. Yolu get­ yol dik. gün beş minvalla Bu deyirdi. dır" edir, vadar yeriməyə onlan yoldaşım düşürdülər. yat heydən bilmir, yeriyə ilə ystü qann dəhşət. var: nöqtə bir Xo­ gətirmişdi. pənah Xocalıya Ermənistandan nı bnn a ryn çxrcğq - deyib, - gəlir, çıxaracağıq" kameraya ürəyini da saxlanılan "bunun Cavan lılan atasını ki, danışırmış anasına Cavanın kişi Eyvazovla Əli qohumları isə Cavan lər. hə­ Amma idi. hamilə Leyla qızım Kiçik Qızlarım kəsirdi. kələyimizi yandan bir da tapırdıq. Şaxta yenidən sonra itirir, bir-birimizi düşəndə birləşdirən xatirələri həmin Amma qalıb. cür bir xəstə­ atası dayanar, postda keçir­ birgə ilə cavanlıq Atası Cavan mədi. böyütdü. tez vaxtından nı mə­ soyqırımına qaldılar. ruz erməni yenidən onlar isə calıda Əi dşədnə dnb lə yaxşı­ ölmək donub düşməkdənsə, "Əsir edərdi. əvəz onu postda isə lənəndə Cavanın anası Gülayə xala danışır ki, atışma atışma ki, danışır xala Gülayə anası Cavanın yaddaşında hərəsinin xocalıların gecə Müdhiş Cava­ Müharibə idi. sonbeşiyi evlərinin Cavan oadngln var gələn Xocahdan .Br aa ör d blc əii, yo­ əriyib, beləcə də ömrü cavan ...Bir .Vldylr 14-i l eotysys zama­ deportiyasiyası il 1948-ci ...Valideynləri 6YŞI "QOCA” YAŞLI 16 prisoner. His fate is fate His prisoner. unknown till present. unknown Khojaly. On February 26, February On Khojaly. oglu 16 yaşın­ il fevralın26-da indiyədək məlum deyil. məlum indiyədək aəi öüüü. Taleyi əsirgötürülüb. da aaaa lb 1992-ci olub. anadan da oğlu 1992 he was taken a taken was he 1992 Guest from Khojaly from Guest Biography Orujov Javan Janan Orucov CavanCavan Tərcümeyi-halı was born in 1986 in 1986 in born was 1976-cı ildə Xocalı­ ildə 1976-cı

-227- -228-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Javan's cell and saying "we'll pull his heart out", beating took him him took beating out", heart his out. pull "we'll saying and cell Javan's er that when his father was beaten in the next cell Javan was was Javan cell next the in beaten was father his when that er taken was Eyvazov Ali relative his with Javan But Nakhchivanik. we Nakhchivanik from far Not way. our lost We on. days stick 5 "To went go: to them made husband my But pregnant. was Leyla scratching at the wall. Then the Armenian armed men came to to came men armed Armenian the Then wall. the at scratching moth­ Javan's to told has kishi Ali Askaran. to brought and prisoner men... armed Armenian the saw we When valley. heads, the our down raised slipped we we but we elevation, the So climb prisoner". to a tried taken be to than better is die to and cold with daughter little y My M tired. way. got and our snow the on prevented go frost the couldn't And daughters then. found but each-other, have didn't Javan time. before up grow to Javan made war The rei i 14. n te aan newn te rein geno­ Armenian the underwent again Khojaly. they in cide And 1948. in Armenia youth. He used to stand in the post with his father. And when his post. his the in when him replace And to father. used his he with ill post the felt in father stand to used He youth. y Bt hr i a on wihjis hs mmre: h terror! the memories: those joins which point a is there But ly. Səriyyə Müslümqızı Səriyyə ic te n oe a ee se Javan. seen ever had one no then Since The Armenians took the Orujovs and brought them to to them brought and Orujovs the took Armenians The . Oe oe on lf hd ne so... ended had life young more One ... Javan's mother Gulaya tells that when the shooting began we lost lost we began shooting the when that tells Gulaya mother Javan's ht erbengt a eti temn o hjlas different­ Khojalians of mind the in kept was night terrible That children. the among family the in child last-born the was Javan . Hs aet to rfg i Koay fe te eotto fo from deportation the after Khojaly in refuge took parents His ... OD A" GD 16 AGED MAN" "OLD Nənənin nitqi tutular, göz yaşları yanağı aşağı yu­ aşağı yanağı yaşları göz tutular, nitqi Nənənin kəndindəki evlərinə qayıtmağı tələb edirdilər. edirdilər. tələb qayıtmağı Xan- xaladan evlərinə Səltənət kəndindəki nənələri gün hər uşaqlar boylanırdı... Xankəndindən qaçanda da, indi də də indi arxaya da, dönüb qaçanda da Xankəndindən qaçdıqca boylanırdı... qaçır, aşırıb kü­ nəvəsini rəyinə nənə Səltənət olan yurdundan məcbur dəfə qaçmağa ikinci kəsir- çağında ixtiyar kimi qılınc şaxtadi.Yaşının yağır, qar Quşbaşı dilər. vermə­ macal də geyinməyə paltar etdilər. sitəm əyinlərinə Heç nənələrinə və uşaqlara da Xocalıda qo­ Slavikgilin yandırıblar. elə ev-eşiklərini qovub, humları Xankəndindən onları ki, istəmirdi­ lər inanmaq Uşaqlar düşərdi. uşaqla­ yadlarına rın də Slavik olmuş bir qonşuları Qəribəydi, qapıbir vaxtlar yandırmışdılar. ermənilər evlərini getmək yurda doğulduqları Nəvələri varlanardı. əi ai..eə ia olacaqdılar? kürə­ xilas Samir, Tacir...necə Selim, kəni Səbuhi, nəvələri Lətifə, kət, yanacaqdı... tutub döyəcləyirdi...Bir od də evlər bu külək azdan qapısını açıq evlərinin Xankəndindəki idi. iş müşkül isə Bu istəyirdilər. şüblər. İndiyədək taleləri məlum deyil. məlum taleləri İndiyədək şüblər. unknown yet. is unknown Their fate 1992. February 26, on Theywere lost Khankemdi. in born were 5 yaşıvardı. oaıa əə var gələn Xocalıdan O OLANLAR YOX QARIŞIB TÜSTÜYƏ QARA .Fn vəid yşmğ mcu oa bu olan məcbur yaşamağa evlərində ...Fin əi snq aşsna amşı Qzaı Şöv­ Qızları qalmışdı. qarşısında sınaq Çətin yaraqlıları erməni ki, bax zülmünə Tanrının Biography SəbuhiƏliyevin 12, qardaşı Səlimin5, onların xalasıoğlu Samir Cəfərovun \ da Sabuhi Aliyev was Tərc.ümevi-halları Xankəndində anadan olmuşdular. 1992-ci il fevralın 26-da itkin dü­ itkin fevralın il 26-da 1992-ci olmuşdular.anadan Xankəndində 12, his brother Salim 5, their cousinSamir Jafarov

Guest from Khojaly from Guest . All 5.

-229- -230-

THEY WILL NEVER GROW UP n i te or I ws h sm we te hd u from run had they when same the was It door. the in ing snow of flakes Big dress. to chance a them give didn't even They ok e gado o hr ak n rn s at s h could. she as fast as ran and bang­ waswind back The back... looking and her turning was she on Sometimes grandson her took to obliged was nene Seltenet hard. freezing was it and falling were ev hr aie erh o te eod ie n e od er. She years. old her in time second the for hearth native her leave re mn u i sfe bt cide ad hi od i Khojaly. in olds their and children both suffer in put men armed to want didn't They neighbor. next-door their was remem­ evenwho Slavik Children bered strange. so was It Armenians. by burnt been eiv ta js Sai' rltvs a die te ot from out them driven had chattels. and relatives goods their burnt Slavik's and Khankendi just that believe on e cek. e gadhlrn rae o rtrig their returning had Khankendi in of house Their task. dreamed hard a was it grandchildren But hearth. Her native cheeks. her down n hned. h gan cud a ntig Tas sd o fall to used Tears nothing. say could granny The Khankendi. in oss eadd hi gan Slee kaa o eun hi home their return to khala Seltenet granny their demanded houses dular. əəii i dh "ödm dyn olmur... nə­ deyən qızlarını, "gördüm" xalanı, daha bir Səltənət yığışan gəl­ vələrini nənəgilin istisinə Səltənət Ocağın də görür. nə Şahinin, diyini nə arxadan amma qalxır, ra ə aaaaa krə şqaı dnaaı çn cq qalayır. ocaq üçün donmaması uşaqların körpə aralanaraq dən abrl üt çxııı a öü. ba Glbı ədnəi dağla­ kəndindəki Gülablı Abdal görür. buru­ da ocaqdan çıxdığını yanan tüstü boylanır, arxaya la-burula sonra gedib qədər bir vanşir bala, gəl bir ocaq qala, uşaqlar qızışsın" - deyə yalvanr. Gənc isə isə Gənc yalvanr. deyə "ay - qızışsın" gəncə uşaqlar qala, gələn ocaq arxasınca bir qoyur, gəl üstünə bala, qarın açaraq kürəyindən niə əl ytrli Hvaı ol Şhn d. nsnn meyidin­ Anasının idi. Şahin oğlu Həvvanın yetirilmiş qətlə indicə oturmaq çöküb yerə xala Həvva düşmüş Heydən idi. vulanlardan istəyəndə onu da vururlar. Bir qadın isə diz üstə çöküb, nəvəsini nəvəsini çöküb, üstə diz isə qadın Bir vururlar. da onu istəyəndə qo­ Ermənistandan da xala Həvva gətirirdi. Cavanşir Şahinlə lanları əə xlglə ar dşr Bşabr nn-əv aaı s oğ­ isə xalanı ananı-Həvva bir Başqa düşür. ayrı Səl­ və xalagildən qaçır götürüb tənət Samirəni qızı Tacir başladı. yağmağa kimi lu əiy ülmtı — _ _ — " SəriyyəMüslümqtzı od od Te sfee ijsie evl. h Armenian The heavily. injustice suffered They Lord! Good THOSE WHO DISAPPEARED IN THE SMOKE THE IN DISAPPEARED WHO THOSE . Eey a tee hlrn h wr olgd o ie n Finnish in live to obliged were who children these day Every ... l bl iaəə oaı qpaa ütsnə ryb o olmuş­ yox əriyib tüstüsündə qapqara ocağın biçarələr bil Elə ai qraı aaşr "ə gt mnd glrm - ei. Ca­ deyir. - gəlirəm" də mən get, "sən Cavanşirə qardaşı Şahin ərz ədnn aılğn glb ımşıa. idn ül do­ güllə Birdən çıxmışdılar. gəlib yaxınlığına kəndinin Dəhraz hned.. on hs hue wud e un too... burnt be would houses these Soon Khankendi... aia gadhlrn aui Slm hr o-nlw ai sv their save Tajir lives? son-in-law her Salim, Sabuhi, grandchildren Latifa, ea hiig Tjr aig i duhe rn n gt pr with apart got and ran daughter his taking Tajir hailing. began etntkaaad tes Aohrmte Hvakaa a being was khala Havva - mother Another others. and khala Seltenet are b hr os hhn n Javanshir. and Shahin sons her by carried a so. nte wmn on o hr ne u dw hr grand­ her down put knee she her and on sit going to woman trying Another sunk shot. was exhausted being khala Havva Armenia, h cide cud e wr. h yug a ws ut killed just cold. with was fire stick get a man lit to he not there children young the body for mother’s The her order Leaving warm. in Shahin. fire get son a Havva’s light could to her children following manthe young a asked and son olwn hm N oe a se Slee kaa hr agtr and daughters her khala, Seltenet seen has one was No him. fire following the how saw even He back. looked he Then on. went rncide gtee aon te ie o e warm... get to fire the around gathered grandchildren ncne Seltenet nor Shahin neither mountains see could the he But descended Abdal-Gulably. and in way his continued he Then smoking. oaıa əə a GuestfromKhojaly var gələn Xocalıdan o te wr coe o h vlae arz Sdel bullets Suddenly Dahraz. village the to close were they Now h sod eoe iem. o wud e duhes Shovket, daughters her would How dilemma. before stood She av kaa a fo toe h hd en rvn u from out driven been had who those from was khala Havva Shahin said to his brother: "You go, I'll reach you". Javanshir Javanshir you". reach I'll go, "You brother: his to said Shahin s f hs po pol hd iapae i dr fr smoke... fire dark in disappeared had people poor these if As -231- -232- § u- ÖS o 1 VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Səriyyə Müslümqızı Səriyyə yetirilib. Amirova her hjl. She Khojaly. fevralın26-da 1992-dil olub. anadan da Əmirova 7, Yəgana Tevakkul glzl Tərcümeyi-halı YeganəTəvəkkül qızı nFbur 6 1992. 26, February on was born in 1985 in 1985 in born was 1985-ci ildə Xocalı­ ildə 1985-ci was 7 yaşında qətlə yaşında murdered in murdered a, süə et öü ualrnn öü qarşısın­ gözü uşaqlarının töküb neft üstünə raq, bağlaya­ ağaca orada aparmış, Əsgərana raqlıları ya­ erməni isə Təvəkkülü atası Yeganənin rirlər. hə­ Ermənilər keçinir. 7 yerindəcə dəyir. qızcığaz Yeganəyə yaşlı güllə açanda atəş Ermənilər onlar edəndə basqın Xocalıya yaraqlıları Erməni i gc Ygnnn ns Rym aqtə yeti­ qətlə da Rayam anası Yeganənin gecə min tutubmuş. ətəyindən qadının bir götürülən əsir ki­ tərəfdə, bir qadınlar ki, qarşısını ediblər onların tələb kəsərək ermənilər silahlı kəndi Dəhraz yaxınlığında qaçıblar. götürüb baş şəhərdən olub. da birlikdə ilə ailəsi gecəsi faciə 26-da, lın şilər isə başqa bir tərəfdə dayansmlar.Yeganə dayansmlar.Yeganə tərəfdə bir başqa isə şilər

üü oaı şqa km, eaə ə fevra­ də Yeganə kimi, uşaqlan Xocalı Bütün MÜQƏDDƏS YEDDİ RƏQƏMDİRMİ?

mayacaq. qal­ nə heç müqəddəs dünyada yoxsa lüdn or öü rmiə çevri­ lib. rəmzinə ölüm sonra Yeganənin ölmündən yaşlı 7 nəvəsi rəqəm min ədr Am Ətq xl üü hə­ üçün xala Əntiqə Amma qəmdir. Təvəkkülün yadigarı olan uşaqlan uşaqlan olan yadigarı Təvəkkülün əə ə ualrma getmir. qulaqlarımdan də hələ fəryadı yandım" Allah, "ay vəkkülün Tə­ ki, deyir xala Əntiqə nənəsi nənin alyb böyüdür. saxlayıb, aii Tvküü qyaaı Yega­ qaynanası, hadisənin Təvəkkülün şahidi, dəhşətli təsəvvürünə həmin sığmayan İnsan yandırmışlar. da .Bykə, şqa öldürməyin, uşaqlan ...Böyüklər, rə­ müqəddəs yeddi Ata-babadan indi Əntiqə xala qızı Rayanın və və Rayanın qızı xala Əntiqə indi

hy id i u t a re pue hm ih i ad un him burnt and oil with him poured tree, a to up him Ackheran. to tied Tevakkul They father Yegana's took Armenians armed The run also Not Khojaly. They attacked tragedy. men armed of Armenian the night when the city the in from 26 February on family her children. ears. When lap. woman's too. Raya mother prisoner Yegana's killed Armenians night That a spot. died just the girl onold years 7 snatching The Yegana. hit bullet the fired was Armenians other the in their men Yegana and blocked side one one. Armenians in stand to armed women the ordered Dahraz, and way village the from far eoe smo o dah o Atg kaa fe hr yas old years 7 her after khala Antiga for death of symbol a become el ta Tvku’ sra "y o! a brig" i i my in is - burning!" am I God! "My - scream grandmother Tevakkul’s Yegana's that low, tells -in mother Tevakkul's - tragedy khala indescribable Antiga that of witness The eyes. children's his before sacred death. Yegana's granddaughter oaıa əə var gələn Xocalıdan STE UBR7 SACRED? 7 NUMBER THE IS h fgr 7 s sce oe rm h acet ie. u i has it But times. ancient the from one sacred a is 7 figure The with together also was Yegana children Khojalian other Like ... At present Antiga khala is bringing up Raya's and Tevakkul's Tevakkul's and Raya's up bringing is khala Antiga present At . Edr, o' kl cide! tews, hr wl b nothing be will there Otherwise, children! kill don't Elders, ... us rm Khojaly from Guest -233- -234-

THEY WILL NEVER GROW VP Səriyyə Müslümqızı Səriyyə nun Həsənabad kəndində Həsənabad nun aeHsnbd Khojaly Hasanabad, lage deyil. məlum taleyi İndiyədək götürülüb. əsir yaşında 8 26-da fevralın il 1992-ci olmuşdu. anadan nFbur 6 19. He 1992. 26. February on prisoner taken was He town. was born in 1973 in the vil­ the in 1973 in born was pt date. to up was 1973-cü ildə Xocalı rayonu­ Xocalı ildə 1973-cü İsmayılov Vidadi Lətif oğlu IsmayilovVidadi Latifoglu Tərcü Tərcü mevi-halı i 9. His fate is unknown isfate His pa bilmir. Vidadi Aranzəmin-Pircamal, Tacir isə isə Tacir Aranzəmin-Pircamal, Vidadi bilmir. pa ta­ soraqlayır, Qardaşını gəlir. altına yolda­ körpünün kı magistral Ağ­ edib, istiqamətindəki tərk birlikdə dam-Xankəndi ilə yoldaşları ra- 3 saat gecə dələrində aeroportu Tacir olmur. bir-birlərindən Kətik qardaşların xəbərləri tutanda edib üz tərk meşəsinə Xocalını düş­ vuruşurdular. aeroportunda Xocalı mənlə isə Tacir qardaşı da, əi TrlrMhləi alnnyrəi post­ yerdəki adlanan Məhəlləsi" "Türklər dəki dərəsin­ Qala Vidadi 26-da vertolyotla Fevralın axırıncı qayıtmışdı. Xocalıya döyüş­ Gəncədən çiyin-çiyinə müşdü. Tacirlə qardaşı hadisələri başlayanda Qarabağ bilirdi. ata özünə Taciri daşı

BİRCƏ YADİGARI QALIBYADİGARI BİRCƏ .Vdd aaıı atı iimşi Byk qar­ Böyük itirmişdi. vaxtsız atasını ...Vidadi DÜNYADA BU

yil- digarı qalır. Atası övladının dünyaya dünyaya övladının Atası qalır. digarı əiii görmür. gəlişini Vidadinin də sonrakı taleyi məlum de­ taleyiməlum sonrakı də olmur. Vidadinin İçəridəki xəbəri eşidilir. səsi çöldəkilərdən güllə əsirlərin Çöldə ilə qundağı tüfəngin huşunu Vidadini başlayırlar. döyməyə dəfə bu dini Vida­ qızışıb, da daha Ermənilər xın. ki, yalvarırlar yaraqlılarına erməni yə itirdikdən sonra sürüyüb aparırlar. aparırlar. sürüyüb sonra itirdikdən bura­ da onu döyməyin, uşaqdır atasız Güla­ arvadı və Canan qırırlar. raraq Dəh- gəlir. istiqamətindən Naxçivanik rın yeznəsi Hüseyn və digərləri ilə ilə bu­ digərləri qolunu döyür, Vidadini və düşür. əsir Hüseyn yeznəsi onla­ rın Gülayə arvadı dayı, Canan ləri kəndçi­ Vidadi, yaxınlığında kəndi raz iaii Üvyə dı i qz ya­ qız bir adlı Ülviyyə Vidadinin .Dflrə akniə erməni Xankəndinə ...Dəfələrlə

aaııı bilirsənmi? yaşadığını began to beat him with the butt of the rifle. When Vidadi lost con­ lost Vidadi When rifle. the of butt the with him beat to began village the from far Not Nakhchivanik. of direction the but in Pirjamal, Aranzemin Tajir of direction the in moved Vidadi couldn't. wood, Katik of side "Turkler the to moved called and Khojaly place left people the the When in deresi, Gaya in enemy the to with Ganja ing from returned He Tajir. brother his with shoul­ fought shoulder he to began war der Garabagh the When father. his Tajir er uşaqlarına baş çəkməyə gəlmiş Keralayn Koks, Ülviyyənin harada harada Ülviyyənin Koks, Keralayn gəlmiş çəkməyə baş uşaqlarına WORLD int e hs agtrs birth. daughter's his see didn't n aot iais ae fate. later Vidadi's noth­ know about we ing And outside. those about nothing knew inside oners they time This furious. Let more became orphan. Armenians an is the . "He and But go". Janan Armenians: him armed broken. the was begged arm taken his Gulaya were and wife beaten others was and Vidadi Husein prisoners. brother-in-law his Vidadi, Dahraz, he but brother his find to tried He highway. Khankendi - Aghdam airport the left Tajir other. each about news without were brothers airport. Khojaly in Tajir brother his but block), (Turkish mehellesi" hned fr eea tms d yu nw hr Uvya lives?.. Ulviyya where know you do times, several for Khankendy coses hyto hmaa. iig a hadotie Te pris­ The outside. heard was Firing away. him took they sciousness on bridge the under came and midnight in 3 at friends his with fight­ was Vidadi 26, February On helicopter. last the with Khojaly oaıa əə vr us rm Khojaly from Guest var gələn Xocalıdan H I TE NY IN RM I I THE IN HIM FROM SIGN ONLY THE IS SHE A girl named Ulviyya lives now. She is Vidadi's sign. Her father father Her sign. Vidadi's is She now. lives Ulviyya named girl A broth­ elder his considered He untimely. father his lost ...Vidadi .Yu Crln Ck wo a vstd h Amna cide in children Armenian the visited has who Coks Careline ...You,

-236- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR 5 > : i f § i i 1 | | I I I I j j İ İ 1 j j İ İ _____ т й я 1 . Səriyyə Müslümqızı Səriyyə ndnomşu 1992-ciilin olmuşdu. anadan oğlu götürülüb, indiyədək taleyi indiyədək götürülüb, fevralın 26-da 17 yaşında əsir yaşında 17 26-da fevralın 26, 1992 in his 17 he 17 his in 1992 26, əu deyil. məlum Sayavush taken a prisoner. His fate is fate His prisoner. a taken unknown up today. up unknown 1975 in Khojaly. On February On Khojaly. in 1975 Biography Səlimov Xəzər Səyavuş Tərcümeyi-halı Salomov Khazar 1985-ci ildə Xocalıda ildə 1985-ci oghly | j | | f İ Щ р Й was

müəssisədə gecə elektrikdən qısa qapanma baş baş qapanma qısa elektrikdən gecə müəssisədə ed, əau ynrq lü Xzr na bala­ onda Xəzər öldü. yanaraq Səyavuş verdi, lr blə naı ör mh o na ölümün anda, o məhz ömrü insanın bəlkə olar, bilmək Nə adiləşdi. üçün Xəzər ölüm şahi­ ki, oldu faciələrin di anlamırdı. dəhşətli olduğunu qədər nə o sonralar ölümün Amma hələ və idi ca işlədiyi Gözətçi üzləşdi. ilə faciə ailə isə fə aaa elrn glr ə iə zlrn tapmır. üzvlərini ailə və gəlir Xəqani evlərinə girəndə qaçaraq Xocalıya yaraqlıları erməni ma Am­ gözləyin. məni olsa hadisə bir ki, tapşırır rə qardaşıXəzə­ Saraya, Nəzakətə, bacılan miləyə, anasıTa- Xəqani idi. növbətçi şöbəsində milis lı bitir? məqamda adiləşdiyi üçün onun born in born was .Aaı əauu gzəi ömrü Br də­ Bir görmürdü. gözləri Səyavuşun ...Atası VER SƏS SƏSİMİZƏ Fevralın 26-da Xəzərin qardaşı Xəqani Xoca­ Xəqani qardaşı Xəzərin 26-da Fevralın

Ermənilər onlan əsir götürüb Təzə- Təzə- götürüb əsir onlan Ermənilər əaəi Srn brxb Xzr sax­ Xəzəri buraxıb, Saranı Nəzakəti, gəzdirirlər. şəhəri gətirirlər, qoyub Xocalıya maşına Saranı bacısı kiçik Xəzə­ rin isə gün Ertəsi apanrlar. kəndə iigrr Snaemnlr Tamiləni, ermənilər Sonra görür. dini ə Xzrə ns Tmldn səs-so­ Tamilədən anası Xəzərlə dək indiyə­ Amma qurtulur. əsirlikdən ra Sa­ Nəzakətlə ayrılmır. ondan maşıb, cəsə­ həmkəndlisinin neçə-neçə Sara a yoxdur... raq sar­ boynuna Xəzərin Anası layırlar. əiə ə vr. .. verə. səs səslə...Bəlkə səsinə deyib "Xəzər" görsən, ...Ey qərib yolçu, dağılmış məzar məzar dağılmış yolçu, qərib ...Ey ь Nazaket and Sara escaped. But they had no news about Khazar and Khazar about news no had they But escaped. Sara and Nazaket their mother Tamilla... mother their mother His there. Khazar kept they but Sara, and Nazaket Armenians free countrymen. set fellow her of bodies dead of lot a saw Sara Armenians day, next The family. the of members the find couldn't he hr rs on Kaa' nc ad int at ih him. with part didn't and neck Khazar's round arms her threw city. the round her drove and car the to Sara sister little Khazar's put he Armenian but the running, When home came him. Khagany for Khojaly, wait entered men to Khazar armed happens brother and something Sara if Khagani Nazaket, that sisters Station. Militia Tamilla, mother Khojaly his in told duty on was Khagani brother Kaa". Myb h wl rsod o you. to respond will he be May "Khazar"... riay o hm Wo nw, a b a a' lf ed ut then, Khazar's 26 just February On ends life him? for ordinary man's becomes a death the be when became may knows, death the Who him. that for tragedies ordinary terrible many faced he But was. afterwards death the what understand didn't and then Khazar child little died. a wasand fire caught Sayavush guard. a as worked he where At night a short circuit from electric happened in the enterprise enterprise the in happened electric from circuit short a night At oaıa əə var gələn Xocalıdan ...Oh, you, traveler! If you see a destroyed grave, hail crying crying hail grave, destroyed a see you If traveler! you, ...Oh, EPN T A SUMMONS A TO RESPOND . Hs ahr aauh a bid Oc h fcd ih tragedy. with faced he Once blind. was Sayavush father His ... Guest from Khojaly from Guest -238- THEY WILL NEVER GROW UP Səriyyə Müslümqızı Səriyyə 26-da 14 yaşında itkin düşüb. 14 itkin yaşında 26-da IIfevralın 1992-ci olmuşdu. her fortune.her that time no information about information no time that was Khojaly. in 1978 in bom was deyil. məlum Taleyi indiyədək On February 26 in 1992 he 1992 in 26 February On 1978-ci ildə Xocalıda anadan Xocalıda ildə 1978-ci AslanovaElnare Tofiq qızı AslanovaBnara Tofig gizi Biography Tərcümevi-halı rsnro a. Since war. of prisoner nıqlı, kədərli səsi ilə Bakı məktəblisi, 20 yanvar yanvar 20 məktəblisi, Bakı ilə səsi kədərli nıqlı, yə qoynunda gəzdirir. "Balamın iyini bu kağız kağız "-deyir. bu alıram iyini "Balamınparçasından gəzdirir. qoynunda yə məktub­ boyda əl yazdığı qardaşına olan mətdə nnn iq ttlu, üüü sancmışdı. sümüyü tutulmuş, nitqi Ananın sığınıb, köksünə anasnın evlərində Hətta muşdu. ya­ də Elnarə keçirilirdi. tədbir bağlı Yanvarla əədn brt aı açsm əzizləyə-əzizlə­ parçasım kağız ibarət iki vərəqdən həmin xala Mariya anası ki, ildir 14 Düz dur. gecəsində şəhid olmuş Larisa Məmmədovaya dol­ Məmmədovaya yaşla gözləri Larisa İri söyləmişdi. şer edilmiş həsr olmuş şəhid gecəsində "kaş məndə Larisa kimi şəhid olaydım”-demişdi. olaydım”-demişdi. şəhid kimi Larisa məndə "kaş ƏD ƏİƏ ÇİÇƏKLƏR... GƏTİRƏN DƏRD MARIYA XALAYA MARIYA .Odn aia qln eaə e hri xid­ hərbi şey yeganə qalan yadigar ...Ondan 1991-ci ildə Xocalıdakı 1 saylı məktəbdə 20 20 məktəbdə saylı 1 Xocalıdakı ildə 1991-ci

ə əə atra a tp imr Xo­ bilmir. tapa da, axtarsa qədər Nə yol­ arasındakı Əsgəran Naxçıvaniklə yetirdilər. qətlə nı balası­ Xocalı neçə-neçə yaşda Larisa əd əii. laə əöşlr çox bənövşələri Elnarə üstünə dərdinin gətirir. xalanın dərd Mariya də bənövşələr gələndə boynubükük yaz dibindəki il kol Hər əzabdır. gün hər düşür. itkin isə Elnarə yaşayır. həyatı Ermənilərin çatır. gəlib tək-tənha Ağda­ ma Tofiq çıxan ilə qızları calıdan itirir. qızlarını Ata düşür. atışma bərk gedəndə, istiqamətinə Şelli keçib dan qaçdı. meşəyə götürüb da onları üçün etmək xilas Elnarəni Sevinclə qızları əsgərləri erməni günündə fevral bir əlinə keçən Sevinc dəhşətli bir əsirlik əsirlik bir dəhşətli Sevinc keçən əlinə Aradan cəmi 2 il ötdü. Çovğunlu Çovğunlu ötdü. il 2 cəmi Aradan Balası itkin düşmüş ana üçün ötən ötən üçün ana düşmüş itkin Balası 1992-ci il fevralın 26-da Tofiq Tofiq 26-da fevralın il 1992-ci o foe, eas a lwrs ie s short...". is life flower's a because fiower, you hs fiowers. those and more grows suddenness aunt's Mariya spring Every unbearable. date. to up Elnara about information no is There oe hn h se h voes n h gas Bcue laa loved Elnara Because grass. the on violets the see she when more life. prisoner unbearable had soldiers Armenian by prisoner taken them. find couldn't he daughters, his for looked he As daughters. his ahr eund o gdm ihu hs agtr. eig h was who Seving daughters. his without Aghdam to returned Father lost had Father shooting. hard began there Shelli the to cross going they and as way Askeran and Nakhchivanik away Between run forest. and them the save to the of aim the with Elnara and Seving ters as children many killed diers had Mother Larisa". as say. martyr to a word were no I if wish I "Mummy, crying January and about Larisa Mamadova. Her big eyes were full of of full were 20 eyes of big martyrs Her the Mamadova. about voice Larisa sad about her and with January poem meeting a that at And said January. Elnara 20 school about the at meeting Khojaly held in was 1991 1 In number paper". this from daughter my of er. fe ta meig h ebae hr ohr n si with said and mother her embraced she meeting that After tears. smell the feel can "I says, she and years paper 14 this been has saved It mother army. her the that in was who brother his to wrote she mur: sevirmiş. That song don't allow her to bear to this tragedy: "I couldn't call couldn't "I tragedy: this to bear to her allow don't song That o h mte wo a ls hr agtr eey a i the is day every daughters her lost had who mother the To Larisa Mamadova. On February 26,in 1992 To.g took his daugh­ his took To.g 1992 26,in February On Mamadova. Larisa sol­ Armenian day February cold of one in later years two a In h ol tig wih e a lf atr e, a a etr which letter, a was her, after left has he which thing, only The O mahnı da bir yandan bala yarasının qaysağını bərkiməyə qoy­ bərkiməyə qaysağını yarasının bala yandan bir da mahnı O var gələn Xocalıdan ORWT MRY KHALA MARIYA TO SORROW BROUGHT WHICH FIOWERS THE Mn əə ü dmri, üü ör a olur..." az ömrü gülün demirdim, gül sənə "Mən Cuest from Khojaly from Cuest

-239- -240- ONLAR HİÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Səriyyə Müslümqızı Səriyyə 26-da 16 yaşında Xocalıda 16yaşında 26-da fevralın il 1992-ci olmuşdu. qətlə yetirilib. qətlə Əzizbəyov rayonunda anadan rayonunda Əzizbəyov 26, 1992, when she when 1992, 26, trict Azizbeyov of Armenia. of Azizbeyov trict dis­ the in 1976, in born was Ermənistanın ildə 1976-cı She Biography Orucova Məlahət Əll qız Omjova Məlahət Ali gizi was killed on February on killed was ailəsi əvvəlcə Naxçıvana, sonra Şuşaya, axırda axırda Şuşaya, sonra Naxçıvana, əvvəlcə ailəsi inn ubn oldular. qurbanı fa­ ciənin da burada Elə gətirmişdi. pənah Xocalıya isə hətin, qızı Natəvanın qətlə yetirildiyini gözləriy- gözləriy- yetirildiyini qətlə Natəvanın qızı hətin, ə öə Nb Ouo hmn eəi eə xatır­ belə gecəni layır: həmin Orucov Nəbi görən lə u kmnii oi Hsyou - nfrə gə­ nəfərlə 3-4 Hüseynovu Tofiq komandiri batalyo­ nun özünümüdafiə Xocalıda çəkirdik. keşik ə ədk Əgrna Xnədn gdn ma­ gedən Xankəndinə Əsgərandan gəldik. nə fabriki­ toxuculuq götürüb, adamları Zirzəmidəki söylədi. edildiyini işğal Xocalının O, gördük. lən adamlara gizlənən zirzəmisində kişinin Cəlil ilə dhəl fcəi cnı aii bcs Məla­ bacısı şahidi, canlı faciənin dəhşətli O ...Dədə-baba yurdlarından qovulan Orucovlar Orucovlar qovulan yurdlarından ...Dədə-baba DEYİRLƏR QOVUŞUQDU""QAN - Hava hələ işıqlanmamışdı. Bir neçə silahlı silahlı neçə Bir işıqlanmamışdı. hələ Hava -

16,

ı

oaı aii iaxn Allahverdiyev Ziyadxan idi. sakini Xocalı dolu meyidlə düzənlik o üzündəki Yolun istədik. keçmək yolu gistral iə fbii ii l gr qayıtdıq. gördük geri gələndə yanına ilə çayının Xocalı içi fabrikin nidən ye­ Biz çıxmayaq. düzənliyə ki, dedi idn alğ trfglrə. i ev­ Fin gəlirlər. tərəf çaylağa dindən kən­ Qaçqınlar Xocalının əsgərlər ki, idn ıa gləə qn fışqırırdı. qan güllədən çıxan kürə­ aldı.yimdən dəyib Qolumdan mühasirəyə başladı. Atəş bizi silahlıları ni ermə­ çatanda məhəlləsinə III lərinin uuu trb hsr söykənmişdim. hasara itirib, Huşumu ə iəi bğn. eilr bz ol­ biz Meyidləri bağınr. dirəyib mə sinə­ avtomatını əsgəri sinəmə ennəni çökən ki, gördüm açanda Gözümü uuu ei oaıa s-sə yığdı­ üst-üstə otağına evin duğumuz aiəid çxu ül yrlr var yaraları güllə çoxlu qarın nahiyəsində Məlahətin meyidlərin Bacım da idi. yoldaşım arasında Həyat lar. l aoead s o a dream. a not is aforesaid all e soah Mlhts n m duhe Ntvns lo mixed. blood Natevan's daughter my and Melahet's stomach. her u o m cetad eln a o o i voice... his of top at yelling and chest my on gun loaog h edbde m itrMlht a a o fhls in holes of lot a had Melahet sister my dead-bodies the among also I opened my eyes, I saw an Armenian soldier pressing his machine machine his pressing soldier Armenian an saw I eyes, my When opened fence. theI against leaned I Fainting wound. my from spurting e htig y r wn ot hog m sole-ld. lo was Blood shoulder-blade. my through bul­ out went The arm shooting. my houses began hitting Finish let They of us. encircled quarter III Armenians the armed reached the we as soon As river-bed. ilg "ahilr (uiie) f hjl ad on twrs the towards going and Khojaly of (Fugitives) "Gachginlar" village e ece te ie Koay w sw h slir oig rm the from When coming mill. soldiers the the saw we through Khojaly, again river returned the We reached we plain. us the advised to Allahverdiyev go to Ziyadkhan not dweller Khojaly The bodies. aig h pol fo te aeet e ae o h txie mill. textile the to came we basement the from people the Taking e atd o rs te iha laig rm sea to Askeran from leading highway dead of full was the road the of side next the cross on plain The to Khankendy. wanted We Khojaly. of occupation the about us told He men. 3-4 with coming a te omne o Koay efdfne atlo Huseinov battalion self-defence Khojaly of we commander men some the With saw yet. dark was It ... so: night that remembers ee urig h pol wo ee iig n ai' bsmn. We basement. Jalil's in hiding were who people the guarding were eae, e duhe Ntvn ee udrd ei Orujov, Nebi murdered were Natevan daughter her Melahet, hr se eae vci o h tragedy. the of victim Just Khojaly. a in last became at she Shusha, there in then Nakhchivan, in shelter took iəlr s yx deyil... yuxu isə nilənlər d. əaəl qzm aəaı qn brbrn qarışmışdı. bir-birinə qanı Natəvanın qızım Məlahətlə idi. They piled up corpses in the room where we were. My wife was wife My were. we where room the in corpses up piled They .Teei a aig Bodi onn" Bt nyi ra. But dream. a in only But isjoining". "Blood saying a is ...There y-ins o uhado taey wo a hw i sister his how saw who tragedy, unheard-of of Eye-witness ... Having driven out from their native land, the Orujov's at first first at Orujov's the land, native their from out driven Having ... IT IS SAID THAT "BLOOD IS JOINING" IS "BLOOD THAT SAID IS IT oadngln var gələn Xocahdan .Bzəd "a qvşqu dyrə. ma uua B söylə- Bu yuxuda. Amma deyirlər. qovuşuqdu" "qan ...Bizlərdə ” Guest from Khojaly from Guest -241- -242- THEY WILL NEVER GROW UP : Səriyyə Müslümqızı Səriyyə I I | Gulmira-3. \ Xocalıda anadan ol­ anadan Xocalıda qızı qətlə yetiriliblər. qətlə 5, Aysel 26-da fevralın 1992-ciil muşdular diyəva GCılmirə Murad Murad qıs Gülmirə isə 3 yaşında 3 isə Gülmirə Murad Both were born in born were Both Gulmira hjl. oh were Both Khojaly. killed on February 26, February on killed 1987, 1987, 92 Aslws5 but 5,was Aysel 1992, isə 1989-cu ildə 1989-cu isə Mehdiyeva Aysel Biography: Tərcümeyi-hallan Məhdiyəva Aysəl Mehdiyeva gizi-born in gizi-born br n 1989. in -born 1987,

Məh-

calıya gətirib çıxarmışdı. Oğlü dünyaya gələndə gələndə dünyaya Oğlü çıxarmışdı. gətirib Xo­ calıya kişini Şəfa babaları Tale idi. tayfasından şar

eə xatırlayır: belə çat­ ki, çatmadı madı... muradına baba Şəfa Amma du. yı Ayseli, mən isə 5 aylıq oğlum Arzunu götür­Arzunu oğlum aylıq 5 isə mən Ayseli, yı də mən ,da Uşaqlar qalxmadım. evə Heç xardı. qoymuş­ Murad adını deyib, çatdım" "Muradıma müşdüm. Dəstəmizdə 150-dən çox adam var idi.var adam çox 150-dən Dəstəmizdə müşdüm. da­ Şəfa Qaynatam tutduq. üz meşəyə ayaqyalın şrma, əəə, əəə myll dl idi. dolu meyildlə təpələr dərələr, Aşırımlar,

yel Gliəi aabbs dyşə Af- döyüşkən ata-babası Gülmirənin Aysellə DİNLƏMƏK DƏ... DİNLƏMƏK ÇƏTİNDİR, DA DANIŞMAQ Mrd ota qydb bz zrəiə çı­ zirzəmidən bizi qayıdıb, postdan -Murad Nanə anası qızcığazların gecəni müdhiş O Fevralın 26-sı sübh çağı Naxçivanik yaxın­ Naxçivanik çağı sübh 26-sı Fevralın ııd mşn ouu edk Dəstəmizdən keçdik. yolunu maşın lığında əi ütn uadm i qy ül ona güllə qoy ki, uzandım üstünə pəmin gə­ BTR Bir qalmışdı. sağ adam sayda az o, əə dəysin. mənə yox, kör­ sıxıb sinəmə Arzunu Mən uzanın. rə ki,ye­ qışqırdı Murad kəsdi. yolumuzu lib, lnə i yrə lk Azn d sinəmə da Arzunu ölək. yerdə ki, bir gəldim yanma öləndə onun sürünə-sürünə açan­ atəş da Murada tutdular. atəşə bizi şüb, eə səid. ma eə imd. Şə­ bilmədi. isə deyə Nə Amma uzatdı. istəyirdi. tərəf demək mənə əlini öldürdülər. anda Muradı Son uzandım. üstünə sıxıb ı. rəiə bz əi gtrb Əsgərana götürüb, əsir bizi Ermənilər dıq. sağŞahnaz aylıq qalmış­ 5 həmyerlim Roza,Arzu, bacım oğlum mən, dəstədən 150 nə­ fərlik öldürdülər. də Ayseli və dayını fa prıa. gnə sna zd olunduq.Elman azad dostuqu- Muradın sonra Gülmirəni Qızım gündən 2 apardılar. T-ə emn slhıa yr tökülü- yerə silahlılan erməni BTR-dən

e eyes. her er-unn fts ae eoe i wf Nn' tl wt tas in tears with tale Nana's wife his become have fates heart-burning Armenians... ing my daughter Gulmira tried to save her. But both were killed by killed were both But tak­ her. save Elman to tried friend Gulmira Murad's daughter free. my set ing were we later days 2 Askeran. hha hd uvvd Amnas ok s rsnr ad rv to drove and prisoners us took Armenians survived. had Shahnaz y itr oa m 5 ots l sn ru n vlae man village and Arzu son old months 5 my Roza, sister my ild I hs at rah e tece hs ad t m. e re to tried He me. to was couldn't... hands his but Murad something, stretched down. say he lay breath I last his tightly In Arzu killed. Pressing him. with together rm bullets. from ua ws lo iig Caln I ae i coe I ihd o die to wished I close. him came I Crawling firing. also was Murad could save. Suddenly an armoured car barred our way. Murad Murad way. our him save to barred intending Arzu over car down lay I armoured down. lie to an us shouted Suddenly save. could 6 a dw w pse te iha na Nkciai. ey few Very Nakhchivanik. near highway the passed we dawn at 26, 5 months old son Arzu. We were more than 150. Everywhere Everywhere 150. than more February were On corpses. of We full were hills and Arzu. valleys passes, mountain son old months 5 basement. I didn't go upstairs. The children and I began running running my and began Aysel took I dayi and Shefa father-in-low children My The wood. the towards upstairs. go didn't I basement. a bm aig " hv atie m object"... my attained have "I saying: bom was hi gadahr hf ksi a cm t Koay We hs son his When Khojaly. to that come so had destined kishi was Shefa It grandfather tribes). their Turkic ancient the of (One Afshars dər ağırdır... dər ürək parçalayan taleyi beləcə həyat yoldaşı Nanənin göz yaşlan yaşlan göz Nanənin yoldaşı dönüb. həyat nağıla içərsində beləcə taleyi parçalayan ürək mişdilər... aıaaı, ia emk səə ə ə iiii rəiə əl yetir­ qətlə ermənilər ikisini hər də istəsə etmək xilas alıb,cağına t s o hr t lse t ti soy s el s o tell... to as well as story this to listen to hard too is It Brave Murad from the bellicose tribe Afshar and his daughters' daughters' his and Afshar tribe bellicose the from Murad Brave hf dy ad ye wr kle to Ot f 5 mn ny I, only men 150 of Out too. killed were Aysel and dayi Shefa Mrd aig eund rm h ps to u ot rm the from out us took post the from returned having Murad - aa eebr ta tril ngt so: night terrible that remembers Nana Aysel and Gulmira's forefathers were from the bellicose tribe of of tribe bellicose the from were forefathers Gulmira's and Aysel OH OTL N ITN R HARD ARE LISTEN AND TELL TOBOTH . B nğl dnşa n qdr əidrə dnəə br qə­ o bir dinləmək çətindirsə, qədər nə danışmaq nağılı Bu ...... Döyüşkən Afşar tayfasının döyüşkən oğlu Murad və qızlarının qızlarının və Murad oğlu döyüşkən tayfasının Afşar ...Döyüşkən var gələn Xocalıdan h amd rein gt f te rord a ad ie us. fired and car armoured the off got Armenians armed The ~ Guest from Khojaly from Guest -243- -244-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR Səriyyə Müslümqızı Səriyyə nFbur 6 19. He 1992. 26, February on hned. He Khankendi. was4 oglu. qətlə yetirilmişdir. qətlə lu ci il fevralın 26-da 4 yaşında 4 fevralın il ci 26-da 1992- olmuşdu. anadan də 1988-ci ildə Xankəndin­ ildə 1988-ci Biography Valiyev Ağasif Zakir Veliyəv AğasifZakir oğ­ Bom in Bom years old years / was 8, in 988, , killed i fcə eəii eə xatırlayır: belə gecəsini faciə min

daya salmışdı. Anası qonşularla çox mehriban mehriban çox qonşularla idi. Anası salmışdı. daya n öəd ğsfmhiiQyə aaa Sev­ xalaya, Qiymət mehrini Ağasif də görə Ona ai­ gənc sakinləri evlərin Bu tikilirdi. evlər yeni qurtardım"-demişdi. balamı da, yansa əə luudn əi əəld şqyx idi. yox uşaq məhəllədə həmin olduğundan, lələr ni qucağına alıb, "şükür sənə Xudaya, ev-eşiyim ev-eşiyim Xudaya, sənə "şükür alıb, qucağına ni körpəsi­ Nazilə anası Ağasifın qovulanda dindən Xankən­ gözləyərdi. gəlişini oturub, ağzında nın eə, n ed tpaad mys lr qapı­ olar, məyus tapmayanda evdə onu gedər,

ühş eəi şhd Sva əioa hə­ Kərimova Sevda şahidi gecənin Müdhiş ə, or ə a verdi? baş nə sonra Bəs, Ağasifgilin Xocalıda yaşadıqları məhəllədə məhəllədə yaşadıqları Xocalıda Ağasifgilin Qapıbir qonşuları Qiymət xalagilə tez-tez tez-tez xalagilə Qiymət qonşuları Qapıbir ÜYNN NAl ŞĞ ... UŞAĞI ADl ƏN DÜNYANIN

dülər. aı ə ai şğyı Oud o gör­ çox da Onu uşağıydı. adi ən yanın əa, i d sdc yşmq lazım yaşamaq sadəcə də bir həyat, idi... ox, aiə vardı... vahimə qorxu, ıdn eəd Nzln uu, sarışın uzun, Naziləni keçəndə ya­ nından cəsədlərinin oğlunun və Nazilənin alndn aıı. ğsfn sifətində Ağasifın tanıdım. saçlanndan məscidində Ağdam axtarırdım. yidlərini me­ atamın anamın, Mən yetirmişdilər. Onları Naxçıvanik yaxınlığında qətlə qətlə yaxınlığında Naxçıvanik Onları qaçmışdı. meşəyə Nazilə götürüb, gecədə Ağasifı oğlu müdhiş O ki... idi uşaq sakit qədər O getmişdi. yuxuya nındaca umdq Tkə ğsf nsnn ya­ anasının Ağasif Təkcə yummadıq. ə ıımşı. əəə ii gözümüzü kimi Səhərə yığışmışdıq. lə atəşinə tutmuşdular. Hamımız Ağasifgi- Hamımız tutmuşdular. atəşinə Adi insan ömrü. Çünki, Ağasif dün­ Ağasif Çünki, ömrü. insan Adi u üyd Aaiə o sft dinc sifət, xoş Ağasifə dünyada Bu Fvaı 2-ə oaıı o, qrad top, Xocalını 25-də -Fevralın hnvr e olnt id e a hm h bcm sd Stig at Sitting sad. became he home at her find couldn't he Whenever t so: it then? happen did what Well, Sevda. families, and young were houses these of dwellers the As built. being burnt was house baby". my my save that could matter I but doesn't thanked It baby God. her you taking "Thank khala God: out Nazila driven mother were they his When Khankendi came. she from till wait to used he door the ny gsffl ale na hr ohr H ws o ue child... quiet so awake. was remained He we mother. her near morning asleep Till fell house. Agasif Only Agasifs in gathered all khala Giymat loved Agasif So, block. this in children no were there aet' ed ois I a Nzl' ad e sns ope in On corpses hair. fair son's terror. and long fear her was her there for and face Nazila Agasifs Nazila's recognized saw I my I mosque. for Aghdam seeking bodies. was I dead Nakhchivanik. parents' from far not murdered were i a hne o live... to chance a him a oe fte riay hlrn n h wrd Bt hy int give didn't they But world. the in children ordinary the of one was oaıa əə var gələn Xocalıdan NTE WORLD THE IN CHILDREN ORDINARY THE OF ONE The eyewitness of the terrible night Sevda Karimova remembers remembers Karimova Sevda night terrible the of eyewitness The khala. Giymat neighbor next-door their to go to used often He That terrible night Nazila taking her child ran to the wood. They They wood. the to ran child her taking Nazila night terrible That We grads. and cannons with fired was Khojaly 25 February On - were houses new lived, Agasif where block, the in Khojaly, In gsfnee ol a id ae n paeu life. peaceful and face kind a only needed Agasif He needed only to live an ordinary human life. Because Agasif Agasif Because life. human ordinary an live to only needed He Guest from Khojaly from Guest

-245- -246-

THEY WILL NEVER GROW UP Səriyyə Müslümqızı Səriyyə Xocalılar onu Nişanə adlandı- Nişanə onu Xocalılar nə soyadı, nə adı, Nə zaqmı? lə yetirilib.lə qət­ yaşında 5 fevralınil 26-da Xocalı­ Xocalınınnişanəsi. nr, də valideynləri bilinən cocuğa. bilinən valideynləri də aaaa lud. 1992-ci olmuşdu. anadan da unm, o aet. The parents. nor surname, name, her Neither her: about known is Nothing her? for murdered on February 26, February on murdered (sign). Nishana her call Khojalians was 1992. She was only 5. only was She 1992. Bingraphy Shall we write a biography a write we Shall Ona tərcüməyi - hal ya- hal - tərcüməyi Ona Tərcü mevi-halı oni hjl. She Khojaly.in born A ino hjl. She Khojaly. of sign Nişanənin qəbri qoşadır. 14 ildir ki, Gülmirənin Gülmirənin ki, ildir 14 qoşadır. qəbri Nişanənin ğazların qəbri üstünə tər qərənfillər düzür... qərənfillər tər üstünə qızcı­ qəbri uyuyan qoşa ğazların məzarda xanım Nanə anası yei ə öldürmüşdülər. də Ayseli Ermənilər Xocalı. Nişanə biri o Mehdiyeva, zı İki gətirmişdi. Mustafayev Çingiz telejumalist 1992- Cəsədini bilinmir. indiyədək qalıbmı, mü, heç Onu çıxardılar. gözlərini kəsib, başını nin Gülmirənin atası Muradı, babası Şəfanı, bacısı bacısı Şəfanı, babası Muradı, atası Gülmirənin qı­ Murad Gülmirə Biri idi. uşaqlan qız yaşlı az mərhum meşəsindən Kətik 26-da fevralın il ci ölüb­ anası atası, Qızcığazın bilmədi. tanıya kim was Bakıdakı Şəhidlər Xiyabanında Gülmirəylə Gülmirəylə Xiyabanında Şəhidlər Bakıdakı əi eəemn aallr 5yşı körpə­ yaşlı 5 yaraqlıları erməni gecə Həmin İ ÖP VAR... KÖRPƏ BİR BU MƏZARDA BU

orait hni Msaae. They Mustafayev. Chingiz journalist ooy nw i te or ils par­ girl's poor the if knows Nobody ee2 itegrs GulmiraMurad gizigirls: little 2 were TV late the by 1992 26, on Katik of February wood the from brought was body Her not. or alive were ents her.recognize could one No punched eyes. and her head girl's poor the cut iiəi olmayacaq! kiridəni ağlasa, oyanıb var, körpə bir məzarda etmirsən? üsyan dünyaya bu haray çəkib, niyə məzar, adsız itib-batan də ht ih te re Armenians armed the night That THE BODY OF A CHILDAOF BODY THE LIES HERE danışın...Bu asta az bir İnsanlar, içərisin­ qərənfillər rəngində Qan

fse ae u, h wl hv n oe o ote her. soothe to one no have will she up, wakes she If world? the to sorrow your declare and cry don't you why graves... adjoining these on coronations fresh Mehdiyeva and Gulmira's father Murad, grandfather Shefa and her her and Shefa grandfather Murad, father Gulmira's and Mehdiyeva hybn (atr' vne i Baku. in Avenue) (Martyrs' Khiyabani AYSEL. sister The unnamed grave being lost under the bloody red carnations, carnations, red bloody the under lost being grave unnamed The epe Pes, pa n lw oc.. cid s leig there. sleeping is child A voice... low a in speak Please, People! puts khala Nane mother Gulmira's that years 14 already is It Xocalıdan gələn var Guest from Khojaly from Guest Shehidler in adjoining are grave Nishana's and Gulmira var gələn Xocalıdan -247- -248- ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR İ İ I I Səriyyə Müslümqızı Səriyyə 1 I s aıd ti üü. Taleyi in- düşüb. itkin yaşında kəndində anadan olmuşdu. anadan kəndində məd oğlu diyədək məlum deyil. məlum diyədək oto eray2, 1992 26, February on lost 92c lfvaı 6d 18 il fevralın26-da 1992-ci Mammad oglu unknown up to date. to up unknown when he when 1974 in Khankendi in 1974 Şahverdiyev Vüqar Məm­ Tərcümeyi-halı Biography ShahvərdiyevVugar was 1974-cü ildə Xan­ ildə 1974-cü 18. His fate is His 18. was born in born was . ermənilər yandırdıqdan sonra Xocalıya pənah pənah Xocalıya sonra yandırdıqdan evlərini Xankəndindəki ermənilər idi. çağı oğlan da rının bacardığını etmişdi. Özü isə şəhərdən çıxmağa çıxmağa şəhərdən isə Özü etmişdi. bacardığını gətirmişdilər. e was He a aılr, şqaı oaıa çxra üçün çıxarmaq Xocalıdan uşaqları qadınları, da ni vurub sındırmışdı. Elə yaralı halda onu əsir əsir onu halda yaralı Elə sındırmışdı. vurub ni atdığı yaraqlılarının Erməni tapmamışdı. macal uc df grnə d ou. orlr Vüqarı Sonralar olub. də görənlər dəfə nuncu dirsəyi­ dəymiş, qoluna onun biri güllələrdən heç kim görməyib, indiyə qədər ondan xəbər- xəbər- ondan qədər indiyə görməyib, kim heç so­ onu Əsirlikdə aparıblar. Əsgərana götürüb, tryxu. ə əi əi, ə ə sorağı... də nə gəlir, səsi Nə yoxdur. ətər

Ə Əİ Əİ,N SORAĞI NƏ GƏLİR, SƏSİ NƏ Qarayanız, ortaboylu bir oğlan idi. Elə arzula­ Elə idi. oğlan bir ortaboylu Qarayanız, Fevralın 26-da yüzlərlə xocalılı kimi Vüqar Vüqar kimi xocalılı yüzlərlə 26-da Fevralın ...Bu da yarımçıq qalmış bir ömrün hekayəti... ömrün bir qalmış yarımçıq da ...Bu

o. e a a hs luihn age. flourishing his at was He boy. fe Amnas un ter os in house their burnt Armenians After hned te hd ae rfg in refuge taken had they Khankendi Khojaly. chance to leave the town. One of the of One town. the leave to chance of out children and women take best histo did Vugar Khojalians, other ae a rsnr n die to driven and prisoner a taken wounded wasbeing He elbow. his ken bro­ armand his a hit bullets Armenian hadn't himself he But Khojaly. sea. soy os ht someone that goes story A Askeran. date... o n hd en i. o es p to up news No him. seen had one no Butlateron captivity. in him seen had He was a dark and medium height height medium and dark a was He On February 26, like hundreds of of hundreds like 26, February On NO TIDINGS NO ki... aii xatırlayırlar. Zahidi ad, as lsu aıı şdn kimi eşidən adını Klossun Hans xanda, çıxmayıb. tehza ilə "boyevik"-deyərək təhqir təhqir "boyevik"-deyərək edirmişlər. ilə tehza is­ döyür, çırpır, divara Zahidi raqlıları Ordunun paltarı olduğundan erməni ya­ erməni olduğundan paltarı Ordunun ə ii ai sğ lb Ənnə Milli Əynində 3- olub. sağ martın Zahid kimi nə il 1992-ci görə dediklərinə lər. Əsirlikdən azad edilən qadınların qadınların edilən azad Əsirlikdən lər. srid emnlr n qtə yetirir­ qətlə onu ermənilər Əsirlikdə üüai btlouu əgr idi. əsgəri batalyonunun nümüdafiə özü­ Xocalı Yelmar atası Zahidin rülür. əəi səa yxnııd əi götü­ əsir yaxınlığında Əsgəran nəfəri i mşsn ü ttn ətnn 5 əəidn 11 nəfərindən 25 dəstənin tutan üz meşəsinə tik məcbur olmuşdu. Fevralın 27-də sübh tezdən Kə- Kə- tezdən sübh 27-də Fevralın olmuşdu. məcbur ri işğal edəndən sonra o, da Xocalını tərk etməyə etməyə tərk Xocalını da o, sonra şəhə­ edəndən işğal ri Ermənilər daşıyırdı. patron əsgərlərinə nun üə knlüəə ə zn mdfə batalyonu­ müdafiə özünü və könüllülərə yüşən emrm - demişdi. - qoyub "Atamı getmərəm" minməmişdi. özü Amma dirmişdi. ə əə hri etloa eə aıı uaı min­ uşağı qadını, neçə vertolyota hərbi gələn də i ii ödl, aaıl, ül oln idi. oğlan güclü yaraşıqlı, gövdəli, iri di. a əəi əiə ə n "ls" ei səsləyər­ deyib "Kloss" onu də Qənirə nənəsi ta ...Ondan xatirələrdən başqa nə qalıb qalıb nə başqa xatirələrdən ...Ondan ni ə oaıa mşu flə ba­ filmə məşhur xocalılar də indi xəbər Zahiddən ərzində illər Ötən ai fvaı 2-a emrəəi iaa dö­ binada beşmərtəbəli 26-da fevralın Zahid oaıa xrnı əə 92c i fvaı 13- fevralın il 1992-ci dəfə axırıncı Xocalıya aılr ou Kos ei aıadlr Hət­ çağırardılar. deyib "Kloss" onu Yaşıdları ÜMŞ "KLOSS'U DÜŞMÜŞ XOCALININ İTKİN XOCALININ oaia əə var gələn Xocalidan

eray2, 92 H was He 1992. 26, February Khojaly. He was lost on was lost He Khojaly. oglu 18. His fate is not known yet. known fatenot is His 18. deyil. Taleyi məlum indiyədək şüb. dü­ 18itkin yaşında lın26-da lu dan olmuşdu. 1992-ci il fevra­ 1992-ci olmuşdu. dan 1974-cü ildə Xocalıda ana­ Xocalıda ildə 1974-cü Abdulov Zahid Yelmar

Əbdülov ZahidYelmar oğ Tərcümeyi-halı was Guest from Khojaly from Guest born in 1974 in 1974 in born

-249- -250- THEY WILL NEVER GROW UP cpe t Koay n rray 3 19. u h dd o gt n "I on. get not did he But 1992. 13, Frbruary on young Khojaly strong to and icopter handsome stately, was He "Kloss". him called man. He helped so many women and children to get on the last hel­ last the on get to children and women many so helped He man. teers and soldiers of the self-defense battalion who were fighting in in house. fighting were who one-storied battalion self-defense the of soldiers and teers said. he father"- my leave won't uniform on the armed Armenians struck him against the wall, beat beat wall, the against him struck Armenians armed the on uniform captivity from released being women of words to cap­ in him According murdered tivity. Armenians battalion. Katik self-defense the Khojaly towards of going were who men 11 dawn at 27, February n clig i "oei" slir isle him. insulted (soldier) "boyevik" him calling and Army National the had he As alive. was Zahid 1992, 3, March till soldier the was Yelmar father Zahid's prisoners. taken were wood er h nm Hn Kos hy eebr Zahid. remember they Kloss Hans name the hear Səriyyə Müslümqızı Səriyyə OT KOS O KHOJALY OF "KLOSS" LOST His teenagers used to call him "Kloss". Even his granny Ganira Ganira granny his Even "Kloss". him call to used teenagers His n eray 6 Zhd a cneig atigs o u volun­ our to cartridges conveying was Zahid 26, February On ewsolgdt ev h onatrAmnasivddi. On it. invaded Armenians after town the leave to obliged was He p o ae weee te hjlas ac te aosfl and film famous the watch Khojalians the him. about news whenever any date, to heard Up haven't we years passed the During üü aıa qoydu! yarıda rünü lə yacışına düşdü və bu yağış onun öm­ onun yağış bu və düşdü yacışına lə gül­ Amma arzulayırmış. yağışı gül dən nhd əödrlnəi aaıd idi... arasında öldürülənlərin də Anahid ü br imn iə sr götürdülər. əsir isə qismini bir dü, ıa. ətd oalrn i hsəi öl­ hissəsi bir olanların aç­ atəş Dəstədə dılar. dəstəyə həmin ermənilər Bir­ dən gəlirdi. dəstə olduğu Anahidin ca uşaq­ və bacama Mən çıxdı. yaraqlıları ferması­ donuz yolundakı Naxçivanik ları kolun dalında gizlətdim. Arxamız- Arxamız- gizlətdim. dalında kolun ları erməni qarşımıza qəflətən yanında nın iəi ə ürn gcə aparırdım. güclə Kübranı və tirəni Xa­ qızları qalmış sağ iradənin rəyyanı, ı əaə lüd. aaı aı Sü­ bacım Yaralı ölmüşdü. Xəyalə qı­ zı Telman, yoldaşı həyat iradə, anası bacım uşaq 4 almış, yarası güllə yerdən əio dyr i bcm üəy 5 Sürəyya bacım ki, deyir Allahverdi Rəhimov olan şahidlərindən tutmuş­ üz gecənin Həmin meşəsinə du. Kətik ailəsi Anahidgilin də aiə oaıa əa gətirdilər. pənah son­ Xocalıya Tərtərə, isə ra əvvəlcə Şu- Onlar qovdular. şukənddən ailəsini Anahidgilin başlandı qonşular" "mehriban hadisələri və Qarabağ Sora salmamışdı. ye­ sözünü onun rə Zeynəb qoyanda adını Anahidin Qonşuları Siranuş anadan təzəcə olmuş qızcığaza qızcığaza olmuş təzəcə anadan Siranuş Qonşuları idi. ermənilər hamısı qonum-qonşularının ğundan, Abdulkərim dayısı Anahidi vardı. uşağı 2 nadan alyrı Knlrnəemnlrsyaçx oldu­ çox sayca ermənilər Kəndlərində saxlayırdı. enb iimşi Aaı la ii kni əə ev­ dəfə ikinci işi Eldar Atası itirmişdi. Zeynəbi əmşi Ou Zyədn , kni raı Elya- arvadı ikinci 9, Zeynəbdən Onun lənmişdi. .Blə ə nhd əiə göylər­ həmişə Anahid də ...Bəlkə erln 6d emnlr oaıı şa edən­ işğal Xocalını ermənilər 26-da Fevralın nhd üyy glnə br y or anası sonra ay bir gələndən dünyaya Anahid İ Ü ÖR YAŞADI. ÖMRÜ GÜL BİR var gələn Xocalıdan sea itit Se was She district. Askeran eray2, 1992. February 26, on 17years, inher killed village Shushukend of villageShushukend gizi lə yetirilib. erln2-a 7yşnı qət­ 17 yaşındı fevralın 26-da 1992-ciil olmuşdu. anadan kəndində Şuşukənd yonunun qızı Humbatova Anahid Edar was born in 1975, in the in 1975, in born was Hümbətova Anahid Eldar Tərcümeyi-hal 1975-cu ildə Əsgəran ra­ Əsgəran ildə 1975-cu Guest from Khojaly from Guest

-251- -252-

ONLAR HEÇ VAXT BÖYÜMƏYƏCƏKLƏR it. e fte Edr o mrid o te eod ie H hd 9 had He time. second the for married got Eldar father Her birth. nhd a dpe yhruceAaei. s rein ee in one. were second Armenians As the Agakerim. uncle from her more by 2 adopted and was marriage Anahid first his from children Telman and her daughter Khayala were killed. I could hardly carry carry hardly could I killed. were Khayala daughter her and Telman gave birth to a girl their neighbor Siranush (Armenian woman) woman) (Armenian Siranush neighbor their girl Zeynab When a Armenians. to were birth neighbors gave their of most majority uhs Te ru i wih hr ws nhd a floig us. following was Anahid was there which in group The bushes. 5 had Sureyya sister his that says Rahimov of eye-witness Allahverdi the of One night wood. Ketikthat the for left family Anahid's Garabagh conflict began and these friendly neighbors drove drove neighbors friendly these Ter-ter, in sheltered they and first At Shushukend. from began family the Anahid's Afterwards her. conflict object didn't Zeynab Garabagh And Anahid. her named others were taken prisoners. And Anahid was among the killed peo­ killed the ple... among was Anahid And the prisoners. killed, weretaken were them of others Some them. attacked the Armenians behind girls Suddenly and sister my hid I Nakhchivanik. farm to pig the road near way the our on blocked Kubra. and Armenians Khatira armed the daughter's Irada's Suddenly husband Sureyya, her sister children, wounded 4 my had who Irada sister other his wounds, ae i Khojaly. in later ae wt te al fbles Ad hs an nerpe hr life! her interrupted rain this And bullets. of hail the with faced Səriyyə Müslömqızı Səriyyə That night - on February 26 when Armenians occupied Khojaly, Khojaly, occupied Armenians when 26 February on - night That own her of month a after Zeynab mother her lost had Anahid E IE A TO SHORT... TOO WAS LIFE HER . My e nhd las rae a an f lwr. u she But flowers. of rain a dreamed always Anahid be May ... ma ömrünün ən gözəl çağlarını Xocalıda yaşayıb. Xocalıda çağlarını gözəl ən ömrünün ma yə Kredit Texnikumunun Xocalı filialına qəbul ol­ qəbul filialına Xocalı Texnikumunun Kredit jurnalist yə müəllimə ki, vermişdi Cavab seçə­ cəksən? peşəni hansı ki, oxu­ soruşmuşdum ondan məktəbində yanda orta saylı bir Səadət Xocalı istəklisi Səadət idi. ən Uşaqlarının vardı. övladı Beş ma ümn n aaomğ qoy- olmağa ana onu düşmən Amma dı i gnə emşi al qrud. aydan gələcəkdi... 3 dünyaya qurmuşdu. körpəsi ailə sonra vermişdi, Valeh gəncə könlünü bir adlı Səadət kövrəlirdi. da insan qəlbli qərən­ "Ağla edən bəhs ruhuna yağışından qərənfil şəhidlərimizin yağan Aslanın Məmməd şair Səa­ dət verəndə baş faciəsi yanvar 20 il 1990-cü du. Maliy­ səadət ki, gətirdi elə iş Amma olacağam. təsi gün Milli Ordunun əsgərləri həna- həna- əsgərləri Ordunun Milli gün təsi də biri güllələrdən Bu əzirdi. salıb altı­ na təkərin keçəni qabağına BTR açır, atəş gələn nərildiyə-nərildiyə dan birlikdə camaatıilə kənd gecə madı.O i, ğa şrn eə aıl syəid k, daş ki, söyləyirdi yanıqlı elə şerini ağla" fil, cəsədini qarın üstündən götürəndə götürəndə üstündən qarın gəlinin bir cəsədini vurulan qandal əllərinə lı hamıya çataraq dəstəsinə Səadətgilin Qarşı­ tutmuşdu. üz meşəyə də Səadət immid. ərz ədnə sr dü­ əsir kəndində Dəhraz bilməmiişdi. görə cənazəsinə balasının isə dayı dim Qə­ Atası ağlayırdılar. hönkür-hönkür Er­ yetirmişdi. sona ömrünü Səadətin iitnııd gn br əi uyuyur. gəlin bir gənc biristanlığında Xankəndinə aparılmışdı. birlikdə nəfərlə 19 şərək ərnn südn əəfl dəstələri qərənfil üstündən Qəbrinin oaıa əə var gələn Xocalıdan QƏRƏNFİLƏ .Qdm aı əbcrə üyy glb Am­ gəlib. dünyaya Kəlbəcərdə dayı ...Qədim AL" EƏ l SUSUB. DlL DEYƏN "AĞLA" ğaəii Ştal knii qə­ kəndinin Şotlanlı Ağcabədinin eray2. 92 Se was She 1992. 26. February gizl was born in 1974 in 1974 in born was gizl yaşında. hjl. She Khojaly. aı 6d əl eiii. 18 yetirilib. qətlə ralın26-da fev­ 1992-ii otmuşdu. anadan qızı 1974-cü iidə Xocalıda iidə 1974-cü qızı 18... AbbasovaSəadət Gadim AbbasovaSəadət Qədim Biography TƏRCÜMEYİ-HALI Guest from Khojaly from Guest was killed on killed

-253- -254-

THEY WILL NEVER GROW UP ay ol b bm ihn months. 3 within bom be would baby (January January Black When of school. branch technical Khojaly the Credit entered jour­ - she a that Financial become "I’ll so was: happened answer it Her But be. nalist". to wanted she what her cuffed they cried bitterly. But her father uncle Gadim couldn't bury bury couldn't Gadim uncle father her But bitterly. cried they cuffed Army National the of soldiers when life day Sedaet's next interrupted The way. bullets half these the of allin the One them shot them. towards over group their went going reaching and was car armored fellow-villagers roaring The other wood. with Seadet night (an Aslan's Mammad said Seadet cry) carnation, (Cry, 1990 agla!" garanfil, "Agla, poem in poet) Azerbaijani happened 20th) asked I №1 school secondary was Khojaly them in of studied dearest she The children. When 5 Seadet. had He Khojaly. in life his of i agtr Big ae pioe ihohr 9 e a die to driven was 19men other with prisoner taken Being daughter. his Their married. got had they and Valeh, named Seadet man cried. young people a soulless even loved that voice, plaintive a such with ki, gəlin O demişdi. "ağla" gəlinin... bir nakam qərənfilə çatmamış Arzusuna olmur. əskik Khankendi. hand­ hands hennaed her with woman young a of body dead a took gaai itit A ilftd rd. e gae tn i awy full always is stone grave Her bride. ill-fated An district. Agjabadi fcrain. u nbd sy t tee antos "Cry!" carnations: these to says nobody But carnations. of Səriyyə Müslümqızı Səriyyə But the enemy didn't give her a chance to be a mother. That That mother. a be to chance a her give didn't enemy the But ma qrnilr id hç i "ğa demir... "Ağla" kim heç indi qərənfillərə o Amma A young bride lies in the graveyard of the village Shotlanly of of Shotlanly village the of graveyard the in lies bride young A (CRY, CARNATION) IS DEAD IS CARNATION) (CRY, POEMTHE OF RECITER THE ... Uncle Gadim was born in Kalbajar. But he lived the best days days best the lived he But Kalbajar. in born was Gadim Uncle ... AL, GARANFIL" "AGLA,