Luchthaven Teuge

LUCHTHAVEN TEUGE

Onderzoek naar economische effecten en ontwikkelingsrichtingen

LUCHTHAVEN TEUGE

Onderzoek naar economische effecten en ontwikkelingsrichtingen

Projectnummer 923

Aangeboden aan: Stuurgroep toekomstvisie luchthaven Teuge

25 september 2015

Auteur(s): Joost Hagens Marijn van Houdt

BUITEN, Bureau voor Economie en Omgeving Achter Sint Pieter 160 NL-3512 HT Utrecht [email protected] www.bureaubuiten.nl +31 (0)30-2318945

INHOUD

1. INLEIDING 4 1.1 Achtergrond 4 1.2 Onderzoeksopzet 5 1.3 Opbouw 5

2. GENERAL AVIATION & BELEIDSKADERS 7 2.1 General Aviation 7 2.2 Kader & regelgeving luchtvaart 8 2.3 Trends binnen GA 15

3. LUCHTHAVEN TEUGE 18 3.1 Ontwikkeling luchthaven Teuge 18 3.2 Ruimtelijke context luchthaven Teuge 20 3.3 Toeristische context luchthaven Teuge 25 3.4 Samenwerkingen met onderwijs 25

4. ECONOMISCHE BETEKENIS 27 4.1 Directe economische effecten 27 4.2 Indirecte economische effecten 28 4.3 Economische betekenis per sector 28 4.4 Negatieve externe effecten 29

5. TOERISTISCH-RECREATIEVE BETEKENIS 31 5.1 Recreatief-toeristische cijfers 31 5.2 Rol luchthaven Teuge in toeristische regio 32

6. TOEKOMSTBEELDEN LUCHTHAVEN TEUGE 34 6.1 SWOT-analyse luchthaven Teuge 34 6.2 Ontwikkelingsrichting 1: Luchthaven voor General Aviation & cleantech 36 6.3 Ontwikkelingsrichting 2: onderscheidende toeristische 37 bestemming 37 6.4 Ruimtelijke randvoorwaarden 38 6.5 Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis 41 BIJLAGE 1: WOORDENLIJST 44 BIJLAGE 2: BEDRIJVENLIJST 45 BIJLAGE 3: CLEANTECH AGENDA 46 BIJLAGE 4: GEGEVENS INTERVIEWS BEDRIJVEN 49

1. INLEIDING

Luchthaven Teuge, gelegen in de gemeente Voorst in de Stedendriehoek, is een regionale luchthaven voor General Aviation (de ‘kleine’ luchtvaart). In opdracht van de Stuurgroep toekomstvisie luchthaven Teuge onder leiding van dhr. Berends, burgemeester van Apeldoorn, heeft Bureau BUITEN onderzoek gedaan naar de economische- en recreatieve betekenis van luchthaven Teuge. Ook zijn er ontwikkelingsrichtingen voor de toekomst opgesteld in het licht van de ontwikkelingen in de General Aviation en de huidige beleidskaders en geluidsnormen voor de luchthaven Teuge.

1.1 Achtergrond

De belangrijkste aanleiding voor het opstellen van een toekomstvisie van luchthaven Teuge is het nieuw te nemen luchthavenbesluit voor de luchthaven Teuge met daarin meegewogen een waarschijnlijke verandering in de verdeling van het vliegverkeer over de luchthavens in Nederland. Het recente besluit over de ontwikkeling van Lelystad Airport als luchthaven voor grote luchtvaart impliceert dat er voor de General Aviation op Lely- stad Airport minder mogelijkheden zijn, met een mogelijke uitstroom als gevolg. Tezamen met de ontwikkelingen op luchthaven Teuge in economische, ruimtelijke en operationele zin is het aanleiding voor een nieuwe visie voor de luchthaven die groot is in de General Aviation.

De toekomstvisie voor luchthaven Teuge moet een gebalanceerde lange termijn ontwikkeling schetsen voor de luchthaven en haar omgeving. Er is behoefte aan beelden voor de toekomst waarin de potenties en beperkingen aan bod komen plus een beeld van de daarvoor benodigde capaciteit en investeringen. Dit onderzoek zal samen met het rapport onderzoek hinderbeperking input zijn voor de toekomstvisie Teuge. Deze visie wordt aangeboden aan Gedeputeerde van Gelderland mevrouw Meijers, de voorzitter van de Commissie regionaal overleg Teuge, de heer Burgering, de voorzitter van de strategische board van de Stedendriehoek, de heer Heijdema en de directeur luchtvaart, de heer Huyser. De visie is input voor het nieuwe luchthavenbesluit voor Teuge.

Uitgangspunten voor de visie zijn: o het bevorderen van cleantech, duurzaamheid en innovatie; o het leveren van een bijdrage aan de economie en toerisme in Gelder- land, waarbij Teuge een ontmoetingsplaats is voor omwonenden, toeristen/recreanten en bedrijfsleven; o en het structureel beperken van hinder en verstoring.

Ten aanzien van het laatste punt vormt het vigerend beleid het vertrek- punt voor de visie en ook voor zit onderzoek. Met andere woorden, dit onderzoek verkent de toekomstmogelijkheden binnen de geldende randvoorwaarden voor geluid en de regels voor het gebruik van het luchtruim.

1.2 Onderzoeksopzet

In dit onderzoek is een aanpak gevolgd bestaande uit drie stappen:

Stap 1 Gegevensverzameling De eerste stap bestaat uit desk research met als doel een compleet beeld te krijgen over de General Aviation in Nederland en de rol die luchthaven Teuge hierin speelt. Er hebben interviews plaatsgevonden met 27 van de 28 bedrijven, waarvan de meeste in face-to-face vorm. Uit de aangelever- de bedrijfsgegevens is de economische en toeristisch-recreatieve betekenis bepaald. Een belangrijk onderdeel in de interviews is de ruimtelijke en economische dynamiek op luchthaven Teuge die input is voor de toekomstperspectieven.

Er zijn gesprekken gevoerd met de aandeelhoudende gemeenten en de provincie om de ruimtelijke en economische kaders die zijn afgeleid uit de diverse beleidsvisies te toetsen. Er is ook gepolst in hoeverre die in de toekomst aan veranderingen onderhevig zijn. Tijdens gesprekken met sector- experts is een beter beeld verkregen van de dynamiek in de luchtvaart in Nederland.

Stap 2 Ontwikkelen van toekomstperspectieven Op basis van desk research en de interviews is een opsplitsing gemaakt van de verschillende sectoren op luchthaven Teuge. Het onderscheid in sectoren is van belang omdat de toekomstperspectieven, ruimtelijke context en vooral het gebruik van de luchthaven per sector sterk verschillen. Op basis daarvan zijn twee toekomstperspectieven voor luchthaven Teuge ontwikkeld en is nagegaan of die perspectieven markttechnisch reëel zijn en ruimtelijk inpasbaar zijn

Stap 3 Rapportage

De bevindingen uit de stappen 1 en 2 zijn gebundeld in dit eindrapport. Tussentijdse resultaten zijn gepresenteerd aan en besproken met de Stuurgroep en de Klankbordgroep. In dit rapport is rekening gehouden met vragen die daar zijn gesteld en opmerkingen die zijn gemaakt evenals met aanvullende opmerkingen van de regiogemeenten en van de Strategi- sche Board Stedendriehoek.

1.3 Opbouw

In hoofdstuk 2 wordt de General Aviation geïntroduceerd samen met de wet- en regelgeving in de luchtvaart in Nederland. Luchtvaartactiviteiten zijn sterk gebonden aan geluids- en milieunormen en bedrijvigheid is sterk gespecialiseerd. Er wordt een overzicht gegeven van beleidskaders die van toepassing zijn op luchthaven Teuge.

Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 de verdieping gemaakt naar de luchthaven Teuge, allereerst cijfermatig aan de hand van de luchtvaart- en economische cijfers, daarna ook ten aanzien van de ruimtelijke context.

Nadat in hoofdstuk 4 en 5 respectievelijk de economische- en toeristisch- recreatieve betekenis zijn belicht, komt in hoofdstuk 6 het toekomstsper- spectief voor luchthaven Teuge aan bod. Hoofdstuk 6 kan ook als het sa- menvattende hoofdstuk worden gelezen.

2. GENERAL AVIATION & BELEIDSKADERS

In dit hoofdstuk wordt de achtergrondinformatie gegeven die van belang is voor de ontwikkeling van luchthaven Teuge. Dit zijn de ontwikkelingen in de luchtvaartsector die actief is op luchthaven Teuge, namelijk de General Aviation. Daarnaast geven overheden aan binnen welke kaders luchthaven Teuge zich zou kunnen ontwikkelen. Hiervan is ook een overzicht gegeven.

2.1 General Aviation

General Aviation (GA) is de verzamelnaam voor burgerluchtvaart uitge- zonderd lijndienstverbindingen voor passagiers en vracht en de militaire luchtvaart. Het betreft commerciële vluchten tegen vergoeding of huur en niet-commercieel en opleidingsverkeer. GA staat vanwege het geringere General Aviation (GA) is de in- economische belang in vergelijking tot de grote luchtvaart minder in de ternationale term voor kleine aandacht. Er is geen slot-allocatie als in de grote luchtvaart. General Avia- luchtvaart tion heeft een belangrijke recreatieve en maatschappelijke betekenis en ook de opleiding tot verkeersvlieger vindt plaats in de General Aviation. De General Aviation in Nederland bestaat uit:  Opleidingsverkeer  Rondvluchten  Privévluchten  Zakenvluchten  Valschermvluchten (parachutespringen e.d.) Bron: Insight Aviation  Zweefsleepvluchten  Fotovluchten  Reclamevluchten  Positievluchten  Inspectievluchten

Bijna de helft van de General Aviation in Nederland is opleidingsverkeer, al staat dat aandeel onder druk. Rondvluchten, (een deel van de) privé- vluchten en de vluchten voor parachutespringen en zweefvliegen vormen het recreatieve deel van de GA-vluchten. Zakenvluchten zijn een klein, maar licht groeiend segment. De GA speelt ook een belangrijke rol voor inspectievluchten, waarmee bijvoorbeeld het hoogspanningsnet visueel wordt geïnspecteerd, maar ook controles plaatsvinden in de sfeer van mi- lieuregels of bijvoorbeeld de schouw van waterschappen.

General Aviation is een relatief kleinschalige economische sector in zowel omzet als werkgelegenheid. Ruimtelijk is de sector vooral geclusterd op en rond de regionale luchthavens. Naast bedrijven die vliegtuigbewegingen maken, zogeheten luchthavengebonden bedrijvigheid, worden regionale luchthavens gekenmerkt door luchtvaartgebonden bedrijvigheid. Deze zijn niet gebonden aan de starten landingsbaan, maar wel sterk gelieerd aan de luchtvaart, zoals bijvoorbeeld een winkel met parachutespringbenodig-

heden. Daarnaast faciliteert bijvoorbeeld horeca luchtvaartbedrijven en recreatieve gebruikers van de luchthaven.

2.2 Kader & regelgeving luchtvaart

De luchtvaart is een sterk gereguleerde sector. In deze paragraaf wordt in Luchthaven Schiphol is de natio- het kort een overzicht gegeven van de allocatie van de Nederlandse lucht- nale luchthaven en heeft alle vaart en daarmee gepaard gaande bevoegdheden en regelgeving. prioriteit in het luchtruim 2.2.1 Rijksluchthavenverdeling

Nederland kent 7 luchthavens van nationale betekenis en 10 luchthavens van regionale betekenis. Figuur 1 geeft een overzicht van deze luchthavens plus het Duitse regionale vliegveld Stadtlohn-Vreden1. Luchthaven Twente heeft zijn nationaal belang verloren zou een doorstart kunnen gaan maken als regionale luchthaven voor MRO, End-of-life-demonstratie en in beperkte mate voor General Aviation.

Bron: Schiphol Figuur 1 Nationale en regionale luchthavens Nederland

Lelystad Airport is nu een van de luchthavens van nationaal belang

Bron: Refdag.nl

1 Stadtlohn Airport is vanwege de ligging aan de grens en de tarievenstructuur onderdeel van het Nederlandse General Aviation landschap, zonder deel uit te maken van de Nederlandse luchthavenverdeling

Op de luchthavens van nationale betekenis is het Ministerie van I&M het bevoegd gezag. Ook voor het luchtzijdig gebruik van regionale luchthavens is het Rijk verantwoordelijk. Het luchtruim wordt op nationaal niveau be- stuurd door Luchtverkeersleiding Nederland (LVL).

De nationale luchthavens van Nederland zijn operationeel voor internatio-

nale lijndienstverbindingen, al is er op Lelystad Airport nog geen lijndienst-

verkeer en op Den Helder Airport maar korte tijd lijndienstverkeer ge-

weest. Op Schiphol, Rotterdam-The Hague, Eindhoven, Maastricht-Aachen

en Groningen-Eelde Airport zijn wel internationale lijndienstverbindingen.

De passagiersaantallen op de nationale luchthavens stijgen over het alge-

meen. Door de stijging van de grote luchtvaart en hun economische be-

lang staat de General Aviation er onder druk. Op de luchthavens van nati-

onale betekenis is daardoor in steeds mindere mate General Aviation ac- Luchthaven Twente heeft niet tief. GA op de nationale luchthavens omvat vooral zakenvluchten en les- meer de status van luchthaven vluchten. In deze segmenten concurreren nationale en regionale luchtha- van nationaal belang, maar zou vens met elkaar. Op de luchthavens van nationale betekenis is de General nog een doorstart kunnen ma- Aviation over het algemeen beperkt. Het speelt zich vooral af op Gronin- ken in MRO en in beperkte mate gen-Eelde, waar de KLM flight Academy is gevestigd, en Rotterdam-The voor General Aviation Hague Airport. Den Helder Airport is de luchthaven van de meeste zakelijke vluchten in Nederland, met name gerelateerd aan ‘offshore’- activiteiten (olie- en gaswinning en windenergieparken).

Luchthavens net over de grens kunnen ook van belang zijn voor de luchthavenverdeling. Stadtlohn-Vreden Airport, net over de grens bij Winters- wijk, heeft bereik in Oost-Nederland. In een onderzoek uit 2009 werd het Nederlands gebruik van de luchthaven op 30 a 40% geschat en dit heeft Bron: Tubantia doorgezet naar ongeveer 40% vandaag de dag. Hierin speelt naast de lig-

ging direct aan de grens, ook de tarifering en de hoogte van brandstofac-

cijnzen een rol. Stadtlohn-Vreden Airport is een luchthaven met tussen de

35.000 en 40.000 vliegtuigbewegingen per jaar.

Luchthaven Teuge is na Lelystad Airport de belangrijkste luchthaven in Ge-

neral Aviation in Nederland met 57.260 vliegtuigbewegingen in 2014. Op

veel regionale luchthavens is er sprake van een afnemend aantal vliegtuig-

bewegingen. Naast Lelystad Airport hebben ook Teuge Airport, Kempen

Airport en Breda Airport een dalend aantal vliegtuigbewegingen ten op-

zichte van 2010 (figuur 2). Op al deze luchthavens komt de daling (vooral)

door de afname van het aantal lesvluchten.

Figuur 2 Vliegtuigbewegingen kleine luchthavens, 2010-2014 Ameland Airport 120.000 Breda Airport 100.000 Den Helder Airport 80.000 Hilversum Airport Hoogeveen Airport 60.000 Kempen Airport 40.000 Lelystad Airport 20.000 Midden-Zeeland Airport

0 Teuge Airport 2010 2011 2012 2013 2014* Texel Airport

* voorlopige cijfers Bron: CBS, geraadpleegd 4-5-2015

2.2.2 Geluidsnormering

Een belangrijke verandering in de regelgeving van General Aviation is de nieuwe Europese Lden-geluidsnormering die geldt sinds 2009. De geluids- zone waarbinnen niet gebouwd mag worden is kleiner in deze normering dan in het voorheen gebruikte systeem. De straffactoren die vluchten op bepaalde tijdstippen (weekend en zomer) zwaarder laten doortellen zijn Lden (day, evening, night) is het verdwenen. Woningbouw in de directe omgeving zou volgens de norme- Europees geldende geluidsbere- ring dan ook kunnen worden toegestaan. Ook zou in theorie uitbreiding keningstelsel voor een ge- van de luchthaven richting eventuele woonkernen mogelijk zijn. Voorals- bruiksjaar nog zijn dezelfde geluidsbeperkingen en hetzelfde ruimtelijke regime nog van kracht op basis van de oude normering. Een nieuw luchthavenbesluit moet de nieuwe afweging op basis van de nieuwe normering bevatten.

2.2.3 Alderstafel

Op nationaal niveau is in maart 2015 een besluit genomen omtrent de

ontwikkeling van Lelystad Airport op basis van het regeerakkoord en na

het advies van de Alderstafel. Het heeft directe gevolgen voor de luchtha-

venverdeling in Nederland, zowel in de grote burgerluchtvaart als General

Aviation. Het besluit houdt in dat Lelystad Airport voor een groot gedeelte

de overloop van vliegbewegingen van Schiphol naar regionale luchthavens De Alderstafel is de overlegtafel moet gaan opvangen tot maximaal 45.000 vliegtuigbewegingen per jaar. om het kabinet te adviseren De inschattingen over het volume en snelheid van de overloop, dat vanaf over de verdeling van de grote 2018 van start kan gaan, lopen uiteen. Het betekent dat de General Aviati- luchtvaart over Nederland. on verder wordt terug gedrongen op Lelystad. Dit biedt kansen voor een

belangrijkere rol voor luchthaven Teuge. De routevariant (figuur 3) die is

vastgesteld is niet in conflict met de GA-activiteiten rond Teuge.

Figuur 3 De nieuwe routevariant B+ van Lelystad Airport

Bron: Alderstafel

Lelystad Airport is op dit moment de grootste GA luchthaven:  99.000 vliegtuigbewegingen in 2014 o 65% opleidingsvluchten2 o 30% niet-commerciële GA o 5% commerciële GA

Op termijn (2043) moeten (maximaal) ongeveer 60.0003 van de huidige Per 1 november 2009 is het 99.000 vliegtuigbewegingen in de General Aviation op Lelystad elders bevoegd gezag voor de niet- plaats gaan vinden (bron: Luchthavenbesluit Lelystad, maart 2015). Begin nationale burgerluchtvaartter- 2016 gaat op Lelystad Airport de baan voor traditionele micro-light vlieg- reinen overgedragen van Rijk tuigen op de schop, waardoor zij zich al aan het verplaatsen zijn. Ook voor aan provincies. de opleidingsluchtvaart zal op termijn minder ruimte zijn, al neemt die ac-

tiviteit de laatste jaren al af. Het parachutespringen vindt al enige tijd niet

meer plaats op Lelystad Airport.

2.2.4 Provincie Gelderland: bevoegd gezag luchthaven Teuge

Regionale luchthavens vallen onder de verantwoordelijkheid van de pro- ‘Enig groeiperspectief; restcapa- vincies. Dit is in de Wet Regelgeving Burgerluchthavens en Militaire lucht- citeit bedrijventerrein is voor havens (RBML) vastgelegd. Provincies voorzien middels een Luchthaven- luchthavengebonden bedrijvig- besluit welk gebied voor de luchthaven bestemd is en de regels daarbin- heid’ nen. Voor luchthaven Teuge ligt het bevoegd gezag bij de Provincie Gel- derland dat de beleidskaders omschrijft in het omgevingsbeleid luchthavens. De volgende beleidsdocumenten zijn van toepassing:  Omgevingsbeleid luchthaventerreinen Gelderland (2009, p.11)  Omgevingsvisie Gelderland (2014, p.79) ‘Consolidatie en behoud van de luchtvaart in Gelderland’ in Het Omgevingsbeleid luchtvaartterreinen laat ruimte voor uitbreidings- dezelfde gebruiksruimte mogelijkheden voor de luchtvaartgebonden bedrijvigheid op het luchthaventerrein en aangrenzende bedrijventerreinen. Het belang van luchthaven Teuge voor de regionale economie wordt bestempeld als ‘evident’. Bij

2 In het rapport ‘Economische betekenis van General Aviation in Nederland’ van BCI (2015) staat dat 95% van de vliegtuigbewegingen opleidingsluchtvaart betreft.

Dat percentage is mogelijk tot stand gekomen middels een andere registratie van vluchten, bijvoorbeeld op basis van de hoofdactiviteit van het bedrijf. 3 De tekst in de toelichting op het Luchthavenbesluit Lelystad spreekt van ongeveer 50.000, wat het gemiddelde is van een afname met ongeveer 40.000-60.000 GA- vluchten in de grafiek onder 4.2.2 in de toelichting.

de uitbreiding van de bedrijvigheid is de passage uit het streekplan (2005, p. 164), dat de milieuhinder van gemotoriseerde activiteiten niet mag toenemen, nog actueel. In 2007 heeft de baanverlenging plaatsgevonden en is het bedrijventerrein uitgebreid.

In de Omgevingsvisie Gelderland die in 2014 is vastgesteld wordt de ‘consolidatie van de luchtvaart in Gelderland op alle fronten’ nagestreefd. Het behoud van luchtvaartterreinen in Gelderland, dus ook luchthaven Teuge Airport, zal binnen dezelfde gebruiksruimte moeten plaatsvinden. In de Omgevingsvisie Gelderland is luchthaven Teuge aangemerkt als locatie waar de overloop van General Aviation vanuit Lelystad Airport kan plaatsvinden. Ook de andere betrokken partijen beargumenteren luchthaven Teuge als de meest logische overlooplocatie. Het is niet alleen geografisch relatief dichtbij, luchthaven Teuge is ook thuis op de belangrijke lucht- vaartsectoren van Lelystad en heeft de benodigde voorzieningen. Er is echter nog geen formeel overloopbeleid naast de organische overloop die op dit moment al plaatsvindt. De provincie Gelderland ziet binnen het huidige ruimtegebruik en de vergunningen mogelijkheden voor uitbreiding van luchtvaartgerelateerde activiteiten en bedrijvigheid. Bij een reductie van geluid en vervuiling door nieuwe luchtvaarttechnologieën, kan er ruimte komen voor meer vliegtuigbewegingen.

2.2.5 Stedendriehoek De Stedendriehoek zet in haar economisch beleid sterk in op de cleantech sector om duurzame ontwikkeling te realiseren. De regio heeft daartoe in 2015 de Cleantech agenda opgesteld. Daarin staat dat de huidige balans tussen wonen, werken, voorzieningen en groene waarden in de Steden- driehoek behouden moet blijven. Voor 2020 wordt gestreefd naar 4.000 nieuwe cleantech gerelateerde banen en een omzetstijging van 50%. Daarnaast moet de CO2 uitstoot en hoeveelheid restafval omlaag.

Figuur 4 Stedendriehoek

De Stedendriehoek bestaat uit de gemeenten: o Apeldoorn o Epe o Voorst o Deventer o Lochem o Zutphen o Brummen

Bron: Arbeidsmarkt Gelderland, 2015

Luchthaven Teuge kan een belangrijke rol spelen in de cleantech doelstel-

lingen van de regio, als de gevestigde en eventuele nieuwe bedrijven zich

gaan richten op schonere en stillere luchtvaart. In de Cleantech Agenda

wordt voor luchthaven Teuge ingezet op luchtvaartgebonden bedrijvigheid

die een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van de cleantech regio.

Op dit moment ondersteunt de Stedendriehoek de activiteiten van CTA

(Clean Tech Aviation) op luchthaven Teuge. CTA zet in op de ontwikkeling

van biobrandstoffen voor de General Aviation en de ontwikkeling van mo-

toren die draaien op biobrandstoffen. Ook wordt er vanuit CTA in samen-

werking met Gasterra gewerkt aan het ontwikkelen van een vliegtuigmo-

tor op gas. IAS heeft een innovatieproject gericht op het ontwikkelen van

een nieuwe vliegtuigmotor met een lager gewicht en minder brandstof-

verbruik. Tenslotte is een bedrijf op Teuge bezig om de import van elektri-

sche vliegtuigen mogelijk te maken.

In de bijlagen bij dit rapport treft u een samenvatting aan van de Clean-

tech Agenda.

2.2.6 Gemeente Voorst

Een woningbouwprogramma van 85 woningen is voorzien in Het bestemmingsplan voor luchthaven Teuge van de gemeente Voorst is de bestaande kern van Teuge conserverend van aard en biedt ruimte voor luchthavengebonden bedrij- nabij de luchthaven. vigheid. Er is een buffer van maatschappelijke functies zoals sportvoorzie- ningen tussen de luchthaven en het woongebied. Aan de Rijksstraatweg (N344) is woongebied gesitueerd met 170 woningen. Op voormalig Kamp Teuge, ofwel Teuge-Oost, is een woningbouwprogramma voorzien. Die locatie is nu formeel nog luchtvaartgebonden bedrijventerrein - en als zoda- nig ook opgenomen in het Regionaal Programma Bedrijventerreinen - maar er ligt een ontwerp-bestemmingsplan voor de omzetting naar woningbouw. Die omzetting is mede ingegeven doordat er in de afgelopen 15 jaar geen vraag naar luchtvaartgebonden terrein is geweest die niet binnen het bestaande bedrijventerreinareaal op de luchthaven kon worden opgevangen Het gaat om 85 woningen, waarvan er 35 tot 2020 gerealiseerd mogen worden. De nieuwbouwplannen zijn volgens de gemeente essentieel voor het behoud van de leefbaarheid in het dorp, ook al ligt de nieuwbouwlocatie dicht bij de luchthaven. De buffer blijft behouden en eventuele overlast wordt als ‘beperkt’ bestempeld, omdat die zich vooral voordoet aan de uiteinden van de (starten landings)baan.

De gemeente Voorst heeft naast het economisch profijt van de luchthaven ook te maken met de geluidshinder en milieuvervuiling voor omwonenden. Het gaat daarbij zowel om geluidhinder alsook om de bezoekersdruk in weekenden en bij evenementen. In het coalitieprogramma is opgenomen dat er ruimte moet zijn voor groei van de vliegveldgebonden activiteiten, waarin de huidige geluidscontouren worden vertaald naar maximaal 80.000 vliegtuigbewegingen.

In de achterliggende jaren is de recreatieve ontsluiting verbeterd (aanleg van fietspaden en vernieuwing bestrating). De realisatie van de genoemde nieuwe woningen betekent ook dat er een nieuwe weg komt. Dat wordt

een 30-kilometer-weg voor ontsluiting van de woningen, maar geeft tevens een extra verbinding vanaf De Zanden (de weg langs de luchthaven).

Figuur 5 Bestemmingsplan Teuge

Bron: Ruimtelijke plannen

2.2.7 Aandeelhoudende gemeenten

De aandelen van luchthaven zijn in handen van vier gemeenten: Apel- doorn, Voorst, Deventer en Zutphen.

De gemeente Apeldoorn is als meerderheidsaandeelhouder sterk betrok- Gemeente Apeldoorn sterk be- ken bij de bedrijvigheid en luchtvaartactiviteiten op luchthaven Teuge. In trokken, Deventer heeft vooral haar rol van aandeelhouder vindt de gemeente Apeldoorn het belangrijk recreatief belang en Zutphen is dat de luchthaven binnen de geluidsnormeringen opereert. Apeldoorn zet volgend. Voorst is verantwoor- in op een bedrijfseconomisch gezonde luchthaven, waarbij de overlast delijk voor het ruimtelijk be- voor de omgeving niet mag toenemen. Uitbreiding van bedrijvigheid moet leid/bestemmingsplan. beperkt blijven tot luchtvaartgebonden of – verbonden bedrijvigheid, die bij voorkeur ook een bijdrage levert aan de versterking van de cleantech regio.

De gemeente Voorst is verantwoordelijk voor het ruimtelijk beleid en streeft naar een goede balans tussen het aantal vliegbewegingen (waarvoor de gemeente een plafond van 80.000 hanteert) en de geluidsbelas- ting. De gemeente zet zich in voor verduurzaming van de luchthaven en een goede landschappelijke inpassing.

De twee andere aandeelhoudende gemeenten Deventer en Zutphen zijn meer volgend in hun opstelling als aandeelhouder. Deventer benadrukt het recreatieve belang van luchthaven Teuge voor haar bewoners en mogelijke economische belang in de toekomst. Zutphen houdt zich afzijdig en heeft weinig tot geen binding met de luchthaven.

2.3 Trends binnen GA

De General Aviation als geheel heeft sinds 2009 te maken met een lichte krimp, vooral vanwege de daling van het aantal lesvluchten. Het andere vliegverkeer in de General Aviation consolideerde, zoals de commerciële en recreatieve luchtvaart.

2.3.1 Opleidingsluchtvaart Er is sprake van een krimp in de opleidingsluchtvaart. Deze krimp komt deels voort uit marktontwikkelingen in de opleiding tot verkeersvlieger. De opleiding is duur en er is sprake van werkloosheid onder piloten. Neder- land is een van de duurste landen om de opleiding te volgen. In de loop van de tijd zijn steeds meer comparatieve nadelen ontstaan: Lichte krimp General Aviation  hogere brandstofkosten; sinds 2009 vooral door afname  hogere landingsgelden; lesvluchten  geen financiering (ondersteuning);  geen garantiefonds;  klimatologische beperkingen;

Vlieglessen kennen een hoog aantal starts en landingen en maken dus intensief gebruik van luchthavens. Nederlandse vliegscholen besteden delen van de opleiding, met name het praktijkgedeelte, dan ook uit aan vliegscholen in het buitenland. Er kan ook in eerste instantie al gekozen worden voor een opleiding in het buitenland. De opleiding is daar niet alleen Nederland is geen aantrekkelijk goedkoper, veel luchtvaartmaatschappijen in het buitenland verzorgen de opleidingsland meer in de lucht- financiering ervan. Daarnaast kent Frankrijk bijvoorbeeld een rijksgefinan- vaart cierde regeling, waar in Nederland de piloot er alleen voor staat. In operationele zin zijn landschappelijke en klimatologische omstandigheden gun- stiger in het buitenland. Nederland is daardoor als opleidingsland voor piloten relatief duur. Er is dus geen level playing field in Europa voor het op- leiden van piloten.

Er zijn wel tekenen van een verbetering van de positie van de Nederlandse (bron: fd.nl) vliegscholen en indirect de positie van de General Aviation:  integratie in Hbo-opleidingen (met studiefinanciering);  positieve ontwikkeling pilotenmarkt door toename van het aantal vliegtuigbewegingen en vliegtuigen op mondiale schaal. Voorspellingen van de internationale handelsorganisatie IATA en KNVvL wijzen eveneens op een toename van de vraag naar piloten op termijn.

2.3.2 Recreatieve luchtvaart

De recreatieve luchtvaart in Nederland kent een lichte stijging van het aantal vliegtuigbewegingen. De KNVvL heeft een licht stijgend aantal leden. De verwachting is dat deze trend doorzet. Hetzelfde beeld is te zien bij pri- vévluchten. Een steeds groter deel van de vliegtuigen in dit segment is micro-light. De traditionele micro-light vliegtuigen vliegen langzamer, op kleinere hoogte en vereisen een eigen circuit. Moderne micro-light vliegtuigen zijn nauwelijks meer te onderscheiden van gewone vleugelvaste vliegtuigen en kunnen in veel gevallen ook als reguliere vliegtuigen worden geregistreerd in het luchtvaartregister. De populariteit van de micro-light vliegtuigen komt door de lagere kosten van het onderhoudsregime.

Ook de UAV markt (Unmanned Aircraft Vehicle, beter bekend onder de naam drône) is nu nog overwegend recreatief, al kan het op lange termijn een multifunctioneel gebruik gaan kennen. Kleinere UAV’s vallen onder de regeling modelvliegen. Echter, UAV’s met zakelijke motieven worden steeds strikter gereguleerd. Er moet een ontheffing worden aangevraagd bij de Inspectie Leefomgeving en Transport. Verdere regelgeving zal in belangrijke mate bepalen hoe de toekomst er voor dit groeisegment uitziet. Op dit moment wordt regelgeving ontwikkeld voor de professionele UAV’s luchtvaart. Grotere UAV’s kunnen bemande vliegtuigen gaan vervangen, zeker als het gaat om reclamevluchten en inspectievluchten. Naast UAV vliegbewegingen kan op lange termijn de toepassingsontwikkeling een nieuwe niche zijn in de luchtvaartgerelateerde bedrijvigheid. Een voorbeeld hiervan is het realiseren van technieken om onbemande inspectievluchten uit te voeren. Er is concurrentie van luchthavens net over de grens, zoals 2.3.3 Zakelijke luchtvaart Stadtlohn Airport De zakelijke markt heeft op lange termijn het meeste potentieel de positie van de General Aviation te versterken. De prognoses over het aantrekken van de zakelijke luchtvaart, zoals van SEO (2008), zijn echter de laatste jaren niet gehaald. Het aantal zakenvluchten op de kleine luchthavens is zelfs beperkt afgenomen. De toegevoegde waarde per vlucht is in dit segment hoog. Er is enig groeiperspectief. Business Aviation is weliswaar kostbaar, maar er zijn ook voordelen:  het vermijden van reistijden naar luchthavens; Bron: Flugplatz-Stadtlohn.de  minder wachttijd op luchthavens;  besparen van hotelovernachtingen;  prijs minder variabel dan lijnvluchten

De zakelijke luchtvaart is nog een vrij onbekende tak en weinig bedrijven zijn op de hoogte van de mogelijkheden die het biedt. Het past ook niet in de Nederlandse (bedrijfs)cultuur. De regionale luchthavens hebben het nadeel dat over het algemeen minder internationaal opererende bedrijven in hun bereik liggen. Vooral op Kempen Airport en in mindere mate ook op Teuge Airport en Hilversum Airport is er wel sprake van een stijging van het aantal zaken- en privévluchten. Op Breda Airport wordt dit de komende jaren verwacht. De gerealiseerde verbeteringen (baanverlichting en na- deringsprocedures) op luchthaven Teuge bieden perspectief op verdere groei van dit (overigens kleine) segment. Financieel is dit segment aan-

trekkelijk voor de luchthaven; de landing van een business jet levert ca. twintig keer zoveel op als een lesvlucht.

2.3.4 Tarifering

Tarifering is een belangrijke factor in de luchthavenverdeling van de Gene- ral Aviation. Tarifering is afhankelijk van de volgende factoren:  gewicht van vliegtuig;  geluidscategorie;  moment van vliegtuigbeweging

Voor vliegscholen worden door hun hoog aantal starts en landingen vaak speciale tarieven gerekend. Het is door een verschillende tariferingstruc- tuur moeilijk om landingsgelden van verschillende luchthavens te vergelij- ken. De gemiddelde tarieven op luchthaven Teuge liggen iets lager dan of zijn vergelijkbaar met andere regionale luchthavens met een verharde baan (Budel, Lelystad, Seppe). Andere Nederlandse regionale luchthavens dan de genoemde zijn over het algemeen iets goedkoper, maar hebben geen verharde baan en minder of minder moderne voorzieningen.

De Duitse luchthaven Stadtlohn-Vreden is vooral voor lichtere vliegtuigen een goedkoper alternatief (tot wel 50% goedkoper). Daarnaast wordt er op Stadtlohn Airport geen onderscheid gemaakt tussen terreinen over- landvluchten4, waardoor de laatstgenoemde daar relatief voordelig is. Ook spelen de daar lagere brandstofaccijnzen mee.

4 Overlandvluchten zijn vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing niet op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden. Bij terreinvluchten is dit wel het geval.

3. LUCHTHAVEN TEUGE

Luchthaven Teuge bestaat sinds 1935 en heeft zich ontwikkeld tot een veelzijdige luchthaven waar veel typen General Aviation actief zijn. Het is een NV met de gemeenten Apeldoorn, Deventer, Zutphen en Voorst als aandeelhouders met respectievelijk 54,62%, 25,16%, 11,59% en 8,63%. Naast een groot belang voor de General Aviation in Nederland, heeft luchthaven Teuge ook een belangrijke recreatieve functie.

Figuur 6 Locatie luchthaven Teuge in de Stedendriehoek

Luchthaven Teuge is van groot belang voor de General Aviation, met name de luchtsporten

Bron: Photoholland.nl

In 2007 is de modernisatie van de luchthaven begonnen met een baanverlenging tot 1199 meter waardoor ook grotere vliegtuigen van de luchthaven gebruik kunnen maken. Vervolgens is er in 2014 een GNSS- naderingssysteem en LED-baanverlichting geïnstalleerd. Hierdoor is het mogelijk om ook buiten de daglichtperiode landen en te starten. Het luchthaventerrein is verkleind door het verwijderen van de grasbaan. Het noordelijk deel van het oorspronkelijke luchthaventerrein met een opper- Het is ook een steeds moderne- vlakte van 20ha is verkocht en kan nu weer gebruikt worden voor agrari- re luchthaven qua voorzieningen sche doeleinden. Daarnaast is in 2014 het nieuwe klimaatneutrale havengebouw geopend.

3.1 Ontwikkeling luchthaven Teuge

Luchthaven Teuge is een veelzijdige luchthaven als het gaat om verschillende type vluchten (figuur 7). Het is een belangrijke luchthaven voor in- Bron: VliegeninNederland.nl spectievluchten van de overheid, gericht op het inspecteren en bescher-

men van natuur en milieu. Rijkswaterstaat en de brandweer zijn belangrij-

ke partijen hierin. Vooral in commerciële vluchten is Teuge Airport de be-

langrijkste regionale luchthaven van Nederland, met een steeds groter

aantal rondvluchten (62% van het landelijk totaal in 2014). Het aantal

commerciële vluchten is 29% van het aantal vliegtuigbewegingen op

luchthaven Teuge in 2014. 38% van het aantal vliegtuigbewegingen zijn

lesvluchten, al zal dit door het faillissement van Stella Aviation in septem-

ber 2014 verder zijn gedaald in 2015.

Figuur 7 Verdeling vliegbewegingen luchthaven Teuge naar type, 2014

27% Rondvluchten

38% Overig commercieel

Privé- en zaken Valscherm/Zweefsleep 2% Politie/inspectie Lesvluchten 21% 11% 1%

Bron: CBS, geraadpleegd 10-6-2015

De markt van (privé-) en zakenvluchten in Teuge zit in de lift sinds de aan-

leg van modernere voorzieningen (figuur 8). Luchthaven Teuge kan sinds

kort gevonden worden in internationale luchthavenadresboeken, al heeft

grotere bekendheid onder piloten en bedrijven over het algemeen wat tijd

nodig. In 2014 was het percentage privé- en zakenvluchten 21%. Verwacht Het aantal privévluchten op wordt dat in 2015 al een groter deel van het aantal vliegtuigbewegingen luchthaven Teuge zit in de lift privé- en zakenvlucht zal zijn. Het betreft vooral privévluchten, al worden

privévluchten ook voor zakelijke doeleinden gebruikt. Relatief gezien

speelt de luchthaven nog steeds een kleinere rol in de zakelijke luchtvaart.

De sector situeert zich vooral op de nationale luchthavens, waar zich meer

grote bedrijven in de regio bevinden.

Het aantal vliegtuigbewegingen voor recreatieve doeleinden is de laatste

jaren vrij constant. Procentueel wordt het een steeds groter aandeel. Bij

het relatief kleine aandeel vliegtuigbewegingen in de recreatieve lucht-

vaart moet worden opgemerkt dat er grotere vliegtuigen worden gebruikt

bij het parachutespringen. Deze vliegtuigbewegingen trekken relatief veel

actieve, maar ook passieve recreanten naar luchthaven Teuge. Het para-

centrum Teuge heeft een marktaandeel van 44% in Nederland. Dit aandeel

kan nog verder stijgen, onder meer omdat Rotterdam als parachutespring-

locatie met steeds meer luchtruimbeperkingen te maken heeft vanwege

de groei van de ‘gewone’ luchtvaart.

Figuur 8 Ontwikkeling vliegtuigbewegingen Teuge naar type, 2010-2014 50.000 45.000 40.000 Rondvluchten 35.000 Overig commercieel 30.000 Privé- en zaken 25.000 Valscherm/Zweepsleep 20.000 Politie/inspectie 15.000 Lesvluchten 10.000 5.000 0 2010 2011 2012 2013 2014*

* voorlopige cijfers Bron: CBS, geraadpleegd 10-6-2015

3.2 Ruimtelijke context luchthaven Teuge

De bedrijvigheid op Teuge is gevestigd op daarvoor aangewezen bedrijventerreinen. In deze paragraaf komt de vraag naar en het aanbod van vestigingsmogelijkheden op Teuge aan de orde. Later in het rapport (in hoofdstuk 6) wordt dan gekeken hoe die twee in de toekomst op elkaar kunnen worden gesloten.

3.2.1 Vraag en aanbod van vestigingsmogelijkheden

Aanbod Op het oostelijk deel van Teuge zijn 5 van de 6 op dit moment nog onbe- bouwde percelen inmiddels (vrijwel) verkocht. Eén kavel daarvan is verkocht aan een bedrijf dat al actief is op de luchthaven Teuge om er een museum te realiseren. Dat betekent dat de luchthaven op dit moment (juli 2015) op Teuge Oost nog één perceel beschikbaar heeft van 2.300 m2 net- to.

Verder heeft de gemeente Voorst het Albertsterrein (als niet-direct uit- geefbare grond) beschikbaar voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid. Dat terrein, 1,5ha bruto, is op dit moment niet geschikt voor luchthavengebonden bedrijvigheid, omdat het geen ontsluiting naar de baan heeft.

In het Regionaal Programma Bedrijventerreinen is daarnaast nog 5,7ha opgenomen als bedrijventerrein voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Voor die locatie zijn echter plannen gemaakt om het niet als bedrijventerrein te ontwikkelen, maar als woningbouwlocatie (zie de gestippelde zone in figuur 9 tussen De Zanden en de Rijksstraatweg).

Kortom: op dit moment bestaat het aanbod voor bedrijvigheid op Teuge uit één kavel (0,23ha netto) voor luchthavengebonden bedrijvigheid en 1,5 ha bruto voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid.

Er zijn binnen het bestaande vastgoed op Teuge in beperkte mate ook huurmogelijkheden (voor hangarruimte). Opgemerkt wordt dat het inzicht in die mogelijkheden voor externe partijen weinig transparant is. Verder schiet een deel van het aanbod kwalitatief tekort (het is verouderd). Bo- vendien geven vragers vaak de voorkeur aan eigendom.

Vraag In de interviews met de op Teuge gevestigde bedrijven is gevraagd naar eventuele uitbreidingsplannen of andere wensen op het vlak van huisves- ting. Er zijn verschillende gebruikers met uitbreidingsplannen (Slagboom en Peters, het Paracentrum, Special Air Service) en huurder Classic Wings wil graag een eigen (koop)pand. De plannen van deze gebruikers zijn in ontwikkeling. Een deel kan wellicht worden ingevuld op de huidige locatie, maar dat zal niet altijd optimaal aansluiten op de wensen. Het betreft in alle gevallen luchthavengebonden vraag (aansluiting op de baan noodza- kelijk). Afhankelijk van de mate waarin gebruikers hun plannen op de huidige locatie realiseren schatten wij de extra netto ruimtebehoefte (netto ha kavel) op tussen de 0,3-0,7ha.

Verschillende gebruikers, waaronder de Vliegclub, willen vernieuwen. De Vliegclub staat daarbij mogelijk open voor een vorm van herontwikkeling waarbij tevens het Albertsterrein wordt betrokken. Een dergelijke ontwikkeling biedt de kans om tot een integrale herstructurering te komen op Teuge West, waarbij bijvoorbeeld ook bovengenoemde nieuw- /verbouwplannen kunnen worden betrokken alsmede eigenaren van andere gebouwen, zoals bijvoorbeeld van het bedrijfsverzamelgebouw On Top. Wellicht dat op langere termijn daarbij tevens de eigenaar van de Uniwest-locatie kan worden betrokken.

Naast de vraag van zittende gebruikers, is er concrete belangstelling vanuit Lelystad Airport, met name naar hangars voor het stallen van privévlieg- tuigen. Daarvoor zijn moderne hangars nodig, zoals op Teuge Oost zijn gerealiseerd, die een ruimtebeslag kennen van ongeveer 1.000m2 bvo netto per complex (ongeveer 0,2 ha netto kavel). Geschat wordt dat er op korte termijn behoefte is aan 1 tot 2 van dergelijke hangarcomplexen.

Het ligt in de lijn der verwachting dat meer General Aviation verkeer en bedrijvigheid zich in de loop van de tijd zal verplaatsen van Lelystad naar Teuge. Het aantal hierbij betrokken vliegbewegingen en de termijn waarop dat gaat gebeuren zijn beide met onzekerheid omgeven. In een scenario waarin Lelystad Airport zich voorspoedig ontwikkelt voor de grote lucht- Betekenisvol marktaandeel Teuge vaart, is een reductie van het aantal ga-bewegingen met maximaal ca. in overloop Lelystad aannemelijk 60.000 voorzien tot 2043. Maar in een scenario waarin de ontwikkeling van Lelystad voor de grote luchtvaart langzamer gaat, is de afname in ga- bewegingen veel kleiner (tot zelfs een theoretische 0 in een laag scenario). De onzekerheden hierover zijn derhalve groot.

Het is aannemelijk dat er ieder geval sprake zal zijn van enige overloop en dat Teuge hierin een betekenisvol marktaandeel kan bereiken. In de eerste plaats vanwege de centrale ligging in het land en relatieve nabijheid van Lelystad in combinatie met de moderne faciliteiten (baanlengte, verlich-

ting, GPS-benadering). Concurrerende regionale luchthavens zijn of minder goed geoutilleerd (Hoogeveen, Drachten) of hebben te maken met beperkingen in het luchtruim en/of de geluidsruimte (Hilversum) of liggen te veraf (Seppe bij Breda bijvoorbeeld). En door de groei van de grote luchtvaart op de nationale luchthavens neemt daar de ruimte voor de kleine luchtvaart juist af, dus die zullen geen rol kunnen vervullen in de overloop vanuit Lelystad. Op de luchthaven Rotterdam-Den Haag bijvoorbeeld komen door beperkingen in het luchtruim minder mogelijkheden voor parachutespringen.

Wij achten een overloop in de range van 10.000-20.000 vliegbewegingen tot 2030 waarschijnlijk, maar 5.000-25.000 bewegingen behoort ook tot de theoretische mogelijkheden. Uitgaande van de 10.000-20.000 vliegbewegingen en de huidige mix op Lelystad becijferen wij een extra netto ruimtebeslag van 0,8-2,8ha, waarvan het overgrote deel (0,6-2,1ha) voor luchthavengebonden bedrijvigheid (zie tabel 1).

Tabel 1 Berekening ruimtevraag overloop van Lelystad naar Teuge 2030 Aantal vliegbewegingen Ruimtebeslag m2 Mix Lelystad overloop laag overloop hoog Min. Max.

Lesvlucht 65% 6.500 13.000 2.000 5.000 Privé/zakenvlucht 30% 3.000 6.000 500 2.000 Overig vliegen 5% 500 1.000 400 1.000 10.000 20.000

MRO - 500 Overig (toeristisch recreatief) 1.000 2.500 Netto m2 opstal 3.900 11.000 Netto kavel-opstal- factor5 2,0 2,5

Netto m2 kavel 7.800 27.500

Afgerond netto ha 0,8 2,8

Bij de berekeningen wordt opgemerkt dat een deel van de overloop kan worden opgevangen binnen de bestaande capaciteit van al op Teuge gevestigde bedrijven. Zo hebben de MRO-bedrijven nog reservecapaciteit, vandaar dat in het lage overloop beeld geen extra ruimtebeslag is veron- dersteld. Om dezelfde reden is het niet eenvoudig om het aantal bedrijfsvestigingen te schatten dat hiermee gepaard gaat. Indicatief gaat het om 3-5 bedrijven in het lage beeld en 6-10 bedrijven in het hoge beeld. Ten- slotte merken we op dat de huidige mix van GA-vluchten op Lelystad weliswaar een hoog aandeel lesvluchten laat zien, maar dat dit niet automa- tisch betekent dat dit ook in de verplaatsingen zo is. Wij zien bovenstaande tabel dan ook vooral als een hulpmiddel om indicatief een beeld te krijgen van de ordegrootte van de ruimtevraag.

5 Dit is het omgekeerde van het bebouwingspercentage. Er is hier dus gerekend met een bebouwingspercentage dat inligt tussen de 40-50%.

Conclusie vraag naar ruimte Bij de gevestigde bedrijven is er een vraag van 0,3-0,7 ha netto afhankelijk van hun definitieve plannen en de mate waarin die op de huidige locatie vorm kunnen krijgen. Er is een korte termijn vraag naar nieuwe extra hangarruimte van vooral privé-vliegers uit Lelystad ter grootte van 0,2-0,4ha. En er is een lange-termijn vraag die wordt ingeschat op grofweg tussen de 1 en 3 ha netto tot 2030, overwegend voor luchthavengebonden vraag, dus met verbinding naar de baan.

In hoofdstuk 6 wordt de vraag-aanbod-confrontatie gemaakt.

Figuur 9 Kaart luchtvaartterrein Teuge en huidige beschikbare ruimte

3.2.2 Bereikbaarheid

De bereikbaarheid van de luchthaven is in principe afdoende voor het huidig functioneren van de luchthaven, zij het dat de dimensionering van toe- gangsweg De Zanden bij evenementen aan de krappe kant is. In dergelijke omstandigheden en bij drukke recreatieve weekenden schiet ook de parkeergelegenheid tekort, al zijn daarvoor wel oplossingen gevonden (grote, tijdelijke overloop mogelijk op weilanden). Bij een volledige benutting van gronden op en rond de luchthaven worden deze parkeeroplossingen moei- lijker.

3.3 Toeristische context luchthaven Teuge

Luchthaven Teuge is een toeristisch-recreatieve bestemming in de regio. Het nationaal paracentrum en de bedrijven die rondvluchten aanbieden, trekken bezoekers uit het hele land. Ook zijn er luchtvaartgerelateerde evenementen, zoals Wing, Wheels and Goggles en nationale en Europese kampioenschappen in de parachutesport. De luchthaven huisvest tevens twee (prijswinnende) overnachtingsmogelijkheden: de Slaapfabriek en de Vliegtuigsuite.

Er zijn concrete plannen voor een Koude Oorlogmuseum aan de oostkant van de luchthaven als aanvulling op de bestaande primaire toeristische producten op de luchthaven. Ook vestigt Yellow Wings Flight Simulator zich op korte termijn op luchthaven Teuge.

Naast actieve bezoekers is een groot deel van de bezoekers zogenaamd ‘passief’ (niet deelnemend aan luchtvaartactiviteiten). Passieve bezoekers komen over het algemeen uit de directe omgeving, zoals de steden Apel- doorn en Deventer. Ze variëren van toevallige passanten, tot vliegtuigspot- ters of bezoekers die afkomen op de gevestigde horeca.

Luchthaven Teuge is als recreatieve bestemming geïntegreerd in de omgeving door middel van het Klompenpad en een nieuw aangelegd fietspad. De gebiedsontwikkeling van de Weteringse Broek als recreatief uitloopge- bied kan de luchthaven Teuge verder in de omgeving integreren. Ten noorden van de luchthaven biedt KIJK een historische locatie voor kunstui- tingen, zoals muziek, toneel en voordracht.

Teuge maakt deel uit van het toeristisch-recreatieve aanbod op de Veluwe Met TEACH wordt luchthaven (in ruime zin) en ligt naast de IJsselvallei. Teuge verbonden met onderwijs

3.4 Samenwerkingen met onderwijs

Sinds december 2013 wordt onderwijs en bedrijvigheid op luchthaven Teuge met elkaar verbonden. Het onderwijsproject TEACH (Teuge Expe- rience, Aviation Competence & Hospitality Center) is opgezet om studenten met een luchtvaarttechniek, beveiliging en horeca opleiding van ROC Aventus in Apeldoorn een praktijkplaats te bieden op Teuge. Diverse be-

Bron: AMNetherlands.nl 25

drijven bieden hier al mogelijkheden voor. Voor studenten luchtvaarttechniek bieden bedrijven in de sector Maintenance, Repair & Overhaul kansen op praktijkervaring en de recreatieve sector op luchthaven Teuge doet dat voor horeca studenten. Ook de hogere hotelschool Saxion werkt samen met bedrijven op Teuge.

4. ECONOMISCHE BETEKENIS

De economische betekenis van luchthaven Teuge kan worden uitgedrukt

in termen van werkgelegenheid, toegevoegde waarde en omzet. Naast de

directe effecten (banen en toegevoegde waarde bij de op de luchthaven

gevestigde bedrijven), zijn er via toelevering en uitbesteding ook indirecte

effecten. Beide komen hier aan bod. In het volgende hoofdstuk wordt nog

iets specifieker ingegaan op de toeristisch-recreatieve betekenis van

luchthaven Teuge.

Voor dit hoofdstuk zijn verschillende bronnen gebruikt. In de eerste plaats

is gebruik gemaakt van de gegevens over werkgelegenheid en omzet die

zijn verzameld in de gesprekken met (bijna alle) de op luchthaven Teuge

gevestigde bedrijven. Deze zijn aangevuld met gegevens van het CBS over

de toegevoegde waarde per arbeidsjaar. Ook is gebruik gemaakt van gege-

vens uit het landelijke onderzoek ‘Economische betekenis van General

Aviation in Nederland’, BCI, 2015. Tenslotte hebben we de werkgelegen-

heidsgegevens vergeleken met een tijdreeks uit de jaarlijkse provinciale

werkgelegenheidsenquête (PWE, ook wel aangeduid als LISA-cijfers).

4.1 Directe economische effecten

Bij de op Teuge gevestigde bedrijven werken, volgens opgave van de be- Luchthaven Teuge: drijven zelf, 121 vaste medewerkers. Daarnaast zijn er ruim 100 tijdelijke Omzet bedrijven ca. € 23 mln. krachten actief. De totale omzet is ongeveer € 23 miljoen. Op basis van Toegevoegde waarde bijna € 9 kentallen van het CBS over de toegevoegde waarde per arbeidsjaar (per mln. sector), wordt de toegevoegde waarde berekend op bijna € 9 mln. Werkgelegenheid 129 fte De totale werkgelegenheid is 129 fte. Er werken vooral veel mensen met een beroep waarvoor een opleiding van gemiddeld niveau is vereist. Daar- naast is er een behoorlijke groep hoogopgeleiden (tabel 2).

Tabel 2 Werkgelegenheid luchthaven Teuge (eerste rij in fte, tweede en derde in aantal banen) Opleiding Laag = vmbo, midden = havo/vwo/mbo, hoog = hbo/wo laag midden hoog totaal Werkgelegenheid (fte) 12 65 52 129

Banen  vaste werknemers 11 60 50 121  oproep/freelance 20 70 16 106 Bron: gegevensverzameling interviews bedrijven & luchthaven nv

In figuur 10 zijn tijdreeksen gepresenteerd van het aantal bedrijven en de werkgelegenheid volgens de PWE-cijfers. Daaruit blijkt dat het aantal bedrijven en de werkgelegenheid de laatste 10 jaar per saldo redelijk constant (figuur 10) is. De PWE heeft overigens 1 april als peildatum en zijn dus inclusief de banen bij Stella Aviation dat in september 2014 failliet is verklaard. Het aantal banen valt in de PWE-cijfers van 2015 daardoor mo-

gelijk lager uit, maar het kan door groei bij andere bedrijven natuurlijk ook hoger uitvallen. De bottom-up telling (in tabel 2) en de PWE-cijfers liggen in dezelfde ordegrootte.

Figuur 10: Ontwikkeling aantal bedrijven en werkgelegenheid 2004-2014

35 200

30 25 150 20

100 bedrijven 15

10 50 aantal 5 Werkgelgenheid 0 0

Bron: PWE, provincie Gelderland, mei 2015

Het grote aantal oproepkrachten en freelancers laat zien dat een deel van

de activiteiten op de luchthaven seizoens- en weekendgebonden zijn. Dat

geldt ook voor de vliegtuigbewegingen.

Naast betaalde banen ook vrij- Naast de betaalde banen is er sprake van de inzet van vrijwilligers, met willigers name rond evenementen.

4.2 Indirecte economische effecten

In het eerder geciteerde rapport van BCI over de economische betekenis van de General Aviation in Nederland, wordt gewerkt met een multiplier van 0,5 voor de indirecte werkgelegenheidseffecten van de Nederlandse regionale luchthavens. Voor luchthaven Teuge komt dit neer op een extra werkgelegenheid van 60 fte. Deze banen zijn, op basis van de interviews, met name te vinden in de schoonmaak, evenementenbranche, hore- cagroothandels, catering en brandstofleveranciers. In de hoofdactiviteit luchtvaart zijn de indirecte economische effecten overigens niet beperkt tot de regio. Gespecialiseerd personeel komt uit het hele land en hardwa- re voornamelijk uit het buitenland. Er zijn dus vanuit regionale optiek ook weglekeffecten.

4.3 Economische betekenis per sector

Luchthaven Teuge kent een zeer gevarieerde luchtvaartgerelateerde be- Commerciële GA is economisch drijvigheid met verschillende kenmerken in productie, arbeidsintensiteit, gezien het belangrijkste op vliegtuigbewegingen en recreatieve waarde. De commerciële GA is goed luchthaven Teuge met een rela- voor een groot deel van de omzet. De toegevoegde waarde van (afgerond) tief klein aantal vliegtuigbewe- € 9 mln. is berekend aan de hand van nationale kentallen van het CBS gingen (2012, recenter is nog niet beschikbaar) voor de branches ‘vervoer door de lucht’, ‘overige transportmiddelenindustrie’ en ‘horeca’ (tabel 3). Ook hierin is de commerciële GA verreweg de grootste speler. Ook de MRO-sector heeft een relatief hoge toegevoegde waarde per arbeidsjaar.

Tabel 3 Economische betekenis luchthaven Teuge naar ‘sector’ Sector omzet werkgelegenheid (FTE) TW/arbeidsjaar Toegevoegde waarde Commerciële GA € 12.000.000 47,5 € 86.000 € 4.085.000 Recreatieve GA € 3.500.000 16,5 € 86.000 € 1.419.000 Opleiding GA € 1.750.000 9,5 € 86.000 € 817.000 MRO € 2.750.000 31 € 64.000 € 1.984.000 Horeca € 2.750.000 24,5 € 19.000 € 465.500 Totaal € 22.750.000 129 € 8.770.500 Bron: bottom-up gegevensverzameling bedrijven & luchthaven nv, CBS (TW/arbeidsjaar)

De omzet per sector is ook afgezet tegen de werkgelegenheid. Daaruit blijkt dat op luchthaven Teuge de MRO sector meer arbeidsintensief is en de recreatieve General Aviation bedrijven de hoogste omzet per perso- neelslid hebben.

4.4 Negatieve externe effecten

Luchthaven Teuge heeft naast positieve effecten in termen van banen en

toegevoegde waarde onvermijdelijk ook negatieve effecten, zoals geluids-

productie en emissies. Uitgangspunt voor dit rapport is dat de luchthaven

opereert binnen de door de politiek vastgestelde normeringen. Het maken

van een ‘maatschappelijke kosten baten analyse’ (MKBA) valt buiten het

bestek van deze opdracht. Niettemin kan er in het kort wel iets worden

gezegd over de economische betekenis van de negatieve externe effecten.

In het rapport ‘Geluidsnormen voor Schiphol’ (CPB 2006), is een overzicht

opgenomen van de effecten van geluidhinder op woningwaardes en de

waarde van stilte (waarbij zij aangetekend dat de intrinsieke waarde hier-

van niet in geld valt uit te drukken). Het CPB citeert een studie van Udo

naar de effecten van verkeerslawaai op woningwaardes die – afhankelijk

van de keuze van een drempelwaarde voor geluid- uitkomt op een waar-

dedaling van 1,7%. Vergelijkbare ordegroottes (rond de 2%) berekenen

Baarsma en Van Praag voor de situatie rondom Schiphol, gebruikmakend

van een stated preference onderzoek.

Het CPB berekent in de genoemde studie op basis van een analyse van transactieprijzen (waarbij is gecorrigeerd voor oppervlak, staat van onder- houd, bouwjaar, verkoopjaar en overige liggingskenmerken) een marginale bate van 1,9% per afname van 1dBa boven de 45dBa.

Het aantal getroffen woningen rond Teuge is op het eerste gezicht bescheiden, maar dat neemt natuurlijk niet weg dat de ervaren hinder er wel is en dat het van belang is om die zoveel mogelijk te beperken. In de afgelopen jaren is hier ook al werk van gemaakt, wat heeft geleid tot een afname van het geluid. Het is goed dat parallel aan dit onderzoek tevens is onderzocht hoe de hinder verder kan worden beperkt. Overigens wordt opgemerkt dat luchthaven Teuge reeds decennia lang actief is, wat voor

(een deel van de) omwonenden impliceert dat een eventueel effect op de waarde van de woning was ingeprijsd bij de aanschaf. Ook is onze inschatting dat het extra negatieve effect van een eventuele groei van het aantal vliegtuigbewegingen, ten opzichte van het huidige niveau of dat uit het recente verleden, op de waarde van de woningen beperkt is.

In de Stuurgroep is tevens aandacht gevraagd voor een vergelijking tussen de economische effecten van de ontwikkeling van luchthaven Teuge als luchthaven of een alternatief waarbij juist ruimte wordt geboden aan niet- luchtvaartbedrijven. Ook die vraag valt buiten het bestek van de vraag- stelling. Wij wijzen er echter op dat de capaciteit voor General Aviation in Nederland beperkt is en met de veranderingen op Lelystad Airport naar verwachting op termijn verder afneemt. Het ligt voor de hand om de capaciteit die op Teuge beschikbaar is en de (publieke) investeringen die hierin in het verleden zijn gedaan, juist te benutten voor luchthavengebonden en –verbonden bedrijvigheid. Immers voor die bedrijven heeft Teuge noodza- kelijke voorzieningen, die elders niet zomaar voorhanden zijn (starten landingscapaciteit en luchtruimcapaciteit).

Of een op ‘rust en stilte’ gebaseerde ontwikkeling tot grotere economische effecten, met name in toerisme en recreatie, zou leiden, is niet onderzocht. Duidelijk is dat de huidige activiteiten op Teuge aantrekkingskracht hebben op specifieke doelgroepen. Ook is het aanbod op Teuge comple- mentair aan het op natuur, groen en cultuur gebaseerde aanbod in de omgeving (Veluwe, IJsselvallei) en vormt daarmee, ook voor een deel van de groen georiënteerde recreanten/toeristen, een aanvulling op de mogelijkheden. Er zijn geen indicaties dat het ene type toeristisch product ten koste gaat van het andere product, al zal de perceptie daarvan per recreant verschillen.

5. TOERISTISCH-RECREATIEVE

BETEKENIS

Luchthaven Teuge staat in de Nederlandse luchtvaart vooral bekend als een recreatieve luchthaven. Voor rondvluchten en het parachutespringen trekt de luchthaven mensen uit het hele land aan. We duiden deze groep aan als actieve recreanten. Daarnaast trekt de luchthaven passieve recreanten, veelal woonachtig in de omgeving of daar tijdelijk verblijvend, die Actieve recreanten zijn bezoe- voor de sfeer naar luchthaven Teuge komen. In dit hoofdstuk gaan we in kers die participeren in de lucht- op de toeristisch-economische betekenis van de luchthaven. vaart

5.1 Recreatief-toeristische cijfers

Luchthaven Teuge heeft de meeste recreatieve vliegtuigbewegingen van Nederland en een groot deel van de omzet komt voort uit recreatieve bestedingen. Het Nationaal Paracentrum spant de kroon en heeft aantrekkingskracht in heel Nederland en ook daarbuiten. Naast het beoefenen Bron: vliegles-cadeau.nl van de sport door leden, stijgt het aantal eenmalige gebruikers. Daarnaast is luchthaven Teuge de regionale luchthaven waar de meeste rondvluchten plaatsvinden. Beide primaire toeristische producten trekken ook veel passieve recreanten. Het aantal passieve recreanten dat de luchthaven be- zoekt om vliegtuigen te spotten of de sfeer te proeven, moet volgens de bedrijven niet worden onderschat.

Passieve recreanten nemen Tabel 4: Overzicht toeristische producten luchthaven Teuge geen deel van luchtvaartactivi- Primair Privévliegen teiten Parachutespringen Rondvluchten Secundair Vliegtuigspotten/sfeer Eten & drinken Winkelen

De toeristische producten uit tabel 4 dragen bij aan het recreatieve aanbod van de regio. In tabel 5 is de toeristisch-recreatieve omzet berekend.

De gegevens zijn opgebouwd uit zowel de inventarisatie van bedrijfsgege- Bron: vliegtuigenspotter.nl vens als gegevens van het CBS en BCI, dus een combinatie van bottom-up

en top-down gegevensverzameling. Toeristen zijn bezoekers met een ho-

telovernachting op luchthaven Teuge. Dat kunnen overnachtingen zijn die

niet direct zijn gerelateerd aan de luchthavenactiviteiten, maar de lucht-

haven is wel een belangrijk onderdeel van het onderscheidend vermogen

voor de logiesaccommodaties. Toeristen zijn bezoekers met een overnachting op de luchtha- Dagbezoekers worden onderscheiden in twee categorieën: actieve en pas- ven sieve bezoekers. Actieve bezoekers komen een van de luchtsporten beoe-

fenen. Overige actieve bezoekers komen met een ander doel luchtvaart bedrijven. Passieve dagbezoekers worden aangetrokken door de atmos- feer of daghoreca op luchthaven Teuge.

Tabel 5: Indicatie toeristisch-recreatieve cijfers luchthaven Teuge Aantal Uitgave per bezoeker Totale geschatte omzet Toeristen 5.500 € 63,65 € 350.000 Dagbezoekers  Actief 48.400 € 74,40 € 3.600.000  Passief 106.100 € 29,45 € 3.125.000 Totaal 160.000* € 44,20 € 7.075.000 Bron: inventarisatie bedrijven & CBS(2015) *BCI(2015)

De bedragen in tabel 5 zijn gebaseerd op de gegevens over de toeristische

omzet die de bedrijven in de interviews hebben aangegeven en de aantal-

len bezoekers (toeristen en dagbezoekers) die zij daarbij aangeven. De al- Luchthaven Teuge genereert dus opgetelde toeristische omzet bedraagt ruim € 7 mln. €7 miljoen aan toeristisch-

recreatieve inkomsten Bovenstaande bezoekersaantallen zijn, als gemeld, gebaseerd op de gege-

vens van de bedrijven. Daar zitten bezoekers in het kader van evenemen-

ten ten dele in. Bestedingen die ten gunste komen aan externe bedrijven

bij evenementen zijn hierin niet opgenomen.

Ook leidt het optellen van geschatte bezoekersaantallen van individuele

evenementen tot hogere bezoekerscijfers. Echter, daarvan is geen helder

beeld beschikbaar. Met andere woorden, de gepresenteerde gegevens lig-

gen aan de onderkant van de feitelijke economische betekenis.

Kwalitatief vervult Teuge een complementaire rol in het overwegend op

de natuurlijke omgeving gerichte toeristische aanbod op de Veluwe en in

de IJsselvallei.

5.2 Rol luchthaven Teuge in toeristische regio

Luchthaven Teuge is als toeristische bestemming onderdeel van de toeristische regio Veluwe. Lange tijd was de Veluwe de nummer 1 vakantiebe- stemming van Nederland. Nu is het gebied voorbijgestreefd door de Noordzeekust. Om deze reden heeft de provincie in het recente College- akkoord voor de vigerende bestuursperiode nadrukkelijk de ambitie ver- woord om ‘De Veluwe op 1’ te krijgen.

Luchthaven Teuge kan hierbinnen, zoals hierboven al genoemd, een complementaire rol vervullen. In de eerste plaats doordat de luchthaven andere doelgroepen aanspreekt. In de tweede plaats doordat (een deel van de) verblijfsrecreanten, die in de kern voor de rust en natuur komen, bij een langer verblijf of herhaalbezoek ook wel eens iets anders willen. Een dagje of dagdeel Teuge, al dan niet met rondvlucht of parachutesprong, is dan één van de alternatieven in de omgeving.

De inbedding van luchthaven Teuge in de routenetwerken vanuit Veluwe en IJsselvallei kan daartoe nog worden versterkt en de bekendheid van de mogelijkheden op Teuge bij recreanten kan worden vergroot.

Terecht kan de vraag worden opgeworpen of het geluid van het vliegverkeer van de luchthaven een negatieve invloed heeft en op de primaire toeristische doelgroep van de Veluwe, de rust- en ruimtezoekers. Die vraag is niet direct te beantwoorden. Maar het lijkt erop dat beide markten en doelgroepen goed naast elkaar kunnen bestaan en deels aanvullend voor elkaar zijn. Uit een grofmazige, kwantitatieve analyse blijkt er ook geen negatieve samenhang tussen het aantal vliegbewegingen op Teuge en het aantal overnachtingen op De Veluwe.

6. TOEKOMSTBEELDEN

LUCHTHAVEN TEUGE

Op basis van de voorafgaande hoofdstukken wordt geconstateerd dat

Teuge een belangrijke luchthaven is voor de General Aviation in Nederland

(in 2014 de nummer 2 na Lelystad airport). Teuge faciliteert een breed sca- la van GA-vluchten, waaronder privé-vluchten, parachutespringen, rondvluchten, luchtfotografie, zakenvluchten, inspectievluchten en zweefvliegen.

Met de luchthavenactiviteiten zijn direct. 129 fte verbonden, bestaande uit ongeveer 120 vaste banen (parttime en fulltime bij elkaar) en ca. 100 flexkrachten. Het betreft alle werkgelegenheid bij op Teuge gevestigde bedrijven. De indirecte werkgelegenheid betreft nog ca. 60 fte. Teuge is daarnaast een toeristische trekker met luchtvaartactiviteiten (zoals rondvluchten, parachutespringen), voor passieve recreanten en toeristen in de omgeving en met specifieke evenementen. De horeca faciliteert bedrijven en bezoekers en er kan worden overnacht.

Maar hoe ziet het toekomstperspectief voor de luchthaven eruit? Dat komt in dit hoofdstuk aan de orde. Het hoofdstuk begint met een SWOT- analyse, een overzicht van sterke en zwakke punten en kansen en bedreigingen. Vervolgen schetsen we twee ontwikkelingsrichtingen die hierop aansluiten. Daarna gaan we in op de voorwaarden om de toekomstbeelden dichterbij te brengen, waarbij we in het bijzonder aandacht besteden aan de ruimtelijke randvoorwaarden.

6.1 SWOT-analyse luchthaven Teuge

In figuur 11 is een overzicht gegeven van de belangrijkste sterke en zwakke punten alsmede van de kansen en bedreigingen voor luchthaven Teuge.

In beginsel is de uitgangspositie goed: er is sprake van een moderne regionale luchthaven voor een breed spectrum aan GA-activiteiten. Er is voldoende geluidsruimte en ruimte in het luchtruim en daarbinnen is voorlo- pig nog groei mogelijk. Uit het parallelle onderzoek naar beperking van de hinder op Teuge blijkt bovendien dat er nog veel mogelijkheden zijn om de ervaren overlast van Teuge te beperken. Voor parachutespringen (markt- leider), rondvluchten en luchtfotografie heeft Teuge een belangrijke marktpositie. De moderne faciliteiten maken een groei van Business Avia- tion mogelijk (al ligt de luchthaven in een daarvoor ‘dunne’ regio). De luchthaven is verder een toeristisch-recreatieve trekker.

Zwakke punten zijn er ook: het aantal vliegtuigbewegingen is gedaald, wat druk zet op de exploitatie. Het is daarmee belangrijk om economisch het draagvlak onder de luchthaven te verbreden, maar dat wordt bemoeilijkt doordat er weinig ruimte voor de vestiging van bedrijven beschikbaar is, in het bijzonder voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Bovendien is een deel van opstallen, in het bijzonder op Teuge West, verouderd en sluit on- voldoende aan op de marktvraag. Daarnaast kan de bekendheid van de

luchthaven nog wel en impuls gebruiken alsmede de vindbaarheid vanaf de snelwegen. Van minder strategisch belang en niet expliciet in het SWOT-overzicht opgenomen is de parkeerdruk en de kwetsbaarheid van de ontsluiting via De Zanden.

Figuur 11: SWOT Analyse luchthaven Teuge Sterktes Zwaktes • Centrale ligging in Nederland • Exploitatie staat onder druk • Voldoende luchtgebruiksruimte en • Beperkte beschikbaarheid ruimte voor geluidruimte bedrijven • Moderne voorzieningen • Deels verouderde ruimtes Teuge West • Sterke positie parachutespringen en • Bekendheid en vindbaarheid rondvluchten • Overnachtingsmogelijkheden en horeca • Aantrekkingskracht op recreanten

Kansen Bedreigingen • Groei door overloop Lelystad • Daling aantal vliegbewegingen • Groei GA in specifieke segmenten • Acceptatie door omgeving (license to • Groeimogelijkheden door beperking operate) hinder / aanpassing gebruik luchtruim • Positie opleidingsluchtvaart in Nederland • Groei door aantrekkelijker toeristisch product • Verduurzaming / clean tech

De belangrijkste kans zit in de overloop vanuit Lelystad Airport. Tussen nu en 2030-2040 is er sprake van afname van de mogelijkheden voor GA op Lelystad Airport met maximaal ca. 60.000 vluchtbewegingen (minder). Teuge is vanwege de centrale ligging, de geluidruimte en mogelijkheden van het luchtruim en de nabijheid tot Lelystad één van de belangrijkste overlooplocaties6. Daarnaast zijn er kansen op groei in onder meer het parachutespringen (mede onder invloed beperkingen elders, maar ook vanuit kracht aanbieder Teuge), Business Aviation en privé-vluchten. De groeimogelijkheden en belangrijker nog – het draagvlak voor de luchthaven in de omgeving, ook wel de license to operate (zie ook bij bedreigingen) – kan verder worden versterkt door maatregelen die de hinder beperken (zie het parallelle onderzoek). Er ligt bovendien een kans om in het verlengde van de regionale inzet op cleantech en de algehele trend naar verduurzaming een impuls te geven aan schoner en stiller vliegen op Teu-

6 Zie tevens de passage hierover in hoofdstuk 3

ge en juist bedrijvigheid aan te trekken die zich daar mede op richt. Ook de toeristische kant van Teuge kan verder worden versterkt.

Naast de al aan bod gekomen bedreiging (behoud ‘license to operate’) zijn er twee samenhangende andere bedreigingen: het aantal luchtvaartbewe- gingen is gedaald door een sterke afname van het aantal lesvluchten. De zwakke positie van de opleidingsluchtvaart in Nederland in vergelijking tot die in het buitenland speelt ook Teuge parten. Meer lesvluchten zijn wel- kom en denkbaar, maar dat is vooralsnog nog niet heel waarschijnlijk.

Op basis van de SWOT-analyse presenteren we in de paragrafen 6.2 en 6.3 nu twee ontwikkelingsrichtingen: 1 Luchthaven Teuge als General Aviation luchthaven & cleantech 2 Luchthaven Teuge als onderscheidende toeristische bestemming

Beide ontwikkelingsrichtingen sluiten goed aan op de beleidskaders en doelen van provincie en regio en zijn bovendien goed met elkaar te com- bineren.

Voor beide ontwikkelingsrichtingen geldt dat ze binnen de huidige randvoorwaarden van geluid en bestaand areaal blijven. En voor beide ontwikkelingsrichtingen veronderstellen we dat de luchthaven naast de formele vereisten blijvend de dialoog zoekt met haar omgeving en werk maakt van beperking van hinder waar dat operationeel kan.

6.2 Ontwikkelingsrichting 1: Luchthaven voor General Aviation & cleantech

De eerste ontwikkelingsrichting voorziet uitbreiding van de bedrijvigheid in de luchtvaartsector en zet specifiek in op daaraan gerelateerde cleantech industrie. Nu al wordt er op Teuge gewerkt aan schoner (o.a. vliegen op gas en biobrandstoffen) en stiller (elektrisch) vliegen en die lijn wil de luchthaven uitbouwen. Het past in de economische visie van de Steden- Focus op luchthavengebonden driehoek en luchthaven Teuge kan daarin nog meer als cleantech hotspot bedrijvigheid met cleantech gaan dienen. Idealiter ontstaat er op luchthaven Teuge een duurzaam clus- profiel ter kleine luchtvaart dat als proeftuin dient voor de grote luchtvaart en waarin bedrijven elkaar versterken en samenwerken met de regionale on- derwijsinstellingen en met kennisinstellingen en bedrijven van elders.

Cleantech bedrijven in de luchtvaart kunnen de General Aviation in Neder- land (en daarbuiten) meer gaan voorzien in technologieën voor stiller en schoner vliegen. Luchthaven Teuge groeit in dit ontwikkelingsbeeld uit tot testen ontwikkellocatie van cleantech in de luchtvaart. Dit betekent ook een verdere uitbreiding van de samenwerking met onderwijs. De overloop van bedrijvigheid vanuit Lelystad Airport is een kans in de ambitie om de bedrijvigheid op luchthaven Teuge te vergroten. Luchthaven Teuge zal binnen de huidige randvoorwaarden van geluid en bestaand areaal de grootste General Aviation luchthaven van Nederland kunnen worden. Bij verduurzaming van luchtvaartactiviteiten is er binnen de huidige milieuka- ders ruimte voor meer vliegtuigbewegingen.

Tabel 6 Hoofdlijnen ontwikkelingsbeeld 1 Scenario 1 Luchthavengebonden bedrijven ++ Bedrijven met cleantech profiel ++ Link met onderwijs ++ Commerciële General Aviation ++

Recreatieve General Aviation 0

Opleiding General Aviation +

MRO ++

Horeca +

Bedrijven die zich vestigen op Teuge moeten luchthaven- of luchtvaartgebonden zijn. Er kan niet expliciet worden geselecteerd op de bijdrage aan het cleantech profiel, maar de luchthaven, de bedrijven en regionale part- ners kunnen dit toekomstbeeld wel sterk naar buiten benadrukken en op die manier werken aan totstandkoming van dit beeld.

In dit ontwikkelingsbeeld is er de potentie voor verdere doorgroei en clus- In de bijlagen is een samenvatting tervorming binnen de cleantech regio. Zoals eerder beschreven wordt er van de Cleantech Agenda opge- al gewerkt aan Clean Tech Aviation (CTA) op luchthaven Teuge. Er zijn nomen raakvlakken met de thema’s smart industry, milieu- en geodiensten (ex- pertise van de ingenieursbureaus in de regio), energietransitie en (uiter- aard) slimme mobiliteit van de Cleantech Agenda. Via het TEACH-initiatief worden ook de onderwijs- en kennisinstellingen meer verknoopt met de bedrijvigheid op luchthaven Teuge.

Samenwerking biedt betere kansen voor innovatie - en daarmee op nieuwe business - en voor verankering van bedrijvigheid in de regio. Niet alleen de directe economische effecten op Teuge kunnen daarmee groter worden, ook de indirecte effecten worden dan groter en slaan meer neer in de regio. Voor een op technologie gebaseerd cluster is het denkbaar dat op elke directe baan er sprake is van 1 tot 2 andere banen (high tech clus- ters komen soms nog hoger uit). Clustervorming is overigens een langjarig proces, maar er ligt al een goede basis.

6.3 Ontwikkelingsrichting 2: onderscheidende toeristische bestemming

De uitbreiding van luchthaven Teuge als toeristische bestemming is het hoofddoel in ontwikkelingsrichting 2. De actieve recreatie krijgt hierin ruimte voor doorgroei (parachutisten, rondvluchten, zweefvliegen, privé- vluchten) voor zover dat benodigd is. In het verlengde hiervan wordt aandacht en ruimte besteed aan diversificatie van het toeristische product, zoals het Koude Oorlog museum, maar ook luchtvaartgerelateerde evenementen. Ondersteunende sectoren als MRO en horeca zullen meegroei- en. De bedrijven die op dit moment belangrijk zijn voor luchthaven Teuge als toeristische bestemming, zoals de rondvluchtbedrijven, parachutebe-

drijven en horeca, krijgen de ruimte om mee te groeien met de groei van het toeristische totaalproduct luchthaven Teuge.

Naast extra primaire toeristische producten zal de toeristische infrastructuur worden verbeterd en wordt luchthaven Teuge verder geïntegreerd in de toeristische regio’s Veluwe en IJsselvallei. In deze ontwikkelingsrichting is er een meer regionaal georiënteerde werkgelegenheidsontwikkeling.

Tabel 7 Hoofdlijnen scenario 2 Scenario 1 Luchthavengebonden bedrijven + Bedrijven met cleantech profiel + Link met onderwijs + Commerciële General Aviation + Recreatieve General Aviation ++ Opleiding General Aviation + MRO + Horeca ++

6.4 Ruimtelijke randvoorwaarden

In hoofdstuk 3 is aandacht besteed aan de huidige en toekomstige vraag naar ruimte voor bedrijvigheid op luchthaven Teuge. Die vraag bestaat uit drie onderdelen:  Ruimtevraag van zittende gebruikers: 0,3-0,7ha luchthavengebonden, afhankelijk van de mate waarin die op de eigen locatie kunnen uitbreiden;  Moderne hangarruimte (0,2-0,4ha) voor vooral privé-vliegers die nu al vestiging op Teuge overwegen;  Andere overloop-vraag vanuit Lelystad voor ca. 1-3ha netto, sa- menhangend met ca. 10.000-20.000 vliegbewegingen tot 2030.

De eerste groep is ‘harde’ vraag, gebaseerd op de gegevens uit de gesprekken met bedrijven. De precieze omvang is overigens wel afhankelijk van de mate waarin oplossingen op de huidige plek kunnen worden gevonden. Het tweede onderdeel is eveneens ‘hard’, omdat hiervoor concrete vragen bij het luchthavenbedrijf zijn neergelegd. Voor een deel zal die vraag mogelijk worden ingevuld door nieuwe ruimtes op Teuge Oost, maar de verwachting is dat er dan nog additionele vraag is. De overloop vanuit Lelystad is minder hard dan de beide andere catego- rieën. Het betreft een raming die is gebaseerd op het luchthavenbesluit voor Lelystad Airport en de daaruit afgeleide gegevens. In hoofdstuk 3 is betoogd dat er veel onzekerheid is over het tempo en de mate waarin die overloop daadwerkelijk plaats zal vinden. De gehanteerde bandbreedte (10.000-20.000 vliegbewegingen tot 2030) is naar onze overtuiging aan te duiden als ‘realistisch conservatief’. De ordegroottes passen goed bij de ontwikkelingsrichtingen zoals geschetst in 6.2 en 6.3. Beide richtingen kunnen bovendien goed worden ge- combineerd. Kan Teuge die ruimte bieden?

Figuur 12 Kaart luchtvaartterrein Teuge en mogelijk toekomstige beschikbare ruimte (Teuge West-west als vervangende ruimte voor woningbouwlocatie)

Vraag-aanbod-confrontatie ruimte De korte termijn vraag naar nieuwe extra hangarruimte kan mogelijk worden ingevuld door de nog beschikbare ruimte op Teuge Oost, maar als de vraag de 0,2ha te boven gaat is daar geen ruimte meer beschikbaar.

Voor het accommoderen van de vraag vanuit de al gevestigde bedrijvigheid plus de vernieuwbouwplannen van enkele gebruikers is een integraal herstructureringsplan voor Teuge-West in combinatie met het bouwrijp maken van het Albertsterrein de aangewezen weg. Er zijn daarbij twee complicerende factoren. In de eerste plaats moet dan het gehele gebied (Teuge-West plus Albertsterrein) worden aangesloten op de baan, anders sluit het aanbod niet aan op de vraag naar luchthavengebonden ruimte. In de tweede plaats vergt een dergelijke (her)ontwikkeling doorlooptijd, met name voor het op elkaar afstemmen van de planvorming. En dat is nodig, want anders lukt het niet of alleen tegen te hoge kosten of teveel verlies aan ruimte om het Albertsterrein aan te sluiten op de baan. Bovendien is de vraag of alle partijen hierop kunnen wachten.

Voor de berekende vraag op langere termijn en met oog op schuifruimte en het bieden van ruimte aan gevestigde bedrijven die niet kunnen wachten op de herontwikkeling van Teuge-West/Albertsterrein is er dan nog een behoefte aan voornamelijk luchthavengebonden bedrijvigheid van zo’n 1-3 ha netto, te verminderen met het deel dat uiteindelijk een plek kan krijgen binnen de herontwikkeling Teuge-West/Albertsterrein.

Die ruimte kan worden gevonden door aan de westelijke kant van Teuge West 3 ha bruto bedrijventerrein toe te voegen (zie kaart figuur 12 locatie Teuge West-west) die aan de baan is gelegen. De bedrijventerreinen op Teuge blijven daarmee binnen de capaciteit die in het Regionaal Pro- gramma Bedrijventerreinen is afgesproken, omdat de nieuwe hectares in de plaats komen van de grotere woningbouwlocatie die nog als bedrijventerrein in de regionale ‘ruimteboekhouding’ staat. De nieuwe ruimte cre- eert luchthavengebonden vestigingsmogelijkheden en is zelfs 2,7ha kleiner dan de in het RPB gereserveerde ruimte. Omdat het hier specifiek om ruimte voor luchthavengebonden bedrijvigheid gaat, die dus niet elders in de regio kan worden geboden en – zoals hiervoor is aangetoond –ook niet (volledig) binnen de bestaande bedrijventerreinen op Teuge kan worden Voorgestelde ruil passend binnen gerealiseerd, is de voorgestelde ruil (met een netto reductie van bedrij- de ladder duurzame verstedelij- venterrein ten opzichte van het RPB) ook in overeenstemming met de king ladder voor duurzame verstedelijking.

Prioritering vestigingsmogelijkheden De voorgestelde situatie biedt de luchthaven en de gevestigde bedrijven ontwikkelingsmogelijkheden en continuïteit. Maar ook in die situatie blijft ruimte schaars, is het niet op korte dan wel op langere termijn. Bovendien moet de complexe herstructureringsoperatie op Teuge West worden gerealiseerd. Voor de prioritering van nieuwe bedrijvigheid op luchthaven Teuge is het daarom verstandig een ladder voor duurzame vestigingsmogelijkheden toe te passen. Tabel 8 geeft deze ladder voor duurzame vestigingsmogelijkheden op de luchthaven weer. Daarin wordt de voorkeur gegeven aan GA-bedrijven met een cleantech profiel. De tweede trede bestaat uit toeristische GA-bedrijven. Deze eerste twee treden versterken di-

rect de twee geschetste ontwikkelingsrichtingen. De derde trede is voor generieke GA-bedrijven, zowel luchthaven- als luchtvaartgebonden. Als laatste is er ruimte voor toeristisch-recreatieve bedrijven die het profiel van de luchthaven versterken. Die laatste categorie wordt bij voorkeur ge- huisvest op percelen die niet direct zijn aangesloten op de baan.

Tabel 8 Ladder duurzame bedrijfsvestigingen luchthaven Teuge 1 Luchthavengebonden GA-bedrijven versterkend voor cleantech profiel 2 Toeristische luchthavengebonden bedrijven 3 Luchtvaartgerelateerde GA-bedrijven 4 Ondersteunende toeristisch-recreatieve bedrijven die de luchthaven aantoonbaar versterken

Deze ladder kan niet afdwingbaar worden geborgd, maar hij kan wel een richtlijn zijn voor het uitwerken van het (her)ontwerp voor Teuge West en West-west en een actieve gedragslijn voor alle betrokkenen.

6.5 Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis

Op basis van de twee toekomstperspectieven, de verwachte overloop vanuit Lelystad zoals eerder berekend en de mogelijke autonome ontwikkeling op Teuge, is in tabel 9 een overzicht van het toekomstperspectief geschetst in kwantitatieve en deels kwalitatieve termen. We hanteren daarbij, evenals voor de overloop vanuit Lelystad, een ‘laag’ en een ‘hoog’ beeld. Zowel in het lage als in het hoge beeld is er sprake van versterking van het cleantech-profiel en van het toeristisch profiel.

BUITEN wijst er nadrukkelijk op dat de (vanuit regionaal economische optiek bescheiden) schaal van de activiteiten op luchthaven Teuge en de (relatief grote) onzekerheid over ordegrootte en snelheid van de overloop vanuit Lelystad maakt dat de cijfers van tabel 9 indicatief zijn.

Naast de overloop vanuit Lelystad is er enige autonome groei te verwachten bij de reeds op Teuge gevestigde bedrijven. We ramen die groei in termen van het aantal vluchtbewegingen op 5.000-10.000 per jaar. Meer inspectievluchten (mogelijk van de politie), groei bij de rondvluchten en parachutisten en meer business aviation. Tezamen met de berekende overloop is er dan sprake van tussen de 72.000-87.000 vliegbewegingen. We gaan er daarbij vanuit dat er in 2030 sprake is van schoner en stiller vliegen. De inzet op cleantech moet daar ook aan bijdragen.

We verwachten een bescheiden directe werkgelegenheidsgroei (de ar- beidsproductiviteit zal ook stijgen) en met name in het hogere beeld een wat groter indirect effect, doordat de bedrijfsactiviteiten op Teuge via de inzet op cleantech kennisintensiever worden en meer in de regio zullen neerslaan.

De belangrijkste fysieke aanpassing die nodig is om de mogelijke groei te accommoderen is de herstructurering van Teuge-West in combinatie met een bescheiden uitbreiding van luchthavengebonden bedrijventerrein op

Teuge-West-west. Tevens dienen de toeristische basisvoorzieningen (wandelpaden, kijkplek, WC’s, parkeergelegenheid) te worden verbeterd en ruimte worden geboden (rekening houdend met de in 6.4 geformu- leerde ladder) aan toeristische bedrijvigheid die het profiel van de luchthaven versterkt. Daarnaast veronderstellen de beelden een voortgaande inzet op de cleantech agenda en het toeristisch vermarkten van Teuge binnen de regiopromotie.

Tabel 9 Overzicht toekomstperspectief, indicatieve cijfers laag-hoog 2030 Huidig Toekomstig Toekomstig (2014/2015) Laag hoog Vluchtbewegingen 57.000 (afgerond) Overloop Lelystad 10.000 20.000 Autonoom 1) 5.000 10.000 Totaal 72.000 87.000 2)

Bezoekers (x 1.000) 160 180 250

Omzet (€ mln.) (prijzen 23 26-30 32-35 2015)

Directe werkgelegenheid 130 140 160 (fte, afgerond) Indirect werkgelegen- 65 70 120-160 3) en heidseffect (fte) meer in regio

Bedrijventerreinbehoefte 1 3 (netto ha) Bedrijventerrein t.o.v. -4,7 -2,7ha RPB (ha netto) 1) Op basis van de interviews is het aannemelijk dat huidige gebruikers groei in hun activiteiten laten zijn. Als er sprake zou zijn van herstel van de opleidingsmarkt voor piloten, dan kan het aantal vluchten nog sterker stijgen. 2) We nemen aan dat er te zijner tijd schoner en stiller wordt gevlogen 3) Door de inzet op cleantech neemt de multiplier toe (meer samenwer- kingsverbanden, meer toelevering en uitbesteding, kennisintensiever) en bovendien landt daarvan een groter deel in de regio.

Tot slot Teuge is een belangrijke luchthaven voor de General Aviation. Die sector krijgt in de toekomst elders minder ruimte. In dit onderzoek laten we zien dat Teuge - binnen de randvoorwaarden voor geluid, luchtruimgebruik en ruimte voor bedrijventerreinen- een belangrijke vestigingsplaats voor GA- bedrijven kan blijven en kan bijdragen aan versterking van het cleantech profiel van de regio, door zich te richten op die bedrijven die willen bijdragen aan schoner en stiller vliegen. Ook het toeristisch potentieel kan verder worden versterkt.

Ruimtelijk kan de luchthaven dat faciliteren als een grotere reservering voor een bedrijventerrein voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid waar woningbouw plaats gaat vinden, wordt ingeruild voor een nieuwe, iets kleinere luchthavengebonden locatie Teuge West-west.

Parallel hieraan moet worden gewerkt aan integrale (her)ontwikkeling van Teuge West en het Albertsterrein waarbij zoveel mogelijk luchthavengebonden kavels worden gerealiseerd om zittende en nieuwe gebruikers te kunnen faciliteren. Dit vereist een intensief herstructureringsproces in sa- menspraak met eigenaren en gebruikers, een proces dat mogelijk kan worden gefaciliteerd vanuit de provincie Gelderland. Onderdeel van dit proces kan tevens een onderzoek zijn naar een Ondernemersfonds of Be- drijven InvesteringsZone (BIZ7) op Teuge, om in de toekomst een stevig fundament te leggen onder investeringen die ten goede komen aan de bedrijvigheid op Teuge.

7 Een BIZ vereist instemming van een groot aandeel van de gevestigde bedrijven en pandeigenaren.

BIJLAGE 1: WOORDENLIJST

De onderstaande woordenlijst geeft uitleg van veel gebruikte afkortingen en termen uit dit rapport:

Actieve recreant Bezoeker participerend in luchtvaartactiviteit BIZ Bedrijfsinvesteringszone Cleantech Verzamelnaam voor technologieën die bijdragen aan een schoner milieu en/of zorgen voor energiebesparing Commerciële GA Kleine luchtvaart waarin het vliegen een direct commercieel doel heeft Horeca Hotel, restaurant, café Landzijdig De ruimte rondom de baan en bijbehorende gebouwen op het luchthaventerrein Luchthavenbesluit Beleidsdocument voor ruimtelijke en economische kaders luchtvaartterrein Luchthavengebonden Luchthaven direct benodigd voor operationa- liteit bedrijf (luchtvaartactiviteiten) Luchtvaartgerelateerd Luchthaven wordt gebruikt voor profilering Luchtzijdig De luchtvaart (het vliegen) zelf en de infrastructuur (landingsbaan en gebouwen zoals terminal) die daarvoor nodig is MRO Maintenance, repair and overhaul Opleiding GA Kleine luchtvaart ten behoeve van het oplei- den van piloten Overlandvlucht Vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing niet op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden Passieve recreant Bezoeker niet participerend in luchtvaartactiviteit Primair toeristisch product Product/activiteit dat de hoofdreden is voor een bezoek aan een bestemming Recreatieve GA Kleine luchtvaart voor recreatieve behoeften Secundair toer. product Product/activiteit ondersteunend voor het bezoek aan een bestemming Terreinvlucht Vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden Toerist Bezoeker met overnachting op luchthaven Toeristische bestemming Geografische eenheid en bestemming van toerist vanwege haar primaire en secundaire toeristische producten Vliegtuigbeweging Opstijging of landing van een luchtvaartuig op een luchthaven

BIJLAGE 2: BEDRIJVENLIJST

nr. naam contactpersoon contact sector 1 N.V. Luchthaven Teuge Mevr. M. de Groot nvt Commerciële GA 2 Mission Aviation Fellowship Dhr. A. van Geffen uitgebreid interview Commerciële GA 3 Special Air Services B.V. Dhr. G.J. Woudstra uitgebreid interview Commerciële GA 4 Sky Service Netherlands B.V. Dhr. D. van Vliet telefonisch interview Commerciële GA 5 Slagboom & Peters Luchtfotografie Dhr. J. Slagboom schriftelijk interview Commerciële GA 6 Aerial Media / On Top Mevr. J. Midavaine uitgebreid interview Commerciële GA 7 S.P. Helicopter-Service GmbH Dhr. M. van der Werf telefonisch interview Commerciële GA 8 Nationaal Paracentrum Dhr. E. Boerkamp uitgebreid interview Recreatieve GA 9 Skydive Supplies Dhr. E. Schimmel uitgebreid interview Recreatieve GA 10 The Parachute Case Mevr. T. van Mierlo uitgebreid interview Recreatieve GA 11 Oordt Adventures B.V. Dhr. E. van Oordt telefonisch interview Recreatieve GA 12 Classic Wings Dhr. R. de Man telefonisch interview Recreatieve GA 13 Vliegclub Teuge Dhr. W. Iding uitgebreid interview Recreatieve GA 14 M.A.T.C. Dhr. M. Koffeman schriftelijk interview Opleiding GA 15 TECMAM Benelux Dhr. D. Holman telefonisch interview Opleiding GA 16 SkyUnlimited Dhr. D. Evers uitgebreid interview Opleiding GA 17 Aircraft Maintenance Netherlands Dhr. C. Smit telefonisch interview MRO 18 International Aviation Support Dhr. M. Bras uitgebreid interview MRO 19 Aviation Technics - geen MRO 20 v.d. Bos Aviation Dhr. L. van de Bos uitgebreid interview MRO 21 Aviatiek Dhr. R. Penterman uitgebreid interview MRO 22 Jet Care Dhr. C. Brouwer uitgebreid interview MRO 23 The Hangar Mevr. N. Pott uitgebreid interview Horeca 24 Take-Off Mevr. J. Bierhof uitgebreid interview Horeca 25 De Slaapfabriek Mevr. M. van Prigge uitgebreid interview Horeca 26 Airplane Suite Dhr. B. Thijssen schriftelijk interview Horeca 27 Skydeck Dhr. L. Versteeg uitgebreid interview Horeca 28 Griffioen kamerverhuur Dhr. E. Griffioen uitgebreid interview Horeca

BIJLAGE 3: CLEANTECH AGENDA

Eind 2013 kozen ondernemers, kennisinstellingen en overheden verenigd in de Strategische Board Stedendriehoek voor het begrip Cleantech Regio als gemeenschappelijk profiel voor de regionale economische ontwikkeling, innovatie en (energie)transitie. De Cleantech Regio wil excelleren in het ontwikkelen van nieuwe cleantech bedrijvigheid en het breed toepas- sen in hun economische sectoren, huishoudens en bedrijfsvoering. Er wordt getracht te produceren en consumeren in een samenleving die economisch en ecologisch in balans is. Energieneutraal, schoon, veilig en cir- culair, vanuit het principe van herbruikbaarheid van producten en/of grondstoffen. Met het opstellen van de Cleantech Agenda kiest de regio positie, brengt focus aan en zoekt verbindingen, ook nadrukkelijk met om- ringende regio’s in (Oost) Nederland en (Noordwest) Europa. Het motto is ‘delen is het nieuwe vermenigvuldigen’.

In de zomer van 2014 gaf de Strategische Board opdracht tot het opstellen van de Cleantech Agenda. Deze is opgebouwd uit 3 onderdelen:  een onderzoek en analyse van de cleantech bedrijvigheid in de Cleantech Thema’s: Stedendriehoek in de context van Nederland en Europa; 1. Smart Industry  een eerste inventarisatie van (voorgenomen en lopende) business 2. Duurzaam bouwen cases vanuit de verschillende cleantech thema’s; 3. Milieu- en geodiensten  een ordening van ondersteunende projecten en programma’s die 4. Water, schoon en be- de (cleantech) bedrijvigheid in de Cleantech Regio maximaal on- heerst dersteunen in allerlei facetten. 5. Energietransitie 6. Slimme mobiliteit Hoofddoelen 7. Houdbare landbouw In de Cleantech agenda zijn 25 innovatieve business cases opgenomen 8. Hergebruik van grond- voor de toepassing van cleantech. Deze komen terug in de 8 thema’s (zie stoffen linkerkolom). De verwachting is dat dit aantal de komende periode nog verderT zal groeien. Hierdoor ontstaat nieuwe bedrijvigheid en perspectief voor bestaandeh bedrijven. Voor 2020 zijn de ambities:  4e.000 nieuwe, aan cleantech gerelateerde banen en navenante groeim van omzet/BRP (+50%)  200.000a ton besparing op de CO2 uitstoot (-10%)  20.000’ ton minder huishoudelijk restafval per jaar (-33%) s HuidigeD betekenis in Nederland Hete Centraal Bureau voor Statistiek geeft regelmatig informatie over economische sectoren, zoals de industrie of de landelijke Topgebieden, zoals de2 creatieve sector. De bedrijven in de cleantech sector vallen echter niet on5der een bepaalde sector (SBI) waardoor de omvang moeilijk te bepalen is. Wel zijn studies verricht om een inschatting te kunnen maken van de ombvang van de sector. Uitgedrukt in productiewaarde is de cleantech sec- toru in 2009 goed voor een omzet van in totaal bijna € 3,9 miljard in Neder- lands . De toegevoegde waarde die door de sector wordt gegenereerd be- droegi in datzelfde jaar ruim € 1,1 miljard. Deze cijfers zijn exclusief de om- zetn en toegevoegde waarde die wordt gecreëerd als gevolg van de het uit- voerene van energiebesparingsmaatregelen. Volgens studie “Economische radars duurzame energiesector 2012” van het CBS was de cleantech sector s

46 c a s e

in 2009 goed voor circa 15.600 fte aan werkgelegenheid. Dit is exclusief de installatie van energiebesparende maatregelen in de gebouwde omge- bouwde, zoals isolatie. Ecorys (2010) schat het aantal banen van installatie van energiebesparende maatregelen op 20.000 à 30.000 banen.

Huidige betekenis in de Stedendriehoek Ter voorbereiding van de Cleantech Agenda is in 2014/2015 een inventarisatie in de Stedendriehoek uitgevoerd. Daarvoor is een lijst van cleantech producenten opgesteld. Deze database omvat bedrijven die hun omzet of een deel ervan realiseren met de verkoop van cleantech producten en diensten. De totale lijst omvat nu 130 bedrijven. Totaal genereren deze bedrijven een omzet van ongeveer 2 miljard euro en geven werk aan 8.000 personen in de Stedendriehoek. De meeste cleantech producenten beho- ren tot de sectoren Advisering & Onderzoek en Industrie. Het aantal cleantech bedrijven per sector komt overeen met het profiel van de regio. Uit onderzoek bleek dat de cleantech bedrijven actief zijn binnen alle toepas- singsgebieden. De meeste activiteiten hebben betrekking op ‘duurzame materialen & manufacturing’, maar veel bedrijven houden zich ook bezig met ‘duurzaam bouwen’ en ‘duurzame energie’. De meeste cleantech producenten bevinden zich in de drie steden Apeldoorn, Deventer en Zut- phen. Toch bevinden 37% van de cleantech bedrijven zich buiten de drie grote gemeenten.

Figuur 12 Cleantech producenten naar SBI sector in de Stedendriehoek

Toekomstige betekenis Thema’s als duurzaamheid, circulariteit en schone technologie raken steeds meer ingeburgerd. Dat zien we in een toename aan initiatieven van onderop, zoals de landelijke toename van lokale energiecoöperaties. De cultuur en mindset is aan het veranderen. Een internationale trend is de prominenter wordende rol van steden en burgemeesters. Dan leidt tot meer slagkracht op het lokale en regionale niveau.

De maatschappelijke behoefte aan pilots en experimenteerruimtes neemt toe. Mensen zoeken plaatsen om technologie uit te testen en mogelijke toepassingen te onderzoeken: je hebt ervaring nodig om sneller te ontwikkelen. De Stedendriehoek heeft specifieke terreinen en gebouwen die mogelijk geschikt zijn voor dergelijke pilots. Dit biedt vervolgens mogelijkhe-

den voor opschaling. Lokale overheden kunnen deze pilots entameren. Ook luchthaven Teuge is een zeer geschikte testlocatie.

Cleantech op luchthaven Teuge De cleantech ambities van luchthaven Teuge binnen de Cleantech Agenda bouwen voort op de huidige cleantech initiatieven. Een schonere luchtvaart kan gerealiseerd worden door schonere brandstoffen en motoren, maar ook meer duurzame opererende bedrijven op de grond. Beiden komen terug op luchthaven Teuge en doel is om dit de komende jaren uit te bouwen.

Schonere brandstoffen in de luchtvaart zijn de meest toegankelijke cleantech initiatieven in deze sector. Er is voor de kleine luchtvaart behoorlijk wat ruimte voor verbetering. Clean Tech Aviation is een initiatief op luchthaven Teuge in samenwerking met BioMCN, Thermogh, TCEGoFour, New- ton Clean Energy, Three City Foundation Gelderland en de Technische Uni- versiteit Twente dat zich inzet voor het ontwikkelen van een schonere luchtvaart. Er worden 2 typen schonere brandstoffen ontwikkeld:  Luchtvaartbrandstof AVGAS 100CZ, dat het meest gebruikte AVGAS 100LL op termijn zou kunnen vervangen. Het heeft een emissie reductie van 7% en kan onder de marktprijs van ‘regulier’ AVGAS aangeboden worden.  Biobrandstof kerosine Benkero voor straalmotoren van kleinere business jets, vracht- en passagiersvliegtuigen. Luchthaven Teuge is een testlocatie voor deze en andere brandstoffen met certificering als doel. Een aantal motoren op de locatie op Teuge worden ingezet om de brandstoffen intensief te testen voordat het stabiel genoeg is productie op grotere schaal en gebruik.

Een stap verder is de ontwikkeling van schonere en/of zuinigere motoren. Diverse bedrijven op luchthaven Teuge hebben motoren vervangen of omgebouwd om schoner en/of zuiniger te vliegen. Special Air Services ex- perimenteert met elektrisch vliegen. De veel relatief korte (rond)vluchten van het bedrijf maakt het elektrisch vliegen een aantrekkelijke investering. Ook zijn er initiatieven om nieuw ontwikkelde motoren en vliegtuigen op Teuge te laten vliegen, bijvoorbeeld bij evenementen.

Tot slot hebben veel luchtvaartbedrijven op Teuge een duurzame bedrijfsvoering toegepast of voor ogen met een meer zorgvuldig gebruik van energie. Dit is met name het geval op de nieuwere bedrijfslocaties op de luchthaven. De luchthaven nv is daar een goed voorbeeld van: het nieuwe havengebouw is klimaatneutraal. Het betekent dat het niet bijdraagt aan klimaatverandering in de vorm van CO2 emissies. Het maakt enkel gebruik van hernieuwbare energie.

De luchtvaart is een sector waarin duurzame ontwikkelingen langzaam gaan. Zeker voor groot commercieel gebruik is het afhankelijk van grotere innovaties uit het buitenland. Op kleinere schaal kan luchthaven Teuge als ontwikkelen testlocatie een belangrijke rol spelen. Daarbij moet het voortbouwen op de kracht van de regio op het gebied van energie en techniek en cleantech ambities van de Stedendriehoek.

BIJLAGE 4: GEGEVENS INTERVIEWS BEDRIJVEN

Commerciële GA 1 Omzet € 4.500.000 Vaste/flex ba- 12 / 0 nen 9,1 FTE Doorgroeiambi-  Ambitie voor meer naamsbekendheid/groei tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Visie op de  Luchthaven heeft goede uitstraling, medewerking en visie luchthaven Cleantech am-  Duurzame bedrijfsvoering bitie  Afwachtend in cleantech in de luchtvaart Commerciële GA 2 Omzet € 3.000.000 Vaste/flex ba- 13 / 0 nen 13 FTE Doorgroeiambi-  10% per jaar doorgroei tie  Uitbreidingsruimte aan eigen grond en baan gezocht Visie op de  Ruimtelijke indeling van bedrijven op Teuge problematisch luchthaven Cleantech am-  Bereid tot investeringen in cleantech bitie Commerciële GA 3 Omzet € 1.000.000 Vaste/flex ba- 3 / 0 nen 2,5 FTE Doorgroeiambi-  Wel groeiambitie, maar geen zicht op nieuwe opdrachten tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Visie op de nvt luchthaven Cleantech am- nvt bitie Commerciële GA 4 Omzet nihil Vaste/flex ba- 1 / 0 nen 1 FTE Doorgroeiambi-  Geen doorgroeiambitie tie  Welwillend voor verkoop van pand (niet aan baan) Visie op de  Modernisering van voorzieningen nodig, deze zijn niet meege- luchthaven groeid met de luchthaven  Meer samenwerking/communicatie Cleantech am-  Staat welwillend tegen gezamenlijke initiatieven op het gebied bitie van duurzame bedrijfsvoering

Rondvluchten 1 Omzet € 800.000 Vaste/flex ba- 6 / 42 nen 10 FTE Doorgroeiambi-  Continuering tie  Geen ambitie ruimtelijke uitbreiding Visie op de  Geen gebruik van voorzieningen, maken luchthaven duur luchthaven  Toerisme moet beter gefaciliteerd worden Cleantech am- nvt bitie Rondvluchten 2 Omzet € 1.000.000 Vaste/flex ba- 4 / 40 nen 10 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroei in bepaalde bedrijfsonderdelen tie  Ruimte voor uitbreiding gezocht aan de baan Visie op de  Voorzieningen niveau is zeer goed, luchthaven daardoor duur luchthaven  Toerisme moet beter gefaciliteerd worden Cleantech am-  Activiteiten voor elektrisch vliegen bitie  Ambitie maar afhankelijk van subsidies en certificering van cleantech Recreatieve GA 1 Omzet € 500.000 Vaste/flex ba- 0 / 0 nen Doorgroeiambi-  Continuering tie  Wens om te vernieuwen en deels verkoop van hangars Visie op de  Bepaalde bedrijfsonderdelen niet goed gefaciliteerd op lucht- luchthaven haven  Niet de juiste voorzieningen worden gerealiseerd Cleantech am-  Willen wel meedenken en faciliteren bitie  Technologische vooruitgang langzaam vanwege klein belang, moeilijkheden certificering Recreatieve GA 2 Omzet € 250.000 Vaste/flex ba- 2 / nb nen 1,5 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroei waar mogelijk tie  Ambitie voor eigen pand aan de baan Visie op de  Huidige (commerciële) visie is niet gunstig voor luchtvaarsec- luchthaven tor waarin het actief is  Meer aandacht voor recreanten op luchthaven Teuge Cleantech am-  Bezig met geluidsreductie toestellen bitie  Pas cleantech ambities bij eigen bedrijfsruimte

Recreatieve GA 3 Omzet € 60.000 Vaste/flex ba- nihil nen Doorgroeiambi-  Vertrek van Teuge, pand al in onderhuur tie Visie op de  Gezellige recreatieve luchthaven met toeristisch potentieel, luchthaven maar commerciële leiding Cleantech am- nvt bitie Recreatieve GA 4 Omzet € 2.000.000 Vaste/flex ba- 6 / nb nen 4,5 FTE Doorgroeiambi-  Enkel lichte groei op Teuge tie  Locatie op piekmomenten te klein, graag uitbreiden op huidige locatie aan de baan Visie op de  Eventuele beperkingen voor/op de luchthaven zouden pro- luchthaven blemen veroorzaken  Er zijn nog verbeteringen in voorzieningen beschikbaar voor de recreatieve luchtvaart Cleantech am-  Interesse in aankoop cleantech, indien beschikbaar bitie  Geïnvesteerd in relatief stillere en zuinigere motoren Recreatieve GA 5 Omzet € 265.000 Vaste/flex ba- 5 / 0 nen 3,5 FTE Doorgroeiambi-  Veel doorgroeiambitie, met name ook in het buitenland tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding, pand in onderhuur beschikbaar Visie op de  Teuge West is vitaalste deel van de luchthaven luchthaven  De oudere staat van Teuge West is niet erg voor de bezoekers die het trekt Cleantech am- Nvt bitie Recreatieve GA 6 Omzet € 400.000 Vaste/flex ba- 7 / 0 nen 6 FTE Doorgroeiambi-  Continuering tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding, bij verhuizing part- nerbedrijf wel meeverhuizen Visie op de  Teuge heeft goede naam en locatie luchthaven Cleantech am-  Initiatieven voor duurzame bedrijfsruimte bitie

Opleiding GA 1 Omzet € 150.000 Vaste/flex ba- 0 / 6 nen 3 FTE Doorgroeiambi-  Geen ambities meer op Teuge niet, te veel restricties tie Visie op de  Huidige voorzieningen worden niet gebruikt, maar maakt Teu- luchthaven ge wel heel duur  Ideeën van ondernemers zouden moeten worden gehoord  Enkele andere voorzieningen zou gebruiksvriendelijkheid laten toenemen Cleantech am-  Niet in de technische ontwikkeling bitie  Ambities duurzame ontwikkeling van de luchthaven Opleiding GA 2 Omzet nb Vaste/flex ba- 5 / nb nen 2,5 FTE Doorgroeiambi-  Lichte groei en uitbreiding opleidingen tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Visie op de  Overloop vanuit Lelystad is kans voor bedrijvigheidstoename luchthaven Cleantech am- nvt bitie Opleiding GA 3 Omzet Nb Vaste/flex ba- 1 / 7 nen 4 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroeiambitie waar mogelijk tie Visie op de  Teuge is gebaat bij meer bedrijvigheid (vanuit Lelystad) luchthaven  Teuge heeft geen realistische visie gebaseerd op trend en behoeften bedrijven Cleantech am- Nvt bitie MRO 1 Omzet € 75.000 Vaste/flex ba- 1 / 0 nen 1 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroeiambitie, meer bedrijvigheid benodigd tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Visie op de  Teuge moet met meer achtergrondinformatie/draagvlak be- luchthaven slissingen nemen Cleantech am-  Informeel meedenken in ontwikkeling cleantech motoren bitie

MRO 2 Omzet € 1.500.000 Vaste/flex ba- 10 / nb nen 10 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroeiambitie waar mogelijk, afhankelijk van aantal vlieg- tie uren op Teuge  Mogelijk meer platformoppervlakte nodig, maar niet mogelijk op huidige locatie Visie op de  Teuge moet gebruikers meer faciliteren om het gebruik te la- luchthaven ten toenemen  Overloop vluchten Lelystad zal ook gepaard gaan met overloop MRO bedrijven Cleantech am-  Niet in de technische ontwikkeling bitie  Mogelijkheden voor meer duurzame bedrijfsvoering MRO 3 Omzet € 650.000 Vaste/flex ba- 8 / 3 nen 8 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroeiambitie in de vorm van hoger marktaandeel tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Visie op de  Overloop vanuit Lelystad is kans voor bedrijvigheidstoename luchthaven Cleantech am-  Ontwikkelingen worden op de voet gevolgd bitie  Mogelijkheden voor meer duurzame bedrijfsvoering MRO 4 Omzet € 125.000 Vaste/flex ba- 1 / 0 nen 1 FTE Doorgroeiambi-  Continuering, huidige markt op Teuge is verzadigd tie Visie op de  Teuge zou zich beter kunnen vermarkten en omgeving infor- luchthaven meren  Teuge is een gezellig terrein om te zitten, zou behouden moeten blijven Cleantech am-  Er zijn mogelijkheden tot een meer duurzame luchtvaart op bitie Teuge

MRO 5 Omzet € 5.000 Vaste/flex ba- 4 / 0 nen 2 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroei naar volwaardige grootte tie  Ambitie voor een eigen moderne locatie in de toekomst Visie op de  Kleinschalige luchthaven met veel passievolle ondernemers luchthaven  Luchthaven is wel verouderd en heeft behoefte aan vernieuwing en samenwerking Cleantech am-  Past binnen de ambitie van het bedrijf bitie Horeca 1 Omzet € 350.000 Vaste/flex ba- 2 / 4 nen 4 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroeiambitie met kleine ruimtelijke uitbreiding tie Visie op de  Ondernemers op Teuge zijn gebaat bij meer vliegtuigbewegin- luchthaven gen  Teuge zou toeristische infrastructuur moeten verbeteren Cleantech am- nvt bitie Horeca 2 Omzet € 275.000 Vaste/flex ba- 1 / 0 nen 1 FTE Doorgroeiambi-  Doorgroeiambitie als vergaderlocatie tie  Locatie conform bedrijfsactiviteiten Visie op de  Teuge zou toeristische infrastructuur moeten verbeteren luchthaven  Teuge moet meer in de toeristische regio geïntegreerd moeten worden voor meer bezoekers Cleantech am-  Interesse bij collectieve duurzame initiatieven bitie Horeca 3 Omzet € 32.500 Vaste/flex ba- 1 / 0 nen 1 FTE Doorgroeiambi-  Continuering, uitbreiding niet mogelijk door lager aantal vlieg- tie tuigbewegingen Visie op de  De schaal waarop Teuge wilt acteren komt niet overeen met luchthaven haar bedrijven en vraag  Het moderniseren op Teuge is moeilijk omdat het afhankelijk is van oude generatie Cleantech am-  Geen ambitie, cleantech in de luchtvaart is erg ambitieus voor bitie een kleine luchthaven

Horeca 4 Omzet € 1.900.000 Vaste/flex ba- 12 / 38 nen 18 FTE Doorgroeiambi-  Groei van de afgelopen jaren doorzetten tie  Ambitie voor meer (opslag)ruimte Visie op de  Algemene voorzieningen verder verbeteren voor meer klandi- luchthaven zie en uitstraling Cleantech am-  Gebruik van duurzame producten bitie Horeca 5 Omzet € 100.000 Vaste/flex ba- nihil nen Doorgroeiambi-  Continuering tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding  Opzetten extra toeristisch product in gang gezet Visie op de  Teuge moet meer ruimte geven aan ondernemers met nieuwe luchthaven ideeën  Teuge heeft kleinschalig imago, terwijl het een belangrijke positie gaat innemen Cleantech am-  Cleantech ambitie wordt pas gestalte gegeven bij schonere bitie brandstoffen Horeca 6 Omzet € 85.000 Vaste/flex ba- 1 / 0 nen 0,5 FTE Doorgroeiambi-  Continuering tie  Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Visie op de  Meer reuring op Teuge zou bedrijvigheid ten goede komen luchthaven  Teuge zou meer op het gebied van marketing moeten doen Cleantech am- Nvt bitie