Wie Betaalt, Bepaalt

 column Wie betaalt, bepaalt

In nrc Next van 29 maart jl. verhaalt darmchi- lucratief zijn, of patiënten bij zich houden die rurg Lange over een internationaal congres elders beter zouden kunnen worden geholpen. over liesbreukchirurgie dat hij organiseerde. Dat is niet in het belang van de patiënt én niet Hij had daarvoor een collega uitgenodigd van in het belang van het betaalbaar houden van de een Nederlands ziekenhuis dat een ‘liesbreuk- gezondheidszorg. straat’ heeft, waarmee goede resultaten worden De laatste jaren is er een ontwikkeling geboekt. Helaas, de directie van het betreffende gaande om door specialisatie een steeds betere ziekenhuis verbood de chirurg de werkwijze gezondheidszorg te realiseren. Dat is niet met collega’s te delen. Dat zou de concurrentie- eenvoudig. Het proces om bijvoorbeeld tot één positie van het ziekenhuis kunnen schaden. centrum voor kinderoncologie te komen heeft De medische sector, van opleidingen tot de jaren geduurd. Geen enkel ziekenhuis staat exploitatie van ziekenhuizen, wordt voor het graag een in aanzien staand specialisme af, maar overgrote deel gefinancierd uit publieke mid- voor de patiënt is het veel beter als de kennis en delen: belastingen en ziektekostenpremies. Dat ervaring op één plek gebundeld zijn. Deze ont- doen we omdat de meeste burgers een goede wikkeling wordt gefrustreerd als ziekenhuizen gezondheidszorg van groot belang vinden. Het met elkaar moeten concurreren. delen van ‘best practices’ is daarbij waardevol. De weg die nu met de ziekenhuizen wordt Maar de terughoudendheid valt de zieken- ingeslagen doet denken aan de omvorming van huizen niet kwalijk te nemen. De politieke de woningcorporaties tot min of meer private meerderheid in dit land heeft bepaald dat ook ondernemingen. Deze ontwikkeling is, ondanks ziekenhuizen moeten geloven aan marktwer- het toezicht, niet altijd succesvol geweest. king. Waarom eigenlijk? Waarom zouden we ook van ziekenhuizen Volgens minister Schippers zijn ziekenhui- private ondernemingen maken? Omdat ze zo zen te zeer afhankelijk van de banken. Banken gemakkelijker aan kapitaal kunnen komen? zijn zuinig met het verstrekken van kapitaal, Daar zijn ook andere opties voor. Banken behe- dus moeten ziekenhuizen ook geld van private ren ons kapitaal, net als de pensioenfondsen. (In investeerders kunnen aantrekken, vindt zij. 2009 was daar € 339 mrd respectievelijk € 853 Aan die optie kleven risico’s. Private investeer- mrd mee gemoeid.) Dat betekent dat wij ook ders verwachten rendement. Natuurlijk zijn er eisen kunnen stellen aan de manier waarop wij beschermingsconstructies mogelijk, zoals de ons geld belegd willen zien, bijvoorbeeld in de 3 voorwaarde dat pas na drie jaar winst mag wor- gezondheidszorg. den uitgekeerd en dat de inspectie de winstuit- Rond de financiële markt hangt een odium kering moet goedkeuren. Maar dat laat onverlet van onaanraakbaarheid. Maar de financiële dat er, naast het oordeel of een verrichting in het markt is niet méér dan de plaats waar ons belang van de patiënt is, een andere overweging kapitaal wordt beheerd. Het wordt tijd dat wij de gaat meespelen: de vraag of een verrichting in zeggenschap over ons kapitaal hernemen. het belang is van het ziekenhuis. Dat kan ertoe leiden dat ziekenhuizen risicovolle behandelin- marijke linthorst gen afstoten, onderzoeken doen puur omdat ze Redacteur s&d

s & d 4 | 2012  interventie

Rotterdam, waar de afstanden werkelijk groot zijn. Einde Parnas Voor Leeuwarden is het gewoon een slecht excuus voor snijden. In heel Friesland is grote behoefte In Leeuwarden vond op de laatste zaterdag van aan een kunstencentrum in Leeuwarden. Parnas maart het veertiende en laatste muziekconcours vervult een regionale functie. Leerlingen komen van kunstencentrum Parnas plaats. Zo’n honderd bijvoorbeeld ook uit Franeker. kinderen, jongeren en volwassenen lieten hun Wanneer je door de gangen van een muziek beste kunnen horen. Van een basisschoolleerling school dwaalt, hoor je op de ene verdieping een die Krezips hit I would stay zong en een blokfluit dwarsfluitensemble, een verdieping lager het ensemble dat The Pink Panther speelde, tot een gepiep en gekras van een beginnende violist, op fluitiste die Haydn en een violiste die Prokofiev ten de begane grond spelen leerlingen quatre-mains gehore brachten. Normaal zijn deze concoursen op de piano en in de kelder klinken djembees. Je een vrolijke happening en is iedereen blij om te la wordt geïnspireerd om muziek te spelen in voor ten horen wat hij in zijn mars heeft. Dit keer was de jou onbekende stijlen. Docenten koppelen leerlin ondertoon vooral treurig, want Parnas moet dicht. gen aan elkaar om strijkkwartetten, cello/piano- Vanaf september is Leeuwarden de enige duo’s, fluitseptetten en gemengde ensembles provinciehoofdstad in Nederland zonder mu te maken. Zo leer je samenspelen en naar elkaar ziekschool. Op 31 januari besloot de Leeuwarder luisteren. Dat lukt niet wanneer alle docenten hun gemeenteraad namelijk dat ze geen geld meer wil eigen (slecht betaalde) eenmans/-vrouwsbedrijf uittrekken voor een muziek- en kunstencentrum. hebben. Dan ontmoeten zij elkaar en elkaars leer De verantwoordelijk wethouder Isabelle Diks (pal/ lingen niet. Die ontmoeting moet je institutionali GroenLinks) wilde een miljoen bezuinigen op het seren in een muziekschool. Zonder elkaars fysieke kunstonderwijs. Terwijl er in Leeuwarden wel geld aanwezigheid, zonder de plek muziekschool, kun je is voor andere dingen. De gemeente Leeuwarden leuk klarinet-, gitaar- of accordeonles geven, maar hoopt in 2018 de culturele hoofdstad van Europa komt die ontmoeting veel minder gemakkelijk tot te worden. Geraamde kosten: tussen € 40 mln en stand. Het is dom en kortzichtig dat de gemeente € 78 mln. De bouw van het nieuwe provinciehuis meer dan zestig jaar aan geïnstitutionaliseerde aan de Tweebaksmarkt kost een ton per werkplek, ervaring zomaar weggooit. Zoals Gerdien Wichers zo’n € 79 mln in totaal, terwijl in 2010 nog niet de (dwarsfluitdocent en presentator van het Parnas helft van de aangeboden kantoorruimte in Leeu Concours) die bewuste zaterdag in maart zei: ‘Als warden werd gebruikt. En eind 2010 werd voetbal er de komende jaren geen muziekconcours in 4 club Cambuur voor de zoveelste keer financieel ge Leeuwarden meer komt, laat het dan weten aan de red, dit keer met een garantstelling van € 750.000. gemeenteraad. Wij hebben dit niet bedacht.’ Om het sluiten van Parnas nog enigszins ver Tijdens de crisisjaren voor de Tweede Wereld teerbaar te maken, sprak de gemeenteraad zich oorlog werd in Leeuwarden al eens een muziek uit voor decentrale kunsteducatie in de wijken en school wegbezuinigd. In 1944 werd vervolgens op scholen. In Leeuwarden fiets je van elke kant een zogenaamde volksmuziekschool opgericht. In van de stad in een kwartier naar het centrum, waar 1949 werd deze particuliere volksmuziekschool een Parnas in een mooi oud pand aan een rustig plein gemeentelijke instelling: de Gemeentelijke Mu vlak naast het Stadhouderlijk Hof gevestigd is. Het ziekschool Leeuwarden. Deze muziekschool ging idee dat kunstonderwijs in de wijk moet plaatsvin in 1997 samen met het beeldende kunstencentrum den, slaat ergens op in steden als Amsterdam en De Blauwe Stoep op in kunstencentrum Parnas.

s & d 4 | 2012 interventie

‘Een berg in Friesland’, was de slogan, naar het Ik weet natuurlijk dat er ongenoegen bestaat Griekse gebergte Parnassus dat gewijd was aan de over het aandeel van mensen ‘uit de regio’ in Griekse god van de kunsten Apollo en de muzen. allerlei landelijke organen. Ik vind ook dat de De gedachte dat het sluiten van een muziekschool discussie gevoerd moet worden over de manier tijdens een eerdere crisis al eens gebeurde en dat waarop de kandidatenlijsten en voordrachten tot er een paar jaar later weer een nieuwe ontstond, stand komen, over de vraag in hoeverre evenwicht biedt hoop. Mogelijk komt er over een paar jaar tussen regio’s bepalend moet zijn en hoe dat dan weer een Parnasachtig instituut terug. Tegelijk tot stand te brengen. Maar die discussie voeren geeft het de kortzichtigheid van de huidige beslis met alleen het oog op de woonplaats is een veel sing aan. Nu bezuinigen betekent over een aantal te beperkte blik: allerlei andere aspecten als jaar het wiel weer helemaal opnieuw moeten leeftijd, geslacht, ervaring en achtergrond horen uitvinden. daar ook bij. En natuurlijk de politieke opstel Voor nu is het vooral buitengewoon zuur voor ling. De PvdA wil een brede partij blijven, dus dat de leerlingen die geen muziekschool en kunsten betekent dat ook op dat vlak besturen en de fractie centrum meer hebben en voor de docenten die op gevarieerd samengesteld moeten zijn. straat komen te staan en hun collega’s kwijtraken. Klaas Swaak stelt in feite dat de vervaging van Parnas was een van de fijnste plekken in Leeu de sociaal-democratische uitgangspunten veroor- warden. En al woon ik er niet meer, ook ik zal het zaakt wordt doordat de grote steden in de Rand ontzettend missen. stad de macht van de gewesten hebben gekaapt. Of het zo is dat de grote steden in de Randstad de naomi woltring macht in de partij hebben, laat ik even in het mid Medewerker wbs den (als lid van de afdeling Den Haag heb ik per soonlijk dat gevoel niet). Maar ik vind de bewering dat het één het gevolg is van het ander onbewezen; ‘Wij hier’ en ‘zij daar’ en het leidt nergens toe. De discussie over de koers van de partij is Het stukje van Klaas Swaak in het eerste nummer belangrijk, en het Van waarde-project van de wbs van dit jaar (‘Jan Schuurman Hess moet doorgaan’) geeft daar hopelijk veel materiaal voor, maar als dat liet me nogal schrikken. Met de kop kan ik het gekoppeld wordt aan een tegenstelling Randstad/ helemaal eens zijn, en dat geldt een heel eind voor regio dreigen beide discussies op dood spoor te ra het gehele artikel, maar aan het eind maakt Klaas ken.Waarom zou men in de ene regio beter in staat Swaak ineens een rare zijsprong. zijn de sociaal-democratie te definiëren dan in de Jan Schuurman Hess maakte de tussenstand andere, of dat nu binnen of buiten de Randstad is? van zijn voettocht op, en Klaas Swaak knoopt daar Dat er in Warga een actieve gemeenschap van een analyse van de huidige PvdA aan vast. Hoewel vrijwilligers is, is mooi. Maar dat vind je heus niet hij het allemaal scherper formuleert dan ik dat alleen in Friesland of Groningen. Ik ben deze win 5 zelf zou doen, kan ik zijn conclusies in grote lijnen ter een aantal malen vanuit mijn woonplaats Den wel volgen: de PvdA is (of komt in elk geval op de Haag door het Westland geschaatst. Vrijwilligers kiezer over als) een neoliberale bestuurdersorgani — jongens van vijftien tot mannen en vrouwen satie. Daar wordt vervolgens een aantal bewerin van vijfenzeventig (de meisjes ontbraken onder de gen aan vastgeknoopt over partijdemocratie en vrijwilligers) — waren overal bezig met vegen en over de verhouding Randstad/regio en die zijn elk stempelen, of ze nu lid zijn van een ijsvereniging of op zich wel een discussie waard, maar zijn zonder niet. argumenten niet erg overtuigend. Erger is dat Hoe we als PvdA al die mensen, van Warga tot helemaal niet aannemelijk wordt gemaakt dat er Schipluiden, weer op onderwerpen als solidari een oorzakelijk verband is tussen die zaken. teit en rechtvaardigheid kunnen verenigen is de s & d 4 | 2012 interventie

discussie die we moeten voeren. Laten we die niet en onafhankelijk zijn door hoge vakbondscontri problematiseren vanuit het idee dat ‘wij hier’ wel buties, sterke weerstandskassen en het aanstellen weten hoe dat moet, terwijl ‘zij daar’ dat frustreren van bezoldigde bestuurders. Bij stakingen moesten door de verkeerde koers te kiezen. bonden hun eigen broek kunnen ophouden. Dit speelde in een tijd dat in Nederland de frank poppe vakbeweging sterk verdeeld was. Naast het nvv ict-consultant, oud-Statenlid en -fractievoorzitter voor bestonden er in 1918 zes vakcentrales en diverse de PvdA in Zuid-Holland en oud-raadslid in Den Haag categorale organisaties. Door die verdeeldheid was de moderne vakbeweging amper of niet vertegen woordigd op bedrijfsniveau. Pas veel later zouden De blinde vlek van pogingen in het werk worden gesteld om via het bedrijvenwerk de bonden van invloed te laten zijn Henri Polak op de interne bedrijfsverhoudingen, de kwaliteit van de arbeid en de zeggenschap van werknemers Jetta Klijnsma heeft de bijzondere taak op zich ge over hun arbeid. nomen de grondslagen te leggen voor een nieuwe Wiardi Beckman stelde in zijn proefschrift Het vakbeweging. Daarbij stuit ze op een vakbonds Syndikalisme in Frankrijk (1931) dat de vakbond in traditie die zomaar niet overwonnen is. Het is de deze tijd een belangrijk aandachtsveld liet liggen, erfenis van Henri Polak, die met zijn concept van die van de kwaliteit van de arbeid. Voor Henri de ‘moderne’ vakbeweging voor meer dan honderd Polak was dit eigenlijk geen thema. Het vakman jaar richting gaf aan de organisatievorm van een schap binnen de diamantindustrie werd niet be sociaal-democratisch geïnspireerde vakbeweging. dreigd door mechanisering. Het diamantvak is een Henri Polak was een van de twaalf aposte ambacht waarbij de nadruk ligt op vakbekwaam len die in 1894 opriepen tot het vormen van een heid, zorgvuldigheid en betrouwbaarheid van de nieuwe sociaal-democratische partij. De Sociaal- afzonderlijke diamantslijpers. Technologische Democratische Bond van Domela Nieuwenhuis had ontwikkelingen hadden het ambachtelijk karakter zich op het Groninger congres van december 1893 van het slijpen niet weten aan te tasten. En dat afgewend van de parlementaire strijd. Polak was betekende dat voor Polak het vraagstuk van het bovenal de man die de Amsterdamse diamantbe teloorgaan van de vakbekwaamheid van de am werkers in 1894 organiseerde in een onverdeelde bachtsman en non-issue was, en dat het niet nodig vakorganisatie, de andb. En ten slotte was hij de leek apart aandacht ter schenken aan de kwaliteit eerste voorzitter van de nieuwe overkoepeling van van de arbeid. Biograaf Salvador Bloemgarten kon verschillende vakbonden die zich na de verloren Henri Polak daarom typeren als sociaal democraat, spoorwegstaking van 1903 in 1906 verenigden in zonder verbindingsstreepje. het Nederlandse Verbond van Vakverenigingen, het Polaks leerling Andries Sternheim — een bril 6 nvv. Polak legde daarvoor de grondslag met een jantslijper, hoofd van de documentatieafdeling van brochure, De vakvereeniging. Eenige beschouwingen het in Amsterdam gevestigde Internationaal Ver over haar doel, inrichting en wijze van werken (1905). bond van Vakverenigingen (ivv) en betrokken bij Hij bestreed daarin de opvatting dat vakbonden het werk van de vroege Frankfurter Schule, leerde zich niet met politiek te bemoeien hebben, maar wel over de grenzen van het diamantvak heen te keerde zich ook tegen syndicalistische strijdvormen kijken. Hij kende aan de kwaliteit van het werk een en spontane acties op bedrijfsniveau. Herhaling cruciale rol toe. van massaontslagen van spoorwegarbeiders zoals Sternheim problematiseerde het negeren van in 1903 moest worden voorkomen. Daarvoor was arbeidsverhoudingen. Verheffing van de arbeider een vakbeweging dienstig die als ‘modern’ zou kon niet alleen worden gezocht in de vrije tijd, worden omschreven. De vakbonden konden sterk zoals vele sociaal-democraten en vakbondsbe

s & d 4 | 2012 interventie stuurders dachten. Hij legde de relatie tussen de Amerikaanse presidentskandidaten uit beide invulling van de vrije tijd en de geschooldheid van politieke kampen verweven niet alleen de de vakarbeider. Hij definieerde bovenal de strijd Europese financiële crisis handig in hun campag van de sociaal-democratie als een strijd van de neretoriek, maar praten ook meesmuilend over uitbreiding van staatkundige gelijkberechtiging hoe de digitale revolutie aan ons Europeanen is van de arbeider naar de strijd om de kwaliteit van voorbijgegaan — met uitzondering van nota bene de arbeid en zeggenschap over de arbeid. Estland, waar Skype is ontwikkeld. De vakbeweging van de toekomst zal een belan Aan de andere zijde van de Stille Zuidzee bezit genorganisatie zijn die beroepsgericht is, zo is in China vrijwel alle zeldzame metalen die cruciaal het akkoord van Dalfsen vastgelegd. Op die basis zijn voor het fabriceren van smartphones, bat is Jetta Klijnsma nu aan het werk. Het vak centraal terijen, hybride auto’s en windturbines — kortom — en daarmee de thematiek van de kwaliteit van voor de producten die we met vooruitgang as de arbeid en de zeggenschap over de arbeid. Jetta sociëren. China beschermt deze metalen nu met Klijnsma zal daarbij stuiten op ‘oude vormen en marktprotectionistische maatregelen. Japan, de vs gedachten’ aangaande het vakbondswerk. Ze en Europa hebben het land hiervoor aangeklaagd verdient alle steun. bij de Wereldhandelsorganisatie. Het toont maar aan dat de werkelijke wereld bertus mulder niet veel verschilt met die van de Kolonisten van Voorzitter van de werkgroep Arbeid van de wbs en Catan: grondstoffen vervullen een sleutelrol bin auteur van ‘Het hart van de sociaal-democratie. Over het nen het politiek-strategische speelveld. En omdat belang van arbeid en zeggenschap’ goede initiatieven voor hernieuwbare energie opwekking het nog steeds afleggen tegen onze gewenning aan fossiele brandstoffen, staan we toe Klaar voor de dubbele dat ‘extreme energiebronnen’ als teerzanden en schaliegas aan terrein winnen. marathon Voor goede ideeën zijn gelukkig geen zeldzame metalen of olie nodig — aan digitale diensten Hoger, sneller, verder. In het jaar van de Olympi als Skype, Spotify of apps voor de iPhone komt sche Spelen en het Europees kampioenschap voet geen nanogram zeldzaam materiaal te pas. En bal zijn dit geijkte kreten. In het echte leven zal het Europa kent een brede onderstroom van politici, steeds moeilijker worden voor de westerse wereld bedrijfsvoerders en academici die met innovatieve om deze doelen te bereiken. Met een vergrijzende en ‘disruptieve’ (een neologisme voor ‘vernieu maatschappij, een lange periode van schuldreduc wend ontregelend’) plannen onze afhankelijkheid tie en opruimwerk van eerdere feesten (denk aan en innovatieachterstand kunnen overbruggen. de Nederlandse huizenmarkt) voor de boeg is het Recycling en kleinschalige hernieuwbare energie duidelijk dat de vette jaren achter de rug liggen. opwekking zijn hier bij uitstek voorbeelden van. 7 En wie zijn of haar oor nog wat nader te luisteren Europa kan zich een weg uit de crisis innoveren. legt, hoort de trein van olieschaarste, slinkende We moeten open staan voor de goede, hoopvolle grondstofvoorraden en klimaatverandering nade ideeën die nu al op de tekentafel liggen, en samen ren. Dit alles wijst erop dat de taart die we met z’n tot een nieuw discours komen. Een discours dat allen te verdelen hebben, eerder kleiner dan groter rekening houdt met wat we bereikt hebben, niet wordt. We moeten dus nieuwe manieren bedenken om te komen tot méér stormachtige economische om met groei en welvaart om te gaan. groei, maar tot werkelijke vooruitgang voor con Een recent rapport van de Wereldbank stelt dat sument, bedrijf én samenleving. Zo kunnen we de Europa zich de laatste jaren verpletterd wist tussen ban doorbreken van, in de woorden van Tony Judt, efficiënte Aziaten en innovatieve Amerikanen. ‘heen en weer geslingerd worden tussen een slecht s & d 4 | 2012 interventie

functionerende vrije markt en de veelbesproken om de eeuwige roem en bij de Olympische Spelen verschrikkingen van het socialisme’ en kunnen we in Londen kan de eu zomaar weer een toppositie in economische groei loskoppelen van escalaties in medailles innemen. Willen we ook economisch een onze ecologische voetafdruk. Dit klinkt misschien belangrijke rol blijven spelen dan kunnen we nog als een dubbele marathon, maar nieuwe, duurza wat van de Olympische sporter leren: de komende me en innovatieve benaderingen zijn nodig om de Olympiade (vier jaar) op een gericht trainings- en komende jaren niet omver gelopen te worden door zelfinvesteringsprogramma om dan voor goud te andere grootmachten. gaan. Op sportief gebied wordt deze zomer waar schijnlijk een proeve van Europese bekwaamheid. judith merkies De beste voetballers spelen in Polen en Oekraïne Lid van het Europees Parlement voor de PvdA

s & d 4 | 2012 Nederlands cultuurpolitiek drama

De cultuursector klaagt steen en been over de bezuinigingen. Maar door decennialang ieder verzoek om verantwoording hooghartig van de hand te wijzen, heeft de sector de populisten ruim baan gegeven. Kunst is natuurlijk wel degelijk een regeringszaak, stelt Hans Blokland, het is immers belastinggeld dat wordt uitgedeeld. Alleen met cultuurpolitiek kan nu zinvol oppositie gevoerd worden.

hans blokland

Volgens het adviesbureau Berenschot besteedde In totaal zal er volgens Berenschot ongeveer de Nederlandse rijksoverheid in 2009 onge- € 1 mrd minder naar de culturele sector vloeien. veer € 1 mrd aan kunst en cultuur.1 De uitgaven Europees gezien zijn deze ingrepen ongekend.2 van de gemeenten waren dubbel zo hoog. De Onderzoeksjournalist Merijn Rengers schat de provincies besteedden € 300 mln en de private directe negatieve gevolgen voor de werkgele- sponsoren, mecenassen, loterijen en cultuur- genheid op ongeveer 20.000 tot 30.000 arbeids- fondsen € 390 mln. Het huidige kabinet heeft plaatsen.3 Daarbovenop zal de werkgelegenheid besloten om de rijksuitgaven met 20% (€ 200 in de ondersteunende sector (van grafische mln) te verminderen en de overdrachtsbelas- vormgevers tot decorbouwers) worden getrof- ting voor culturele goederen en diensten van fen. De gevolgen, zeker die op de lange termijn, 6% naar 19% te verhogen. Het eerste tarief geldt voor de culturele infrastructuur en het culturele binnen het Nederlandse belastingstelsel voor aanbod zijn grotendeels onbekend en ondoor- basisbehoeften, het tweede voor luxegoederen. dacht, stelt Rengers. De informatie ontbreekt Bezoekers van pretparken, circussen en voet- simpelweg. 9 balwedstrijden betalen nog altijd het tarief voor Hoe rechtvaardigen de huidige Nederlandse basisbehoeften. beleidsmakers hun beleid? Omdat een enigs- De omvang van de bezuinigingen van de ge- zins afstandelijke en redelijke cultuurpolitieke meenten en de provincies is ongewis, maar zal discussie in Nederland de laatste decennia nage- naar schatting tussen de 10% en 25% belopen. noeg onmogelijk is gebleken,4 zijn de motieven en de argumentaties van de betrokkenen in de Over de auteur Hans Blokland is professor aan de (toch uitgesponnen) publieke discussie nauwe- Berlin Graduate School of Social Sciences van de lijks aan bod gekomen. Doordat er nauwelijks Humboldt-Universität zu Berlin. op hun argumentaties is ingegaan, konden de Noten zie pagina 21 betrokken beleidsmakers ook betrekkelijk een- s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

voudig het verbale geweld van hun opponenten tie bij alle culturele instellingen, landelijk en van zich af laten glijden. Daarom ga ik eerst op lokaal.’6 Educatie wordt in deze geest een crite- deze argumentaties in. rium bij de verdeling van subsidies. Instellingen moeten in hun aanvraag ingaan op de aard, het aantal en het bereik van hun activiteiten met zijlstra’s ‘nieuwe’ visie betrekking tot cultuureducatie, de wijze van op cultuurbeleid samenwerking met het onderwijs, de personele In de beleidsnota Meer dan kwaliteit: een nieuwe en financiële inzet en de wijze waarop de educa- visie op cultuurbeleid formuleert staatssecretaris tieve activiteiten worden geëvalueerd.7 Halbe Zijlstra, zijn ‘nieuwe visie’ op het cul- Voorts acht het kabinet, in navolging van tuurbeleid. De staatssecretaris begint met het bijna alle vorige kabinetten, ‘vernieuwing en instemmend citeren van twee sociaal-demo talent’ van belang. Het bereiken van publiek en cratische voorgangers: d’Ancona en Van der het aanboren van eigen financiële middelen Ploeg: ‘De Commissie d’Ancona constateerde in worden gestimuleerd, maar niet ten koste van 2006 dat de podiumkunsten zich teveel hadden kunstuitingen die zich nog niet hebben kunnen “losgezongen” van de samenleving en wees op bewijzen. Het gaat dan, schrijft de staatssecre- de gebrekkige aansluiting van het aanbod op taris, ‘om kansrijke initiatieven die nog niet bij de vraag van het publiek. En meer dan tien jaar een breed publiek bekend zijn, om een op- geleden constateerde de toenmalige staatssecre- stapje voor initiatieven die anders niet zouden taris dat de “dominantie van specialisten en de bestaan’.8 veilige haven van een stelsel van aanbodsubsi- dies de dynamiek in de gesubsidieerde cultuur hebben belemmerd”.’5 Halbe Zijlstra citeert instemmend Mede met deze problemen in het achter- d’Ancona en Van der Ploeg hoofd ziet het kabinet vier beleidsprioriteiten. Allereerst acht het kabinet de ‘internationali- sering’ van betekenis. Het economisch belang Ten slotte is een beleidsprioriteit dat indi- staat hier voorop: kunst als uitvoerproduct en viduen en instellingen in groten getale meer als glijmiddel voor de export. gaan geven aan de kunsten. In 2009 ontvingen Belangrijker lijkt het kabinet echter de kunstenaars en kunstinstellingen bijna een half cultuureducatie te beoordelen: ‘Cultuureducatie miljard euro aan giften en sponsoring. Via een brengt kinderen en jongeren in aanraking met verbetering van het fiscale instrumentarium en de rijkdom van cultuur. Het stimuleert hun cre- van de informatie-uitwisseling tussen potenti- ativiteit en vergroot hun historisch bewustzijn. ële sponsoren en kunstproducenten hoopt de In een wereld die steeds internationaler wordt regering dit te verhogen. 10 en waarin we ons steeds meer moeten kunnen Al met al wenst het kabinet dat er in de verplaatsen in anderen, vervult cultuur een komende jaren zes criteria worden gehanteerd belangrijke rol. De spontaniteit en verbeelding bij de besluitvorming over subsidies: kwaliteit, die cultuur losmaakt, zijn in onze tijd niet alleen publieksbereik, ondernemerschap, participatie gevraagd, maar vaak ook vereist [dit zeker ook en educatie, regionale spreiding, en het beheren in bedrijfsmatige omgevingen, benadrukt het van een rijkscollectie van (inter)nationale bete- kabinet ¬ htb]. Het kabinet wil kinderen en kenis (dit geldt bijvoorbeeld voor het Van Gogh jongeren op het gebied van cultuur een stevig Museum) of het aanbieden van een aanbod van fundament bieden. Voorwaarden daarvoor zijn (inter)nationale betekenis (Koninklijk Concert- een goede verankering van cultuureducatie in gebouworkest). Kunstenaars en kunstinstel- het onderwijs en aandacht voor cultuureduca- lingen komen dus alleen voor financiering in

s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama aanmerking wanneer allereerst de prestaties specifieke disciplines en richtingen? En welke van hoge artistieke kwaliteit zijn. Maar daar- maatstaven wenst de staatssecretaris trouwens naast willen de beleidsmakers dat publiekbereik te hanteren bij het bepalen van ‘kwaliteit’? En en -binding een grotere rol gaan spelen bij de waarom deze en geen andere? Wat is eigenlijk beoordeling van aanvragen. ‘Daarbij telt niet de principiële rol van de overheid in een samen- alleen de grootte, maar ook de samenstelling leving en de door deze samenleving gedragen van het publiek. Het is van belang dat instellin- cultuur? Waar liggen de bevoegdheden van de gen een breed samengesteld publiek bereiken: politiek verantwoordelijken en de leden van de breed in achtergrond, interesse, leeftijd en diverse raden en fondsen? Wanneer men het opleiding.’9 En verder wil de staatssecretaris meer ondernemerschap en daardoor eigen inkomsten zien (minimaal 17,5% van de totale De legitimiteit van de kunst inkomsten in 2013, stijgend naar 21,5% in 2017), alsmede meer inspanningen op het gebied van subsidies staat al lange tijd de cultuureducatie. onder druk In het betoog van het kabinet ontbreken enige overwegingen die men wellicht zou verwachten wanneer de betrokkenen een groot publieksbereik wenst te vergroten, is sponso- hart voor de zaak zouden hebben. Zo wordt ring ¬ doorgaans door de exclusieve merken nergens gerept over schoonheidsbeleving, een waarmee de tegenwoordige kunstliefhebbers beleving die onmiddellijk een relativering van zich identificeren en uitdrukken ¬ dan wel en zelfs kritiek op een maatschappij impliceert een goed idee? Zou het kunnen dat de reeds die meer en meer door functionele rationalitei- wijdverbreide indruk dat de kunsten niet ‘voor ten en marktwaarden wordt vormgegeven. Ook ons soort mensen’ zijn weggelegd, hierdoor heeft men het nergens over de maatschappelijke verder wordt versterkt?10 Is een collectief goed rol die kunst kan vervullen door te reflecteren als ‘onze cultuur’ niet dermate belangrijk voor op de cultuur in sociologische zin. Kunst kan de ‘creativiteit’ van individu en samenleving, en nieuwe inzichten in en vergezichten voor onze voor ons ‘historisch bewustzijn’, dat zijn exis- cultuur scheppen. Kunsten kunnen individuen tentie bij voorkeur onafhankelijk moet zijn van en samenlevingen bevrijden van, ten onrechte charitatieve neigingen?11 In de tamelijk romme- voor vanzelfsprekend gehouden, beperkte en lige nota worden over dit soort fundamentele benauwende ziens- en levenswijzen. Maar cultuurpolitieke kwesties nauwelijks gedachten van een rechts-liberaal kabinet mogen op de gepresenteerd. De betiteling ‘nieuwe visie’ lijkt bovenstaande terreinen wellicht geen accenten daarom enigszins overspannen. verwacht worden. Ik wil mij hier echter concentreren op Wat echter ook in de nieuwe visie ontbreekt, datgene wat het kabinet wel als beleidsdoelen 11 zijn diepgaande gedachten over de afwegin- noemt. Zijn deze werkelijk zo onredelijk als gen die gemaakt moeten worden wanneer spandoekteksten als ‘Red de beschaving’ sug- twee of meerdere door het kabinet genoemde gereren? De staatssecretaris citeert zoals gezegd beleidsdoelen confligeren. Het laatste gebeurt instemmend sociaal-democratische voorgan- onvermijdelijk en voortdurend. Wat wanneer gers die erop wezen dat de kunsten zich te veel ‘kwaliteit’ in botsing komt met ‘publieksbereik’ hadden losgezongen van de samenleving. De of ‘regionale spreiding’? Kan het streven naar legitimiteit van kunstsubsidies is hierdoor in een pluriform aanbod, een aanbod dus dat de di- toenemende mate onder druk gekomen. Dit verse kunstdisciplines en -richtingen recht doet, thema is al twee tot drie decennia oud.12 Uit on- soms ten koste gaan van de kwaliteit binnen derzoek bleek reeds in de jaren tachtig en begin s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

jaren negentig dat de gesubsidieerde kunsten in participatie uitsloot. De daarvoor noodzakelijke toenemende mate nog slechts een betrekkelijk culturele competenties en preferenties ontbra- klein, bovenmodaal en hoogopgeleid publiek ken bij het, niet per definitie ongeïnteresseerde, waren gaan trekken.13 Dit gold zeker voor het publiek. theater: de mensen met modale inkomens en Er was ook een ontoereikend ‘tussengebied’ opleidingen die in het verleden nog geregeld van cultuuruitingen die geïnteresseerden de mo- het theater bezochten, waren steeds meer thuis gelijkheid bood hun competenties geleidelijk op gebleven. te bouwen. In het theater werd men direct gecon- De ontwikkeling van het publieksbereik was fronteerd met een reactie op een reactie van een zeker teleurstellend wanneer men in het oog interpretatie van een interpretatie van Brecht. hield dat het gemiddeld genoten onderwijs en Brecht zelf was uit beeld verdwenen. Maar hoe het gemiddelde inkomen in de afgelopen eeuw ooit de originele, grensverleggende reactie op voortdurend waren toegenomen. Meer onder- een niet minder vernieuwende reactie op een wijs zou de cognitieve en evaluatieve faculteiten verrassende interpretatie te begrijpen, wanneer van mensen stimuleren en tot meer cultuurpar- men nooit de gelegenheid had gehad om Brecht, ticipatie kunnen leiden. Het gestegen inkomen zoals Brecht het ooit bedoeld had, te beleven? zou materiële belemmeringen van cultuurpar- Een hiermee samenhangend probleem was ticipatie wegnemen. De sociale verbreiding het veranderende zelfbeeld van de kunstenaar. van cultuurparticipatie bleef echter uit. Het Deze zag zichzelf steeds minder als de verte- omgekeerde proces trad op. genwoordiger van een culturele traditie die op esthetische wijze de in deze traditie besloten waarden en overtuigingen uitdrukte, of als over kunstraden en het zelfbeeld een lid van een culturele gemeenschap die van de kunstenaar

Een van de mogelijke verklaringen voor de eli- tevorming in de gesubsidieerde cultuur was de Kunstenaars zochten steeds wijze waarop over subsidies werd besloten. De overheid had deze besluitvorming grotendeels minder het debat met de uitbesteed aan kunstraden en –fondsen waar kleinburgerlijk geachte kunstbroeders met grote culturele competenties over elkaars subsidies besloten. Begrijpelijker- samenleving wijs bleken deze ingewijden een voorkeur te be- zitten voor het complexe, het onconventionele, het avant-gardistische, het verrassende, het nog kritisch maar betrokken reflecteerde op de in niet eerder vertoonde. deze gemeenschap beleden (on)waarheden. In 12 De betrokkenen hadden alles al een keer ge- plaats daarvan zag hij zich meer en meer als een zien en wilden iets nieuws, iets origineels. Voor buitenstaander ¬ of wellicht beter: een boven- criteria als vakmanschap, traditie, pluriformiteit staander. Kunstenaars gingen steeds minder en participatie had men relatief minder oog. met de kleinburgerlijk geachte samenleving in Verzoeken van de politiek verantwoordelijke debat en steeds meer met elkaar. Aldus ontstond ministers hieraan meer aandacht te besteden, er een zelfgenoegzame ‘kunstkunst’ die voor de werden stelselmatig parmantig en hooghartig samenleving steeds minder interessant, rele- terzijde geschoven.14 Mede als gevolg van deze vant en begrijpelijk werd. Maar ze moest er wel vorm van besluitvorming was er zeker in de voor betalen. Zij die vragen stelden over deze podiumkunsten en de beeldende kunst een rekening, werden ogenblikkelijk als cultuurbar- aanbod ontstaan dat bij voorbaat een grote baar weggezet.

s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

De irritaties over het zelfbeeld van de kun- De bevrijding van de kunsten van geldschie- stenaar liepen reeds lang geleden hoog op, ook tende elites valt uiteraard ook toe te juichen: onder degenen die geenszins onsympathiek zij maakte kritiek, pluriformiteit en dynamiek tegenover de kunsten stonden. Paul Schnabel, mogelijk. Maar het idee dat de vrijheid en de toenmalig hoogleraar geestelijke gezondheids- autonomie van individuen, en dus ook van zorg in Utrecht, schreef bijvoorbeeld in 1993: ‘Er kunstenaars, kunnen worden ontplooid in een is en er wordt in Nederland te veel kunst niet om maatschappelijk vacu∑m is simpelweg een de kunst, maar om de kunstenaar geproduceerd. romantisch, epistemologisch misverstand.17 Er is te veel experimenteel en regisseurstoneel, Het misverstand dat individuen of kunstenaars te veel conceptuele en abstracte beeldende kunst volkomen zelfstandig, los van iedere culturele en te weinig kunst die voor een publiek gemaakt is. Het idee dat het publiek per definitie dom, oppervlakkig en traditioneel is, is een in de Het idee dat het publiek per kunstwereld met zorg gekoesterde mythe, die iedere discussie over de kwaliteit en aantrekke- definitie dom en traditioneel is, lijkheid van het aanbod bij voorbaat onmogelijk is een met zorg gekoesterde mythe maakt. Het is een voor de positie van de kunstenaar schadelijke mythe, omdat een groot deel van het huidige potentiële kunstpubliek zich op traditie of context, een betekenisvolle realiteit grond van het niveau van de eigen intellectuele of wereldbeschouwing kunnen scheppen, heeft en artistieke ontwikkeling niet bij voorbaat laat geleid tot overspannenheid, betekenisloos- imponeren door de kunstenaar met het betere heid en tot, in de woorden van Leo de Haes, oordeel, maar wel snel geïrriteerd wordt door een ‘autistische’ en ‘hermetische’ kunstwereld wat als een pretentieuze en arrogante habitus waarvan de leden gevangenen van elkaar zijn beleefd wordt en tegelijk onmiskenbaar simplis- geworden.18 tische oplossingen en naïeve ideeën verraadt.’15 De ontwikkeling van een reservaat van het verkleinen van de kloof tussen kunstenaars die vooral op zichzelf reflecteren, kunst en publiek gaat natuurlijk langer terug dan twee of drie decennia. Onder invloed van de postmodernis- Er waren in de jaren tachtig en negentig twee tische orgie van zelfgenoegzaam individualisme manieren om de groeiende kloof tussen kunst die met name de lokale culturele scene kleurde, en publiek te verkleinen. In de eerste plaats bereikte deze ontwikkeling echter in Nederland kon men via kunsten cultuureducatie probe- gedurende de jaren tachtig en negentig een ren de culturele competenties van het publiek hoogtepunt. Het rechtspopulisme van vandaag te vergroten. Ook het tegenwoordige kabinet is hierop deels een reactie. In de desbetreffende kiest hier uitdrukkelijk voor. Het feit dat zo 13 ‘authenticiteitscultuur’16 werd de kunstenaar velen geen gebruikmaken van het gesubsidi- vooral een eenzame ziener die vanuit het niets, eerde cultuuraanbod is niet primair het gevolg onbeïnvloed door traditie of omgeving, com- van een geïnformeerde, doelbewuste keuze, pleet nieuwe ziens-, leef- en uitdrukkingswijzen maar van onbekendheid en onwetendheid. creëert. Vanzelfsprekend kon deze gewelde- Een cultuurspreidingsbeleid kan bijdragen aan naar slechts vooruitlopen op de bekrompen en het vergroten van de noodzakelijke kennis en kleingeestige burgerij. Kon hij onder kleinbur- vertrouwdheid, en hiermee aan de vrijheid van gers toch rekenen op een zekere populariteit, het individu zelfstandig autonome keuzen te dan waren twijfels over zijn authenticiteit maken, keuzen die niet zijn gedetermineerd gerechtvaardigd. door sociale afkomst.19 s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

Helaas stuitte deze beleidsoptie op grote in casu, de lagere.22 Bovendien zouden er geen weerstand uit de academische en cultuurpo- inhoudelijke criteria bestaan om kwaliteiten in litieke wereld, een wereld die langzaam in de de kunsten te onderscheiden; alle uitspraken op greep was gekomen van postmodernisme, dit terrein zouden slechts sociologisch begrepen relativisme en ironie. Cultuurrelativistisch kunnen worden. Goedbeschouwd was het hele was de vigerende overtuiging dat alle culturen concept ‘kwaliteit’ een complot van de elite unieke configuraties van gewoonten, verwach- tegen de lagere strata. tingen, waarden en doeleinden vormden, die In zijn veelgelezen boekje over de distinc- slechts van binnenuit begrepen konden worden. tietheorie van Bourdieu schreef de socioloog Bijgevolg konden zij onmogelijk van buitenaf Abram de Swaan in dit verband: ‘...waar en worden bekritiseerd: er ontbrak daarvoor een wanneer het lukt een kunstuiting algemene objectieve, universele, niet lokaal gedefinieerde, ingang te doen vinden, verliest de culturele maatstaf. Eenzelfde evaluatieve sprakeloosheid elite er op slag haar belangstelling voor... Zodra trof de materiële cultuuruitingen die door de een cultuurgoed gespreid is, is het gezonken. onderscheiden culturen en subculturen worden Het zakt beneden de goede stand.’23 Volgens de voortgebracht. De gesubsidieerde cultuur was ironicus De Swaan was het naoorlogse cultuur- ‘eigenlijk’ de cultuur van de burgerij en er waren spreidingsbeleid derhalve ook daarom mislukt geen redenen om deze superieur te achten aan omdat de culturele elite het eigenlijk nimmer bijvoorbeeld ‘de arbeiderscultuur’ of ‘de jonge- had willen doen slagen: dit zou strijdig zijn rencultuur’. Waaruit de laatste culturen precies geweest met haar distinctiedrang. bestonden en waarom Mozart, Van Gogh of Van Het probleem met het distinctiestandpunt het Reve hiertoe niet behoorden, bleef in de was natuurlijk dat het de legitimering van elk regel vaag. cultuurbeleid onmogelijk maakte. Men kan Waarderelativistisch was de heersende toegeven dat groepen en individuen altijd overtuiging dat er geen objectieve, universele kunst en cultuur hebben gebruikt om de eigen waarden bestonden, dat waarden slechts golden superioriteit uit te dragen, en men vervult een binnen een specifieke tijden plaatsgebon- emancipatoire rol wanneer men dit aan de den constellatie en dat er geen hiërarchie in kaak stelt, maar wanneer men het hier vervol- waarden kon worden aangebracht. In zijn meest gens bij laat en zich slechts behaaglijk wentelt extreme vorm werd er ontkend dat er op ratio- in de rol van ‘ontmaskeraar’, dan staat men nele wijze over waarden kon worden gediscussi- vervolgens volledig met lege handen wanneer eerd. Waarden vormden slechts het product van een voorbijkomende populist of marktdenker ‘radicale keuzen’, vergelijkbaar met esthetische de logische conclusie trekt dat het spenderen ‘smaken’.20 Pogingen anderen van de juistheid, van zuurverdiende belastinggelden aan deze billijkheid of plausibiliteit van specifieke waar- windhandel van bovenmodale blaaskaken een 14 den te overtuigen, konden aldus slechts worden vorm van diefstal is.24 Op welk inhoudelijk ar- gevat als ergerlijke uitingen van elitisme, pater- gument, op welk criterium van ‘kwaliteit’, zou nalisme, hegemonie en onderdrukking. men zich immers nog kunnen baseren? Maar Deze postmodernistische geestesgesteld- weinigen waren echter bereid om de cultuur- heid kreeg onder meer uitdrukking in de grote politieke consequenties van hun standpunt populariteit binnen de academische en cultuur- verder door te denken. Liever maakte men politieke wereld van de zogenaamde distinc- zich populair door zich te distantiëren van ‘de tietheorie.21 Binnen deze vooral door de Franse culturele elite’. cultsocioloog Pierre Bourdieu (1979) gevoede Dit gold ook voor De Swaan. In de laatste opvatting diende culturele participatie uitslui- alinea van zijn reeds aangehaalde boekje sug- tend om zich te distantiëren van andere strata, gereert hij plots dat hogere of kwaliteitsrijkere

s & d 4 | 2012 foto rob huibers | hollandse hoogte 15

s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

kunst natuurlijk wel bestaat. Kunst blijkt samen en liefst het verkeerde, been te zetten, hij is er te hangen met inspanning en sublimatie: ‘Iets ook om vertroosting te bieden, om de pijn van moois moet iedere keer weer bevochten wor- het leven te integreren in het leven. den, op de afleiding, op het vermaak, op het Kunstenaars kunnen, met andere woorden, gemak en op de overdaad. Het is niet vanzelf volledig terecht stellen dat zij het laboratorium mooi, er is aan gewerkt en het is een werk om van de samenleving zijn waarin nieuwe vormen het te genieten. Een kunstwerk is een opgave en en gedachten worden uitgeprobeerd, dat zij ons het genot ervan ook.’25 Hoe een dergelijk oordeel helpen ons te verzoenen met het onverzoen- over ‘iets moois’ zich verhield met de andere bare, dat zij ons ontroeren met een onverwachte stellingen van Bourdieu en De Swaan en wat de schoonheid in een barbaars bestaan, dat zij op cultuurpolitieke consequenties hiervan waren, krachtige, indringende wijzen door ons beleden bleef onduidelijk. waarheden esthetisch uitdrukken die slechts inadequaat op andere wijzen kunnen worden uitgedrukt, maar zij moeten dit wel af en toe de kunstenaar als onderdeel waarmaken, en dit niet alleen in de ogen van van de samenleving een paar kunstzusters, maar van substantiële Een tweede beleidsoptie bestond eruit om minderheden in de samenleving. de kunstenaar te bewegen, via debat en aller- hande prikkels, om zich meer als een lid van de samenleving te zien; een lid die binnen deze De kunstenaar is er ook om samenleving een belangrijke, aantoonbare functie vervult en die er daarom vanzelfsprekend vertroosting te bieden, om de pijn recht op heeft door deze samenleving te worden van het leven te integreren in het gesteund. Sommigen pleitten in deze geest voor een meer communitaristische visie op de leven positie van de kunstenaar. Binnen deze visie wordt de kloof tussen kunstenaar en burger niet onmiddellijk geïnterpreteerd als een bewijs van Ook deze weg bleek goeddeels onbegaanbaar. de superioriteit van de eerste. De overheid, zo was de algemene trend in de Kunst wordt hier gezien als een reflectie op reacties, probeerde een staatskunst te schep- en een neerslag of verbeelding van de cultuur in pen. De kunstenaar behoorde echter volledig sociologische zin. Communicatie staat centraal. autonoom en soeverein te zijn in zijn schep- De kunstenaar staat niet altijd aan de rand van pingsdrang. Binnen de authenticiteitscultuur of buiten de maatschappij en loopt niet per stond dit voor vrijheid, mondigheid, onafhanke- definitie op de maatschappij voor. Hij kan ook lijkheid, emancipatie, democratie, moderniteit. 16 midden in de maatschappij staan. Er wordt Een van de prikkels die werden bedacht om minder van hem geëist dat hij een nieuwe, het dichten van de kloof tussen kunsten en unieke realiteit schept; het is vaak al genoeg samenleving te bevorderen, was de eis aan de wanneer hij de gezamenlijk beleefde realiteit podiumkunsten in de toekomst voor 15% in de op een esthetisch buitengewone wijze uitdrukt. eigen inkomsten te voorzien. De kunstenwereld Kunstuitingen kunnen ook een herbeleving reageerde furieus. In een landelijke advertentie met andere, krachtiger middelen vormen van de liet de, mede naar aanleiding hiervan opgerichte gezamenlijke overtuigingen, waarden, idealen belangenorganisatie van de kunstinstellingen en verwachtingen die binnen een bepaalde Kunsten ’92 weten: ‘onaanvaardbare verarming collectiviteit leven. De kunstenaar is er dus niet van het culturele klimaat’. ‘Cultuurroof, beledi- alleen om te choqueren, om ons op het andere, ging, kaalslag’ kopte Het Parool.26 De Volkskrant

s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama poneerde: ‘Subsidiekorting veroorzaakt “aard- zalen zaten vol en wel met mensen uit alle lagen verschuiving”’ en ‘Kunstenplan brengt sector van de bevolking. ‘Als een [door hen beschreven] grote schade toe’.27 De nrc stelde: ‘In de wereld situatie al zou bestaan’, poneerde hij, ‘was dat is weinig zo tegenstrijdig als de hoogdravende misschien twintig jaar geleden; nu is er weinig woorden en de desastreuze maatregelen van meer van te bespeuren. Het is jammer dat deze deze minister van cultuur.’28 Trouw liet weten: wetenschappers een achterhaalde karikatuur ‘Stel besluit Kunstenplan uit, anders chaos com- schetsen.’34 pleet’.29 Het Binnenhof repte over een ‘noodsitua- Op de stelling van Nicolaï dat het hier om tie’.30 En het Algemeen Dagblad, ten slotte, meldde een allang opgelost probleem ging, reageerde kortweg: ‘Directeur is razend.’31 Hans Onno van den Berg met het bericht dat Nicolaï ook moeilijk anders kon beweren, omdat hij ‘toen hij zes jaar geleden (dus geen de linkse hobby van de vvd twintig) nog bij het ministerie van Welzijn, Het is een op zijn minst pikant historisch Volksgezondheid en Cultuur werkzaam was, gegeven dat zeker ook de vvd een hoge verant- de notitie Maatschappelijke Respons schreef, waar woordelijkheid draagt voor de onmogelijkheid precies al die dingen waar Blokland en Konings het cultuurbeleid in de jaren tachtig en negentig het over hebben, zoals het “gemis aan maat- enigszins bij te sturen. Tal van Zijlstra’s par- schappelijk draagvlak” en het “losraken van de tijgenoten bezaten in deze jaren belangrijke samenleving” van de gesubsidieerde kunsten, bestuursfuncties in de kunstenwereld. Atzo ook door hem en de rest van het ministerie als Nicolaï en Geert Dales bijvoorbeeld, waren in een groot probleem werden gezien. Is dat nu de jaren negentig secretaris van de Raad voor opeens allemaal over?’35 de Kunsten, respectievelijk, directeur van het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst. Beiden verzetten zich halsstarrig Zijlstra’s partijgenoten tegen iedere verandering van de status-quo. bezetten in de jaren ’80 en ’90 Illustratief waren hun woedende reacties op voorstellen van de socioloog Nico Konings en belangrijke bestuursfuncties in ondergetekende om het publiek iets meer invloed te geven in de verdeling van subsidiegel- de kunstwereld den, bijvoorbeeld door ook vertegenwoordigers uit de wereld van de amateuristische kunstbeoe- Wanneer Wilders dus, onder veel bijval, sug- fening in de adviesorganen op te nemen.32 Dales gereert dat het tegenwoordige kunstenaanbod reageerde hierop met: ‘De werkkamer [van de slechts ‘een linkse hobby’ is, dan ziet hij iets over auteurs] moet wel op een erg hoge etage van het het hoofd. In werkelijkheid hebben vanaf het universiteitsgebouw liggen, anders kan ik zulke einde van de jaren tachtig enige laatste sociaal- 17 onzin niet verklaren. De burger, de gewone man democraten geprobeerd een meer maatschap- heeft zijn wensen en verlangens niet alleen pijrelevant cultuuraanbod uit te lokken, dat kon verdedigd, maar ook aan de rest gedicteerd. En rekenen op een grotere publieke legitimiteit daar heeft de burger die paar centen van het en dat daarom minder kwetsbaar zou zijn voor kunstbudget helemaal niet voor nodig gehad... populistische bezuinigingsvoorstellen. Deze po- Het smaakmonopolie van het publiek grijnst gingen zijn gefrustreerd door een verbond van je werkelijk overal tegemoet. Willen Blokland liberalen, postmoderne academici en libertaire en Konings eens vertellen waar ik mijn wensen ironici. Wat hen verbond was een gevoel van en verlangens kan articuleren!’33 Nicolaï, stelde superioriteit: als cultuurdrager, ontmaskeraar of kortweg dat er helemaal geen probleem was: de wereldburger. s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

kenners die niet uitsluitend uit het professio- gebrek aan maatschappelijk draagkracht nele circuit kwamen en die mogelijk meer oog De stelling van de staatssecretaris dat er een hadden voor andere kwaliteitsmaatstaven dan te grote kloof is ontstaan tussen publiek en ‘vernieuwing’. Vooraanstaande woordvoerders kunstenwereld, komt dus niet geheel uit de lucht van de vvd zette zich hier, zoals gezegd, furieus vallen. Al decennia geleden werd deze groeiende tegen af. Vandaag stelt de vvd bij monde van De kloof waargenomen en kon men zien aankomen Liefde voor om de commissies voor meer dan de dat de politieke legitimiteit van het bestaande helft te bemensen met managers, boekhouders subsidiestelsel hierdoor meer en meer onder en marketingdeskundigen: ‘Op dit moment be- druk zou komen te staan. Had men in de kun- staan de commissies doorgaans uit zeven leden. stenwereld en onder de academici, politici, jour- Ik stel voor dat drie van hen zich buigen over nalisten en columnisten die zich gaarne in deze de artistieke kwaliteit. De overige vier zouden wereld bewegen, op tijd het probleem onderkend expertise in moeten brengen op het gebied van en had men op tijd een houding en een beleid communicatie, marketing, ondernemerschap en ontwikkeld of toegestaan om dit probleem te verkleinen, dan had men zich vandaag beter kunnen verdedigen tegen bezuinigingsvoorstellen. Iedere euro die de overheid De kunstenwereld is onnodig kwetsbaar geworden door de weerstand die er was tegen een besteedt aan kunst, is een oordeel cultuurspreidingsbeleid en doordat zij zich bo- over kunst venmatig heeft afgesloten van de buitenwereld. Beide factoren werden gevoed door de voort- schrijdende individualisering en de, hiermee financiën. Deze kruisbestuiving komt de kwa- overigens niet logisch verbonden, verbreiding liteit van de cultuursector ten goede. “Externe” van relativisme en populisme, onder meer tot commissieleden kunnen bijvoorbeeld met een uitdrukking komend in de populariteit van de zakelijke blik het verdienvermogen van een ge- distinctietheorie. zelschap of instelling beoordelen. Ook kunnen Het unieke, autonoom en geëmancipeerd zij vanuit een economische invalshoek een busi- geachte individu is meer en meer de maat der nessplan op waarde schatten. Waarbij subsidie dingen geworden. Alle andere mogelijke maten de financiële sluitpost is van een productie, en hebben sterk aan gezag ingeboet en worden op niet het vertrekpunt. En de directeur of pro- voorhand als een bedreiging van de (negatieve) grammeur van een podium weet wat bezoekers vrijheid en de authenticiteit van het individu trekt, en wat niet.’36 beschouwd. Net als ‘smaken’ zijn alle meningen ‘Bemerkenswert am niederl∂ndischen even waar en juist geworden en er bestaan geen Kahlschlag’, stelde Dirk Sch∑mer in de Frankfur 18 algemeen plausibel geacht referentiepunten ter Allgemeine Zeitung (een krant die overigens meer om de vele vigerende confligerende waar- geenszins vijandig tegenover de markt staat), heden de maat te nemen. ‘ist vor allem die gute Laune, mit welcher die Tekenend is de radicale wijze waarop de vvd rechtsliberale Regierung ihn exerziert. Alte zich inmiddels heeft losgemaakt van haar stand- Seilschaften, die fr∑her dem m∂chtigen Kultur- punten van vijftien jaar geleden. Een recent opi- sektor im Amsterdamer Grachteng∑rtel halfen, niestuk van de bestuurskundige Bart de Liefde, sind von einem Geist radikaler Marktwirtschaft de huidige cultuurwoordvoerder voor deze partij abgelµst worden, vor dem in Deutschland selbst in de Tweede Kamer, illustreert dit. In de jaren der Wirtschaftsfl∑gel der fdp zur∑ckschreckt.’37 negentig was het nog inzet van debat om de be- De protesten tegen de ‘precedentloze culturele oordelingscommissies aan te vullen met kunst- kaalslag’ zijn uiteindelijk tamelijk zielloos

s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama en plichtmatig, constateert de verslaggever ciete, doorwrochte of oppervlakkige, plausibele verbaasd. De waarden waaraan deze protesten of dwaze opvattingen over wat het betekent om proberen te refereren, zijn grotendeels opgelost. een mens te zijn, wat een samenleving vormt en Het forse bezuinigingsbeleid blijkt dan ook welke rol de kunsten in ons leven en samen- op belangrijke instemming onder de bevolking leven kunnen of behoren te vervullen. Het is te kunnen rekenen, dit ondanks de vele door de op dit terrein dat het tegenwoordige kabinet kunstenwereld georganiseerde protesten.38 De weinig tot niets te bieden heeft en effectief kan verwaarloosbare deelname van het publiek aan en moet worden bestreden. Op grond van zijn deze protesten duidde reeds hierop.39 eigen beleidsdoeleinden was een verdubbe- ling van het cultuurbudget te rechtvaardigen geweest. de regering is een oordelaar Laat ik het bovenstaande toelichten. ‘De van wetenschap en kunst kunst is geen regeringszaak, in zoverre de Rechtvaardigt de afgenomen publieke legiti- regering geen oordeel, noch enig gezag heeft miteit van de kunsten cultuuruitgaven ¬ een op het gebied der kunst’, stelde Thorbecke in afneming waaraan de culturele en de academi- een Kamerdebat in 1862. Dit weinig uitgediepte sche wereld zelf sterk heeft bijgedragen ¬ een standpunt is sindsdien voortdurend gebruikt bezuiniging van 20% op het cultuurbudget? Niet om enerzijds aan de overheid een zak met geld vanzelfsprekend. De legitimiteit is afgenomen te vragen en anderzijds dezelfde overheid te or- binnen de bestaande cultuurpolitieke constel- donneren zich absoluut niet met zijn besteding latie. Men kan meer uitgeven voor een andere constellatie. Wanneer de politiek ervoor kiest om meer gewicht toe te kennen aan subsidiecri- Men kan een hekel hebben aan teria als publieksbereik, maatschappelijke verankering en cultuureducatie, houdt niets haar theater en toch menen dat het tegen om de totale uitgaven met bijvoorbeeld theater een belangrijke functie 20% te verhogen en die kunstenaars en kunstinstellingen massief te bevoorrechten die aan deze kan vervullen criteria voldoen. Men kan evenzo verlangen dat cultuurinstel- lingen meer eigen inkomsten genereren en te bemoeien. Kunstenaars zouden zich anders tegelijkertijd het cultuurbudget verhogen opdat gedwongen weten zich te conformeren aan de kunsten nog pregnanter in de samenleving de politieke preferenties van hun weldoener, aanwezig zijn. Ook kan men van oordeel zijn hetgeen de vrijheid van de kunsten in gevaar dat ‘de Nederlandse culturele identiteit’ en het zou brengen en een grauwe ‘staatskunst’ zou ‘historisch bewustzijn’ van onze eigenheid voortbrengen.40 19 dermate onder druk staan, bijvoorbeeld door de Waarom zou de overheid echter een aantal ‘tsunami’ van vreemdelingen die ons overspoelt, bestuurders in de culturele sector een zak met dat het budget aan cultuur vervijfvoudigd geld geven om onder kunstenaars te verdelen? moet worden, en wel volgende week, voordat En op basis van welke overwegingen zou de het te laat is. Evenzogoed hadden de politiek overheid moeten besluiten hoe groot die zak verantwoordelijken 40% en geen 20% kunnen dient te zijn? Bestuurders uit de agrarische sec- bezuinigen. tor, de wegenbouw, de sportwereld, de zorgsec- Hoeveel geld de overheid uitgeeft aan kunst tor komen met hetzelfde verzoek bij de overheid en cultuur is uiteindelijk een politieke keuze. en allen wensen een zo groot mogelijke zak. Deze wordt bepaald door impliciete of expli- Vaak hebben ze daarvoor ook nog argumenten. s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

Gegeven de schaarste aan middelen zullen al dende zaken in het menselijk leven vormen. deze verzoeken tegen elkaar moeten worden Het gaat dus om politieke keuzen. Het is afgewogen. Het relatieve belang, dat bovendien voorts niet zo dat deze volledig de bestaande door wijzigende omstandigheden voortdurend preferenties van het electoraat moeten volgen. verandert, moet worden vastgesteld. Mensen Was dat het geval, dan zouden we morgen de hebben vele talenten en behoeften, en ten bestaande democratische structuren en proces- behoeve van de eigen geestelijke en lichamelijke sen kunnen vervangen door een referendum- of gezondheid doen zij er in de regel verstandig internetdemocratie waarbinnen op dagelijkse aan dit bijtijds te onderkennen. De talenten en basis de bestaande voorkeuren worden gepeild de behoeften van een samenleving zijn nog vele en in beleid worden omgezet. Binnen een malen verscheidener en de politiek komt er democratie gaat het niet alleen om bestaande daarom niet onderuit in haar beleid afwegingen preferenties en om het tellen van koppen, het te maken. Sterker: de noodzaak het laatste te gaat ook om de uitwisseling van argumenten en doen, vormt de bestaansreden van ‘politiek’. voorkeuren en het maken van geïnformeerde Op de vraag naar de reden van de zak met geld en de relatieve omvang hiervan dient dus onvermijdelijk een antwoord te komen. Dit Het is elitisme om de voorkeur antwoord wordt bepaald door altijd betwistbare van burgers voor volstrekt normatieve opvattingen over het (relatieve) belang van de kunsten voor individuen en onbelangrijk te houden samenlevingen en over de verantwoordelijk- heden van overheden met betrekking tot deze belangen. Het fundament van deze opvattingen keuzen. Democratie betreft dus ook uitdruk- bestaat weer uit visies op het Goede leven en op kelijk de ontwikkeling van preferenties. Zij is een de Goede samenleving waarin dit leven moge- Verlichtingsproject. Democraten hebben zelfs lijk is, visies die evenzeer altijd betwistbaar zijn een morele plicht om preferenties te helpen en op hun beurt berusten op specifieke mens-, verlichten. Het getuigt van minachting voor maatschappij- en wereldbeelden. burgers wanneer men er op voorhand vanuit Op het moment dat de overheid een zak met gaat dat zij onmachtig zijn van opvattingen en geld geeft, oordeelt zij dus over de kunsten: zij voorkeuren te veranderen en daarom volledig geeft een inhoudelijk antwoord op de vraag wat naar de mond moeten worden gepraat. Mensen het persoonlijke en maatschappelijke belang behoren geen slachtoffer te worden gemaakt van kunst is en dit antwoord is onherroepelijk van hun omstandigheden in verleden en heden. gebaseerd, expliciet of impliciet, op politieke In dit geval gaat het daarbij niet alleen om overtuigingen over zin en betekenis van leven de ontwikkeling van culturele of artistieke 20 en samenleven. Iedere euro die wordt besteed preferenties, maar ook om cultuurpolitieke aan kunst is een oordeel over kunst. Wanneer voorkeuren. Het is niet noodzakelijk dat een- men absoluut geen regeringsoordeel over kunst ieder een grote waardering wordt bijgebracht wenst, helpt het zelfs niet om geen enkele voor het theater of voor specifieke theater- overheidssteun te verlangen. Ook dit standpunt opvoeringen. Men kan persoonlijk een hekel herbergt namelijk onontkoombaar een oordeel hebben aan theater en toch menen dat het over kunst, politiek, overheid en samenleving: theater een belangrijke functie voor mensen bijvoorbeeld het oordeel dat iedere overheidsbe- en samenlevingen kan vervullen en daarom moeienis uiteindelijk ontspoort in propaganda, door de overheid gesteund moet worden. Men onderdrukking en artistieke hersendood, of het kan de cultuurpolitieke overtuiging koesteren oordeel dat kunst en cultuur volstrekt onbedui- dat de samenleving leefbaarder, beschaafder,

s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama kleurrijker, dieper, dynamischer is wanneer er, kunsten cultuurproducenten is het niet anders. mede dankzij politieke inspanningen, een rijke Het is elitisme wanneer men de politieke of pluriformiteit aan culturele uitingen bestaat. culturele preferenties van burgers voor volstrekt Tegelijkertijd kan men van tal van elementen onbelangrijk houdt. Het is populisme wanneer van dit culturele spectrum een grondige afkeer men, zoals tal van tegenwoordige cultuurpoli- hebben. tieke actoren met onverholen vreugde neigen te Uiteraard geldt hier een precair evenwicht. doen, deze preferenties louter bespeelt en beves- Politieke gezagsdragers kunnen op het gemene tigt. Beide geesteshoudingen hebben dezelfde volk vooruitlopen, maar nooit te ver. Voor bron: minachting.

Noten (1992), ‘Raad voor de Kunst ben bewezen, buiten de deur blijft bij eenzijdig kwaliteitscri- zullen houden. 1 Berenschot (2011), De omvang terium’, in: Nederlandse Staats 9 Ministerie van Onderwijs, van de kunsten cultuursector: in courant, nr. 46, p. 6; Blokland, Cultuur en Wetenschap (2011), komsten in 2009 en verwachtingen Hans (1993), ‘Planning in Dutch Meer dan kwaliteit: een nieuwe voor 2013 (www.berenschot.nl/ cultural policy: an attempt at visie op cultuurbeleid, p. 11. kunstencultuur). mixed-scanning’, in: Acta Politica 10 Zie: Blokland, Hans (1992), ‘Te- 2 Wiesand. Andreas Joh (2011), xxviii, nr.2, pp. 151-71; Blokland, gen kunstsponsoring’, Boekman The Financial Crisis and its Effects Hans (1996), ‘Het pantser van cahier: Kwartaalschrift over Kunst, on Public Arts Funding (www.cul- de culturele elite en de ruggen- Onderzoek en Beleid, jg. 4, nr. 12, turalpolicies.net); Inkei, Péter graat van Nuis’, in: Nederlandse pp. 26-30. (2011), Results of a 2011 Survey Staatscourant, jg. 127, nr. 206, 11 Overigens zijn de sponsormo- with Governments on Culture Bud p.6; Blokland, Hans (1997), Pu gelijkheden in Europese landen gets and the Financial Crisis and bliek gezocht: essays over cultuur, in het verleden altijd betrek- Culture, Council of Europe, Stee- markt en politiek, Amsterdam: kelijk gering gebleken (zie ring Committee for Culture. Boom. Segers 1998 en Blokland 1998). 3 Rengers, Merijn (2011), De botte 5 Ministerie van Onderwijs, De hiervoor noodzakelijke bijl: Over de onverwachte effecten Cultuur en Wetenschap (2011), culturele traditie ontbrak, als- van de bezuinigingen op de cultu Meer dan kwaliteit: een nieuwe mede de noodzakelijke sociale rele sector, De Witte Raaf, nr. 154, visie op cultuurbeleid. De huidige ongelijkheid in inkomen en pp. 13-14. staatssecretaris had ook kunnen vermogen. Het laatste probleem 4 Net als de lezer heb ik niet zo op citeren uit beleidsstukken uit is de laatste drie decennia sterk auteurs die voortdurend naar het einde van de jaren tachtig verkleind, maar men kan zich zichzelf verwijzen. Ik hoop dat en begin jaren negentig toen afvragen of deze ontwikkeling het mij dit keer vergeven wordt. deze zorgen voor het eerst wer- valt toe te juichen. Het niet verwijzen naar eerdere den geformuleerd. 12 Zie: Blokland, Hans (1988), ‘So- publicaties zou de uitvoerige 6 Ministerie van Onderwijs, ciale cultuurspreiding: complot 21 herhaling van argumenten en Cultuur en Wetenschap (2011), of ideaal?’, in: s&d 1988/12, pp. data noodzakelijk maken. Het Meer dan kwaliteit: een nieuwe 349-54; Blokland, Hans (1991) artikel wordt dan eenvoudig- visie op cultuurbeleid, p. 7. Vrijheid, autonomie, emancipatie: weg veel te lang. Zie dus ook: 7 Ibid, p. 8. een politiekfilosofische en cultuur Blokland, Hans (1988) ‘Sociale 8 Ibid, p. 9. Een van de gevolgen politieke beschouwing, Delft: Ebu- cultuurspreiding: complot of van de bezuinigingen zal waar- ron; Blokland, Hans (1997), Pu ideaal?’, in: s&d 1988/12, pp. schijnlijk echter zijn, schrijft bliek gezocht: essays over cultuur, 349-54; Blokland, Hans (1992), Rengers, dat de culturele instel- markt en politiek, Amsterdam: ‘Een falend debat over cultuur- lingen meer ‘op zeker’ gaan Boom. politiek’, in: De Helling, jg. 5, spelen en dus juist onbekende 13 Zie onder meer: Knulst, W.P. nr. 3, pp. 34-38; Blokland, Hans talenten die zich nog niet heb- (1989), Van vaudeville tot video; s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

empirisch-theoretische studie naar 19 Blokland, Hans (1991), Vrijheid, ‘Over cultuurspreiding, distinc- verschuivingen in het uitgaan en autonomie, emancipatie: een poli tie en beschaving’, in: Boekman het gebruik van media sinds de tiekfilosofische en cultuurpolitieke cahier: Kwartaalschrift over Kunst, jaren vijftig (diss.), Rijswijk, So- beschouwing, Delft: Eburon; Onderzoek en Beleid, jg. 2, nr.4, ciaal en Cultureel Planbureau, Blokland, Hans (1995), Wegen 1990, pp. 227-245; Blokland, Sociale en Culturele Studies naar vrijheid: autonomie, eman Hans (1991) Vrijheid, autonomie, ¬ 12; Konings, Nico (1995), cipatie en cultuur in de westerse emancipatie: een politiekfilosofi Cultuurbeleid voor kunstkenners wereld (volledig herziene versie sche en cultuurpolitieke beschou of –liefhebbers? De invloed van het van Vrijheid, autonomie, emanci wing, Delft: Eburon; Blokland, Nederlandse subsidiestelsel op de patie), Amsterdam: Boom. Hans (1995), ‘Over het spreiden kunstparticipatie in internationaal 20 Een voorbeeld van een derge- van cultuur en de opdracht perspectief. Rotterdam: Rot- lijke positie leverde John Gray van de kunstenaar’, Ons Erfdeel: terdams Instituut voor Sociaal- (1995) in zijn postmoderne Algemeen-Nederlands Tweemaan Wetenschappelijk Beleidson- interpretatie en, naar eigen delijks Cultureel Tijdschrift, jg. 38, derzoek.Konings. zeggen, ‘verbetering’ van het nr.2, 1995, pp. 162-175; Blokland, 14 Blokland, Hans (1992), ‘Een poli- ethisch pluralisme van Isaiah Hans (1997), Publiek gezocht: es tieke theorie over kunst en eco- Berlin. Berlin was niet gelukkig says over cultuur, markt en politiek, nomie in de verzorgingsstaat’, met deze ‘verbetering’ (Blok- Amsterdam: Boom; Blokland, in: Diels, D. (red.) Schoonheid, land, Hans, 2008, Een Lange Hans (2005), ‘Op weg naar het smaak en welbehagen: opstellen Leegte: Over Maatschappelijk einde van onze cultuur: sociaal- over kunst en culturele politiek, Onbehagen, Politieke Competentie democratie in de moderne tijd’, Antwerpen: Dedalus, pp. 13-55; en het Plannen van een Toekomst, in: Becker, F. en W. van Hen- Blokland, Hans T. (1993), ‘Plan- Kampen: Uitgeverij Klement). nekeler (red.), Cultuurpolitiek, ning in Dutch cultural policy: Pluralisten stellen dat er vele wbs Jaarboek 2005, Amsterdam: an attempt at mixed-scanning’, waarden en doeleinden be- Mets & Schilt/wbs, pp.37-59; in Acta Politica xxviii, nr. 2, pp. staan die nastrevenswaardig Blokland, Hans (2008), ‘Libe- 151-171; Blokland, Hans (1996), zijn, dat deze waarden helaas ralisme en pluralisme: Isaiah ‘Het pantser van de culturele onophoudelijk met elkaar in Berlin over de grondvesten van elite en de ruggengraat van botsing komen en dat waarden de westerse beschaving’, in: Nuis’, in: Nederlandse Staatscou bijgevolg voortdurend tegen Hans Blokland. 2008. Een Lange rant, jg. 127, nr. 206, p. 61996. elkaar moeten worden afgewo- Leegte: Over Maatschappelijk 15 Schnabel (1993), ‘Massakunst en gen. Deze afwegingen variëren Onbehagen, Politieke Com elitecultuur, De politieke dimensie daarenboven met de context. petentie en het Plannen van een van kunst’, in: H. van Dulken en De afwegingen kunnen echter Toekomst, Kampen: Uitgeverij P. Kalma (red.) Sociaal-democra nadrukkelijk op rationele en Klement, pp. 257-290. tie, kunst, politiek: beschouwingen redelijke wijze worden gemaakt. 22 Een andere belangrijke in- over een sociaal-democratisch Bovendien bestaat er volgens spiratiebron was de Duitse kunstbeleid, Amsterdam, Wiardi pluralisten een universeel her- figuratiesocioloog Norbert Elias Beckman Stichting, p. 67. kenbare ‘horizon’ van waarden. met zijn, in de jaren zeventig 22 16 cf. Taylor, Charles (1992), The Deze gemeenschappelijke erva- herontdekte, ∑ber den Prozeß Ethics of Authenticity, Boston: ringen van wat het betekent om der Zivilisation. Soziogene- Harvard University Press. een ‘mens’ te zijn, maakt com- tische und psychogenetische 17 Blokland, Hans (1991), Vrijheid, municatie tussen vreemde en Untersuchungen (1939). Elias autonomie, emancipatie: een poli tussen bestaande en vroegere stelde in de interpretatie van tiekfilosofische en cultuurpolitieke culturen mogelijk. zijn volgers evenzeer dat opvat- beschouwing, Delft: Eburon, hst. 21 Voor een overzicht van en een tingen over wenselijkheden en 4. kritiek op de betrokken auteurs, kwaliteiten slechts sociologisch, 18 Haes, L. de (1992), ‘Gevangene zie Blokland, Hans (1988), ‘So- historisch en psychologisch van de eigen vrijheid, Elitecul- ciale cultuurspreiding: complot konden worden begrepen. Wat tuur en massacultuur’ (deel 2), of ideaal?’, in: s&d 1988/12, pp. gold voor tafelmanieren, leek De Nieuwe Maand, nr. 1, p. 34-37. 349-354; Blokland, Hans (1990), ook te gelden voor waarden in

s & d 4 | 2012 Hans Blokland Nederlands cultuurpolitiek drama

het algemeen en kwaliteitsuit- spraken over kunstuitingen 36 De Volkskrant, 4 november 2011. spraken over cultuuruitingen in konden worden gemaakt. Ware 37 Frankfurter Allgemeine Zeitung, 8 het bijzonder. kunst verheft zich boven de juli 2011. 23 Swaan, Abraham de (1985), commerciële, populaire cul- 38 nrc Handelsblad, ‘Brede steun Kwaliteit is klasse: de sociale wor tuur doordat zij de bevrediging voor kunstbeleid Zijlstra’, 2 sep- ding en werking van het cultureel van behoeften, het genot, weet tember 2011. smaakverschil, Amsterdam: Bert uit te stellen, betoogde Bour- 39 De kunstenwereld organi- Bakker, pp. 47-48. dieu. Hij had dit echter niet in seerde in november 2010 een 24 De Vlaamse marktliberale La Distinction geëxpliciteerd landelijke protestdag tegen de econoom Paul de Grauwe trok omdat de boodschap dan min- bezuinigingen. De autoriteiten inderdaad deze conclusie in der duidelijk en effectief was telden ongeveer zeventigdui- zijn De Nachtwacht in het Donker, overgekomen. Bijgevolg ging zend toeschouwers. Freek de zich hierbij mede baserend de overgrote meerderheid van Jonge (waarom niet Linda de op Bourdieu. Zie voor een uit- zijn lezers graag voor een strikt Mol?) presenteerde een tele- voerige reactie op de, binnen relativistische interpretatie van visieavond met als titel Leve het raamwerk van Bourdieu zijn boek (zie: Blokland, Hans de Beschaving!, waarin de top cum suis volstrekt logische (1990) ‘Over cultuurspreiding, van de Nederlandse cultuurin- stellingen van De Grauwe en distinctie en beschaving’, Boek dustrie optrad. Toch trok het een waarschuwing voor de cul- mancahier: Kwartaalschrift over programma volgens de Stich- tuurpolitieke implicaties van Kunst, Onderzoek en Beleid, jg.2, ting KijkOnderzoek niet meer Bourdieus perspectief, de door nr.4, pp. 227-245. dan 386.000 kijkers. Minstens Dirk Diels geredigeerde bundel 26 Het Parool, 4 maart 1992. 25 programma’s scoorden die Schoonheid, smaak en welbehagen 27 De Volkskrant, 2 juni 1992. avond beter, waaronder Ameri- (1992). 28 nrc Handelsblad, 8 juni 1992. ca’s Next Top Model (582.000), 25 Swaan, Abraham de (1985), 29 Trouw, 28 mei 1992. Lingo (1.000.000) en Goede Tij- Kwaliteit is klasse: de sociale wor 30 Het Binnenhof, 2 juni 1992. den, Slechte Tijden (1.506.000). ding en werking van het cultureel 31 Algemeen Dagblad, 16 mei 1992. 40 Blokland, Hans (2007), ‘De smaakverschil, Amsterdam: Bert 32 De Volkskrant, 21 november regering is oordelaar van kunst Bakker, p. 54. Overigens meldde 1995. en wetenschap’, Metropolis ook Bourdieu zelf, in een kran- 33 De Volkskrant 29 november 1995. M: Tijdschrift over Hedendaagse teninterview in de Volkskrant 34 De Volkskrant, 29 juni 1995. Kunst, jg.5, nr. 6, december 2007, (25 november 1989) dat hij 35 De Volkskrant, ‘Kunstwereld pp.26-28. natuurlijk niet had willen zeg- houdt publiek voor achterlijk’, gen dat er geen kwaliteitsuit- 16 december 1995.

s & d 4 | 2012 Grotere afdelingen zijn slecht voor het ledental

Als gemeenten samen gaan — en dat gebeurt aan de lopende band — fuseren uiteindelijk bijna altijd ook de lokale PvdA-afdelingen uit die gemeenten. Daar is vaak weinig aan te doen, maar het is niet goed voor het ledental van de PvdA, concludeert Jan Lunsing in een onderzoek onder Groningse afdelingen.

jan r. lunsing

Steeds meer gemeenten worden na een stelling volgt, is wat nu beter is: meerdere lokale herindelingsronde samengevoegd, en in het PvdA-afdelingen die het hoofd nauwelijks boven kielzog van die samenvoegingen fuseren in de water kunnen houden of één afdeling met in regel ook de lokale PvdA-afdelingen binnen die totaal uiteindelijk minder leden? Niet echt een gemeenten. Soms gaan lokale afdelingen van vrolijke keuze. de PvdA al samen voordat gemeenten besluiten Het systeem van politieke verenigingen met tot fusie ¬ bijvoorbeeld omdat er onvoldoende leden zorgt ervoor dat mensen die politieke leden zijn om volksvertegenwoordigers te interesse hebben, leren hoe democratie werkt. rekruteren.1 Ze leren dat hun standpunten soms onjuist zijn, De fusies van lokale afdelingen hebben grote dat gelijk hebben en gelijk krijgen niet dezelfde nadelen: ze hollen de politieke infrastructuur dingen zijn. En dat je als je op de lange termijn uit en de PvdA verliest er leden door. Dat is iets wilt bereiken, je op de korte termijn niet althans de conclusie die ik trek uit een vergelij- visieloos kunt regeren. Een politieke infrastruc- king van de ledengegevens in de provincie Gro- tuur werkt goed als partijen naast politici veel 24 ningen met cijfers over inwonersaantallen van leden en veel actieve leden hebben (dat wil gemeenten van het cbs. Twee PvdA-afdelingen zeggen: leden die een rol hebben in de vereni- wil ik in dit artikel als casus nemen om mijn ging als afgevaardigde of bestuurslid). Het werkt stelling te ondersteunen: die in Oldambt ¬ de niet als er weinig leden zijn en als er nauwelijks gemeente die twee jaar geleden ontstond uit een actieve leden zijn. En daar wringt de schoen samenvoeging van drie kleinere gemeenten ¬ bij fusies tussen gemeenten: deze brengen het en die in Hoogkerk, de gemeente die al in 1969 aantal leden van politieke partijen, en het aantal opging in Groningen. De vraag die uit mijn actieve leden, naar beneden. Dat geldt naar mijn overtuiging niet alleen voor de PvdA, maar voor Over de auteur Jan R. Lunsing is onderzoeker bij StiBaBo alle ledenpartijen ¬ al richt mijn onderzoek Noot zie pagina 28 zich alleen op de PvdA. Partijen die in sommige

s & d 4 | 2012 Jan R. Lunsing Grotere afdelingen zijn slecht voor het ledental

Groningse gemeenten tegen de trend in groei- ling met 30 leden automatisch 10% actieve leden en, zoals de sp, zullen onder dezelfde effecten te heeft, terwijl een grote afdeling met 1200 leden lijden hebben en minder snel groeien. (zoals Groningen) maar liefst 120 bestuursleden zou moeten hebben om hetzelfde percentage te halen. De drempel om actief te worden in een resultaten onderzoek grote afdeling is hoger. Uit mijn onderzoek naar fusies van lokale PvdA-afdelingen blijken drie zaken. Ten eerste: casus hoogkerk leden die wonen in een hoofdkern ¬ de plaats met het grootste aantal inwoners binnen een Mijn stelling dat gemeentelijke herindelingen gemeente ¬ zijn vaker actief lid dan leden die negatief uitpakken voor lokale PvdA-afdelingen in andere grote plaatsen van de gemeente wo- laat zich goed illustreren aan de hand van de nen. Een plausibele verklaring daarvoor is dat casus Hoogkerk, een gemeente die al in 1969 zij vaker de afdelingsvergaderingen bijwonen. als zelfstandige gemeente werd opgeheven en Mensen hebben nu eenmaal vaak geen zin om sindsdien onderdeel uitmaakt van Groningen. ’s avonds voor een vergadering eerst een half Destijds was er een sterk levende afdeling uur in de auto te zitten en dan niet de tijd te van de PvdA die onder meer afdwong dat er in hebben om gezellig te borrelen na afloop. Als je Hoogkerk eeuwig een gemeentebalie zou blij- in de hoofdkern woont, wandel je naar de ver- ven bestaan. In 2009 dreigde deze balie alsnog gadering; als je buiten deze kern woont, is het al gesloten te worden, maar dankzij protesterende gauw te ver weg. Hoogkerkers is dat voorkomen. Aangezien de afgevaardigden en bestuurs- Hoogkerk heeft dus nog steeds actieve leden voornamelijk gerekruteerd worden uit burgers, maar daar zitten weinig PvdA’ers meer de bezoekers van ledenvergaderingen, is de tussen. Als actief lid van de afdeling Groningen locatie van de ledenvergadering bepalend voor zou ik alle actieve Hoogkerkers in de afdeling wie wel en niet in een bestuur komt, wel en niet Groningen moeten kennen. Helaas is er sinds afgevaardigde wordt en misschien zelfs voor 1997 geen enkele Hoogkerker in het bestuur wie wel en niet raadslid of wethouder wordt. Dit van de afdeling Groningen te vinden en zijn blijkt uit tabel 1: meer dan 65% van de actieve mij anderszins ook geen Hoogkerkers bekend leden in de provincie Groningen woont in een die actief zijn of waren. Het ledental van de hoofdkern van een van de gemeentes. PvdA is sinds de herindeling van Hoogkerk in Ten tweede: in de hoofdkern is er een 1996 fors gedaald, veel sterker dan de landelijke oververtegenwoordiging van leden, politici en afname van het aantal PvdA-leden. Het lande- vrijwilligers ten opzichte van andere plaatsen lijke dalingspercentage sinds 1969 is 51,9%; in van de gemeente. Tabel 1 toont dat, uitzonderin- Hoogkerk daalde het aantal leden met 77%. Er gen zoals De Marne en Oldambt daargelaten, wonen nu in de twee postcodes van Hoogkerk 25 het percentage leden in de hoofdkern groter is niet meer dan 22 leden. dan het percentage inwoners in de hoofdkern. Ten derde geldt: hoe groter de lokale PvdA- casus oldambt afdeling, hoe lager het percentage actieve leden. Bij grotere afdelingen (in grotere gemeenten) Dat dit effect van een sterk teruglopend aantal zijn nu eenmaal minder bestuurlijke functies leden in gefuseerde afdelingen zich pas in de te verdelen. Je zou het de wet van de minimale loop der jaren voordoet, zou afgeleid kunnen bezetting kunnen noemen. Elke afdeling heeft worden uit de casus van de gemeente Oldambt ten minste een voorzitter, secretaris en pen- ¬ in 2010 ontstaan uit een samenvoeging van ningmeester. Dat betekent dat een kleine afde- Winschoten, Reiderland en Scheemda. Ook de s & d 4 | 2012 Jan R. Lunsing Grotere afdelingen zijn slecht voor het ledental

Inwoners PvdA-leden Gemeente Hoofdkern hoofdkern t.o.v. hoofdkern t.o.v. PvdA-politici in Actieve leden hele gemeente hele gemeente hoofdkern PvdA in hoofd (%)* (%)** (%) kern (%) Appingedam Appingedam 94,9 100,0 100,0 100,0 Bedum Bedum 75,6 72,6 75,0 100,0 Delfzijl Delfzijl 67,9 59,7 60,0 75,0 Groningen Groningen 95,1 99,9 100,0 100,0 Grootegast Grootegast 25,6 26,1 0,0 50,0 Hoogezand- Hoogezand- 81,0 91,2 100,0 90,9 Sappemeer Sappemeer Leek Leek 77,5 63,0 66,7 42,9 De Marne Leens 15,5 10,7 0,0 0,0 Loppersum Loppersum 22,8 28,4 0,0 20,0 Marum Marum 45,4 71,4 50,0 71,4 Menterwolde Muntendam 34,5 38,0 60,0 50,0 Pekela Oude Pekela 52,6 81,3 100,0 100,0 Slochteren Slochteren 12,7 15,6 20,0 0,0 Stadskanaal Stadskanaal 62,3 81,3 77,8 80,0 Vlagtwedde Ter Apel*** 33,2 57,5 20,0 80,0 Eemsmond Uithuizen 28,5 48,3 60,0 64,3 Ten Boer Ten Boer 55,7 47,9 50,0 100,0 Veendam- Veendam 89,5 98,0 90,0 100,0 Wildervank**** 26 Bellingwedde Wedde 6,7 16,1 50,0 20,0 Oldambt Winschoten 48,1 45,5 40,0 40,0 Winsum Winsum 52,2 54,6 85,7 36,4 Zuidhorn- Zuidhorn 44,2 53,6 50,0 100,0 Noordhorn***** Haren Haren 92,6 86,6 75,0 91,7 Gemiddeld 52,8 58,6 57,8 65,8

s & d 4 | 2012 Jan R. Lunsing Grotere afdelingen zijn slecht voor het ledental

Tabel 1 PvdA-leden in de provincie Groningen afgewogen tegen het aantal inwoners per gemeente

***** Gegevens over inwoners zijn van het cbs 2008. Dit is het meest recente jaar waar inwoners per kern zijn aangegeven. ***** De gegevens over het aantal leden is de stand van december 2011. ***** In Vlagtwedde is Ter Apel als kernplaats genomen, hoewel het gemeentehuis in Sellingen staat. Dit is gedaan omdat de spreiding van leden daartoe aanleiding gaf; die wonen vooral in Ter Apel. ***** Helaas maakt het cbs geen onderscheid tussen Wildervank en Veendam, zodat niet is na te gaan of Wildervanksters vergeleken met Veendammers relatief minder actief zijn binnen deze gemeente. ***** Idem voor de kernen Noordhorn en Zuidhorn.

Bron: ledengegevens van de PvdA Gewest Groningen en www.statline.nl (cbs)

PvdA-afdelingen in die gemeenten zijn toen kleiner dan het percentage leden, politici en samengevoegd. Helaas zijn de gegevens van vrijwilligers. Dit moet een effect zijn van de actieve leden van voor en na de samenvoeging zorgvuldige fusering van de afdelingen. In het van de drie afdelingen niet beschikbaar. Wel bestuur waren de drie voormalige afdelingen beschikbaar zijn cijfers van het aantal leden in goed vertegenwoordigd, waardoor de inwoners maart 2010 en december 2010. Hieruit blijkt dat van Scheemda en Finsterwolde automatisch nog de afdeling Oldambt in die periode niet uitzon- steeds goed vertegenwoordigd zijn. derlijk veel ledenverlies heeft gekend. Dat is De komende jaren is het interessant te kijken wellicht ook niet te verwachten, zo kort na een hoe het ledental, en het aantal actieve leden herindelingsronde. in Oldambt zich ontwikkelt. Als Oldambt gaat Uit tabel 1 blijkt dat Oldambt een van de leven naar de theorie dat vooral leden in de gemeenten is waar het percentage leden, politici hoofdkern actief zijn, zal het percentage van en vrijwilligers in de hoofdkern kleiner is dan leden, politici en vrijwilligers stijgen. Ledenver- het percentage inwoners van de hoofdkern. gaderingen en bestuursvergaderingen zullen in In tabel 2 staan dezelfde gegevens, maar dan toenemende mate in de hoofdkern Winschoten met de som van de voormalige drie hoofdker- worden gehouden, waarna het percentage actie- nen: Winschoten, Scheemda en Finsterwolde ve leden, dat uit de bezoekers van de ledenver- (Reiderland). Nu blijkt het percentage inwoners gaderingen wordt gerekruteerd, in toenemende

Tabel 2 PvdA-leden in de gemeente Oldambt afgewogen tegen het aantal inwoners 27

Inwoners Leden Politici in Vrijwilligers in Gemeente Hoofdkern hoofdkern t.o.v. hoofdkern t.o.v. hoofdkern (%) hoofdkern (%) hele gemeente hele gemeente (%) (%) Oldambt Winschoten 48,1 45,5 40,0 40,0 Scheemda, Oldambt Finsterwolde 62,4 66,8 60,0 70,0 en Winschoten s & d 4 | 2012 Jan R. Lunsing Grotere afdelingen zijn slecht voor het ledental

mate eveneens uit Winschoten zal komen. Het grotere afdelingen zouden er in dat geval wel aantal leden en vrijwilligers uit Scheemda en rekening mee kunnen houden dat ze een groot Finsterwolde zal hoogstwaarschijnlijk afne- gebied representeren. In dat verband heb ik drie men, terwijl het aantal vrijwilligers uit de kern adviezen voor afdelingen die zijn samengegaan: Winschoten waarschijnlijk onvoldoende zal > Installeer subafdelingsbesturen van lokale toenemen om dit verlies aan vrijwilligers op te PvdA-afdelingen in wijken en in andere vangen. plaatsen dan de hoofdkern. > Werf politici, bestuurders en vrijwilligers uit zo veel mogelijk kernen. In grote steden zoals conclusie Groningen, zou een zekere vertegenwoordi- Mijn stelling is dus dat door fusies van lokale ging van wijken binnen het afdelingsbestuur afdelingen van politieke partijen een geringer nagestreefd kunnen worden. percentage leden uit een kleinere groep mensen > Organiseer (afdeling)vergaderingen in moet proberen de contacten met de achterban zoveel mogelijk plaatsen, niet alleen in de te onderhouden. Zonder herindelingen zou hoofdkern van de gemeente. Nederland nu fors meer gemeenten tellen, en fors meer lokale PvdA-afdelingen. De politieke Maar beter, veel beter dan het inzetten van partijen, en zeker de traditionele politieke dit soort lapmiddelen zou het natuurlijk zijn partijen, zouden dan wel eens meer leden gehad als de kleine afdelingen, met Hans Spekmans kunnen hebben. campagne en Diederik Samsons energie in Wat is nu beter: noodlijdende kleine PvdA-afde rug, hun ledental zouden kunnen verdub- delingen koste wat kost zelfstandig proberen te belen, en tegelijk de nodige verjonging zouden laten zijn, of besluiten tot fusie tot een grotere doormaken. afdeling? Het is natuurlijk moeilijk kiezen tussen twee kwaden. Voor het ledenbehoud is het Noot verstandig om niet te fuseren, maar als het niet anders kan, omdat de afzonderlijke afdelingen 1 In Groningen is dit het geval op het Hoogeland en te weinig leden op vergaderingen bijeen krij- bij de samenwerking van de afdelingen Stadskanaal, Bellingwedde en Vlagtwedde. gen, is het wel eens onvermijdelijk. De nieuwe,

s & d 4 | 2012 standplaats: jakarta

ndonesiërs zijn erg bedreven in het stellen hoogstaande historie. Een sterk staaltje hiervan I van vragen die elders als onbeleefd worden zag ik onlangs tijdens een conferentie die werd beschouwd: ‘Wat is uw religie?’ ‘Bent u getrouwd?’ geopend door de directeur van een museum. Hij ‘Hoe lang bent u al getrouwd?’ ‘Hoeveel kinde vertelde over de geschiedenis van het museum ren heeft u?’ ‘U bent al zo lang getrouwd en u gebouw en de omgeving, zonder te vermelden hebt nog steeds geen kinderen, houdt u wel van dat dit betreffende gebouw door Nederlanders uw echtgenote?’ Deze en andere vragen krijg ik, was ontworpen en was gebruikt als een sociëteit terwijl de overvolle bus voort hobbelt op weg naar waartot de plaatselijke bevolking slechts toegang een bestemming die niet dichterbij lijkt te komen: had als nederige bedienden. Het wekt inmiddels omsingeld door asfalt en gemotoriseerd verkeer, in geen verbazing meer dat mijn afkomst mij hier niet beide rijrichtingen zesbanige herrie. wordt nagedragen. En zelfs dat de Nederlandse Bij aankomst wist ik nagenoeg niets van dit kunde, zo verneem ik regelmatig, op het gebied enorme archipel. Ja, een oudtante heeft hier van infrastructuur node wordt gemist. gewoond — als kolonist. De gemakkelijkste oplos In een stad waar vrijwel alles is geprivatiseerd sing voor zowel Nederland als Indonesië is om te — water, ‘openbaar’ vervoer, tolwegen (veelal doen alsof beide landen in het verleden toevallig eigendom van Soeharto’s kinderen) — is dat geen een territorium deelden, maar nu in verschillende vreemde klacht. In Jakarta, de kubistische me tijden opgesloten zijn. tropool, rijden miljoenen bussen, vrachtwagens, De geograaf Abidin Kusno betoogt dat post auto’s, motors en brommers. De luchtvervuiling, koloniale regimes van koloniale regimes geleerd stank en herrie zijn een aanslag op de zintuigen hebben hoe macht vorm te geven via stedenbouw, en gezondheid. De gemiddelde snelheid van architectuur en discussies over de stad en haar privé-auto’s is een schamele vijftien kilometer per bewoners. Hij weet aannemelijk te maken dat uur. Binnen afzienbare tijd is chronische con bestaande machtsstructuren en -technieken kolo gestie te verwachten (overstromingen na hevige niale inspiratiebronnen hebben. neerslag zorgen voor een voorproef hiervan), daar Architectuur is hier de op één na duurste studie, kunnen de asfaltmaffia en autofabrikantenlobby toch is de term klasse taboe en (eventueel) succes niet tegenop. Bovendien wordt openbaar vervoer wordt beschouwd als een eigen verdienste; een beschouwd als onveilig en smerig. meritocratische ‘als je maar hard genoeg werkt, Soms komt de overheid met initiatieven die dan kom je er wel’-houding zonder inachtneming redelijk succesvol zijn maar te vaak verzandt van de sociaal-politieke situatie is wel begrijpelijk, beleid in inertie, onkunde en corruptie. Nochtans, maar heeft desastreuze gevolgen voor elke vorm dit land van aankomst is mijn thuis, zonder een 29 van solidariteit. Architecten hebben bovendien de zweem heimwee. Inmiddels krijg ik vaak de vraag neiging zichzelf, hun werkwijze en hun beroeps of ik al Indonesisch staatsburger ben. Nee, nog groep als politiek neutraal te beschouwen. niet. Geschiedenis wordt slechts selectief doorgefil terd naar de schoolboeken. Indonesiërs leren dat roy voragen hun land 350 jaar lang werd bezet door Nederlan Schrijver in Indonesië ders. En dat dit enkel een korte onderbreking was (blog: fatumbrutum.blogspot.com) van een lange, glorieuze en in cultureel opzicht

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort?

Actievoeren tegen rechtse bezuinigingen die destructief uitpakken is één ding; bedenken hoe een linkse begrotingsdiscipline op dit moment zou moeten luiden, is een heel ander verhaal. Flip de Kam heeft de ondankbare taak op zich genomen een lijst op te stellen van bezuinigingen en lastenverzwaringen waarmee het Nederlandse begrotingstekort in 2013 teruggebracht kan worden tot 3% van het bbp. Dat is slikken. Paul Tang schrijft vanuit het tegenovergestelde perspectief: de begroting op orde brengen is inderdaad noodzakelijk vindt hij, maar streven naar een tekort van 3% in 2013 is zotheid. Daniel Mügge pleit ervoor deze crisis aan te grijpen om over te stappen op een heel andere economische logica.

30 Langetermijnoplossingen moeten eindelijk eens centraal komen te staan. Hij pleit voor minder belasting op consumptie en arbeid, en meer belasting op kapitaal. In het volgende nummer van s&d zal Diederik Samsom reageren op deze drie artikelen en zal hij zijn eigen visie ontvouwen.

s & d 4 | 2012 foto barbara houweling | nationale beeldbank 31

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? (1) Snijden met De Kam Een beredeneerd voorstel voor bezuinigingen en lastenverzwaringen

Wat nu als de PvdA zich niet wil onttrekken aan de Europese verplichting om het begrotingstekort in 2013 terug te brengen tot maximaal 3% van het bruto binnenlands product? Dan moet ook links op zoek naar zo’n € 15 mrd aan bezuinigingen en lastenverzwaringen. Flip de Kam geeft op verzoek een lijst met mogelijke maatregelen.

flip de kam

Bij het aantreden van het kabinet-Rutte stelden ramingen.1 Voor de schatkist betekent de lagere vvd, cda en pvv zichzelf strikte doelstellingen economische groei een grote tegenvaller. voor wat betreft de omvang van het begrotings- De bij de opstelling van het regeerakkoord tekort. Het streven was het begrotingstekort betrokken partijen beseften in het najaar van terug te brengen tot iets minder dan 1% van het 2010 donders goed dat het begrotingssaldo zich bruto binnenlands product. Om dit doel in 2015 hoogstwaarschijnlijk anders zou ontwikkelen te kunnen bereiken, hebben de coalitiepartijen dan het cpb op dat moment had becijferd ¬ en hun gedoogpartner in het najaar van 2010 gunstiger, dan wel slechter. Daarom bepaalt be- gekozen voor een mix van ombuigingen en grotingsregel 5, waarvoor alle ministers hebben lastenverzwaringen. getekend, dat het kabinet aanvullende maat- 32 Al eind 2011 werd duidelijk dat de Neder- regelen dient te treffen zodra het tekort in een landse economie, in het kielzog van de Grote bepaald jaar 1% van het bbp (de ‘signaalmarge’) Recessie (2009−2010), opnieuw met een recessie hoger uitkomt dan bij de formatie is voorzien.2 kampte. Door deze dubbele dip blijft de econo- Het kabinet heeft zichzelf de verplichting opge- mische groei in de kabinetsperiode achter bij de legd om elk voorjaar na te gaan of het tekort in eerder door het Centraal Planbureau opgestelde het daaropvolgende jaar binnen de afgesproken perken blijft. Over de auteur Flip de Kam is honorair hoogleraar Volgens de huidige inzichten (voorjaar 2012) Economie van de Publieke Sector, Rijksuniversiteit komt het tekort in 2013 (4,6% van het bbp) een Groningen stuk hoger uit dan bij de formatie werd ver- Noten zie pagina 41 wacht (1,8% bbp); zie tabel 1. Het kabinet moet

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam nu dus extra maatregelen nemen om uitzicht rekening met forse ‘uitverdieneffecten’.5 Bezui- te houden op het voor 2015 nagestreefde tekort. nigingen op de salarissom van het overheidsper- Uit de begrotingsregel die het kabinet zichzelf soneel, op sociale uitkeringen en op diverse toe- heeft opgelegd, valt niet rechtstreeks af te leiden slagen, in combinatie met lastenverzwaringen hoe scherp ingegrepen moet worden. Bepaald is voor gezinnen, kosten huishoudens koopkracht. slechts dat te nemen maatregelen erop gericht Zij zullen hun bestedingen noodgedwongen zijn ‘het beoogde saldo aan het eind van de kabi- aanpassen. Ook de bestedingen van de overheid netsperiode weer in zicht te krijgen’.3 zelf lopen als gevolg van bezuinigingsmaatrege- Let wel: bij deze ongetwijfeld moeizame len terug. Voor ondernemingen betekent een en operatie gaat het om een verplichting die het ander afzetverlies en dalende winsten. Mensen kabinet zichzelf heeft opgelegd. Fractieleider worden ontslagen. Terwijl de btw, de winstbelas- Wilders van de pvv kan de schuld dus niet aan ting en de loonbelasting minder opbrengen, is ‘Europa’ geven. Maar uiteraard heeft Nederland meer geld nodig voor uitkeringen aan mensen als lidstaat van de Europese Unie ook te maken die hun baan hebben verloren. met door ‘Brussel’ gedicteerde eisen ten aanzien Het hangt een beetje af van de gekozen mix van het budgettaire beleid. Ons land heeft zich van tekortverbeterende maatregelen, maar verplicht het tekort in 2013 terug te dringen volgens een ruwe vuistregel zal in het eerste tot 3% van het bbp, de maximale omvang die jaar 35 tot 40% van de beoogde opbrengst van op grond van het Pact voor Stabiliteit en Groei besparingen en belastingverhogingen weg- is toegestaan. Uit deze eis volgt dat voor 2013 lekken. Anders gezegd: het kabinet moet ¬ maatregelen nodig zijn om het tekort met afhankelijk van het veronderstelde weglekeffect (4,6 – 3 =) 1,6% van het bbp te verbeteren.4 ¬ voor circa € 15 mrd aan maatregelen treffen om de positie van de schatkist in 2013 netto met € 10 mrd te verbeteren. Zo’n bedrag van rondom economen zijn verdeeld € 15 mrd ligt in dezelfde orde van grootte als de Het kabinet zal hoogst waarschijnlijk zoeken budgettaire ingrepen uit het regeerakkoord zelf. naar mogelijkheden om het feitelijke tekort in Een dergelijk omvangrijk pakket met 2013 inderdaad terug te dringen tot 3% van het bezuinigingen en lastenverzwaringen kan het bbp. In dat geval zijn maatregelen nodig tot een door het cpb verwachte economische herstel totaalbedrag van € 10 mrd. Maar daarmee zijn ze in de knop breken. Daarom pleiten heel wat er nog niet, want het Centraal Planbureau houdt economen ¬ onder wie cpb-directeur Coen

Tabel 1 Noodzakelijke tekortverbetering

2011 2012 2013 2014 2015 33 Economische groei (procent) 1,2 −¾ 1¼ 1½ 1½ Bruto binnenlands product (€ mrd) 604 609 627 647 669 Feitelijk emu-tekort (procent bbp) Centraal Economisch Plan 2012 −5 −4,6 −4,6 −4,1 −3,3 Doelstelling regeerakkoord −4 −2,7 −1,8 −1,4 −0,9

Bron: Centraal Planbureau (2012), p. 79 s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

Teulings zelf ¬ op dit moment voor minder overheden in de toekomst een hogere rente- hard ingrijpen. Zij wijzen naar de afschrikwek- vergoeding verschuldigd zijn. De overheids- kende situatie in Griekenland en Portugal, waar schuld bedraagt komend jaar 73% van het bbp. Is de economie momenteel sterk krimpt en de door afgenomen vertrouwen van de financiële werkloosheid hoog oploopt. markten blijvend 1% meer rente verschuldigd, Sommige vaderlandse politici, met name dan stijgen de rentelasten op lange(re) termijn aan de linkerkant van het politieke spectrum, dus met 0,73% bbp ¬ in prijzen van 2012 is dat menen dat Nederland zich eenzijdig kan ont- ongeveer € 4,6 mrd. De voor hogere rentelasten trekken aan de kortgeleden door Brussel nog benodigde middelen zullen dan niet langer aangescherpte begrotingsafspraken. Inderdaad beschikbaar zijn om andere overheidsuitgaven bevat het verdrag waarin de Europese begro- te financieren of voor lastenverlichting om de tingsafspraken zijn vastgelegd een ontsnap- koopkracht van gezinnen te beschermen. Zo pingsclausule: in zeer bijzondere omstandigheden kan een land tijdelijk ontheffing krijgen. Nederland zal met de Europese Commissie De armoede van de economische moeten overleggen of van zulke omstandighe- wetenschap is pijnlijk duidelijk den op dit moment sprake is. Veel begrip hoeft in Brussel niet te worden verwacht. Een van de redenen is dat Nederland zich de afgelopen wordt een hoge prijs betaald voor uitstel van twee jaar binnen de eu heeft opgeworpen als maatregelen die op middellange termijn hoe voorvechter van stringente sanering van de dan ook nodig zijn. overheidsfinanciën. Met enig leedvermaak zul- Als de rente omhooggaat, pakt dat overi- len sommige andere lidstaten de Nederlandse gens ook ongunstig uit voor de investeringen vertegenwoordigers hieraan herinneren. Een van bedrijven en de particuliere consumptie, andere reden dat Brussel hoogstwaarschijnlijk omdat lenen duurder wordt. Dat kost groei en weinig coulantie zal tonen, is dat de positie van belastingontvangsten. Renteverhoging is ook ons land in Europese circuits is afgebrokkeld om die reden slecht voor de toestand van de door het optreden van de pvv.6 overheidsfinanciën. Onder economen bestaat ook een stroming Niet alleen financiële markten, ook burgers die geen been ziet in het hier en nu effectueren en bedrijven kunnen hun vertrouwen verliezen van maatregelen om het tekort volgend jaar in de houdbaarheid van de overheidsfinanciën, terug te dringen tot wat de 3%-norm vereist. mochten bijvoorbeeld maatregelen achterwege Zij benadrukken dat het cpb-model van de blijven om volgend jaar de 3%-norm te halen. Nederlandse economie op keynesiaanse leest Volgens sommige economische theorieën zul- is geschoeid: negatieve bestedingseffecten in len zij in dit geval extra gaan sparen als buffer 34 de reële economie (vraaguitval, doordat de voor in de toekomst te verwachten nog drasti- overheid op de rem trapt) spelen in dat model scher belastingverhogingen (of nog zwaardere een doorslaggevende rol. Het model houdt geen bezuinigingen). Leidt een tekort aan vertrou- of onvoldoende rekening met de invloed van wen inderdaad tot hogere besparingen, dan financiële markten op de economie en evenmin kan uitstel van noodzakelijke ingrepen net zo’n met vertrouwenseffecten. domper op de nationale bestedingen zetten als Verloopt de gezondmaking van de overheids- het dadelijk treffen van die maatregelen. financiën in de ogen van partijen op financiële Deze nogal vergezochte theorie krijgt overi- markten te traag, dan dreigt het gevaar dat de gens weinig steun in de empirie. De grote massa Nederlandse staat zijn gekoesterde triple A- van de bevolking heeft onvoldoende kennis van status verliest en dat het Rijk en de decentrale de toestand van de overheidsfinanciën om daar-

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam mee rekening te houden bij beslissingen over en vertrouwenseffecten, kan voor 2013 in bruto de opbouw van eigen besparingen.7 Toch spelen termen mogelijk met een geringer bedrag aan vertrouwenseffecten natuurlijk wel een rol. maatregelen worden volstaan. Daar wil ik echter Consumenten zijn op dit moment terughou- niet op vooruitlopen, en dus zal ik in dit artikel dend met hun bestedingen, omdat zij weinig de contouren onderzoeken van een mix van fiducie in de economie hebben, zij hun koop- maatregelen die goed is voor pakweg € 15 mrd. kracht gemiddeld zien dalen en soms bezorgd De discussie over structurele hervormingen zijn over hun baan.8 Voor mensen met een eigen die nodig zijn om de Nederlandse economie op huis komt daar een negatief ‘vermogenseffect’ termijn beter te laten functioneren ¬ versnelde bij: zij vragen zich af hoever de woningprijzen verhoging van de aow-leeftijd, versoepe- nog zullen dalen en of de hypotheekschuld ling van het ontslagrecht, beperking van de straks niet hoger is dan wat hun huis bij ver- hypotheekrenteaftrek en dergelijke ¬ zal ik koop opbrengt. Het debat tussen aanhangers van diverse stromingen maakt de armoede van de econo- Veel overheidsuitgaven zijn mische wetenschap pijnlijk duidelijk. Het is onthutsend om te zien hoe sterk de inzichten weinig flexibel ¬ zeker op een verschillen over de weg waarlangs de huidige termijn van één tot twee jaar recessie het beste kan worden bestreden en in welk tempo de overheidsfinanciën bij voorkeur op orde moeten worden gebracht. Richtin- hier ongemoeid laten, omdat zij geen onmid- genstrijd en intellectuele onzekerheid in het dellijk soelaas bieden voor de aanpak van de kamp van de macro-economen leiden tot drie begrotingsproblemen in 2013 en de jaren direct conclusies: daarna. > Politici kunnen selectief winkelen in theorie- Een handicap bij het opstellen van een mix ën en beleidsaanbevelingen van economen. begrotingsmaatregelen is dat enkele denkbare > De doeltreffendheid van door economen bezuinigingen met relatief geringe weglek aanbevolen beleid is onzeker. effecten voor de PvdA per definitie lijken af > Economen mogen wel een toontje lager te vallen, zoals vermindering van de afdrach- zingen. ten aan internationale instellingen voor ontwikkelingssamenwerking. Bij de hierna volgende beschouwing is het goed Een ander obstakel is dat veel overheidsuitga- om de tweede en de derde conclusie in het ach- ven weinig flexibel zijn ¬ zeker op een termijn terhoofd te houden. van een tot twee jaar. Zo ligt de afdracht aan de Europese Unie vast. Ook aan andere internationale verplichtingen kan Nederland zich niet zo 35 mogelijke maatregelen maar onttrekken. Uitstel van investeringsplan- Stel nu dat de PvdA zich niet aan de verplich- nen in de pijplijn kan schadeclaims van aan- tingen in Europees verband wil onttrekken ¬ nemers en andere belanghebbenden opleveren. wat bepaald niet zeker is. Dan zou het allereerst Gedwongen ontslagen van ambtenaren leiden aanbeveling verdienen erop aan te dringen dat tot wachtgeldverplichtingen. Op het budget directie en medewerkers van het cpb nog eens voor collectief gefinancierde zorguitgaven kan zelfkritisch naar het door hen gebruikte macro- moeilijk worden bezuinigd door ziekenhuizen model kijken. Door daarin behalve met keynesi- tijdelijk te sluiten. Alleen al door zulke techni- aanse bestedingseffecten explicieter rekening te sche oorzaken is het heel lastig om bij de overhouden met de invloed van financiële markten heidsuitgaven snel vele miljarden vrij te spelen. s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

Bovendien zijn politici beducht voor maat- vermeldt de lijst met denkbare bezuinigin- schappelijk verzet tegen in het oog lopende gen € 1 mrd aan besparingen bij faciliteiten bezuinigingen op populaire beleidsterreinen, voor het bedrijfsleven. Alleen met twee zoals gezondheidszorg en onderwijs ¬ en juist fiscale tegemoetkomingen op dit terrein op die beleidsterreinen gaat veruit het meeste (zogenaamde belastinguitgaven) is jaarlijks geld om. Uitwijken naar verhoging van de al meer dan € 1,1 mrd gemoeid. Het betreft collectieve lasten ¬ belastingen en premies de Research en Development Aftrek (€ 375 voor de sociale verzekeringen ¬ is dan een mln) en de Afdrachtvermindering speur- en voor de hand liggende vluchtweg, al dragen ook ontwikkelingswerk (€ 715 mln).10 de meeste lastenverzwaringen niet bij aan de populariteit van politici die bereid zijn daarvoor de verantwoordelijkheid te nemen. Ook het Het recht op een persoons kabinet-Rutte koos in het regeerakkoord al voor een mix van bezuinigingen (eenderde deel) en gebonden budget wettelijk lastenverzwaringen (tweederde deel). vastleggen, is onverstandig Afgaande op de recente empirische literatuur valt overigens een langdurige verbetering van het overheidsbudget vooral te bereiken door te snij- > Om de tekortdoelstelling te halen kunnen den in de uitgaven voor sociale zekerheid en de verder de overheidsuitgaven voor investerin- loonsom van het personeel dat werkzaam is in de gen in infrastructuur tot een bedrag van ruim collectieve sector.9 Vooral in linkse kring zijn deze € 2 mrd worden uitgesteld tot jaren waarin de maatregelen moeilijk te verkopen. Links heeft overheidsfinanciën op orde zijn gebracht. een sterkere voorkeur voor lastenverzwaringen, > De afdracht aan internationale instellingen mede om rekening te (kunnen) houden met kan omlaag en de vervuiling van het budget verschillen in de draagkracht van huishoudens. voor ontwikkelingssamenwerking kan Bij het opstellen van een lijst met maatrege- worden beëindigd. Studies naar de effecti- len ben ik ervan uitgegaan dat bezuinigingen viteit van inspanningen op het terrein van en lastenverzwaringen ruwweg fiftyfifty aan het ontwikkelingssamenwerking rechtvaardigen pakket bijdragen, en dat rekening moet worden kritische heroverweging van de 0,7% van het gehouden met de sociaal-democratische traditie. bbp die Nederland op dit moment voor dit Bij bezuinigingsopties heb ik mede inspiratie doel uittrekt. Waarnemers zijn het erover ontleend aan het streven naar dreesiaanse so- eens dat veel projecten mislukken en soms berheid; lastenverzwaringen drukken hoofdza- ronduit contraproductief zijn. Het lijkt goed kelijk op de sterkste schouders. mogelijk ontwikkelingen in arme landen te stimuleren met een wat geringere inzet van 36 middelen. Ingeboekte opbrengst: € 0,5 mrd. bezuinigingen > De uitgaven voor defensie vormen traditio- Tabel 2 somt een aantal denkbare bezuini- neel een dankbaar doelwit voor linkse bezui- gingsmaatregelen op. Als korte toelichting het nigen. Het kabinet-Rutte is daar al druk mee volgende. bezig. Bedacht moet worden dat de Verenigde > Het niet-financiële Nederlandse bedrijfsle- Staten ervan uitgaan dat Europa op dit gebied ven heeft een groot spaaroverschot. Anders zelfstandiger zal opereren, terwijl Rusland gezegd: een groot deel van de winsten wordt onlangs een sterke verhoging van zijn defen- niet in Nederland geïnvesteerd. Dit schept siebudget heeft aangekondigd. Nederland ruimte om deze sector aan te slaan voor een kan zijn bijdrage aan het jsf-project staken. deel van de gezochte bezuinigingen. Daarom In 2013 levert dit geen enkele besparing op.

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

> In de afgelopen vijftien jaar zijn de arrange- en de aanspraak niet wettelijk vast te leggen menten van de verzorgingsstaat uitgebreid (zoals de bedoeling is). met ruim bemeten en fraudegevoelige > De collectieve uitgaven voor de kinderop- tegemoetkomingen voor vroeger onbetaalde vang (€ 3 mrd per jaar) kunnen omlaag door vormen van opvang en zorg door familie, de regeling te versoberen, zonder dat het vrienden en buren ¬ de zogenoemde man- arbeidsaanbod daaronder veel zal lijden.12 De telzorg. Het persoonsgebonden budget (pgb) afgelopen paar jaar is het overheidsbudget is een geldbedrag waarmee zorgvragers zelf voor de kinderopvang sterk verhoogd, zonder de verzorging, verpleging en begeleiding dat de arbeidsparticipatie van vrouwen met kunnen kopen die zij nodig hebben. De rege- (jonge) kinderen hierdoor veel is toegeno- ling heeft een sterk aanzuigende werking.11 men. Omgekeerd valt te verwachten dat een De pgb-uitgaven bedragen inmiddels € 2,5 verlaging van het opvangbudget niet tot mrd per jaar. Ondanks door het kabinet gevolg zal hebben dat het arbeidsaanbod van aangekondigde bezuinigingen lijken verdere werkende moeders fors krimpt. Wel zullen besparingen op dit terrein mogelijk door de werkende ouders weer vaker gebruikmaken indicatiestelling (veel) strenger te maken van informele oplossingen, zoals onbetaalde

Tabel 2 Tekortverkleinende bezuinigingen (€ mrd)

Economische structuur 3,2 Industriebeleid en belastinguitgaven voor r&d beperken 1,0 Uitstel aanleg infrastructuur 2,2 Internationale zaken 0,5 Ontwikkelingssamenwerking 0,5 Defensie p.m. Terugdraaien monetarisering mantelzorg 1,5

Budget kinderopvang met ½³ beperken 1,0 Persoonsgebonden budget met 20% beperken 0,5 Uitkeringen 1,5 37 Tijdelijk bevriezen van alle uitkeringen 1,0 Kinderbijslag 0,5 Onderwijs Beëindiging van de regeling ‘gratis’ schoolboeken 0,3 Gezondheidszorg Eigen betaling huisarts 0,5 Totaal 7,5 s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

Alle aftrekposten tegen het tarief van de eerste schijf Twee buren wonen in een identieke koopwoning. Ze zijn jaarlijks € 12.500 hypotheekrente ver schuldigd en doen aftrekbare schenkingen van € 1.500. De een heeft te maken met het tarief van de derde schijf (42%), de ander verdient aanzienlijk meer en betaalt over de top van zijn inkomen 52%. Het fiscale voordeel van beide aftrekposten is voor de een 0,42 x € 14.000 = € 5.880. Het voordeel voor de ander bedraagt 0,52 x € 14.000 = € 7.280. Het alternatief waarbij de aftrekposten voor iedereen evenveel waard zijn, houdt in dat de belastingaanslag wordt verminderd met een belastingaftrek gelijk aan 33,1% (tarief eerste schijf) van het totaal van de aftrekposten. Het fiscale voordeel is dan voor beide buren even groot. Zij besparen voortaan (slechts) 0,331 x € 14.000 = € 4.634. De schatkist vaart wel bij deze systeemwijziging en het nadeel neemt toe met het inkomen. Voor lage inkomens, in de eerste schijf, verandert er niets.

opvang door grootouders. Zo ging het altijd gaan betalen. In de periode 2000−2008 is het al, en daar is niets mis mee. aantal contacten met de huisarts (gemiddeld > In de sfeer van de sociale zekerheid kun- 4,1 per inwoner per jaar) ongeveer constant nen verder de uitkeringsbedragen tijdelijk gebleven. De bruto opbrengst van deze maat- worden bevroren; deze maatregel is in het regel bedraagt daarmee ongeveer € 0,7 mrd. verleden regelmatig getroffen, ook door Rekening houdend met het remmende effect kabinetten waarvan de PvdA deel uitmaakte. van de eigen betaling valt de nettobezuini- > De kinderbijslag (€ 3 mrd per jaar) kan so- ging op ten minste een half miljard euro te berder. Ouders met een behoorlijk inkomen stellen.13 Het overgrote deel van de patiënten kunnen zelf een groter deel van de kosten van kan deze bijdrage zonder bezwaar opbren- hun kinderen opbrengen. Het is een wat onei- gen. Voor de (kleine) minderheid voor wie genlijk argument om eraan te herinneren dat dat te bezwaarlijk is ¬ denk bijvoorbeeld aan de sdap voor de oorlog op zijn zachtst gezegd ouderen met een of meer chronische aandoe- aarzelingen over de regeling als zodanig had, ningen en uitsluitend een aow-uitkering ¬ maar evenzeer valt moeilijk vol te houden dat biedt de bijstand een vangnet. bezuinigen op de kinderbijslag haaks op de Een veelgehoord argument tegen de invoe- sociaal-democratische traditie staat. ring van een eigen betaling bij bezoek aan de > Nederlanders hebben enorm veel over voor huisarts is dat deze optreedt als ‘poortwach- hun gezondheid. Daarom is het niet meer ter’, waardoor patiënten minder vaak in de dan logisch dat mensen die gebruikmaken dure ‘tweede lijn’ (ziekenhuizen) terechtko- 38 van de zorg vaker uit eigen zak hiervoor gaan men. Hiervoor bestaat echter geen spoor van betalen. Eigen betalingen moeten worden bewijs. Het aantal dagopnamen in zieken- gelegd waar de kans op gedragsbeïnvloeding huizen verdubbelde in de periode tussen maximaal is. Dit remgeld werkt immers 2000 en 2008 van 0,55 tot 1,1 per inwoner; vooral wanneer mensen zelf beslissen of ze het aantal klinische opnamen steeg van 0,9 al dan niet een beroep op zorgvoorzieningen tot 1,1 per inwoner. Huisartsen zijn er op zullen doen. Op dit moment valt de huisarts geen enkele manier in geslaagd een dam op buiten het eigen risico. Hij ontvangt, behalve te werpen tegen deze aanbodgeïnduceerde een bedrag per ingeschreven patiënt, per groei van de ziekenhuisproductie. Een inter- consult ongeveer € 10. Het is denkbaar dat pa- nationale vergelijking leert bovendien dat tiënten die € 10 in de toekomst uit eigen zak er geen duidelijk verband bestaat tussen de

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

verplichte verwijzing via de eerste lijn en la- sumptie. Cijfers van Eurostat laten zien dat het gere uitgaven in de tweede lijn. Integendeel, aandeel van de belastingen op het arbeidsinko- er bestaan aanwijzingen voor een omgekeerd men sinds 2005 sterk is toegenomen, terwijl de verband: in landen waar ‘poortwachters’ ac- lastendruk op kapitaal fors is gedaald (tabel 3). tief zijn, liggen de uitgaven in de tweede lijn Inschakeling van arbeid is duurder geworden, hoger, wat zou duiden op complementariteit terwijl ondernemingen en kapitaalverschaffers van zorg in de eerste en de tweede lijn.14 in de watten zijn gelegd. Het aandeel van de De besparing door het eigen risico voor de heffingen op consumptie nam aanvankelijk toe, huisarts leidt niet tot een verbetering van maar bleef de afgelopen jaren stabiel. het begrotingssaldo, maar maakt verlaging Tabel 4 geeft maatregelen in overweging van de premie voor de Zorgverzekeringswet die voor bijna de helft neerslaan bij het be- mogelijk. Tegenover die lastenverlichting drijfsleven, zodat de belastingdruk op kapitaal dienen andere collectieve lasten met een half toeneemt en waarbij de lasten verder vooral miljard euro te worden verzwaard om het stijgen voor mensen met hoge(re) inkomens. geld in de schatkist te krijgen. Voor gezinnen Ook sommige van deze maatregelen verdienen blijft de lastendruk dan per saldo gelijk. nog een korte toelichting. Op dit moment is een aftrekpost meer waard, wanneer iemand in een hogere tariefschijf valt. Door aftrekposten voort- lastenverzwaringen aan bij iedereen in aanmerking te nemen tegen Bij de speurtocht naar tekortverkleinende het tarief van de eerste schijf (33,1%) ¬ in de lastenverzwaringen zal voor sociaal-democraten vorm van een korting op de verschuldigde be- vooropstaan dat het belastingstelsel zo moet lasting ¬ neemt de belastingdruk voor mensen zijn ingericht dat de belastingdruk toeneemt met aftrekposten uit de hogere tariefschijven met het inkomen en het vermogen. Op dit toe en stijgt de opbrengst van de inkomenshef- moment voldoet ons belastingstelsel niet aan fing met € 1,5 mrd (zie kader). De invoering die eis. De belastingdruk is gemiddeld genomen van een hoger toptarief voor mensen met een voor bijna iedereen even hoog.15 maandinkomen van meer dan € 10.000, de Een ander criterium is de verdeling van de verzwaring van de erfbelasting en het afschaffen totale belastingen premieopbrengst over de van de mrb-vrijstelling voor oude auto’s (een heffingsgrondslagen arbeid, kapitaal en con- passie van vermogenden) passen in het streven

Tabel 3 Heffingsgrondslagen

2000 2005 2009 39 Belastingpeil (procenten bbp) 39,9 37,6 38,2 waarvan aandeel: Arbeid 51% 48% 55% Kapitaal 20% 20% 14% Consumptie 29% 32% 31%

Bron: Eurostat (2011), Taxation Trends in the European Union, Luxemburg: Publications Office of the European Union, p. 226 s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

de lastenstijging naar draagkracht over iedereen Bij de giftenaftrek is kwestieus waarom de om te slaan. overheid particuliere vrijgevigheid zo ruim- Enkele andere maatregelen verhogen de hartig zou moeten stimuleren als nu het geval belastingopbrengst door de heffingsgrond- is. De zelfstandigenaftrek kan worden beperkt, slag breder te maken. Mensen met een eigen omdat de fiscale faciliteiten voor ondernemers woning kunnen wat meer bijdragen door hun ¬ in vergelijking met die voor werknemers ¬ belastbare woongenot een fractie hoger te waar- momenteel te ruim zijn bemeten. Een zelfstan- deren, op 0,7% in plaats van 0,6% van de waarde dige met een modaal winstinkomen (33.000 van het eigen huis. Ook na deze verhoging van euro) betaalt nauwelijks belasting, terwijl een het eigenwoningforfait wordt de opbrengst modale werknemer 20% van zijn brutoloon aan van vermogen dat is belegd in de eigen woning de fiscus afdraagt.16 (0,7%) nog altijd veel lager belast dan de veron- De belastingdruk is voor de overgrote meer- derstelde opbrengst van het overige vermogen derheid van de belastingbetalers op dit moment (netto 4%). even zwaar. Progressief belastingbeleid houdt in Beperking van giftenaftrek en zelfstandi- dat het toptarief van de inkomstenbelasting en genaftrek is goed voor driekwart miljard euro. het tarief van de schenken erfbelasting omhoog

Tabel 4 Tekortverkleinende fiscale maatregelen (€ mrd)

Inkomensheffing/loonheffing 3,75 Van inkomensaftrek naar belastingaftrek (aftrekposten voor iedereen tegen tarief van de eerste schijf) 1,5 Eigenwoningforfait van 0,6% naar 0,7% 0,35 Beperking van de zelfstandigenaftrek 0,65 Beperking van de giftenaftrek 0,1 Geen verlaging fiscale bijtelling werknemers voor energiezuinige auto’s 0,25 Verhoging toptatief inkomstenbelasting tot 60 procent vanaf € 125.000 0,4 Verhoging awbz-tarief voor 65-plussers 0,5 Erfbelasting 40 Verhoging tarief schenken erfbelasting 0,6 Bedrijfsleven 3,0 Verhoging tarief vennootschapsbelasting van 20-25% tot 28% 2,5 Minder fiscale faciliteiten voor de landbouw 0,5 Motorrijtuigenbelasting Afschaffen vrijstelling mrb auto’s ouder dan 25 jaar 0,15 Totaal 7,5

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam moet, om de lastendruk te verschuiven naar 28%. Daarmee prijst ons land zich internatio- schouders die zwaardere lasten kunnen dragen. naal bepaald nog niet uit de markt, terwijl Ne- Bezuinigingen en belastingverhogingen derland een duidelijk signaal geeft dat het niet treffen generaties in uiteenlopende mate. Bij langer wil meewerken aan een race to the bottom, de vormgeving van het pakket van € 15 mrd waarbij lidstaten van de Europese Unie probe- kan daar rekening mee worden gehouden. ren economische bedrijvigheid van elkaar af te Tegenover bezuinigingen op de kinderopvang, kapen door te schermen met allerlei opzichtige de kinderbijslag en schoolboeken, die vooral fiscale lastenverlichtende maatregelen. de groep van 30- tot 50-jarige ouders raken, kan bijvoorbeeld een verhoging van de awbz- geen draaiboek premie voor senioren staan. Een verhoging van de awbz-premie uitsluitend voor ouderen valt Ik heb de ondankbare taak op mij genomen te verdedigen, omdat zij als groep een groot in tabel 2 en 4 maatregelen op te sommen die beroep op voorzieningen voor verzorging en het samen mogelijk maken om ¬ rekening verpleging doen. Bovendien zijn 65-plussers houdend met forse uitverdieneffecten ¬ het vrijgesteld van de heffing van premie voor de feitelijke begrotingstekort in 2013 terug te bren- Algemene Ouderdomswet (aow). Hun bruto- gen tot 3% van het bruto binnenlands product. nettotraject bevat dus ruimte om de awbz- Voorlopig is dat wat ‘Europa’ van Nederland en premie te verhogen.17 De negatieve invloed van een groot aantal andere lidstaten van de Unie eist. De meeste van de in tabel 2 genoemde bezuinigingsmogelijkheden zullen binnen de Mensen die gebruikmaken van PvdA een lauw onthaal krijgen. Maar alleen met lastenverzwaringen komen we er toch echt niet. de zorg zouden vaker uit eigen zak Door de traditioneel geringe affiniteit van hiervoor moeten gaan betalen links met bezuinigen op overheidsuitgaven bestaat geen ‘draaiboek’ met voor sociaal-democraten aanvaardbare ingrepen. Liever worden deze lastenverzwaring op het arbeidsaanbod door gangbare macro-economische modellen blijft beperkt, omdat veruit de meeste senioren voorspelde omvangrijke uitverdieneffecten zich al hebben teruggetrokken van de arbeids- gebruikt als argument tegen forse besparingen. markt. Dankzij de netto-nettokoppeling van de Maar uitverdieneffecten kunnen kleiner uitval- aow-uitkering blijft de koopkracht van ouderen len, naarmate vertrouwenseffecten een grotere die moeten rondkomen van uitsluitend een rol spelen. En dan nog: net als andere lidstaten aow-uitkering onverlet, ondanks de verhoging staan we met de rug tegen de door de lidstaten van de awbz-premie. van de Europese Unie zelf opgemetselde bud- Het tarief van de winstbelasting voor ven- gettaire muur, tenzij we daar het breekijzer in 41 nootschappen kan omhoog van 20-25% naar zetten.18

Noten opgestelde projecties van het zelfs minder dan 1% per jaar. cpb resteerde in de periode 2011 Daar knagen uitverdieneffecten 1 Afgaande op becijferingen van tot 2015 een gemiddelde groei van nieuwe bezuinigingen en het cpb zou het in gang gezette van het bruto binnenlands pro- lastenverzwaringen nog weer budgettaire beleid in de lopende duct met slechts 1,25% per jaar. een stuk(je) van af. kabinetsperiode 0,4 procent- Volgens de huidige inzichten 2 Tweede Kamer (2010−2011), punt economische groei per bedraagt de economische groei Nota over de toestand van ’s jaar kosten. Volgens de destijds in de lopende kabinetsperiode Rijks Financiën. Brief van de s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

minister van Financiën, 32 500, rele tekort in elk geval met ge- 2012, Den Haag: Sdu Uitgevers, nr. 29, p. 13. middeld 0,75 procentpunt per p. 119. 3 Bij de meest strikte interpreta- jaar verbeteren. Ook daarvan 9 Beetsma, R.M.W.J, (2011), ‘ Na tie van de begrotingsregel moet is geen sprake: het structurele de crisis: begrotingsbeleid en het nu voor 2015 verwachte begrotingstekort stijgt van 2,7% institutionele aanpassingen in tekort (3,3%) zijn teruggebracht bbp dit jaar tot 3,0% bbp in 2013. de Europese Unie’ , in: J.H.M. tot de 0,9% van het bbp die bij Bij deze norm is een probleem Donders en C.A. de Kam (redac- het aantreden van het kabinet dat het structurele saldo op ver- tie), Jaarboek Overheidsfinanciën werd beoogd. Het verschil van schillende manieren kan wor- 2011, Den Haag: Sdu Uitgevers, 2,4 procentpunt komt in 2015 den berekend. Tot dit jaar deden p. 126 (zie ook de in dit artikel overeen met een bedrag van het Centraal Planbureau en de aangehaalde literatuur). Het circa € 16 mrd (namelijk: 2,4% Europese Commissie dat elk op gaat hier om samenhangen van € 669 mrd, zie tabel 1), on- hun eigen manier. Tegenwoor- die zijn gevonden op basis van gerekend uitverdieneffecten. dig volgt het cpb de bereke- reeksen historische cijfers. Hoogstwaarschijnlijk kiest ningswijze van de Commissie, Daarbij laat zich raden hoe de het kabinet voor een minder omdat de ec-methode wordt oorzakelijke verbanden precies ambitieuze aanpak, omdat vvd, gebruikt om te beoordelen of en liggen. Wel is het aannemelijk cda en gedoogpartner pvv heel in hoeverre een lidstaat zich aan om te veronderstellen dat naar- verschillende accenten wensen gemaakte begrotingsafspraken mate uitkeringen verder achter- te leggen. Maar ook in dat geval houdt (Centraal Planbureau blijven bij de lonen van werken- staat het kabinet voor een zware (2011), p. 62.) Het Planbureau den, uitkeringsontvangers voor opgave. gebruikt de eigen methode nog zover nodig sterker worden 4 De 3%-norm heeft betrekking steeds, maar publiceert de resul- geprikkeld om aangeboden be- op het feitelijke begrotingste- taten niet meer, om verwarring taald werk te aanvaarden. Deze kort. Het feitelijke saldo van te voorkomen. Sturen op het gedachte ligt ook aan de basis de overheidsbegroting weer- structurele tekort is in zoverre van de arbeidskorting in de spiegelt deels ook het niveau lastig, dat de bepaling ervan inkomensheffing, die destijds van de economische bedrijvig- arbitraire elementen kent. met instemming van de PvdA is heid. Tijdens een periode van 5 Centraal Planbureau (2010b), ingevoerd en die ertoe leidt dat hoogconjunctuur klotsen de saffier ii. 1 model voor de werkenden van hetzelfde bruto belastinggelden over de rand Nederlandse economie, in 2 hoeda inkomen maandelijks netto van de schatkist en is betrek- nigheden voor 3 toepassingen, cpb € 135 meer overhouden dan uit- kelijk weinig geld nodig voor Document 217, Den Haag: cpb. keringsontvangers. uitkeringen aan mensen zonder 6 Denk aan de commotie in Mid- 10 Zie: Tweede Kamer (2011−2012), werk. Omgekeerd vallen bij den- en Oost-Europa over het Nota over de toestand van ’s economische tegenwind de door de pvv ingerichte meld- Rijks financiën. Miljoenennota belastingopbrengsten tegen en punt voor overlast door Polen, 2012, 33 000, nr. 2, p. 25-26. is veel meer geld voor sociale Roemenen en Bulgaren en de 11 Sadiraj, Klarita, Debbie Oudijk, daarover door het Europees Hetty van Kempen, en John 42 uitkeringen nodig. Nederland heeft zich in het raamwerk van Parlement aangenomen afkeu- Stevens, (2011), De ontwikkeling Europese begrotingsafspraken rende motie. van het persoonsgebonden budget ook verplicht om dit structurele 7 Allers, M.A., J. de Haan, en C.A. in nationaal en internationaal per tekort op middellange termijn de Kam (1994), Het ongelijk van spectief, scp-publicatie 2011-17, terug te brengen tot ten hoogste Robert Barro, Economisch Statis- Den Haag: Sociaal en Cultureel 0,5% van het bbp. Het structu- tische Berichten, 79 (3951), pp. Planbureau. rele begrotingssaldo wordt be- 201-203. 12 Jongen, Egbert, Leon Betten- rekend door het feitelijke saldo 8 De gezinsbesparingen verdub- dorf, en Paul Muller (2011), Ex te corrigeren voor de stand belen tussen 2010 en 2013 tot post analyse effect kinderopvang van de conjunctuur. Zolang het 8% van het besteedbare inko- toeslag op arbeidsparticipatie, cpb feitelijke tekort groter is dan 3% men; zie: Centraal Planbureau Notitie 23 december, Den Haag: van het bbp, moet het structu- (2012), Centraal Economisch Plan Centraal Planbureau.

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Flip de Kam Snijden met De Kam

13 Het Budgettair Kader Zorg publieke sector. Een internationale 16 C.A. de Kam (2009), ‘Belasting- stelt een bovengrens aan de vergelijking van onderwijs, ge druk van zelfstandigen en werk- netto zorguitgaven, dat zijn de zondheidszorg, politie/justitie en nemers: globaal evenwicht?’, in: collectief gefinancierde bruto openbaar bestuur, scp-publicatie Weekblad fiscaal recht 138 (6812), zorguitgaven verminderd met 2004-18, Den Haag: SCP, p. 181. pp. 639-640. de opbrengst van eigen betalin- 15 Trimp, L., en C.A de Kam (2011), 17 Dit argument verliest aan gen. Op de collectieve uitgaven De drukverdeling van collectieve kracht, naarmate de aow snel- wordt door de hogere eigen lasten, Economisch Statistische ler wordt gefiscaliseerd. betalingen dus een half miljard Berichten, 96 (4623), p. 700. Bij 18 Dit is een bewerking van het euro bespaard en de financie- de becijfering is 80% van de op- artikel van de hand van Flip de ring verschuift van premiebe- brengst van de indirecte belas- Kam dat onder de titel Met de talers naar gebruikers van door tingen en 90% van de opbrengst rug tegen de muur te vinden is op huisartsen verleende zorg. van de directe belastingen van de wbs-website onder het debat 14 Sociaal en Cultureel Planbu- het Rijk en de sociale premies ‘Naar een linkse begroting’. reau, (2004), Prestaties van de aan huishoudens toegerekend.

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? (2) De troep opruimen

Linksaf de crisis uit, het kan. Een begrotingstekort van 3% hoeft daarbij niet heilig te zijn vindt Paul Tang. Door te snijden in fiscale subsidies op vermogen en door ook de zorg niet uit te sluiten van bezuinigingen, komen we al een heel eind.

paul tang

‘Well, here’s another nice mess you’ve gotten pline gehad, en heeft de tekorten laten oplopen me into!’ Mark Rutte en Jan-Kees De Jager doen en zelfs proberen te verdoezelen. Maar Ierland denken aan Laurel en Hardy. In het najaar van en Portugal hebben zich aan de budgettaire 2010 hebben ze gepleit voor een eurocommis- regels gehouden: voor het uitbreken van de kre- saris die de overheidsbegrotingen van lidstaten dietcrisis was in die landen het tekort minder in de gaten houdt en zo nodig corrigeert, met dan 3% en de schuld minder dan 60% van het als ultieme sanctie verwijdering uit de euro- nationaal inkomen. De begrotingscommissaris zone. Nog geen halfjaar later moet Nederland zou tegen hen niet hebben hoeven op te treden. zelf voor de eurocommissaris vrezen. Het is Toch hebben deze lidstaten moeten aankloppen hilarisch maar niet om te lachen, in elk geval bij het Europese noodfonds; Ierland door de last niet voor PvdA-ers. De PvdA in Den Haag heeft van failliete banken en Portugal door de last van het serieuze pleidooi van het komische duo een inflexibele economie. ondersteund: de komst van zo’n eurocommis- Olli Rehn bekleedt de rol van de door Neder- saris is eerder als voorwaarde voor steun aan land zo vurig gewenste eurocommissaris. Hij enig euro-akkoord gesteld. De PvdA in Brussel heeft duidelijk gemaakt dat Nederland in 2013 heeft zich niet onbetuigd gelaten. Volgens Thijs een tekort van niet meer dan 3% van het nati- 44 Berman hebben de regeringsleiders te lang onaal product mag hebben, terwijl het tekort elkaar de hand boven het hoofd gehouden: ‘Met volgens de laatste voorspelling van het cpb dan desastreuze gevolgen, want begrotingen werden 4,5% zal bedragen. Voor de grens aan het tekort schaamteloos overschreden.’ zijn weinig betere redenen te vinden dan dat Een begrotingscommissaris is een prima drie een Bijbels getal is. Rehn heeft zelfs geen oplossing. Maar voor welk probleem? Zeker, verdere reden nodig: afspraak is afspraak. Griekenland heeft geen enkele begrotingsdisci- De afspraak van 3% zou destijds problemen met Ierland en Portugal niet hebben voorko- Over de auteur Paul Tang is econoom en oud-Kamerlid men, maar zal nu tot problemen leiden. Eén voor de PvdA grens voor een zeer divers Europa is vragen Noten zie pagina 46 om die problemen. Zo houdt de 3%-norm geen

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Paul Tang De troep opruimen rekening met de forse verschillen in rente. De Daarbij is ook voorbijgegaan aan de mate van financiële markten richten de waarschuwing coµrdinatie. Klakkeloos is het al oude idee van ‘geld lenen kost geld’ niet aan Duitsland, Finland subsidiariteit opzij geschoven. Het is echter nog en Nederland; de rente is voor deze landen juist steeds denkbaar om monetaire eenheid te com- opvallend laag. De lage rente voor veilige landen bineren met minimale budgettaire eisen. De is een signaal dat deze landen minder moeten econoom Willem Buiter noemt dat het Europa sparen en meer besteden. van ‘brokken maken, brokken betalen’1. Omgekeerd, voor de niet zo veilige landen Uitgangspunt is dat een land ordelijk is er meer dan één signaal dat zij juist meer bankroet kan gaan. De last van de schuld wordt moeten sparen en minder besteden. Als overhe- gedragen door het land zelf en kan slechts worden en bedrijven in landen als Griekenland of den overgedragen aan beleggers in die schuld, Spanje hun schulden willen aflossen, dan kan en niet aan andere lidstaten. Een bankroet kan het niet anders dan dat Duitsland en Nederland minder vermogen opbouwen. Lagere tekorten op de lopende rekening in Zuid-Europa vragen Het is onduidelijk welk Europa de lagere overschotten elders. Wordt er niet naar het signaal van de rente geluisterd, dan dreigt PvdA voorstaat, en dat wreekt zich de ‘paradox of thrift’: alle pogingen om te sparen leiden juist tot minder besparingen. Want nu nog niet zonder banken mee te sleuren en minder bestedingen betekent minder vraag zonder andere landen te besmetten. Dat moet en minder groei, zodat aflossen van (nomi- veranderen. Voorwaarde is daarom dat banken nale) schulden alleen maar moeilijker wordt. hun beleggingen voldoende spreiden, en bij- In de huidige situatie van wegzakkende groei voorbeeld niet overmatig beleggen in overheids- in de Europese Unie is die paradox verre van schuld van hun eigen land. Voorwaarde is ook denkbeeldig. een (groot) fonds dat als ‘lender of last resort’ Het is duidelijk dat de PvdA zich niet door de kan optreden. Uiteindelijk moet zo’n fonds Europese norm van 3% moet laten leiden. En het onder de verantwoordelijkheid van de lidstaten is duidelijk dat de PvdA zich niet door de norm vallen en niet van de Europese Centrale Bank, van het kabinet moet laten leiden. In het regeer- omdat er geld van de belastingbetalers op het akkoord is afgesproken en ingebakken dat bij spel staat. De ecb heeft niet voldoende politiek een beetje tegenvaller extra bezuinigingen no- mandaat om over dat geld te beslissen. dig zijn, ongeacht de economische situatie. Dat Politieke partijen staan voor de opgave om de tegenvaller meer dan een beetje is, heeft het de overheidsfinanciën op orde te brengen, ook kabinet vooral aan zichzelf te wijten: de lasten- als de Europese 3% niet heilig is. De opgave voor verzwaring in 2012 en de bezuinigingsretoriek links is lastig, maar deels eenduidig. Er moet vanaf 2010 hebben de consumenten voorzichtig gesneden worden in de fiscale subsidies op 45 gemaakt, de consumptieve bestedingen onder vermogen in verschillende vormen: eigen huis, druk gezet en de economische groei aangetast. pensioen, beleggingen. Deze subsidies zijn niet alleen groot maar ook grotesk: ze betekenen een persverse solidariteit van arm met rijk. Dat europa geldt niet alleen voor de hypotheekrenteaftrek, Het is onduidelijk welk Europa de PvdA voor- waarvoor de nodige voorstellen tot aanpassing staat, en dat wreekt zich. Er is gepleit voor cen- al circuleren. Het geldt ook voor pensioenen en trale, Brusselse coµrdinatie. Daarbij is voorbijge- beleggingen. Zo betaalt de laagopgeleide pre- gaan aan de uitwerking daarvan. Klakkeloos zijn mie voor het pensioen van de hoogopgeleide, de eisen van het Stabiliteitspact overgenomen. door een verschil in levensverwachting. Het s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Paul Tang De troep opruimen

maximeren van fiscaal begunstigde pensioen- Iedereen die een voorstander is voor een leven opbouw is daarom gewenst. Zo zou tot een lang leren, zou een tegenstander van fiscale inkomen van anderhalf modaal de pensioen- subsidies op financieel vermogen moeten zijn. premie aftrekbaar voor de belastingen kunnen Beter dan het vormen van financieel kapitaal blijven, en daarboven niet. Verder blijft de is investeren in menselijk kapitaal, zeker in vermogenswinst op beleggingen in Nederland een economie waar de nadruk op kennis steeds onbelast door het systeem van vermogensren- groter is geworden en nog groter wordt. Met dementsheffing, terwijl het vermogen toch al het snijden in fiscale subsidies is de opgave voor uiterst scheef verdeeld is. gezonde overheidsfinanciën nog niet volbracht. Tegen het beperken van de fiscale subsidies Daarom zal ook links moeten kijken naar de op vermogen zal worden ingebracht dat het onbeheersbare uitgaven in de zorg of naar sparen ontmoedigt. Dat is ook de bedoeling. Er ineffectieve toeslagen voor kinderopvang. De is geen goede reden om massaal private bezits- opgave is lastig voor elke partij. vorming aan te moedigen. De fiscale subsidies ‘A nice mess’ heeft het kabinet Nederland moedigen mensen bovendien aan om geld in fi- bezorgd. De troep moet worden opgeruimd. Dat nancieel vermogen te steken en dus niet om dat hoeft niet al in 2013. Maar er moet nu voor 2013 geld te besteden aan investeringen in zichzelf. en later ingegrepen worden.2

Noten Rahbari (2011) Global Economics own it Europe’. View; The future of the euro area: 2 Dit artikel verscheen ook op de 1 Zie voor een uitgebreide uitleg fiscal union, break-up or blunde wbs-website onder het debat Willem Buiter en Ebrahim ring towards a ‘you break it you ‘Naar een linkse begroting’.

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? (3) De oude economische ideeën hebben gefaald

Links wil de armen helpen en de rijken belasten, maar daar schieten beide groepen weinig mee op. Beter zou het zijn over te stappen naar een heel andere economische logica — een met een langetermijnvisie. Minder belasting heffen op consumptie en arbeid en meer op kapitaal is volgens Daniel Mügge de enige manier om niet binnen de kortste keren weer in de volgende crisis te tuimelen. In een duurzame economie krijgt wie geld verdient of uitgeeft de ruimte, maar wordt het geld zelf binnen de perken gehouden.

daniel mügge

Economische debatten in Nederland kennen ¬ laat de PvdA liggen. Ze beperkt zich tot een een duidelijke rolverdeling: links oogt barmhar- betoog dat de eigen achterban aanspreekt en dat tig en sociaal, rechts oogt competent. Links legt is een gemiste kans. mooie ambities op tafel, rechts legt uit om welke Links benadrukt traditioneel de vraagzijde redenen die niet haalbaar zijn. Deze rolverde- van de economie: als het gros van de bevolking ling lijken de partijen geïnternaliseerd te heb- niet genoeg geld heeft om door consumptie de ben: de PvdA valt het kabinet aan omdat zij de productie aan te moedigen, komen werkgelegen- regeringspolitiek niet rechtvaardig vindt. Maar heid en de winstgevendheid van bedrijven in het zij brengt niet naar voren dat de onderliggende geding. Dit economische programma, bouwend 47 economische logica niet deugt. Het huidige be- op ideeën van de econoom John Maynard leid is gedoemd om op de lange termijn te falen. Keynes, komt de minderbedeelden goed uit. Zij Maar dit argument ¬ dat voor alle burgers telt mogen en moeten als ontvangers van overheids- geld immers economische groei aanzwengelen. Over de auteur Daniel Mügge is als politiek econoom Keynes’ kernargument draait echter niet om verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. De rechtvaardigheid. Hij besefte dat op den duur eerste helft van 2012 doet hij onderzoek naar de overheidsinterventie nodig is om de economie regulering van financiële markten aan het Center te stabiliseren. Daar heeft iedereen baat bij. for European Studies van Harvard, in de Verenigde Fiscaal en monetair beleid moeten ervoor Staten. zorgen dat economische groei ‘duurzaam’ is. In s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Daniel Mügge De oude economische ideeën hebben gefaald

ontwikkelingsstudies, waar het concept zijn in de wereld: groeivriendelijke herverdeling. oorsprong heeft, verwijst duurzaamheid naar Een herschikking van het belastingstelsel ¬ een eerlijke intergenerationele economische met minder lasten op arbeid en consumptie, verdeling. Economische ontwikkeling dient en meer op zittend kapitaal ¬ is in de huidige zodanig te worden ingericht dat de voorspoed situatie geen klassieke klassenstrijd, maar een van de huidige generatie niet betaald wordt met kwestie van economische common sense. tegenspoed voor de volgende, bijvoorbeeld door milieuvervuiling. Maar het concept is ook op an- schulden als groeimotor zijn passé dere kwesties toepasbaar. Simpel gezegd: je bent duurzaam bezig als je op termijn zo kunt blijven Het economische beleid in de oeso-wereld doorgaan als je nu doet. Niet-duurzame stelsels wordt vaak als neoliberaal bestempeld ¬ een ondermijnen zichzelf. Duurzame economische vage term. Reagan was een neoliberaal boeg- groei betekent dus kiezen voor een economisch beeld, maar liet de begrotingstekorten juist groeimodel dat zichzelf uiteindelijk niet om enorm oplopen. De kern van het westerse zeep helpt. groeimodel van de afgelopen decennia was dan ook niet zozeer de liberalisering van de economie, bijvoorbeeld in de vorm van privatisering, Als iedereen spaart, moet maar een langdurige groei van het schuldenpeil. de broekriem juist nog meer Het voor de hand liggende politieke antwoord ¬ vandaag de dag en vogue vooral in Berlijn, worden aangehaald maar ook in Den Haag ¬ is de afbouw van overheidsschulden. De intuïtie klopt: als een overheid steeds De crisis heeft ons geleerd dat de opbouw van meer schulden moet maken om de economie schulden ¬ bij overheden, banken, consumen- boven water te houden ¬ en dus niet duurzaam ten en huiseigenaren ¬ geen duurzame bron opereert ¬ moet het roer om. Maar voorstan- van economische vraag en daarmee van groei is. ders van bezuinigingen vergeten dat die groei- Maar de twee alternatieven die tegenwoordig ende schulden nodig waren om de economische het debat domineren zijn evenmin duurzaam. vraag op peil te houden. Overheden moeten Het eerste alternatief is louter sparen. Maar als minder schulden maken. Prima, maar hoe moet alom gespaard wordt, remt dat de bedrijvigheid consumptie, en daarmee economische groei, en moeten broekriemen nog meer aangehaald dan gefinancierd worden? worden. Keynes noemde dit fenomeen ‘de Begin jaren tachtig, nadat overheden door paradox van zuinigheid’. Het tweede alternatief, inflatie en groeiende werkloosheid de greep op een exportoverschot, is voor Nederland ook geen hun economieën verloren hadden, klonk uit 48 duurzaam antwoord. Handelstekorten elders Londen en Washington een duidelijk antwoord worden immers met geld gefinancierd dat feite- op die vraag: de financiële sector moest ontke- lijk van de overschotlanden is geleend. Zo wordt tend worden. Die kon lenen, aan bedrijven maar nationale export gefinancierd, terwijl ondertus- vooral aan huishoudens. Er werd dus omgescha- sen het schuldenpeil gestaag stijgt. De eurocrisis keld naar een geprivatiseerd keynesianisme. heeft bewezen dat die zeepbel uiteindelijk knapt. Voortaan waren het niet overheidsschulden of In dit artikel wil ik de stelling verdedigen dat de simpele herverdeling via belasting die de er maar één beleidsaanpak is die economische vraag in de economie in stand hielden, maar groei stimuleert zonder op schulden te bouwen, schulden van huishoudens. hetzij bij de Nederlandse consument, hetzij bij Nu zijn schulden niet per se slecht. Zij wor- afnemers van Nederlandse producten elders den pas een probleem als economische actoren

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Daniel Mügge De oude economische ideeën hebben gefaald zijn aangewezen op een steeds verder groeiend en Nederland is gebaseerd op noodzakelijke schuldenpeil. Denk aan particulieren die een tekorten, en dus op ophoping van schulden, huis kopen met een hypotheek die zij enkel elders. Dat kan niet eindeloos doorgaan. Het kunnen afbetalen wanneer de waarde van het antwoord uit Berlijn ¬ elke economie moet bezit blijft stijgen omdat andere huizenkopers zo sterk worden als de Duitse ¬ is bizar. Het zich ook steeds dieper in de schulden storten. Duitse succes is immers gestoeld op het feit dat Of de retailsector, die een enorme klap krijgt als andere landen anders zijn, en vooral minder consumenten slagvaardig hun schulden zouden concurrerend, dan Duitsland zelf. Voor Neder- afbouwen. Op den duur gaat het mis met schul- land geldt hetzelfde. den als groeimotor. Nederland past in dit beeld, ook al zijn onze duurzaamheid in de financiële sector overheidsschulden minder dramatisch dan die in andere eurolanden. Bij ons zijn de schulden Dat het met de eurozone zo ver heeft kunnen van huishoudens het probleem. De totale hypo- komen, is onder meer te danken aan een finan- theekschulden zijn in de afgelopen vijftien jaar ciële sector die zonder veel argwaan enorme ongeveer verviervoudigd tot circa € 650 mrd ¬ sommen leende aan overheden van economisch meer dan het jaarlijkse bnp van ons land. Nu het zwakke landen en aan even zwakke huishou- schuldenpeil niet meer explosief stijgt en hui- dens. Altijd in de veronderstelling dat, als het zenprijzen weer inzakken, houden Nederlandse echt zou misgaan, iemand anders de rekening huishoudens de hand op de knip. Volgens het zou betalen. Banken verdienen geld met kre- cpb is de huizenmarkt inmiddels een grotere dietschepping ¬ het creëren van schulden in de rem op vraag in de economie dan het gebrek aan economie. Een ongetemde bankensector zal dus, consumentenvertrouwen. linksom of rechtsom, het schuldenpeil laten Ook andere particuliere schulden bleven lang stijgen. Het gevolg is een economie die afhan- stijgen, en die brengen mensen nu steeds vaker in de problemen. Volgens de schuldenmonitor, in februari gepresenteerd door staatssecretaris Gebruik het maken van schulden van Sociale Zaken De Krom, hebben meer dan twee miljoen Nederlanders een betalingsach- als groeimotor, en het loopt op den terstand. Dat is meer dan een kwart van alle duur onherroepelijk mis Nederlandse huishoudens. Kortom, groeiende schulden van huishoudens zijn sinds de jaren negentig een vast onderdeel van het econo- kelijk wordt van particuliere kredietbronnen. misch model Nederland ¬ en het is nu aan De Nederlandse huizenmarkt van de afgelopen de politiek om aan te wijzen wat hiervoor als twee decennia is een goed voorbeeld van zo’n groeimotor in de plaats kan komen. collectieve kredietverslaving. 49 Het vraagstuk van financiële duurzaamheid Bij hervormingen in de financiële wereld speelt ook op internationaal niveau. De euro moet de vraag vooropstaan of hiermee een zone is een economische orde waarin de zui- financiële sector wordt gecreëerd die een duur- delijke landen het onmogelijk tegen de power zame economische ontwikkeling niet onder- houses uit Noord-Europa kunnen opnemen. Ze mijnt door dan weer te veel krediet te verstrek- hebben ook geen enkel instrument om die on- ken en dan weer te weinig. Neem het aanpakken gelijkheid op te vangen: het is niet mogelijk hun van bonussen binnen de bankensector. Het munt af te waarderen of om importen tegen te probleem daarvan is niet dat zij bankiers rijk houden. Sterker nog, het economische succes maken, zoals populistische commentatoren van exportgeoriënteerde landen zoals Duitsland vaak suggereren, maar dat zij bankiers verleiden s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Daniel Mügge De oude economische ideeën hebben gefaald

de maatschappij aan overbodige schulden te hel- daaronder. Zolang inkomens hun weg terug pen. Of neem de kapitaaleisen voor banken. Het blijven vinden in de economie als consumptie is zinvol om banken een grotere buffer tegen of tastbare investering, is alles in orde. Een her- verliezen aan te laten houden, maar dat banken schikking van belasting draait niet om ‘fairness’, met minder uitstaande kredieten moeten kun- maar om economische duurzaamheid. nen rondkomen is maar de helft van het verhaal. Vanuit dat perspectief is vooral een hogere Want de rest van de economie moet ook zonder belasting van ‘zittend’ vermogen zinvol; geld die leningen boven water kunnen blijven. dus dat of geleend is aan derden (bijvoorbeeld De financiële sector is dus geen economisch aan een bank in de vorm van een deposito) of eiland, maar vervult een specifieke rol in het dat belegd is in producten die niet bijdragen economisch groeimodel van een land, de aan verdere investeringen (bijvoorbeeld in de Europese Unie en zelfs de hele wereld. Het is handel met aandelen op een beurs). Maar vindt naïef deze sector te willen herschikken zonder de consequenties in de rest van de economie tot het einde door te denken, en ook daar de nodige Een herschikking van belastingen aanpassingen door te voeren. draait niet om ‘fairness’, maar om

groeivriendelijke herverdeling economische duurzaamheid

Als het schuldenpeil en het Nederlandse export overschot naar andere Europese landen echt geld dat door spaarders op de bank is gelegd niet zouden dalen, waar kan dan de economische ook zijn weg terug in de economie? Gespaard vraag vandaan komen? De enige duurzame en dan door banken weer uitgeleend geld is optie op dit moment om de vraag te stimule- inderdaad een belangrijke bron van investeren, of ten minste op peil te houden, zonder de ringen en consumptie in onze economie. Het schulden te laten oplopen is door herverdeling probleem is dat die schulden alleen economisch via belastingen. zinvol zijn als schuldenaren die ook op eigen Het beginsel moet hierbij zijn dat de belas- kracht terug kunnen betalen. Er is niets mis ting op een consumptievriendelijke en inves- met geld dat geleend wordt om nieuwe produc- teringsvriendelijke manier wordt geheven. tieve capaciteit te creëren. Maar leningen die in Vanuit dit oogpunt is het niet gunstig om de consumptie vloeien ¬ bankrekeningen waarop consumptie zelf (via btw), de lage- en middenin- mensen continu rood staan of creditcards met komensgroepen of investeringen in productieve doorlopende schulden ¬ zijn geen duurzame capaciteit te sterk te belasten. Netto-inkomens bron van economische groei. zijn een belangrijke bron van vraag in de eco- Hetzelfde geldt voor onroerend goed: hoe 50 nomie. Maar inkomens zijn ook een belang- hoog huizenprijzen ook stijgen, hypotheken die rijke kostenfactor voor bedrijven. Een kleiner worden verstrekt om bestaande huizen te kopen verschil tussen bruto- en nettosalarissen ¬ om genereren amper economische groei terwijl dat laatste geven werknemers uiteindelijk ¬ zij de particuliere schulden enorm laten rijzen. is bijvoorbeeld een manier om de productie in Kortom, veel geld dat spaarders ‘investeren’ Nederland toch goedkoper te maken. door het op een bankrekening te storten, wordt Uitgaande van het perspectief dat de stimule- helemaal niet geïnvesteerd. Het wordt alleen ring van vraag belangrijk is, lijkt het bovendien doorgeleend om particuliere consumptie of noch wenselijk noch nodig om de inkomens onhoudbare overheidstekorten te financieren. van de (hogere) middenklasse veel sterker te Zolang er aan de kant van de schuldenaren geen belasten dan die van de inkomenscategorieën extra capaciteit bijkomt om die schulden af te

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Daniel Mügge De oude economische ideeën hebben gefaald lossen ¬ er wordt immers niet geïnvesteerd ¬ binnen de letter van de wet vallen, maar dui- zitten er grenzen aan de hoeveelheid geld die delijk buiten de intentie van deze regels. Grote kan worden uitgeleend zonder dat een schul- accountancykantoren verstrekken advies over dencrisis noodzakelijk volgt. de manier waarop de belastingheffing zo goed Tot 2001 kende Nederland een vermogens- mogelijk ontweken kan worden. Daarbij wor- belasting die het bestaande vermogen met 0,7% den de grenzen van de wet opgezocht. Hier is belastte en die daarnaast inkomsten (rente, een cultuuromslag in Den Haag nodig: gaten in dividenden et cetera) gewoon belastte zoals de wet die belastingontwijking mogelijk maken, inkomen uit werk. Deze belasting is toen ver- moeten versneld gedicht worden. Advieskan- vangen door de vermogensrendementsheffing, toren die dit soort ontwijking mogelijk maken, die ongeacht het daadwerkelijke winstniveau rekenen zichzelf nu nog tot de bovenlaag van nettovermogen met 1,2% per jaar belast. Het het Nederlandse bedrijfsleven. In plaats van met effect: wie slimmer belegt of, vanwege een hoog bovenmatig respect dienen zij met een gezond inkomen, een hoger percentage inkomstenbe- wantrouwen behandeld te worden. lasting betaalt, is netto beter uit. Wie niet veel inkomen heeft en niet veel rendement weet te een nieuw institutioneel en behalen, bijvoorbeeld omdat het inwinnen van juridisch kader in europa beleggingsadvies te kostbaar is, is slechter uit. In een tijdperk waarin de overheid op zoek is Een herschikking van het belastingstelsel langs naar inkomsten zonder de economische groei te de geschetste lijnen is moeilijk te realiseren belemmeren, is herinvoering van een vermo- zolang binnen de Europese Unie grote verschil- gensbelasting een voor de hand liggende optie. len in belastingniveaus bestaan. Harmonisering In het verleden zijn dit soort voorstellen van dit soort stelsels binnen de Europese Unie altijd van de hand gewezen met verwijzing was tot nu toe onbespreekbaar. Sceptische lan- naar de mobiliteit van kapitaal: door een hogere den, het Verenigd Koninkrijk voorop, hebben volgehouden dat eu-inmenging in belasting- kwesties onbespreekbaar was. Überhaupt was Herinvoering van een vermogens positieve integratie ¬ het opzetten van nieuwe, belasting ligt voor de hand supranationale regels voor economische bedrijvigheid ¬ meestal onmogelijk door het feitelijke veto van de eu-sceptici. vermogensbelasting zou kapitaal uit Neder- De Europese Unie was tot nu toe dan ook land verdwijnen naar Zwitserland en andere geneigd tot negatieve integratie: in plaats belastingparadijzen. Dit probleem is kleiner dan van nieuwe gezamenlijke regels op te stel- het lijkt. Politieke druk uit het buitenland heeft len, werden economische barrières geslecht, Zwitserland de afgelopen jaren al gedwongen zodat alle landen binnen de Unie meer werden 51 om meer openheid te geven over buitenlanders blootgesteld aan internationale concurrentie. die vermogen achter het geheimhoudingsgor- Grote bedrijven kunnen hierdoor hun produc- dijn willen stallen. tie verplaatsen naar landen met de meest lakse Ook in Nederland zelf valt winst te boeken regels, bijvoorbeeld wat betreft bescherming wat betreft belastingontduiking. De overheid van werknemers. Zolang er geen eu-brede zou dit niet mogen behandelen als een ‘gentle- standaarden afgesproken worden (zonder man’s crime’. Het betreft hier immers diefstal positieve integratie dus), zijn in dit spel landen van de gemeenschap. Net zo belangrijk is met strengere regels meestal de winnaars. De belastingontwijking ¬ het betalen van weinig Europese integratie tot nu toe had dus een dui- belasting door gecompliceerde constructies die delijk liberale trek. Op nationaal niveau werd s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Daniel Mügge De oude economische ideeën hebben gefaald

de spelruimte voor overheidsinterventie steeds tussen links en rechts economisch beleid vaak meer ingeperkt, zonder dat daarvoor mogelijk- neergezet als ‘easy money en schulden’ (links) heden voor economische sturing op eu-niveau versus ‘zuinigheid en begrotingsdiscipline’ in de plaats zijn gekomen. (rechts). Nu geldt deze tegenstelling niet meer: Het Britse veto tegen de Duits-Franse plan- begrotingsdiscipline gecombineerd met een nen op de eu-top van 7 december 2011 heeft slinkend particulier schuldenpeil maakt herver- deze situatie ingrijpend veranderd. De belang- deling via belastingen juist nodig. Om het sim- rijkste rem in Europa op een progressief beleid pel te maken: als een afkeer van schulden voor is hiermee verdwenen. Onder de vijfentwintig stabiliteit moet zorgen, dan heb je herverdeling lidstaten die wél aan verdere economische nodig om economische groei op peil te houden. Andere opties zijn er niet meer.

Nu de Britten niet meer meedoen alternatieven presenteren

is de belangrijkste rem op een Wie het over duurzaamheid heeft, stelt een progressief Europees beleid simpele vraag: kunnen wij blijven doorgaan zoals we nu doen, of bewandelen wij een pad weggenomen dat noodzakelijk tot een crisis leidt? Deze vraag naar langetermijnoplossingen voor de huidige problemen moet in politieke debatten centraal afspraken willen doen ¬ feitelijk onder leiding staan ¬ of die nou gaan over de Nederlandse van Duitsland en Frankrijk ¬ lijken maatre- overheidsbegroting, de eurozone of mondiale gelen zoals een harmonisering van belasting- bankenregulering. stelsels niet meer kansloos. Dat mag al als een Hier laat politiek links nog kansen liggen. kleine revolutie voor Europa gezien worden. Want liberale en conservatieve partijen zien Op dit moment is niet duidelijk in welke weliswaar vaak de problemen van de heden- institutionele mal de eu-25 (zonder Groot-Brit- daagse economische ordes, maar zij hebben tannië en Tsjechië) hun afspraken uiteindelijk geen overtuigende alternatieven. Overheids- zullen gieten. Maar opeens wordt wel een heel schulden zijn uit den boze. Ook particuliere nieuwe discussie mogelijk: welke vorm willen schulden worden herkend als potentieel pro- wij het economische beleid geven binnen de bleem, maar zij worden niet consequent terug- Europese Unie? Het taboe op centrale sturing gedrongen. Het enige duurzame antwoord op uit Brussel is gesneuveld, en er is geen reden deze uitdaging is een groeivriendelijke herver- waarom dit soort sturing zich alleen zou lenen deling die gepaard gaat met een verkleining van voor begrotingsregels, en niet bijvoorbeeld voor de financiële sector. 52 een minimumniveau van vennootschapsbe- Het moment om dergelijke maatregelen te lasting of een vermogensbelasting. Let wel: het nemen is goed. Alternatieve bronnen van vraag punt van ‘centrale sturing vanuit Brussel’ is niet in de economie zijn er niet meer. Herverdeling dat macht overgeheveld wordt naar de Europese is geen alternatief voor een verantwoord be- Commissie of naar Berlijn en Parijs. Het punt grotingsbeleid, maar ligt juist in het verlengde is dat een effectieve regulering van de Europese daarvan. En nu het Verenigd Koninkrijk heeft economie alleen kans maakt als zij centraal besloten de weg van de eu-25 niet op te gaan, is gecoµrdineerd wordt. de belangrijkste politieke rem op progressieve Europese afspraken over belasting sluiten maatregelen op Europees niveau verdwenen. ook goed aan bij de geest van een Stabiliteits- en Met de nadruk op herverdeling en een groeipact. In het verleden is de tegenstelling vraagvriendelijke belasting moet politiek links

s & d 4 | 2012 Wat doen we met het tekort? Daniel Mügge De oude economische ideeën hebben gefaald weg van het imago de belangenbehartiger te moet zelfbewust een eigen visie neerzetten, een zijn van een specifieke maatschappelijke groep. visie die financiële hervormingen beoordeelt Zij moet duidelijk durven te zeggen dat de oude op grond van hun bijdrage aan een duurzame economische ideeën faliekant gefaald hebben, economische orde, die burgers kan dienen zon- en dat zij betere alternatieven heeft. Niet alleen der excessieve ophoping van schulden. Hervor- voor de eigen achterban, maar voor Nederland mingen die aan dat doel niet bijdragen, zijn die en Europa in zijn geheel. Zij moet meer opperen naam niet waard. dan kanttekeningen bij het huidige beleid en

s & d 4 | 2012 pracht en schoonheid in het gras

Bij Victor Martens op bezoek. Inderdaad een winnaar. Maar nu na de val. Hij bezit een grote, goed onderhouden, hypotheekvrije villa in de buurt van Diepenheim, die hij door miscalculatie heeft moeten verhu- ren. Zelf woont hij in de tuin in zijn caravan onder een afdak. Wie zijn de huurders van de villa? Aardige, beschaafde mensen, een doktersfa- milie, alledagsfascisten. Ik ben verrast, alledagsfascisten? Victor leest voor uit Famous Last Words van Timothy Findley:

*Ezra Pound heeft één krankzinnig oog: zijn linker. En er zijn tijden geweest dat ik dacht dat hij de wereld uitsluitend door dat oog zag, alsof het andere blind was. Maar nu, terwijl ik hier schrijf, denk ik aan de wereld buiten deze ramen en zie ik dat het de wereld is die Ezra altijd zag: de wereld van chaos, vuur en razernij. Ik heb hem niet één keer iets horen zeggen over de schoonheid van de wereld, waar andere dichters over dromen ¬ over pracht en schoonheid in het gras. Al- leen maar over de mensenwereld, waarvan de schoonheid geheel was vergaan of verloren. Ik weet dat Ezra veroordeeld zal worden voor wat hij heeft gezegd en gedaan: zijn uitzendingen en zijn geschriften. Maar hij zal uitsluitend worden veroordeeld omdat de wereld niet kan toegeven dat krankzin- nigen visioenen hebben van de waarheid. Ezra zal voor geen betere reden veroordeeld worden dan dat niemand door een gek wil worden gezien ¬ uit angst dat de gek hem ‘broeder’ zal noemen. Iemand zal de taak toegewezen krijgen hem neer te halen en te zeggen dat hij de veroorzaker was van de krankzinnigheid ¬ en aldus af te rekenen met de krankzinnigheid in henzelf door alle schuld op Ezra’s schouders te leggen. ‘We zouden die dingen nooit hebben gedaan,’ zullen zij zeggen, ‘als we er niet toe waren aangezet door mensen als Pound en Mussolini, doctor Goebbels en Hitler. Anders zouden we zeker zijn thuisgebleven bij onze haard, met onze kinderen dansend op onze knie, en ons leven in rust en weldaad hebben gesleten… .’ Volkomen blind voor het feit dat zij gehoor gaven aan de influisteringen van de 54 chaos, het vuur en de razernij in zichzelf. En dat alles zag Ezra vanaf het allereerste begin met zijn ene krankzinnige oog.*

Ikzelf heb Famous Last Words in de herfst van 2003 gelezen aan het strand van Vias-Plage. ’s Zomers is het er erg druk, in de herfst is er niemand. De zon schijnt wel, en ik was er zeker van dat kort voor de kust een octopus met een lengte van honderdtachtig meter lag te wachten. Ik durfde er niet te zwemmen.

a.l. snijders

s & d 4 | 2012