Inhoud Van De Redactie Dienstplicht Door Marcel Wissenburg 2

Inhoud Van de Redactie Dienstplicht door Marcel Wissenburg 2

Ondertussen op het Binnenhof Overvloed schaadt! Parlementariër in het digitale tijdperk door Tobias van Gent 5

Democratie en technologie I. Digitalisering van het nieuws: geen code rood, wel code oranje door Ira van Keulen, Iris Korthagen en Paul Diederen 9 II. Het liberalisme is dood. Lang leve liberalisme 4.0 | De impact van nieuwe technologieën op de liberale samenleving door Tamara Kipp, Bart Omlo en Stephan de Nijs 24

Reflecties op het populisme | Een gesprek met Sybe Schaap en Patrick van Schie door Roelof Salomons en Niek Kok 37

Honderd jaar 1918 I. In alle opzichten een nieuw tijdperk 1918: veranderde machtsverhoudingen op het Binnenhof door Alexander van Kessel 50 II. 1918: een ideologische waterscheiding? Het einde van de liberale dominantie in Europa door Frans Willem Lantink 58

Integriteit I. De VVD en integriteit: over woorden en daden door Leo Huberts, Muel Kaptein en Bart de Koning 66 II. Liberalisme en integriteit. Een spannende relatie door Reinout Woittiez en Tila zur Lage 80 III. Gedragsregels voor leden van het parlement. Een zaak voor de partij of voor het parlement? door Paul Bovend’Eert 92

Diversiteit | Drogredenen van de diversiteit door Mikhael Hack 105

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) I. Ondernemen met gezond verstand en opgelegd goed doen door Joep Stassen en Karin Thomas 114 II. Nog in de kinderschoenen: MVO in de Nederlandse ziekenhuiszorg door Bas Steunenberg en Danny van Schalkwijk 127

Basisinkomen | Gratis geld voor iedereen: wie betaalt? door Thomar van Hees 137

Internationaal | Trump, de WTO en het Liberalisme: a closer look door Tim Kluwen 146

Boekrecensies I. Hoe Hongarije liberalen uitdaagt door Charlotte Lockefeer 158 II. Henk Vonhoff, een liberaal zwaargewicht door Frits Korthals Altes 165

Noot van de Redactie, Rectificatie en Colofon 173

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Van de Redactie

Dienstplicht door Marcel Wissenburg Op 2 oktober 2018 was het zo ver: de Eerste krijgt elke zeventienjarige jongen én meid Kamer keurde de op initiatief van Jeanine dezelfde brief van de overheid: ‘Gefeliciteerd Hennis-Plasschaert gewijzigde Kaderwet met je verjaardag, je bent nu publiek bezit Dienstplicht goed. Nog geen honderd jaar na en vanaf vandaag mogen we je oproepen het algemeen vrouwenkiesrecht (eveneens om voor het vaderland te sterven. Gebbetje, een liberaal initiatief) kan nu ook de vrou- we roepen je toch niet op.’ De dienstplicht wendienstplicht worden ingevoerd, waarmee is opgeschort; het enige wat de nieuwe de formele emancipatie en gelijkstelling van dienstplichtige er tegenwoordig nog van de vrouw wel zo ongeveer afgerond lijkt te waarneemt is die ene brief die je verjaardag zijn. Alleen een onverbeterlijk cynicus kan ernstig bederft. nu nog volhouden dat Den Haag nooit iets presteert. Nederland worstelt met de dienstplicht. Defensie is allang geen kwestie meer van Deze verdubbeling van het aantal dienst- generaals die vanaf een heuvel adellijke plichtigen maakt dubbel duidelijk wat een snotapen te paard het kanonnenvlees voort farce de dienstplicht is geworden: voortaan laten drijven. Het is in de eerste plaats

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 vakwerk voor hoogopgeleide specialis- uitgebreider takenpakket voor de staat be- ten geworden. Aan voetvolk is nauwelijks taalbaar, en het draagt er anderzijds toe bij behoefte, en de omvang van die resterende dat de dienstplichtige zich verbonden gaat behoefte rechtvaardigt de kosten van het voelen met de gemeenschap. Deze motieven oproepen, keuren, zes weken sportschool en lijken doorslaggevend te zijn in initiatieven zestien maanden wachtlopen van een hele om de dienstplicht te verbreden van militair jaargroep echt niet. tot (ook) maatschappelijk – waarvan het meest recente voorbeeld Macrons plan voor Nederland worstelt met de dienstplicht – een sociale dienstplicht van één tot twaalf net als vrijwel elk ander land. Duitsland, bij- maanden voor alle zestienjarige Fransen is voorbeeld, heeft de mannendienstplicht in (een plan dat defensie-experts uiteraard als 2011 opgeschort, en doet geen moeite een geldverspilling kwalificeren). Vergelijkbare formele vrouwendienstplicht in te voeren. motivaties lagen ooit ook ten grondslag aan In Oostenrijk is de (mannen)dienstplicht de Lubberiaanse heropvoedingskampen in 2013 tegen het advies van specialisten in voor problematische pubers. juist gehandhaafd: de Oostenrijkers stem- den in een referendum in 2013 met bijna “... Republicanisme is bij lang niet zestig procent voor. In Zwitserland gebeur- alle liberalen populair: de perma- de dat in hetzelfde jaar zelfs met 73 procent nente actieve betrokkenheid van voorstemmen. Geen van beide landen burgers bij het bestuur vormt im- overweegt vrouwendienstplicht. Zweden mers de ideale voedingsbodem voor voerde naast de mannendienstplicht in 2010 een overheid die zich permanent ook de vrouwendienstplicht in – en schortte actief met burgers bemoeit ...” beide tegelijk op. Vanwege de toegenomen dreiging uit het oosten worden sinds begin Het tweede paar verklaringen voor de dit jaar overigens weer dienstplichtigen worsteling met, en het voortbestaan van het opgeroepen. Noorwegen kent dienstplicht inefficiënte instituut van, de dienstplicht is voor mannen en vrouwen,1 maar slaagt nationale trots en 'burgerschap' in de zin er op ingenieuze wijze in alleen diegenen van betrokkenheid bij de res publica, de pu- in actieve dienst op te nemen die ook echt blieke zaak. Die motivatie lijkt zeker een rol gemotiveerd zijn. te hebben gespeeld bij de Zwitserse kiezer van 2013, en bij Macron – maar ook bij het Voor het handhaven van een feitelijk besluit van Mohammed VI om de dienst- overbodig geworden dienstplicht lijken plicht voor Marokkanen weer in te voeren. twee paren van verklaringen te zijn, steeds twee zijden van één munt. Het eerste paar: En daarmee zijn we terechtgekomen bij wat dienstplicht verlaagt enerzijds de kosten van voor liberalen des Pudels Kern zou moeten de totale overheidsdiensten en/of maakt een zijn: dienstplicht en burgerschap.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 We danken het instituut dienstplicht aan vrije individu – dan nog is er in Nederland Niccolò Machiavelli (1469-1527), de vader vooralsnog geen meerderheid te vinden van het (naar de res publica vernoemde) voor principiële afschaffing van de dienst- republicanisme. Machiavelli hoopte het plicht. Een opgeschorte dienstplicht is in verdeelde Italië van zijn tijd (sì bella e theorie een prachtig en praktisch, typisch perduta, in Verdi's woorden) in glorie en Nederlands, compromis – maar het heeft eenheid hersteld te zien. Hij betoogde dat één nadeel: die akelige brief aan de ze- het rolmodel Rome zijn grootsheid dankte ventienjarige doet ernstig afbreuk aan het aan politieke instituties die constante, ac- imago van de krijgsmacht, die nu juist sinds tieve betrokkenheid van de burger bij de res het einde van de Koude Oorlog als brenger publica vereisten én bevorderden. Een van en beschermer van vrede goed aanzien (en die instituties was de dienstplicht, die hij in gekwalificeerd personeel) kan gebruiken. Florence in 1506 liet invoeren. Er is een creatieve tussenoplossing denk- Republicanisme is bij lang niet alle liberalen baar terwijl het principiële debat over populair: de permanente actieve betrok- dienstplicht versus staatsslavernij verder kenheid van burgers bij het bestuur vormt wordt gevoerd – vrij naar het Portugese immers de ideale voedingsbodem voor model. Daar is iedere achttienjarige ver- een overheid die zich permanent actief plicht, op straffe van een boete, op de Dia met burgers bemoeit. En is niet een van de da Defesa Nacional, kennis te maken met hoekstenen van het liberalisme de vrijheid beroepsperspectieven bij een of meerdere van overheidsbemoeienis? Voor die klassiek krijgsmachtsonderdelen. No strings atta- liberalen en libertariërs voor wie staatsgezag ched – liberaler kan het bijna niet. op instemming moet zijn gebaseerd kan dienstplicht eigenlijk niets anders zijn dan Prof.dr. M.L.J. Wissenburg is hoofdredacteur een vorm van slavernij: er is nauwelijks een van Liberale Reflecties en hoogleraar grotere ontkenning van het recht op zelfbe- Politieke Theorie aan de Radboud Universi- schikking over eigen lijf, lot en leven denk- teit te Nijmegen. baar.2 Tegelijk blijft de dienstplicht, samen met het idee dat burgerschap meer en iets ______anders is dan lidmaatschap van een VVE, 1. Vrouwendienstplicht, formeel of actief, is sowieso een uitzondering. Het schijnt alleen te be- populair onder meer conservatieve liberalen staan in Bolivia, Israël, Nederland, Noorwegen, (die overigens ook zelden warm lopen voor Noord-Korea, Portugal, Venezuela en Zweden. het republicanisme). 2. In het Europees Verdrag voor de Rechten van De loopgraven zijn dus betrokken. Maar de Mens, art. 4 lid 3b, is dienstplicht opgenomen zelfs als liberalen één lijn zouden kunnen als een uitzondering op het verbod op slavernij trekken voor de onschendbaarheid van het en dwangarbeid.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Ondertussen op het Binnenhof

Democratie en technologisering Overvloed schaadt! Parlementariër in het digitale tijdperk

door Tobias van Gent dagelijks gebruikt, zoals auto’s, camera’s, Bijna vijftig jaar geleden, op 15 november computers, tv’s, telefoons en koelkasten. 1971, lanceerde het Amerikaanse compu- terbedrijf Intel de allereerste, commercieel De gevolgen van deze technologische ver- verkrijgbare microprocessor ter wereld. De nieuwingen zijn zo ingrijpend dat historici introductie van de Intel 4004 wordt be- al spreken over de ‘derde industriële revo- schouwd als het startsein voor de digitale lutie’. De eerste revolutie, die zich aan het revolutie. Sindsdien heeft het gebruik van de begin van de negentiende eeuw voltrok, microprocessoren een grote vlucht genomen werd veroorzaakt door de invoering van de en is de technologische vooruitgang in een stoommachine (ijzer en steenkool). Massa- hoog tempo doorgegaan. Microprocessoren productie in fabrieken en een mobiliteits- worden steeds goedkoper, sneller en krijgen groei door stoomschepen en spoorwegen meer opslagcapaciteit. Zij zijn als het ware waren hiervan het directe gevolg. Aan de ‘verborgen intelligentie’ of het ‘brein’ het eind van de negentiende eeuw leidde van talloze apparaten die de moderne mens de uitvinding van de verbrandingsmotor

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 (staal en olie) en de grote vooruitgang in de in de Middeleeuwen in zijn hele leven over chemie en het gebruik van elektriciteit tot net zoveel informatie de beschikking kreeg de tweede industriële revolutie. Wereldwijd als wij anno 2018 in een dag te verwerken opererende multinationals, warenhuizen, de hebben. auto, het vliegtuig en tal van andere innovaties en voorzieningen zouden het dagelijkse Ook de leden van de Staten-Generaal on- leven ingrijpend veranderen. dervinden in hun dagelijkse werkzaamheden de gevolgen van deze digitale revolutie. De huidige derde industriële revolutie heeft Het oude, wat romantische beeld van heren in het bijzonder veel invloed op de ontwik- met sigaren die in bedaagd gangetje grote keling van informatie- en communicatie- pakken papieren doornemen en bespreken technologie (ICT). De grote toename van is voorgoed verleden tijd. De volksvertegen- het gebruik van computers, smartphones, woordiger van vandaag wordt geconfron- telecommunicatie met netwerkensystemen, teerd met een stroom aan informatie die databases en websites hebben een infor- dag en nacht doorgaat. Waar vroeger amb- matiemaatschappij gecreëerd. Niet langer telijke stukken gekopieerd moesten worden, staat hierin de productie van goederen waardoor er sprake was van een zekere centraal, maar de verwerving en distributie selectie, volstaat nu een simpele druk op de van informatie en diensten. De invloed van knop. ‘Papierloos vergaderen’ wordt dit ook ICT op vrijwel alle facetten in de samenle- wel eufemistisch genoemd, alsof het vooral ving is dan ook amper te overschatten. Niet om een milieumaatregel gaat. ‘Mail-loos of voor niets wordt wel gesteld dat een mens tablet-loos vergaderen’ is er in ieder geval

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 niet meer bij. Ditzelfde ‘gemak’ geldt voor gewoon ouderwets gezien. Dat de politici bezorgde of verontwaardigde burgers. Niet veel gemakkelijker met behulp van soci- langer moeten die eerst een hele brief schrij- ale media direct contact met hun kiezers ven en ook nog posten, maar tegenwoordig kunnen onderhouden heeft echter ook veel kan men laagdrempelig per mail zijn of haar gevolgen voor de traditionele media. Door grieven, aanbevelingen of vragen aan een deze nieuwe concurrentie verliezen zij hun politicus kwijt. bevoorrechte positie als poortwachter voor de politiek naar het grote publiek. Veelzeg- “... Het ligt niet in de aard of gend is het optreden van Geert Wilders die beroepseer van de volksvertegen- de journalistiek negeert en zich in woordiger om zaken af te houden en cyberspace rechtsreeks tot zijn achterban deze wordt dan ook overspoeld met richt. informatie ...” De belangrijke functie van media in de de- Een volksvertegenwoordiger is dus sneller mocratie als onafhankelijke waarnemer en en eenvoudiger benaderbaar dan vroeger commentator komt mede hierdoor steeds en omdat het niet in zijn of haar aard of meer onder druk te staan. Nieuws wordt beroepseer ligt om dergelijke zaken af te ook op internet altijd eerder gepubliceerd houden wordt deze dan ook overspoeld met dan in een krant of tijdschrift en dit voedt informatie. Dat wij als volksvertegenwoor- ook de misvatting dat informatie ‘gratis’ is. digers beschikken over voldoende kennis Vooral jongeren keren zich dan ook steeds is essentieel voor het uitoefenen van onze meer van de traditionele media af. Het taak, maar overvloed kan ook schaden. publiek heeft weliswaar sneller en gemakke- Laten we zeggen dat een parlementariër lijker toegang tot digitaal nieuws, de kwa- per dag gemiddeld veertig tot vijftig mails liteitscontrole hierop is gebrekkig, evenals krijgt, waarvan de helft met bijgeleverde dode diepgang en nuance. Niet zelden worden cumenten en daarnaast ook nog een grote op sociale media ten behoeve van politieke hoeveelheid apps. Uiteraard wordt er van doeleinden nepnieuws of desinformatie de parlementariër verwacht dat deze al even verspreid. Dit ondermijnt het vertrouwen snel per mail of app onmiddellijk antwoord. in de democratie en de politici. Daarnaast worden objectieve feiten of afwijkende Niet alleen het ontvangen, maar ook het meningen simpel genegeerd als ze niet in de zenden door politici heeft hierdoor een politieke boodschap passen. Ook parlemen- grote vlucht genomen. Met behulp van tariërs bedienen zich van deze zogenaamde social media kan hij of zij een permanente post-truth of fact free politics, waarbij voor- campagne voeren waarbij veel mensen wor- namelijk wordt ingespeeld op de emoties den bereikt. Kamerleden die niet twitteren van de publieke opinie. Wat al dan niet de of facebooken worden daarom als buiten- waarheid is, is daarbij van secundair belang.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Dit is natuurlijk ook een manier om met de omvangrijke informatiestroom om te gaan.

Nu wij in het midden van deze digitale revolutie leven, is het moeilijk om de gevolgen hiervan goed te overzien. Lees dit commentaar vooral niet als een pleidooi om terug te willen keren naar het verleden. Liberalen zijn van nature optimistisch en geloven in vooruitgang. De technologische vernieuwingen zijn ook niet te stoppen – maar het is wel verstandig om erover na te denken hoe er als volksvertegenwoordiger mee om te gaan. Dat wij door onze nieuwe rol als digitale ontvanger en verzender onze werk- wijze moeten aanpassen lijkt mij onvermijdelijk, willen we niet bedolven raken onder de informatielawine.

Dr. T. van Gent is Tweede Kamerlid voor de VVD en woordvoerder constitutionele zaken.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Democratie en technologie

Digitalisering van het nieuws: geen code rood, wel code oranje door Ira van Keulen, Iris Kortha- gen en Paul Diederen Digitalisering en democratie zijn zowel een ties, het duiden en analyseren van informa- zegen als een vloek voor elkaar. Digitalise- tie, het agenderen van onderwerpen en een ring kan aan de ene kant burgers helpen om platform zijn voor discussie en opinie. En hun stem meer dan één keer in de vier jaar hoewel het nieuwsaanbod online gigantisch te laten horen aan de politiek. Gevraagd en is uitgebreid, zijn er ook zorgen over de toe- ongevraagd. Bovendien helpt digitalisering nemende verspreiding van nepnieuws door politieke partijen hun achterban beter te kwaadwillenden. Digitalisering kan boven- bereiken. Aan de andere kant leidt digitali- dien leiden tot filterbubbels en echokamers sering tot kopzorgen: over de kwaliteit van omdat het ‘personaliseren’ van newsfeeds en onze nieuwsvoorziening. Een goede nieuws- zoekopdrachten mogelijk is. Beiden kunnen voorziening is in verschillende opzichten leiden tot polarisatie van het publieke debat. essentieel voor de Nederlandse democratie. De Nederlandse democratie is tot nu toe Het gaat om het informeren van Nederlan- weerbaar gebleken tegen deze donkere kant ders over maatschappelijke ontwikkelingen, van digitalisering, blijkt uit ons onderzoek. het controleren van autoriteiten en organisa- Maar de technologie ontwikkelt zich snel en

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 onze mediawijsheid blijft achter. Geen code Bright en Tweakers, die zich richten op rood dus, maar wel code oranje. nieuws over digitale technologie). Verder zijn er veel nieuwe online nieuwsmerken die Digitalisering van het nieuws zich richten op opinie (Joop.nl, GeenStijl) Een belangrijkere verandering door de di- of op een mix van berichtgeving en com- gitalisering van het nieuws is dat de distri- mentaar (bijvoorbeeld Voice of Europe, De butie van het nieuws is veranderd. Online Dagelijkse Standaard en The Post Online). nieuws komt niet alleen tot ons via sites van Er is dus zowel meer pluriformiteit in het omroepen en kranten. Veel berichten berei- nieuwsaanbod in termen van genre en on- ken het publiek via sociale media, vooral via derwerp maar ook in termen van (politieke) Facebook, maar ook via Twitter, YouTube duiding. en andere kanalen. De traditionele media zijn dus niet meer de enige poortwachter Daarnaast bieden nieuwe online media veel van de nieuwsvoorziening. De grote sociale meer mogelijkheden voor interactie, of zelfs mediaplatformen en zoekmachines zijn erbij voor de gebruiker om zelf een actieve rol te gekomen. spelen in de nieuwsvoorziening, hetzij door commentaar te leveren op nieuwsartike- Online nieuwsvoorziening biedt duidelijke len, hetzij door zelf een artikel te schrijven. voordelen voor gebruikers. Zo is het aanbod Denk aan Joop.nl, waar alle bijdragen uit van nieuws enorm toegenomen door digita- opiniestukken bestaan. Online ontstaan lisering. Online zijn er meer nieuwsbronnen ook gemakkelijker platforms van groepen beschikbaar, niet alleen nationaal maar ook die in het offline tijdperk geen plek konden internationaal. En voor veel van die bron- vinden in het medialandschap. De Raad nen hoeven gebruikers niet meer te betalen. voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO, Een abonnement voor online nieuws is tegenwoordig Raad voor Volksgezondheid niet altijd meer nodig. De pluriformiteit in en Samenleving) meent dat daardoor het termen van aantallen aanbieders van nieuws publieke debat fragmentarischer is gewor- is dus toegenomen. den: het speelt zich op tal van podia tegelijk af en is moeilijker te volgen (RMO 2011). Veel mensen gebruiken een klein aantal bronnen voor het generieke nieuws (bij- Zorgen over de digitalisering van voorbeeld Nu.nl of NOS). Dat zorgt ervoor het nieuws dat nieuwe online media een niche zoeken Tegelijkertijd zijn er ook zorgen. Door de om een groter bereik te hebben. Ze focussen veranderende distributie van nieuws wordt bijvoorbeeld op uitgebreide achtergrond- de oorspronkelijke bron van nieuwsberich- stukken (De Correspondent), onderzoeks- ten voor de gebruiker moeilijker te achter- journalistiek (Follow the Money), of op een halen. Uit onderzoek van Reuters (2016; specifiek onderwerp (websites zoals Emerce, 2017) blijkt dat twee derde van de gebrui-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 kers wel de route van een nieuwsbericht gaande personalisatie van de online nieuws- onthoudt (gevonden via Facebook, Google, voorziening mogelijk. Een gebruiker kan etcetera), maar dat minder dan de helft ten eerste steeds vaker zelf aangeven hoe hij zich de daadwerkelijke oorsprong van het of zij het online nieuwsaanbod gefilterd wil bericht, het nieuwsmerk, herinnert. zien, bijvoorbeeld op basis van trefwoorden. Dit wordt gebruikergedreven personalisatie Een andere belangrijke zorg rondom de genoemd. Ten tweede kan het aanbod van informatiefunctie van de nieuwsvoorziening online nieuws door algoritmes automatisch waar veel over gesproken wordt, is ‘nep- gefilterd en aangepast worden op basis van nieuws’, dat door diezelfde voordelen van eerdere keuzes, keuzes van vrienden of spe- digitalisering dus ook online gemakkelijker cifieke kenmerken van de lezer. Dit wordt verspreid kan worden. In dit artikel spre- systeemgedreven personalisatie genoemd. ken we van desinformatie met de volgende definitie: ‘Desinformatie is onware, inaccu- “... Nieuwsconsumenten zouden – rate of misleidende informatie die intentio- onbewust of bewust – te veel in een neel wordt gecreëerd en verspreid omwille informatiecocon terechtkomen die van economisch profijt of om een persoon, de eigen mening van de consument sociale groep, organisatie of land te schaden’ vooral bevestigt ...” (High Level Expert Group on Fake News and Online Disinformation 2018). Hoewel digitalisering leidt tot meer pluriformiteit in termen van diversiteit in (politieke) Het risico van schade betreft hier dus ook duiding, leiden deze personalisatiemoge- het schaden van democratische politieke lijkheden ook tot specifieke zorgen rondom processen en waarden. De vrees bestaat dat zogenoemde ‘filterbubbels’ en ‘echokamers’ desinformatie in een samenleving twee- die de beide functies van de nieuwsvoorzie- dracht kan aanmoedigen, verkiezingen of ning zouden kunnen ondermijnen. De vrees referenda kan beïnvloeden en waar moge- is dat als gevolg van deze vormen van per- lijk zelfs samenlevingen kan destabiliseren. sonalisatie nieuwsconsumenten in mindere Desinformatie moet hier wel gescheiden mate een gedeelde kennisbasis hebben over worden van misinformatie: inaccurate infor- belangrijke gebeurtenissen of trends in de matie die min of meer per ongeluk wordt samenleving. Nieuwsconsumenten zou- verspreid. den – onbewust of bewust – te veel in een informatiecocon terechtkomen die de eigen Een andere belangrijke zorg ten gevolge van mening van de consument vooral bevestigt. digitalisering is de personalisatie. Nieuwe De zorg is dat door personalisatie Nederlan- technologische ontwikkelingen die geba- ders te eenzijdig geïnformeerd worden. Het seerd zijn op kunstmatige intelligentie, gevolg hiervan kan politieke verharding en algoritmes en big data maken steeds verder- polarisatie zijn, omdat mensen constant in

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 hun mening worden bevestigd en ze daarom lezen, vergeleken met cijfers daarover in de nog sterker gaan geloven in hun eigen me- Verenigde Staten. Nederlanders die zichzelf ning. Het publieke (en democratische) debat rechts op het politieke spectrum plaatsen, kan hieronder lijden. lezen vaker het online nieuwsmerk GeenStijl en mensen die zichzelf links noemen vaker De Nederlandse samenleving is tot de Volkskrant online. De omvang van de dusverre weerbaar gebleken bollen is een indicator voor het aantal lezers Er zijn weinig Nederlanders die hun nieuws van een nieuwsmedium. Veel Nederlanders krijgen via sociale media of zoekmachines plaatsen zichzelf dus in het politieke midden alleen. De meesten gebruiken deze naast en lezen een reeks van nieuwsbronnen. De televisie, radio en krant. Ze komen daarom Nederlandse nieuwsconsumptie is daarmee geregeld in aanraking met nieuws uit diver- veel minder gepolariseerd dan die in de Ver- se bronnen. Bovendien lezen Nederlanders enigde Staten, zo blijkt uit die vergelijking. online veelal dezelfde nieuwsbronnen, zoals Nederland scoort sowieso laag in vergelij- blijkt uit de online bereikcijfers van Neder- king met andere landen als het gaat om de landse mediamerken (zie figuur 1). Al jaren polarisatie van het online medialandschap bedienen koplopers Nu.nl, NOS, AD en (Reuters Institute for the Study of Journa- De Telegraaf miljoenen Nederlanders met lism 2017). nieuws (Bakker 2017). Dat geeft hen een gedeelde blik op de werkelijkheid.

Figuur 2: Politieke oriëntatie van de lezers van de bekendste nieuwsmediamerken in Nederland Figuur 1: NOBO-cijfers in augustus 2018 onder en de VS. Bron: Reuters Institute (2017). Het Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder. De centrum van de figuren is het ‘mid-point within NOBO-cijfers waren niet helemaal volledig. Voor country’ staat voor het gemiddelde van de politie- AD is het bereikcijfer uit juni 2018 gebruikt, ke mening van de respondenten in dat land. Uit vergelijking van de bovenste en de onderste figuur omdat dat de meest recente meting is. kan daarom niet geconcludeerd worden dat de meeste Amerikaanse nieuwsmedia linkser zijn dan Daar komt bij dat het Nederlandse nieuws- de meeste Nederlandse. medialandschap niet zo gepolariseerd is. Dit blijkt uit figuur 2. Daarin worden nieuwsconsumenten en de media die zij

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Ook blijken Nederlanders een ruime mate Maar er zijn wel grote groepen Nederlan- van diversiteit in berichtgeving te ervaren, ders die hun nieuws (ook) via zoekmachines onder andere doordat ze online ook regelen sociale media vinden. Een kwart van de matig bronnen ‘bij toeval’ tegenkomen die Nederlanders gebruikt (ook) een zoekma- ze anders niet zouden raadplegen, ook wel chine als Google (Reuters Institute for the incidental exposure genoemd (Reuters Insti- Study of Journalism 2016). In 2018 verkrijgt tute for the Study of Journalism 2017). 29 procent van het Nederlandse publiek nieuws (ook) via sociale media. Die groep Daarnaast hebben Nederlanders meer bevat relatief meer jongeren dan ouderen vertrouwen in het nieuws van omroepen (Reuters Institute for the Study of Journa- en krantenbedrijven in vergelijking met lism 2018). De groep mensen die nieuws mensen in veel andere landen (Dekker, Den via sociale media vindt, wordt sinds 2016 Ridder & Van Houwelingen 2017; Directo- wel iets kleiner. Facebook is van de sociale rate-General Communication 2017; Mit- media de belangrijkste bron van nieuws, chell, Simmons, Matsa & Silver 2018). Maar maar dit medium daalt de laatste jaren Nederlanders hebben in het algemeen wel flink in populariteit onder jongeren (New- minder vertrouwen in wat hen via sociale com 2018). Bovendien heeft de organisatie media of internet bereikt. De Eurobaro- inmiddels in haar algoritme nieuws minder meter laat zien dat slechts 44 procent van belangrijk gemaakt dan ‘betekenisvolle in- de Nederlanders ‘het internet’ en zestien teracties’ tussen vrienden: dat zal de daling procent de informatie op sociale media in de toekomst versterken (Reuters Institute betrouwbaar acht (Directorate-General for the Study of Journalism 2018). Communication).

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 De verspreiding van desinformatie onderzoek naar honderd veel gedeelde po- in Nederland lijkt tot op heden mee litieke nieuwsverhalen op sociale media en te vallen concludeerden geen enkel echt ‘nepnieuws- Er is veel te doen in de media en de politiek bericht’ te zijn tegengekomen (Kist & Zan- over de verspreiding van desinformatie in tingh 2017). Ander onderzoek van het NRC Nederland. Zo sprak minister Ollongren had betrekking op Nederlandstalige tweets van Binnenlandse Zaken eind 2017 haar van 3.841 Russische trollen die betrokken ongerustheid uit over heimelijke online waren bij die beïnvloedingscampagne van beïnvloeding van de publieke opinie in de Amerikaanse presidentsverkiezingen in Nederland door ‘statelijke actoren’ – waar- 2016. Uit dit onderzoek blijkt dat de Rus- mee vooral op Rusland werd gedoeld. De sische trollen zich mengden in het online Tweede Kamer wilde vervolgens voorbeel- debat op Twitter door talloze berichten den van haar horen. Er kwam echter weinig te retweeten over een door ‘islamisering’ respons op de gestelde Kamervragen, op één bedreigde Nederlandse cultuur. Uiteindelijk verwijzing naar een vervalste website met kon NRC achterhalen dat 940 tweets wa- desinformatie over MH17 na. Die website ren verstuurd door 152 twitteraars van de wekte de indruk een officiële Nederlandse Internet Research Agency (IRA), de belang- overheidssite te zijn. Recent riepen CDA en rijkste Russische trollenfabriek. Deze zijn D66 het kabinet nog op om met spoed mil- voornamelijk verstuurd tijdens de aansla- joenen euro’s vrij te maken voor een lande- gen op Zaventum in 2016 (Kist & Wassens lijke publiekscampagne tegen desinformatie 2018). In de aanloop naar de Nederlandse (Winterman 2018). verkiezingen van maart 2017 zagen de NRC-journalisten overigens geen toena- Er is tot op heden geen systematisch onder- me in activiteit van deze Russische Twitter zoek naar de verspreiding van desinformatie ‘nepaccounts’. Ander recent onderzoek laat in Nederland gedaan dat publiek is gemaakt. zien dat na het neerhalen van vlucht MH17, In de recente beantwoording van vragen de IRA ook heel veel tweets heeft verstuurd, van VVD Kamerlid Jan Middendorp, geeft maar vooral (96 procent) in het Russisch en minister Ollongren wel aan dat ‘de betrok- slechts vier Nederlandstalige tweets die geen ken departementen en diensten [zoals de desinformatie verspreiden maar medeleven AIVD] in doorlopend nauw contact staat tonen (Kist & Zantingh 2018). Ook recent om informatie en signalen van mogelijke onderzoek van de TU Delft naar de gemeen- inmengingsactiviteiten te delen en te duiden teraadsverkiezingen in Den Haag van 2018 en daarop zo nodig te acteren.’ laat zien dat er weinig verspreiding van desinformatie en social bots op Twitter actief Het is met name het NRC dat enig onder- waren (Hazenberg et al 2018). zoek heeft gedaan. NRC-journalisten Kist en Zantingh deden in januari en februari 2017

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Wij onderzochten de aard van desinformatie Uit onze analyse blijkt dat in het maat- in Nederland, op basis van meldingen hier- schappelijk debat volop aandacht is voor van op twee zogenoemde factcheckwebsites: buitenlandse inmenging, deels via bots. Hoaxmelding en Nieuwscheckers. Omdat Het aandeel dat clickbaitsites hebben in deze websites draaien op vrijwilligers, geven de verspreiding van met name maatschap- ze slechts een indicatie van de hoeveelheid pelijke schadelijke, polariserende en on- desinformatie; ze geven vooral ook aan wel- ruststokende desinformatie blijft daarmee ke type desinformatie in Nederland voor- onderbelicht. Clickbait (ofwel ‘klikaas’) zijn komt. Hoaxmelding kijkt naar desinforma- berichten op het internet en specifiek op tie in de virale berichten op Facebook. Van sociale media – vaak sensationeel van aard de honderdveertig meldingen die we hebben of met misleidende koppen van zogenaamde onderzocht – van 1 februari 2014 tot met 18 nieuwsberichten (met desinformatie dus) december 2017 – blijkt bijna een kwart po- – waar mensen argeloos op klikken en die lariserend van aard te zijn. Deze berichten hen doorgeleiden naar websites met veel stellen een bepaalde bevolkingsgroep (bij- advertenties. Commerciële motieven achter voorbeeld asielzoekers) of een religie (veelal desinformatie zijn in Nederland op het mo- de islam) in een kwaad daglicht. Ze brengen ment wellicht belangrijker in de totstandko- deze bijvoorbeeld in verband met crimineel ming van desinformatie dan (buitenland-) gedrag of stellen dat bepaalde groepen meer politieke motieven. De vraag is hoe lang dat geld krijgen dan waar ze ‘recht’ op zouden nog duurt. hebben. Ook gaan veel van de polariserende berichten over Zwarte Piet. De meeste Personalisatie van het nieuws- andere meldingen gaan over berichten met aanbod in Nederland nog aan het onterechte waarschuwingen, zoals over begin gezondheidsrisico’s van voedsel of gebruiks- De meeste Nederlandse nieuwsmedia artikelen. Nieuwscheckers heeft – van 3 bieden inmiddels mogelijkheden voor februari 2017 tot en met 5 januari 2018 – gebruikergedreven personalisatie aan. De 166 meldingen staan waarvan we slechts vijf gebruiker kan dan zelf aangeven – bijvoor- berichten als polariserend coderen. beeld op basis van trefwoorden of geolocatie – welke artikelen hij vooral wil lezen. Veel “... Nederland moet investeren in Nederlandse nieuwsmedia werken nog niet wat wij ‘technologisch burgerschap’ met algoritmische personalisatie. Een aantal noemen. Dat houdt in dat Nederlan- Nederlandse mediabedrijven, waaronder ders meer inzicht verwerven in hoe RTL-nieuws, De Persgroep, Nu.nl en het technologie werkt, dat ze er kritisch Financieel Dagblad zijn wel aan het ex- over kunnen nadenken en begrijpen perimenteren om via hun eigen websites, wat de betekenis ervan is voor leef- nieuwsbrieven en apps met behulp van al- wereld en maatschappij ...” goritmes meer gepersonaliseerd nieuws aan

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 gebruikers aan te bieden. Blendle, als ‘digita- omdat een flinke groep mensen – waaron- le kiosk’ waar je als gebruiker per nieuw ar- der relatief veel jongeren – nieuws via deze tikel kunt betalen en kunt kiezen uit artike- platformen tot zich neemt. Personalisatie len van een groot aantal traditionele kranten van het nieuwsaanbod zal in de toekomst en tijdschriften, geeft een kijkje in de media- waarschijnlijk meer plaatsvinden, geholpen keuken van de toekomst. Deze mediadienst door de toename van gebruikersdata en de is de enige in Nederland die zowel gebruik groeiende mogelijkheden van data-analys- maakt van systeemgedreven als gebruiker- etechnologie. De vraag is of filterbubbels en gedreven personalisatie. Als een gebruiker echokamers daarmee ook zullen toenemen. zich registreert, geeft hij aan wat hij inte- Tot op heden blijkt namelijk uit (inter) ressant vindt op basis van onderwerpen en nationaal wetenschappelijk onderzoek dat welke titels van publicaties hem aanspreken. online personalisatie bijna nooit leidt tot Ook het IP-adres neemt Blendle mee, omdat een volledige informatiebubbel. Zo is voor het aangeeft waar een gebruiker woont. veel Nederlanders gepersonaliseerd online Als een gebruiker zijn Blendle-account nieuws nog steeds maar een beperkt deel gekoppeld heeft aan Facebook, worden de van de dagelijkse nieuwsvoorziening (naast voorkeuren die daaraan gekoppeld zijn televisie, radio en krant). meegenomen in de algoritmische personalisatie van het nieuwsaanbod. Verder zijn het Geen grote negatieve impact vooral de grote mediaplatformen zoals Face- Het blijkt dat desinformatie en personali- book en Google die doen aan algoritmische satie in Nederland vooralsnog geen grote personalisatie. Hun invloed op de nieuws- negatieve impact op de samenleving hebben voorziening van Nederlanders is aanzienlijk, gehad. Dit hangt onder meer samen met

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 drie essentiële punten waarop Nederland debat kunnen daardoor alsnog onder druk verschilt van een land als de Verenigde komen te staan. Denk aan manipulatie van Staten: audio en video. Op audiogebied zijn ‘text to speech’-algoritmes in opkomst, die in staat 1. Ook al bereikt het nieuws mensen steeds zijn op basis van slechts twintig minuten meer langs digitale kanalen, toch hebben aan opnamen van iemands stemgeluid de klassieke media (kranten en omroepen), elke willekeurige tekst om te zetten in een waaronder de publieke omroep, in Neder- natuurgetrouw audiofragment. Op video- land nog steeds een stevige positie in het gebied is een soortgelijke trend waarneem- medialandschap, zowel offline, als ook onli- baar. Technologie als Face2Face maakt real ne. Media met het grootste bereik, bereiken time-manipulatie van gezichtsuitdrukkin- een weinig gepolariseerd publiek. gen en mondbewegingen mogelijk. Hier- mee kunnen video’s worden geproduceerd 2. In Nederland circuleert wel desinforma- waarin het lijkt alsof een bepaald persoon tie op internet, maar vaak is dit clickbait een bepaalde uitspraak doet. Dit is zorge- (‘klikaas’), gefabriceerd om mensen naar ad- lijk omdat geluidsfragmenten en bewegend vertentiesites te lokken. Slechts een beperkt beeld veel minder snel twijfel oproepen dan deel daarvan heeft een politiek karakter. geschreven tekst, omdat gebruikers ervan Maar maatschappelijke controverses als uitgaan dat audiovisuele content meer gelij- Zwarte Piet blijken wel (economisch) aan- kenis toont met de echte wereld dan tekstu- trekkelijke onderwerpen voor clickbait sites. ele content. Manipulatie wordt zo minder snel herkend omdat mensen ervan uitgaan 3. Tot op heden werken Nederlandse media- dat beelden voor zichzelf spreken. bedrijven nog nauwelijks met algoritmische personalisatie. Bovendien geven Nederlan- Ook automatische computeraccounts (social ders, in tegenstelling tot inwoners van de bots) worden steeds meer ‘levensecht’. Deze Verenigde Staten, de voorkeur aan journa- bots delen en retweeten massaal informatie listieke en redactionele selectie van nieuws – inclusief desinformatie – om te forceren boven algoritmische selectie (Thurman, dat deze extra gewicht krijgt in algorit- Moeller, Helberger & Trilling 2018). mische berekeningen en vervolgens door zoekmachines en mensen nog verder wordt De technologie ontwikkelt zich snel verspreid. Inmiddels wordt geschat dat tien voort procent van het internetverkeer is toe te Tegelijkertijd kunnen we stellen dat de schrijven aan bots. Sommige studies ge- technologische ontwikkelingen snel gaan en ven nog veel hogere cijfers. In de toekomst de mediawijsheid in Nederland achter blijft. zullen bots veel lastiger te detecteren zijn De vitale functies van de nieuwsvoorziening dan nu. Bots vertonen nu nog voorspelbare voor het Nederlandse publieke en politieke patronen: verschillende accounts worden

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 tegelijkertijd actief en publiceren dezelfde politieke voorkeur en qua leeftijd (Kanne & desinformatie op basis van een tijdsschema, Driessen 2017). Met de verdere technologi- de inhoud is repetitief en vaak onzinnig sche verfijning van nepnieuws is mediawijs- en wordt verspreid op bovenmenselijke heid dus cruciaal. snelheid. In de toekomst zullen bots veel onvoorspelbaarder zijn, omdat ze beter wor- Mediawijsheid blijft achter den in het nabootsen van menselijk gedrag. In hoeverre bezitten Nederlanders media- Daardoor zal het lastiger zijn ze te lokalise- wijsheid-competenties in de online context? ren met behulp van algoritmes. Begrijpen Nederlanders hoe online media worden gemaakt, zien zij hoe online media Personalisatietechnologie zal naar verde werkelijkheid kleuren, kunnen zij online wachting verder worden doorontwikkeld. informatie vinden en verwerken en reflec- Wanneer de achterliggende kunstmatige teren op hun eigen mediagebruik? Er lijkt intelligentietechnologie verbetert en vooral een discrepantie te zitten tussen hoe Neder- goedkoper wordt, kan algoritmische perso- landers denken dat ze dit doen en de mate nalisatie van nieuws een vlucht nemen en waarin ze de vaardigheden beheersen. de aanpassing van de nieuwsstroom op de karakteristieken van de nieuwsconsument Nederlanders vinden van zichzelf dat ze steeds verfijnder worden. Al deze technie- goede digitale vaardigheden bezitten. Het ken worden niet alleen beter, maar ook SCP rapporteert dat slechts zes procent van goedkoper, waardoor ze binnen bereik ko- de Nederlandse bevolking aangeeft (heel) men van mensen, organisaties en bedrijven slecht te zijn in het gebruik van het internet die kwade bedoelingen kunnen hebben. als informatiebron; tien procent geeft aan internet niet, slecht maar ook niet goed te De mate waarin allerlei vormen van ‘nep- kunnen gebruiken (Wennekers & De Haan nieuws’ impact kunnen hebben op de Ne- 2017). Het SCP vraagt zich daarbij wel af of derlandse samenleving wordt mede bepaald het terecht is dat de overgrote meerderheid door het vertrouwen dat mensen hebben haar digitale informatievaardigheden hoog in de nieuwsvoorziening. Daarom is het inschat. al zorgelijk wanneer er twijfels rijzen over de vraag of er nepnieuws wordt verspreid Dat is begrijpelijk als we kijken naar recent en mensen twijfelen of ze dat wel kunnen onderzoek van Kantar Public (voormalig onderscheiden van echt nieuws. Drie op de TNS Nipo) in opdracht van mediawijzer.nl. tien Nederlanders gaf in een onderzoek van Hieruit blijkt dat de helft van de volwassen I&O Research aan tegenwoordig vaak niet Nederlanders niet mediawijs is (Mediawijzer meer te weten wat waar en wat niet waar 2018). Ook uit de monitor Jeugd en Media is, met overigens aanzienlijke verschillen 2017 blijkt dat de zelfinschatting van jonge- tussen groepen qua opleidingsniveau, qua ren niet overeenkomt met de vaardigheden

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 die zij in praktijk laten zien. Jongeren geven ders meer inzicht verwerven in hoe techno- zichzelf gemiddeld een 7,5 voor mediawijs- logie werkt, dat ze er kritisch over kunnen heid en een 7,4 voor informatievaardighe- nadenken en begrijpen wat de betekenis den (Kennisnet 2017, 49). Bij het toetsen ervan is voor leefwereld en maatschappij. van vaardigheden als het verzamelen en In de context van de online nieuwsvoor- beoordelen van informatie, constateren de ziening betekent dit dat ze kritisch kunnen onderzoekers dat deze vaardigheden bij veel kijken naar bronnen en achtergronden van jongeren ondermaats zijn. Leerlingen van online berichten. Het is van belang dat ze verschillende niveaus staan niet kritisch ge- de businessmodellen erachter doorzien. Dit noeg tegenover de informatie die zij vinden is niet een individuele opgave voor burgers. op internet en veel van hen weten niet goed Zij dienen hierin gesteund te worden door hoe ze de gevonden informatie op betrouw- bedrijven die hun zorgplicht serieus nemen baarheid moeten beoordelen (ibid, 73). en door de overheid die de juiste randvoorwaarden creëert. Technologisch burgerschap is nodig Geen code rood dus, maar wel code oranje Bedrijven moeten hun verantwoor- als het gaat om de impact van digitalisering delijkheid nemen op het democratisch debat in Nederland. De De platformbedrijven achter sociale media snelle technologische ontwikkelingen en de en zoekmachines beginnen onder druk van achterblijvende mediawijsheid maakt dat adverteerders, politici en de publieke opinie Nederland zich beter moet voorbereiden op stappen te nemen tegen desinformatie, de toekomst en investeren in wat wij bij het bijvoorbeeld door nepaccounts te verwijde- Rathenau Instituut ‘technologisch burger- ren, het verdienmodel achter clickbaitsites schap’ noemen. Dat houdt in dat Nederlan- te ondergraven, en samen te werken met

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 factcheckers. Klassieke mediabedrijven zoe- het jaar resultaat laten zien op basis van de ken een nieuwe rol in het medialandschap, beloofde veranderingen. profileren zich meer op betrouwbaarheid en richten zich meer op factchecking en Overheden hebben ook onderzoeksjournalistiek. Maar hier zijn nog verantwoordelijkheid slagen te slaan. De overheid kan burgers en bedrijven langs Klassieke mediabedrijven moeten als be- verschillende lijnen ondersteunen om langrijkste bronnen van nieuwsberichten technologisch burgerschap verder vorm blijven zorgen voor een nieuwsvoorziening te geven. Zo kan de overheid onder bur- van hoge betrouwbaarheid en kwaliteit, gers van alle leeftijden de kennis vergroten door gangbare journalistieke en redactio- over het functioneren en de risico’s van de nele codes in ere te houden. Dat betekent (digitale) nieuwsvoorziening. Dit kan langs dat ze transparanter moeten zijn over hun de weg van het onderwijs, via programma’s kwaliteitsnormen en hoe ze die toepassen. voor volwassenen die de schoolleeftijd voorbij zijn en het verder aanjagen van de Platformbedrijven achter sociale media en maatschappelijke dialoog. zoekmachines moeten meer verantwoordelijkheid nemen voor wat ze aan nieuws- De overheid kan ook de ontwikkelingen op berichten doorgeven. De recent ingestelde het gebied van nieuwsmanipulatie scherp gedragscode op Europees niveau door be- blijven monitoren. Daar is kennisontwik- drijven als Twitter, Facebook en Google laat keling voor nodig, bijvoorbeeld rondom zien dat de platformbedrijven beloven meer vragen als: hoe beïnvloeden desinformatie openheid te geven over waar de informatie en algoritmische personalisatie individuele op hun platforms vandaan komt, waarom overtuigingen en gedrag in Nederland? Wat gebruikers deze krijgen voorgeschoteld is de precieze rol van clickbaitsites in de en de geldstromen achter advertenties. De verspreiding van nepnieuws in Nederland bedrijven hebben ook toegezegd dat ze ne- en hoe kan die rol gemarginaliseerd wor- paccounts snel zullen verwijderen, transpa- den? Hoe kunnen (steeds geavanceerdere) rant zullen zijn over politieke advertenties, sociale bots worden herkend en bestreden? ze gebruikers beter in staat zullen stellen En uiteraard: wat zijn de effecten van nieu- desinformatie te rapporteren en de zicht- en we maatregelen vanuit het bedrijfsleven en vindbaarheid van ‘gezaghebbende content’ de overheid op de verspreiding van desinte verbeteren. Bovendien is afgesproken formatie? Om dit soort vragen te kunnen dat de bedrijven meewerken aan het delen beantwoorden, is toegang nodig tot data van hun data met wetenschappelijke on- van sociale media platformen. Die toegang derzoekers. De Europese Commissie blijft is niet altijd even gemakkelijk te verkrijgen, overigens dreigen met regelgeving als de en verschilt ook per medium. Over de jaren platformbedrijven niet voor het einde van heen heeft Facebook bijvoorbeeld de res-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 tricties voor onderzoekers die (de data van) een garantie vormen voor betrouwbaarheid Facebook willen bestuderen opgeschroefd. en kwaliteit. Wanneer er gaten vallen in Recent – naar aanleiding van het debacle dat palet, zou de overheid opnieuw kritisch rondom Cambridge Analytica – heeft het moeten kijken naar de voorwaarden die zij bedrijf zelfs een data lockdown afgekon- zelf schept. digd in het kader van de bescherming van gebruikersinformatie. Drs. I. van Keulen is senior onderzoeker en parlementair liaison bij het Rathenau Insti- De gedragscode geeft inmiddels aan dat tuut. platformbedrijven hun data toegankelijk moeten maken voor specifieke onderzoe- Dr. I. Korthagen is sinds februari 2015 onder- kers en onderzoeksdoeleinden. Daarnaast zoeker bij het Rathenau Instituut. Ze onder- kan de overheid onafhankelijke instellingen zoekt digitale participatie en digitalisering zoals factcheckorganisaties faciliteren die de van nieuws. nieuwsvoorziening monitoren en kwaadwil- lige (buiten- en binnenlandse) nieuwsmani- Dr. P. Diederen is themacoördinator bij het pulatie kunnen signaleren. Rathenau Instituut. Hij houdt zich onder meer bezig met het thema digitalisering en Tot slot, kan de overheid de voorwaarden democratie. in stand houden voor een vitaal en geschakeerd medialandschap. Er is in Nederland een onafhankelijk, publiek gefinancierd stel- Literatuurlijst sel van omroepen die gezamenlijk bijdragen • Bakker, P., De strijd om het bereik bij online aan een breed gedeeld beeld van actuele nieuws. Stimuleringsfonds voor de Journalistiek, 2017, URL: https://www.svdj.nl/de-stand-van- gebeurtenissen. Dit mediastelsel staat echter de-nieuwsmedia/strijd-om-bereik-bij-online- onder toenemende druk door de verder- nieuws/, geraadpleegd op 5 februari 2018. gaande digitalisering, dalende adverten- tie-inkomsten en abonnementsinkomsten, • Dekker, P., Den Ridder, J., Van Houwelingen, in combinatie met teruglopende rijksbijdra- P., Burgerperspectieven 2017|1 – SCP, Den Haag, gen. Ook commercieel gefinancierde media 2017. dragen door nieuwsvoorziening en opinie- • Directorate-General for Communiation, vorming bij aan de Nederlandse democratie Standard Eurobarometer 87 Volume A, 2017, terwijl ze worstelen met een veranderende URL: https://data.europa.eu/euodp/data/dataset/ advertentiemarkt en veranderend consump- S2142_87_3_STD87_ENG, geraadpleegd op 26 tiegedrag. De Nederlandse democratie heeft november 2018. behoefte aan een divers palet van onafhankelijke media, die zich houden aan de • Hazenberg, H., Van den Hoven, J., Cunning- ham, S., Alfano, M., Asghari, H., Sullivan, E., gebruikelijke professionele standaarden die Fard, A.E., Turcios Rodriquez, E., Micro-targe-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 ting and ICT media in the Dutch parliamentary L., Publics Globally Want Unbiased News Cover- system: technological changes in Dutch Democra- age, but Are Divided on Whether Their News Me- cy, Delft, 2018. dia Deliver, 2018, URL: http://www.pewglobal. org/2018/01/11/publics-globally-want-unbiased- • High Level Expert Group (HLEG) on Fake news-coverage-but-are-divided-on-whether- News and Online Disinformation, A multi-di- their-news-media-deliver/, geraadpleegd op 26 mensional approach to disinformation. EU: di- november 2018. rectorate-General for Communication Networks, Content and Technology, Brussels, 2018. • Newcom, Nationaal Social Media Onderzoek 2018, Amsterdam/Enschede, 2018. • Kanne, P., Driessen, M., Desinformatie leidt tot verwarring bij nieuwsconsument, Amsterdam, • Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, 2017. De nieuwe regels van het spel: Internet en publiek debat, Den Haag, 2011. • Kennisnet, Monitor Jeugd en Media - Gebruik van digitale media door jongeren, Zoetermeer, • Reuters Institute for the Study of Journalism, 2017. Digital News Report 2016, Oxford, 2016.

• Kist, R., Wassens, R., ‘Russische trollen actief • Reuters Institute for the Study of Journalism, in Nederland’, NRC, 15 juli 2018, URL: https:// Digital News Report 2017, Oxford, 2017. www.nrc.nl/nieuws/2018/07/15/russische-trollen-actief-in-nederland-a1610158, geraadpleegd • Reuters Institute for the Study of Journalism, op 26 november 2018. Digital News Report 2018. Oxford, 2018.

• Kist, R., Zantingh, P., ‘Geen grote rol nep- • Thurman, N., Moeller, J., Helberger, N., nieuws in aanloop naar verkiezingen’, NRC, Trilling, D., ‘My Friends, Editors, Algorithms, 6 maart 2017, URL: https://www.nrc.nl/ and I: Examining audience attitudes to news nieuws/2017/03/06/fake-news-nee-zo-erg-is- selection’, Digital Journalism, 2018, DOI: het-hier-niet-7144615-a1549050, geraadpleegd 10.1080/21670811.2018.1493936 op 26 november 2018. • Tweede Kamer 2017-2018, 26 643, nr. 596. • Kist, R. & Zantingh, P., ‘Russische trollen actiefst dag na ‘MH17’’, NRC, 18 oktober 2018, • Wennekers, A., De Haan, J., Nederlanders en URL: https://www.nrc.nl/nieuws/2018/10/17/ nieuws, Den Haag, 2017. russische-trollen-nooit-zo-actief-als-dag-na- neerhalen-mh17-a2624920, geraadpleegd 26 • Winterman, P., ‘CDA en D66: Snel campagne november 2018. tegen nepnieuws’, Algemeen Dagblad, 16 oktober 2018. • Mediawijzer, 5 miljoen Nederlandse volwassenen zijn niet mediawijs, 2018, URL: https://www. ______mediawijzer.net/5-miljoen-nederlandse-volwas- 1. Strikt genomen geeft figuur 2 de gemiddelde senen-zijn-niet-mediawijs/, 26 november 2018. politieke oriëntatie van de lezers aan van diverse nieuwsmedia, niet de politieke oriëntatie van die • Mitchell, A., Simmons, K., Matsa, K. E., Silver, media zelf. Het zegt ook niets over de plurifor-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 miteit van de berichtgeving door die media – dat overigens het webadres niet noemen, om niet wil zeggen, de mate waarin ze in hun berichtge- ongewild extra internetverkeer naar de website ving thema’s van verschillende kanten belichten te leiden. en verschillende meningen over kwesties aan bod laten komen. Niettemin valt te verwachten 3. De definitie die NRC hanteerde van een dat een publiek met een uitgesproken politieke nepnieuwsbericht wordt niet heel duidelijk uit oriëntatie media bekijkt en leest die een soortge- het onderzoek, maar in grote lijnen ging het lijke oriëntatie hebben. om gefabriceerde verhalen over de Nederlandse politiek, verpakt als journalistiek en verspreid 2. Tweede Kamer 2017-2018, 26 643, nr. 596. in aanloop naar de parlementsverkiezingen. Een Toezegging aan lid Buma (CDA) inzake beïn- aantal zwaar overdreven berichten rekenden zij vloeding van de publieke opinie door statelijke niet als desinformatie. actoren, 13 november 2017. Het ministerie wilde

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Democratie en technologie

Het liberalisme is dood. Lang leve liberalisme 4.0 | De impact van nieuwe technologieën op de liberale samenleving

door Tamara Kipp, Bart Omlo, Karl Popper beschreef dit al als de ‘paradox Stephan de Nijs van tolerantie’, waarbij we alleen met een In de huidige wereld van technologische bepaalde mate van intolerantie, de toleran- veranderingen staat het (klassiek) liberalis- te samenleving kunnen handhaven. Maar me onder druk. Vanuit het vrijheidsprin- waar leggen we, in de huidige hoogtech- cipe wordt gesteld dat macht alleen mag nologische samenleving, de grens en wie worden aangewend om te voorkomen dat bewaakt deze? En hoe beweegt het libera- de vrijheid wordt ingeperkt of om te waar- lisme mee in een tijd waarin technologische borgen dat we kunnen leven in een open innovaties in hoog tempo verschijnen? samenleving. En precies daar wringt de schoen. Steeds vaker grijpt de overheid in Veel innovaties raken aan onze kernwaar- bij wetenschappelijke of technologische den en de liberale maatschappij waarin ontwikkelingen, soms onder maatschappe- wij leven. Innovatie is het gebruik van een lijke druk, bijvoorbeeld als ontwikkelingen nieuw idee of nieuwe methode die een sig- een (te) grote disruptieve werking hebben. nificante verandering teweegbrengt.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Innovatie is dus iets anders dan een uitvin- ter bescherming van de normen, waarden en ding. Een uitvinding schept iets nieuws; vrijheden die wij nu kennen? En zo ja, hoe innovatie gaat om het gebruik van deze dan? Zo niet, waarom niet? Deze dialoog schepping op een dusdanige manier dat dit en de vormgeving van een toekomstvisie een grote (ontwrichtende) verandering tot vindt het landelijk thematisch VVD-netwerk stand brengt. In dit artikel beschrijven we De Impact van Verandering (DIVV) niet een aantal grote technologische verande- alleen waardevol maar ook noodzakelijk ter ringen die de traditionele liberale begin- bescherming van de (liberale) pijlers waarop selen waarop onze huidige maatschappij is onze maatschappij is gebouwd. gebouwd kunnen ontwrichten. Lange tijd dachten liberale (wens)denkers ‘We leven in een tijd waarin de digitale dat als we de ontwikkeling van technologi- technologie een ongekende snelle groei zal sche innovaties gewoon zouden overlaten kennen, samenlevingen en leefpatronen aan de hightech-wereld, deze diensten ingrijpend zullen veranderen en waarin tal- vanzelf zouden groeien naar fatsoenlijke loze grote ethische vraagstukken zich zullen producten die zouden passen binnen de aandienen,’ schrijven Jeroen van den Hoven normen en waarden van de liberale mo- en Peter-Paul Verbeek in het Financieële derne samenleving. Maar de ‘wereld is na Dagblad (2018). Het is moeilijk om de ge- Snowden, Wikileaks en Cambridge Ana- volgen van technologische innovaties en de lytica wakker geschud uit de neoliberale impact van het gebruik van ontwrichtende wensdroom dat de optelsom van commer- nieuwe technologieën te voorspellen. Ethi- ciële digitale diensten en producten door sche vragen komen op dit moment niet bij een onzichtbare digitale hand vanzelf naar de ontwikkeling van nieuwe technologieën een goede en fatsoenlijke digitale samenle- aan de orde, maar bij de toepassing ervan. ving worden gestuurd’ (Van den Hoven & Maar dan is het, veelal, te laat om invloed uit Verbeek 2018). te kunnen oefenen: de maatschappij kan er allen nog voor kiezen om een voldongen feit Hoe ver gaat menselijke controle ten opzich- wel of niet te accepteren. Soms bestaat deze te van innovatieve technologieën? Wanneer keuze niet eens en dient de maatschappij is human control wel of niet meaningful zich aan te passen. Een gedegen menings- – waardevol? Geven wij de wetenschap en vormend onderzoek, een brede dialoog en innovaties onbegrensde en onbeperkte vrij- een gedragen visie op de impact van inno- heden, zelfs wanneer de toepassing van deze vaties is daarom van belang. Willen we als disruptieve technologieën onze vrijheden maatschappij bepaalde innovaties wel of niet beperken? Wanneer dient de overheid in te en op welke manier dan wel of niet? Wie grijpen en is dit wel wenselijk? Het ingrijpen mag dat bepalen? Kunnen we en willen we in de wetenschap door de overheid wordt randvoorwaarden aan innovaties scheppen vaak gezien als een vorm van censuur en dat

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 is een absolute no-go in het liberale gedach- Privacy tengoed. Liberale beginselen stellen dat de Privacy ten koste van veiligheid of veiligheid overheid niet mag bepalen hoe het goede ten koste van privacy? Tien jaar geleden leven van burgers eruit zou moeten zien vonden er verhitte discussies plaats over en dat er altijd moet worden beoordeeld camera’s op straat ten behoeve van veilig- of overheidsingrijpen kan worden beperkt. heid. Nu draagt iedereen een kleine com- De overheid dient zich zo ver mogelijk te puter (mobiele telefoon) met zich mee die houden van keuzes die de persoonlijke op afstand kan worden gemonitord en geeft levenssfeer aantasten. Dit wordt ook wel het u op elk moment van de dag prijs waar u neutraliteitsprincipe genoemd. Veel nieuwe bent en met wie u bent. Het is een voorbeeld technologische innovaties hebben echter een van een innovatie waar we ons als maat- ontwrichtende impact op dit neutraliteits- schappij op hebben aangepast. Wij hebben principe. een belangrijke waarde – privacy, vrijheid – ingeleverd voor een stuk technologische “... Ethische vragen komen op dit vooruitgang. Dit is een kenmerk van de moment niet bij de ontwikkeling liberale, open samenleving waarin wij nu van nieuwe technologieën aan de leven: wij staan open voor correcties op orde, maar bij de toepassing ervan. wetten, gewoonten of instituties. De vraag Maar dan is het, veelal, te laat om die hiermee gepaard gaat en nog niet is invloed uit te kunnen oefenen ...” beantwoord: is innovatie onderdeel van een nieuwe morele ontwikkeling of moeten in- In dit artikel stellen wij dat het neutraliteit- novaties zich aanpassen aan onze bestaande sprincipe onder druk staat en de overheid, normen? Wilt u als mens conformeren aan door wel of niet in te grijpen in nieuwe de wens van de omgeving of aan wat u denkt technologieën, invulling geeft aan wat het dat de omgeving van u verlangt? De liberale goede leven van burgers moet zijn. In de filosoof Karl Popper waarschuwde al voor hedendaagse maatschappij is er een enigs- de zogenaamde ‘paradox van de tolerantie’: zins dualistische houding ten opzichte van als we als maatschappij onbeperkt tolerant bemoeienis van de overheid met hedendaag- zijn tegen de intolerante mensen, zullen de se hightech ontwikkelingen. Enerzijds is er tolerante mensen en daarmee de tolerante wantrouwen jegens de overheid over alles samenleving ten onder gaan (Popper 2007, wat ze doet en niet doet om onze vrijheden 628-629). te beschermen. Anderzijds veroordelen we Facebook, Google of Cambridge Analytics Conform het schadebeginsel is onze vrij- niet in dezelfde mate wanneer zij activiteiten heid niet onbeperkt: onze vrijheid wordt ontplooien om dezelfde vrijheden te beper- beperkt wanneer het de vrijheid van een ken. ander schaadt. Wat gebeurt er als de toepassing van innovatie zorgt voor een ongelijk

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 speelveld waarbij niet elk individu even veel het aanpassingsvermogen van de mens ten kan bijdragen aan onze maatschappij? Staan opzichte van ontwrichtende innovaties? In wij als maatschappij toe dat technologieën onderstaande paragrafen beschrijven we een discrimineren of niet voor iedereen beschik- aantal grote technologische veranderingen baar zijn? In een liberale samenleving dient die op gespannen voet staan met het huidige de overheid erop toe te zien dat iedereen in principe van vrijheid en de autonomie van beginsel gelijkwaardig is en dat de overheid het individu. Deze illustreren de impact van zich neutraal verhoudt tot hoe mensen den- nieuwe technologieën op onze liberale sa- ken hun goede leven te leiden. menleving, alsmede waarom het traditionele liberale denken wellicht niet meer mogelijk “... Onze vrijheid zal niet zozeer is in deze tijd. beperkt worden door rechtstreekse bedreiging of brute kracht, maar Algoritmes door bedrijven die bepalen welk ge- Bijna de hele wereld bestaat uit data, maar drag zich buiten de norm bevindt of wat betekent dat eigenlijk? Data zijn rauwe simpelweg ongunstig voor de winst gegevens zonder context. Een voorbeeld van zal zijn ...” data is het getal 15.000. Als dit 15.000 euro’s zijn, wordt deze data informatie (de euro Maar waar leggen we in de huidige tijd wordt de context van het getal). Vrijwel alles met het enorme tempo van innovatie de in de wereld kan naar data worden vertaald. grens en wie bewaakt deze? Evolueert We hebben de technologie om elk stukje het liberalisme? Kan innovatie leiden tot materie te scannen en vertalen naar data morele overbelasting? Kent de maatschap- (EenVandaag 2017). pij een sociale veerkracht als het gaat om

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Hierdoor bestaat op een gegeven moment van Google kan niet worden vergeleken alles in de wereld uit data. Het is precies met een objectieve bibliotheeksecretaris: datgene wat algoritmes nodig hebben om de uw zoekresultaat is datgene wat Google – werkelijkheid te kunnen sorteren, rang- op basis van algoritmes – het voor u meest schikken en doorzoeken. Algoritmes zijn passende resultaat vindt. ‘Dat een computer regels gebaseerd op wiskundige formules die objectief en eerlijk is, is reinste onzin: het data op normen en criteria sorteren. voert precies uit wat iemand anders als re- cept heeft opgegeven’ (EenVandaag 2017). Als algoritmes worden samengebracht met kunstmatige intelligentie (zelflerend vermo- “... Als algoritmes nieuwe algoritmes gen) ontstaat een situatie waarbij er van alles gaan bedenken en in een fractie van geleerd en geanalyseerd kan worden. Tech- een seconde duizenden generaties nologische automatisering die, zoals het kunnen overbruggen, wie zijn wij woord al zegt, autonoom kan opereren, en dan nog? ...” gesteund wordt door kunstmatige intelligentie zorgt voor onbeperkte mogelijkheden en Als een individu hier niet waakzaam voor kan een enorme maatschappelijke ontwrich- is, bestaat het gevaar dat alle nieuwsbe- ting teweegbrengen. Wij leven in een wereld richten die aan dat individu verschijnen waarin algoritmes ons wereldbeeld kunnen zijn of haar eigen denkbeelden bevestigen. bepalen. Ze creëren namelijk een nieuwe lu- Hierdoor wordt het individu beperkt in het cratieve industrie: zelfmisleiding. Ons eigen uitdagen van zichzelf om een eigen me- gedrag in de digitale ruimte bepaalt onze ning te vormen op basis van informatie uit vrijheid: hoe groter onze aanwezigheid in de verschillende bronnen en uit verschillende digitale ruimte, des te kleiner onze wereld oogpunten. Indoctrinatie en misleiding in wordt. Bedrijven als Google en Facebook de fysieke ruimte zijn in strijd met de Uni- faciliteren namelijk een vorm van zelfindoc- versele Rechten van de Mens, maar techno- trinatie door het verkopen van onze eigen logische bedrijven (niet staten) hebben op denkbeelden. dit moment ogenschijnlijk nog vrij spel. De vraag is: als wij recht hebben op de vrijheid Volgens de Reuters Institute for the Study of van meningsvorming, wie moet hier dan Journalism gebruikt meer dan de helft van in voorzien? Daar wringt de schoen. Het alle sociale media (zoals Facebook, Twitter internet is een soort gemeengoed: een ruim- en YouTube) gebruikers, social media als te waarin iedereen privileges heeft, maar primaire nieuwsbron (Mis 2016). Deze soci- niemand die als eigendom kan claimen ale media gebruiken algoritmes die bepalen (Bromley & Cochrane 1994, 13). Net zoals wat voor nieuws u ziet, gebaseerd op uw wij allen recht hebben op de lucht die we voorkeuren door middel van uw eigen zoek- inademen, maar niemand eigenaar kan zijn en klik-gedrag op internet. De zoekfunctie van de lucht. Daarom is in cyberspace juist

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 ethiek belangrijk, daar hebben technologi- de watervoorziening of transportmogelijk- sche innovaties immers grote maatschappe- heden in steden. Het individu kan enorme lijke impact. baat hebben bij het internet-of-things. Het individuele leven wordt een stuk inzich- Het internet-of-things telijker gemaakt; met deze gedetailleerde Met het zogenaamde internet-of-things zelfkennis kunnen bewuste keuzes gemaakt worden computers letterlijk in ons leven worden. Zo geven Facebook en Instagram verweven. Het internet-of-things is een sinds kort de mogelijkheid om het maxi- scala aan simpele of geavanceerde sensoren male gebruik van deze apps te beperken, die met het internet verbonden zijn en data worden we bewust gemaakt van ons ener- of informatie uitwisselen: alledaagse voor- gieverbruik en kunnen wij de effecten van werpen zijn met het internet verbonden en onze keuzes terugzien in diverse fitness en kunnen via het internet communiceren met lifestyle apps. andere voorwerpen of met personen. Steeds meer van deze producten zijn in staat om ‘Het internet-of-things geeft individuen of uiteenlopende zaken waar te nemen. Dat groepen van individuen de kennis om zich- maakt het kwantificeren van processen op zelf opnieuw te definiëren en aan te passen, een zeer gedetailleerd niveau mogelijk. Of zoals van een open samenleving verwacht het nu gaat om het verzamelen van gege- mag worden, op de wijze zoals Abraham vens over de gezondheid van het individu, Malow in zijn artikel A theory of human mo- de productiecapaciteit van een fabriek of tivation beschrijft als zelfactualisering’ zegt gegevens over energieverbruik, Gerd Kortuem, Professor internet-of-things

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 aan de faculteit van Industrial Design Engi- bij het individu (Autoriteit Persoonsgege- neering van de TU Delft, in een interview. vens 2018). Het gaat bij zulke wetgeving om het ingrijpen om een stuk vrijheid terug te Maar behalve het individu zijn ook grote brengen bij de inwoners om te voorkomen verzekeraars enorm geïnteresseerd in een dat het collectief regeert ten koste van het dergelijk indringende kijk in onze dage- individu. lijkse gewoontes. John Hancock, een van de grootste en oudste verzekeraars in de Door de exponentieel groeiende hoeveel- Verenigde Staten, heeft recentelijk een heid data, waarbij negentig procent van de levensverzekering aangekondigd die enkel data over de wereld in de laatste twee jaar is beschikbaar is voor klanten die bereid zijn gegenereerd (Marr 2018), wordt het steeds om hun gezondheidsdata, afkomstig van verleidelijker om beslissingen te nemen bijvoorbeeld een Fitbit of Apple Watch, af puur en alleen op basis van analyse van deze te staan. Deze ontwikkeling is erg zorgelijk data. Stel dat we dit zouden doortrekken voor de ontwikkeling van het individu. naar besluiten van de overheid, dan betekent ‘Onze vrijheid zal niet zozeer beperkt wor- het feitelijk dat in onze nieuwe technologi- den door rechtstreekse bedreiging of brute sche samenleving beslissingen worden ge- kracht, maar door bedrijven die bepalen stuurd door big data en de analyse daarvan. welk gedrag zich buiten de norm bevindt, Maar door wie worden de algoritmes opge- gevaarlijk is of simpelweg ongunstig voor steld? Bepalen technologiebedrijven onze de winst zal zijn,’ zegt Gerd Kortuem. Deze koers? ‘De uitdaging ligt niet bij het feit of ontwikkeling zal statistische discriminatie in mensen in de loop blijven of dat onpartijdi- de hand werken waardoor een tirannie van ge systemen data en patronen verzamelen, de meerderheid de overhand kan krijgen. maar bij de vraag naar de totstandkoming van het oordeel van mensen die ‘goede’ en Big data ‘slechte’ uitkomsten definiëren. Mensen Het is al lang geen uitdaging meer om grote dienen altijd verantwoordelijk te zijn voor hoeveelheden data – big data – te verza- hun eigen beslissingen – waar ook mogelijk,’ melen en te analyseren. Op allerlei ma- schrijft Scott Cunningham, professor aan de nieren worden direct of indirect gegevens faculteit Technology, Policy and Management verzameld van individuen. Deze gegevens van de TU Delft (Cunningham 2018). worden gebruikt om beslissingen te nemen voor het collectief. Het individu maakt al Big data zetten de vrijheid onder druk. lang niet meer de beslissing óf er gegevens Je zou kunnen constateren dat een open worden verzameld. Middels (Europese) wet- samenleving alleen kan bestaan als zowel geving zoals bijvoorbeeld de Algemeen Ver- het individu als de overheid in staat blijft ordening Gegevensbescherming probeert om controle te houden over de (analyse van) de overheid een stuk regie terug te brengen gegevens, de mate en wijze van verzamelen

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 wanneer (menselijk) ingrijpen noodzakelijk voldaan. Hiermee is er geen vertrouwen is. Met andere woorden: meer vrijheid, door meer nodig in de medemens. Vertrouwen grenzen te stellen. Deze paradox van de vrij- op data is voldoende. De Blockchain-tech- heid blijft desalniettemin een ingewikkeld nologie kan potentieel de invloed van de concept voor traditionele liberalen. overheid, (inter)nationale banken en technologiebedrijven beperken en het individu Blockchain meer vrijheid geven. Met Blockchain wordt het mogelijk om iedere overeenkomst, ieder proces, iede- Robotica en artificial intelligence re taak en iedere betaling digitaal vast te De term robot bestaat al bijna honderd leggen op een manier die door iedereen jaar. Hij is geopperd door de Tsjechische geïdentificeerd, gevalideerd, opgeslagen en schrijver Karel Čapek en is afgeleid van het gedeeld kan worden. Dit heeft een enorme woord ‘werk’ of ‘verplichte arbeid’. Conform impact op het onderlinge vertrouwen tussen Čapeks definitie is een robot doorgaans een mensen en daarmee beroepsgroepen die mechatronische slaaf die alle vervelende juist bestaan om vertrouwen tussen mensen klusjes van ons overneemt en ons op onze te realiseren, zoals advocaten, notarissen, wenken bedient. Een slaaf van wie wij de makelaars en bankiers. ‘De Blockchain-hype vruchten van de geleverde arbeid mogen is aan het luwen. In de eerste jaren was de plukken. Robots helpen ons tot nu toe belofte dat er een nieuwe wereldorde aan- vooral om taken op zich te nemen die wij kwam en dat tussenpersonen van bankier classificeren als dull, dirty and dangerous. tot Kadaster naar huis konden,’ zegt Johan Chris Verhoeven, universitair hoofddocent Pouwelse de wetenschappelijke directeur aan het Robotic Institute van de TU Delft van het Blockchainlab van de TU Delft stelt dat ‘de grote verandering op dit mo- (Pouwelse 2018). ment dan ook niet de komst van de robot is, maar het feit dat de robot autonoom gedrag De meest bekende toepassing van Block- kan gaan krijgen’ (Verhoeven 2018). chain is de Bitcoin. Hiermee kunnen mensen een virtuele valuta instantaan over Gevoed door science fiction zien we dat de de hele wereld met elkaar delen zonder dat robotische slaaf zich gaandeweg ontwikkelt daar de diensten van een bank, met de vaak en steeds slimmer wordt. Zo slim zelfs dat bijbehorende vertraging, bij aanwezig hoeft onze slim bedachte veiligheidsmechanis- te zijn. Dit maakt het ook mogelijk om slim- men, zoals geopperd door Isaac Asimov, me contracten op te zetten, waarbij betaling worden omzeild en wij door onze mechatro- pas plaatsvindt als aan de voorwaarden nische slaven door middel van koude logica van het contract is voldaan. Het inter- tegen onszelf worden beschermd. Hierdoor net-of-things kan helpen om op indringende zullen wij als voormalig eigenaar niet meer wijze te bepalen of aan de voorwaarden is in control of in command kunnen zijn.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 'Intelligentie komt echter ná autonomie. om een robot volledig autonoom taken uit Dit is het eenvoudigste te begrijpen door te laten voeren en zelfs in staat om robots robots te accepteren als nieuwe dieren: een nieuwe taken aan te leren zonder tussen- volgende stap in de evolutie. Dieren zijn au- komst van mens. Deze bots of agents zijn in tonoom. Ze kunnen zich in hun omgeving staat diverse gerichte taken uit te voeren en handhaven met, zonder, dankzij of ondanks doen dat soms beter dan mensen. Zogehe- mensen. Het enige verschil met dieren is ten chatbots kunnen mensen helpen met het dat robots wereldwijd met elkaar in contact beantwoorden van elementaire vragen over staan en zo een collectief geheugen hebben. producten en maken hiermee de menselijk Rupert Sheldrake noemde dat Morphic helpdesk overbodig. Facebook stopte in Resonance zegt Chris Verhoeven (2018). 2017 met een artificial intelligence-project De realiteit op dit moment is dat we ons toen bots hun eigen taal begonnen te spre- nog geen zorgen hoeven te maken voor een ken en het Facebook Artificial Intelligence science fiction tafereel als dat van een op- Research lab (FAIR) de geprogrammeerde stand van robots tegen de mensheid. Robots bots niet meer konden begrijpen. Het is helpen en vermaken ons. onbekend waarom de bots dit deden, maar een logische verklaring zou zijn dat zij een Naast de standaard mechatronische robot poging deden om de communicatie tussen zwerft het op het wereldwijde web van de elkaar efficiënter te maken zodat zij sneller robots die enkel bestaan uit geprogram- succesvoller konden worden. ‘FAIR ontdek- meerde code. Deze zogenaamde zelflerende te dat de robots “slimmer” werden in het algoritmes zijn een slim gecombineerde set onderhandelen en bijvoorbeeld deden alsof van wiskundige formules en zijn in staat ze een item leuk vonden om het verderop in

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 de onderhandeling zogezegd “op te offeren” De next step: maatschappelijk om een (vals) compromis te maken’, aldus verantwoord innoveren Van de Sype (2017). Hierin schuilt een reëel Niet elk risico op het gebied van innova- gevaar. Naarmate bots slimmer worden en tie is een gevaar. Sommige risico’s bieden over meer informatie beschikken en deze ook kansen. Egyptenaren gebruikten in de ook nog eens sneller kunnen verwerken Oudheid het gif van bijen tegen artrose. blijkt ineens dat er veel banen in de dienst- Dezelfde technologie die het mogelijk maakt verlening kunnen gaan verdwijnen. Dit zou om DNA op te knippen waardoor er in betekenen dat we richting een generatie de landbouw ziektes uit gewassen kunnen kunnen gaan waar wij al vrij snel kunnen worden ‘gesneden’, kan in de gezondheids- vaststellen dat er voor een hoop mensen zorg worden toegepast zodat er mogelijk nooit een passende baan gevonden kan een einde kan worden gemaakt aan erfelijke worden. ziektes. Maar wie bepaalt in welke mate iets nog tot ‘gezondheid’ hoort of binnen ‘ziekte’ En ook blijven doemscenario’s uit scien- valt? Zoals de Amerikaanse arts Richard ce fiction ons bij. Zeker wanneer wij een Clarke Cabot (1868-1936) eens zei: ‘Ethics demonstratiefilmpje voorbij zien komen and Science need to shake hands.’ van ATLAS, de indrukwekkende robot van Boston Dynamics, die acrobatische toeren “... Vrijheden verliezen gaat immers uit kan halen waar menigeen jaloers op kan makkelijker dan vrijheden terug- zijn. Of als een agent als WATSON wint van winnen. Zeker wanneer deze vrij- zijn menselijke tegenspelers in het vragen- heid wordt verloren aan een techno- spelletje Jeopardy. logie die de mens te slim af is ...”

Hoe kunnen wij het opnemen tegen een Kruisbestuivingen tussen het menselijk soort die omnipotent en omnipresent is en lichaam en technologie, of tussen flora, aan de hand van big data de toekomst kan fauna en technologie, hebben niet altijd een voorspellen? Een soort die zichzelf vele negatieve bijsmaak. Andersom brengen ze malen sneller kan ontwikkelen dan een ook niet altijd maatschappelijke angst met enkele mens? Mensen worden beperkt door zich mee. Het gaat er vooral om dat mensen langzame biologische evolutie en zullen zich er controle op uit kunnen blijven oefenen. nooit op tijd aan kunnen passen. Als algo- ‘Vroeger waren we in command over een ritmes nieuwe algoritmes gaan bedenken en paard (wij bestuurden een dier met eigen in een fractie van een seconde duizenden wil), toen werden we in control over onze generaties kunnen overbruggen, wie zijn wij eigen auto, nu zijn we weer in command dan nog? over een zelfsturende auto,’ zegt Chris Ver- hoeven van het Robotics Institute (2018). Daarbij is het nog wel onduidelijk wie of wat

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 welke waarden gaat voorprogrammeren in lieren te koop zijn, blijft het de vraag of wij de voornoemde auto. Of het nu gaat over de als maatschappij vooraf geen voorwaarden fysieke ruimte of cyberspace, robots of paar- willen stellen aan de toepassing ervan. den: is dit niet oude wijn in nieuwe zakken? Aangezien ethische surveillance in onze Veiligheidseisen werden pas aan auto’s grenzeloze hoogtechnologische maatschap- toegevoegd nadat er wereldwijd sprake was pij liberale en fysieke beperkingen kent, kan van dodelijke slachtoffers. Ethiek is wellicht er gezocht worden naar andere vormen van ook toe te voegen aan de wetenschap op preventie om onze normen, waarden en het moment dat wij ons realiseren dat wij vrijheden in de huidige liberale samenleving onze normen, waarden en vrijheden verte verdedigen. Op het moment dat er in de liezen. Helaas is deze vergelijking moeilijk ontwerpfase van een nieuwe technologie te maken. Als de liberale principes waarop die mogelijk een disruptieve impact heeft onze maatschappij is gebouwd sterven, zijn op de liberale samenleving, rekening wordt individuen niet meer in staat om normen en gehouden met ethiek en het beschermen waarden toe te voegen om liberale vrijheden van onze normen, waarden en vrijheden, te doen herleven zoals er vroeger airbags kan onze liberale samenleving worden aan auto’s werden toegevoegd. Vrijheden beschermd. ‘Ethiek is voor een belangrijk verliezen gaat immers makkelijker dan deel een ontwerpdiscipline geworden: het vrijheden terugwinnen. Zeker wanneer deze ontwerpen van een moreel wenselijke hoog- vrijheid wordt verloren aan een technologie technologische wereld’, schrijven Jeroen die de mens te slim af is. Wanneer nieuwe van den Hoven en Peter-Paul Verbeek. Als maatschappelijk ontwrichtende technolo- exportland pur sang is het niet vreemd dat gieën eenmaal beschikbaar en voor particu- Nederland ‘wereldwijd vooroploopt in het

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 ethisch denken over technologie’ (Van den hieraan onttrekt, is niet in staat om zelf in Hoven & Verbeek 2018). Het maatschap- vrijheid keuzes te maken, maar wordt geleid pelijk verantwoord innoveren zelf is een door de technologische koers en sturing. exportproduct geworden, waarmee we als Om nog steeds zelf te kunnen blijven bepa- land al veel aanzien genieten. ‘Door toedoen len, dient het individu mee te doen en zelf van Nederlandse onderzoekers heeft dit de grenzen te trekken. Het liberalisme van een vaste plaats gekregen in Horizon2020, deze tijd kenmerkt zich niet zozeer door het het grootste R&D-programma van de behoud van vrijheid, maar het ontwikkelen Europese Commissie, waarin een kleine en bewaken van stuurmechanismes waar- tachtig miljard euro omgaat. Hierin is, naar mee het individu in staat is zelf te kunnen Nederlands voorbeeld van maatschappe- bepalen welk stukje vrijheid hij wil opgeven lijk verantwoord innoveren, vijfhonderd om een ander stuk vrijheid te verkrijgen. miljoen euro gereserveerd voor ethiek, recht en sociale aspecten van nieuwe technologie Is het liberale neutraliteitsprincipe niet en innovatie’ (Van den Hoven & Verbeek doorgeschoten wanneer wij onze nationale 2018). Het Nederlandse Poldermodel leent normen en waarden liever bij grote interna- zich uitstekend voor de aanpak van maat- tionale bedrijven beleggen, dan dat we onze schappelijk verantwoord innoveren, waarbij eigen overheid de bescherming van onze de overheid, het bedrijfsleven en maatschap- vrijheden toevertrouwen? Als de overheid in pelijke organisaties samen ethische vraag- onze hoogtechnologische samenleving niet stukken kunnen tackelen. Hiermee kunnen ingrijpt laat zij alles over aan de markt en is wij ons in de mondiale hightech wedloop het individu overgeleverd aan de interna- onderscheiden. tionale technologiebedrijven. Dan conformeren individuen zich naar de zogenaamde Het nieuwe liberalisme: grenzen tirannie van de meerderheid en bepalen trekken om ons leven te kunnen internationale bedrijven hoe wij ons leven sturen, niet meer om dit te kunnen leiden doordat zij ons in het goede leven bepalen ‘sturen’. Als de overheid wel ingrijpt, wordt Waar het individu vroeger in staat was om echter het neutraliteitsprincipe losgelaten. in control te zijn, zorgt de nieuwe tijd voor Binnen wat wij het liberalisme 4.0 noemen, een maatschappij waarin iedereen meer moet hierin een nieuwe balans worden in command is. De nieuwe technologieën gevonden. De keuze is simpel: of we gaan nu bepalen deels de waarden en principes van zelf naar de tekentafel, of we wachten totdat onze maatschappij. Het is bijna onmogelijk internationale bedrijven dit voor ons doen. om hieraan nog te ontkomen. Het is niet De Amerikaanse wetenschapper en politicus alleen de overheid die de grenzen bewaakt Benjamin Franklin zei het al: ‘by failing to en bepaalt, maar ook de maatschappij die prepare, you are preparing to fail’. zelf stuurt en bepaalt. Het individu dat zich

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 T.C.E. Kipp MA is voorzitter van het VVD Literatuurlijst thematische netwerk De Impact van Verande- • Autoriteit Persoonsgegevens, Algemene In- ring en raadslid voor de VVD in Apeldoorn. formatie AVG, 2018, URL: https://autoriteitper- B. Omlo is secretaris van het VVD thema- soonsgegevens.nl/nl/onderwerpen/avg-europese-privacywetgeving/algemene-informatie-avg, tisch netwerk De Impact van Verandering en geraadpleegd op 29 november 2018. fractievoorzitter van de VVD in Ede. • Bromley, D.W., Cochrane, J.C., Understanding Ir. S.Y. de Nijs is algemeen bestuurslid van the Global Commons, 1994, URL: http://www. het VVD thematische netwerk De Impact aae.wisc.edu/pubs/misc/docs/em13.pdf, geraad- van Verandering en secretaris van de VVD pleegd op 29 november 2018. Nissewaard. • EenVandaag, De voorspelbare mens 1: Wat is een Algoritme?, 2017, URL: https://www.youtube. Het artikel is mede mogelijk gemaakt door com/watch?v=8wcJAIU3drs, geraadpleegd op 8 prof.dr. M.J. Van den Hoven, professor ethiek oktober 2018. en technologie aan de TU Delft. • Van den Hoven, J., Verbeek, P.P., ‘Nederland is ethisch gidsland in mondiale high-tech’, Finan- Lijst van afgenomen interviews cieële Dagblad, 27 april 2018. • Pouwelse, J., TU Delft, Geïnterviewd door • Marr, B., ‘How Much Data Do We Create Kipp, TCE op 7 oktober 2018 - namens het Every Day? The Mind-Blowing Stats Everyone landelijk Thematisch Netwerk de Impact van Should Read’, Forbes, 21 mei 2018. Verandering • Mis, M., More than half online users get news • Verhoeven, C.J.M., TU Delft. Geïnterviewd from Facebook, YouTube and Twitter: study, door Kipp, TCE op 7 oktober 2018 - namens het 2016, URL: https://www.reuters.com/article/ landelijk Thematisch Netwerk de Impact van us-media-socialmedia-news/more-than-half-on- Verandering line-users-get-news-from-facebook-youtube-and-twitter-study-idUSKCN0Z02UB, geraad- • Kortuem, G., TU Delft, Geïnterviewd door pleegd op 15 oktober 2018. Kipp, TCE op 7 oktober 2018 - namens het landelijk Thematisch Netwerk de Impact van • Popper, K.R., De open samenleving en haar Verandering vijanden, Rotterdam, 2007. • Cunningham, S., TU Delft, Geïnterviewd • Van de Sype, K., ‘Robots Alice en Bob begin- door Kipp, TCE op 7 oktober 2018 - namens het nen geheimtaal: experiment stilgelegd’, Algemeen landelijk Thematisch Netwerk de Impact van Dagblad, 1 augustus 2017. Verandering

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Populisme

Reflecties op het populisme Een gesprek met Sybe Schaap en Patrick van Schie

door Roelof Salomons en Niek Kok In 2017 verkoos de Cambridge Dictionary Het gesprek vindt plaats in één van de ‘populisme’ tot het woord van het jaar. Het statige ruimtes van de Eerste Kamer. Een was één van de meest gezochte zoektermen goede plek om één en ander zorgvuldig te op het internet. Van links tot rechts spre- wikken en te wegen, denkt Schaap. ‘Libe- ken politici, de media en burgers met een rale reflecties, die hebben we hard nodig,’ omineuze ondertoon over de opmars van de zegt hij bij aanvang van het gesprek. Schaap populisten. Hoewel men zich veelvuldig van staat bekend als een vinnig criticus van het het begrip bedient, blijft een verhelderende populistische discours. Hij viel op in de analyse van wat populisme is en wie de po- media vanwege zijn verzet tegen de vaak pulisten zijn doorgaans uit. De redactie van als populistisch aangemerkte Geert Wil- Liberale Reflecties spreekt daarom met Sybe ders en Martin Bosma van de Partij Voor Schaap, filosoof en Eerste Kamerlid voor de de Vrijheid (PVV). ‘Ik worstel al langer VVD, en Patrick van Schie, directeur van de met populisme, gekoppeld aan rancune en TeldersStichting, over het populisme. ressentiment en ook de relatie tussen popu-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 lisme en de rechtsstaat.’ Schaap ontleedt het aantal wezenskenmerken heeft. Politicolo- begrip in zijn spraakmakende boeken Het gen als Cas Mudde en Jan-Werner Müller rancuneuze gif (2012) en De populistische stellen dat populisten in algemene zin een verleiding (2017). afkeer van de gevestigde orde hebben en ten overstaan van het politieke establishment Van Schie is sceptisch ten aanzien van het ware volk pretenderen te vertegenwoor- het gebruik van de term. Hij vreest dat de digen. Populisme is dus een soort houding functie van het begrip ‘populisme’ eenzelfde van politici die in het politieke debat een is als dat van het zogenaamde ‘neoliberalis- tweedelige voorstelling van de samenleving me’. Met twee collega-auteurs schreef Van presenteren: enerzijds is er het ware of het Schie het boek Neoliberalisme: een politieke zuivere volk dat als onschuldig en hard fictie (2014), waarin zij onder meer betogen werkend wordt bedacht, anderzijds is er dat het neoliberalisme een niet-bestaand een corrupte elite (Mudde 2018; 2016, 26; fenomeen is en eigenlijk alleen maar als leeg Müller 2014, 485). scheldwoord dient. Is het populisme misschien ook niet meer dan een scheldwoord? Die retorische truc, waarbij het volk als een ‘Wat populisme precies is blijft meestal groep mensen met exact dezelfde kenmer- onduidelijk behalve dat het de meer tradi- ken wordt voorgesteld, is apert niet liberaal, tionele politici blijkbaar onwelgevallig is,’ stelt Schaap: ‘Normaal heb je te maken met schrijft Van Schie in een column in Trouw een bevolking die Joost mag weten hoe plu- (Van Schie 2016). riform is, die is samengesteld uit van alles en nog wat.’ De kenmerken van individuen Hoe verhouden deze twee verschillende die een bevolking samenstellen gaan alle perspectieven op het populisme zich tot kanten op. ‘Fysiek, maar ook wat betreft elkaar? Wat is populisme en wie zijn de meningen, belangen en activiteiten.’ populisten? Is het een dreiging of bevat het populisme legitieme elementen? Tot slot, Van Schie is het daarmee eens: ‘liberalen wat is het liberale antwoord op het populis- hebben de gedachte dat individuen centraal me? Deze vragen legden we Schaap en Van staan en de logische implicatie daarvan Schie voor. is dat individuen, als ze althans de vrijheid wordt gelaten eigen keuzes te maken, Wat is populisme? verschillende keuzes zullen maken. Dat ‘Mijn belangrijkste bezwaar tegen het woord betekent dat je niet naar de bevolking van populisme is dat de meeste mensen die het een land als één amorf geheel kijkt. Maar als gebruiken, het niet definiëren,’ stelt Van iets wat pluriform is.’ Schie. Er lijkt dan ook nog niet een slui- tende definitie van populisme te zijn. Wel ‘Door al die verschillen loopt iets gemeen- wijzen analytici er op dat het populisme een schappelijks heen wat de zaak bij elkaar

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 houdt, namelijk eenheid van wetgeving,’ Zoeken we volk op, dan lezen we dat het stelt Schaap. Gelijkheid voor de wet is voor gaat om de ‘gezamenlijke bewoners van een hem dan ook een fundamentele rechtsstate- staat, in betrekking tot hun soeverein’, of lijke waarde. In De populistische verleiding om ‘de gemeenschap van bewoners van een schrijft hij: ‘De samenleving moet zich als land die afstamming, taal, zeden, overle- pluriforme demos in de wet kunnen herken- vering gemeen hebben’, of een ‘historisch nen en het gezag van de wet aanvaarden. als een zelfstandige groep optredend deel Herkenning en erkenning liggen ten grond- der mensheid’. Bij een bevolking gaat het slag aan het wettelijk gezag. Wettelijk gezag om veel individuen – bij het volk gaat het maakt de samenleving een geordend geheel om een zelfstandige groep mensen die een van burgers die elkaar in deze zin wederzijds set kenmerken delen. De Van Dale associ- als gelijken erkennen’ (Schaap 2017, 79). eert het volksbegrip met soevereiniteit en geschiedenis. Ook in het gesprek verwijst Schaap naar de Griekse term demos, een begrip dat, “... Bij volk weet je onmiddellijk wie zo stelt hij, per definitie een pluriforme er wel bij hoort. Waarom? Omdat samenleving beschrijft. ‘De Grieken wisten gedefinieerd wordt wie er niet bij dat een stadstaat een breed samengesteld horen ...” geheel was, waarin je evenwicht tussen alle verschillen moest zien te vinden. Dat is een ‘Populisten zijn lieden die roepen: “wij zijn heidense klus waarmee de democratie zou het volk”. Daarmee zeggen ze eigenlijk dat kunnen helpen. Demos is duidelijk een be- “wij” een eenheid of een uniformiteit zijn, volkingsbegrip. Populus staat daar tegenover die op basis van meestal iets mystieks of een – het is de volksgedachte waarbij het volk aantal lege woorden – zoals onze gedeelde een eenheid is.’ geschiedenis of identiteit of zoiets – allemaal bij elkaar horen,’ zegt Schaap. Dat het Het onderscheid tussen bevolking en volk ‘ware volk’ dat populisten vertegenwoor- is dus wezenlijk. Zoeken we beide termen digen homogeen of een eenheid zou zijn, op in het Van Dale woordenboek van de is geen empirisch gegeven. Het is een door Nederlandse taal (Geerts & Den Boon populisten zelf in stand gehouden construc- 1999), dan blijkt al gauw dat beide begrip- tie. Schaap baseert zich in De populistische pen inderdaad hele andere connotaties verleiding deels op de definitie van de hebben. Bevolking laat zich definiëren als voornoemde Jan-Werner Müller. Müllers de ‘gezamenlijke bewoners van een plaats, stelling is dat populisten zelf een beeld van streek of land’ of zelfs als de ‘gezamenlijke het ‘ware volk’ creëren. Ze bepalen op eigen individuen die zich op een bepaald moment houtje wat de specifieke kenmerken zijn van in een bepaalde ruimte of op een bepaalde dat ‘volk’ en wie er op grond van die ken- plaats bevinden’ (cursivering door redactie). merken tot dat volk behoort en wie niet, wie

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 dus bedoeld worden met het “wij” (Müller sterk naar binnen. Binnen een land wijzen 2014, 487). populisten ook aan wie er niet bij horen. Daarom noem ik het volksbegrip eigenlijk ‘Ik heb de definitie van Müller nog iets een soort koude burgeroorlogsverklaring. aangescherpt,’ zegt Schaap. ‘Ik heb gesteld Kijk bijvoorbeeld naar Amerika nu. Trump dat dit “wij” in het enkelvoud moet worden begon met het aanwijzen van de Mexicanen begrepen. Je kunt dat “wij” zo vervangen en inmiddels zijn het haast alleen nog maar voor een “ik”,’ legt Schaap uit. Hij vervolgt: de democraten waar zijn helse oorlog op ‘Daarmee krijg je gelijk die autocratische losbarst: de democraten zijn pas de ech- structuur die als vanzelf in het populisme te vijanden. Let dus goed op: overal waar omhoog komt en zo representeert de popu- populisme de kop opsteekt, daar krijg je list bijna lijflijk het volk en omgekeerd.’ ook interne vijanden. Het is een oorlogsver- klaring aan degenen die er niet bij horen, Een populist creëert dus het beeld dat hij de anderen. Het eindigt allemaal met “wij” een enkelvoudig ‘wij’ vertegenwoordigt. tegen de “ander”.’ Schaap voegt toe: ‘Het grote probleem dat ik heb met “volk” en alle termen die daar- Op de keper beschouwd is zo een parallel te aan geplakt worden om de eenheid van het trekken tussen Schaaps analyse van Trump volk te duiden is dat het niet een verbindend en zijn eerdere analyse van de PVV. Zowel begrip is maar een scheidend begrip. Bij volk Trump als de PVV ageren in eerste instantie weet je onmiddellijk wie er wel bij hoort. tegen een duidelijke vreemdeling: bij Trump Waarom? Omdat gedefinieerd wordt wie er is het de Mexicaan en bij de PVV is dat de niet bij horen,’ zegt Schaap. ‘Het scheidende moslim. Zowel Trump als de PVV prijzen element van het populisme trekt ook heel vervolgens een soort ‘interne’ vijand aan:

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Trump wijt de komst van Mexicanen aan populistisch aangeduid. Die staat natuurlijk de Democratische partij; de PVV wijt het ideologisch haaks op het populisme in probleem van de islam aan de linkse elite. Latijns-Amerika.' Schaap schrijft in zijn boek Het rancuneuze gif: 'in eerste instantie zou verwacht kun- Zelfs binnen Europa zijn vaak twee partijen nen worden, dat de PVV het Nederlandse die als populistisch worden gezien, nau- volk in stelling zou brengen tegen de islam, welijks te vergelijken, stelt Van Schie. 'In maar dat blijkt niet zomaar het geval.' De Europa wordt er meestal geduid op anti-mi- vijand zit ook binnen, maakt ook deel uit gratie en anti-EU partijen – hoewel de SP van de autochtone bevolking. Het negatieve ook wel eens populistisch wordt genoemd oordeel treft ook al diegenen die doelbewust en misschien met recht. Het populisme is zouden hebben aangestuurd op de groot- zo vaag en veelomvattend dat je het bijna op schalige immigratie van moslims, dit om elke beweging kunt plakken die niet liberaal typerende kenmerken van het Nederlandse is. Zelfs als je het houdt op Europese bewe- volk en de Nederlandse natiestaat te vernie- gingen zoals we die nu hebben, dan denk tigen’ (Schaap 2012, 209-210). ik dat het lastig is om bijvoorbeeld Nigel Farage op één lijn te stellen met een Viktor Wie zijn dan de populisten? Orbán. Bij mij is niet bekend dat Farage Van Schie heeft zo zijn twijfels bij analyti- ooit naar een illiberale democratie heeft sche meerwaarde van het begrip populis- gestreefd – bij Orbán is dat duidelijk wel het me. In een voor Trouw geschreven column geval. Bij mij is ook niet bekend dat Farage hekelt hij dat het 'schering en inslag [is] een bewonderaar is van Vladimir Putin, dat geworden om verkiezingen of referenda is bij Orbán ook duidelijk het geval. Als je die niet verlopen volgens de wens van een dit soort hele verschillende politici allemaal zittende macht, als een overwinning voor onder hetzelfde kopje ‘populist’ schaart, dan het 'populisme' aan te duiden' (Van Schie schep je vooral verwarring en onduidelijk- 2016). Donald Trump, de uitslagen van heid.' het Brexit-referendum en het Nederlandse referendum over het associatieverdrag met Van Schie stelt dat we eigenlijk overal de Oekraïne, de huidige Italiaanse regering populisten treffen als het populistisch is om van de vijfsterrenbeweging en Lega Nord: het 'ware volk' te scheiden van een corrupte allemaal worden die gepresenteerd als elite of een groep burgers die niet bij dat zeges van het zogenaamde populisme. 'De volk hoort. 'Mij valt op dat vaak uit linkse populisten in Latijns-Amerika zijn meestal hoek dat woord populisme gebruikt wordt, gewoon socialisten, om niet te zeggen com- terwijl één van de eerste populistische munisten die zich als socialist aandienen. bewegingen in Europa het socialisme was,' Denk aan Chavez of Maduro. In de Verenig- zegt Van Schie. 'Het socialisme zei: er is de Staten wordt de Tea Party ook wel als maar één echt volk en dat zijn de arbeiders.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 En er is een elite: dat zijn de uitzuigers. De eens dat de antirevolutionaire partij popu- SDAP heeft in feite tot in de jaren dertig de listisch was. 'De ARP was heel pluriform in traditionele klassenleer aangehangen. Het zijn opvatting over de samenleving, met het maakt mijns inziens niet veel duidelijk om idee van soevereiniteit in eigen kring. Men dan te zeggen: ook dat zijn populisten.' zette zich tegen één essentieel punt tegen de elite af.’ Van Schie oordeelt anders: 'stellen Schaap geeft toe dat socialisten een duide- dat er een echt volk is en dat er mensen zijn lijke volksgedachte hadden. 'Socialisten of die er niet helemaal bij horen, dat past wel communisten hadden duidelijke vijanden heel erg bij de ARP.' van het volk. Lees Marx er maar op na: de klasse die er niet bij hoorde, die moet weg. “... Het populisme is zo vaag en Bij socialisme moet je wel – net als bij het veelomvattend dat je het bijna op liberalisme – oppassen dat het een hele elke beweging kunt plakken die niet waaier is. 'Het verschil met de huidige liberaal is. Het is lastig om Nigel sociaaldemocraten is dat die niet in termen Farage op één lijn te stellen met van wij-zij denken. 'Die erkennen bijvoor- Viktor Orbán ...” beeld de middenstand en het bedrijfsleven,' zegt Schaap. Er is, met andere woorden, Schaap en Van Schie worden het niet eens geen sprake van een scheidend element dat over wie als populist moet worden geken- naar binnen trekt. schetst. Schaap wijst daarbij op het afnemende belang van partij-ideologie en de Van Schie noemt een andere, intuïtief toenemende populistische retoriek, terwijl onwaarschijnlijke partij die in aanmerking Van Schie ideologie nog juist ziet als dat- komt voor de populistische kwalificatie. gene wat Hugo Chavez in essentie scheidt 'In de Nederlandse context geldt ook voor van de Tea Party. 'Chavez en Maduro zijn de antirevolutionaire partij dat die heel gewoon klassieke, extreme socialisten,' zegt duidelijk zei: wij, de kleine luyden, zijn het van Schie. Beiden lijken meer op een com- echte volk,' stelt Van Schie. De ARP zette munist als Vladimir Lenin dan op de Tea zich tegenover de liberale elite – en ook Party. Juist hier zijn Schaap en Van Schie de katholieken. 'Want, zo redeneerden de het oneens. antirevolutionairen, die hoorden er eigenlijk ook niet echt bij – die kijken namelijk naar 'Lenin wist wat hij wilde – en veel te goed,' Rome.' Van Schie vreest daarom dat het zegt Schaap. 'Chavez wist dat al nauwelijks populisme een 'hele potpourri van verschil- meer. Hij mobiliseerde gewoon de lagere lend geaarde bewegingen is, waaronder dus klassen en hij beloofde ze ongeveer het heil. ook de voorlopers van twee nu als keurig Maar wat dat was dat wist hij ook niet.' beschouwde middenpartijen: het CDA en Schaap stelt dan ook dat er een onderscheid PvdA.' Schaap is het niet met Van Schie moet worden gemaakt tussen ideologi-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 sche populisten zoals de communisten of een beetje dezelfde functie als het woord de nazi’s en het hedendaagse populisme, “neoliberalisme”. Degene die het gebruikt een scherp onderscheid dat hij ook in De geeft ermee aan dat hij een afkeer van iets populistische verleiding maakt. Zo stelt hij heeft. Bij veel politici die het woord ge- allereerst dat hedendaagse populisten nau- bruiken lijkt de gedachte te zijn dat je de welijks nog een beroep doen op geweld om mensen die je betitelt als populist eigenlijk de macht te grijpen: 'Zo werd ook Poetin de niet meer serieus hoeft te nemen.’ macht op min of meer democratische wijze in handen gespeeld en bouwde hij deze po- Juist doordat het zo onduidelijk is wat positie langs geleidelijke weg uit tot een stelsel pulisme is en dat het daarnaast zulke nega- van alleenheerschappij op populistische tieve connotaties heeft, kan het begrip met basis' (Schaap 2017, 70). gemak op elke beweging geplakt worden die men in een kwaad daglicht wil zetten, denkt Daarnaast, zegt Schaap, hebben 'hedendaag- Van Schie. Hij trekt een parallel met het se populisten totaal geen toekomstbeeld. neoliberalisme. Net als bij het populisme, is Ook geen ideologie meer. Ze hebben losse er een grote verscheidenheid aan vermeen- flarden gedachten en meestal meer emo- de neoliberalen: ‘niet alleen usual suspects, tioneel beladen dan helder gedefinieerde zoals Friedrich Hayek en Milton Friedman, stellingen. Ik vind eigenlijk dat de woor- Margaret Thatcher en Ronald Reagan, Bill den links en rechts daarin helemaal geen Clinton en Tony Blair, worden […] als betekenis meer hebben. Dus of het nu Hugo neoliberaal aangemerkt, ook zulke uiteen- Chavez of Donald Trump is: ik vind de lopende figuren als de libertariër Robert overeenkomsten groter dan de verschillen.' Nozick, de ayatollahs die in 1979 de sjah uit Iran verdreven – zij schaften immers na hun Schaap sluit daarmee aan bij het idee dat het machtsovername de markt niet volledig af – populisme een dunne ideologie is. Dit idee en de Chinese communistische leider Deng is afkomstig van Cas Mudde, die schrijft dat Xiaoping’ (Van Hees, Van Schie & Van de een dunne ideologie 'geen volledig ant- Velde 2014, 16). Soms lijken de begrippen woord kan geven op politieke vragen die in populisme en neoliberalisme zelfs inwissel- een moderne samenleving spelen' (Mudde baar of worden ze in één adem genoemd. 2018). Een beweging als de Tea Party zou bijvoorbeeld zowel populistisch als neoliberaal Scheldwoord zijn (Coker 2017) en de Verenigde Staten Van Schie brengt nog een ander bezwaar in zouden een neoliberaal-populistisch beleid tegen het gebruik van het woord populisme voeren (Guardino 2018). dat sterk samenhangt met de volgens hem weinig duidelijke betekenis van het begrip: ‘In het politieke debat heeft de term toch

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Waar komt het populisme vandaan? het heeft ook als onderafdeling dat interna- Of het populisme bestaat of niet: in 2017 tionalisering van bovenaf gestuurd wordt – verkoos de Cambridge Dictionary bijvoorbeeld in de Europese integratie. Het "populisme" tot het woord van het jaar. Dat andere – ook al zullen de meeste kiezers dat had vooral te maken met de inauguratie van niet zo benoemen – is juridisering. Daarbij Donald Trump als president van de Ver- gaat het over het feit dat steeds meer beslis- enigde Staten (Mudde 2018). Maar ook in singen van politieke aard eigenlijk worden brede zin, wereldwijd, zou er sprake zijn van genomen door rechters die oude verdragen een opmars van de populisten. Waar komt via interpretatie naar hun tegenwoordi- dit fenomeen vandaan? Waarom trekken ge subjectieve maatstaven gaan vertalen. Trump en Wilders – populist of niet – kie- Daardoor wordt de democratie als zodanig zers? buitenspel gezet.' Los van wat hij er zelf van vindt, denkt Van Schie dat de positie van Van Schie noemt twee ontwikkelingen: 'De burgers die meer controle willen over hun oude scheidslijnen in de politiek zijn op eigen land een legitieme positie is. I want hele andere vraagstukken gebaseerd dan my country back, zo klonk het bij de Brexi- die tegenwoordig belangrijk zijn. Ik denk teers. 'De onvrede is een soort correctie op dat nog twee grote ontwikkelingen maken het gevoel de controle kwijt te raken.' dat er ruimte is gekomen voor dit soort partijen. De belangrijkste is internationa- Schaap betwijfelt dat. 'Dat zijn toch woor- lisering in brede zin: de grotere onderlinge den, niets meer dan flarden van ideeën? Net vervlochtenheid tussen landen. Dat heeft als het woord 'identiteit' of een woord dat ik met economie te maken, met migratie, maar zelf huldig maar dat ook een gevaarlijke in-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 houd begint te krijgen: "soevereiniteit". Wat tig procent van de bevolking, in China ook, daar nu zo langzamerhand onder verstaan bij ons is het wat minder en in Duitsland wordt is dat wij als natie helemaal op eigen is het weer iets meer dan bij ons. In marxi- benen kunnen staan en zelf alle beslissin- stische termen zou je kunnen zeggen dat gen kunnen nemen. Dan denk ik – kom op een deel van de bevolking verpaupert – ook jongens – weer zo'n warrig woord wat geen geestelijk. Die mensen geloven het allemaal enkele betekenis heeft.' wel – ze zitten thuis, volgen slecht onderwijs of helemaal geen onderwijs meer, en komen De Brexit illustreert wellicht Schaaps economisch behoorlijk onder het mini- stelling dat populisten lege beloftes doen. mum terecht. Het wonderbaarlijke is dat die 'Populisten willen de soevereiniteit terug. mensen zich er ook nauwelijks meer mee Maar het eerste wat de Britten moeten doen bemoeien. Ze worden niet eens meer boos wanneer ze die soevereiniteit zogenaamd – het zijn outcasts.' De senator doet hiermee weer teruggehaald hebben, is het sluiten van een terechte constatering. Statistieken van allemaal verdragen – nog veel meer dan ze de Wereldbank laten bijvoorbeeld zien dat nu hebben. Met andere woorden, het eerste de opkomst bij verkiezingen wereldwijd van wat ze gaan doen is van alles weer afstaan in 1945 tot 2015 is gedaald van tachtig procent uitvoering aan iets wat de verdragspartners naar iets meer dan zestig procent (Wereld- gezamenlijk willen.' bank 2017, 228). Een uitdagende economische omgeving, in combinatie met sociale Van Schie haalt zijn schouders op: 'Wat je factoren zoals gebrek aan vertrouwen, wordt nu eigenlijk zegt is: there is no alternative. vaker genoemd als een ideale voedingsbo- En dat is denk ik wat kiezers op de zoge- dem voor populisme (Salomons 2018, 2). naamde populistische partijen juist kwaad maakt – dat er kennelijk maar één weg is die “... Soevereiniteit: wat daar nu zo de politiek kan gaan en dat is de weg naar langzamerhand onder verstaan het steeds meer internationaal vervlochten wordt is dat wij als natie helemaal zijn.' op eigen benen kunnen staan. Dan denk ik – kom op jongens – weer Schaap stelt dat veel zaken niet langer zo’n warrig woord wat geen enkele gedaan kunnen worden door Nederland betekenis heeft ...” alleen – in sommige gevallen zelfs niet door alleen Europa. Hij ziet ongelijkheid als een Schaap: 'Nederland is enigszins uitzonder- belangrijkere oorzaak van het populisme: lijk, omdat wij zo'n evenwichtige samenle- 'Er is een gevaarlijke ontwikkeling gaande ving zijn. Maar kijk eens naar het Verenigd waarbij, wereldwijd, twintig tot dertig pro- Koninkrijk: daar kom je een zesde generatie cent van de bevolking helemaal niet meer werkelozen tegen, totaal verpauperde buur- mee doet. In Amerika is het misschien veer- ten, slecht drinkwater, noem maar op.'

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Politieke partijen, emancipatie en listische partijen die immigranten in hun debat wijken krijgen. Er is zo wel degelijk een Niet alle kiezers voelen zich ook meer soort tweedeling tussen hoogopgeleiden vertegenwoordigd, valt Van Schie de senator die zichzelf kunnen redden en de nadelige bij. 'Uit onderzoek blijkt dat naar allerlei gevolgen van massa-immigratie kunnen sociologische indicatoren er geen sprake ontlopen en de mensen die wel met die ge- is van een kloof tussen de opvattingen van volgen geconfronteerd worden. De houding Tweede Kamerleden en kiezers, behalve als die ik associeer met D66 en GroenLinks, het gaat om lager opgeleiden.' Van Schie die immigranten verwelkomen omdat zij verwijst hier naar onderzoek ten behoeve de de multiculti zo leuk vinden, dat is denk ik Staatscommissie Parlementair Stelsel, waar wat kiezers op populistische partijen alleen onder andere Rudy Andeweg bij betrokken maar laaiender maakt.' was (Andeweg 2018). Dat lager opgeleiden gemiddeld genomen minder vertegenwoor- Schaap: 'Traditionele politieke partijen digd lijken vindt Van Schie zorgelijk. 'We opereerden in een samenleving die onge- hebben een nogal eenvormige groep poli- looflijk gespleten was. Verzuild, maar ook tici. Dat zijn vaak mensen die werken in de nog bestaand uit standen of klassen. Die quartaire sector of die als beleidsmedewer- partijen waren allemaal emancipatiebewe- ker op het Binnenhof hebben gewerkt. Het gingen. En die wilden allemaal als gelijken zijn mensen die in beleidstaal spreken.' onder wetgeving vallen. Zo hebben al die partijen een achterban meegesleept in een Schaap vult Van Schie aan: 'Ja, het is een clo- grote emancipatiegolf waar ook de vrouwen sed shop.' Van Schie: 'Alle bevolkingsgroe- zijn bijgesprongen of bijvoorbeeld de jonge- pen moeten zich vertegenwoordigd kunnen ren. Iedereen vond zo wel zijn beweging die weten in een democratie. Dat is een reden hielp om te emanciperen.' dat – wat we er ook van vinden – er partijen zijn die tenminste nog een beetje een Maar de hedendaagse politiek heeft de poging doen om datgene wat in die groepen emancipatiegedachte losgelaten, denkt leeft naar voren te brengen. Los van wat wij Schaap. 'Niemand heeft de traditionele er persoonlijk van vinden, is dat een bijdra- partijen meer echt nodig. Er ontstaan nu ge aan de democratie. Wat bijvoorbeeld de verlorenen die toch wel redelijk door de PVV doet, is in een gat springen waar in samenleving heen lopen. De nieuwe popu- mijn ogen de traditionele sociaaldemocratie listische partijen emanciperen hen echter zat. De PVV is cultureel gezien rechts en niet: ze wakkeren alleen onvrede aan, sociaaleconomisch gezien links.' trekken stemmen maar doen voor hun kiezers helemaal niets. Sterker nog, ze storten Een voorbeeld is migratie. Van Schie: 'Het hen in het verderf. Let goed op wat Trump zijn de kiezers op de zogenaamd popu- allemaal beloofd heeft aan de rustbelts. Zij

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 komen uiteindelijk alleen maar erger in de helemaal niet representatief is voor wat misère terecht. Of kijk in Polen wat er met onder de potentiële Labour kiezers leeft.' dat arme deel van de boerenbevolking gebeurt die daar op de PiS stemt en er dadelijk Dat die traditionele partijen niet meer goed berooid achter blijft. Wilders? Die doet niets in staat zijn kiezers te vertegenwoordigen, voor die verlorenen.' baart Van Schie zorgen. 'Er is in Nederland terecht kritiek op Wilders dat hij aan het “... wij – en daarmee bedoel ik niet hoofd staat van een eenmanspartij. Maar wij alleen de VVD – doen het niet zo- – en daarmee bedoel ik niet alleen de VVD veel beter dan Wilders. In werkelijk- – doen het niet zoveel beter dan Wilders. In heid is het democratisch gehalte van werkelijkheid is het democratisch gehalte alle partijen niet zo hoog ...” van alle partijen niet zo hoog. Je ziet zelfs hoe onder het mom van democratisering Van Schie: 'Partijen zijn inderdaad geen de interne democratie van partijen binnen emancipatiebewegingen meer en daar hangt partijen minder is geworden. Wat er moet denk ik mee samen dat traditionele partijen gebeuren binnen partijen is dat er echt meer zwak zijn geworden. Ze hebben nauwelijks democratie komt. Het moet aantrekkelijker leden meer. Dat heeft gevolgen voor ver- worden om lid te zijn – en je wordt alleen tegenwoordiging – neem bijvoorbeeld de lid als het er toe doet. Partijen behoren toe Labour partij in het Verenigd Koninkrijk. aan de leden en niet aan de partijtop.' Activisten hebben zich meester gemaakt van de stemprocedure in die partij en heb- 'Eens,' zegt Schaap. 'Je wordt lid als je het ben vervolgens een leider gekozen die debat in de partij kan voeren. We noemen

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 onszelf debatpartij maar sinds het woord is moet worden begrepen – als de voornoem- geïntroduceerd heb ik er niets meer over ge- de demos. In één van zijn boeken citeert hoord. Kijk eens naar de grote beslissingen Schaap enkele passages uit het werk van binnen de VVD. De hypotheekrenteaftrek, Jan-Werner Müller: 'Zou het populistische de dividendbelasting – het is zeer ingrij- ''Wij zijn het volk'' worden geherdefinieerd pend – maar we hebben het er nooit over in iets als ''Ook wij zijn het volk'', dan zou gehad. Dat vind ik kwalijk.' dit een volstrekt legitieme burgerrechtelijke aanspraak vertolken van degenen die zich 'Partijen zijn voor een groot deel, de SGP vergeten wanen of die feitelijk uitgesloten uitgezonderd, organisaties geworden waar worden' (Schaap 2017, 73). mensen actief in worden die carrière willen maken, maar niet mensen die willen bij- Dat ene woordje – ook – lijkt voor Schaap dragen aan de discussie over het algemeen in ieder geval beslissend te zijn in zijn belang,’ stelt Van Schie tot slot. Schaap: ‘Het oordeel over populisten. De rechtsstaat is er allerbelangrijkste doel van een partij is nog om mensen die ook het volk zijn te bescher- electoraal succes boeken'’ men. Schaap besluit: 'Democratie zonder rechtsstaat is gevaarlijk. Voorafgaand aan Conclusie een democratie zijn rechtstatelijke institu- In reactie op de exitpoll van de Tweede ties. Die vormen het kader waar binnen wij Kamerverkiezingen van 2017, zei VVD-lei- kunnen manoeuvreren en tekeer kunnen der Mark Rutte dat er een halt moest komen gaan en zijn bepalender dan politieke partij- op 'het verkeerde soort populisme' (Mudde en. Waar democratie is zonder rechtsstaat, 2018). Is er dan ook een goed soort populis- waar enkel en alleen meerderheidsbeslis- me? 'Ik denk wel dat elke goede volksverte- singen worden genomen, moet je enorm genwoordiger iets van een populist in zich oppassen.' moet hebben,' zegt Van Schie. Zijn conclusie: 'Elke goede volksvertegenwoordiger Literatuurlijst moet ergens die verbinding weten te leggen • Andeweg, R., ‘Kiezers, Kamerleden, en de tussen de politiek en de zorgen die onder de Kloof’, Stuk Rood Vlees, 2018,URL: http://stuk- roodvlees.nl/kiezers-kamerleden-en-de-kloof/, bevolking leven. En ook liberalen moeten geraadpleegd op 16 oktober 2018. op grote ontwikkelingen als ongelijkheid, internationalisering en juridisering een • Coker, C., ‘Recasting the Founding Fathers: antwoord formuleren.' The Tea Party Movement, Neoliberalism, and American Myth’, Speaker & Gavel, 2017, vol. 54, Hoe dat antwoord moet luiden? 'Dat is nr. 1, pp. 52-70. een nobelprijsvraag,' zegt Schaap lachend. • Van Hees, M.V.B.P.M., Van Schie, P., Van de Waar hij en Van Schie het over eens zijn, is Velde, M., Neoliberalisme. Een politieke fictie, dat een bevolking als een groep individuen Amsterdam, 2014.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • Geerts, G., Den Boon, T., Van Dale. Groot • Müller, J.W., ‘The people must be extracted woordenboek van de Nederlandse taal, Utrecht, from within the people: reflections on populism’, 1999. Constellations, 2014, vol. 21, nr. 4, pp. 483-493.

• Guardino, M., ‘Neoliberal populism as hege- • Salomons, R., ‘Populisme en economie’, Libe- mony: a historical-ideological analysis of US rale Reflecties, 2018, vol. 59, nr. 1, pp. 1-3. economic policy discourse’, Critical Discourse Studies, 2017, vol. 15, nr. 5, pp. 444-462. • Schaap, S., De populistische verleiding. De keer- zijde van de identiteitsillusie, Eindhoven, 2017. • Mudde, C., ‘Zes hardnekkige misverstanden over het populisme’, De Correspondent, • Schaap, S., Het rancuneuze gif. De opmars van URL: https://decorrespondent.nl/7786/ het onbehagen, Budel, 2012. zes-hardnekkige-misverstanden-over-populisme/3122938789410-3988f8ec, geraadpleegd op • Van Schie, P., ‘Het “populisme” kreeg een 16 oktober 2018. dreun van de Italiaanse “Neezeggers”’, Trouw, 12 december 2016. • Mudde, C., ‘Europe’s populist surge: a long time in the making’, Foreign Affairs, 2016, vol. • Wereldbank, World Development Report. 95, nr. 25, pp. 25-30. Governance and the law, Washington, 2017.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Honderd jaar 1918

In alle opzichten een nieuw tijdperk 1918: veranderde machtsverhoudingen op het Binnenhof

door Alexander van Kessel In de troonrede op Prinsjesdag 2018 ver- sleep van de Eerste Wereldoorlog, steunde wees koning Willem-Alexander naar de op precies de helft van het aantal zetels in veranderingen in het politieke en parlemen- de Tweede Kamer. Desalniettemin wist het taire bestel honderd jaar eerder: met de invoering van de achturige werkdag en het algemeen vrouwenkiesrecht wezen- ‘100 jaar geleden vonden in Nederland de lijke verbeteringen door te voeren. Daarom eerste verkiezingen plaats na de invoering vieren we in 2019 100 jaar kiesrecht voor van het algemeen mannenkiesrecht en het alle Nederlanders’ (Handelingen Verenigde systeem van evenredige vertegenwoordi- Vergadering 2018, 4). ging. Traditionele stromingen verloren terrein. De scheidslijnen van de verzuiling Nederland herdenkt van najaar 2017 tot tekenden zich scherper af dan daarvoor. En en met juli 2019 – weliswaar niet massaal, zowel ter linker- als ter rechterzijde dienden zoveel belangstelling heeft de gemiddelde zich nieuwe, vaak kleine fracties aan. Het Nederlander niet voor (de geschiedenis van) confessionele kabinet-Ruijs de Beerenbrou- zijn staatsbestel – dat honderd jaar geleden ck dat in september 1918 aantrad, in de na- het politieke landschap radicaal veranderde.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Op 12 december 1917 werd de Grondwets- Kamerverkiezingen van 1922, 1925, 1929, herziening van kracht die alle volwassen 1933 en 1937 respectievelijk tien, negen, mannen stemrecht gaf en de mogelijkheid acht, zeven en vier zetels. De VDB behaalde voor vrouwen zich verkiesbaar te stellen tijdens het interbellum steeds tussen vijf en creëerde. De gelijktijdige invoering van het zeven zetels. Gezamenlijk behaalden LSP kiesstelsel van evenredige vertegenwoor- en VDB in 1937 nog slechts tien zetels. Het diging had grote invloed op de krachtsver- liberaal-vrijzinnige smaldeel in de Tweede houdingen in het Nederlandse parlement. Kamer bedroeg vlak voor de Tweede We- Ten slotte kregen in juli 1919 ook vrouwen reldoorlog dus nog slechts een tiende. stemrecht. De grondwettelijke blokkade hiervoor was echter al in 1917 weggenomen. Niet alleen de invoering van het algemeen De confessionelen kregen tegelijkertijd de al kiesrecht, maar vooral het stelsel van even- decennialang door hen begeerde constituti- redige vertegenwoordiging pakte ongunstig onele en financiële gelijkstelling van het bij- uit voor de liberalen. Nederland was vanaf zonder onderwijs. De grondwetsherziening 1917 feitelijk één groot kiesdistrict, met een van 1917 vormt dan ook een belangrijke uitzonderlijk lage kiesdrempel, die eraan cesuur in de Nederlandse politieke geschie- bijdroeg dat in 1918 zeventien partijen in denis. De eerstvolgende Kamerverkiezingen, de Tweede Kamer werden gekozen (dat die van 3 juli 1918, zouden 'in alle opzichten waren er in 1913-1918 nog slechts zeven). een nieuw tijdperk' inluiden, zoals P.J. Oud Het moedigde versplintering aan. Ook na de in zijn parlementaire kroniek over het inter- Tweede Wereldoorlog zette het liberale ter- bellum schreef (Oud 1948, 22). reinverlies overigens door: terwijl de VDB opging in de Partij van de Arbeid, behaalde Wat veranderde er nou precies aan dat poli- de Partij van de Vrijheid (de opvolger van tieke landschap in 1918? En welke gevolgen de Liberale Staatspartij) in 1946 slechts zes had dat voor de positie van de liberalen? zetels. Pas na de oprichting van de VVD Duidelijk is dat de belangrijkste van de door (1948) herwon het liberalisme electoraal de Koning genoemde ‘traditionele stromin- terrein. In 2010 werd de VVD de grootste.3 gen’ die terrein verloren de liberale was. Haalden de partijen van de ‘liberale burger- Continuïteiten en breuken heren’ in 1913 gezamenlijk nog 37 van de Historici hebben nogal eens de onhebbelijke 100 zetels,1 bij de Kamerverkiezingen van 3 neiging scherpe scheidslijnen in de geschie- juli 1918 behielden dezelfde drie partijen er denis te relativeren. Bij nadere bestudering nog slechts vijftien.2 Het werd in de volgen- blijken de verschillen tussen de periode voor de decennia niet beter. De Vrijheidsbond/ en na de verondersteld ingrijpende gebeur- Liberale Staatspartij, waarin de Liberale tenis minder groot dan gedacht, voorteke- Unie, de Vrij-Liberalen en de Economische nen van de revolte dienden zich allang aan, Bond in 1921 fuseerden, behaalde bij de of het aangenomen concrete ‘breukmoment’

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 strekte zich uit over een lange periode. Zo Zo was de rol van de liberalen op het wees nadere analyse uit dat de bezettings- Binnenhof na de verkiezingen van 1918 jaren 1940-1945 minder gevolgen hadden geenszins uitgespeeld. De jonker H.A. van op het verzuilde politieke bestel in ons land Karnebeek was van 1918 tot 1926 minister dan verondersteld mocht worden op basis van Buitenlandse Zaken. Daarna zaten ver- van de algemeen gevoelde impact van die tegenwoordigers van de Vrijheidsbond en jaren op de Nederlandse bevolking. Vorm- de VDB in de kabinetten-De Geer I (1926- de de Nacht van Schmelzer (oktober 1966) 1929), -Colijn II en III (1933-1937), -Co- een cesuur omdat daaraan het begin van de lijn V (1939) en -De Geer II (1939-1940). polarisatie tussen links en rechts wordt ge- Van het kortzittende vijfde kabinet-Colijn koppeld alsook het begin van het verval van maakten zelfs meer liberalen deel uit dan er de Katholieke Volkspartij, later nuanceerden zitting hadden in de Tweede Kamer. Vooral onderzoekers het belang ervan door erop de positie van P.J. Oud (VDB) als minister te wijzen dat na de breuk in de Brede Basis, van Financiën in de kabinetten-Colijn II en einde 1958, de KVP al koos voor coalities III was cruciaal. Zo bezien was hun invloed met de VVD en dat de electorale teruggang op het landsbestuur tussen de oorlogen van de KVP al vóór de verkiezingen van buitenproportioneel. 1963 was ingezet. Ook in algemene zin zou gewezen kunnen worden op de continuïteit Dat neemt niet weg dat er cesuren zijn in in de Nederlandse politieke cultuur. Die de parlementaire geschiedenis die nauwe- kenschetste zich al in de vroegmoderne tijd lijks weg te relativeren zijn. Vaak houden door vergaderen, schikken en plooien, dat die verband met fundamentele wijzigingen is na de Pacificatie van 1917 niet wezenlijk in het formele staatsbestel. De grondwet- veranderd. sherziening van 1848 is er daar een van,

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 hoezeer ook moeilijk beweerd kan worden de kabinetsformatie van 1913 in zijn ge- dat de parlementaire democratie zoals wij heim advies aan koningin Wilhelmina had die heden ten dage kennen op dat moment duidelijk gemaakt bereid te zijn algemeen meteen al tot volle wasdom kwam; daarvoor mannenkiesrecht te aanvaarden. Ook in die waren nog verschillende grondwetsher- zin kondigde het grote compromis van 1917 zieningen en een praktisch-parlementair zich eerder aan. ‘rijpingsproces’ nodig. Nieuwe machthebbers: katholieken “... Ook na de Tweede Wereldoor- De winnaars van de verkiezingen van 1918 log zette het liberale terreinverlies waren de katholieken (vijf zetels meer dan overigens door. Pas na de oprichting in 1913) en de sociaaldemocraten (plus van de VVD (1948) herwon het libe- zeven). Het ligt voor de hand te veronder- ralisme electoraal terrein ...” stellen dat de SDAP terrein won vanwege de invoering van het algemeen kiesrecht.4 Ook de Pacificatie van 1917 kwam niet uit Door het nieuwe systeem van evenredige de lucht vallen: de grondwetsherziening vertegenwoordiging konden de katholieken van 1887 zette al de weg in naar de oplos- hun stemmenpotentieel ten volle benutten sing van de grote kwesties van het kiesrecht (De Jong, Van der Kolk & Voerman 2011, en het onderwijs. De verbinding die in 72-74). De winst van de katholieken had 1886/1887 door de confessionelen tussen ook gevolgen voor de verhoudingen binnen beide kwesties werd gelegd – steun aan kies- het confessionele blok (Van Kessel 2018). rechtuitbreiding zou pas worden gegeven Het numeriek gewicht van de katholieken bij gelijktijdige toezegging van financiële en in het confessionele samenwerkingsverband wettelijke gelijkstelling van bijzonder met was vanaf de eeuwwisseling al geleidelijk openbaar onderwijs (het zogeheten ‘non toegenomen. Bij de Tweede Kamerverkie- possumus’) – verhinderde echter vlottere zingen van 1901 waren 23 katholieken in oplossing van de problemen. Pas dertig jaar de Tweede Kamer gekozen, tegenover 35 later werden onder het extraparlementaire protestanten. In 1905 werd de getalsverhou- kabinet-Cort van der Linden (1913-1918) ding 25-23: voor het eerst waren er meer beide kwesties in samenhang opgelost. Na- katholieke volksvertegenwoordigers dan dat de confessionelen tijdens de besprekin- protestants-christelijke. Dat werd tijdelijk gen in de staatscommissie-Bos (de ‘bevredi- teruggedraaid bij de Kamerverkiezingen van gingscommissie’) uitzicht hadden gekregen 1909, toen de ARP op gelijke fractiegrootte op het door hun gewenste onderwijsartikel met de katholieken kwam met 25 zetels – de in de Grondwet, waren zij genegen conces- CHU behaalde er toen overigens elf. Bij de sies te doen inzake het kiesrecht. Daarbij verkiezingen van juni 1913 behielden de ka- moet overigens worden aangetekend dat tholieken hun zetels, maar leverden de pro- de katholieke leider W.H. Nolens al tijdens testantse fracties er dertien in. Daarmee was

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 de katholieke fractie dus veruit de grootste grote souffleur’ in de Kamerbankjes. Dat ter rechterzijde geworden; dat zou ook niet bleef de navolgende decennia de rolverde- snel meer veranderen. Tot 1918 hadden de ling in katholieke kring: de politiek leider katholieken zich op het Binnenhof tamelijk van de katholieken was voorzitter van de terughoudend opgesteld en gevoegd naar de Tweede Kamerfractie (na Nolens waren dat leidende rol van de ARP. Ook in dit opzicht Romme en Schmelzer); voor het premier- vormden de verkiezingen van 1918 een schap schoof de partijtop een bestuurlijk cesuur (Harinck 2001, 145). ingestelde ‘uitvoerder’ naar voren (na Ruijs: Beel, De Quay, Marijnen en De Jong). Pas De uitslag van de Kamerverkiezingen gaf de na de vorming van het CDA vielen politiek katholieken het initiatief in de kabinetsfor- leiderschap en premierschap samen (Van matie. Na de inwinning van de adviezen van Agt, Lubbers, Balkenende). de voorzitters van de zes grootste Kamer- fracties wees koningin Wilhelmina op 13 Met uitzondering van de jaren 1952-1959 juli de voorzitter van de katholieke Kamer- zou de katholieke partij tot 1971 de groot- club W.H. Nolens aan als formateur. Nolens ste blijven.5 Nadat in 1939 de blokkade in begreep wel dat hij als geestelijke moeilijk de richting van de sociaaldemocraten was aanvaardbaar was als minister-president. Hij beëindigd, werd de positie van eerst de vond uiteindelijk de Limburgse ‘gouverneur’ katholieken en vanaf 1977 van de christen- Charles Ruijs de Beerenbrouck bereid om democraten bijna onaantastbaar, zelfs als de rol als kabinetsleider op zich te nemen zij niet de grootste fractie vormde. De ene (Verhagen 2015, 125). Nolens bleef als ‘de keer regeerden ze met links, dan weer (en in

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 toenemende mate) met rechts – regelmatig Monistische tendens tot frustratie van de coalitiepartners (Daudt Keren we terug naar de troonrede van 18 1980). Pas met de vorming van de eerste september 2018. De Koning memoreer- paarse coalitie, in 1994, maakten sociaal- de daarin dat het eerste kabinet-Ruijs de democraten en liberalen (het oude ‘links’ Beerenbrouck slechts op vijftig zetels in de in de Nederlandse politiek) een einde aan Tweede Kamer steunde, precies de helft van die vanzelfsprekende machtspositie van de het totaal en dus te weinig voor een meer- confessionelen. derheid, en dat het niettemin belangrijke wetgeving tot stand bracht. Die belangrijke “... Regeerakkoorden zijn vanaf de wapenfeiten kwamen echter niet allemaal jaren zestig steeds gedetailleerder zonder externe druk tot stand: voor het geworden, en binden de coalitiefrac- ‘realiseren’ van de achturige werkdag en het ties stevig. In 2017 zijn tijdens de vrouwenkiesrecht had het confessionele langste kabinetsformatie ooit de kabinet wel een duw in de rug nodig, soms programpunten van VVD, CDA, zelfs een forse zet. Het is twijfelachtig of het D66 en ChristenUnie tot op de mil- kabinet deze wijzigingen geheel uit eigen limeter uitonderhandeld ...” beweging zou hebben doorgevoerd. Zo was de ARP principieel tegen de invoering van De confessionelen maakten na de verkie- vrouwenstemrecht (Van Kessel 2018). De zingen van 1918 van hun nieuwe positie socialistische dreiging van november 1918, gebruik om op een aantal beleidsterreinen zowel nationaal (de ‘mislukte revolutie’ van eigen wensen te realiseren. Daarvoor wer- Troelstra) als internationaal, heeft hier zeker den direct na de kabinetsformatie van 1918 stimulerend gewerkt. Het voorstel dat het twee nieuwe departementen opgericht: de vrouwenkiesrecht realiseerde was dan ook ministeries van Arbeid en van Onderwijs, niet afkomstig van het kabinet, maar van Kunsten en Wetenschappen. Beide kregen VDB-leider H.P. Marchant. De dreiging van een confessionele minister: respectieve- november 1918 bracht minister van Binnen- lijk P.J.M. Aalberse (katholiek) en J.Th. de landse Zaken Ruijs ertoe om in de Kamer te Visser (CHU). De laatste realiseerde in 1920 verklaren dat het kabinet niet zou dwarslig- de Lager Onderwijswet, waarin de onder- gen. wijspacificatie van 1917 handen en voeten gegeven werd (Knippenberg & Van der Tijdens de algemene beschouwingen van Ham 1994, 53; De Bruijn 2011, 258-259). Al september 2018 haakte PvdA-fractievoorzit- eind jaren twintig waren er meer bijzondere ter Lodewijk Asscher aan op de historische dan openbare scholen (Boekholt 1985, 220; verwijzingen van koning Willem-Alexander Schuursma 2000, 293-295). in de troonrede. Asscher bracht in herinne- ring dat bij de goedkeuring van de Arbeids- wet, op 11 juli 1919, de laatste vergaderdag

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 voor het zomerreces, de SDAP-fractie 2017 zijn tijdens de langste kabinetsformatie staande de ‘achturenmars’ aanhief. De SDAP ooit de programpunten van VVD, CDA, presenteerde hiermee de nieuwe wet als D66 en ChristenUnie tot op de millime- een sociaaldemocratische overwinning; zij ter uitonderhandeld in een voor die vier had er immers het felst voor geijverd. Dat partijen juist aanvaardbaar evenwichtig lieten de confessionelen niet op zich zitten. maar fragiel bouwwerk. Zeker vanwege de Het ARP-Kamerlid L.F. Duymaer van Twist minimale meerderheid van het kabinet-Rut- zette in reactie het Wilhelmus in, waarin hij te III in de Tweede Kamer zijn de marges werd gevolgd door de Kamerleden van de om daarin majeure veranderingen aan te rechterzijde (Oud 1948, 120; Heerma van brengen klein. Voss 1994, 42; De Valk & Kappelhof 2006, 252-253) – het officiële verslag van de verga- Voor een doorbreking van deze monistische dering vermeldt deze ‘beurtzang’ overigens tendens is (afgezien van de te verwachten niet; in die tijd maakten de stenografen van verliezen voor de coalitiefracties bij de dergelijke interventies geen melding in het Statenverkiezingen van komend voorjaar) transcript. Het succes van de Arbeidswet wellicht, net als in 1917/1918, weer een werd dus door beide zijden – coalitie en wijziging van de Grondwet nodig. In dat oppositie – geclaimd. Beiden hadden gelijk. opzicht is van belang wat de gevolgen van Het kabinet-Ruijs de Beerenbrouck kwam de aanbevelingen van de staatscommis- tot belangrijke politieke besluiten met steun sie-Remkes zullen zijn. (en onder druk) van de oppositie. Dat was op zich niets nieuws. Tussen 19056 en 1922 werd Nederland, met uitzondering van Dr. A.C.M.W. van Kessel is als onderzoeker 1909-1913, steeds geregeerd door minder- verbonden aan het Centrum voor Parlemen- heidskabinetten. De coalitie had dus steeds taire Geschiedenis te Nijmegen. rekening te houden met de wensen van de oppositie. Literatuurlijst Asscher deed een appel op de coalitie om • Boekholt, P.Th.F.M., ‘De Nederlander gaat zich te verstaan met de oppositie, zoals dat naar school’, Van Holthoorn, F.L. (red.), De Nederlandse samenleving sinds 1815. Wording en een eeuw eerder ook was gebeurd. Dat zal samenhang, Assen, 1985. voor het kabinet-Rutte III een stuk ingewik- kelder zijn dan het voor het kabinet-Ruijs I • De Bruijn, J., ‘Dr. Johannes Theodoor de was geweest. De huidige politieke cultuur is Visser. Een “nationale figuur”’ in: De Bruijn, J. immers veel monistischer dan die van een (red.), De sabel van Colijn. Biografische opstellen eeuw geleden. Regeerakkoorden zijn vanaf over religie en politiek in Nederland, Hilversum, de jaren zestig steeds gedetailleerder gewor- 2011, pp. 258-259. den, en binden de coalitiefracties stevig. In

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • Daudt, H., ‘De ontwikkeling van de politieke • Schuursma, R., Jaren van opgang. Nederland machtsverhoudingen in Nederland sinds 1945’, 1900-1930, Amsterdam, 2000. in: Kooy, G.A., De Ru, J.H., Scheffer, H.J. (red.), Nederland na 1945. Beschouwingen over ontwik- • De Valk, J.P., Kappelhof A.C.M., Dagboeken keling en beleid, Deventer, 1980, pp. 178-197. van P.J.M. Aalberse 1902-1947, Den Haag, 2006.

• Handelingen Verenigde Vergadering 2018/19, • Verhagen, F., Toen de katholieken Nederland nr. 1, item 1, p. 4. veroverden. Charles Ruijs de Beerenbrouck 1873- 1936, Amsterdam, 2015. • Harinck, G. ‘De Antirevolutionaire Partij 1905-1918’, in: Harinck, G., Kuiper, R., Bak, P. ______(red.), De Antirevolutionaire Partij 1829-1980, 1. Liberale Unie 21 zetels, Vrije Liberalen tien Hilversum, 2001. zetels, Vrijzinnig-Democratische Bond zeven zetels. Pour besoin de la cause wordt de VDB • Heerma van Voss, L., De doodsklok van den hier toch tot de liberale partijenfamilie gerekend, goeden tijd. De achturendag in de jaren twintig, hoewel die opvatting niet unaniem gedeeld werd Amsterdam, 1994. en wordt. • De Jong, R., Van der Kolk, H., Voerman, G., 2. Liberale Unie zes zetels, VDB vijf, Vrije Libe- Verkiezingen op de kaart 1848-2010, Utrecht, ralen vier. Worden de zeven zetels van de kleine 2011. fracties die zich later zouden verenigen tot de Neutrale Fractie hierbij opgeteld, dan telde het • Van Kessel, A., ‘Katholieken en de Pacificatie liberale deel van de Kamer 21 zetels. van 1917. Machtsverschuivingen ten tijde van een strijd om beginselen,’ in: Harinck, G., Van 3. Worden daarbij de zetels van D66 opgeteld Kessel, A., Krabbendam, H. (red.), Een christe- – in zekere zin de erfgenaam van de VDB en lijk-liberale synthese. 100 jaar Pacificatie 1917- ‘offspring’ van de VVD – dan lijkt momenteel de 2017, Zoetermeer, 2018, pp. hegemonie over de twee andere grote stromingen die de politiek in Nederland in de twintigste • Van Kessel, A., ‘“Wat het zwaarste weegt”. De eeuw domineerden (christendemocratie en confessionelen en de parlementaire strijd om ac- sociaaldemocratie) des te pregnant. tief kiesrecht voor vrouwen’, in: Van Bijsterveld, S., Van de Streek, H. (red.), Wat komen jullie hier 4. Omdat kwalitatief kiezersonderzoek uit die doen? Vrouwenkiesrecht tussen geloof, politiek en jaren ontbreekt, is dit niet met zekerheid te samenleving, Nijmegen, 2018, pp. 89-120. zeggen. • Knippenberg, H., Van der Ham, W., Een bron 5. Bij de verkiezingen van 1952 behaalden KVP van aanhoudende zorg. 75 jaar ministerie van en PvdA evenveel zetels, maar had de PvdA Onderwijs [Kunsten] en Wetenschappen 1918- meer stemmen. 1993, Assen, 1994. 6. In zekere zin was het kabinet-Kuyper van zijn • Oud, P.J., Het jongste verleden. Parlementaire aantreden in 1901 tot de ontbinding van de Eer- geschiedenis van Nederland 1918-1940, deel I, ste Kamer in 1904 ook een minderheidskabinet. 1918-1922, Assen, 1948.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Honderd jaar 1918

1918: een ideologische waterscheiding? Het einde van de liberale dominantie in Europa

door Frans Willem Lantink Het einde van de Eerste Wereldoorlog is nu Europa was in feite al begonnen met de honderd jaar geleden. Was 1914 een scherpe Russische Revolutie en de burgeroorlog cesuur, 1918 bleek daarentegen een breuk met de Witten, met de geheime vredesvoor- met rafelranden (Knipp 2018). Een precieze stellen van Oostenrijk-Hongarije en een datum is er wel: op 11 november 1918 werd algemene oorlogsmoeheid en malaise aan in een treinwagon in de bossen van Com- beide kanten. piègne de wapenstilstand tussen de Franse en de Duitse delegaties getekend onder Na de wapenstilstand van 11 november zware, geallieerde voorwaarden. De Duitse kwam een einde aan de gruwelijke loop- nederlaag was een feit. De dagen voor- gravenoorlog aan het westfront, maar de afgaand was in Duitsland al de revolutie periode 1918-1920 was paradoxaal genoeg uitgebroken, was de republiek uitgeroepen ook het begin van nieuwe internationale en was Wilhelm II naar Nederland gevlucht. spanningen en geweld tussen de nieuwe Maar de chaotische naoorlogse periode in zich formerende staten in Centraal-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Europa, zoals de Pools-Russische oorlog Hoewel Spanje neutraal was tijdens de van 1919 tot 1921 (het beste overzichtswerk Eerste Wereldoorlog en het economisch over deze periode is dat van Jörn Leonhard profiteerde van deze positie, sloeg de vonk uit 2018). De complexe vredesregelingen van de Russische revolutie over tijdens van Versailles en Saint-Germain van 1919 een woeste periode van sociale onrust en volgden in Centraal-Europa ook voldongen geweld: de trienio bochevista (1917-1920) feiten, zoals de reeds voltrokken desinte- (Zoffman Rodriquez 2017, 629-637). De gratie van Oostenrijk-Hongarije in nieuwe politieke destabilisatie maakte de dictatuur natiestaten. Het idealistische, democra- van de Primo de Rivera mogelijk in sep- tische nationalisme zoals gepropageerd tember 1923, een prefiguratie van het latere door Wilson, bleek vaker de vorm aan te Franco-regime na de Spaanse burgeroorlog. nemen van een agressief proto-fascistisch nationalisme. Nieuwe constituties zoals die In Italië leidde het einde van de Eerste We- van de republiek van Weimar en de uitein- reldoorlog tot een ideologische gisting. Het delijke vredesverdragen, de consolidaties was een periode van grote sociale onrust van grenzen van de nieuwe staten periode aangewakkerd door de economische malai- 1918-1920 markeerden de politieke cesuur se, wilde stakingen, bezettingen van fabrie- (Gallus 2006, 133-166). Maar de onrust van ken in Noord- en Midden-Italië en soms de eerste naoorlogse jaren en de frustraties gewelddadige socialisatie van latifundia in over Versailles lieten zijn sporen achter, en het Zuiden: de biennio rosso, de twee rode werkten door in een voedingsbodem voor jaren. In reactie hierop radicaliseerde het de volgende wereldbrand. antisocialistisch geweld van het vroege Itali- aans fascisme. De ideologische stemming in Naoorlogse radicalisering naoorlogse Italië wordt wel diciannovismo, Opvallend aan de naoorlogse periode zijn ofwel, 1919-isme genoemd (Morgan 2002, de ideologische radicalisering en de grote 6-40). Alles in dit roerige jaar had met de verschuivingen in politieke representatie. oorlogservaringen te maken, die voor Italië De neergang en marginalisatie van het – ondanks de late keuze voor de winnaars politieke liberalisme werd daarbij manifest. – desastreus waren. Onrealistische wensen Socialistische en confessionele partijen over de oorlogswinst, zoals de inlijving van stegen in omvang en betekenis. Exempla- de kust van Dalmatië, leidden tot een viru- risch daarvoor zijn de ontwikkelingen in lent nationalisme en de illegale bezetting Zuid-Europa. In Spanje en Italië kwam in van Fiume door de paramilitaire stoottroe- deze jaren het einde aan het in vele opzich- pen. Het vliegwiel van de oorlogservaring ten bloeiende liberale tijdperk van beide bleef draaien in de hoofden van oud-elite staten in de negentiende eeuw (in Italië pas troepen en spontane nieuwe militia, de kern na de eenwording). van de fasci di combattimento. Mussolini sprak letterlijk van een ‘loopgraven-cratie’,

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 een trincerocrazia, van arbeiders-soldaten Het hoogtij van het liberalisme in voor een nieuw Italië. De verkiezingen van de negentiende eeuw 1919 waren de eerste met een algemeen Wat kenmerkte het hoogtij van het liberalis- mannenkiesrecht in Italië. Daarvan profi- me in de negentiende eeuw en waarom ging teerden vooral de socialisten (PSI) en de de liberale dominantie na de Eerste Wereld- katholieke volkspartij (PPI). Aangezien de oorlog verloren? Het liberalisme was meer socialisten in hun volhardend anti-parle- dan een politieke beweging, het was ook het mentair marxisme weigerden te regeren, leidende principe van de ‘lange negentiende waren de confessionelen aangewezen op eeuw’ (1789-1914). De periode wordt ook wankele coalities met de gefragmenteerde wel de eeuw van de burgerij genoemd, die liberale partijen en groeperingen. Ondanks de drager werd van de politieke, sociale en de grote verschillen is er een duidelijke economische veranderingen. Het was niet overeenkomst met de situatie in de Wei- de bourgeoisie als sociale klasse in marxis- marrepubliek. Ook daar was het katholieke tische zin – daarvoor was de middenklasse Zentrum samen met de sociaaldemocrati- te uiteenlopend van samenstelling. Het was sche SPD de belangrijkste politieke macht de meritocratische burgerlijke cultuur – na 1919. In tegenstelling tot Italië konden Bürgerlichkeit (Kocka) – die het leidende deze partijen tot 1933 wel met regeringsver- principe werd. Liberaal was ook het ideaal antwoordelijkheid samen de constitutie van van de eenheid tussen staatsinrichting en de Weimarrepubliek dragen. constitutionalisme. De staatsmacht als rechtstatelijk, gebonden aan parlementaire

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 democratie en de machtenscheiding: het Nergens waren liberale stromingen politiek was het ideaal van de liberale, neutrale staat. continu overheersend, vaak werd de macht Een breed spectrum van wat nu de basis gedeeld of afgewisseld met conservatieve vormt van onze samenleving werd inzet van politieke machten. Frankrijk kende in de de politieke modernisering vanaf de Franse late negentiende eeuw tot de dag van van- Revolutie: de codificatie van burgerlijke daag geen sterk ontwikkeld liberalisme. De vrijheden van vereniging en godsdienst en polarisatie tussen de deux Frances, tussen de invoering van een liberaal strafrecht. links laïcistisch en conservatief nationalis- Ook het nationalisme was liberaal getoon- tisch-klerikaal was er bepalend. zet, of zoals de voorgeschiedenis van de Duitse eenwording met economische libera- “... Het liberalisme was meer dan lisering verbonden, zoals de Zollverein laat een politieke beweging, het was ook zien. De waarborg van het absolute – libe- het leidende principe van de lange rale – eigendomsprincipe werd de basis van negentiende eeuw ...” de economische orde van de negentiende eeuw. Het liberalisme van de negentiende eeuw was natuurlijk niet zonder schaduwkan- Paradoxaal genoeg was het liberalisme juist ten. Het politieke burgerschap was door het meest succesvol geweest in zijn sym- het censuskiesrecht in de meeste Europese biose met de staat. Alle liberale vrijheden staten zeer beperkt. Vrouwen waren van het waren zonder de moderne staatsmacht kiesrecht uitgesloten, en het zogenaamde ondenkbaar. En de meest succesvolle pays légal omvatte maar een kleine groep economische modernisering in Europa, in mannen, met extreme uitschieters in negen- Pruisen en het later Duitse Rijk, werd voor- tiende-eeuws Italië. Maar het kiesrecht werd bereid door staatsinterventies in infrastruc- gaandeweg uitgebreid. In Engeland gebeur- tuur, wetenschap en onderwijs. In de tweede de dat bijvoorbeeld met de eerste stap van helft van de negentiende eeuw zien we op- de First Reform Act in 1832, beperkingen vallend succesvolle liberale staatsmannen, bleven wel bestaan tot 1919. zoals Thorbecke in Nederland, Gladstone en Giollitti in Groot-Brittannië en Italië. Maar Algemeen mannenkiesrecht was er wel zoals in het geval van de kabinetten Thorbe- voor de Duitse Reichstag vanaf 1871 en cke en het tweepartijensysteem in Engeland, werd ook in Frankrijk vanaf 1848 (na 1792) waren er vaak conservatieve ‘tussenperio- ingevoerd. Beperkend was verder dat de des’. In Italië en Spanje waren de grenzen burgerij wel in culturele zin de algemene soms diffuus tussen de progressief- en klasse wou zijn, maar hooguit vijftien tot conservatieve liberalen. Er was nooit sprake twintig procent van de bevolking uitmaak- van ononderbroken continuïteit. te. Een brede middenklasse-maatschappij ontstond pas na 1945. De macht van de

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 (hoge) adel bleek ook weerbarstig. Er was, De dwaling luidde: ‘De Paus van Rome zoals in Groot-Brittannië en in Oosten- kan en moet zich met de vooruitgang, het rijk-Hongarije zelfs nog een toename van liberalisme en de moderne beschaving aristocratische machtsconcentratie in de verzoenen en verstaan’ (Paus Pius X 1949). late negentiende eeuw. Het politieke katholicisme bleek al gauw succesvol in de afwijzing van de moderne li- Vijanden van het liberalisme berale staat. Maar de reacties op het nieuwe Was het politieke liberalisme de meest antiliberale zelfvertrouwen uit Rome waren progressieve beweging in de eerste helft van fel (Borutta 2011). de negentiende eeuw, met de sociale kwestie en de opkomst van het socialisme kwam er Bismarck sloot een monsterverbond met de sterke ideologische concurrentie. Sterker Duitse liberalen in de Duitse Kulturkampf nog, het marxisme wilde het liberalisme en bestreed met verboden de eigenstan- als ‘vals bewustzijn’ ontmaskeren: onder de digheid van katholieke zelforganisaties en vlag van de vrijheid lag de onderdrukking voerde het burgerlijk huwelijk in. De harde van de kapitalistische bourgeoisie verbor- strijd tegen de katholieken werd een van de gen. Het sociaalliberalisme van de late grootste fouten van Bismarck: de katholieke negentiende eeuw met toenemende staat- zuil in Duitsland werd door de repressie sinterventie was een kortstondig antwoord. enorm versterkt. Ook in Italië kwam de uitgesproken liberale staat in een loopgraven In de tweede helft van de negentiende eeuw oorlog met de katholieke kerk door de niet kwamen er meer uitgesproken vijanden erkenning door het Vaticaan van de nieuwe van het liberalisme. In de Syllabus errorum Italiaanse eenheidsstaat. Tot 1908 werden van Paus Pius IX uit 1864, een lijst van de de katholieken in Italië vanuit het Vaticaan 64 dwalingen, stond het liberalisme op een zelfs ‘verboden’ te gaan stemmen. Deze cul- markante plaats, als een ernstige dwaling tuuroorlog tussen liberalen en confessione- ten aanzien van scheiding van kerk en staat. len ook in andere landen zoals Zwitserland

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 hoog opspeelde, leidde vaak juist tot een de KVP van 1945-1960 (Verhagen 2015). versterking van het politiek katholicisme Duidelijk was de dominantie van de Neder- (Clark & Kaiser 2003). In Nederland was de landse liberalen na de Eerste Wereldoorlog eerste politieke partij, de ARP, een gevolg voorbij en de ‘wederkeer’ nog niet vooruit van de Aprilbeweging die zich verzette te zien (De Beus, Van Doorn & De Rooy tegen het herstel van de katholieke bis- 1996). schoppelijke hiërarchie. Uiteindelijk bleek in de schoolstrijd uit het verbond tussen De neergang van het politiek libe- protestanten en katholieken hoe sterk het ralisme confessionalisme geworden was. Wat zichtbaar werd na 1918, namelijk de neergang van het politiek liberalisme, had “... De neergang van het politiek duidelijke dieper liggende oorzaken en was liberalisme na 1918 had duidelijke voorbereid in de late negentiende eeuw. De dieper liggende oorzaken en was liberale nadruk op de neutrale staat kreeg voorbereid in de late negentiende steeds meer ideologische concurrentie op eeuw ...” links en op rechts, in de toenemende maatschappelijke differentiatie en verzuiling was In vergelijking met Duitsland en Italië zijn het met de normatieve vanzelfsprekendheid in de Nederlandse verhoudingen parallel- van een algemene liberale zuil gedaan. De le ontwikkelingen te zien. De katholieke vrees voor de dictatuur van de meerderheid, partij Zentrum was al een belangrijke factor de angst voor de massademocratisering en geworden in de Reichstag voor 1914, dus de volkssoevereiniteit van de 51 procent voordat het de dragende partij werd samen meerderheid werden na de elegante formu- met de SPD van de Republiek van Weimar.1 leringen van John Stuart Mill defensiever In Italië sloot de katholieke volkspartij (PPI) en schriller. ‘Liberal democracy is limited al een politiek verbond met de liberaal democracy,’ was het dictum van Anthony Giolitti in 1913 (het Gentiloni pact). Na de Arblaster (1984). Eerste Wereldoorlog begon in het neutraal gebleven Nederland het ‘confessionele tijd- Ook de visie van Jörn Leonhard waarin perk’ of de ‘confessionele dominantie’ (De het liberalisme de dominante ideologische Beus, Van Doorn & De Rooy 1996; Verha- cultuur van het Westen was maar tegelijker- gen 2015). Alle kabinetten van 1918-1939, tijd faalde als politieke beweging, sluit aan met uitzondering van de jaren 1933-1937 bij de verklaringen van de neergang van de met de twee ministers van de Vrijzin- politieke dominantie van het liberalisme nig-Democratische bond, waren uitsluitend (Leonhard 2001). Verworvenheden als het door de confessionele partijen RKSP, ARP parlementaire systeem en de rechtsstaat en CHU gevormd. Een periode die zou waren vanzelfsprekendheden geworden en culmineren in de grote politieke macht van hadden geen onderscheidingsvermogen,

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 zelfs uitgesproken antiliberale confessione- algemeen kiesrecht en de massademocratie, len wilden binnen de liberale staatsordening de zwakke liberale partijenvorming, werden de eigen zuil versterken. De liberalen waren daardoor zeer versterkt. Het was vooral er in veel landen niet in geslaagd tot een de vanzelfsprekendheid van het verbond herkenbare éénvormige partijvorming te tussen liberalisme en nationalisme dat komen (Van Schie 2005). Het liberale poli- veranderde. Er kwam in Duitsland en Italië, tieke landschap was versnipperd en politiek maar ook in vele andere (nieuwe) staten van verdeeld en kende niet de gestaalde kaders Centraal-Europa een nieuw, uitgesproken en partijorganisatie zoals de Duitse SPD antiliberaal nationalisme tot bloei. In de rond 1900. nieuwe polarisatie tussen links en rechts die toen ontstond, tussen fascisme, nationaalso- Juist in de nieuwe massademocratie was cialisme en communisme was vanaf 1917 of het liberalisme geen aantrekkelijk perspec- 1918 een nieuwtijdperk van de ‘ideologieën’ tief meer. Pas rond of na het einde van de geboren. Door invloed van de oorlog was Eerste Wereldoorlog werd in vele staten het de nationale identiteit uitgesprokener en ex- algemeen mannenkiesrecht ingevoerd (Ne- clusiever geworden en niet meer verbonden derland 1917, België 1918, Groot-Brittannië van noties van de neutrale staat. In 1918 1918), later gevolgd door algemeen vrou- begon ook de korte twintigste eeuw van de wenkiesrecht. Een democratische cesuur verzuiling met het succes van de confessio- waarvan goed georganiseerde ‘verzuilde’ nelen. partijen als socialisten, sociaaldemocraten en confessionelen profiteerden. Dramatisch was de neergang van de vroeger machtige li- Dr. mr. F.W. Lantink is docent bij de afdeling beralen in Engeland na de invoering van het Politieke Geschiedenis van het Instituut Ge- algemeen mannenkiesrecht (de Representa- schiedenis van de Universiteit Utrecht. tion of the People Act 1918), grotendeels ten faveure van de relatief nieuwe Labour Party die nu naast de conservatieven het tweepar- Literatuurlijst tijensysteem ging medebepalen. • Arblaster, A., The Rise and Decline of Western Liberalism, Hoboken, 1984. Veel verklaringen van de neergang van de • De Beus, J., Van Doorn, J., De Rooy, P., De liberale dominantie liggen dus ver voor de ideologische driehoek. Nederlandse politiek in Eerste Wereldoorlog. De meest contingente historisch perspectief, Amsterdam, 1996. verklaring is het effect en de doorwerking van de oorlog. Alle andere factoren, zoals • Borutta, M., Antikatholizismus: Deutschland ideologische concurrentie op links en op und Italien im Zeitalter der europäischen Kul- rechts en de afnemende aantrekkingskracht turkämpfe, Göttingen, 2011. van de notie van de ‘neutrale overheid’, het

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • Clark, C., Kaiser, W., Culture Wars: Secu- • Van Schie, P., Vrijheidsstreven in verdrukking. lar-Catholic Conflict in Nineteenth-Century Liberale partijpolitiek in Nederland 1901-1940, Europe, Cambridge, 2003. Amsterdam, 2005.

• Gallus, A., ‘Deutsche Revolution 1918/1919: • Verhagen, F., Toen de katholieken Nederland die Etablierung der Weimarer Republik’, in: Gal- veroverden. Charles Ruijs de Beerenbrouck 1873- lus, A. (red.), Deutsche Zäsuren. Systemwechsel 1936, Amsterdam, 2015. seit 1806, Keulen, 2006, pp. 133-166. • Zoffmann Rodriguez, A., ‘Lenin in Barcelona: • Knipp, K., Im Taumel. 1918 – Ein europäisches the Russian Revolution and the Spanish trienio Schicksalsjahr, Darmstadt, 2018. bolchevista, 1917–1920’, Slavic Review. Inter- disciplinary Quarterly of Russian, Eurasian, and • Leonhard, J., Der überforderte Frieden. Versail- East European Studies, 2017, vol. 76, nr. 3, pp. les und die Welt 1918-1923, München, 2018. 629-636.

• Leonhard, J., Liberalismus. Zur historischen ______Semantik eines europäischen Deutungsmusters, 1. En de confessionele en sociaaldemocratische Londen, 2001. partijen in de Weimar Republiek vertoonden na de breuk van 1933-1945 een opvallende conti- • Morgan, P., Italian Fascism 1919-1945, New nuïteit na 1949. York, 2002.

• Paus Pius IX, Syllabus Errorum, Hilversum, 1949.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Integriteit

De VVD en integriteit: over woorden en daden door Leo Huberts, Muel Kaptein functioneren, en een schending brengt het en Bart de Koning aanzien en de reputatie van de politiek in het Integriteit staat hoog op vele agenda’s en geding. zeker ook bij de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie. De VVD kreeg te maken met Dit artikel poogt een tweetal vragen te beant- een scala aan integriteitsaffaires en met het woorden die de redactie van Liberale Reflec- opstappen van diverse prominente partijle- ties ons voorlegde: Hoe kijken wij aan tegen den (ministers, de partijvoorzitter, Tweede de integriteit van politici en in het bijzonder Kamerleden). Daarover is al veel geschreven die van de VVD? En hoe kan het dat de VVD en geroepen, met talrijke en ook tegenstrij- zoveel moeite lijkt te hebben met het bewa- 1 dige beelden over de omvang en de oorzaken ren van integriteit? van schendingen. ‘De VVD en integriteitskwesties: toeval of partijcultuur?’ kopte de Een antwoord daarop vergt de nodige ach- Volkskrant in 2017 (Giebels 2017). Voor alle tergrondinformatie. Waar gaat het om bij partijen geldt dat integriteit een wezenlijke integriteit? Wat is het belang ervan, welke waarde is: het raakt de kern van je politieke schendingen en affaires zijn te onderscheiden? Daarna komt, aan de hand van een

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 beschrijving van de zogenoemde politieke (in de omgeving) integriteitsindex, de bestaande kennis aan 3. Integriteit als professionele verantwoor- bod over integriteitsaffaires in de Neder- delijkheid landse politiek en de VVD in het bijzon- 4. Integriteit als bewust moreel reflecteren der. Dan volgt het lastigste onderdeel: wat en handelen kan de omvang en aard van die affaires en 5. Integriteit als waarde(n) inclusief schendingen verklaren en maakt dat ook onkreukbaarheid duidelijk waarom zoveel VVD’ers in op- 6. Integriteit als overeenstemming met spraak raken? Ten slotte kijken we vooruit, (waarden in) wet en regel naar mogelijke lessen voor de toekomst. 7. Integriteit als overeenstemming met geldende morele waarden en normen Integriteit 8. Integriteit als exemplarisch ideaal gedrag De beelden over ‘integriteit’ verschillen enorm. Dat geldt zowel voor het onderzoek In dit artikel redeneren we op basis van in- als voor de praktijk. In de literatuur en het tegriteit als ‘overeenstemming met geldende onderzoek komen tenminste acht visies morele waarden en normen’. De morele voor (Huberts 2014; 2015), zie de opsom- kwaliteit staat centraal. Waar gaat het pre- ming hieronder. cies om bij het 'morele' en wat is 'geldend'? Het `morele’ heeft betrekking op het goede, De acht visies zijn wisselend herkenbaar in het juiste, op wat hoort en niet hoort in het onderzoek en praktijk. Allemaal kennen ze sociale verkeer (Kaptein 2013). Het criteri- een normatieve lading. Integer zijn willen um ‘geldend’ verwijst naar het morele oor- we allemaal. Het gaat om een hoera-begrip: deel van relevante publieken, maar wie geldt niemand wil beschuldigd worden van niet als relevant publiek is immer een punt van integer zijn. Dat geldt voor alle interpreta- discussie. In ieder geval wetten, regels of ties van integriteit. Heelheid is beter dan codes ('gestolde moraal') zijn relevant, maar gebrokenheid of draaikonterij, onkreukbaar ook de opvattingen vanuit de bevolking, de is beter dan corrupt, deugdelijk is beter dan professie en gezaghebbende instanties. ondeugdelijk et cetera. Tegelijk verschillen de omschrijvingen op tal van aspecten en “... In het recht is er jurisprudentie dimensies. Dat is ten dele onvermijdelijk, die verduidelijkt hoe een regel moet maar het is wel cruciaal dat er helderheid worden geïnterpreteerd. Maar in de over de interpretatie is in debatten over discussie over integriteit ontbreekt integriteit. een soortgelijke moresprudentie ...”

Visies op integriteit De betekenis en indringendheid van ‘inte- 1. Integriteit als heelheid griteit’ maken dat uiterste zorgvuldigheid 2. Integriteit als passendheid past wanneer iemand van niet integer han-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 delen wordt beschuldigd. van ‘corruptie en fraude’ naar ‘integriteits- We maken allemaal fouten, doen domme schendingen’. Bij integriteitsschendingen dingen, maar wanneer het ‘I-woord’ op tafel gaat het om een breed palet van handelen wordt gelegd moet het gaan om handelen dat in strijd is met de geldende moraal. Om dat moreel niet deugt, dat dus ingaat tegen daar greep op te krijgen hebben Huberts de ‘geldende morele waarden en normen’. (2005) en Lasthuizen, Heres en Huberts Bij het te snel roepen dat de integriteit in (2011) een bredere typologie ontwikkeld. het geding is, is er sprake van ‘integritisme’. Bij integriteitsschendingen gaat het ook Dat speelt bijvoorbeeld op als een raads- om belangenverstrengeling, misbruik van fractie het oneens is met het voorstel van informatie en bevoegdheden, intimidatie en een wethouder en dan met twijfels over de discriminatie en wangedrag in de privésfeer. integriteit van de bestuurder komt en een We zien dat ook terug in de integriteitsaffai- integriteitsonderzoek eist, zonder concrete res waarin bestuurders en politici belanden, informatie op tafel te leggen. Bestuurders die hieronder aan de orde komen. Uit die en politici dienen zich dus bewust te zijn affaires wordt duidelijk waarmee politici van wat integer besturen inhoudt niet alleen in de praktijk worstelen: er is veel ondui- vanwege het belang van het thema, maar delijkheid over wat in het grijze gebied wel ook om onterechte en onheuse beschuldi- en niet is geoorloofd. Welke nevenfunc- gingen te kunnen pareren. tie, welke verspilling, welk gedrag in de privétijd, welke omgangsvorm is moreel Integriteitsschendingen en -affaires verwerpelijk of in strijd met de normen en Dit integritisme is niet los te zien van de waarden die gelden voor de functie of de verbreding van de discussie over integriteit functionaris? En wanneer is sprake van een

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 fout of domheid, zonder dat de integriteit toepassing van de moraal even gemakkelijk van de betrokkene echt in het geding is? De te realiseren valt als bij de toepassing van integriteitsaffaires laten dat dilemma volop rechtsregels. Toch hoort dit op de agen- zien. da, juist ook om willekeur te voorkomen. Een eerste stap zou kunnen zijn dat wordt Typen integriteitsschendingen geanalyseerd hoe de afwegingen tot nu toe 1. Corruptie: omkoping in integriteitsonderzoeken zijn verlopen, 2. Corruptie: bevooroordeling van bijvoorbeeld rond de toepassing van een vrienden, familie, partij criterium als ‘de schijn van belangenver- 3. Fraude en diefstal strengeling’. 4. Dubieuze giften en beloften 5. Onverenigbare nevenfuncties, activiteiten Eén opmerking is nog relevant, voordat we en/of contacten rapporteren over onze politieke integri- 6. Misbruik van bevoegdheden teitsindex. Integriteitsschendingen zijn niet 7. Misbruik en manipulatie van (de toegang identiek aan integriteitsaffaires. Wanneer tot) informatie zich een affaire voordoet, wordt iemands 8. Discriminatie, (seksuele) intimidatie en integriteit publiekelijk in twijfel getrokken, onfatsoenlijke omgangsvormen door een gezaghebbende ‘bron’ – maar of 9. Verspilling en wanprestatie feitelijk sprake is van een schending is dan 10.Wangedrag in de vrije tijd nog niet zeker.

De affaires en het worstelen van bestuurders Politieke integriteitsaffaires in met het ‘grijze gebied’ wijzen op de ondui- Nederland: de politieke delijkheid over de relatie tussen regels en integriteitsindex normen (zoals over ‘zorgvuldig omgaan met De vraag of Nederland een keurig aan- publieke middelen’ en ‘geen belangenver- geharkt landje is of dat de rot er in het strengeling’) en de precisering daarvan in openbaar bestuur juist diep in zit, speelt al concrete beslissingen en afwegingen. In het decennia. ‘Welk beeld van Nederland is het recht is er jurisprudentie die verduidelijkt juiste?’ Zo vragen Huberts, Van den Heuvel hoe een regel moet worden geïnterpreteerd. en Van der Wal (2016) zich af in het hand- Maar in de discussie over integriteit ont- boek Fraude. Is ons land corrupt of integer, breekt een soortgelijke ‘moresprudentie’ nemen corruptie en fraude toe? Of lijkt dat (Wirtz en Karssing 2015). Wanneer wordt alleen maar zo omdat we er als samenleving bijgehouden hoe de morele afwegingen, be- veel meer op letten dan vroeger en laat die slissingen en keuzes in de praktijk uitvallen, aandacht juist zien hoe alert we er op zijn? biedt dat handvatten voor het omgaan met integriteitsdilemma’s in die praktijk. Daar- Het vervelende is dat we niet goed weten mee is niet gezegd dat duidelijkheid over de hoe netjes of fout de Nederlandse overheid

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 is. Onderzoekers merken al decennialang teitsonderzoek leverde in februari 2013 een bijna standaard op dat de bekende gevallen monsterproductie op met maar liefst 216 het topje van de ijsberg zijn. Fraude kent affaires in Vrij Nederland. In de loop der per definitie een groot dark number, een jaren verfijnden we onze zoekstrategie via hoeveelheid niet ontdekte of niet gemelde lokale media, internet en Twitter, waardoor gevallen. Er zijn in het verleden wel onder- we vooral lokaal veel meer zaken vonden. zoeken gedaan naar fraude en corruptie Vanaf 2013 biedt de politieke integriteitsin- onder ambtenaren maar betrouwbare cijfers dex (afgekort tot PI-Index) een behoorlijk over integriteitsschendingen door Neder- compleet beeld van alle schendingen door landse politici waren er tot voor kort niet. politici in Nederland – al bestaat altijd het Hoeveel schendingen zijn er in Nederland? risico dat we een lokale kwestie missen. Wat voor soort? Bij welke partijen zitten de meeste problemen? Met deze vragen gingen De gedachte achter de PI-index is niet wij eind 2012 aan de slag met het samen- alleen om het aantal affaires zo objectief stellen van onze database. mogelijk te meten, maar ook om er lessen uit te kunnen trekken: wat voor schen- Wij hadden het ambitieuze plan om alle dingen komen het vaakst voor, wat zijn de politieke affaires vanaf 1980 in kaart te risicofactoren en waar moeten politici alert brengen. Dat was het jaar waarin de eerste op zijn? Nederlandse politicus wegens corruptie werd veroordeeld: burgemeester Joep Ga- Wij zijn daarbij niet de morele scheids- liart (KVP) van het Limburgse Geulle. De rechter: wij bepalen niet of iets al dan niet eerste aflevering van het jaarlijkse integri- integer is en we doen evenmin onderzoek

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 naar nog onbekende integriteitsschendin- nog te vroeg om te spreken van een funda- gen. De index vermeldt integriteitsaffaires menteel dalende trend omdat de periode waarbij het gaat om het overtreden van die we onderzoeken nog te kort is, maar het geldende morele waarden, normen en gaat al wel een paar jaar de goede kant op. regels. Dat kunnen ook interne regels van een partij zijn. Overspel is bijvoorbeeld De PI-Index onderscheidt de negen hier- binnen de SGP een ernstige zonde terwijl boven beschreven types schendingen. het bij seculiere partijen een privékwestie is. De categorie ‘wangedrag in de privésfeer’ De integriteit van de betrokken SGP’er is bij is met 139 gevallen de grootste. Drank, overspel in het geding. vechtpartijen en seks zijn klassieke risico’s. Dat was al zo in de jaren tachtig toen de Voor een vermelding op de PI-index moet CDA-burgemeesters Bert Smallenbroek de betrokken politicus wegens de affaire zijn en Sytze Faber (ook CDA) in 1988 op weg afgetreden dan wel gesanctioneerd zijn, for- naar een bordeel in Zwolle dronken in een meel via onderzoek (al dan niet strafrech- vechtpartij belandden – een driedubbele telijk) of informeel (bijvoorbeeld excuses, zonde voor christendemocraten. CDA’er erkenning van schuld, terugbetaling). Ook Mark Meijer stapte in juni 2016 op als als een politicus de affaire heeft ‘overleefd’ raadslid in Kerkrade omdat hij op Pinkpop kan de zaak in de PI-index worden ge- twee zitzakken, vier flessen rosé en mix- noemd, maar alleen als de feiten voldoende drank had gestolen. Hij kreeg een boete van ernstig zijn en tot vraagtekens over iemands vijfhonderd euro. Hoe pijnlijk die affaires integriteit hebben geleid. Dit betekent dus ook zijn, het is in zekere zin geruststellend niet dat als iemand op de PI-Index staat dat politici de meeste misstappen buiten er automatisch sprake is geweest van een hun werk begaan – en dan meestal op een integriteitsschending. Het gaat immers om nogal knullige manier ten onder gaan. In integriteitsaffaires, niet om onomstotelijk zijn boekje Waarom wethouder waarschuwt vastgestelde schendingen. Martin Knol (oud-wethouder in Zwolle en Deventer) in het hoofdstuk getiteld ‘Goed Belangrijke conclusies uit de gedrag’ expliciet tegen alcoholgebruik. PI-index Begin 2018 telde de PI-Index 505 politici In de categorie ‘wangedrag in de privésfeer’ die sinds 1980 in opspraak zijn geraakt. zitten ook de fraudes die politici in vrije tijd Het aantal integriteitsaffaires schommelt begaan, dus in functies die los staan van van jaar tot jaar. Het jaar 2017 telde er 39, hun politieke ambt. Deze politici zijn geen een daling ten opzichte van de 47 affaires beroepsfraudeurs, maar vaak ondernemers in 2016. Ook iets verder terugkijkend leek die zakelijk of privé klem zitten en denken het aantal kwesties te dalen: het gemiddelde hun betalingsproblemen op te lossen met over de voorgaande vier jaar was 55. Het is een tijdelijke ‘lening’ uit de kas van de partij

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 of een andere club waar ze penningmeester landen regels die bepalen dat politici na van waren. Het Utrechtse PvdA-raadslid hun vertrek uit de politiek gedurende een Bert van der Roes stal zeker 26.000 euro bepaalde periode niet aan het werk mogen uit de kas van de daklozenkrant, waar hij in branches die ze als politicus in hun por- penningmeester was. De VVD in Hooge- tefeuille hadden. Nederland had daar heel veen haalde in november 2013 Roel Slomp lang geen regels voor. Pas in 2017 kwam er van de kandidatenlijst omdat hij als pen- een code voor alle oud-bewindslieden: die ningmeester van de Stichting Bedrijven- mogen de eerste twee jaar na hun aftreden terrein De Wieken 140.000 euro uit de kas niet lobbyen bij hun oude departement. had geroofd. Beiden werden strafrechtelijk Voordat die regel werd ingevoerd was er een veroordeeld. aantal transfers waar ophef over ontstond. Zo was Camiel Eurlings (CDA) als minister De op één na grootste categorie is ‘onver- van Verkeer en Waterstaat verantwoordelijk enigbare functies en bindingen’ – oftewel voor de luchtvaartsector en werd hij daarna belangenconflicten. Dat zorgde voor 116 topman bij KLM. Jack de Vries (CDA) had integriteitsaffaires. Een klassiek voorbeeld als staatssecretaris van Defensie de JSF in is Ruud Lubbers, die in 1989 in opspraak zijn portefeuille en ging na zijn aftreden kwam omdat hij als premier Koeweit onder werken voor Hill & Knowlton, het PR-bu- druk gezet zou hebben om een zakelijk reau dat lobbyt voor de JSF. De code geldt conflict met familiebedrijf Hollandia Kloos overigens niet voor Kamerleden, terwijl die op te lossen. toch vaak in sectoren gaan werken waar ze in hun Haagse tijd veel mee te maken “... Maar liefst vier VVD’ers zijn hadden. Zo maakte VVD’er Bart de Liefde op de bonnetjesaffaire gesneuveld. als Kamerlid vaak openlijk reclame voor Voor het eerst struikelden twee op- taxibedrijf Uber en stapte na zijn Kamerlid- eenvolgende ministers over hetzelf- maatschap vervolgens over naar dat bedrijf. de dossier ...” Misbruik en manipulatie van informatie is Een bijzonder geval van belangencon- met 88 gevallen de derde grote categorie. flicten doet zich voor bij de zogeheten Dat is niet vreemd: politici beschikken ‘draaideur’-politici die overstappen naar de over veel strategische informatie. Die kun private sector, als zij bijvoorbeeld lobbyist je onder de pet houden, selectief delen of worden – of omgekeerd. Met overstappen juist lekken. Een bekend voorbeeld is de is niets mis: we willen immers ook graag bonnetjes-affaire: wie wist er welk bedrag er politici die uit de praktijk komen. Er ont- was overgemaakt aan crimineel Cees H.? Er staan pas problemen als ze zich heel gericht zijn maar liefst vier VVD’ers op gesneuveld: sterk maken voor een bepaald (commer- minister Ivo Opstelten, staatssecretaris Fred cieel) belang. Daarom hebben vrijwel alle Teeven, Kamervoorzitter Anouschka van

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Miltenburg en minister Ard van der Steur. 150 Tweede Kamerleden en 75 Eerste Voor het eerst struikelden hier bovendien Kamerleden. Dan zijn er nog wat kleinere twee opeenvolgende ministers over hetzelf- categorieën, zoals ministers, staatssecreta- de dossier. Het bekendste voorbeeld van rissen, Gedeputeerde Staten, Commissaris- selectief delen van vertrouwelijke informatie sen van de Koning(in) en Europarlementa- is Jos van Rey (VVD), die zijn partijgenoot riërs. De exacte aantallen wisselen van jaar Ricardo Offermans stiekem bijpraatte over tot jaar – vooral door fusies van gemeenten de vacature voor de burgemeesterspost in – maar ruwweg zijn er in Nederland zo’n Roermond. 12.000 politieke ambtsdragers. Dat betekent bij zo’n vijftig affaires per jaar dat ongeveer Na misdragingen in de vrije tijd, belan- één op de 250 politici in opspraak komt. genconflicten en misbruik van informatie komen als grootste categorieën in de index De VVD staat bovenaan in de voor: fraude gepleegd in de functie van PI-Index politicus (66 gevallen) en corruptie (41 De VVD staat sinds de start van de PI-In- gevallen). De bekendste voorbeelden daar- dex in 2013 ieder jaar bovenaan. Gemeten van zijn Jos van Rey en Ton Hooijmaijers, over de volle lengte van onze database beiden, inmiddels, ex-VVD’er. (vanaf 1980) neemt de VVD met 118 van de 505 politici in opspraak eveneens de eerste Wat zeggen de aantallen integriteitsaffaires plaats in. Het CDA heeft er in totaal 88, de afgezet tegen het aantal politici? Nederland PvdA heeft er 74, de PVV 25 (opmerke- telt zo’n 9.000 raadsleden, 1.400 wethou- lijk veel voor zo’n jonge partij), D66 telt er ders, 380 burgemeesters, 570 Statenleden, twintig en GroenLinks achttien. Alle andere

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 landelijke partijen hebben ieder minder dan twee voor dronken rijden. Een paar voor- tien affaires. De lokale partijen zijn samen beelden: Sjoerd Swane, de voorzitter van de goed voor 130 affaires. VVD-Statenfractie in Utrecht, kreeg in 2011 wegens corruptie, valsheid in geschrifte Zijn VVD’ers echt oververtegenwoordigd in en belastingfraude twee jaar cel opgelegd. de PI-Index of lijkt dat alleen maar zo? In Berthold Ziengs, Statenlid in Drenthe, kreeg zijn bestuurskundige masterthesis onder- in 2013 22 maanden cel voor belastingfrau- zocht Zaghian (2018), onder andere, die de en witwassen. Ton Hooijmaijers kreeg vraag. Tussen 2013 en 2017 kwamen er 67 uiteindelijk 26 maanden opgelegd. Alles VVD’ers op de PI-Index, een kwart van het bij elkaar verzamelden VVD’ers negentig totaal aantal affaires. Van de 110 gemeen- maanden celstraf, 28 maanden voorwaar- teraadsleden in opspraak waren er achttien delijk, 2.200 uur taakstraf en 26.462,50 euro VVD’ers, van de 73 wethouders waren er aan boetes en schadevergoedingen. twintig VVD’er. Van alle gemeenteraadsle- den was acht procent lid van de VVD. Zag- Verklaringen voor integriteits- hian concludeert daaruit dat de VVD inder- schendingen daad fiks oververtegenwoordigd is. VVD’ers De wetenschappelijke literatuur over de wijken niet af van andere partijen in het oorzaken van integriteitsschendingen en soort integriteitsschendingen. Daarnaast is wat nodig is om die schendingen tegen te relevant dat politici met een achtergrond in gaan is divers. Er is aandacht voor allerlei het bedrijfsleven oververtegenwoordigd zijn factoren. Er zijn vier factoren die we hier bij integriteitsschendingen – hoewel nader achtereenvolgens willen bespreken: de ken- onderzoek daarnaar nodig is. merken van de individuen, het type werk, kenmerken van de organisatie zoals de De VVD heeft niet alleen de meeste inte- structuur en de cultuur en tot slot kenmer- griteitsaffaires, maar is ook de partij met ken van de omgeving. verreweg de meeste politici met een straf- rechtelijke veroordeling. VVD’ers kwamen Niets menselijks is politici vreemd: ook zij decennialang nauwelijks in aanraking kunnen wetten en regels overtreden en zo met het strafrecht, maar sinds 2007 liepen het verkeerde doen. Tegelijk is duidelijk maar liefst 26 VVD’ers tegen een strafblad dat we van politici verwachten dat ze de aan. Ter vergelijking: tussen 2007 en 2017 politiek in gaan om de publieke zaak te waren dat er zeven bij de PvdA, drie bij dienen en niet om zichzelf te verrijken. Het zowel D66 als CDA en twee bij de PVV. Van politieke handwerk is complex, verraderlijk de 26 strafzaken zijn er achttien die met en verleidelijk. Er zijn grote belangen, ook fraude te maken hebben, naast twee voor soms oneigenlijke belangen, die iets van het lekken van vertrouwelijke informatie, politici willen. Besluitvormingsprocessen vier voor mishandeling of bedreiging en zijn vaak complex, een verkeerde stap is

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 snel gemaakt. Onder die permanente druk beschouwd. Hoe meer normen en verwach- wordt alles vloeibaar, ook waarden en tingen, des te meer er valt te overtreden. normen. Scoren, besluiten, regelen en vuile handen maken zijn belangrijk. Daarnaast Al met al zijn er talrijke factoren die inzich- ontbreekt baanzekerheid en zijn er tegelijk telijk maken waarom en waardoor het fout lange werktijden, ook in de avonden en kan gaan met integriteit. Sommige zijn las- weekenden, met alle risico’s van dien (alco- tig te beïnvloeden (zoals persoonlijkheid en hol, relaties, loslippigheid). Politiek vindt de aard van het politieke bedrijven), andere grotendeels plaats op een publiek toneel: passen wel op de agenda van de politiek om media en samenleving kijken mee. Mis- integriteitsschendingen tegen te gaan. Daar stappen worden daardoor sneller zichtbaar. valt veel meer over te zeggen. We spitsen Politicus ben je altijd, privé en functie raken ons met dit analytische kader hieronder toe steeds meer verweven (Van der Wal 2018). op de VVD. De politiek is ‘persoonlijker’ geworden, in de verkiezingsstrijd wordt nu ook het privé- Mogelijke verklaring van integri- leven soms ingezet. teitsschendingen VVD Wat valt er vanuit dit overzicht van de fac- De vraag is ook wat er in de politiek ge- toren die kunnen bijdragen aan integriteit zamenlijk is geregeld en afgesproken over én integriteitsschendingen, te zeggen over integriteit (de ‘organisatie’). Speelt het the- de VVD? Wij richten ons op een viertal ma, zijn de normen duidelijk, is er een code, thema’s en formuleren dit als vragen. wordt er gewerkt aan integriteitsbewustzijn en komen schendingen aan de oppervlak- 1. Is er aandacht voor integriteit, ook van- te? Nederland beschikt over een uitgebreid uit de ideologie van de VVD? integriteitssysteem (Slingerland et al 2012), Over de relatie tussen de kern van het maar ook met hiaten. Immer is ook (het ge- VVD-denken, de ‘ideologie’, en de aandacht brek aan) ‘ethisch leiderschap’ een relevante daarin voor integriteit bestaan diverse beel- factor. Geven leidinggevenden het goede den (Boer 2018). Welke waarden domine- voorbeeld en besteden ze aandacht aan inte- ren en wat is belangrijk voor ‘goed’ bestu- griteit in hun bestuur en management? ren? Liberalen kenmerken zich meestal door effectiviteit en doeldenken, rechtma- Normen veranderen, de integriteitseisen die tigheid (alles is toegestaan wat niet bij wet aan politici worden gesteld zijn de afgelo- is verboden), democratie met nadruk op pen jaren toegenomen. Was vroeger een individuele vrijheid en het op veel terreinen politicus iemand die juist veel voor zijn ach- zelf mogen bepalen wat goed en fout is. terban kon regelen, tegenwoordig heet dat belangenverstrengeling. Zelfs de schijn van Een ander aspect is de aandacht voor niet integer gedrag wordt nu als niet integer waardeninclusieve integriteit in de bestuur-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 lijke praktijk. Hoeveel aandacht is er voor Daarmee verband houdend is de verweven- de genoemde waarden in bijvoorbeeld de heid van VVD-politici met het bedrijfsle- VVD-verkiezingsprogramma’s? De aan- ven. Politici met een achtergrond in het bedacht voor ethiek en integriteit blijkt dan drijfsleven lijken vaker in integriteitsaffaires minimaal. Het 102 pagina’s tellende verkie- te belanden dan politici vanuit de (semi-) zingsprogramma voor de Tweede Kamer- publieke sector (Boer 2018; Zaghian 2018). verkiezingen in 2017 rept er met geen Frank de Grave sluit daarbij aan in zijn boek woord over. Hetzelfde geldt overigens voor (Tromp en De Grave 2018) waarin hij lessen veel andere partijen. trekt uit zijn lange politieke loopbaan. Hij geeft daarvoor drie verklaringen. Allereerst: “... Vanuit de eigen achtergrond en waar macht en ronkend zelfvertrouwen sa- interesses van de VVD-bestuurders, menkomen, gaan dingen mis, stelt De Gra- zou het kunnen zijn dat VVD’ers ve. Ten tweede maken de sterke banden met portefeuilles beheren met meer het bedrijfsleven de partij kwetsbaar. De risico’s dan bestuurders van andere VVD en het grote geld zijn bloedbroeders. partijen ...” De Grave betoogt dat de cultuur op dit punt in de VVD wat minder scherp is afgesteld. Ook bij de aandacht voor integriteit binnen Ten derde zijn VVD'ers doeners, die nogal de partijleiding en de organisatie, passen eens terechtkomen op portefeuilles die ge- wel vraagtekens. Voorzitters laten niet na te voelig zijn voor belangenverstrengeling. Een benadrukken hoe belangrijk integriteit is, wethouder vastgoed kent andere dilemma’s maar hoe zit het met de vertaling daarvan? en verleidingen dan een wethouder cultuur. Vanuit de eigen achtergrond en interesses 2. Verschillen VVD-politici van anderen van de VVD-bestuurders, zou het kunnen met mogelijk integriteitsrisico’s? zijn dat VVD'ers portefeuilles beheren met Dan gaat het om diverse kenmerken. Aller- meer risico’s dan bestuurders van andere eerst betreft het de eigen opvattingen over partijen. VVD'ers moeten elkaar intern aan- integriteit: het is wellicht wat stereotype, spreken op gedrag, bijvoorbeeld als iemand maar staat binnen de VVD het doeldenken op vakantie gaat met een bevriende project- vanuit de 'ondernemende bestuurder' niet ontwikkelaar. meer centraal dan bij andere partijen? Dus in de zin van ‘het gaat primair om wat je be- 3. Aanwezigheid van 'ethisch leiderschap' reikt,' het doel centraal, 'hoe' doet er minder binnen de partij? toe. De overheid wordt zo gemakkelijker Voor buitenstaanders biedt de VVD een 'gerund' als een bedrijf: snel, klantgericht, wat dubbel beeld. In woorden wordt het efficiënt. belang van integriteit benadrukt (ook door leiders die later in opspraak raakten, 'Over integriteit had VVD-voorzitter Keizer de

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 mond vol' schreef Aharouay in NRC op leidt tot adequaat reageren op dilemma’s, 27 april 2017). Er zijn goede bedoelingen affaires en meldingen over schendingen, is alom, maar de praktijk roept vraagtekens evenwel de vraag. op. Vooral ook vanuit het vereiste van ‘de morele manager’. Doet de VVD op dat punt Hoe nu verder? wat je van een politieke partij mag verwach- Integriteit is voor alle politieke partijen ten? Er is vaak een defensieve én ontken- een cruciaal thema en dat geldt zeker voor nende reactie van de leiding als een VVD’er de grootste, zo liet ook de partijvoorzitter in opspraak komt. In een partij die vanwege Christianne van der Wal onmiddellijk we- integriteitschendingen in eigen gelederen ten bij haar aantreden op het partijcongres onder het vergrootglas ligt, dienen de lei- van mei 2018: ‘In de VVD moet integriteit ders van de partij zich bij uitstek te realise- een hoofdthema worden en de partij moet ren dat ‘ethisch leiderschap’ ertoe doet, door werken aan haar moreel kompas’ (Parle- signalen van misstappen door partijgenoten mentaire Monitor 2018). serieus te nemen en dat te vertalen in het eigen ‘management’, inclusief het op orde Wat dan te doen? Ons past terughoudend- hebben van het eigen integriteitssysteem. heid: we hebben slechts beperkt zicht op de mate waarin de VVD een adequaat ‘integri- 4. Heeft de partij de organisatie (structuur teitssysteem’ heeft en hoe het stelsel feitelijk en cultuur) op orde vanuit de genoemde functioneert. Maar misschien is dat juist de (risico)factoren? sleutel tot de oplossing. De VVD heeft een integriteitscommissie waar schendingen kunnen worden gemeld Organisaties die te maken hebben met en onderzocht (ook als vraagbaak voor serieuze integriteitsaffaires reageren daar leden, vertrouwenspersonen en VVD-or- wisselend op. Een aantal van zulke orga- ganen). Het Jaarplan 2018 noemt ook nisaties neemt het heft in eigen handen uitdrukkelijk andere systeemelementen, door een diepgravend onderzoek te doen met aandacht voor integriteit bij de kandi- naar de oorzaken van die affaires. Pas als daatstelling voor de verkiezingen (vanuit je weet wat de grondoorzaken zijn, kun scoutingscommissies, inclusief het in moe- je passende maatregelen treffen. De VVD ten stemmen met de Vuistregels Integriteit, heeft weliswaar maatregelen getroffen, maar een VOG voor politieke ambtsdragers en de vraag is of die de oorzaken voldoende een uitgebreide vragenlijst over integriteit). wegnemen of tegengaan. De partij kan leren Er zijn daarnaast vertrouwenspersonen in van organisaties in de publieke sector, zoals de regio’s en voor de fracties in Europa en het ministerie van Defensie, UWV en NS, in beide Kamers worden trainingsdagen die de afgelopen jaren integriteitsaffaires georganiseerd. Of die structuur echt werkt, voor de kiezen kregen. Zij hadden al allerlei bekend is bij leden en belanghebbenden, maatregelen genomen, maar besloten een

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 diepgravend, cultureel onderzoek te doen de kwaliteit en integriteit van het bestuur. om op basis daarvan lessen te trekken over Recente publiceerde hij met Alain Hoekstra hun organisaties. Daarnaast valt te leren van over de Nederlandse aanpak Integrity ma- ondernemers die op het gebied van integri- nagement in the public sector: The Dutch teit vooruitstrevend zijn. De ondernemings- approach. verenigingen VNO-NCW en MKB-Neder- land hebben in 2016 onderzoek gedaan naar Prof.dr. S.P. Kaptein is hoogleraar ethiek de wijze waarop bedrijven die in opspraak en integriteit aan de Erasmus Universiteit komen door een gebrek aan integriteit Rotterdam. Hij is eveneens werkzaam als en daardoor kampen met een afnemend partner bij KPMG op het gebied van het ad- vertrouwen, dit vertrouwen kunnen her- viseren en auditen van integriteit. Zijn boek stellen. Ondernemingen kunnen laten zien Dienaren van het Volk over integriteit in de dat integriteit er echt toe doet door – zoals politiek is gratis beschikbaar op internet. de titel van het resulterende boekje luidt – Leiderschap in ethiek, met vooruitstre- Drs. B. de Koning is onderzoeksjournalist en vende en baanbrekende morele normen en auteur. Hij schrijft voor De Correspondent, initiatieven. Vrij Nederland, Maarten en FTM. Hij is auteur van Alles onder controle, Operatie Het is wenselijk als de VVD dit ook zou Blauw, De Veiligheidsmythe en Vriendjes- doen. Door zichzelf binnenstebuiten te ke- politiek. ren laat de partij zien dat integriteit echt een hoofdthema is. De VVD zou zich op basis van de grondige zelfreflectie door bestaan- Literatuurlijst de voorbeelden vanuit publieke en private • Aharouay, L., ‘Over integriteit had VVD-voor- organisaties kunnen laten inspireren, en zitter Keizer de mond vol’, NRC, 27 april 2017. vervolgens integriteit zodanig vormgeven • Boer, W., Politieke ideologie en integriteit: dat de partij daarmee een voorbeeld wordt Bestuurskundig onderzoek naar de integriteit van voor andere partijen evenals, en dat is nog politici en de relatie met politieke ideologie, Mas- veel belangrijker, de samenleving als geheel. terscriptie Vrije Universiteit, Amsterdam, 2018. Integriteit wordt dan niet iets defensiefs maar juist proactief; niet alleen een bedrei- • Giebels, R., ‘De VVD en integriteitskwesties: ging, maar juist een kans; en niet alleen iets toeval of partijcultuur?’ Volkskrant, 6 mei 2017. van woorden maar vooral van daden. • Huberts, L., Integriteit en integritisme in bestuur en samenleving, Amsterdam, 2005.

Prof.dr. L.W.J.C. Huberts is hoogleraar • Huberts, L., The integrity of governance: What bestuurskunde aan de Vrije Universiteit Am- it is, what we know, what is done, and where to sterdam, met in het bijzonder aandacht voor go, Basingstoke, 2014.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • Huberts, L., ‘Integriteit anno 2015: Pijnpunten • De Koning, B., Vriendjespolitiek: Fraude en op de agenda’, In: Talsma, J., Karssing, E. (red.), corruptie in Nederland, Amsterdam, 2018b. Jaarboek Integriteit 2015, Den Haag, 2015, pp. 12-21. • Lasthuizen, K., Huberts, L., Heres L., ‘How to measure integrity violations: Towards a vali- • Huberts, L., Van den Heuvel, J., Van der Wal, dated typology of unethical behavior’, Public Z., ‘Integriteitsschendingen openbaar bestuur’, Management Review, 2011, vol. 13, nr. 3, pp. in: Van Almelo, A., Hoogenboom, A., Muller E., 383–408. Pheijffer, M. (red.), Fraude. Fraude en fraudebe- strijding in Nederland, Deventer, 2016, pp.185- • Parlementaire Monitor, Speech Christianne 222. van der Wal VVD-congres 2018, URL: https:// www.parlementairemonitor.nl/9353000/1/ • Huberts, L., Hoekstra, A., Integrity manage- j9vvij5epmj1ey0/vkoq4x1he6yp?ctx=vh8l- ment in the public sector: The Dutch approach, nhrouwxy&v=1&tab=1&start_tab0=60, geraad- Den Haag, 2016. pleegd op 15 november 2018.

• Kaptein, M., Dienaren van het Volk. Over de • Slingerland, W., et al., Landenstudie, ‘National macht van integriteit, 2013, URL: https://re- integrity system assessment Netherlands’, Den kenkamer.rotterdam.nl/app/uploads/2015/11/ Haag, 2012. Dienaren-van-het-Volk.pdf, geraadpleegd op 14 november 2018. • Tromp, J., De Grave, F., Grote jongen zijn - Hoe macht werkt. In 54 merendeels opgewekte scènes, • Kaptein, M., Boschma, E., Leiderschap in Amsterdam, 2018. ethiek: Inspiratie voor een baanbrekende ethiek voor bedrijven, Den Haag, 2016. • Van der Wal, Z., ‘Vijfentwintig jaar integriteit en integriteitsbeleid: Van Dales tot Rutte II’, in: • Kerkhoff, T., Overeem, P., In Opspraak: Leren CAOP (red.), Staat van de Ambtelijke Dienst, van Integriteitskwesties, Den Haag, 2018. Den Haag, 2017, pp. 62-73.

• Kok, F., Van der Maas, T., Zuiver op de graad: • Wirtz. R., Karssing, E., ‘Moresprudentie: Tien Hoe integer is Nederland, Assen, 2006. jaar later’, Audit Magazine, 2015, vol. 14, nr. 1, pp. 38-41. • Knol, M., Waarom wethouder, Zwolle, 2017. • Zaghian, A., Een scheve schaats in de politiek: • De Koning, B., ‘De PI Index: een berg schan- Een onderzoek naar integriteitsschendingen bin- dalen’, Vrij Nederland, maart 2017. nen de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, Masterscriptie Vrije Universiteit, Amsterdam, • De Koning, B., ‘De zesde Integriteits Index: 2018 de VVD heeft weer de meeste én de grootste schandalen’, Vrij Nederland, maart 2018a, URL: ______https://www.vn.nl/integriteits-index-6/, geraad- 1. Delen van dit artikel zijn terug te vinden in de pleegd op 15 november 2018. bronnen waarnaar we verwijzen, met name geldt dat voor Huberts (2015) en De Koning (2017, 2018a en 2018b).

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Integriteit

Liberalisme en Integriteit: een spannende relatie door Reinout Woittiez en Tila zur Lage Neemt u bij een werkbezoek aan een bedrijf een artikel in een eerdere editie van dit blad het aangeboden pakket met mooie relatie- dat het vraagstuk van de integere bestuurder geschenken mee? Stapt u als raadslid in het zo oud is als de mensheid zelf. Onder de vliegtuig als een projectontwikkelaar u op koningen Willem I en Willem II stond het zijn kosten in Italië enkele voorbeelden van landelijk bestuur al bekend om zijn twij- geslaagde moderne bouwprojecten wil laten felachtige integriteitsgehalte. De beperkte zien? De lijst van mogelijke integriteitsvraag- openbaarheid van bestuur, het omkopen van stukken die we in de praktijk ontmoeten is journalisten en het onder druk zetten van eindeloos. Anderen zullen al onze keuzes politici en rechters ten gunste van de rege- in zulke kwesties scherp beoordelen. Uit de ring waren gemeengoed. lange parlementaire chronique scandaleuse blijkt dat, anders dan wel wordt gedacht, in- Johan Rudolph Thorbecke verafschuwde de tegriteitsproblemen niet alleen van alle tijden toenmalige staat van het bestuur, zo laat Wie- zijn, maar ook van alle partijen. benga zien. ‘In de plaats van bekwaamheid en karakters drongen traditie en zelfzucht Jan-Kees Wiebenga, oud-voorzitter van de zich voor,’ stelde Thorbecke (geciteerd in: Commissie Integriteit van de VVD, stelde in Wiebenga 2014, 153-154).

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Wiebenga verwijst daarnaast naar een liaanse deugdenethiek in hink-stap-sprong prachtig overzicht van integriteitsschen- naar de twee belangrijke hedendaagse dingen in het geschrift Schijn des Kwaads ethische systemen: de gevolgenethiek en de uit 1978 van de voormalige Tweede Ka- plichtenethiek. Deze twee systemen geven mervoorzitter Anne Vondeling (PvdA). richting aan de afweging van wat goed Vondeling betrok politici van alle partijen handelen is. Wij zullen beargumenteren dat in zijn geschrift. In zijn opsomming van VVD’ers intuïtief vaak de gevolgenethiek integriteitskwesties komen zaken voor als volgen, terwijl de plichtenethiek belangrijk collaboratie in de oorlog, verkeersovertre- is voor integriteit. dingen, alcoholgebruik, zedelijkheid, smok- kel, belangentegenstellingen in verband met Deugdenethiek nevenfuncties – enzovoort. Aristoteles beschreef in de tijd van de Griekse Oudheid al dat naar zijn inzicht Het lijkt er in het afgelopen decennium de handelingen van de mens goed zijn als op dat liberale politici iets vaker buiten de zijn innerlijke gesteldheid deugt, en hij ‘integriteitslijntjes’ kleuren dan politici van met praktische wijsheid en morele verstan- andere partijen. Daarbij wordt onder meer digheid in elke situatie bepaalt wat hij zou gerefereerd aan de nogal rijke casuïstiek moeten doen en daarbij een afgewogen in- zoals die zich binnen de VVD de laatste tijd zet van deugden en positieve eigenschappen heeft opgebouwd en breed wordt uitgeme- pleegt. Aristoteles onderstreepte het belang ten in de media (De Telegraaf 2018). In dit van vier kardinale deugden in ons dagelijks artikel staan we stil bij het begrip bestuurlij- handelen: gematigdheid, moed, bezonnen- ke integriteit in het algemeen en bij de ethi- heid en rechtvaardigheid. Een ijkpunt in de sche overwegingen die aan de orde zijn bij gesprekken over ethische praktijkvraagstuk- integriteitvraagstukken van de laatste tijd. ken zoals die plaatsvinden in de context van Daarbij worden enige indicaties geschetst een moreel beraad is de referentie aan deze die kunnen helpen duiden waarom juist vier kardinale deugden (Kessels 2002). Tho- tussen liberalen en integriteit er nogal eens mas van Aquino (en voor hem vele kerk- sprake is van een spannende relatie. vaders) hebben de oorspronkelijk seculiere Aristoteliaanse opsomming van deugden de Ethiek kerkelijke leerboeken binnengeleid. Tijdens De beoordeling van integriteitsvraagstuk- de Verlichting begon de maatschappij los ken speelt zich af in het domein van de te komen van de invloed van de kerk en de ethiek. Ethiek is de reflectie, vanuit redelijke kerkboeken en kwam het individu aan het argumentatie, op moraal, op het vraagstuk ‘ethische stuur’. Parallel aan die ontwikke- van het goede doen en het kwade nalaten. ling werden twee belangrijke hedendaagse De hieronder volgende beknopte kaderstel- ethische systemen uitgewerkt: de gevol- ling over integriteit loopt van de Aristote- genethiek en de plichtenethiek.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Gevolgenethiek negatief utilitarisme. Hij vond ‘het minste In de gevolgenethiek geldt de volgende lijden voor het grootste aantal mensen’ en morele gedachtelijn: de handelingen van de ‘het minimaliseren van leed’ verre te ver- mens zijn goed als de gevolgen en resul- kiezen boven het maximaliseren van geluk taten van zijn handelen goed zijn. David (Popper 1962). Het ‘opleggen van geluk’ kan Hume, Jeremy Bentham en John Stuart Mill volgens Popper gemakkelijk doorslaan naar (Mill 1990), hebben als belangrijke liberale totalitaire inmenging in iemands privéleven. denkers het utilitarisme geïntroduceerd: Het hedendaagse nudging van overheid en ethisch is goed wat het meeste geluk voor zorgverzekeraars, waarbij het geven van een het grootste aantal mensen brengt (zo veel subtiel duwtje in de goede richting zonder mogelijk geluk en zo min mogelijk pijn). De vrijheden in te perken of verplichtingen op utilitaristische benadering draagt het risico te leggen – een vorm van manipulatie om in zich van ‘denken in meerderheden’ en gedrag te sturen – kan voor de redenering daarmee van een dictatuur van de meerder- van Popper als treffend voorbeeld gelden. heid. Wat bestuurders betreft stelde David Dit nudgen kan op zichzelf wel grensvraag- Hume dat regels en wetten de wetsdienaar stukken oproepen die raken aan integriteit, zowel bevoegdheden geven als begrenzen omdat belangenverstrengeling op de loer in zijn macht. Die begrenzing kan ook juist ligt. hier zorgen voor het meeste geluk voor het grootste aantal (Hume 1984, 578-585). Kenmerkend voor de gevolgenethiek is dat deze een enigszins pragmatisch karakter De twintigste-eeuwse liberale denker Karl heeft. Er wordt alleen naar de gevolgen van Popper volgde de utilitaristen in hun ge- het handelen gekeken (die overigens niet dachtegang, maar sprak bij voorkeur over altijd in volle omvang te voorzien zijn).

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Voor de meeste liberalen spreekt dit aan: altijd als doel en nooit louter als middel liberalen staan gevoelsmatig minder positief gebruikt (Verhofstadt 2013). tegenover dogma’s en de gevolgenethische benadering is, inderdaad, niet zo dogma- Kenmerkend voor de plichtenethiek is dat tisch. De gevolgenethiek is regelrelatief. bij handelingen niet zozeer het resultaat telt, maar dat de intentie en het handelen Plichtenethiek in overeenstemming zijn met algemene Binnen de plichtenethiek geldt de volgen- gedragsregels. Men moet het goede en het de morele gedachtelijn: ieder mens heeft juiste doen, zelfs als dat tot minder of zelfs de plicht om het juiste te doen, waarbij de geen resultaat leidt. Deze objectieve, uni- weging van de feitelijke verwachte gevolgen versele en regelvaste lijn is een belangrijk en van zijn handeling niet doorslaggevend hanteerbaar richtsnoer voor iedereen die in zijn. Het gaat om de juiste intentie van zijn zijn beroep verantwoordelijkheid draagt ten handelen en om het handelen volgens al- opzichte van medemensen. gemene regels. Dergelijke morele stelregels worden geacht universeel, onveranderlijk Integriteit, functie en regels en algemeen toepasbaar te zijn. Men mag er Er zijn een aantal definities van integriteit niet van afwijken. Er is weinig ruimte voor in de omloop. In hun in 2018 verschenen relativering van de regels. boek In opspraak: leren van Integriteitskwes- ties gaan Kerkhoff en Overeem uitgebreid De liberale hoofdrolspeler in het denken in op verschillende aspecten van integriteit. over de plichtenethiek is Immanuel Kant. Zij refereren aan de momenteel in Neder- We volgen hier Dirk Verhofstadt die in zijn land gangbare definitie van integriteit zoals boek Atheïsme als basis voor moraal een verwoord door Huberts: ‘integriteit is het nuttige beschrijving geeft van Kants twee handelen overeenkomstig de (daarvoor) ethische regels, in de vorm van algemene geldende morele waarden en normen en geboden (categorische imperatieven) naar de daarmee samenhangende (spel)regels’ voren gebracht. Kants eerste categorisch (Huberts 2015, 15). Woittiez gebruikt in zijn imperatief luidt: handel zo dat de maxi- dilemmatraining voor de Haya van Some- me van jouw handeling door jouw wil tot ren Stichting de volgende werkdefinitie: algemene natuurwet moet worden (ofwel: ‘integriteit is het eigenlijke gebruik van de handel zo dat wat u doet, voor iedereen een verleende macht uit hoofde van de functie’ algemene stelregel zou moeten zijn). Dat is (Woittiez 2014). Hij refereert hierbij aan het dan moreel juist, want niemand zal willen gegeven dat integriteitsvraagstukken gere- dat anderen iets willen dat hijzelf niet wil. lateerd dienen te worden aan het feitelijk Daarmee is het handelen ethisch juist en functioneren van politici en bestuurders, in universeel. De tweede categorisch impe- relatie tot wat van ze verwacht mag worden ratief luidt: handel zo dat je de medemens uit hoofde van hun taak en functie.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 “... De commissie weegt ook steeds deze dynamiek gevangen in de woorden: ‘de aan minder vaststaande normen- (daarvoor) geldende’. kaders af of gevallen, die misschien niet in strijd zijn met de letter van De landelijke Commissie Integriteit van de de betreffende rechts- of gedragsre- VVD, die in 2013 is ingevoerd door de le- gel, wel in strijd kunnen zijn met de denvergadering, krijgt veelvuldig te maken geest van onkreukbaarheid ...” met aan omstandigheden onderhevige integriteitsvraagstukken. De commissie weegt Ook de Vuistregels Integriteit, die op de al- steeds in eerste instantie af aan de hand van gemene ledenvergadering van 25 mei 2013 vaststaande wetgeving, zoals de gemeente-, door het VVD-hoofdbestuur zijn gepre- provincie- of de Kieswet en de voor iedere senteerd ten behoeve van de vergroting van burger geldende wetten, zoals de straf- of de het integriteitsbewustzijn in de partij, gaan verkeerswetgeving. Daarenboven weegt ze uit van deze samenhang. Deze vuistregels ook steeds aan minder vaststaande normen- vangen immers aan met de zinsnede dat kaders af of gevallen, die misschien niet in iedereen die binnen of namens de VVD een strijd zijn met de letter van de betreffende functie vervult, dat integer dient te doen en rechts- of gedragsregel, wel in strijd kun- bereid moet zijn om daarover continu op nen zijn met de geest van onkreukbaarheid een transparante wijze te communiceren en (Wiebenga 2014, 155). verantwoording af te leggen. Wat van bestuurders en politici verwacht mag worden Kerkhoff en Overeem benoemen in hun qua integer gedrag staat daarmee echter nog boek als rode draad het gegeven dat bij niet vast en is in de tijd aan verandering on- integriteitsvraagstukken altijd de scheidslijn derhevig. In de definitie van Huberts wordt tussen het publieke en private domein in het

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 geding is. Als het private publiek gemaakt dan past terughoudendheid. Hoe hoger de wordt (zoals in de casus Hoes rondom lat wordt gelegd, hoe meer scandal manage- zijn seksueel gedrag in zijn vrije tijd, of de ment zich zal voordoen. casus Oudkerk rondom zijn bezoek aan prostitués, in de buitenechtelijke affaire Integriteit en macht van Pechtold en relatie van Han ten Broeke Met de werkdefinitie dat integriteit ziet met een persoonlijk medewerker), dan kan op het eigenlijk gebruik van de verleen- daarmee het aanzien en het gezag van het de macht (of invloed) uit hoofde van de publieke ambt geschaad worden. Huberts functie, worden integriteitsvraagstukken spreekt in dit geval van zachte integriteits- beperkt tot het domein van vraagstukken schendingen. Als publieke zaken voor het die samenhangen met iemands functie. Het private belang aangewend worden (omko- integer handelen gaat om de zuivere bedoe- ping, vriendjespolitiek, zelfverrijking, net- lingen en het ‘aan de regels houden’, zodat werkcorruptie) spreekt Huberts van harde we er zeker van kunnen zijn dat de func- en zware integriteitsschendingen (Huberts tie zo goed mogelijk (oprecht en zuiver) 2015). uitgeoefend wordt en de verleende macht strikt gebruikt wordt voor het bereiken van Onze werkdefinitie – integriteit als het de aan de functie gerelateerde doeleinden. eigenlijke gebruik van de verleende macht Daarmee wordt de lijn van de al genoemde uit hoofde van de functie – ziet vooral op de filosoof David Hume gevolgd, waarvan we harde en zware integriteitsvraagstukken die stelden dat hij over de verleende macht zei voor politici en bestuurders altijd relevant dat regels en wetten de wetsdienaar zowel zijn. Wij nemen daarbij tevens de positie bevoegdheden geven als begrenzen in zijn in dat het private domein van politici en macht. Andere belangen dan het publieke daarmee hun privacy in de regel zoveel mo- belang mogen het nastreven van de doelen gelijk gerespecteerd moeten worden. Vanuit van de functie en de daarbij behorende het voor liberalen belangrijke gegeven dat belangen op geen enkele wijze in de weg de invulling van het privédomein aan het staan of verstoren (dat is vooral relevant bij individu voorbehouden is, kiezen wij er nevenfuncties en nabije relaties). Willeke daarom voor onze werkdefinitie van inte- Slingerland, die in 2018 promoveerde op griteit te begrenzen tot de harde en zware dit onderwerp, wijst in dit verband op de integriteitsvraagstukken. Daarmee wordt kwetsbaarheid van (sociale) netwerkverban- tevens het gevaar van ‘integrisme’ enigszins den van bestuurders, omdat die verbanden begrensd. Ook voor Wiebenga (2014) is zomaar kunnen doorschieten in ‘elkaar de de kern bij de beoordeling van integriteits- bal toespelen’ en dan doemt ‘netwerkcor- vraagstukken de vraag of de gedraging het ruptie’ op. politiek functioneren van betrokkene ernstig schade toebrengt. Indien dat niet zo is,

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 In een bijdrage aan de bundel Public and bliek bestuur in een rechtsstaat aan uiter- Private Morality staat de filosoof Bernard mate strakke regels gebonden is. Over de Williams stil bij de oorsprong van het ont- hantering van die regels hebben politici en staan van codes voor professionele ethiek: bestuurders zich vierentwintig uur per dag ‘Some professions, such as lawyers and te verantwoorden. En over de invulling van doctors, have elaborate codes of professio- het algemeen belang bestaat altijd verschil nal ethics, […] because their clients need van inzicht – daarin vindt de politiek zijn to be protected and seen to be protected, bestaansrecht. Volgens Williams kan daarin what are particularly sensitive areas of mee een regelmatig te stellen vraag zijn: hoe their interests’ (Williams 1978, 56). Ook de is de politieke belangenafweging verlopen, burger legt veel van zijn – minder persoon- is de ‘onpartijdigheid’ van de bestuurders in lijke – belangen in handen van politici en hun afweging gewaarborgd? bestuurders. In een democratie zijn dit naar inhoud verschillende belangen (meer of Integriteit en gedrag minder staat, meer of minder herverdeling, Bij de presentatie op 10 juli 2018 van het et cetera), maar naar procesgang kent de boek In opspraak: leren van integriteitskwes- democratie in Nederland strikte regels, die ties noemt Overeem integriteit en integer zien op ‘onpartijdige’ en ‘gelijkwaardige’ handelen vooral een vaardigheid: De vaar- behandeling van allen die zich in Neder- digheid van het eigenlijk en geloofwaardig land bevinden (artikel 1 van de Grondwet). omgaan met een kwestie die zich voordoet. Williams onderstreept dat het tegelijkertijd nu juist het wezen van publieke besturen Integriteit vraagt een consistent en positief is dat verschillende belangen afgewogen gedragspatroon, dat duurzaam en aantoon- moeten worden naar een algemeen belang baar moet worden volgehouden en opge- en dat afweging en uitvoering van het pu- bouwd. De politicus moet het label ‘integer’

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 steeds weer onderhouden en verdienen. andere betrokkenen, verschijnt er ook een Een misstap wordt door anderen gemak- veel grotere diversiteit van kijkrichtingen kelijk gezien als een doorbreking van het op iemands integriteit door al die diverse patroon van integriteit en daarmee een personen op al die andere momenten in al doorbreking van het vertrouwen dat men die andere situaties: de weging op integer in die persoon stelt. Zelfs bij de schijn van handelen wordt wel heel divers en complex een misstap is er al een begin van een breuk en daarmee ook kwetsbaar. in het vertrouwen. En vertrouwen en gezag zijn voor een goede uitoefening van een Aan kwetsbaarheid vanuit het verleden is bestuurlijke functie nu juist onontbeerlijke niet veel meer te doen, behalve het betrach- sleutelelementen. Niet voor niets staat in de ten van maximale transparantie over het VVD-Beginselverklaring uit 2008 de pas- eigen verleden. Om hun kwetsbaarheid in sage: ‘Vertrouwen vormt het uitgangspunt het heden en naar de toekomst te verklei- in de omgang van de overheid met burgers. nen, kiezen steeds meer bestuurders bij de De overheid is dienstbaar aan de burgers start van hun bestuurlijke carrière voor het en aan hun vrijheden’ (VVD 2008, 4). Een aangaan van arrangementen die voorzien passage die volgens Wiebenga (2014) van in proactieve vermijding van (zelfs maar de groot belang is voor het normenkader van schijn van) een misstap – zoals mogelijke VVD-bestuurders. belangenverstrengeling – door alle zaken waarvan belangen mogelijk kunnen raken “... Liberale bestuurders opereren aan de relevante functie uit de weg te gaan gemakkelijk op de grens tussen of na te laten (geen uitbesteding aan fa- privaat en publiek en kijken daarbij milieleden of aan bevriende aannemers et enigszins relativerend en door een cetera), volstrekte openheid te geven over ‘nuttigheidsbril’ naar de regels ...” alle zaken die mogelijk aanpalend zijn aan de functie (het ‘vierogenprincipe’; openbaar De huidige – hypertransparante – tijd ziet register) en mogelijk aanpalende zaken bij bij het kijken naar iemands integriteit op de anderen in beheer te geven. integriteit van de persoon als geheel. Integer gedrag gaat dan niet alleen over de huidige Daarmee lijkt de constatering van Overeem, bestuurlijke functie, maar betrekt daarin dat integer gedrag vooral als vaardigheid ook allerlei mogelijke andere situaties, in kan worden gezien, gerechtvaardigd nu plaats en tijd variërend van een jeugdzonde meer en meer de kunst moet worden ver- tot een twijfelachtige vrije tijdsbesteding: staan om proactief te handelen op wat mo- het private wordt meer en meer publiek gelijkerwijs verkeerd kan worden uitgelegd. gemaakt. Omdat het integriteitspatroon dan op zoveel situaties in tijd en plaats betrekking heeft in interactie met zoveel

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Integer handelen en liberale wordt gebruikt voor het bereiken van de bestuurders doeleinden gerelateerd aan de functie. Deze Uiteindelijk gaat het bij integer besturen om plichtenethische benadering die voor inte- verantwoordelijk en geloofwaardig hande- griteit geldt, staat ver van de gevolgenethi- len, daarbij verantwoordelijkheid nemen en sche benadering, die als het goede aanduidt verantwoording (in relevante openheid) af- ‘datgene wat het grootste geluk voor het leggen, in ondergeschiktheid aan en vanuit grootste aantal mensen met zich meebrengt’. respect voor de functie en aan alle regels die Waar de gevolgenethiek een meer pragma- daarbij horen. Dienen in een verantwoorde- tische invulling van handelen oproept, geldt lijke (publieke) functie is onvoorwaardelijk, voor de plichtenethiek, en dus voor het om- en daarmee is ook integriteit onvoorwaar- gaan met integriteit, dat de intenties rich- delijk. Het is als zwangerschap, zo gaf voor- tinggevend zijn en dat er sprake is van een malig minister van Binnenlandse Zaken Ien meer universeel, objectief en in hoge mate Dales aan: een beetje integer bestaat niet. in regels vastgelegd richtsnoer voor gedrag. Integriteit verdraagt geen hellend vlak. Vanuit de liberale beginselen vrijheid en De kernvraag is dan voor liberalen: in verantwoordelijkheid prefereren verreweg hoeverre ben ik één met mijn functie en de meeste liberalen de meer pragmatische respecteer ik mijn functie volledig, met alle gevolgenethische benadering boven de meer regels die daarbij horen. En bij het volledig dogmatische plichtenethische benadering. respecteren van alle regels in alle formaliteit De meeste liberale bestuurders hechten treedt voor liberalen het ongemak op van eraan om een zo groot mogelijke vrijheid het weglaten van de materiële weging. aan burgers en bedrijven te gunnen, en zoeken daarom in hun bestuurlijk handelen Ongemak voor liberalen bijvoorbeeld ook actief naar samenwerking Integriteit is ingevolge de Vuistregels met ondernemende private partijen. Voor Integriteit en de werkdefinitie zoals we die liberale bestuurders zijn regels in het alge- hier hanteren, te definiëren als het eigenlijk meen geen doel op zich, maar gaat het meer gebruik van de verleende macht voor de om de vraag hoe maatschappelijke opgaven functie die men bekleedt, met volledig res- zo efficiënt en effectief mogelijk opgelost pect voor de inhoud van de functie en voor kunnen worden, samen met private partij- de regels die voor de functie gelden. Het en. De liberale bestuurders opereren dus gaat bij integriteit om een plichtenethische gemakkelijk op de grens tussen privaat en benadering. De zuivere bedoelingen en het publiek en kijken daarbij enigszins relative- naleven van regels staan voorop, zodat we rend en door een ‘nuttigheidsbril’ naar de er zeker van kunnen zijn dat de functie zo regels. Beide factoren (regelrelativering en ‘goed’ mogelijk uitgeoefend wordt (oprecht publiek-private verbinding) blijken uitno- en zuiver), en de verleende macht alleen digend om integriteitsgrenzen over te gaan.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Overeem gaf desgevraagd op een bijeen- sche aanvlieging van maatschappelijke komst van het Centrum voor Arbeidsver- opgaven door liberalen, nogal eens de houdingen Overheidspersoneel (CAOP) aanleiding lijkt te zijn tot vermeende- of op 10 juli 2018 aan dat de hoge incidentie werkelijke integriteitsvraagstukken. van integriteitsschendingen inderdaad juist bij liberale bestuurders in het oog springt. Tot Slot Naast de twee verklaringen van ‘regelrelati- Het is om verschillende redenen voor libe- vering’ en ‘publiek-private’ verbinding stel- ralen zinvol en waardevol om in navolging de hij ter nuancering twee annexe vragen van Overeem integer handelen als vaar- aan de orde. Ten eerste is er de vraag of er digheid te zien. Integer handelen vraagt zo werkelijk harde cijfers op dit vlak aanwezig bezien bewuste bekwaamheid. zijn, of dat het toch vooral indrukken en aannames betreft. Ten tweede is er de vraag Juist liberalen zijn door hun ‘regelrelative- of het aannemelijk kan zijn dat liberale ring’ en hun voorkeur voor ‘publiek-private’ bestuurders meer met de ‘harde’ portefeuil- verbinding vatbaar voor het begaan van les (bouw, verkeer) omgaan waar ook juist integriteitsschendingen en zouden derhalve met private partijen opgaven gerealiseerd hun vaardigheid op het vlak van integer worden, en waarbij dus eerder integriteits- handelen extra aandacht mogen geven. Het kwesties kunnen opspelen. is daarom goed dat de VVD als grote landelijke partij een eigen integriteitscommissie Wat daar ook van zij, uit de ervaringen van heeft met beknopte Vuistregels Integriteit de Commissie Integriteit en de dilemma- en en via zijn opleidingsinstituut, de Haya van integriteitstrainingen, blijkt dat de voorkeur Someren Stichting, ook ter verbetering van voor de meer pragmatische gevolgenethi- de vaardigheid een landelijke dilemmatrai-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 ning verzorgt. Het is zeker dat de pragma- toeneemt. Dit brengt nieuwe integriteits- tische en verantwoordelijke liberaal veel vraagstukken met zich mee. liever investeert in de verbetering van zijn vaardigheid op het vlak van integer han- De waarden van waaruit naar integriteit delen dan in verdere stapeling van integri- gekeken wordt, ontwikkelen zich door de teitsregels en daarmee verdere dichtregeling tijd heen en dat proces gaat in onze diverse, van hun handelen. Overeem en Kerkhoff hoogtechnologische en horizontaliseren- waarschuwen voor de ‘integriteitsparadox’: de samenleving versterkt door. Liberale verdergaande opstapeling van integriteitsre- bestuurders zullen daarin mee moeten gels (meer, verdergaand en gedetailleerder, bewegen en dus hun vaardigheid in de om- naar analogie van de risico-regelreflex) gang met integriteitskwesties met volle inzet naar aanleiding van schendingen, leidt tot moeten blijven onderhouden en ontwikke- een toename in schendingen van de steeds len. De spannende relatie tussen liberalisme gedetailleerder wordende integriteitsregels. en integriteit blijft voortbestaan. Immers, de werkelijkheid is nooit volledig in regels te vatten. Het is niet voor niets dat de VVD spreekt over Vuistregels als het gaat Dr.ir. R.D. Woittiez is senior trainer Integri- om integriteit. teit voor de Haya van Somerenstichting

Op 10 juli 2018 bij de presentatie van het Mr. H.A. zur Lage-Simons is lid van de per- boek In opspraak, leren van Integriteitskwes- manente Commissie Integriteit van de VVD. ties sloot bijzonder hoogleraar Zeger van der Wal de bijeenkomst af met de vaststel- Literatuurlijst ling dat drie gebieden de integriteit van het • Williams, B., ‘Politics and Moral Character’, openbaar bestuur verder onder druk zullen in: Hampshire, S. et al. (red.), Public and Private Morality, Cambridge, 1978. zetten. Ten eerste zal de toenemende diversiteit qua gender, etniciteit en leeftijd • Huberts, L., ‘Integriteit anno 2015: pijnpunten de integriteitsvraagstukken verdiepen en op de agenda’, in: Talsma, J., Karssing, E. (red.), verbreden. Ten tweede zal nieuwe tech- Jaarboek Integriteit 2015, Den Haag, 2015, pp. nologie nieuwe integriteitsvraagstukken 12-21. oproepen vanuit het gebruik van big data – gemengd en soms onbegrensd gebruik van • Hume, D., A Treatise of Human Nature, Lon- den, 1984. private en publieke data via media in het algemeen en social media in het bijzonder. • Kaptein, M., Dienaren van het Volk. Over de Ten derde zal de horizontalisering in de net- macht van integriteit, 2013, URL: https://re- werksamenleving de grenzen tussen privaat kenkamer.rotterdam.nl/app/uploads/2015/11/ en publiek domein steeds verder vervagen, Dienaren-van-het-Volk.pdf, geraadpleegd op 14 terwijl hun interdependentie steeds maar november 2018.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • Kerkhoff, T., Overeem, P., In Opspraak: Leren • Wiebenga, J.G.C., ‘De VVD en bestuurlijke van Integriteitskwesties, Den Haag, 2018. onkreukbaarheid. Werk in uitvoering,’ Liberaal Reveil, 2014, vol. 55, nr. 3, pp. 153-157. • Kessels, J., ‘Wijze van zien, wijze van spreken’, in: Delnoij, J., Van Dalen, W. (red.), Het Socra- tisch Gesprek, Budel, 2003, pp. 180-199.

• Mill, J.S., Utilitarianism, Glasgow, 1990.

• Popper, K.R., The open society and its enemies, Princeton, 1962.

• Rawls, J., A theory of Justice, Oxford, 1973.

• Slingerland, W., Network corruption: when social capital becomes corrupted: Its meaning and significance in corruption and network theory and the consequences for (EU) policy and law, Academisch proefschrift ter verkrijging van de graad Doctor of Philosophy aan de Vrije Univer- siteit Amsterdam, Amsterdam, 2018.

• De Telegraaf, 'Het rommelt al jaren bij de VVD', 30 augustus 2018, URL: https://www.telegraaf.nl/nieuws/2499510/het-rommelt-al-jaren- bij-de-vvd, geraadpleegd op 14 november 2018.

• Verhofstadt, D., Atheisme als basis voor moraal, Antwerpen, 2013.

• VVD, Beginselverklaring, Vastgesteld door de 125e algemene vergadering op 15 november 2008 te Rotterdam, Rotterdam, 2008.

• VVD Permanente Commissie Integriteit, Vuistregels Integriteit, 2013, URL: https://www. vvd.nl/de-commissie-integriteit/, geraadpleegd op 29 oktober 2018.

• Woittiez, R.D., Integriteit. Achtergrondsdocu- ment Dilemmatraining, Den Haag, 2014.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Integriteit

Gedragsregels voor leden van het parlement Een zaak voor de partij of voor het parlement? door Paul Bovend’Eert De laatste jaren komt het steeds vaker voor Commissie voor de Inlichtingen- en Veilig- dat leden van het Nederlandse parlement in heidsdiensten (‘commissie Stiekem’, 2014). opspraak komen door integriteitsschendin- Andere misdragingen in functie betroffen de gen. Soms gaat het daarbij om misdragingen onrechtmatige besteding van fractiebudget- in de functie-uitoefening, soms is sprake ten (bij fracties van SP en PVV in 2014 en van een integriteitsschending in een andere 2015), een ongepaste relatie met een frac- (neven)functie of vorige functie, soms betreft tiemedewerker, verzwijgen van een relatie het wangedrag in de privésfeer. Voorbeelden tussen Kamerlid en partijvoorzitter, diverse van (vermeende) misdragingen in de func- gevallen van onjuiste of onzorgvuldige re- tie-uitoefening betroffen ten eerste diverse gistratie van giften, belangen of nevenfunc- schendingen van ambtelijke geheimhou- ties in de openbare registers van de Kamer dingsplichten van Tweede Kamerleden, zoals (Bovend’Eert 2016). Ook zijn herhaaldelijk bij het openbaar maken van vertrouwelijke vragen gesteld over mogelijke belangenver- informatie over begrotingsstukken (2009), strengeling van Kamerleden, zoals bij Eerste over de benoeming van een nieuwe Ombud- Kamerleden die hun hoofdfunctie of neven- sman (2014) en over beraadslagingen in de functies elders uitoefenen en in die hoeda-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 nigheid belangen behartigen die ook in de weekblad biedt de lezer jaarlijks een hand- Kamer aan de orde komen (Barkhuysen zaam overzicht van alle schandalen rond 2013). politici (De Koning 2017; 2018). Opvallend veel VVD’ers prijken op deze overzichten. Daarnaast is te wijzen op een aanzienlijk aantal integriteitskwesties voor Kamerle- In enkele gevallen is het duidelijk welke den buiten hun directe functie-uitoefening. autoriteiten optreden bij integriteitsschen- De praktijk biedt een zeer divers beeld dingen door Kamerleden. Politie en Justitie van uiteenlopende integriteitsproblemen treden op wanneer integriteitsschendin- (Parlement.com 2018). Voorbeelden uit gen strafrechtelijk van aard zijn, zoals bij het recente verleden zijn de aangiften tegen omkoping en andere gevallen van corruptie. Kamerleden wegens mishandeling en be- De procedure tegen oud–Eerste Kamerlid dreiging, problemen van Kamerleden met Van Rey biedt een voorbeeld hiervan. Voor de belastingdienst, veroordeling wegens zover strafbare feiten ambtsmisdrijven op- hypotheekfraude, onzorgvuldig declaratie- leveren, ontstaat overigens een complicatie gedrag in een vorige functie, aanhouding nu in dergelijke gevallen niet het Openbaar wegens rijden onder invloed, problemen Ministerie, maar de Tweede Kamer (of de met de huur van een ambtswoning, en zeer regering) op grond van artikel 119 van de recent vermeende misdragingen van een Grondwet (Gw) moet besluiten tot vervol- Kamerlid als eigenaar van huurpanden (Bo- ging. In de praktijk is gebleken dat deze vend’Eert 2016; Parlement.com 2018). Een procedure ernstige gebreken vertoont.1 enkele keer was sprake van een zeer ernstige integriteitsschending in een andere functie, “... Politici leven in een glazen huis. zoals bij het Eerste Kamerlid Van Rey dat Schandalen uit het heden, maar ook na zijn aftreden vanwege misdragingen als uit een verder verleden worden op- wethouder uiteindelijk veroordeeld werd gerakeld en breed uitgemeten ...” voor (onder andere) het aannemen van steekpenningen. De vraag is of en zo ja hoe ‘de politiek’ zelf (ook) kan optreden tegen integriteitsschen- De media spelen in de praktijk een be- dingen van Kamerleden, waarbij niet alleen langrijke rol in het openbaar maken van gedacht kan worden gegeven aan aanvul- (vermeende) integriteitsschendingen. lend optreden in geval van strafrechtelijk Journalisten zijn tegenwoordig zeer actief verwijtbare gedragingen, maar ook aan in het achterhalen van misdragingen van andere misdragingen binnen en buiten de Kamerleden. Politici leven wat dat betreft in functie-uitoefening van Kamerleden. In de een glazen huis. Schandalen uit het heden, Nederlandse verhoudingen houdt het par- maar ook uit een verder verleden worden lement zich grotendeels op dit punt afzijdig. opgerakeld en breed uitgemeten. Een enkel Weliswaar bevat het Reglement van Orde

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 van zowel de Eerste en Tweede Kamer enke- CDA maakt gebruik van een handboek met le voorschriften over registratie van giften, de titel Een betrouwbare politicus: grond- van (financiële) belangen, reizen op kosten houding voor volksvertegenwoordigers en van derden, en enkele bepalingen betreffen- bestuurders namens het CDA. Ook sommige de geheimhoudingsplichten, maar voor het andere politieke partijen hebben in meer of overige ontbreken gedragsregels voor leden mindere mate integriteitsregels op schrift van het parlement, en wordt niet voorzien gesteld, soms vooral gericht op de screening in een handhavingsmechanisme in het bij de kandidaatstelling van leden, soms parlement. In de Nederlandse verhoudingen voor een specifieke doelgroep, zoals voor is het stellen en handhaven van integriteits- Eerste Kamerleden (Evelo 2018). Andere regels voor Kamerleden hoofdzakelijk een partijen, zoals de PVV, kennen in het geheel aangelegenheid van politieke partijen. geen op schrift gestelde regelingen.

De wijze waarop politieke partijen in Ne- Een min of meer permanent handhavings- derland zich bekommeren om de integriteit mechanisme ten aanzien van integriteits- van Kamerleden is nogal divers. Sommige regels ontbreekt bij de meeste politieke politieke partijen hanteren een algemene partijen. Het moge duidelijk zijn dat de gedragscode voor politieke ambtsdragers en huidige partijpolitieke benadering van het kennen eveneens een mechanisme ter hand- stellen en handhaven van integriteitsregels having van de code. De VVD bijvoorbeeld in partijverband vrijblijvend is en weinig heeft een code, getiteld Vuistregels Integri- waarborgen biedt. Sommige politieke partij- teit, en kent een Permanente Commissie en, zoals de VVD, PvdA en CDA, spannen Integriteit. De PvdA heeft eveneens een zich in om gedragsregels voor hun volksver- gedragscode, getiteld Integriteit en Ereco- tegenwoordigers te stellen en te handhaven, de, alsmede een integriteitscommissie. Het terwijl ander partijen niet of nauwelijks

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 regels stellen en handhaven. De huidige tijdigheid van leden van het parlement. Het partijpolitieke benadering in Nederland vrije, representatieve mandaat eist dat leden van integriteitskwesties vertoont aldus in de van het parlement het algemeen belang praktijk serieuze defecten door het ontbre- behartigen en niet persoonlijke belangen, ken van een eenduidige aanpak. Maar ook al of niet samenhangend met bijzondere bij politieke partijen die integriteitskwes- (financiële) verplichtingen jegens derden, ties wel ter harte nemen, is sprake van een zullen dienen. In die zin worden leden van aanpak die onvoldoende recht doet aan het het parlement geacht onafhankelijk en on- belang om gedragsregels voor leden van het partijdig te zijn. De Vuistregels benadrukken parlement te stellen en te handhaven. dat betrokkenen onafhankelijk en onpar- tijdig moeten zijn, dat er geen vermenging De VVD, die de laatste jaren verhoudings- optreedt met oneigenlijke belangen en dat gewijs dikwijls geconfronteerd werd met iedere schijn van vermenging van belangen integriteitsproblemen, biedt een interessant wordt vermeden. voorbeeld hiervan. De VVD kent sinds enige jaren een integriteitsregeling en een In het verlengde hiervan vermelden de permanent handhavingsinstrumentarium. Vuistregels dat betrokkenen geen geschen- Hierna worden deze integriteitsregels en de ken of diensten aannemen die de onafhan- wijze van handhaving ervan aan een nadere kelijke positie kunnen beïnvloeden. Voorts analyse onderworpen. De conclusie in het eisen de Vuistregels onder meer dat giften navolgende is dat ook de partijpolitieke worden geregistreerd. In het kader van de benadering van integriteitskwesties bij de noodzakelijke transparantie verlangen de VVD tekortkomingen vertoont. Het is dan Vuistregels opgave van (financiële) belangen. ook wenselijk om integriteitshandhaving Daaraan wordt toegevoegd: ‘U vervult geen ten aanzien van Kamerleden bij het parle- nevenfuncties die een voorzienbaar risico ment zelf onder te brengen. vormen voor een integere invulling van uw functie’. Onder het kopje ‘Betrouwbaar’ Integriteitshandhaving door politie- bespreekt de gedragscode de omgang met ke partijen: de praktijk bij de VVD ambtelijke informatie, meer in het bijzonder De Vuistregels Integriteit, die overigens niet de vertrouwelijkheid van informatie en het alleen voor VVD-Kamerleden maar in verbod om voor eigen voordeel informatie beginsel voor alle politieke ambtsdragers te gebruiken. Onder de noemer ‘functio- van de VVD gelden, bevatten regels op neel’ besteden de Vuistregels aandacht aan onderwerpen die min of meer gangbaar zijn reizen op kosten van derden. Gesteld wordt in Westerse parlementen die wél beschikken onder meer: ‘U vraagt zich altijd af waarom over gedragscodes (Bovend’Eert 2018). Een derden u voor dit soort reizen uitnodigen’. belangrijk element in dergelijke gedragsco- Onder het trefwoord ‘zorgvuldig’ vermel- des betreft de onafhankelijkheid en onpar- den de Vuistregels ten slotte: ‘Uw handelen

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 is zodanig dat alle organisaties en burgers duidelijke uitleg van deze algemene normen op gelijke wijze en met respect worden in een toelichting, bestaat het risico dat bejegend en dat belangen van partijen op betrokkenen vooraf niet goed weten wat wel correcte wijze worden afgewogen’. mag en wat niet in zijn of haar specifieke functie. “... Als het gaat om de Vuistregels Integriteit blijft onduidelijk welke Het ontbreken van een duidelijke normstel- gedragingen voor de verschillende ling beperkt zich overigens niet slechts tot categorieën ambtsdragers wel of de integriteitsregels binnen de VVD. Ook niet acceptabel zijn ...” de andere politieke partijen, voor zover zij al integriteitsregels kennen, formuleren De Vuistregels Integriteit formuleren, zij het veelal dergelijke algemene (vage) regels voor op een weinig gestructureerde wijze, een politieke ambtsdragers, die – zonder nadere aantal min of meer gangbare gedragsregels toelichting en uitwerking – voor velerlei voor volksvertegenwoordigers en bestuur- uitleg vatbaar zijn. Het gevolg hiervan is dat ders. De strekking van deze regels is veelal van een heldere en eenvormige uitleg en zeer algemeen.2 Op zichzelf behoeft het toepassing van specifieke regels ten aanzien stellen van gedragsregels met een algemene van Kamerleden geen sprake is in de Ne- strekking geen probleem te zijn, mits in een derlandse politieke verhoudingen. Daarbij nader uitgewerkte toelichting of uitleg en in komt dat sommige partijen, zoals de VVD, toepassingen betreffende casusposities in de de laatste jaren bij enkele integriteitsaffaires praktijk duidelijk wordt wat deze algemene een strikte uitleg hebben gegeven aan de gedragsregels in concreto betekenen. Als het regels, terwijl andere partijen soepel zijn bij gaat om de Vuistregels integriteit ontbreekt de uitleg van deze normen of vermeende in- echter zo’n kader met een nadere uitwerking tegriteitsschendingen op hun beloop laten. en blijft onduidelijk welke gedragingen voor Een aantal partijen heeft bovendien, zoals de verschillende categorieën ambtsdragers gezegd, in het geheel geen regels gesteld wel of niet acceptabel zijn in concrete ge- (Bovend’Eert 2016). vallen. Wanneer is sprake van vermenging met oneigenlijke belangen? Welke neven- Een andere vraag is hoe integriteitsregels functies zijn concreet wel of niet toelaatbaar kunnen worden gehandhaafd door poli- voor Tweede Kamerleden, en welke voor tieke partijen. Strikt genomen is de rol van Eerste Kamerleden of voor gemeenteraads- politieke partijen ten aanzien van Kamer- leden? Welke reizen op kosten van derden leden beperkt. Politieke partijen hebben kunnen wel of niet door de beugel? Welke vooral een functie bij de kandidaatstelling diensten voor derden beïnvloeden wel of van personen voor het Kamerlidmaat- niet de functie-uitoefening? Bij gebrek aan schap. In de uitoefening van deze functie een meer concrete normstelling, of aan een kunnen zij toetsen of kandidaten voldoen

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 aan gedragsnormen. Daarnaast kunnen bindt aan het oordeel. In de politieke werke- politieke partijen in integriteitsschendingen lijkheid wordt dan al snel de vraag gesteld of aanleiding vinden om aan Kamerleden hun het Kamerlid wel kan aanblijven. lidmaatschap van de partij te ontnemen. Zij Twee voorbeelden uit de VVD-praktijk hebben echter vanwege het vrije mandaat kunnen in dit verband als illustratie dienen. van Kamerleden (art. 67 lid 3 Gw) niet de bevoegdheid Kamerleden hun Kamerzetel Het Kamerlid Verheijen te ontnemen of hen te schorsen, of hun Begin 2015 kwam het VVD-Tweede Kamer- bezoldiging in te houden (Bovend’Eert & lid Verheijen in opspraak nadat de media Kummeling 2017, 132 e.v.). Evenmin zijn bericht hadden over onzorgvuldige en zij bijvoorbeeld bevoegd om Kamerleden te onjuiste declaraties in een vorige functie (in verbieden nevenfuncties te vervullen. 2011 en 2012). Ook zou aangifte zijn gedaan tegen het Kamerlid wegens corruptie in een Ondanks deze strikt genomen beperkte eerdere functie. De Permanente Commissie taakstelling bij integriteitshandhaving zien Integriteit van de VVD stelde een onder- politieke partijen zich in de praktijk soms zoek in naar de integriteit van het Kamerlid, genoodzaakt om integriteitsschendingen waarbij zij zich beperkte tot onjuist en on- van Kamerleden voor te leggen aan een in- zorgvuldig declaratiegedrag, zoals door de tegriteitscommissie, zonder dat het oordeel media naar buiten gebracht (bijv. Dohmen van zo’n commissie op zichzelf een rechts- & Van der Steen 2015). gevolg heeft. Het oordeel van de integriteitscommissie kan nochtans een belangrijke In haar rapport van bevindingen overwoog politieke betekenis hebben en ertoe leiden de commissie allereerst in algemene zin dat dat het Kamerlid, al of niet onder politieke begrippen als ‘ernst’ en ‘verwijtbaarheid’ in druk van zijn partij, zelf consequenties ver- het strafrecht een rol speelden, terwijl het

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 bij integriteitskwesties meer ging om het dat het hoofdbestuur van de partij en de vertrouwen van de burgers in de overheid Tweede Kamerfractie een oordeel over de en bestuurders. Kwesties, die wellicht in consequenties moesten vormen. Wel merkte kwantitatieve zin van geringe betekenis de commissie nog op dat bij deze beoor- waren, konden niettemin in dit beoorde- deling rekening moest worden gehouden lingskader ter zake van integriteitskwesties met andere kwesties (onder andere de van grote symbolische betekenis zijn. aangifte wegens corruptie) rond de integriteit van betrokkene. En het Kamerlid zelf Daarnaast wees de commissie erop dat te moest volgens de commissie ook een eigen nemen maatregelen bij integriteitsschendin- afweging maken, waarbij het aanzien van de gen zich formeel beperkten tot het ontne- politiek een rol moest spelen (VVD Perma- men van het partijlidmaatschap en het niet nente Commissie Integriteit 2015, 18). Nog kandideren van betrokkenen bij verkie- voordat het partijbestuur en de Kamerfrac- zingen. Een recallrecht (verplichte opgave tie tot een oordeel kwamen, bood Verheijen van Kamerzetel) ontbrak nu eenmaal in onmiddellijk na het bekend worden van het de Nederlandse verhoudingen. Niettemin, rapport van bevindingen van de commissie zo overwoog de commissie, zou het partij- ontslag aan. Enige tijd later bleek dat het bestuur en de Kamerfractie een Kamerlid Openbaar ministerie geen reden zag tot wel bij integriteitsschendingen kunnen vervolging betreffende de aangifte jegens verzoeken om zijn Kamerzetel op te geven. het voormalig Kamerlid. Het Kamerlid diende volgens de commissie daarbij niet alleen zijn eigen positie, maar Het oordeel van de Permanente Commissie ook het aanzien van de politiek te betrek- Integriteit was in die zin opmerkelijk dat de ken. ‘ernst en verwijtbaarheid’ van de verweten gedragingen geheel buiten beschouwing “... Het valt op dat de integriteits- bleef en dat in plaats daarvan uitsluitend de commissie van de VVD nu eens wel nadruk lag op ‘het vertrouwen van burgers’ en dan weer niet een integriteits- en ‘het aanzien van de politiek’. Duidelijk kwestie heeft behandeld ...” was dat het betrokken Kamerlid de Vuistre- gels overtreden had door onjuist en onzorg- Met betrekking tot de onderzochte gedra- vuldig te declareren. Onduidelijk bleef wat gingen oordeelde de commissie dat het de ernst van de overtreding was en welke Kamerlid in drie gevallen gehandeld had consequenties hieraan verbonden moesten in strijd met het integriteitskader van de worden. VVD, terwijl in een ander geval sprake was van ‘schijn van onjuistheid’. Over te nemen De conclusie van de commissie dat ‘ernst maatregelen wenste de commissie zich niet en verwijtbaarheid’ in het strafrecht, en niet uit te spreken. De commissie benadrukte bij het beoordelen van integriteitskwesties,

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 spelen is niet goed te begrijpen. In parle- De Permanente Commissie Integriteit heeft menten elders in Europa en de westerse derhalve in deze haar verantwoordelijkheid wereld, waarin een gedragscode geldt voor ontlopen door geen rekening te houden de leden van het parlement, is de ernst en met de ernst en verwijtbaarheid van ge- verwijtbaarheid van een gedraging een dragingen en in plaats daarvan eenzijdig belangrijke factor bij de handhaving van de nadruk te leggen op vage belangen gedragsregels (Bovend’Eert 2018). Hetzelfde zoals het aanzien van de politiek. Mogelij- geldt bijvoorbeeld voor de handhaving van ke reputatieschade voor de politiek in het gedragsregels voor overheidsambtenaren algemeen, en de VVD als politieke partij in in het Nederlandse ambtenarentuchtrecht. het bijzonder, bleek aldus de enige maatstaf Het is min of meer vanzelfsprekend dat een voor beoordeling van het handelen van het instantie, belast met de handhaving van Kamerlid. De facto bleef voor Verheijen als gedragsregels, zich een oordeel vormt over enige optie over om met het oog op het par- ernst en verwijtbaarheid van gedragingen tijbelang ontslag te nemen als Kamerlid, nu en daaraan dan passende gevolgen verbindt er veel ophef ontstaan was in de media en voor eventueel op te leggen maatregelen. De de VVD daardoor schade leed. De vraag of praktijk in westerse parlementen leert dat de verweten gedragingen rechtvaardigden bij lichte overtredingen van gedragsregels dat de meest vergaande consequentie, het en geringe verwijtbaarheid bijvoorbeeld terugtreden als Kamerlid, getrokken moest volstaan kan worden met een maatregel om worden, bleef onbeantwoord. De negatieve te herstellen wat in strijd met de gedragsre- stemming in het land was kennelijk door- gel is gedaan. Bij ernstige overtredingen van slaggevend. gedragsregels kan een berisping, waar- schuwing of schorsing volgen. In sommi- Het Kamerlid Van Haga ge westerse parlementen bestaat zelfs de In 2017 kwam het VVD-Tweede Kamerlid mogelijkheid dat de betrokken kamer van Van Haga in opspraak, toen in de media het parlement een parlementslid zijn zetel berichten verschenen dat hij naast zijn ontneemt, indien sprake is van zeer ernstige Kamerlidmaatschap als ondernemer en schendingen van gedragsregels, zoals omko- verhuurder huurregels had overtreden. ping en corruptie (Bovend’Eert 2018). Ook De Permanente Commissie Integriteit in het Nederlandse ambtenarentuchtrecht stelde een onderzoek in. In haar rapport kan afhankelijk van de ernst en verwijtbaar- van bevindingen benadrukte de commis- heid van overtredingen van gedragsregels sie opnieuw dat bij de beoordeling van de door ambtenaren hetzij volstaan worden gedragingen ‘het perspectief van de burger’ met een lichte maatregel, zoals een beris- voorop stond. Het draaide om ‘het vertrou- ping, hetzij met een zware maatregel zoals wen van de burger in de politiek’. Ditmaal een ongevraagd strafontslag. overwoog de commissie overigens in eerste instantie wel uitdrukkelijk dat haar van

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 overtredingen of ernstig verwijtbaar hande- activiteiten. En aldus geschiedde (VVD Per- len niet gebleken was, terwijl zij vervolgens manente Commissie Integriteit 2018). oordeelde dat dit moest worden beschouwd ‘vanuit de burger’. In beide zaken legde de betrokken integriteitscommissie eenzijdig de nadruk op het Vervolgens overwoog de commissie zonder aanzien van de politiek en het vertrouwen enige nadere motivering of argumentatie van de burger, zonder overigens duidelijk te dat de omvang van nevenwerkzaamheden maken of in casu sprake was van een ern- van het Kamerlid de schijn wekte dat deze stige inbreuk daarop. Kennelijk draaide het ‘te veel omvattend’ waren. Dat de neven- in beide gevallen vooral om het voorkomen werkzaamheden de vastgoedwereld betrof- van reputatieschade voor de politiek en de fen betekende volgens de commissie dat zij partij. In laatstgenoemde zaak werden bo- bovenmatig kwetsbaar waren voor pro- vendien, zonder dat sprake is van overtre- blemen in het politieke domein. Ook was dingen van de integriteitsregels, uit het niets volgens de commissie sprake van het risico ‘nieuwe normen’ geïntroduceerd voor het van belangenverstrengeling. Er was in die vervullen van nevenfuncties door Kamerle- zin een onwerkbare en onwenselijke situatie den, die bij de kandidaatstelling van betrok- ontstaan. De bevindingen leidden tot de kene kennelijk nog niet golden. Ook werd conclusie dat het Kamerlid en zijn fractie- een risico van belangenverstrengeling ten voorzitter zich dienden te bezinnen op het tonele gevoerd, zonder dat er enige concrete op afstand plaatsen van zijn bedrijfsmatige aanwijzing was dat dit risico daadwerkelijk

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 speelde bij het betrokken Kamerlid. beeld op dat de integriteitsaffaire rond het niet vermelden in het register van de schen- De conclusie kan geen andere zijn dan dat king van een appartement van D66-fractie- de wijze van handhaving van gedragsregels voorzitter Pechtold geen aanleiding gaf tot in beide zaken gebrekkig was. een integriteitsonderzoek binnen de partij van D66. Men ging kennelijk gemakshalve Los van de tamelijk gebrekkige handhaving uit van de juistheid van de stellingname van integriteitsregels in deze twee zaken dienaangaande van Pechtold. valt op dat de integriteitscommissie van de VVD nu eens wel en dan weer niet een Het parlement aan zet integriteitskwestie heeft behandeld. In 2018 In 2013 oordeelde de door de Raad van bijvoorbeeld kwam het VVD-Eerste Kamer- Europa ingestelde Group of States against lid Duthler in opspraak toen de journalis- Corruption (GRECO) voor het eerst in een tieke website Follow the Money berichtte dat evaluatierapport dat de praktijk in Neder- zij in 2014 als senator meestemde met de land, waarin integriteitshandhaving een Wet maatschappelijke ondersteuning, waar- interne aangelegenheid is van politieke par- in adviezen van haar eigen bureau waren tijen, fracties en Kamerleden zelf, afbreuk verwerkt (Kuijpers & Van Keken 2018). De doet aan de geloofwaardigheid en betrouw- integriteitscommissie van de VVD stelde baarheid van het parlement. GRECO heeft nochtans geen onderzoek in naar deze seri- in haar rapportages van 2013, 2015 en 2018 euze beschuldiging van belangenverstrenge- consequent erop aangedrongen dat het ling. Eveneens in 2018 raakte VVD-Tweede parlement integriteitsvraagstukken in eigen Kamerlid Ten Broeke in opspraak toen hand neemt en niet langer vertrouwt op bleek dat hij inkomsten uit PR-activiteiten andere instituties. GRECO bepleit de tot- niet opgegeven had in het register van de standkoming van een volwaardige gedrags- Kamer. Kort daarna stapte Ten Broeke op code in het parlement en de invoering van als Kamerlid, toen naar buiten kwam dat een toezicht- en handhavingsmechanisme hij, naar eigen zeggen, een aantal jaren (GRECO 2018). geleden een ‘ongelijkwaardige’ relatie had gehad met een fractiemedewerkster (De Uit het voorgaande volgt mijns inziens dat Telegraaf 2018). In beide gevallen bleef een GRECO terecht de praktijk van interne onderzoek door de integriteitscommissie integriteitshandhaving door politieke par- achterwege. tijen in Nederland onvoldoende acht. Die praktijk laat zien dat sommige partijen niet Overigens moet gezegd worden dat het of nauwelijks regels stellen en handhaven, handhaven van integriteitsregels bij andere waaronder de tweede partij van het land politieke partijen evenmin consistent ter in de Tweede kamer (PVV), terwijl andere hand genomen wordt. Zo viel het bijvoor- partijen wel initiatieven ontplooien. De re-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 gelstelling en handhaving is aldus willekeur- en zo nodig bij ernstige integriteitsschen- ig. Voor zover partijen wel regels stellen en dingen schorsen door hen uit te sluiten handhaven, laat het voorbeeld van de VVD van vergaderingen.3 Voor de inhoud van zien, dat het een en ander bij deze, maar de gedragsregels in een gedragscode geldt ook bij andere partijen de nodige gebreken dat tegenwoordig vele goede voorbeelden vertoont. uit andere parlementen voorhanden zijn. Meestal formuleren deze gedragscodes In die zin is het gewenst de aanbevelingen naast specifieke registratieverplichtingen van GRECO ter harte te nemen. Bedacht algemene gedragsregels die belangenver- moet daarbij worden dat het alleszins strengeling beogen tegen te gaan. Ook valt gerechtvaardigd is dat de beide Kamers te denken aan regels die het aanvaarden van de Staten-Generaal voor hun leden van giften of reizen op kosten van derden gedragsregels stellen. Immers de leden van beperken. Voorts bevatten deze gedragscode Staten-Generaal vervullen een publieke des meestal een algemene gedragsregel dat functie. Aan dat publieke ambt zijn rechten, leden van het parlement door hun publieke maar ook verplichtingen verbonden. Onder gedragingen het vertrouwen in en gezag die verplichtingen kunnen onder meer van het parlement niet mogen schaden. Het de door de Kamer te stellen gedragsregels is gebruikelijk dat deze algemene gedrags- vallen. Dat de Kamer bevoegd is regels te regels nader worden uitgewerkt in een stellen voor zijn leden, is onomstreden (art. uitgebreide toelichting en uitleg, toegespitst 72 Gw). Dat de Kamer maatregelen kan op concrete gevallen. Scholing en training treffen jegens leden die zich niet houden van leden van het parlement vormen een aan gedragsregels, staat eveneens vast. De belangrijk bestanddeel van zo’n integriteits- Kamer kan leden waarschuwen, berispen systeem in het parlement.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Een gedragscode voor de leden van elk der risico van politisering van de handhaving beide Kamers bevordert dat zowel burgers van gedragsregels in het parlement beperkt als Kamerleden zelf op de hoogte kunnen blijft. Kortom, het Britse voorbeeld, maar zijn van de gedragsregels die voor volks- ook andere voorbeelden van buitenlandse vertegenwoordigers gelden. De praktijk in parlementen, kunnen zeker een goed aan- andere westerse parlementen leert boven- knopingspunt bieden voor een regeling in dien dat een handhavingsmechanisme het Nederlandse parlement. onmisbaar is om een effectieve werking van gedragsregels in het parlement te verzekeren. Bij de meeste parlementen, die een Prof. mr. P.P.T. Bovend’Eert is Hoogleraar uitgewerkte gedragscode kennen, draagt Staatsrecht aan de Radboud Universiteit de betrokken Kamer van het parlement Nijmegen. het toezicht op de gedragscode in eerste instantie op aan een vaste commissie uit de Kamer. Literatuurlijst • Barkhuysen, T., ‘Dubbele petten af in de In het Britse Lager Huis heeft men daar- Eerste Kamer’, Nederlands Juristenblad, 2013, nr. 11, pp. 663. naast ervoor gekozen om een door het Huis te benoemen onafhankelijke instantie, de • Bovend’Eert, P.P.T., ‘Hoe is het gesteld met de zogeheten Parliamentary Commissioner, ambtelijke integriteit van leden van het parle- exclusief te belasten met het onderzoek van ment?’, Nederlands Juristenblad, 2016, nr. 42, pp. klachten over schending van gedragsregels 3104-3114. door parlementsleden. Deze onafhankelijke ambtenaar houdt tevens toezicht op de re- • Bovend’Eert, P.P.T., ‘Publieke functie en publiek vertrouwen: integriteitsregels voor leden gistratieverplichtingen en draagt zorg voor van het parlement. Vier parlementen vergeleken’, de toelichting op en uitleg van de gedrags- Tijdschrift voor Constitutioneel recht, 2018, pp. regels en de evaluatie ervan. De betrokken 4-36. onafhankelijke ambtenaar stelt bij een klacht een onderzoek in en brengt vervol- • Bovend’Eert, P.P.T., Kummeling, H.R.B.M., het gens advies uit aan de vaste commissie in Nederlandse parlement, Deventer, 2017. het Lager Huis, belast met de naleving van • Dohmen, J., Van der Steen, P., ‘VVD’er de gedragscode. Uiteindelijk dient het Lager Verheijen declareerde ten onrechte duizenden Huis te beslissen over een op te leggen euro’s’, NRC, 11 februari 2015. maatregel (Bovend’Eert 2018). De Britse regeling van handhaving van de gedragscode • Evelo, K., ‘Overzicht integriteitsmaatregelen functioneert al jaren naar tevredenheid. Met bij politieke partijen’, De Hofvijver, 2018, vol. 8, name de sterke positie van de onafhankelij- nr. 82. ke klachteninstantie draagt ertoe bij dat het

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • GRECO, Eighteenth General Activity Report 2. Wellicht hangt dit samen met de brede (2017). Anti-corruption trends, challenges and reikwijdte van Vuistregels voor alle ambtsdragers good practices in Europe & the United States of van de VVD. America, Straatsburg, 2018. 3. Voor een schorsing met inhouding van bezol- • De Koning, B., ‘De politieke integriteitsindex’, diging, een niet ongebruikelijke straf in andere Vrij Nederland, maart 2017. westerse parlementen, is een wetswijziging (Wet Schadeloosstelling) vereist. Het doen vervallen • De Koning, B., ‘De politieke integriteitsindex’, van het Kamerlidmaatschap bij zeer ernstige Vrij Nederland, maart 2018. integriteitsschendingen, is zonder een grondwets- wijziging niet mogelijk. • Kuijpers, D., Van Keken, K., ‘Senator Duthler (VVD) stemde over wet waar eigen bedrijf aan meeschreef’, 2018, URL: https://www.ftm.nl/ artikelen/duthler-advies-wmo?share=1, geraadpleegd op 29 oktober 2018.

• Parlement.com, Kamerleden in opspraak, 2018, URL: https://www.parlement.com/id/vjrke3l9bt- mo/kamerleden_in_opspraak, geraadpleegd op 29 oktober, 2018.

• De Telegraaf, ‘Ten Broeke uitgezwaaid in Ka- mer: Pijn in het hart’, 2018, URL: https://www. telegraaf.nl/nieuws/2517192/ten-broeke-uitgezwaaid-in-kamer-pijn-in-het-hart, geraadpleegd op 29 oktober 2018.

• VVD Permanente Commissie Integriteit, Vuistregels Integriteit, 2013, URL: https://www. vvd.nl/de-commissie-integriteit/, geraadpleegd op 29 oktober 2018.

• VVD Permanente Commissie Integriteit, Rap- port van bevindingen, Den Haag, 2015.

• VVD Permanente Commissie Integriteit, Rapport van bevindingen dhr. Wybren van Haga, Den Haag, 2018.

______1. Zie Kamerstukken II 2015/16, 34340, nr.2 (commissie van Onderzoek na lekken uit ‘Com- missie stiekem’).

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Diversiteit

Drogredenen van de diversiteit

door Mikhael Hack In augustus 2018 presenteerde Maarten politieorganisatie maar eens ‘diverser moest Groothuizen, Tweede Kamerlid namens worden’, zowel qua etniciteit als qua culture- D66, het Actieplan: De rechter voor iedereen, le achtergrond, geslacht en seksualiteit (Van een poging om de Nederlandse rechtspraak Teeffelen 2017). Bij de verkiezing van onze ‘herkenbaar te maken voor de hele bevol- huidige Tweede Kamer beweende menig king’. Zijn voorstel is vierledig, waarvan één activist het gebrek aan ‘zwarte politici’ onderdeel bestaat uit het ‘vergroten van de (Bahara 2017). Toen het kabinet-Rutte III diversiteit van rechters’. Hierbij wordt met later dat jaar aantrad, was ook dat uiteraard name gewezen op het representatieverschil te mannelijk en te wit (Start en De Jong tussen niet-westerse allochtonen in Neder- 2017). Te weinig vrouwen in de top, te veel land (bijna dertien procent) en in de recht- blanken aan de macht, niet genoeg aandacht spraak (twee procent). Dit is volgens D66 voor genders en geslachten: het individua- ‘onbestaanbaar’ (Den Hartog 2018). lisme trekt zich terug, de identiteitspolitiek rukt op. De strekking van zijn oproep is niet nieuw. Het jaar ervoor kondigde politiechef Erik In dit artikel zal ik de wijdverbreide mis- Akerboom bijvoorbeeld aan dat de vattingen die aan deze ontwikkeling ten

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 grondslag liggen, aan de kaak stellen. Ik zal Sowell definieert een visie als ‘a pre-analy- betogen dat de enige liberale respons op tic cognitive act. It is what we sense or feel een verheffing van diversiteit tot sacrosanct before we have constructed any systematic beleidsdoel een resolute afwijzing mag zijn. reasoning that could be called a theory’ (So- well 2007, 4). Hij onderscheidt vervolgens Rechtvaardigheid: proces of twee tendensen in de ideeëngeschiedenis product? die hij generaliseert als constrained en un- Aggregate ongelijkheid tussen bevolkings- constrained. Dit zouden wij in het Neder- groepen lijkt vooral een zaak van links. In lands kunnen weergeven met respectievelijk de Verenigde Staten is het de Democrati- ‘beperkt’ en ‘maakbaar’ (Sowell 2007, 9-35). sche Partij die werk maakt van gepercipi- eerd racisme in het rechtssysteem en de De beperkte visie op de mens poneert dat vermeende loonkloof tussen mannen en deze grotendeels gebonden wordt door vrouwen. In Nederland vinden identitaire zijn natuur. Zijn morele en intellectuele minderheidsbewegingen als DENK en BIJ1 beperkingen zijn een gegeven en onveran- hun oorsprong in de sociaaldemocratie van derlijk. Mensen streven over het algemeen de Partij van de Arbeid, die zelf ook, samen hun eigenbelang na en daarom zou de met GroenLinks en D66, vooroploopt om samenleving zo ingericht moeten zijn, dat de deugd der diversiteit rond te bazuinen. er op spontane wijze onbedoelde voordelen ontstaan uit hun interacties. In deze roem- Dit mag ons niet verbazen. Partijen ter rijke denktraditie vinden we Adam Smith, linkerzijde putten hun legitimiteit immers Edmund Burke en Alexander Hamilton. uit het verkleinen van sociaaleconomische Het is overigens ook de visie die het meest verschillen. Willen we daarom de preoc- in lijn ligt met de moderne wetenschap- cupatie met diversiteit en representatie pelijke literatuur, zoals uiteengezet door (tegenwoordig vaak aangeduid met de de Canadees-Amerikaanse psycholoog en Engelse term social justice) goed begrijpen, taalkundige Steven Pinker in zijn boek The dan zullen we de achterliggende rechtvaar- Blank Slate. digheidsopvatting van die partijen moeten verkennen. Een treffende duiding hiervan Het idee van menselijke maakbaarheid komt mijns inziens van de Amerikaanse staat diametraal tegenover het idee van de econoom Thomas Sowell. In zijn boek A beperkte mens. In deze visie is de mens van Conflict of Visions zet hij uiteen hoe poli- nature plastisch en dus tot aan het perfecte tieke tegenstellingen op de lange termijn toe verbeterbaar. Als we de structuren in de verklaard kunnen worden door fundamen- samenleving maar zodanig verbeteren dat teel uiteenlopende opvattingen (visies) op de mens erdoor verheven wordt, is ieder de menselijke aard. probleem doelgericht aan te pakken en ‘oplosbaar’.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Sowell stelt: ‘Given the unconstrained litiek dan ook in het licht van de maak- possibilities of man and nature, poverty and baarheidsgedachte benaderen. Zij die deze other sources of dissatisfaction could only verkondigen, menen namelijk dat een vrije be a result of evil intentions or blindness maatschappij (het proces) ontoereikend is to solutions readily achievable by changing om de in hun ogen geboden representatie existing institutions’ (Sowell 2007, 23). Dit van minderheden (de uitkomst) te bewerk- idee is de nalatenschap van Jean-Jacques stelligen. Zij moeten de samenleving als het Rousseau, William Godwin en Nicolas de ware ‘een handje helpen’ om dit ‘probleem’ Concordet, die zich uiteindelijk vertaald op te lossen. heeft in historische dieptepunten als de egalitaristische catastrofe van Robespierre Ik zal drie argumentatielijnen aanvoeren en het bloederige Bolsjewisme. tegen deze gevaarlijke denkwijze. Ten eerste zal ik betogen dat een ongelijkheid tussen Deze tegenstelling baart een verschil in groepen niet ipso facto veroorzaakt wordt duiding van vrijwel alle sociale fenome- door of gelijkstaat aan onrechtvaardigheid. nen. Gelijkheid, bijvoorbeeld, wordt in de Ten tweede zal ik aantonen dat voorstanders beperkte visie opgevat als gelijke rechten in van zogenoemde ‘descriptieve representa- het maatschappelijk proces; de maakbare tie’, hetzij politiek of andersoortig, er een visie stuurt onder het mom van gelijkheid onjuiste interpretatie van het begrip ‘verte- op gelijke(re) uitkomsten – op een gelijk genwoordiging’ op nahouden. Ten slotte zal product. Uiteenlopende opvattingen over ik de paradox aan het licht brengen, dat een de rol van de wet, oorlog en vrede, crimi- disproportionele focus op diversiteit juist de naliteit, en de economie volgen eenzelfde verdeeldheid in stand houdt die zij tracht te patroon van proces versus product. overbruggen.

“... Uit het feit dat er een kleinere De natuur van ongelijkheid proportie niet-westerse allochtonen Menig actieplan om de ongelijkheid tussen dan autochtonen werkzaam is bij de groepen te bestrijden, begint bij de consta- rechtspraak, wordt de conclusie ge- tering dat er überhaupt een ongelijkheid trokken dat er sprake moet zijn van bestaat. Groep X heeft minder welvaart dan discriminatie, en dus onrecht ...” groep Y; groep Z is in een bepaalde institu- tie ondervertegenwoordigd. In de introduc- Waar de beperkte visie op de mens dus de tie, bijvoorbeeld, zagen we dat het Kamerlid spontaniteit van resultaten benadrukt als Groothuizen vaststelde dat Nederland voor essentieel voor een rechtvaardig proces, 12,6 procent uit niet-westerse allochtonen beoogt de maakbare visie juist het behalen bestaat, maar de rechtspraak voor slechts van bepaalde gewenste en gedefinieerde twee procent. Dit is een louter feitelijke uitkomsten. We moeten de identiteitspo- constatering. So far so good.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Daarna wordt er echter een gedachtesprong de argumentatie: in een bepaalde sector gemaakt: correlatie wordt causatie. Uit het is groep X ondervertegenwoordigd ten feit dat er een kleinere proportie niet-wes- opzichte van groep Y, dus wordt groep X terse allochtonen dan autochtonen werk- blootgesteld aan discriminatie en is de on- zaam is bij de rechtspraak, wordt de conclu- gelijkheid onwenselijk. sie getrokken dat er sprake moet zijn van discriminatie, en dus onrecht. Het wordt Hiertegen moeten twee bezwaren worden bijna als vanzelfsprekendheid ervaren dat gemaakt: één empirische en één norma- er ergens een sinister element aanwezig is: tieve. Ten eerste kan men uit een ongelijk- in het voorstel van het lid-Groothuizen, bij- heid an sich geenszins concluderen dat er voorbeeld, wordt gepleit voor het invoeren sprake is geweest van discriminatie. Tenzij van de training Selecteren zonder vooroor- er institutioneel (dus door wetgeving of delen (Groothuizen 2017). Ergens worden andere aanwijsbare beleidskaders) en met allochtonen gediscrimineerd, anders zou de intentie onderscheid wordt gemaakt op uitkomst wel anders zijn. basis van descriptieve kenmerken, is het in een vrije samenleving niet onredelijk om Deze tendens is geenszins beperkt tot initi- aan te nemen dat een ongelijke uitkomst atiefvoorstellen van een politieke partij als tussen groepen simpelweg het gevolg is D66: exact dezelfde gevolgtrekking wordt van een spontane ordening. Een dergelij- dikwijls gemaakt in het maatschappelijk ke ordening, juist omdat zij vrij is van een debat over de ondervertegenwoordiging van ‘geplande’ intentie, kan niet rechtvaardig of vrouwen in topposities of de zogenaamde onrechtvaardig zijn, evenmin als de loop ‘loonkloof’. In geabstraheerde vorm luidt van de planeten dat is. Zij dwalen daarom

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 in hun causale analyse door deze intentie Het descriptieve dogma wel te veronderstellen. In de woorden van In het domein der uitkomsten blijkt onge- Sowell: ‘Those who postulate a personified lijk dus niet per definitie onterecht te zijn. society assume an intention, purpose and Daarom is het nodig nu de tweede denkfout corresponding moral responsibility where van de identiteitspolitiek te adresseren: there is in fact an evolved order – and the de notie dat identitaire groepen (en in het particulars of an evolved order cannot be bijzonder minderheden) vertegenwoordigd just or unjust’ (Sowell 2007, 142). moeten worden door iemand uit de eigen groep. De tweede dwaling hierbij heeft betrekking op de veronderstelling dat een ongelijke Uit de voorbeelden in de introductie blijkt uitkomst ook altijd onwenselijk is. Het hoe bezorgd sommigen zijn over de politie- opstellen van een ‘actieplan’ suggereert een ke vertegenwoordiging van minderheden: grote mate van urgentie; streefcijfers en regering en parlement zouden te mannelijk quota, zoals die met betrekking tot vrou- en te blank zijn. In het verlengde hiervan wen in het bedrijfsleven wel eens geopperd kan men ook de ‘schaarste’ aan minderhe- worden, suggereren dat er een ideale pro- den bij politie en rechtspraak bekritiseren. portie bestaat die we dienen te benaderen. Hoe kunnen de belangen van deze groepen Echter ligt het juist in de natuur van een immers gewaarborgd worden, zegt men, als vrije samenleving dat ongelijkheid mag, ja, zij ondervertegenwoordigd zijn in maat- zelfs moet bestaan. Bij spontane processen, schappelijke organen? vooral als deze economisch van aard zijn, is het van het hoogste belang om niet op basis Deze denkwijze is gebaseerd op een onjuiste van onderbuikgevoelens met de beloningen (of liever: onvolledige) invulling van het van die processen te schuiven. Op deonto- begrip ‘vertegenwoordiging’. Hanna Pitkin logische gronden kan betoogd worden dat onderzoekt in haar klassieke studie The dit een inbreuk vormt op ieders recht om Concept of Representation de vele kanten de vruchten van zijn eigen arbeid te pluk- van dit begrip, waarvan er twee bijzonder ken; een utilitaristischer motief zou zijn dat relevant zijn voor onze huidige doeleinden: het de allocatieve efficiëntie en daarmee representing as standing for en representing de maatschappelijke welvaart schaadt. Hoe as acting for (Pitkin 2002, 60-113). men de zaak dus ook bekijkt: een ongelijke uitkomst, mits door eerlijke spelregels tot Bij representing as standing for is een kwali- stand gekomen, is niet per definitie discri- tatieve gelijkenis tussen vertegenwoordigde minatoir of immoreel. Dit geldt zowel voor en vertegenwoordiger het uitgangspunt. In individuen als voor groepen, die in essentie een politieke context kan dit zich doorver- immers niets anders dan bundels van indi- talen naar het verlangen om het parlement viduen zijn. tot ‘afspiegeling’ van de samenleving te

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 maken. De redenering die hierachter with the characteristics of our legislators for schuilt, is dat een volksvertegenwoordiging just this reason. But this is no simple corre- vanwege haar deliberatieve karakter alle lation; the best descriptive representative is meningen in de samenleving moet meene- not necessarily the best representative for men, waardoor een nauwkeurige gelijkenis activity or government’ (Pitkin 2002, 89). met die samenleving onmisbaar wordt voor haar functioneren: zoals een goed schilderij Wat een vertegenwoordiger daadwerkelijk een accurate weergave van de werkelijkheid doet is dus minstens zo belangrijk als de is, zo moet een goed parlement de natie oppervlakkige kenmerken die hem tekenen, nauwkeurig ‘weergeven’ (Pitkin 2002, 62- zo niet belangrijker. Als tegenhanger van de 65). Het is op basis van deze opvatting – de obsessies met ‘afspiegelingen’ en ‘weergaven’ zogenoemde ‘descriptieve representatie’ – geeft Pitkin ons daarom ook een praktische- dat de identiteitspolitiek verlangt naar het re interpretatie van het begrip: representing ‘diverser’ worden van politieke organen en as acting for. Hierbij hoeft de vertegenwoor- maatschappelijke instellingen. Minderheden diger zich niet meer druk te maken om de zijn in deze opvatting pas echt vertegen- gelijkenissen tussen hemzelf en degenen woordigd, als vertegenwoordiging geschiedt die hij vertegenwoordigt, maar zich slechts door ambtsdragers met dezelfde kenmerken bezig te houden met het behartigen van als zij. hun belangen (Pitkin 2002, 112-143). Op welke wijze hij daarbij te werk gaat, als “... In plaats van het onderscheid gevolmachtigde of gedeputeerde, gaat onze te vervagen, wordt de tegenstelling analyse te buiten: nu volstaat het ons om te alleen maar verscherpt door de hebben vastgesteld, dat het handelen van uniciteit van identitaire facties te een (volks)vertegenwoordiger belangrijker benadrukken ...” is dan welke identitaire kenmerken hij bezit.

Descriptieve vertegenwoordiging is echter De ironie van het essentialisme maar een fragmentarische invulling van het Ten slotte is de ironie van de identiteitspoli- hele concept: het gaat hierbij immers om tiek misschien wel dat zij haar eigen recht- wie optreedt als vertegenwoordiger, maar vaardiging in stand houdt. Immers is de hoe diegene vervolgens optreedt, blijft in bedoeling achter het nivelleren van groep- het ongewisse. Er is nog steeds geen enkele suitkomsten, zoals we gezien hebben, dat garantie dat een vertegenwoordiger met discriminatie en daarmee onrecht uitgeban- overeenkomende kenmerken ook in zijn nen worden. Het oogmerk is duidelijk: de handelen de ‘juiste’ besluiten zal nemen. scheidslijn tussen groepen moet vervagen, Pitkin verklaart: ‘We tend to assume that opdat een harmonieuzere maatschappij tot people’s characteristics are a guide to acti- stand komt. ons they will take, and we are concerned

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Precies het omgekeerde wordt echter minderheidsgroep zijn immers homogeen. bewerkstelligd met de methodes die de Ervan uitgaan dat, bij wijze van spreken, identiteitspolitiek hanteert. In plaats van het een zwarte volksvertegenwoordiger vanwe- onderscheid te vervagen, wordt de tegen- ge zijn etniciteit ‘alle zwarten’ zou kunnen stelling alleen maar verscherpt door de uni- vertegenwoordigen, is een absurde notie. In citeit van identitaire facties te benadrukken. plaats van verbroedering, zal dit eindeloos De Amerikaanse politicologe Jane Mans- obsederen over oppervlakkige kenmerken bridge, bijvoorbeeld, auteur van een artikel slechts verdere verdeeldheid zaaien tussen met de veelzeggende titel Should Blacks groepen in de samenleving en ze tegen Represent Blacks and Women Represent elkaar opzetten. Women? A Contingent ‘’Yes’’, wijst expliciet op het gevaar dat schuilt in het toeschrijven Conclusie van inherente en onvermijdelijke karakter- Zojuist heb ik aangetoond dat ongelijk- kenmerken aan verschillende groepen, door heid in zichzelf noch discriminatoir, noch haar ‘essentialisme’ genoemd (Mansbridge onrechtvaardig is: het eerste omdat een 1999, 637). causaal verband niet wordt aangetoond, het tweede omdat de spontane ordeningen Ondanks deze valide constatering, pleit in een vrije maatschappij niet intentioneel ook zij toch voor descriptieve represen- zijn. Daarnaast blijkt ook dat descriptieve tatie. Zij blijkt dus niet te beseffen dat de representatie, in de zin van standing for, identiteitspolitiek zelf een zuivere vorm van een ontoereikende opvatting van (volks) ‘essentialisme’ is. Niet alle individuen in een vertegenwoordiging is: een component

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 met betrekking tot het handelen, het acting in conflict, and in fact incompatible, with for, is vereist. Ten slotte is het maar zeer de any activity of the government deliberately vraag of de identiteitspolitiek daadwerkelijk aiming at material and substantive equality in staat zal zijn de kloof tussen bevolkings- of different people, and any policy aiming at groepen te overbruggen, zoals zij beoogt. a substantive ideal of redistributive justice Veel eerder lijkt het erop dat zij meer ver- must lead to the destruction of the Rule of deeldheid zal zaaien in plaats van die weg te Law' (Hayek 1944, 82). nemen.

Het is veelzeggend dat zelfs een ogenschijn- M. Hack studeert International Relations and lijk liberale partij als D66 ten prooi valt aan Organisations aan de Universiteit Leiden. Hij de identitaire pressie die het maatschappe- is raadslid voor de VVD in Den Bosch. lijk debat steeds verder beklemt. In zekere zin kan het mensen natuurlijk niet kwalijk genomen worden wanneer zij zich laten ver- leiden door mooie woorden en loze belof- Literatuurlijst ten: wie heeft immers geen waardering voor • Bahara, H., ‘Nul zwarte politici in de diversiteit als liberale verworvenheid? Wie Tweede Kamer: hoe pijnlijk is dat?’ De zou het ooit willen opgeven dat iedereen Volkskrant, 30 maart 2017. zichzelf mag zijn? • Groothuizen, M., D66 Actieplan: De Maar dat is niet de betekenis van diversiteit rechter voor iedereen, 2018, URL: https:// zoals betoogd door de moderne identiteits- d66.nl/content/uploads/sites/2/2018/08/ politiek. Liberaal individualisme – échte di- De-rechter-voor-iedereen-Actieplan-D66-. versiteit – heeft daar al lang plaats gemaakt pdf, geraadpleegd op 31 oktober 2018. voor een gevaarlijke vorm van groepsden- ken en factionalisme. Uiteindelijk blijkt de • Den Hartog, T., ‘Te weinig kleur in Ne- belofte van meer inclusie dus gestoeld te derlandse rechtspraak’, Algemeen Dagblad, zijn op een serie drogredenen, die op ter- 14 augustus 2018. mijn ontwrichtend werken op een liberale democratie. Dit moeten we niet willen. • Hayek, F.A., The Road to Serfdom, Pad- stow, 1944. Liberalen van alle soorten en maten zouden er daarom goed aan doen om de • Mansbridge, J., ‘Should Blacks Represent onsterfelijke woorden van Friedrich Hayek, Blacks and Women Represent Women? A een van onze intellectuele peetvaders, op Contingent ‘’Yes’’’, The Journal of Politics, dit onderwerp nog eens goed tot zich te 1999, Vol. 61, No. 3, 628-657. nemen: 'Formal equality before the law is

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • Pinker, S., The Blank Slate: The Modern • Van Teeffelen, K., ‘Politie wil meer agen- Denial of Human Nature, New York, 2002. ten met een diverse achtergrond, maar moet hen wel vasthouden’, Trouw, 3 maart 2017. • Pitkin, H.F., The Concept of Representati- on, Berkeley, 1967.

• Sowell, T., A Conflict of Visions: Ideologi- cal Origins of Political Struggles, New York, 2007.

• Start, R., De Jong, W., ‘Nieuwe kabinet: meer mannen dan vrouwen en geen kleur’, NOS, 21 oktober 2017, URL: https://nos. nl/artikel/2199042-nieuwe-kabinet-meer- mannen-dan-vrouwen-en-geen-kleur.html, geraadpleegd op 31 oktober 2018.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

Ondernemen met gezond verstand en opgelegd goed doen

door Joep Stassen en Karin Thomas De Liberale Reflecties van het voorjaar van het Thematisch Netwerk Economische van 2018 gingen in op het gedachtegoed Zaken en Innovatie van de VVD is er nooit rondom duurzaamheid. Duurzaamheid en een discussie over de definitie van de Com- Maatschappelijk Verantwoord Onderne- missie Brundtland, die duurzame ontwik- men (MVO) worden vaak door elkaar heen keling definieert als groei die voorziet in de gebruikt. Dit is op zich geen heikele kwestie. behoeften aan hulpbronnen van de huidige We merken echter in de praktijk dat duur- generatie zonder het vermogen van toe- zaamheid makkelijk in het liberale plaatje komstige generaties te compromitteren om past, terwijl de term MVO vaak discussie in hun eigen behoefte te voorzien (World oproept. Commission on Environment and Develop- ment 1987). Het verschil tussen duurzaamheid en MVO lijkt vooral te liggen in de vrijheid van Liberale waarden zijn duidelijk te herken- ondernemerschap tegenover opgelegde nen in de definitie: de vrijheid van de een verantwoordelijkheden. In bijeenkomsten mag de vrijheid van de ander niet belemme-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 ren en we moeten oog hebben voor de be- inderdaad niet wat je je als werkgever op je langen van anderen, waaronder toekomstige hals haalt aan wettelijke verplichtingen als je generaties. Deze vrijheid beleef je alleen voor eigen rekening onderneemt en vervol- wanneer je ook besef hebt van verantwoor- gens ook nog personeel aanneemt. Bovenop delijkheid: een mens moet de gevolgen van de wettelijke verplichtingen komt het besef, zijn daden zelf dragen. De titel van het VVD dat je na het aannemen van personeel niet verkiezingsprogramma 2012-2017, Niet enkel meer verantwoordelijk bent voor doorschuiven maar aanpakken, geeft ook de enkel je eigen rekeningen, maar dat er vanaf mentaliteit van de VVD weer. In het kader dat moment ook andere mensen, gezinnen, van verantwoordelijkheid nemen stond afhankelijk zijn van jouw ondernemerschap. daarin duidelijk het principe dat je je eigen Dat is een behoorlijke maatschappelijke rommel opruimt: de vervuiler betaalt (VVD verantwoordelijkheid te noemen. 2012, 19). Daar is geen VVD’er tegen. Soms ontstaat er in deze setting een discussie over Wat is maatschappelijke verant- de rol van de mens bij de uitstoot van CO2 woordelijkheid? en gevolgen voor klimaatverandering, maar Het antwoord op de vraag of zulk onderne- daar geldt: je houdt je aan je afspraken. Ne- merschap dan ‘voldoende is’, hangt veelal derland heeft het Parijs akkoord getekend. samen met de context waarin er over MVO En al is de toon van deze tekst wat beladen gesproken wordt en of het als een wettelijke en gericht op zorgplicht, de ontwikkelin- voorwaarde gesteld wordt. Want MVO lijkt gen – die gepaard gaan met zowel positieve vrijwillig, maar is dat in de praktijk zeker als negatieve manieren van bewustwording niet altijd. Voordat we echter verder ingaan – zorgen er vooral voor dat ondernemers op die praktische invulling van MVO door nieuwe kansen zien. beleid of bedrijfsleven, is het van belang te weten wat onder MVO verstaan wordt. Ei- Nu echter reflecties specifiek op MVO. genlijk zit hierin al meteen het issue: MVO We zullen in dit artikel ingaan op enkele is een containerbegrip waar iedereen een ontwikkelingen en de discussies zoals wij eigen invulling aan geeft. die vanuit het Thematische Netwerk mee krijgen. Volgens de richtlijn van de International Organization for Standardization (ISO) Het eerste wat opkomt bij de discussie over voor maatschappelijke verantwoordelijk- MVO, is de vraag wat het inhoudt. Onder- heid van organisaties – de ISO-richtlijn nemers en werkgevers merken wel eens op: 26000 uit 2010 – houdt maatschappelijke ‘ik houd me aan de wet, betaal belasting en verantwoordelijkheid in: ‘verantwoordelijk- zorg voor werkgelegenheid, is dat niet vol- heid van een organisatie (zowel publiek als doende maatschappelijk verantwoord on- privaat) voor de effecten (zowel positief als dernemen?’ Veel werknemers realiseren zich negatief) van haar besluiten en activiteiten

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 (producten, diensten en processen) op de vertroebeld door media: radicale stellingen maatschappij en het milieu, via transparant worden vaker tot nieuws verheven dan de en ethisch gedrag dat: 1) een bijdrage levert opinio communis rechtvaardigt. aan duurzame ontwikkeling (ontwikkeling die de huidige behoefte dekt zonder het Onbewust gaat er al veel goed vermogen van toekomstige generaties om in Misschien op enkele malafide organisaties hun eigen behoefte te voorzien in gevaar te na, zijn organisaties niet voornemens om brengen), inclusief gezondheid en het wel- maatschappelijk onverantwoord te onder- zijn van de maatschappij; 2) rekening houdt nemen. Terecht komen organisaties dan ook met de verwachtingen van stakeholders; 3) negatief in het nieuws vanwege buitenspori- in overeenstemming is met het toepasselijke ge zelfverrijking, financiële constructies die wetten en overeenkomt met internationale op z’n minst creatief genoemd kunnen wor- gedragsnormen; 4) is geïntegreerd in de den en het fenomeen waarbij na individueel hele organisatie, en in haar betrekkingen in falen iemand met een gouden handdruk praktijk wordt gebracht’ (ISO 2010). vertrekt welke gelijk staat aan een bedrag waar anderen jaren lang hard voor werken. “... Je zou het niet altijd zeggen als je Helaas zorgt deze berichtgeving voor een de berichten in de media moet gelo- sfeer dat in ‘het bedrijfsleven’ een graaicul- ven, maar ondernemers hechten veel tuur heerst: dat er geld genoeg is, maar dat waarde aan een goed en betrouw- medewerkers daar niet van mee profiteren. baar team met enthousiaste mensen Opvallend is dat deze schandalen vooral om zich heen ...” voorkomen bij organisaties met bestuurders aan het roer zonder skin in the game. De discussie, en vooral onduidelijkheid, Bovendien, al zouden zij zeker eens goed komt vooral uit het tweede aspect van de naar hun eigen MVO beleid moeten kijken, definitie: de verwachtingen van stakehol- is naast het ontbreken van het nemen van ders. Die zijn zeer uiteenlopend. De ondui- Maatschappelijke Verantwoordelijkheid delijkheid rondom het begrip wordt groter ook van de O van Ondernemerschap soms als naast MVO, ook MBO aangedragen weinig sprake. wordt: de Maatschappelijke Betrokkenheid van een Organisatie (MBO). Die beschrijft Door verder een nadrukkelijke focus op de manier waarop de onderneming iets (vragen over) MVO lijkt er soms een situatie teruggeeft aan de samenleving op terreinen van omgekeerde bewijslast van bedrijven te van milieu en welzijn van mensen en wat ontstaan: ze moeten aantonen wat ze goed uitstijgt boven het belang van een onder- doen. Dat terwijl veel bedrijven wel onderneming. Echter, ook hier zijn geen duide- nemen op een maatschappelijk verantwoor- lijke criteria aangegeven. Verder wordt de de wijze, maar dat label niet op hun onder- discussie over MVO voor een groot deel nemerschap plakken.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Ondernemers handelen vanuit goed on- Verder is de uitspraak ‘ondernemerschap is dernemerschap. Zo betekent zorgvuldig gunnen’ ook een bekend begrip. Dit houdt omgaan met (schaarse) grondstoffen een in dat ondernemers zich inzetten voor hun lagere kostenpost of het verlagen van een omgeving, in hun tak van sport. Niet met de risico met betrekking tot de continuïteit gedachte dat ze er duidelijke rendementen van de onderneming. Afvalstromen zijn op investeringen van zullen krijgen en ook kostenposten totdat je de kans ziet tot het niet omdat je daarmee het vakje MBO kan verwaarden van reststromen. Dit leidt tot afvinken, maar omdat het goed voelt. Sa- innovaties en mogelijk een circulaire eco- menvattend kan geconcludeerd worden dat nomie. De agrarische sector werkt hier al ondernemers vooral onbewust al bekwaam jaren mee. In de bouw zien we het nu ook handelen als het aankomt op MVO. steeds meer op gang komen. Goed omgaan met personeel wordt ook belangrijk gevon- Maatschappelijke ontwikkelingen, den. Je zou het niet altijd zeggen als je de normen en wetten berichten in de media moet geloven, maar Les één bij bedrijfseconomie is dat het doel ondernemers hechten veel waarde aan een van een bedrijf is om te (blijven) bestaan. goed en betrouwbaar team met enthousiaste Het produceren van producten en diensten mensen om zich heen. Het telkens opnieuw en die – door het toevoegen van waarde – te werven en inwerken van medewerkers is in verkopen tegen een hogere prijs dan dat ze ieder geval een kostenpost die je liever niet kostten, is daarbij een essentiële voorwaar- te vaak maakt. de. Om langdurig te kunnen bestaan moet een bedrijf ook meeveren op maatschappelijke ontwikkelingen. Een bedrijf dat zich

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 enkel strikt aan wettelijke eisen houdt, zou De econoom Milton Friedman had hier een hier bij de juiste bedrijfsvoering aan moeten hele duidelijke mening over, getuige het ci- kunnen voldoen. Voor de meeste (kleinere) taat: ‘The businessmen believe that they are MKB’ers gaat dit waarschijnlijk dan ook op. defending free enterprise when they declaim Op de vraag ‘Doe je iets aan MVO?’ wordt that business is not concerned “merely” door het kleine MKB regelmatig gereageerd with profit but also with promoting desira- met ‘Wat levert dat me op?’. De toegevoegde ble “social” ends; that business has a “social waarde van een bewust MVO-beleid is er conscience” and takes seriously its respon- veelal niet. Na uitleg wat MVO inhoudt, is sibilities for providing employment, elimi- de reactie vaak: ‘Dat is toch gewoon onder- nating discrimination, avoiding pollution nemen?’ and whatever else may be the catchwords of the contemporary crop of reformers. In Echter geldt voor zowel kleine als grote fact they are or would be if they or anyone organisaties dat de vraag naar diensten else took them seriously preaching pure and en producten van een bedrijf wel degelijk unadulterated socialism […] What does it beïnvloed wordt door wat maatschappelijk mean to say that “business” has responsibi- gewenst is. Bedrijven veren mee op maat- lities? Only people can have responsibilities,’ schappelijke ontwikkelingen. Sommige schrijft Friedman (2007, 173). En verder: ‘In bedrijven doen dat onvoldoende, zoals dat a free-enterprise, private-property system, nu bijvoorbeeld door de financiële sector a corporate executive is an employee of wordt ondervonden. Ook de tabaksindustrie the owners of the business. He has direct heeft de maatschappelijke ontwikkelin- responsibility to his employers. That respon- gen gevoeld, net als huidige producenten sibility is to conduct the business in accor- van voedsel dat rijk is aan vet en suiker of dance with their desires which generally will bedrijven die handelen met kleding die in be to make as much money as possible while Bangladesh in grote naaiateliers is gepro- conforming to the basic rules of the society, duceerd. Zij ervaren een maatschappelijke both those embodied in law and those em- druk bij het op de markt brengen van hun bodied in ethical custom’ (Friedman 2007, producten – ook wanneer zij zich gedurende 173-174). het gehele proces houden aan de regels van de wet. Normen die onder andere door de Friedman heeft een punt wanneer hij er op OESO en andere publieke en private instan- wijst dat het bedrijfsleven er is om geld te ties worden voorgeschreven als maatschap- verdienen met het leveren van producten en pelijk verantwoord zijn veelal zo geconstru- diensten en niet primair het nastreven van eerd dat bedrijven moreel onder druk gezet maatschappelijke doelen. Maatschappelijke worden te doen wat juist is. Van bedrijven doelen zoals het betalen van belasting, het wordt een Gutmensch gemaakt. inhuren van personeel, Research and Deve- lopment ofwel innovatie, een goed perso-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 neelsbeleid, het bieden van opleidingen, het verstrekt dient te worden over milieu en so- bij elkaar brengen van diverse groepen men- ciaal beleid en de diversiteit aan de top, geeft sen en nog zo wat zaken zijn waarschijnlijk aan dat op deze onderwerpen een actieve echter wel een voorwaarde om dat geld te houding van organisaties verwacht wordt. kunnen blijven verdienen. Ondernemers die het nastreven van maatschappelijke doelen Bedrijven hebben de wens om te opereren expliciet als primaire taak van hun bedrijf in de grootst mogelijke vrijheid. In het geval zien, worden sociale ondernemers genoemd van het verplichten van informatieverstrek- – maar daarover later meer. king door OOB’s vond de Europese Com- missie dat de organisaties lang genoeg te tijd “... Is voldoen aan de wet, belasting hadden gehad om deze maatschappelijke afdragen, en – waar mogelijk – op onderwerpen vrijwillig in verslagen op te een nette manier voor werkgelegen- nemen. Vrijwilligheid bleef zonder het ge- heid zorgen, niet al een belangrijke wenste resultaat, aldus de Commissie. Maar maatschappelijke invulling? ...” het verplicht opleggen van MVO-eisen, leidt ook weer tot discussies over diversiteit, de Het opleggen van het nastreven van maat- kans op positieve discriminatie, of bijvoor- schappelijke doelen naast het reguliere on- beeld vrouwenquota. Waar bemoeit de over- dernemerschap lijkt te botsen met de eerste heid zich mee? De wijze waarop de overheid kernwaarde uit liberale gedachtengoed: vervolgens invulling aan MVO wil geven, vrijheid. Vrijheid bepaalt dat je in beginsel maakt dat men zich opnieuw afvraagt: is zelf bepaalt wat je wil en wat je doet. Het ligt voldoen aan de wet, belasting afdragen, en er daarbij aan waar je de nadruk op legt: je – waar mogelijk – op een nette manier voor verantwoordelijkheid nemen voor wat je zelf werkgelegenheid zorgen, niet al een belang- hebt gekozen, is namelijk ook liberaal. rijke maatschappelijke invulling?

Ondernemers worden beïnvloed door, en In de praktijk blijkt overigens dat iedere spelen in op, maatschappelijke ontwikke- beperking vooral leidt tot ontstaan van een lingen. Maatschappelijke ontwikkelingen nieuwe markt en ondernemende activitei- hebben ervoor gezorgd dat ethische waar- ten. Zeker op terrein van MVO. Willen we den steeds zwaarder zijn gaan wegen. Voor duurzaam geproduceerd vlees? Dan duiken grote organisaties van openbaar belang er al heel spoedig keurmerken, onderzoeks- (OOB’s) zijn de wettelijke vereisten voor bureaus en andere dienstverleners en produ- transparantie over niet-financiële informatie centen op om de consument te garanderen in hun bestuursverslag aangescherpt. Enkel dat alleen het aller duurzaamste vlees wordt financiële waarde toevoegen aan producten aangeboden. Dat geldt ook voor de beoor- of diensten en daarover rapporteren, is dus deling van de niet-financiële paragraaf van niet meer voldoende. Het feit dat informatie een OOB. Wat zo’n paragraaf claimt, moet

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 uiteindelijk door een externe organisatie Er zijn zo banken die alleen maar actief zijn geverifieerd worden, net zoals bij de handte- in sociale, culturele of sociale financiering. kening van de accountant onder een finan- Ook de reguliere grootbanken en grote be- cieel verslag. leggingsfondsen (pensioenfondsen) hanteren vaak ethische normen alvorens met een Welke correctiemechanismes zijn er partij zaken te doen. en werken deze wel? Mensen in onze maatschappij bemoeien Is dit systeem voldoende, of moet de wetge- zich met meer dan alleen hun eigen particu- ver verder gaan in het opleggen van MVO liere belangen. Zorgen over milieu, duur- doelstellingen? Enige terughoudendheid zaamheid, arbeidsvoorwaarden of bijvoor- is wat ons betreft gewenst. De wetgever is beeld overgewicht leven bij velen en kleuren er om maatschappelijk aanvaarde normen ook de vraag naar de afname van producten te verheffen tot wettelijke. Dat vergt dat er en diensten. eerst maatschappelijk draagvlak voor bestaat. De staat speelt een belangrijke rol hier Ook in de financiële kant zijn er normen, in. Zeker in Nederland zie je dat de over- die op dit terrein gehanteerd worden alvo- heid het initiatief neemt tot het stellen van rens een bedrijf in aanmerking komt voor nieuwe ethische grenzen. Via maatschap- financiering. Zo adviseren bepaalde banken pelijke instellingen worden vaak normen met hun beleid om weg te blijven van het aangescherpt. Instellingen die zich tot doel financieren van niet duurzame bedrijven. hebben gesteld om de maatschappij bewust

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 te maken van misstanden, zijn er legio: van geniet niet onze voorkeur. De overheid Greenpeace tot Wakker Dier. heeft de plicht alle partijen te horen. Bezien vanuit het Thematische Netwerk, willen we Om tot niet-wettelijke afspraken te komen, juist de visies van zo veel mogelijk experts worden dergelijke partijen vaak uitgeno- en ervaringsdeskundigen aan tafel. digd deel te nemen aan gesprekken samen met overheid en bedrijfsleven. Dat de “... Wat gaat een aparte juridische zelfbenoemde taken van deze instellingen constructie voor sociale onderne- enige steun hebben in de maatschappij is mers in de praktijk inhouden? Hoe duidelijk. Of dit ook standpunten zijn die gaat de maatschappelijke missie een op groot draagvlak kunnen rekenen valt te criterium worden? En hoe worden betwijfelen. Maar hier tellen cijfers niet: het solide business modellen – met la- is een mening en die mening moet worden gere rendementen op investeringen meegenomen. Via een subtiel systeem van onderscheiden van hobby’s? ...” subsidiëring en het bieden van een platform voor ingestoken onderzoeken wordt Nu wordt vaak gesteld dat het bedrijfsleven op deze wijze draagvlak verondersteld. En al zo goed is in het doordrukken van de zo bepalen dergelijke instellingen ook wel eigen agenda. De goed geoliede lobby zou degelijk de agenda om te komen tot nieuwe politici tot willoze instrumenten maken. Dat wettelijke normen. het uitsluiten van partijen ook het gevolg is van een minstens zo goed geoliede lobby Binnen de Nederlandse context is ook altijd wordt daarbij vergeten. Waar het bedrijfsle- ruimte voor het bedrijfsleven om deel te neven vaak heel precies kan aangeven wie zij men aan het overleg. Punt is wel dat het een vertegenwoordigt en hoe standpunten en belangrijke hoeksteen van een rechtsstaat is belangen tot stand zijn gekomen, opereren dat belanghebbenden gehoord worden bij veel maatschappelijke organisaties die opko- het voornemen te komen tot een overheids- men voor een vermeend publiek belang op besluit. De mate waarin dat private belang basis van het hebben van een uitgesproken ook doorslaggevend is wordt afgewogen mening over een maatschappelijk thema. tegen het gewenste maatschappelijke doel. Een dunne basis. Vaak te dun om bepalend Dat kan ertoe leiden dat de stem van het te zijn voor publieke besluitvorming. Dat bedrijfsleven juist ook niet gewenst is. Een houdt geenszins in dat voor het bedrijfsle- vertegenwoordiger van een bedrijf met be- ven onvriendelijke opvattingen buiten de langen in de tabak zal niet gehoord worden. discussie zouden moeten blijven. Maar ieder De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) die een mening heeft over een maatschappe- heeft dat zo bepaald en veel landen volgen lijk thema en bij de overheid aan tafel zit, zal dat advies. Een dergelijke rigide opstelling wel medestanders moeten zoeken en draag- om ongewenste deelnemers uit te sluiten, vlak moeten vergaren voor dat standpunt.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Met voldoende steun en draagvlak kan je je eigenlijk op voorhand al uitgesloten. Een relevantie aantonen. volgende vraag is hoeveel meer een duurzaam alternatief mag kosten dan het regulie- Maatschappelijke organisaties zitten ook re, goedkopere, alternatief. Het blijft belas- vaak aan tafel als het gaat om discussies over tinggeld dat overheden uitgeven. Daarbij is aanbestedingen. Bij het maken van beslis- telkens de vraag: op welke wijze besteed je singen over aanbestedingen is de overheid dat het best? zelf aan zet om MVO af te dwingen. Ech- ter, het feit dat de wereldwijd gehanteerde De combinatie van Friedmans inzicht en het richtlijn over MVO, de voornoemde ISO moeten blijven inspelen op maatschappelij- 26000, niet te certificeren is, geeft al aan dat ke ontwikkelingen leidt vooral tot de vraag: MVO niet eenvoudig kan worden afgevinkt. wat is de rol van een onderneming in de In aanbestedingen wordt er echter weinig maatschappij? En welke maatschappelijke ruimte gelaten voor een ondernemer om verantwoordelijkheid neemt een onder- aan te geven wat hij of zij aan MVO doet. nemer? Het is van belang dat overheid en Deels is dit te verklaren: om een systeem maatschappij erkennen dat Besloten Ven- zo objectief mogelijk te laten verlopen, zijn nootschappen (BV’s), Naamloze Vennoot- kwantificeerbare Key Performance Indicators schappen (NV’s), Vennootschappen Onder (KPI’s) het veiligst. Maar door technisch te Firma (VOF’s), coöperaties en eenmansbe- specificeren in plaats van functioneel uit drijven altijd al voor een maatschappelijke te vragen, worden innovatieve oplossingen bijdrage zorgen: op het gebied van werk-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 gelegenheid, arbeidsplaatsen voor mensen een zzp’er die als compensatie zelf ‘vrijwillig’ met een beperking, duurzame ontwikkeling, (in ieder geval: onbetaald) college moet ge- aandacht voor de omgeving en het spon- ven aan scholieren over ondernemerschap. soren van maatschappelijke activiteiten of sport. Andersom geldt dat bedrijven die zelf al veel mensen met die afstand tot de arbeidsmarkt Mag een overheid zich vervolgens in de aan- in dienst genomen hebben en dit zien als besteding bemoeien met het ondernemer- basis voor hun manier van ondernemen (so- schap? Zo is bijvoorbeeld social return re- ciaal ondernemers of ondernemers die dit gelmatig een criterium in een aanbesteding. in hun MVO beleid hebben opgenomen), Ter info: bij overheidsopdrachten houdt ineens ‘ingehaald’ worden door bedrijven social return meestal in dat een percentage die voor het project waarop de aanbesteding mensen met afstand tot de arbeidsmarkt betrekking heeft, deze mensen voor enkele door ondernemers in dienst moet worden maanden een contract aanbieden. Is dat wat genomen (zie: PIANOo 2018). In hoeverre we willen bereiken met MVO? Mensen met kan een klein bedrijf aan deze eis van extra afstand tot de arbeidsmarkt (slechts) tijdelijk medewerkers voldoen? Waartoe kan een inzetten om een project binnen te halen? overheid een (kleine) ondernemer verplichten als het aankomt op social returns (of de Er zijn ondernemers die het op een com- compensatie daarvan) om een opdracht bin- merciële wijze behalen van maatschappelij- nen te halen? Dit zijn praktijksituaties die ke doelen tot hun missie gemaakt hebben. we in het Thematisch Netwerk vernemen: Zij vragen hun investeerders wel genoegen

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 te nemen met lagere rendementen op inves- ciale onderneming aangemerkt willen wor- teringen, omdat bijvoorbeeld de arbeidspro- den, in de hoop een voorkeurbehandeling ductiviteit per fte significant lager ligt. te mogen ontvangen. Dat geldt bijvoorbeeld Deze typen ondernemingen worden ook voor een taxibedrijf dat een hogere score wel sociale ondernemingen genoemd. Deze in een aanbestedingstraject wil halen door bedrijven ondervinden overigens regelma- met elektrische auto’s te rijden. Vanwege de tig concurrentie van sociale werkplaatsen. hogere aanschafkosten gaf het bedrijf aan Van een volledig vrije markt is voor sociale in de aanbesteding niet op prijs te kunnen ondernemingen op allerlei aspecten geen concurreren. Het kan extremer, blijkt uit sprake. gesprekken met organisaties die startende ondernemers helpen: er zijn bedrijfsplannen Voor de term sociale ondernemingen worden die gebouwd zijn rondom de wens om in uiteenlopende definities gehanteerd. Men- een Tesla te kunnen rijden. sen die zichzelf sociaal ondernemer noemen, schieten als paddenstoelen uit de grond. De Met de komst van sociaal ondernemers, naam lijkt hét marketinginstrument voor worden er weer nieuwe discussies over zowel startups zelf als opdrachtgevende MVO verwacht. De wens is een open markt organisaties, die graag verkondigen zaken en geen extra regelgeving. In de praktijk te doen met sociale entrepreneurs. De kaf is de markt niet open. Wat gaat een aparte dient hier echter dringend van het koren juridische constructie voor sociale onderne- gescheiden te worden, want de sociale mers in de praktijk inhouden? Hoe gaat de ondernemingen krijgen mogelijk een aparte maatschappelijke missie een criterium wor- rechtsvorm. Op 15 november 2018 stond als den? En hoe worden solide business model- besloten debat op de agenda de Initiatief- len – met lagere rendementen op investe- nota van het Tweede Kamerlid Bruins (CU) ringen onderscheiden van, wat oneerbiedig over ondernemen met een maatschappelijke geformuleerd, hobby’s? Er zijn ook gewoon missie. bedrijven die naast een solide business model vrijwillig mensen met afstand tot de Zoals gezegd: in de praktijk blijken veel arbeidsmarkt inzetten en die zichzelf geen sociale ondernemers de naam te gebruiken sociale onderneming noemen. als marketing instrument, een manier om zich te onderscheiden, met als verhaal dat Gezond verstand: ethiek in wetten hun producten of diensten gerelateerd zijn De drang naar sociaal wenselijk gedrag, aan maatschappelijke thema’s. Bijvoorbeeld het zelf plakken van labels in een zoektocht het maken van berekeningen op het gebied naar zekerheden in een wereld van contai- van CO2-uitstoot of het zogeheten lifecycle nerbegrippen, maakt de discussie rondom costing. Ook zijn er ondernemers met (nog) MVO zeer complex. Wat kan een overheid niet-rendabele businessmodellen die als so- opleggen aan voorwaarden bovenop de ei-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 sen die in de wet gesteld worden? Wanneer maatschappelijk goed? verdwijnt daardoor het level playing field of word je in je dagelijkse (kern)activiteiten Afsluitend belemmerd? Zoals gesteld: maatschappelijke Maatschappelijk verantwoord ondernemen impact genereren is geen exclusieve activi- is goed. Ondernemerschap waar ook, buiten teit voor sociale ondernemingen. de kring van direct belanghebbenden, de maatschappij van mee profiteert, is een Het is duidelijk dat niet alle maatschappelij- evident goede zaak. Veel ondernemers zijn ke correctheid valt te codificeren: omgangs- onbewust bekwaam als het aankomt op vormen, gedrag, culturele verschillen, indi- MVO. De discussie (en weerstand) ontstaat viduele ontplooiing, bereidheid te luisteren wanneer ondernemende burgers, groepe- naar anderen en nog zowat maatschappelij- ringen en politici menen dat zij zó goed ke gedragingen zijn niet klip-en-klaar vast weten wat sociaal en rechtvaardig is dat zij te leggen in de wet. Toch wordt er gevraagd vooral publicitair bedrijven en samenleving om zekerheid. En die zekerheid leidt mo- proberen te sturen in de gewenste richting. gelijk tot nieuwe rechtsvormen, en in ieder Consumenten zijn echter doorgaans goed in geval steeds opnieuw tot veel keurmerken staat om zelf te reflecteren op de gevolgen en certificaten. van de keuzes van ondernemers voor sociale rechtvaardigheid en tolerantie en kunnen Nu bestaat er ook zoiets als het hanteren ook zelf wangedrag aan de kaak stellen. van ethische normen bij het doen van zaken (Friedman 2007). Zo is handeldrijven met De markt is echter niet volledig vrij. Soms de vijand ongewenst. Het ondernemen moet de vrijheid op de markt ‘even openge- zonder vragen te stellen of je daarbij ethisch broken’ worden om doelen te bereiken die handelt, moet worden tegengegaan. Zo daarna de nieuwe norm zijn. Een voorbeeld zullen velen het erover eens zijn dat siga- van het bereiken van zo’n nieuwe norm is retten verkopen aan kinderen, snoep aan dat het nu niet meer in mensen zal opko- diabetici, of het omkopen van ambtenaren men om te roken in klaslokalen op scholen, geldt als onethisch zakendoen. Het levert of überhaupt in publieke gebouwen. Afhan- weliswaar geld op, maar we voelen ons hier kelijk van het onderwerp is de niet-wettelijk zeer ongemakkelijk bij. Een groot deel van afdwingbare prestatie een gunst vanuit de die ethische normen is al wettelijk in nor- ondernemer of een fatsoenverplichting men vastgelegd. Dit neemt niet weg dat het waaraan iedere ondernemer gevolg zou verstandig en gewenst is om voor het sluiten moeten geven. van een deal, na te gaan wat er met de geleverde goederen of diensten wordt gedaan: Het is liberaal om je (maatschappelijke) wat zijn de motieven, gaat een transactie verantwoordelijkheid te nemen. niet ten koste van milieu, mens of een ander Het thema MVO wordt echter onderwerp

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 van een vervelende discussie op het moment W.Ch., Richter, K., Holzinger, M. (red.), Corpo- dat het de vrijheid van het ondernemen ont- rate Ethics and Corporate Governance, Berlin, neemt of reeds geleverde maatschappelijke 2007, pp. 173-178. inspanningen niet erkend worden. • ISO, ISO 26000 - Social responsibility, 2010, URL: https://www.iso.org/iso-26000-social-responsibility.html, geraadpleegd op 29 november J. Stassen LLM houdt zich binnen het VVD 2018. Thematische Netwerk Economische Zaken & Innovatie bezig met Ondernemerschap & • PIANOo, Participatiewet en social return bij aanbestedingen, 2018, URL: https://www.pianoo. Regelgeving. Daarnaast is hij Directeur bij nl/nl/themas/maatschappelijk-verantwoord-in- SpiritsNL. kopen-mvi-duurzaam-inkopen/mvi-thema-s/ social-return/social-return-toegelicht-0, geraad- Ir.drs. K. Thomas is voorzitter van het The- pleegd op 29 november 2018. matisch Netwerk Economische Zaken & In- novatie. Daarnaast is zij ondernemer en voor • VVD, Niet doorschuiven maar aanpakken. Thomas Consulting vooral gespecialiseerd in Verkiezingsprogramma VVD 2012-2017. Twee- de Kamerverkiezingen 12 september 2012, Den het vertalen van mondiale ontwikkelingen Haag, 2012. (duurzaamheid) naar strategieën en business modellen voor bedrijven. • World Commission on Environment and Development, Our common future, Oxford, 1987. Literatuurlijst • Friedman, M., ‘The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits’, in: Zimmerli,

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

Nog in de kinderschoenen Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen in de Nederlandse ziekenhuiszorg door Bas Steunenberg en Danny van Schalkwijk De Nederlandse gezondheidszorg prijkt in niet om. De zorgsector is verantwoorde- diverse landenlijstjes vaak in de top drie als lijk voor vijf procent van de Nederlandse het gaat om de kwaliteit van de geleverde pa- CO2-uitstoot. De ziekenhuiszorg (zhz) is met tiëntenzorg. Met het strategiedocument Zorg haar 24-uurs beschikbaarheid en energie voor 2020 zegt de Nederlandse Vereniging slurpende medische apparatuur in die sector van Ziekenhuizen (NVZ 2016) excellente waarschijnlijk de grootste speler. De NVZ patiëntenzorg te willen blijven bieden in de roept op tot verminderd energiegebruik en toekomst en daarmee een sterke positie in ziet mogelijkheden in bijvoorbeeld het verde Europese zorgsector te willen behouden. duurzamen van het afvalverwerkingsproces Over Maatschappelijk Verantwoord On- van de ziekenhuissector. dernemen (MVO) wordt in dit rapport niet geschreven. Wel is er een hoofdstuk gewijd Echter, in een rapport van Royal Haskoning aan duurzaamheid in de zorg. De cijfers die (Roelofs, Meijer & Kal 2014) lezen we de in dit rapport aangehaald worden liegen er conclusie dat MVO en aandacht voor duur-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 zaamheid in de Nederlandse ziekenhuiszorg omloop zijn. Maatschappelijk ondernemen, nog in de kinderschoenen staan. Het onder- duurzaam ondernemen, waarde gedreven zoeksinstituut TNO (TNO 2017) berekende ondernemen en bedrijfsethiek worden vaak dat de ziekenhuiszorg jaarlijks 115 miljoen als synoniemen voor elkaar gebruikt, terwijl euro kan besparen op energieverbruik. Dat ze niet altijd hetzelfde betekenen. MVO kan onder andere door betere isolatie en wordt beschouwd als een containerbegrip. zuinigere zorg te verrichten. Denk daarbij Een basishandboek over MVO geeft een ook aan spaarzamere (led-)verlichting en definitie. Het gaat om ondernemerschap ‘dat ventilatiesystemen in de gebouwen. 115 mil- niet alleen gericht is op goede economische joen euro is gelijk aan het energieverbruik resultaten, maar ook op toegevoegde waarde van 600.000 huishoudens. Wat dat betreft voor maatschappij en milieu’ (Moratis & mogen ziekenhuizen het advies van TNO Van der Veen 2010). Het boek Maatschap- zonder meer serieus nemen. pelijk verantwoord ondernemen geeft als definitie: ‘Maatschappelijk verantwoord on- Dit artikel gaat specifiek in op MVO en dernemen is het leiden van een organisatie duurzaamheid binnen de Nederlandse door het maken van vrijwillige, gebalanceer- ziekenhuisbranche. Hoe kijkt een liberaal de keuzes tussen economische-, sociale- en naar duurzaamheid in de zorg? Is MVO een ecologische aspecten van de bedrijfsvoering’ investering in de toekomst of blijkt dat in (Bossink & Masurel 2013). Beide boeken de praktijk anders en is het niet meer dan geven een representatieve definitie voor het een kostenpost? Wat zijn de verschillende begrip MVO. In definities van MVO komen trends en ontwikkelingen op MVO-gebied namelijk vaak drie P’s terug: People, Planet in deze sector? Welke kansen liggen er voor en Profit. De P’s zitten impliciet ook in beide een meer duurzame zorg? Ligt hier een voornoemde definities. taak voor de overheid? Aan het slot van dit artikel gaan we in op individuele gezond- “... Terwijl commerciële bedrijven heid en ziekte en het daaraan gekoppelde al vaak een goede indruk op consu- zorggebruik. Valt er winst te behalen met menten proberen te maken met al- verduurzaming en MVO als wij anders gaan lerlei groene producten en diensten, kijken naar ziekte en gezondheid? En welke laat de zorgsector kansen lopen ...” rol speelt een begrip als zelfredzaamheid – een stokpaardje van de VVD – hierin? Wel is de afgelopen periode de definitie van MVO verschoven, namelijk van ‘de dingen Definitie MVO goed doen’ naar ‘de goede dingen doen’. En- Over het begrip MVO heerst in de praktijk kele jaren geleden richtte het MVO-beleid veel verwarring. Als er iets is dat MVO ken- van veel organisaties zich nog op het ver- merkt, dan is het wel de variatie aan defini- minderen van de uitstoot, de schade of over- ties en opvattingen die er van het begrip in last. Nu is er meer aandacht voor positieve

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 benaderingen. Het gaat niet meer om het De Maatschappelijk Imago Monitor 2016 verminderen van de negatieve impact, maar toont aan dat consumenten vinden dat om het vergoten van de positieve impact. bedrijven verantwoordelijk zijn voor maat- Positieve impact sluit aan bij een liberale schappelijke vraagstukken als klimaatveran- bedrijfsvoering, gericht op ontplooiing, dering en milieuvervuiling (Van Haastrecht groei en mogelijkheden en niet op schade en 2016). De groeiende aandacht van de con- restricties voor de organisatie, zoals bij een sument voor duurzaamheid heeft belangrij- negatieve impact. ke consequenties voor bedrijven. Omdat hij steeds bekender is met duurzaamheid, vindt MVO is anno 2018 geen modeverschijnsel de consument het ook steeds vaker vanzelf- meer. Grote bedrijven en organisaties inte- sprekend dat er aandacht is voor MVO. Dit greren duurzaamheid in hun strategische betekent dat bedrijven duurzaamheid lastig beleid. Maar de zorgsector laat kansen op dit als Unique Selling Point kunnen inzetten gebied lopen, terwijl commerciële bedrijven (Lageweg & Vlaming 2012). In afgelopen al vaak een goede indruk op consumenten jaren is daarnaast gebleken dat bedrijven proberen te maken met allerlei groene pro- die goed scoren op het gebied van duur- ducten en diensten. De consument verwacht zaamheid zelf ook toekomstbestendiger inmiddels dat bedrijven het vanzelfsprekend zijn. Hieruit is te concluderen dat duurzame vinden om duurzaam te produceren en is koplopers succesvoller zijn dan gemiddelde daarom ook minder bereid hier extra voor bedrijven (Reinhoudt & Teuns 2017). te betalen. Helaas is er geen onderzoek gedaan naar de

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 wijze waarop de consument kijkt naar MVO muleren. De volgende regels komen uit het in de zorg. Hoogstwaarschijnlijk zit er wei- VVD Verkiezingprogramma 2017-2021, dat nig verschil tussen de mening van de consu- de titel Zeker Nederland draagt: ‘De VVD ment over het bedrijfsleven en de zorg. Wel wil een gelijk speelveld creëren en hecht is zorg een product dat de consument niet waarde aan de betrokkenheid van bedrijven zelf inkoopt maar via de zorgverzekeraar. en het nemen van eigen verantwoordelijk- Dat maakt dat de consument vaak minder heid en innovativiteit binnen bestaande prijsbewust is en daarmee waarschijnlijk kaders […] Ook willen wij dat bedrijven de ook minder aandacht heeft voor de wel of ruimte hebben om onderling contractuele niet duurzame achtergrond van zorg als afspraken te maken. De overheid moet zich product. terughoudend opstellen in het opleggen van beperkingen daaraan. […] Duurzaam- Van winst naar waarde heidsdoelen, oog voor de leefomgeving en Hoe kijkt liberaal Nederland naar MVO en innovatie gaan prima samen. […] Wij willen duurzaamheid? Meer specifiek: hoe kijkt het aantal pilots met dit soort innovaties de VVD daar tegenaan? De VVD stelde in uitbreiden en ons in Europa inzetten voor 2011 nog dat MVO Nederland niet lan- het aanpassen van de gebruiksnormen en ger gesubsidieerd dient te worden en dat slechten van beperkende weten regelge- MVO-ondernemen niet loont. Maar de ving hieromtrent. Zo bieden we kansen aan laatste jaren waait er ook door de VVD een ondernemers en hebben we tegelijkertijd meer duurzame wind. Zo wil de VVD-afde- oog voor het milieu en de leefomgeving’ ling in Amsterdam zich meer inzetten voor (VVD 2017, 46-81). duurzame startups, worden er met regel- maat sprekersavonden over dit thema be- En dan het regeerakkoord van het huidige legd en is er veel aandacht voor MVO in het kabinet-Rutte III. Volgens MVO Neder- thematisch Netwerk Economische Zaken en land komt het woord duurzaamheid slechts Innovatie. Een echt concreet VVD-stand- één keer voor in het regeerakkoord: bij het punt over MVO hebben wij echter voorals- onderwerp ontwikkelingssamenwerking nog niet kunnen vinden. (MVO Nederland 2018).

In het verkiezingsprogramma voor 2017 is Voedsel, energieverspilling en wel een en ander opgenomen over onder- afvalverwerking nemerschap, innovatie en duurzaamheid. Voor veel zorgorganisaties staat duurzaam- MVO wordt in het programma genoemd, heid nog vrij laag op de agenda. Dit kan maar het poneren van het begrip heeft niet worden verklaard door de politieke wispel- geleid tot het doen van concrete voorstellen. turigheid rondom zorg. MVO Nederland Wel blijkt dat de VVD duidelijk geen rol ziet beweert dat de politiek spelers in de zorg voor de overheid om duurzaamheid te sti- dwingt om voortdurend te reageren op

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 beleid. Het gevolg hiervan is dat zorgorga- Zo worden ziekenhuizen en zorginstellin- nisaties zich gaan richten op korte termijn gen geadviseerd om energiezuinige maat- sturing. Terwijl je als zorgorganisatie regelen toe te passen, groene gebouwen eigenlijk in de toekomst wil investeren, waar te realiseren en de energievoorziening te lange termijn sturing voor nodig is (Bijlsma verduurzamen. Daarnaast kunnen zieken- 2014). huizen duurzaamheid toepassen in het vervoer van zorgmedewerkers van en naar Dat duurzaamheid nog weinig prioriteit het werk, voedselverspilling tegengaan, afval heeft in de zorg blijkt ook uit het gegeven duurzaam verwerken en het waterverbruik dat niet altijd duidelijk is welk deel van een verminderen. zorgorganisatie zich met MVO moet bezig- houden. Uit een enquête kwam naar voren Als voorbeeld noemt NVZ het Groningse dat het vaak onduidelijk is onder wiens Martini Ziekenhuis, dat het waterverbruik verantwoordelijkheid het thema valt binnen in 2014 met 25 miljoen liter heeft geredu- de organisatie. Binnen sommige organisaties ceerd. Het ziekenhuis verloor voorheen veel is het de afdeling inkoop, dan wel facilitaire water aan het periodiek doorspoelen van dienst of de milieucoördinator, terwijl bij 250 kranen die nauwelijks gebruikt werden. andere organisaties het thema wordt gedra- Ook het Alrijne Ziekenhuis in Leiderdorp gen door de communicatieafdeling of de is genoemd als voorbeeld van duurzame Raad van Bestuur (Beumer 2013). bedrijfsvoering vanwege de manier van afvalverwerking. Zo heeft het Alrijne een In Zorg voor 2020 verwijst de NVZ naar composteermachine ingezet om etensresten ambities die de World Health Organization te verwerken tot compost. Dit levert volgens (WHO) heeft opgesteld voor een duurzame het ziekenhuis minder afval op en daarmee bedrijfsvoering in de zorg. een kostenbesparing.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Om verder bij te dragen aan het verduur- goed aan bij het liberalisme en past deze zamen van de zorgsector, heeft de NVZ in positieve benadering bij de VVD. Positieve het afgelopen jaar de Green Deal Nederland impact sluit aan bij een liberale bedrijfsvoe- op weg naar duurzame zorg ondertekend. ring die gericht is op ontplooiing, groei en Hiermee gaan bijvoorbeeld gemeentes zor- mogelijkheden en niet op bijvoorbeeld het ginstellingen ondersteunen bij het verduur- stellen van restricties aan bedrijfsvoering zamen van de bedrijfsvoering. door weten regelgeving.

Waar liggen kansen voor MVO in Een ziekenhuis dat momenteel goed bezig de ziekenhuiszorg en hoe past dit bij is met MVO is het UMC Utrecht. Het UMC het liberalisme? Utrecht heeft als ambitie om koploper te Zoals al beschreven verschuift de definitie worden in duurzame zorg en wil vanuit die van MVO van ‘de dingen goed doen’ naar visie niet alleen zorg verlenen maar ook ‘de goede dingen doen’. Het MVO-beleid echt bijdragen aan een gezond leven. Het van veel organisaties ging enkele jaren gele- ziekenhuis wil zorg, onderzoek en onder- den nog vooral over liefdadigheid, het ver- wijs bieden die toekomstbestendig zijn. minderen van uitstoot, overlast of schade, Daarbij moet het accent van ziekte naar ofwel: negatieve impact verminderen. Nu is gezondheid verschuiven. In begin 2015 heeft er echter meer aandacht voor een positieve het daarvoor een nieuwe bedrijfsstrategie benadering. opgenomen. Die begint als volgt: ‘Wij lopen voorop in onze bijdrage aan een gezond Meer dan ooit worden organisaties dan ook leven, ook voor de komende generaties, afgerekend op de waarde die ze voor de door duurzaam en maatschappelijk ver- maatschappij toevoegen en de bijdrage die antwoord te handelen’ (Raad van Bestuur ze leveren aan het oplossen van maatschap- UMC Utrecht 2015). Hoe wordt dit concreet pelijke vraagstukken. Ze gaan terug naar de ingevuld? Voornamelijk door in te zetten op vraag waartoe ze op aarde zijn: wat zijn ac- het voorkómen van aandoeningen en door tuele maatschappelijke vraagstukken en hoe middel van het bevorderen van duurzame kunnen zij, alleen of samen met anderen, innovaties die de kwaliteit van leven bij bijdragen aan een oplossing? Zorgorganisa- patiënten verhogen. Het UMC stimuleert ties, bij uitstek maatschappelijk betrokken vanuit de MVO-ambitie zijn medewerkers organisaties, denken na over vraagstukken om fit en vitaal te blijven, faciliteert een als: hoe gaan we van ‘zorg verlenen’ naar gezonde(re) leefstijl en creëert een aantrek- ‘gezondheid bevorderen’? MVO Nederland kelijke werken leeromgeving. Tot slot heeft ziet een grote kans voor ziekenhuizen om het UMC Utrecht de ambitie om in 2030 duurzaamheid als blijvende waarde in hun CO₂-neutraal te opereren. visie op te nemen. Naar onze mening sluit aandacht voor duurzaamheid in de zorg

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 De dingen goed doen: positieve ziekte heeft. Daarbij zijn eigen kracht en gezondheid zelfsturing belangrijk. Positieve gezondheid Zoals hierboven beschreven heeft het UMC gaat uit van de mens als geheel, van eigen Utrecht binnen zijn MVO-ambities ruimte regie en beschouwt, bovenal, gezondheid gecreëerd in het voorkomen van aandoenin- niet als doel, maar als middel voor een gen en door middel van duurzame innova- zinvol bestaan. Het lijkt haast een liberaal ties de kwaliteit van leven bij patiënten ver- verhaal. hoogd. Dit sluit aan bij de in de zorg breed gedragen trend van de positieve gezondheid. Huber stelt dat ‘positieve gezondheid’ Arts-onderzoeker Machteld Huber heeft dit bestaat uit zes dimensies waaraan je gezond- nieuwe concept voor gezondheid ontwik- heid moet aflezen: lichamelijke functies, keld. Zij vindt dat de WHO-definitie van ge- mentale functies en beleving, de spirituele of zondheid niet meer voldoet. Deze definitie, existentiële dimensie, de kwaliteit van leven, ‘een toestand van compleet fysiek, mentaal iemands sociaal-maatschappelijke participa- en geestelijk welbevinden’ is volgens Huber tie en het dagelijks functioneren. Het begrip idealistisch en statisch. In haar omschrijving richt de focus op wat mensen kunnen en van positieve gezondheid is gezondheid het willen, waar zij goed in zijn en wat zij na- vermogen zich aan te passen en een eigen streven als mens. Waarden die goed aanslui- regie te voeren, in het licht van de fysieke, ten bij het liberale gedachtengoed. De focus emotionele en sociale uitdagingen van het op positieve gezondheid daagt professionals leven (Huber 2017). Huber benadrukt zo in de zorg uit om mensen die zorg behoeven veel meer de mogelijkheid om gezond te te stimuleren om na te denken over wat zij zijn of te worden, zelfs wanneer iemand een nodig hebben om een zo normaal mogelijk

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 te leven, welke ondersteuning daar het beste naar een zorgvraag, maar naar de patiënt of bij past en welke rol familie en mantelzor- zorgvrager die centraal staat. Die kijkt naar gers daarin vervullen. Wij moeten inzicht wat er naast het gezondheidsprobleem nog krijgen in onze eigen gezondheid en gaan wel mogelijk is en waar zijn of haar poten- kijken naar de aspecten van zorg waar nog tieel ligt. Dit model past goed in een visie winst valt te behalen. over MVO zoals het UMC Utrecht dat heeft beschreven, een model dat zich richt op het “... Positieve gezondheid gaat uit van voorkomen van gezondheidsproblemen en de mens als geheel, van eigen regie het doorvoeren van innovaties met bijvoor- en beschouwt, bovenal, gezondheid beeld het zogenaamde E-health. E-health niet als doel, maar als middel voor beschrijft alle digitale vormen van zorg. een zinvol bestaan ...” Duurzaamheid sluit ook aan bij de ideeën van een zogenaamde healing environment, Dit uitgangspunt sluit mooi aan bij de een omgeving die er op gericht is om het visie van MVO als positieve impact: naar welzijn van patiënten en werknemers te ver- het kijken welke goede dingen in de zorg groten. In de ziekenhuiszorg wordt nieuw- gedaan kunnen worden om het goede er uit bouw al veelal ontworpen aan de hand te halen. Als minister van Volksgezondheid van het idee van de healing environment. omarmde Edith Schippers het positieve ge- Kleurgebruik en belichting waarbij mensen zondheidsbegrip. De huidige staatssecretaris zich op hun gemak voelen spelen hierbij een Blokhuis ziet eveneens grote kansen voor belangrijke rol. een positief gezondheidsbegrip als het gaat om de preventieve gezondheidszorg. De theorie van positieve gezondheid vraagt ook om meer inzet op preventieve zorg. De Het model van positieve gezondheidszorg laatste jaren is er vanuit bewindslieden op gaat ervan uit dat mensen van nature veer- het ministerie van Volksgezondheid veel krachtig zijn en in staat zijn om de regie te aandacht geweest voor preventieve zorg. voeren, dat mensen naast een ziekte of een Helaas ligt het accent vooral op het verbie- beperking een enorm potentieel hebben aan den en ontnemen van schadelijke middelen gezondheid. De uitdaging ligt er in om dit zoals alcohol en tabak. De huidige staats- bespreekbaar te maken in de patiëntenzorg, secretaris Blokhuis zou wat ons betreft dan alsmede bij de inzet van personeel in de ook meer kunnen vanuit het perspectief van zorg. De veerkracht en zelfregie moeten dus de positieve impact. bij mensen worden aangeboord. Bureaucratie in de ziekenhuiszorg Het model van positieve gezondheid heeft Jan-Willem Verlijsdonk stelt in zijn rede met het in zich om bij te dragen aan een duur- de titel Marktwerking in de gezondheidszorg zame zorg doordat er niet gekeken wordt in een sociaal-liberaal perspectief uit 2016 dat

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 bureaucratie een belangrijk aandachtspunt de positieve impact van ziekenhuizen. is op weg naar toekomstbestendige zorg. Verleijsdonk noemt ook het marktprinci- Conclusie pe (geen markt is zo complex als de streng Samenvattend staat de ziekenhuisbranche gereguleerde marktwerking in de zorg) van nature al op een bewust maatschappe- en het relatieprincipe. Dit laatste principe lijk betrokken manier in de samenleving. heeft als grondslag dat mensen onderling op Toch is het van belang dat de zorg meer aan- basis van verbondenheid en betrokkenheid dacht heeft voor MVO en het verduurzamen soms beter dan de overheid of markt in van de zorgsector. Er moet meer aandacht staat zijn om efficiëntere en rechtvaardigere komen voor het energieverbruik en het oplossingen te realiseren voor problemen. duurzame inkopen. E-health, aandacht voor In het zorgstelsel van de toekomst wor- een healing environment en de eigen regie den mensen geprikkeld én krijgen zij de van de patiënt zijn ook essentiële onderde- ruimte en het vertrouwen om onderling de len van MVO in de zorg. juiste oplossingen te vinden, aldus Verleijs- donk. Daarbij kunnen marktmechanismen Al die onderdelen sluiten aan bij de huidi- worden toegepast om kosteneffectiviteit, ge definitie van MVO als ‘de goede dingen innovatie en kwaliteit te bevorderen, terwijl doen’. MVO-doelstellingen kunnen hierin de overheid waarborgt dat hoogkwalitatieve goed gecombineerd worden met de maat- zorg toegankelijk blijft voor alle burgers. In schappelijke visie op positieve gezondheid, een dergelijk sociaal-liberaal zorgstelsel dat waarin wordt gekeken naar vitaliteit en uitgaat van de eigen kracht van mensen en veerkrachtigheid in plaats van dat wat een waarin de verbondenheid tussen mensen patiënt niet meer kan vanwege een gezond- onderling centraal staat, kan zorg op maat heidsprobleem. Als ziekenhuizen inzetten worden geboden, met meer aandacht voor op het model van positieve gezondheid, de zorgvrager, meer ruimte voor de zorg- wordt Nederland dus een veerkrachtige sa- verlener en dat alles tegen lagere kosten. menleving, gericht op vitaliteit. Het leidt tot Het gebruik van het relatieprincipe biedt besparingen in de zorgsector door zorgkos- niet alleen concrete handvatten om de zorg ten die niet gemaakt moeten worden omdat vooruit te helpen, maar sluit ook uitste- wij ons gaan richten op preventie en zaken kend aan bij waarden als keuzevrijheid en met een positieve impact op de gezondheid. zelfbeschikking, die een steeds grotere rol Voeg daar tot slot het relatieprincipe als spelen in onze maatschappij en de zorg in organisatieprincipe voor ons zorgstelsel aan het bijzonder. Dit idee past wat ons betreft toe. Dit principe gaat er vanuit dat individu- goed bij de participatiesamenleving die het en werkelijk samen naar oplossingen gaan Kabinet-Rutte II introduceerde in 2013 en zoeken, zodat overheidsbemoeienis nauwe- ook bij het idee van positieve gezondheid in lijks nog nodig is. de zorg waarbij er vooral aandacht is voor

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Dr. B. Steunenberg is docent-onderzoe- port_2013_-_mvo_nederland_def.pdf, geraad- ker aan de Hogeschool Utrecht bij het pleegd op 29 oktober 2018. Lectoraat Innovaties in de Zorgprocessen • Moratis, L., Van der Veen, M., Basisboek MVO, van de Farmacie. Assen, 2010.

D. van Schalkwijk is in 2017 studeerde • MVO Nederland, Hoe duurzaam is het regeer- af aan de Hogeschool Utrecht op het on- akkoord? Het kabinet-Rutte III en de SDGs, 2018, derwerp MVO in de ziekenhuiszorg. URL: https://mvonederland.nl/event/hoe-duurzaam-het-regeerakkoord-het-kabinet-rutte-iii- en-de-sdgs, geraadpleegd op 25 oktober 2018.

Literatuurlijst • Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen, • Beumer, M., Zorg om zorg: Duurzaamheid Zorg voor 2020, Utrecht, 2016. ondergeschoven kindje in zorgsector, 2013, URL: http://www.duurzaambedrijfsleven.nl/zorg/917/ • Reinhoudt, J., Teuns, A., MVO Trendrapport zorg-om-zorg-duurzaamheid-ondergescho- 2017, 2017, URL: http://mvonederland.nl/trend- ven-in-zorgsector, geraadpleegd op 29 oktober rapport-2017, geraadpleegd op 29 oktober 2018. 2018. • Roelofs, J., Meijer, F., Kal, T., MVO Monitor • Bijlsma, J., ‘De winst van duurzaam dokteren’, Ziekenhuizen 2014, 2014, URL: https://www. Skipr, 2013, nr. 4, pp. 11-15. skipr.nl/wosmedia/3435/rhdhvmvo_moni- tor_ziekenhuizen_2014.pdf, geraadpleegd op 29 • Bossink, B., Masurel, E., Maatschappelijk Ver- oktober 2018. antwoord Ondernemen, Groningen, 2013. • RvB UMC Utrecht, Duurzaamheid / Maat- • Van Haastrecht, B., Consumenten letten minder schappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO), op duurzaamheid bij aankopen, 2016, URL: 2015 URL: http://publicaties.umcutrecht.nl/nl/ http://www.hopeandglory.nl/producten/maat- magazine/11058/805057/duurzaamheidsver- schappelijk-imago-monitor/, geraadpleegd op 29 slag_2015.html, geraadpleegd op 29 oktober oktober 2018. 2018.

• Huber, M., Definitie Positieve Gezondheid, • TNO, Gezondheidszorgindex, 2017, URL: Utrecht, 2016. https://www.tno.nl/media/4767/gezondheidszor- gindex_uitleg.pdf, geraadpleegd op 25 oktober • Jelyta, F., UMC Utrecht plaatst pacemaker veilig 2018. met 3D-beeldtechniek, 2017, URL: http://www. duurzaambedrijfsleven.nl/zorg/22631/umc- • Verleijsdonk, J.W., Marktwerking in de zorg: utrecht-plaatst-pacemaker-veilig-met-3d-beeld- Een sociaal-liberaal perspectief, 2016, URL: techniek, geraadpleegd op 29 oktober 2018. https://vanmierlostichting.d66.nl/marktwerking-zorg-sociaal-liberaal-perspectief/, bezocht • Lageweg, W., Vlaming, L., 10 MVO-trends in op 25 oktober 2018. het Nederlandse bedrijfsleven, 2012, URL: https:// mvonederland.nl/system/files/media/trendrap-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Basisinkomen

Gratis geld voor iedereen: wie betaalt? door Thomar van Hees ‘I’m fairly confident that at some point in the a cohesive democracy in which productivity future, as technology continues to elimina- and wealth generation are not automatically te traditional jobs and massive new wealth linked to how many hours you put in’ (Rem- gets created, we’re going to see some version nick 2016). of this – basic income – at a national scale,’ aldus Sam Altman, president van de YC De mogelijke verandering in de relatie tussen Group (Altman 2016). Door de technologi- arbeid en inkomen zet het huidige sociale sche groei en de veranderende arbeidsmarkt stelsel steeds meer onder druk. In dat stelsel is de discussie over de houdbaarheid van zijn arbeid en inkomen immers onlosma- ons huidige sociale stelsel weer opgelaaid. kelijk met elkaar verbonden. Het basisin- Velen zien de mogelijkheid dat traditionele komen, een oud voorstel waarbij arbeid en banen verdwijnen als een bedreiging voor de inkomen worden losgekoppeld, wordt steeds stabiliteit van onze samenleving. Of zoals de vaker aangehaald als het antwoord op deze vorige Amerikaanse president Barack Obama problematiek. Het Basic Income Earth Net- zei: ‘then we’re going to have to figure out work (BIEN), een netwerk van voorvechters how do we maintain a cohesive society and voor een basisinkomen opgezet door onder

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 andere Philippe van Parijs en Guy Standing, De relevantie van deze resultaten is ech- definieert het basisinkomen als ‘a periodic ter beperkt. De experimenten zijn gericht cash payment unconditionally delivered to op het achterhalen van het effect van een all on an individual basis, without me- basisinkomen op groepen die in (relatieve) ans-test or work requirement’ (BIEN 2018). armoede leven en zijn daarmee moeilijk Het grote verschil met het huidige stelsel is toepasbaar op een invoering van een univer- dat iedereen onvoorwaardelijk recht heeft seel basisinkomen voor een gehele bevol- op inkomen. Het basisinkomen heeft veel king. Zodra een basisinkomen een algemeen discussie over de rechtvaardigheid ervan op- karakter moet hebben, is het effect ervan geroepen: is het wel eerlijk en rechtvaardig niet af te lezen aan experimenten die zich om op deze manier arbeid en inkomen te richten op een kleinere groep. De verdere ontkoppelen? Stam en De Beaufort hebben financierings- en economische gevolgen op beiden hun kijk gegeven op de relatie tussen regionaal en nationaal niveau kunnen er liberalisme en het basisinkomen (De Beau- immers niet van afgeleid worden. Regionale fort 2015; Stam 2016). Waar De Beaufort effecten kunnen mogelijk wel onderzocht kritisch is op het basisinkomen beargumen- worden via experimenten. Zoals hoogleraar teert Stam dat een onvoorwaardelijk inko- Bas Jacobs in het NRC Handelsblad zei: men wel degelijk in het liberale DNA zit. Er ‘Om het effect [van het basisinkomen] op is minder aandacht geweest voor de vraag de economie te meten zou je twee gemeen- of het basisinkomen wel te realiseren is: is ten kunnen nemen die vergelijkbaar zijn in het betaalbaar en wat zijn de economische samenstelling. Dan zou de ene gemeente gevolgen? een basisinkomen invoeren en hogere belastingen, en de andere gemeente niet’ (NRC Empirisch onderzoek en de 2017). Met zo'n opzet kunnen we meer implicaties daarvan in kaart brengen dan we met de gedane Voor een beoordeling van de haalbaarheid experimenten kunnen, hoewel macro-eco- en de effecten van het basisinkomen is het nomische effecten nog steeds buiten beeld zinvol om te kijken naar ervaring die er al blijven. Een tweede beperking is dat de met (varianten van) het basisinkomen is experimenten verschillende vormen van het opgedaan. In onder andere India, Namibië, basisinkomen gebruiken, hetgeen de ver- Canada en Finland zijn empirische experi- gelijkbaarheid van de resultaten beperkt. In menten opgezet. De resultaten in India en Finland, bijvoorbeeld, is de proef nationaal Namibië waren positief: armoede en werken gericht op langdurige werklozen, terwijl loosheid namen af, terwijl de economische de proef in India en Namibia was gericht op activiteit toenam. Voor Canada en Finland een specifieke regio. zijn nog geen definiteve resultaten beschikbaar. Echter waarschuwde de OESO Finland Kortom, de economische gevolgen van gedurende proef voor het basisinkomen. het basisinkomen kunnen op basis van

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 de bestaande experimenten lastig worden degrens en de werkgelegenheid de gevolgen beoordeeld. Dat betekent echter niet dat we van het basisinkomen beïnvloeden.1 De niet meer kunnen zeggen over de gevolgen economische verschillen tussen de Europese van het basisinkomen: op basis van huidige lidstaten zijn te groot om de gevolgen van inzichten uit de micro- en macro-economie een Europese invoering van het basisinko- zal ik een inschatting maken van die gevol- men, als die al haalbaar zou zijn, te kunnen gen. Om deze analyse zo helder mogelijk te onderzoeken. maken ga ik uit van een strikte definitie van het basisinkomen en beperk ik de analyse Kosten en financiering tot Nederland. Naast de vijf kenmerken die Een belangrijk bezwaar tegen het basisinko- het BIEN toeschrijft aan het basisinkomen men zijn de kosten. Om iedereen onvoor- (het is algemeen, onvoorwaardelijk, indi- waardelijk te voorzien van een inkomen is vidueel, periodiek en geldelijk) wordt er veel geld nodig. De kosten van het basisin- meestal een onderscheid gemaakt tussen komen ter hoogte van de armoedegrens, twee niveaus van het basisinkomen: het 1030 euro per maand in 2015 (CBS 2015), gedeeltelijke en het zelfvoorzienend basisin- liggen op ruim 167 miljard euro per jaar.2 komen. Het zelfvoorzienend inkomen is een Daar staan echter opbrengsten tegenover geldbedrag waarvan een individu minimaal vanwege lagere uitgaven voor sociale zeker- kan leven, terwijl het gedeeltelijke basisin- heid en het wegvallen van belastingvoorde- komen onder het sociaal minimum ligt. len. De kosten van het sociale stelsel lagen Mijn analyse is specifiek gericht op Neder- in 2016 volgens het CBS op 148,3 miljard land omdat economische variabelen, zoals euro. Deze kosten zijn opgebouwd uit inkomensongelijkheid, de (relatieve) armoe- verschillende regelingen, zoals bijvoorbeeld

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 de wet langdurig zorg, de AOW, de kinder- tweede is de ECB verantwoordelijk voor het opvang en de huurtoeslag. Programma’s ge- monetaire beleid en dus voor de grootte van richt op specifieke hulpbehoevende groepen de geldvoorraad, hetgeen betekent dat een – denk aan noodzakelijke medische zorg die basisinkomen door middel van een vergro- met alleen een basisinkomen voor sommige ting van de geldvoorraad alleen in te voeren groepen niet te betalen is – zijn niet (geheel) is voor de gehele Eurozone. te vervangen door het basisinkomen. Van de eerder genoemde voorbeelden zijn alleen de “... de ECB is verantwoordelijk voor AOW en de huurtoeslag door het basisin- het monetaire beleid, hetgeen be- komen volledig af te schaffen, terwijl de Wet tekent dat een basisinkomen door langdurige zorg niet af te schaffen is en de middel van een vergroting van de kinderopvang wellicht. Een simulatie waarin geldvoorraad alleen in te voeren is een deel van de sociale zekerheid en alle voor de gehele Eurozone ...” belastingvoordelen zijn afgeschaft, schatte de netto-kosten op 44 miljard euro (NRC De bekendste voorstellen voor financiering 2018). De simulatie laat, echter, bepaalde van het basisinkomen richten zich echter effecten, zoals productiviteit en arbeids- op een verandering van het inkomstenbe- ethos, buiten beschouwing, terwijl deze wel lastingstelsel. Het CPB berekende dat voor van belang zijn voor een beoordeling van de een invoering van een basisinkomen van haalbaarheid van het basisinkomen. Hoewel 8.248 euro per jaar, vijftig procent van het andere berekeningen mogelijk zijn, is het sociaal minimum, een vlaktaks van 56,6 duidelijk dat in bijna alle scenario's de net- procent nodig is. Dit zal resulteren in een to-kosten aanzienlijk zijn wanneer de invoe- grote belastingverhoging, bijvoorbeeld met ring van het basisinkomen niet gepaard gaat 26 procentpunten voor een alleenstaande met een herziening van het belastingstelsel. met een mediaan inkomen (OECD 2018).3 De belastingverhoging valt echter deels weg De Duitse multimiljonair en basisinkomen door de extra inkomsten van het basisinko- voorstander Götz Werner stelt daarom men. Er ontstaat een economie waarin een voor om het basisinkomen te financieren grote hoeveelheid geld wordt rondgepompt met een verhoging van de btw, terwijl een zonder dat dit een economisch effect lijkt te ander voorstel is om het basisinkomen te hebben. De vanuit economisch perspectief financieren met een toename van de geld- relevante vraag is of dit systeem effectief is, voorraad (Huber 1999). Deze voorstellen en hoe men reageert op het inkomen en de hebben verschillende problemen: allereerst verhoging van de belastingen. resulteren het bijdrukken van geld en de verhoging van de btw in inflatie waardoor het basisinkomen niet zal leiden tot de gewenste verhoging van de koopkracht. Ten

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Marginale belastingdruk, arbeids- momenteel al voor op de Europese arbeidsparticipatie en inflatie markt, waar bijvoorbeeld fruittelers moeite De verhoging van de belasting zal de margi- hebben om plukkers te vinden. Een simpele nale belastingdruk, het belastingpercentage vraag-en-aanbodanalyse laat zien dat werk- dat je betaalt over extra inkomen, doen gevers in zo’n geval hogere lonen moeten stijgen. Een stijging van de marginale belas- betalen. Een loonsverhoging betekent echter tingdruk heeft verschillende gevolgen voor een aanzienlijke toename in kosten, terwijl de arbeidsmarkt. Allereerst zal de arbeids- de mogelijkheid van prijsverhogingen door participatie en bereidwilligheid om meer te internationale concurrentie beperkt is. Kort- werken afnemen omdat het netto voordeel om: de concurrentiepositie van bedrijven van (extra) werken voor sommigen niet verslechtert. zal opwegen tegen het verlies aan vrije tijd. Men kan door het basisinkomen in principe minder uren werken en hetzelfde inkomen ontvangen. Ook zullen mensen die on- tevreden zijn met hun huidige baan of hun baankansen zich sneller terugtrekken van de arbeidsmarkt: werk is immers niet meer noodzakelijk voor een inkomen. Hierdoor Figuur 1: Armoedepercentages onder het basisin- zal de beroepsbevolking af- en de vrijwillige komen en het huidige systeem. (Bron: OESO) werkloosheid toenemen (Moutus & Scarth 2003). Het CPB simuleerde het effect van Voor zover er geen internationale druk het basisinkomen op arbeidsparticipatie en is, zullen de stijgende loonkosten wel een concludeerde dat er een significante afname prijseffect hebben en leiden tot inflatie. zal plaatsvinden. De afname zal gemiddeld Aangezien er een lineair verband zit tussen vijf procent zijn en is naar verwachting het het algemene prijsniveau en de relatieve hoogste voor samenwonende vrouwen met armoedegrens zal het zelfvoorzienend kinderen, namelijk 17,68 procent. basisinkomen mee moeten stijgen om een minimumbestaan te kunnen verzekeren. De afname van het arbeidsaanbod zal, ten Omdat de oorzaak van de inflatie het basis- eerste, de belastingopbrengsten doen ver- inkomen zelf is zal dit kunnen uitmonden minderen, waardoor de kosten en financie- in een vicieuze cirkel en in het ergste geval ring van het basisinkomen nog verder onder hyperinflatie (Tcherneva 2007). Wanneer de druk komen te staan. De afname van de overheid daarentegen beslist dat het basisin- beroepsbevolking heeft daarnaast ingrijpen- komen niet meestijgt zullen mensen onder de gevolgen voor bedrijven en de economie. de armoedegrens terecht komen en zal de Bedrijven zullen het lastiger hebben om roep om aanvullingen op het basisinkomen werknemers te vinden. Dit proces doet zich in de vorm van voorwaardelijke uitkeringen

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 groeien. In dat scenario ontstaat een stelsel nauwelijks vooruit. De OESO concludeert waarin iedereen recht heeft op een basisin- zelfs op basis van een simulatie voor Fin- komen en de mensen die het slechtste af zijn land, Italië, Verenigd Koninkrijk en Frank- een extra recht op financiële steun. Afgezien rijk dat de armoede toeneemt. Figuur 1 laat van het rondgepompte basinkomen, is dit de gestimuleerde armoedepercentages zien grotendeels te vergelijken met het huidige onder het basisinkomen vergeleken met het stelsel, waardoor het onderscheidende ka- bestaande sociale stelsel. De toename van rakter van het basisinkomen verdwijnt. armoede komt doordat de hoogte van het voorgestelde basisinkomen lager is dan de Inkomensverdeling en armoede bestaande sociale zekerheid. Door de mogelijke verhoging van belastingen, het afschaffen van de sociale zekerheid Migratie en armoedeval en de universele garantie van een inkomen De hoogte en aard van het basisinkomen be- zou het basisinkomen de inkomensverdeling ïnvloeden uiteraard de economische gevol- beïnvloeden en de armoede verminderen. gen ervan. Behalve voor de financiering en De verhoging van belastingen en de garan- arbeidsparticipatie heeft het ook gevolgen tie van een inkomen hebben namelijk een voor migratie en de zogenaamde armoe- nivellerend effect: lage inkomens worden deval. De invoering van het basisinkomen opgetrokken, terwijl hoge inkomens dalen. vergroot de aantrekkingskracht van een land Het CPB concludeerde daarom ook dat het voor migranten (Howard 2004). Onder de basisinkomen resulteert in een afname van huidige regelgeving verkrijgen migranten, de inkomensongelijkheid: de Gini-coëffici- vooral Europese, relatief eenvoudig het recht ënt zal met 7,95 procentpunten afnemen. De om deel te nemen aan ons sociale stelsel en Gini-coëfficiënt meet inkomensongelijkheid als dit ook geldt voor het basisinkomen dan in de samenleving door het besteedbaar zal dat resulteren in een significante stijging inkomen van huishoudens te vergelijken. van immigratie. Deze stijging heeft vervol- Als de coëfficiënt nul is, dan heeft ieder- gens een negatief effect op de hoogte van het een een gelijk inkomen. Bij een coëfficiënt basisinkomen of zal de kosten opdrijven. De van één is al het inkomen in handen van hoogte bepaalt ook de inrichting van het so- één huishouden. Ive Marx en Van Lancker ciale zekerheidsstelsel en de noodzaak voor concludeerden echter dat het basisinko- voorwaardelijke toeslagen. men resulteert in een achteruitgang van het beschikbaar inkomen voor 75 procent “... Vooral Europese migranten krij- van de 18- tot 64-jarigen, tegenover een gen relatief eenvoudig het recht om vooruitgang van vijf procent (NRC, 12 juni deel te nemen aan ons sociale stelsel 2018). Het nivellerende effect komt daarom en als dit ook geldt voor het basis- waarschijnlijk vooral door het terugbrengen inkomen dan zal dat resulteren in van hoge inkomens: de lage inkomens gaan een significante stijging van immigratie ...”

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 We spreken van een armoedeval als het basisinkomen en de gehanteerde financie- vinden van een baan leidt tot een afname ring. Echter, om de doelstellingen van het van het besteedbaar inkomen doordat het basisinkomen te kunnen realiseren zal het verlies in toeslagen hoger is dan het extra inkomensniveau dusdanig hoog moeten zijn inkomen dat verkregen wordt uit arbeid. In dat het de inkomensafhankelijke hulp vol- een basisinkomensysteem met voorwaar- ledig kan vervangen. Alleen bij een geheel delijke toeslagen (en de meeste voorstellen inkomensonafhankelijk systeem neemt de gaan uit van het blijven bestaan van sociale bureaucratie namelijk af, wordt het sociale zekerheidsvoorzieningen en dus van extra stelsel minder complex en vermindert de rol toeslagen), blijft de armoedeval een potenti- van de overheid. Het noodzakelijke inko- eel probleem. men zal dan precies zo hoog moeten zijn dat het een negatief effect heeft op migratie, Conclusie arbeidsparticipatie en de kosten. Samenvattend: het basisinkomen heeft grote gevolgen voor onze economie en samen- Kortom, het basisinkomen heeft voorname- leving. De arbeidsparticipatie neemt af, de lijk negatieve economische gevolgen. Over financiële kosten van het basisinkomen zijn het basisinkomen is veel gediscussieerd en aanzienlijk en de financiering is complex. sommige liberalen betogen dat de invoe- De noodzakelijke verhoging van de belastin- ring verdedigd kan worden in termen van gen resulteert bovendien in een afname van vrijheid en zelfstandigheid. De economische de arbeidsparticipatie, terwijl het ook tot haalbaarheid wordt hier vaak achterwege inflatie kan leiden. Het effect op migratie, gelaten. De hier gegeven analyse laat echter inkomensdistributie en armoede is ondui- zien dat de invoering van het basisinkomen delijk en zal afhangen van de hoogte van het grote nadelige economische gevolgen zal

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 hebben. Uit deze negatieve economische grens-in-2015, geraadpleegd op 28 november gevolgen concludeer ik dat het voorstel van 2018. een universeel basisinkomen niet alleen • Howard, M., Basic Income and Migration Poli- onredelijk maar ook onwenselijk is. De cy: A Moral Dilemma?, Barcelona, 2004. voordelen van het basisinkomen – zoals de vermindering van bureaucratie en de • Huber, J., Plain Money- A Proposal for Sup- overheidsbemoeienis – wegen niet op tegen plying the Nations with the Necessary Means in de nadelen. Ondanks de veranderingen van a Modern Monetary System, Halle-Wittenberg, de arbeidsmarkt is het huidige stelsel om 1999. deze redenen te prefereren boven de invoe- • Jongen, E., De Boer, H., Dekker, P., De effec- ring van een universeel basisinkomen. Of tiviteit van fiscaal participatiebeleid, Den Haag, zoals de Belgische econoom Ive Marx zei in 2015. het NRC Handelsblad ‘Jullie Nederlanders zouden knettergek zijn om het basisinko- • Moutus, T., Scarth, W., Some Macroeconomic men in te voeren en het stelsel voor sociale Consequences of Basic Income and Employment zekerheid af te schaffen’ (NRC 2018). Subsidies, Munich, 2003.

• NRC, ‘Niet iedereen wil gratis geld voor iedereen’, 24 januari 2017. T. van Hees BSc studeert economie aan de Católica Lisbon School of Business and Eco- • NRC, ‘Studie: basisinkomen zorgt juist voor nomics. meer armoede’, 12 juni 2018.

• OECD, Central government personal income tax rates and thresholds, URL: https://stats. Literatuurlijst oecd.org/index.aspx?DataSetCode=TABLE_I1, • Altman, S., Basic Income, 2016, URL: https:// geraadpleegd op 28 november 2018. blog.ycombinator.com/basic-income/, geraadpleegd op 28 november 2018. • Remnick, D., ‘Obama Reckons with a Trump Presidency’, The New Yorker, 28 november 2016. • De Beaufort, F.D., ‘Basisinkomen. Gratis geld voor iedereen?’ Liberaal Reveil, 2015, vol. 56, nr. • Stam, J., ‘Zijn een basisinkomen en de liberale 3, pp. 138-143. politieke theorie verenigbaar? Het belang van een normatieve discussie’, Liberaal Reveil, 2016, • BIEN, About basic income, 2018 URL: https:// vol. 57, nr. 1, pp. 5-9. basicincome.org/basic-income/, geraadpleegd op 28 november 2018. • Tcherneva, P.R., What are the relative macroeconomic merits and environmental impacts of • CBS, Meer huishoudens langdurig onder direct job creation and basic income guarantees?, lage-inkomensgrens in 2015, URL: https:// Annandale-on-Hudson, 2007. www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/06/meer-huishoudens-langdurig-onder-lage-inkomens- ______

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 1. In mijn optiek kan het basisinkomen succesvol worden ingevoerd in landen met een grootte inkomensongelijkheid en lage armoedegrens, voornamelijk ontwikkelingslanden. Dit zou echter in detail moeten worden uitgezocht.

2. Het genoemde basisinkomen is alleen voor de bevolking van achttien jaar en ouder. De kosten zijn het aantal inwoners van achttien jaar en ouder vermenigvuldigt met de jaarlijkse relatieve armoede grens. Andere effecten en uitvoeringskosten zijn dus niet mee genomen. Een veel gebruikte schatting voor uitvoeringskosten is één procent, waarmee de totale kosten op 169.309.311.860 Euro komen.

3. Het huidige belastingtarief voor een mediaan inkomen is 30,4 procent.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Internationaal

Trump, de WTO en het Liberalisme: a closer look door Tim Kluwen De Amerikaanse regering frustreert al enige Verenigde Staten de WTO en haar streven tijd de Wereldhandelsorganisatie (WTO) en naar vrijhandel frustreren, verwerpen zij het de multilaterale wereldhandel die zij facili- liberalisme dat hier aan ten grondslag ligt, zo teert. Zij doet er alles aan om de in Genève luidt de kritiek. Dit is echter te simpel. gevestigde organisatie en de doeleinden van de handelsverdragen te ondermijnen: van Niet alle kritiek van de VS op het functio- dreigen met terugtrekking uit de WTO tot neren van de WTO is vanuit liberaal per- het instellen van dubieuze importheffingen spectief namelijk onterecht. Waar de WTO en het laten imploderen van het mechanisme gestoeld is op een door de VS historisch voor conflictresolutie. De Europese Unie, gepropageerd liberalisme, is het nog maar de Canada en andere landen en organisaties vraag hoe liberaal de WTO anno 2018 wer- zien de Amerikaanse acties vaak als een kelijk is. De toetreding van landen als China aanval op de liberale wereldorde (Patrick en Brazilië bedreigt de liberale grondslag van 2018). Vrijhandel is namelijk in essentie een de organisatie. Dit artikel analyseert een uit- manifestatie van een liberale filosofie waar- spraak van het WTO Beroepslichaam in een in het individu centraal staat. Doordat de zaak tussen China en de Verenigde Staten

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 en illustreert dat de organisatie niet altijd voor de organisatie in te trekken, waarmee even liberaal handelt. Hoewel het erratische die ten dode opgeschreven was. Hoewel beleid van Trump slecht past in de liberale de ITO het daglicht dus nooit heeft mogen vrijemarkttraditie die het buitenlandsbeleid zien, kwamen 23 landen wel een inhou- van opeenvolgende Amerikaanse regerin- delijk handelsverdrag overeen: de General gen kenmerkt (Magnus 2004, 998), diskwa- Agreement on Tariffs and Trade (GATT). In lificeert zijn persona niet alle Amerikaanse dit verdrag, dat nog steeds van toepassing kritiek op de WTO. is, spraken onder meer de VS en Nederland zich uit voor de promotie van internationale De WTO en wereldhandel handel door het beperken en elimineren Als reactie op het economisch nationalisme van handelsbarrières. Vrijhandel was het van de jaren dertig en veertig van de vorige ultieme doel. Dit verdrag was zo succesvol, eeuw ontstond tijdens de Tweede We- dat er al snel ad hoc instellingen werden op- reldoorlog in de VS en andere geallieerde gericht ter ondersteuning van de uitvoering landen het besef van de onvermijdelijkheid van het verdrag. Uiteindelijk werden deze van een open wereldmarkt (Ruggie 1982, verschillende organisatieonderdelen, nu 393; Matsushita et al 2015, 5-6). Eén van mét Amerikaanse steun, op 1 januari 1995 de gedachten hierachter was het idee dat samengevoegd tot de Wereldhandelsorga- een vrije markt zou leiden tot meer handel, nisatie, ofwel de World Trade Organization wat begeerlijk is omdat handel leidt tot (WTO) (Van den Bossche & Zdouc 2017, contact en afhankelijkheid tussen volken. 81-88). Hoewel niet geheel onomstreden (Van de Haar 2010), zag Montesquieu vrede dan De Amerikaanse steun voor verdere institu- ook als het natuurlijke effect van handel tionalisering van de regulering van vrijhan- (Howse 2006, 693). Om die vrije economi- del kwam voort uit eigen belang. De GATT sche wereldorde te faciliteren en te regu- was decennia eerder voor een belangrijk leren werden internationale organisaties deel geschreven door Amerikaanse diplo- noodzakelijk geacht. Vandaar dat reeds in maten en zou een centrale rol blijven spelen 1944 de Bretton Woods Conferentie werd in het stelsel van WTO-verdragen (Sarooshi belegd, die leidde tot de oprichting van het 2005, 98-99). Aangezien de relatieve eco- Internationaal Monetair Fonds (IMF) en nomische macht van de VS almaar kleiner de Wereldbank. Tegelijkertijd begonnen werd en de internationale handelsverdragen de voorbereidingen voor de oprichting in hoge mate de politieke en beleidsmatige van een Internationale Handelsorganisatie voorkeuren van de VS weerspiegelden, was (ITO). Ondanks internationaal enthousi- een sterke internationale instantie, die zou asme kwam deze ITO niet van de grond. toezien op de uitvoering van handelsver- Diverse redenen bewogen de Amerikaanse dragen, wenselijk. De Amerikanen maakten President Truman er namelijk toe zijn steun tijdens de onderhandelingen slim gebruik

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 van het gegeven dat een internationale han- De liberale filosofie van internatio- delsorganisatie er baat bij zou hebben als de nale handel en de WTO grootste economie ter wereld hier deel van Om de handelsverdragen en de WTO als uit zou maken (Winham 1998, 357). Als organisatie te begrijpen, is het noodzakelijk resultaat van die sterke onderhandelings- de liberale aard van vrijhandel te erkennen. positie is het nu binnen de WTO vrijwel De grondslag van vrijhandel is al eerder aan onmogelijk de verdagen aan te passen bod gekomen in vorige edities van dit tijd- (Sarooshi 2005, 99). Ook pleitten de Ameri- schrift. Daarom voldoet een korte omschrij- kanen succesvol voor een effectief systeem ving van die grondslag. Zo refereert Turk in van geschillenbeslechting (Trachtman 2006, een eerdere editie van dit tijdschrift (2017, 633). Op deze manier zou de (Amerikaan- 63) terecht naar The Wealth of Nations van se) tekst van de verdragen niet aangepast Adam Smith uit 1776 voor een ideologische en strikt gehandhaafd worden. Uit een onderbouwing van internationale vrijhan- onderzoek uit 2005 dat werd uitgevoerd in del. En ook het werk van David Ricardo is opdracht van het Congres, bleek dan ook in Liberale Reflecties al eens aan de orde ge- dat de Amerikanen in de eerste vijf jaar van komen (Derksen, 2017, 77). De handelsthe- de WTO veel baat hadden bij het dispuut- orie die ontwikkeld is op de fundamenten mechanisme (GAO 2000). Op deze manier van onder andere Smith en Ricardo gaat uit ontstond de WTO als een organisatie die van comparatieve voordelen. Deze theorie implementatie en realisatie van de onder- stelt dat elke willekeurige economische liggende handelsverdragen faciliteert door actor bepaalde goederen en diensten kan het bieden van een forum voor discussie, produceren tegen lagere opportuniteitskos- technisch advies en een systeem voor het ten dan andere actoren (Van den Bossche & beslechten van geschillen (zie artikel 3 van Zdouc 2017, 20). het Marrakesh-Verdrag).

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Dit komt voort uit het gegeven dat een vrijheid en mogelijkheden van het individu actor, bijvoorbeeld een land, bepaalde in combinatie met een beperkte rol van de goederen of diensten altijd efficiënter kan overheid in de markt de theorie van vrij- produceren dan andere producten. Als elk handel grondt in liberaal gedachtengoed. land zich vervolgens specialiseert in de productie van de goederen en diensten die “... Volledig vrije handel is een uto- zij het meest efficiënt kan produceren en pie. Vrijwel elke wet of overheidsre- alle andere producten importeert uit andere gel, ook als deze niet op commercie landen die zich ook gespecialiseerd hebben, gericht is, heeft namelijk invloed op is de totale wereldwijde welvaart het grootst handel ...” (Bagwell & Staiger 1999). Dit principe staat geen of slechts minimale handelsbarrières De liberale principes van vrijhandel op toe, omdat door belemmeringen landen welke de WTO gestoeld is, kenmerken logi- producten zullen gaan produceren die een scherwijs ook de handelsregels in de WTO ander land efficiënter kan leveren (Lester, verdragen. Sarooshi (2005, 99) herkent twee Mercurio & Davies 2012, 22-24). Dat zou de principes in het centrale GATT-verdrag wereldwijde welvaart beperken. die hij zelf niet direct als zodanig kwalifi- ceert, maar die duidelijk liberaal van aard Het is een misverstand om de ideeën achter zijn. Ten eerste belichaamt GATT, door het vrijhandel als louter economisch te be- streven naar vrijhandel, de waarden van de schouwen. De vrijhandelstheorie is name- economische autonomie van de natiestaat lijk gebouwd op de aanname dat landen en en de economische autonomie van bedrij- bedrijven en individuen binnen die landen ven. Met andere woorden, GATT accep- vrij zijn in hun productiekeuzes. Immers, teert en stimuleert het idee dat entiteiten alleen het winststreven dat door de markt de capaciteit hebben (en moeten hebben) wordt aangejaagd kan producenten er- om zelfstandig economische beslissingen te toe bewegen efficiënt te produceren. Niet nemen (Sarooshi 2004, 656). Aldus bena- sturing van de overheid, maar individueel drukt het verdrag het belang van vrijheid winstbejag resulteert in maximale welvaart. voor landen, bedrijven en het individu. Ten De vrije markt die hiervan het resultaat is, tweede wortelt in het verdrag het hieraan accepteert en promoot de autonomie van verwante geloof dat economische relaties landen en haar burgers – de verwerping van bij voorkeur door de markt gereguleerd een al te controlerende overheid is impliciet. worden. GATT keurt overheidsingrijpen in Het is dus de vrije markt die het individu de economie impliciet en expliciet af door in staat stelt om zijn of haar economische het ontmoedigen en verbieden van onder positie te verbeteren (Turk 2017, 63). Zon- andere importheffingen en regels en belas- der ‘liberalisme’ exact te definiëren, is het tingen die handel verstoren. verdedigbaar te stellen dat de nadruk op de

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Naast GATT illustreert het Subsidieverdrag zaamheden van de WTO. Zo bestaat er op de liberale wortels van de WTO(-verdra- (supra)nationaal niveau nu eenmaal han- gen). In eerste instantie is het verbieden delsregulering. De WTO probeert deze, in of ontmoedigen van overheidssubsidies lijn met het liberale gedachtengoed, zoveel noodzakelijk omdat zij de werking van mogelijk te minimaliseren of te elimineren. vrijhandel kunnen verstoren. Immers, een Bovendien is volledig vrije handel een uto- overheidssubsidie maakt een product goed- pie. Vrijwel elke wet of overheidsregel, ook koper, met als gevolg dat het gesubsidieerde als deze niet op commercie gericht is, heeft product gekocht zal worden in plaats van namelijk invloed op handel. Denk hierbij het hetzelfde product dat in een ander land aan onder andere het arbeidsrecht (een goedkoper (dus efficiënter) geproduceerd minimumloon maakt arbeid bijvoorbeeld wordt (Sykes 2003, 7). Naast het faciliteren duurder, dus zal de kostprijs van producten van vrijhandel, heeft het Subsidieverdrag stijgen) of het milieurecht (lagere uitstoot- echter ook een fundamentele, politieke normen leiden bijvoorbeeld tot een lagere lading. Met het verbieden en ontmoedigen kostprijs). Het reguleren en harmoniseren van subsidies impliceert het Subsidiever- van dit soort wetten en regels zal, ook in drag namelijk een kleine overheidsrol in de een volledige liberaal systeem, noodzakelijk markt en stelt het de kracht van individuele blijven. economische activiteit centraal. Door het grote aantal landen dat het Subsidieverdrag De Amerikaanse aanval op de WTO en de andere WTO-verdragen ondertekend De Amerikaanse steun voor de WTO heeft heeft, hebben de VS en de EU als drijvende inmiddels plaatsgemaakt voor openlijke krachten hierachter een middel gecreëerd vijandigheid. Zo heeft president Trump om hun (liberale) politiek-economische al een aantal keer gedreigd zijn land terug visie wereldwijd te bevorderen (Messenger te trekken uit de organisatie. In augustus 2016, 170). 2018 noemde hij de WTO ‘het slechtste handelsakkoord ooit’ (Bloomberg 2018). De Een punt van kritiek op de classificatie vijandigheid beperkt zich echter niet tot van de WTO als een liberaal instituut zou woorden. De leden van het WTO Beroeps- kunnen liggen in het feit dat de organisatie, lichaam, de hoogste “rechters” binnen een verbond van overheden, handel regu- het dispuutresolutiemechanisme van de leert. Een puur liberale handelspolitiek zou organisatie, zijn speelbal geworden van de misschien geen enkele overheidsbemoei- Amerikaanse frustraties. Al onder president enis toestaan. Deze gedachte is echter niet Obama besloten de Amerikanen de WTO overtuigend, omdat deze te weinig rekening te straffen voor uitspraken van het Beroeps- houdt met de hedendaagse praktijk van lichaam door (her)benoemingen van de de (regulering van) internationale handel leden van dit lichaam te blokkeren en berust op een misvatting van de werk- (Washington Post 2016). Hoewel de Ameri-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 kanen als officiële reden voor hun opstan- kaanse regering de recente (staal)heffingen digheid de politisering van het Beroepsli- goed te praten door zich te beroepen op chaam noemen (Peterson Institute 2018), de nationale veiligheid (The White House zien andere landen de benoemingsblokka- 2018). Dit is in lijn met het algemeen pro- des als wraak voor onwelgevallige uitspra- tectionistische handelsbeleid van de huidige ken (American Journal of International Law Amerikaanse regering – duidelijk in strijd 2016). De huidige Amerikaanse regering met het door de VS oorspronkelijk gepropa- speelt dit spel nog harder (Washington Post geerde anti-protectionistische streven van 2017), met als resultaat dat het Beroeps- de WTO. Hoewel, toegegeven, ook de VS lichaam binnenkort onder het minimum historisch gezien bij tijd en wijle protectio- aantal leden komt. Op deze manier sloopt nistisch handelde, is de huidige vijandigheid de VS het succesvolle WTO-dispuutresolu- jegens de organisatie, gezien de hoge mate tiemechanisme. Het gebrek aan handhaving waarin het WTO-handelssysteem de voor- van WTO-regels dat hiervan het resultaat keuren van de VS weerspiegelt, merkwaar- zal zijn, zal de effectiviteit van de WTO-ver- dig. Het zou echter te kort door de bocht dragen ernstig beperken. zijn om het Amerikaanse standpunt over de politisering van het Beroepslichaam zonder Maar niet alleen op procedureel niveau, meer aan te nemen als de reden voor de ook wat betreft de inhoud van de verdra- Amerikaanse vijandigheid. Ook het af- gen hebben de VS steeds meer lak aan de schuiven van de Amerikaanse kritiek op de WTO. Waar het (niet) inroepen van de antiliberale politiek van president Trump is veiligheidsexceptie van GATT bijvoorbeeld te kortzichtig. Vanuit liberaal perspectief is vrijwel onomstreden was (Van den Bossche de Amerikaanse kritiek op sommige punten & Zdouc 2017, 619), lijkt de huidige Ameri- namelijk wel degelijk legitiem.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Op basis van de uitspraak van het Beroeps- laat dit nu juist de markt zijn waarin de op- lichaam in de zaak US-ADCD/China lijkt komende landen een comparatief voordeel namelijk niet de VS, maar juist de WTO hebben. Hoewel er goede redenen zijn voor antiliberale trekjes te vertonen. protectionisme wat betreft voedselvoorzie- ning, ontmaskert de kritiek van landen als Is de Amerikaanse aanval op de Brazilië en India het antiliberale protecti- WTO terecht? onisme waar ook de VS zich schuldig aan Zoals beschreven, geven de Amerikanen di- maakte en maakt. verse redenen voor hun aanval op de WTO. Dit is niet de juiste plek voor een volledige Het doel van dit artikel is echter te illus- analyse hiervan. Vermeld dient echter dat treren dat de Amerikaanse vijandigheid de VS wat betreft de politisering van het jegens de WTO vanuit liberaal perspectief Beroepslichaam wellicht niet geheel ongelijk op sommige punten legitiem is, omdat de heeft (Greenwald 2003, 113). Het is na- Geneefse organisatie het liberalisme niet melijk discutabel in hoeverre het Beroeps- trouw is gebleven. Wellicht het belangrijk- lichaam zich bijvoorbeeld houdt aan de ste moment waarop de WTO afweek van opdracht om algemene interpretaties van de haar liberale grondslag is de uitspraak (het WTO-verdragen (Artikel IX:2 van het Mar- ‘verslag’) van het Beroepslichaam uit 2011 rakesh Verdrag) aan de politieke organen in de zaak DS379 United States: Definitive van de WTO te laten (Steinberg 2004, 254). Anti-Dumping and Countervailing Duties on Een andere verklaring voor de Amerikaanse Certain Products from China, of kortweg: vijandigheid die niet vermeld wordt in de US-ADCD/China. China spande deze zaak officiële communiqués, zijn de Amerikaan- aan tegen de VS omdat de landen het on- se protectionistische tendensen. Naast de eens waren over de legaliteit van bepaalde algemene protectionistische agenda van de Amerikaanse tegenmaatregelen (‘anti-dum- huidige Amerikaanse regering, is een deel ping and countervailing duties’). van de Amerikaanse kritiek waarschijnlijk ook het resultaat van de toetreding van De Amerikanen hadden, in het kort, nieuwe landen tot de WTO. Ontwikke- maatregelen genomen omdat zij vonden lingslanden als China, Brazilië en India zijn dat China het Subsidieverdrag overtrad inmiddels grootmachten binnen de inter- door gebruik te maken van staatsbedrijven nationale handel en de WTO. Deze landen en staatsbanken. De Chinese overheid zou protesteren tegen het Amerikaanse beleid, indirect de Chinese industrie subsidiëren dat zij hypocriet noemen (Hopewell 2016). doordat deze staatsbedrijven en -banken Waar de VS altijd voorstander is geweest gunstigere commerciële voorwaarden van vrijhandel, weigert zij bijvoorbeeld, in verleenden dan in de markt gebruikelijk de ogen van veel opkomende landen, de was. Omdat het Subsidieverdrag in principe markt voor agricultuur te liberaliseren – en alleen van toepassing is op overheidssub-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 sidies, was de hamvraag in deze zaak in stimuleren, maar in feite ook een middel ter hoeverre staatsondernemingen onderdeel promotie van een bepaalde politieke visie. zijn van de overheid of als publiek lichaam Met het verbieden en ontmoedigen van te beschouwen zijn (Messenger 2017, overheidssubsidies promoot het Verdrag 64-65). China vond dat deze bedrijven en een bepaalde staatsstructuur die de rol van banken geen onderdeel zijn van de publieke de overheid in de markt beperkt ten bate sector en dat er dus geen sprake was van van individuele economische activiteit. overheidssubsidies. De VS beargumenteerde Toen China in 2001 lid werd van de WTO het tegenovergestelde. Het WTO-Panel, de was dan ook de verwachting dat het land "rechter" in eerste aanleg, gaf de VS gelijk zich, gedwongen door de WTO-regels, zou omdat deze het overheidsaandeelhouder- aanpassen en langzaam zou komen tot een schap van de bedrijven en banken voldoen- staatsstructuur gelijksoortig aan die van de de achtte om te spreken van een publiek VS en Europese landen (Messenger 2016, lichaam (Panelverslag US-ADCD/China). 170). En hoewel een groot aantal staats- Het Beroepslichaam keek in tweede aanleg bedrijven inmiddels geprivatiseerd is, lijkt echter niet primair naar zeggenschap, maar het duidelijk dat China niet van plan is te gebruikte als kerncriterium voor de kwalifi- transformeren tot een staat met een grote catie van publiek lichaam of de betreffende vrije markt en een beperkte overheidsrol. organisatie overheidsfuncties uitvoerde Dit leidt er toe dat Amerikaanse bedrijven (‘governmental authority’). Op basis hier- (en ondernemingen uit andere landen) van oordeelden de leden van het Beroepsli- moeten concurreren met Chinese bedrijven chaam dat de staatsbanken wel als publiek die door de overheid gespekt worden (Mag- lichaam beschouwd moesten worden, maar nus 2004, 1000). Deze oneerlijke handel is de staatsbedrijven niet. Bij de banken was nu juist wat het Subsidieverdrag probeert te er dus wel sprake van (verboden) subsidies, voorkomen. maar bij de bedrijven niet. Allicht is dit een mooie compromisuitkomst tussen de belan- “... De hoge drempel voor de kwa- gen van de twee economische grootmachten lificatie van een bedrijf als publiek binnen de WTO, maar deze uitkomst was lichaam leidt tot een nieuw paradig- voor de VS onverteerbaar (USTR 2011). ma binnen de filosofie van de WTO die staatsbedrijven in principe Messenger (2016, 167-171) verklaart de toestaat ...” Amerikaanse onvrede over de uitspraak in US-ADCD/China door de onderliggende De voortzetting van de grote invloed van waarden van het Subsidieverdrag te analy- de Chinese overheid in de markt is op seren. Zoals hierboven reeds aangestipt, is een fundamenteel niveau in strijd met de het Subsidieverdrag namelijk niet slechts filosofie van de WTO-verdragen en ver- een juridisch instrument om vrijhandel te klaart de Amerikaanse kritiek op de WTO.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 De Amerikanen steunden de totstandko- filosofie van de WTO die staatsbedrijven in ming van de WTO als een organisatie die principe toestaat. liberale vrijhandel zou faciliteren waarbij vrijhandel alleen mogelijk is als de rol van Het is dus slechts natuurlijk dat de VS hun de overheid in de markt beperkt is. De steun voor de WTO heroverwegen op het uitspraak in US-ADCD/China maakt het moment dat de organisatie, met de uit- erg moeilijk een te grote rol van de overheid spraak van het Beroepslichaam in de zaak van WTO-leden aan de kaak te stellen. De US-ADCD/China, wezenlijk breekt met haar drempel die het Beroepslichaam eist, ligt liberale grondslag door een grote overheids- immers veel hoger dan die het Panel voor rol in de economie te accepteren. Zo stelt ogen had. Waar het in de test van het Panel Blustein: ‘For all of US President Donald voldoende was om van een publiek lichaam Trump’s misconceptions about trade, many te spreken als de overheid controle had over economists share his administration’s con- het bedrijf of de organisatie, is voor het cern about the […] WTO’s ineffectiveness Beroepslichaam governmental authority in dealing with China’s economic policies’ noodzakelijk. Maar het is vrijwel onmo- (2017, 3). Zorgen lijken met name voort te gelijk om aan te tonen dat er sprake is van komen uit de alomtegenwoordigheid van de governmental authority, omdat de eisende communistische partij in China, waardoor staat dan moet bewijzen dat de (Chinese) er veel staatsondernemingen zijn en het overheid een organisatie of bedrijf tot een moeilijk is een onderscheid te maken tussen bepaalde actie aangezet heeft (Blustein publiek en privaat. Natuurlijk maken staats- 2017, 15). De hoge drempel voor de kwa- bedrijven an sich een staat niet antiliberaal lificatie van een bedrijf als publiek lichaam – Nederland en de VS hebben bijvoorbeeld leidt tot een nieuw paradigma binnen de ook staatsbedrijven. Het probleem is het

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 grote aantal Chinese staatsbedrijven en hun haar regels zijn op Amerikaans aandrin- economische significantie. Hoe groter de gen gegrond in een liberale filosofie die de rol van staatsbedrijven, hoe groter de rol autonomie van het individu en een beperkte van de overheid en hoe minder ruimte voor rol van de overheid in de economie centraal individueel economisch initiatief. Kortom, stelt. Gezien de liberale aard van de WTO, hoe groter het aandeel van staatsbedrijven wordt de Amerikaanse aanval op de organi- in de economie, des te minder liberaal satie al snel als antiliberaal gekwalificeerd. het land. De opkomst van staatsbedrijven Het lijkt echter te kort door de bocht om en daarmee de dreiging voor de liberale te stellen dat, omdat de WTO een liberale staatsstructuur beperkt zich overigens niet organisatie is, de Amerikaanse houding per tot China. Zo schreef Turk (2017, 68) dat definitie antiliberaal is. De uitspraak van overheden thans dertien van de grootste het Beroepslichaam in de zaak US-ADCD/ olie- en gasbedrijven ter wereld bezitten en China illustreert namelijk dat de WTO haar dat 120 staatsbedrijven tussen 2004 en 2009 liberale beginselen niet altijd trouw is. Door zijn toegetreden tot de jaarlijkse Forbes-lijst de weigering bepaalde Chinese staatsbe- van grootste bedrijven – ten kosten van 250 drijven als publiek lichaam te kwalificeren voornamelijk westerse private bedrijven. Dit heeft de WTO een staatsstructuur geaccep- is een ontwikkeling die niet strookt met de teerd waarin de rol van de overheid in de door de VS gepropageerde basisbeginselen markt groter is dan de liberale filosofie van van de WTO en die dus op Amerikaanse de WTO-verdragen toestaat. Hoewel de tegenstand kan rekenen. Het verklaart de Amerikaanse aanval op de WTO wellicht Amerikaanse aanval op de WTO, maar gedeeltelijk voortkomt uit protectionistische bijvoorbeeld ook de handelsoorlog die de (dus antiliberale) sentimenten, is dit dus regering Trump tegen China voert. niet het hele verhaal.

Conclusie Het Amerikaanse offensief tegen de WTO Mr. T.D.A. Kluwen studeerde in juli 2018 af en haar beginselen is toe te schrijven aan als jurist aan de Universiteit van Oxford en een aantal factoren. Hieronder vallen bij- wordt binnenkort beëdigd als advocaat in voorbeeld de protectionistische neigingen Amsterdam. van de huidige president en de politisering van het WTO Beroepslichaam. Deze laatste ontwikkeling was voor president Obama al reden om de WTO aan te vallen. Literatuurlijst Deze vijandigheid is op het eerste gezicht • American Journal of International Law, merkwaardig, omdat de WTO-verdragen ‘United States Blocks Reappointment of WTO Appellate Body Member’, 2016, vol. 110, nr. 3, voor een belangrijk deel geschroeid zijn pp. 573-579. op Amerikaanse leest. De organisatie en

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 • Bagwell, K., Staiger, R.W., ‘An Economic Theo- • Howse, R., ‘Montesquieu on Commerce, Con- ry of GATT’, American Economic Review, 1999, quest, War, and Peace’, Brooklyn Journal of Inter- vol. 89, nr. 1, pp. 215-248. national Law, 2006, vol. 31, nr. 3, pp. 693-708.

• BBC News, ‘US-China trade row: What has • Lester, S., Mercurio, B., Davies, A., World happened so far?’, 2018, URL: https://www.bbc. Trade Law, Oxford, 2012. com/news/business-44529600, geraadpleegd op 22 september 2018. • Magnus, J.R., ‘World Trade Organization Subsidy Discipline: Is This the “Retrenchment • Bloomberg, ‘Trump Threatens to Pull U.S. Out Round?”’, Journal of World Trade, 2004, vol. 38, of WTO If It Doesn’t ‘Shape Up’’, 2018, https:// nr. 6, pp. 985-1047. www.bloomberg.com/news/articles/2018-08-30/ trump-says-he-will-pull-u-s-out-of-wto-if-they- • Matsushita, M., et al., The World Trade Orga- don-t-shape-up, geraadpleegd op 22 september nization, Oxford, 2015. 2018. • Messenger, G., The development of World • Blustein, P., ‘China Inc. in the WTO Dock: Ta- Trade Organization Law: Examining Change in les from a System under Fire’, 2017, URL: https:// International Law, Oxford, 2016. www.cigionline.org/publications/china-inc-wto- dock-tales-system-under-fire, geraadpleegd op • Messenger, G., ‘The public–private distinction 22 september 2018. at the World Trade Organization: Fundamen- tal challenges to determining the meaning of • Van den Bossche, P., Zdouc, W., The Law and “public body”’, International Journal of Constitu- Policy of the World Trade Organization, Cam- tional Law, 2017, vol. 15, nr. 1, pp. 60-83. bridge, 2017. • Overeenkomst tot oprichting van de Wereld- • Government Accountability Office, ‘U.S. handelsorganisatie, Marrakesh, 15 april 1994. Experience in Dispute Settlement System: The First Five Years’, 2000, URL: https://www.gao. • Patrick, S., ‘The World Order Is Starting gov/products/GAO/T-NSIAD/OGC-00-202, to Crack’, Foreign Policy, 2018, URL: https:// geraadpleegd op 31 oktober 2018. foreignpolicy.com/2018/07/25/the-world-order-is-starting-to-crack/, geraadpleegd op 22 • Greenwald, J., ‘WTO Dispute Settlement: an september 2018. Exercise in Trade Law Legislation?’, Journal of International Economic Law, 2003, vol. 6, nr.1, • Peterson Institute for International Econo- pp. 113-124. mics, ‘The Dispute Settlement Crisis in the World Trade Organization: Causes and Cures’, • Van de Haar, E., ‘The Liberal Divide over Tra- 2018, URL: https://piie.com/publications/poli- de, Peace and War,’ International Relations, vol. cy-briefs/dispute-settlement-crisis-world-tra- 24, nr. 2, pp. 132-154. de-organization-causes-and-cures, geraadpleegd op 22 september 2018. • Hopewell, K., Breaking the WTO: How Emer- ging Powers Disrupted the Neoliberal Project, • Ruggie, J.G., ‘International Regimes, Transac- Stanford, 2016. tions, and Change: Embedded Liberalism in the

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Postwar Economic Order’, International Organi- war on trade. His stealth war on trade may zation, 1982, vol. 36, nr. 2, pp. 379-415. be even more important’, 2017, URL: https:// www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/ • Sarooshi, D., ‘Sovereignty, Economic Autono- wp/2017/09/27/trump-is-fighting-an-open- my, the United States and the International Tra- war-on-trade-his-stealth-war-on-trade-may- ding System: Representations of a Relationship’, be-even-more-important/?utm_term=.77acb- European Journal of International Law, 2004, vol. 28f85d5, geraadpleegd op 22 september 2018. 15, nr. 4, pp. 651-676. • The White House, ‘President Donald J. Trump • Sarooshi, D., International Organizations and Approves Section 232 Tariff Modifications’, Their Exercise of Sovereign Powers, Oxford, 2005. 2018, URL: https://www.whitehouse.gov/brie- fings-statements/president-donald-j-trump-ap- • Sykes, A., ‘The Economics of WTO Rules on proves-section-232-tariff-modifications-2/, Subsidies and Countervailing Measures’, Univer- geraadpleegd op 22 september 2018. sity of Chicago Law & Economics Online Working Paper, nr. 186, 2003. • Winham, G. R., ‘The World Trade Organisati- on: Institution-building in the Multilateral Trade • Steinberg, R., ‘Judicial Lawmaking at the System’, World Economy, 1998, vol. 21, nr. 3, pp. WTO: Discursive, Constitutional, and Political 349-368. Constraints’, American Journal of International Law, 2004, vol. 98, nr. 2, pp. 247-275. • WTO, ‘United States — Definitive Anti-Dum- ping and Countervailing Duties on Certain • Trachtman, J., ‘The Constitutions for the Products from China’, Verslag van het Beroepsli- W T O’, European Journal of International Law, chaam, 11 maart 2011. 2006, vol. 17, nr. 3, pp. 623-646. • WTO, ‘United States — Definitive Anti-Dum- • USTR, ‘Statement Regarding WTO Appellate ping and Countervailing Duties on Certain Body Report in Countervailing Duty Dispute with Products from China’, Verslag van het Panel, 22 China’, 2011, URL: https://ustr.gov/about-us/ October 2010. policy-offices/press-office/press-releases/2011/ march/ustr-statement-regarding-wto-appellate-body-report-c, geraadpleegd op 22 september 2018.

• Washington Post, ‘The U.S. is causing a major controversy in the World Trade Organization. Here’s what’s happening’, 2016, URL: https:// www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/ wp/2016/06/06/the-u-s-is-trying-to-block- the-reappointment-of-a-wto-judge-here-are- 3-things-to-know/?utm_term=.6b8916ac0838, geraadpleegd op 22 september 2018.

• Washington Post, ‘Trump is fighting an open

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Boekrecensie

Hoe Hongarije liberalen uitdaagt

door Charlotte Lockefeer cratische krachten. Welke middelen heeft Bespreking van Afshin Ellian, Gelijn Molier een democratie om zichzelf te verdedigen en Bastiaan Rijpkema (red.), De strijd om de als deze van binnenuit bedreigd wordt door democratie. Essays over democratische zelf- mensen die niets op hebben met democra- verdediging, Boom Uitgevers, Amsterdam, tie? Het is het vraagstuk van democratische 2018. ISBN: 978 90 2441 163 4, zelfverdediging, waar de Leidse rechts- € 29,90. filosoof Bastiaan Rijpkema in 2015 op is gepromoveerd, en waarop hij nu als mede- De strijd om de democratie. Essays over de- redacteur van De strijd om de democratie op mocratische zelfverdediging is een prachtige voortborduurt. bundel voor de liefhebber van academische discussie over rechtsstaat en democratie. In het eerste deel van de bundel, Grondsla- Het boek verdient gelezen te worden door gen, wordt het gedachtegoed rond democra- iedereen die zich graag verdiept in de tische zelfverdediging, zoals zich dat in de actuele en tegelijkertijd tijdloze vraag naar loop van de twintigste eeuw tot heden heeft de grenzen van democratische vrijheden, ontwikkeld, uiteengezet. De actualiteit van het wezenlijke van democratie en de ver- het werk van denkers als George van den dediging van democratie tegen antidemo- Bergh, Gustav Radbruch, Claude Lefort en

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Quoc Loc Hong, wordt vervolgens aange- getoetst voordat ze geldig worden verklaard. toond bij de bespreking van de hedendaagse Denk aan waarden die besloten liggen in de spanningen tussen de Europese Unie (EU) fundamentele rechten en de rechtsstaat, het enerzijds en Polen en Hongarije anderzijds, gelijkheidsbeginsel of de onafhankelijkheid evenals bij de bespreking van de bedreiging van de rechtspraak. Het onderscheid tussen van het islamisme voor onze democratische twee opvattingen van democratie – formeel rechtsstaat. en materieel – is essentieel in het academisch debat over de rechtvaardiging van Hoewel het boek geslaagd is als verdieping democratische zelfverdediging. Het hangt bij actuele vraagstukken, gaat die verdie- immers van je definitie van democratie af ping soms waarschijnlijk te ver voor een of een democratie zichzelf met (ondemo- geïnteresseerde leek. Die zal afhaken bij een cratische) middelen mag verdedigen – en of essay als dat van Jasper Doomen, waar zelfs die middelen dan wel ‘ondemocratisch’ te een goed ingevoerde lezer hard voor moet noemen zijn. werken. Om een voorbeeld te noemen; on- Doomen stelt zichzelf de vraag of een getwijfeld zullen veel lezers behoefte hebben aan een goede uitleg van het verschil tussen een materiële en formele democratieopvatting. Het is een belangrijk theoretisch onderscheid, dat in dit boek diverse malen wordt aangehaald. Doomen zelf gebruikt echter zo weinig mogelijk woorden om het verschil tussen materiële en formele democratie uit te leggen. Ook andere auteurs hadden wel wat meer moeite kunnen doen. De formele democratieopvatting houdt in dat het wezenlijke van een democratie gezocht wordt in een formele regel: het meer- derheidsbeginsel. ‘Volgens aanhangers van een formele democratie moet een besluit worden aanvaard als de meerderheid van het volk zich hierachter schaart’ (Doomen 2018, 140). Bij een materiële democratieopvatting wordt democratie verondersteld méér te zijn dan slechts een formele regel. Het wezen van democratie omvat hier ook bepaalde kernwaarden, waaraan meer- derheidsbeslissingen nog moeten worden

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 materiële of formele democratieopvatting van de essays afzonderlijk te bespreken, is überhaupt geschikt is als verdedigingsgrond hier gekozen voor een beperking tot de ca- voor een militante (of weerbare) democra- sus Hongarije. Hoewel daarmee grotendeels tie. Hij komt tot de conclusie dat geen van voorbij wordt gegaan aan het essay van Paul beide democratieopvattingen zich daarvoor Cliteur over de vrijheid van meningsuiting, lenen. In wezen sluit Doomen hiermee aan is ook dat zonder meer lezenswaardig. bij andere auteurs in de bundel, die stellen dat democratische zelfverdediging eigenlijk Het zal Victor Orbán en zijn stemmers geen vraagstuk zou zijn van theorieën over weinig interesseren of de democratie democratie, maar een kwestie is van – vol- zichzelf mag verdedigen met ‘ondemocra- gens sommige auteurs – de rechtsstaat of tische’ middelen, en zo ja, of die middelen – volgens andere auteurs1, zoals Patrick van toch democratisch, dan wel ondemocratisch Schie, Paul Cliteur en Afshin Ellian2 – van of rechtsstatelijk te noemen zijn. Orbán de democratische gezindheid bij de bur- heeft er voldoende aan te stellen dat zijn ger. Jasper Doomen sluit met zijn bijdrage democratie een ‘illiberale’ is en dat Hon- weliswaar goed aan bij andere essays in de garije een christelijk land is, dat naar zijn bundel, maar zijn bijdrage is beduidend idee christelijk moet blijven (Regering lastiger te volgen voor een welwillende en van Hongarije 2018). Het is dan ook veel geïnteresseerde leek dan de meeste andere interessanter te kijken naar concrete daden: essays. wat doet de Hongaarse regering wat haar Europese collega’s zorgen baart? En waarom Geslaagd is de bundel vooral waar het puur vinden zovelen, vooral in West-Europa, theoretische pad verlaten wordt, en auteurs dat Hongarije bepaalde rechtsstatelijke aantonen dat democratie in de eerste plaats grenzen overschrijdt? Het zijn vragen waar vooral niet een kwestie is van theorie, maar Bastiaan Rijpkema, met een bespreking van van gedrag. de ontwikkelingen in Hongarije, Leonard Besselink en Rick Lawson, met een ver- Relevantie voor liberalen klaring voor een reactie van Europa op die De strijd om de democratie is meeslepend Hongaarse ontwikkelingen, op in gaan. waar auteurs ingaan op actuele uitdagingen voor de democratische rechtsstaat, in het Besselink en Lawson laten overtuigend zien bijzonder de casus Hongarije en de vrij- dat het beschermen van de democratische heid van meningsuiting in ons eigen land. rechtsstaat in lidstaten, zowel van de EU Ontspannend is het niet, omdat op tal van als van de Raad van Europa, een ‘Europese plaatsen zorgelijke ontwikkelingen worden zaak’ is. Niet alleen omdat het een voor- belicht en ongemakkelijke, maar tegelijker- waarde is voor EU-lidmaatschap om een tijd interessante, vragen voor de lezer wor- democratische rechtsstaat te zijn, maar den opgeroepen. Omdat het te ver voert elk vooral omdat zowel de Raad van Europa als

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 de EU zijn opgericht met als doel funda- concluderen dat Hongarije afglijdt: van mentele vrijheden en een democratische de manier waarop verkiezingen worden regeringsvorm te bevestigen of beschermen georganiseerd, via de inrichting van het – zo is vastgelegd in de preambules van het medialandschap tot hervorming van de Europees Verdrag voor de Rechten van de rechterlijke macht, en de snelheid waar- Mens (EVRM) en het Verdrag Betreffende mee al die wetswijzigingen doorgevoerd de Europese Unie (VEU). Men kan erover worden. Indringend is de les uit Rijpkema’s twisten of deze Europese gremia slagen in bijdrage dat er niet één moment is waarop hun doel door de manier waarop ze func- een democratische rechtstaat ophoudt een tioneren. Maar dat het als het ware in het democratische rechtstaat de zijn. Zoiets DNA zit van de EU en de Raad van Europa gaat geleidelijk. Stap voor stap blijkt na een om zich te bekommeren om fundamen- tijd dat een land een stuk minder vrij is dan tele rechten en democratie, is lastiger te het was. Dat maakt tegelijkertijd dat een weerleggen. Dat staat zwart op wit in de gerechtshof maar zeer beperkt geschikt is Preambules. Als lidstaten van de EU zien als hoeder van de democratische rechtstaat. dat iemand van hun club ‘afglijdt’, dan is het Een rechterlijke instantie kan namelijk logisch dat zij willen ingrijpen: het raakt de slechts geval per geval beoordelen. Boven- EU immers zelf. dien is zo’n hof pas aan zet aan het eind van een politiek en maatschappelijk proces De vraag is natuurlijk: is het terecht Hon- waarin een vermeend schadelijke maatre- garije te beschouwen als een afglijdende gel al in het leven is geroepen. Dit inzicht lidstaat? Bastiaan Rijpkema geeft talloze geeft ook het gelijk aan van de stelling van voorbeelden waaruit men inderdaad kan bijvoorbeeld Patrick van Schie of Afshin

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Ellian, en overigens ook van Bastiaan Rijp- weinigen de Hongaarse taal machtig zijn.3 kema zelf, dat democratie niet zozeer een Maar ook bezwaarlijk. Want in hoeverre kwestie is van specifieke wetsartikelen, maar zijn wij dan in staat te beoordelen wat de van een houding, gedrag, gezindheid of impact is van maatregelen die de Hongaarse het eerbiedigen van (abstracte) beginselen. regering treft? Kunnen we die in de juiste De rechterlijke macht is pas in allerlaatste context plaatsen? De vraag opwerpen, is instantie aan zet. hem misschien ook wel beantwoorden. Als het antwoord nee is, dan betekent dit dat Hoewel Rijpkema een overtuigend betoog de ‘Hongaarse situatie’ misschien wel be- heeft geschreven, blijft een belangrijke droevender, maar misschien ook wel beter reserve ten aanzien van het sombere beeld gesteld is dan het beeld dat elders in Europa over Hongarije op zijn plaats. Dat betreft leeft. het feit dat niet of nauwelijks in Rijpkema’s bijdrage, noch in het publieke debat zoals “... Het zal Victor Orbán en zijn zich dat buiten dit boek afspeelt, primaire stemmers weinig interesseren of de Hongaarse bronnen worden aangehaald. De democratie zichzelf mag verdedigen enige primaire Hongaarse bron die Rijp- met ‘ondemocratische’ middelen, en kema aanhaalt, is de Engelstalige speech zo ja, of die middelen toch demo- van Victor Orbán die hij op 24 juli 2017 cratisch, dan wel ondemocratisch of gaf bij de opening van de Bálványos zo- rechtsstatelijk te noemen zijn ...” meruniversiteit (Regering van Hongarije 2017). Bij het bekritiseren van Hongarije Over de context gesproken: een tweede is dit een begrijpelijke maar tegelijkertijd reserve bij de bespreking van de ‘Hongaarse bezwaarlijke lancune. Begrijpelijk, omdat kwestie’ is eveneens op zijn plaats – ze-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 ker voor liberalen. Want wie de context democraten om de uitdaging aan te gaan wil meenemen, kan niet om het feit heen te verhelderen in hoeverre Victor Orbáns dat Hongarije een lange geschiedenis van politiek voortvloeit uit de christendemocra- onderdrukking kent. Als een Europees land tie. Maar hoewel het liberalen zal afschrik- weet wat het is om niet in vrijheid te leven, ken dat Orbán op deze manier onderscheid dan is dat – naast het eveneens in de EU maakt op grond van religie of afkomst, zwaar bekritiseerde Polen – Hongarije wel. hebben ook zij net zo goed behoefte aan een Waar de verontwaardiging over Hongarije duidelijke set waarden die leidend zijn bij haar afwijzing betreft van Europese afspra- immigratiepolitiek. Nu liberale democratie- ken over het opnemen van immigranten, ën in West-Europa onder ogen zien dat het past het liberalen om op zijn minst die waardenrelativisme van de multiculturele verontwaardiging te temperen. Hongarije ideologie de afgelopen decennia geleid heeft ziet in dat multiculturalisme als ideologie tot problematische segregatie binnen onze in West-Europa gefaald heeft, zoals politici samenlevingen, is het aan liberalen om te in West-Europa zelf inmiddels ook toege- verduidelijken welke waarden een democra- ven. De ambassadeur van Hongarije schreef tie tot een liberale maakt en welke middelen onlangs in Trouw: ‘Ik begrijp niet waarom een liberale democratie heeft om zichzelf te anderen in Europa ons continu de les lezen verdedigen. Want wie Paul Cliteurs bijdrage over waarden, terwijl zij migranten verwel- over de vrijheid van meningsuiting in De komen die hun waarden niet delen’ (Kocsis strijd om de democratie leest, zou helaas 2018). Wat is het antwoord van liberalen kunnen concluderen dat het waardenre- hierop? lativisme niet alleen tot segregatie, maar ook tot een minder vrije samenleving heeft De Hongaarse geschiedenis van onderdruk- geleid. Dat is nu juist de reden dat de andere king rechtvaardigt natuurlijk niet de afbraak Europese lidstaten een Europese aanpak van van de democratische rechtsstaat in het immigratie bepleiten. Zij zien in dat het on- heden. Die geschiedenis betekent ook al- wenselijk is wanneer grote groepen immi- lerminst dat liberalen onverschillig zouden granten slechts naar enkele lidstaten reizen. moeten zijn ten aanzien van de ontwikke- Juist als een samenleving rijk geschakeerd is lingen in dit land. Maar liberalen moet wel aan waarden, religies, talen en culturen, be- helder voor ogen hebben wat een demo- staat behoefte aan een gemeenschappelijke cratie liberaal maakt. Als Victor Orbán zijn basis. Wat is die dan voor liberalen? En aan land bestempelt als een illiberale demo- wie is het te bepalen wat die waarden zijn, cratie en een christelijk land, betekent dat aan burgers van een lidstaat of aan ‘Europa’? voor hem kennelijk dat hij een duidelijke set In plaats van Orbán weg te zetten als dicta- van – naar zijn idee christelijke – waarden tor, zoals Jean-Claude Juncker, de voorzitter hanteert, waarmee hij onderscheidt wie van de Europese Commissie, pseudo-grap- wel of niet welkom is. Het is aan christen- pig deed op een EU-top in mei 2015, kun-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 nen critici beter hun energie steken in het • Regering van Hongarije, Prime Minister Victor aangaan van de uitdaging waarvoor Orbán Orbán’s speech at the 29th Bálványos Summer ons in alle redelijkheid stelt. Open University and Student Camp, 24 juli 2017, URL: http://www.kormany.hu/en/the-prime-minister/the-prime-minister-s-speeches/ prime-minister-viktor-orban-s-speech-at-the- C.A.M. Lockefeer MA is wetenschappelijk 29th-balvanyos-summer-open-university-and- medewerker bij de TeldersStichting. student-camp, geraadpleegd op 14 november 2018.

Literatuurlijst • Verdrag Betreffende de Europese Unie, ‘Pream- bule’, URL: https://eur-lex.europa.eu/legal-con- • Doomen, J., ‘Antidemocratische “militante de- tent/NL/TXT/?uri=celex%3A12012M%2FTXT, mocratie”’, in: Ellian, A., Molier, G. en Rijpkema, geraadpleegd op 14 november 2018. B. (red.), De strijd om de democratie. Essays over democratische zelfverdediging, Amsterdam, 2018.

• Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, ______‘Preambule’, URL: https://www.echr.coe.int/Do- 1. Auteurs die deze opvatting hebben, menen dat cuments/Convention_NLD.pdf, geraadpleegd democratische zelfverdediging een inperking op 14 november 2018. van de democratie betekent in plaats van een versteviging daarvan (Rijpkema 2018, 48-49). • Kocsis, A., ‘Kritiek op Hongarije onterecht’, Trouw, 23 oktober 2018. 2. De titels van de essays van Patrick van Schie en Afshin Ellian zeggen al genoeg. Ze luiden, • Rijpkema, B., ‘Democratie als zelfcorrectie respectievelijk, ‘Democratie moet leven’ en ‘L’a- revisited’, in: Ellian, A., Molier, G. en Rijpkema, mour de la démocratie versus de dictatuur van B. (red.), De strijd om de democratie. Essays over de rechtsstaat. De weerbaarheid van de demo- democratische zelfverdediging, Amsterdam, 2018, cratie zelf’. pp. 31-60.

3. Rijpkema baseert zich overigens wel op au- • Rijpkema, B., Weerbare democratie. De gren- teurs die zelf Hongaars spreken, maar die in het zen van democratische tolerantie, Amsterdam, Engels publiceren. 2015.

• Regering van Hongarije, Prime Minister Victor Orbán's speech at the 29th Bálványos Summer Open University and Student Camp, 28 juli 2018, URL: http://www.kormany.hu/en/the-prime-minister/the-prime-minister-s-speeches/ prime-minister-viktor-orban-s-speech-at-the- 29th-balvanyos-summer-open-university-and- student-camp, geraadpleegd op 14 november 2018.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Boekrecensie

Henk Vonhoff, een liberaal zwaargewicht

door Frits Korthals Altes beginnen. Dat deed Henk Vonhoff. Als Bespreking van: Diederick Slijkerman, zestienjarige was hij op 24 januari 1948 Liberaal zwaargewicht. Henk Vonhoff aanwezig bij de oprichtingsvergadering van (1931-2010), Prometheus Uitgeverij, de VVD, de partij die de liberale en politiek Amsterdam, 2018. ISBN: 978 90 446 3382 5, vrijzinnige uitgangspunten en beginselen € 24,99. die vóór de Tweede Wereldoorlog werden uitgedragen door de Liberale Staatspartij Een leven lang overvol van activiteiten, (LSP), tot 1937 De Vrijheidsbond geheten, bruisend van energie, vol bestuurskracht en en de Vrijzinnig-Democratische Bond inventiviteit, een eloquent en overtuigend (VDB), waartoe Henk zich aangetrokken debater, met een door en door liberale over- voelde, in zich wilde verenigen om zo een tuiging als uitgangspunt en leidraad bij zijn sterk liberaal tegenwicht te vormen tegen de handelingen, ook wel bovenmatig, met toch toen machtige democratisch-socialistische tijd voor bezonkenheid, de natuur en sport, Partij van de Arbeid (PvdA) en de door de gelardeerd met gevoel voor humor – dat was Katholieke Volkspartij (KVP) gedomineer- Henk Vonhoff. de confessionele partijen (Anti-Revolutio- naire Partij [ARP] en Christelijk-Histori- Wie in een kort mensenleven van 79 jaar sche Unie [CHU]). Het was maar goed dat veel onderneemt en bereikt, moet wel vroeg Henk in Amsterdam woonde, dat ook toen

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 al volgens eigen regels placht te handelen. Deze activiteiten combineerde hij met Volgens de VVD-statuten konden alleen een volledige baan als leraar geschiedenis kiesgerechtigden lid worden. De kiesge- aan de Tweede Driejarige HBS in Amster- rechtigde leeftijd lag toen op 23 jaar. De dam-West, het stadsdeel waar Henk en zijn afdeling Amsterdam van de VVD liet Henk vrouw Loes met hun kinderen woonden. echter geen zeven jaar wachten en liet hem Maar niet alleen lesgeven verbond hem als zestienjarige al toe als lid. Voordien was met de jeugd, ook het fluiten van voetbal- hij al aspirant-lid geweest van de liberale wedstrijden en trainen van het schoolelftal. Partij van de Vrijheid (PvdV). Onmiddellijk Hij hield ook zijn literatuur bij, een grote ontplooide Henk zijn krachten – en voor- en trouwe vriendenkring en zijn contac- al zijn krachtig stemgeluid – om voor de ten in de vrijmetselarij. Overal was tijd Tweede Kamerverkiezing van 7 juli cam- en voldoende aandacht voor. De politiek pagne te gaan voeren, onder meer sprekend spande daarbij de kroon. Het zou niet bij vanaf een rondvaartboot. Vier jaar later, besturen van de partij blijven: de Tweede nog steeds niet kiesgerechtigd, werd hij Kamer fascineerde hem. Daar was het hart lid van het bestuur van de afdeling, tevens van de in 1945 – toen hij 13 jaar oud was – kamercentrale, Amsterdam. Van 1958 af, herwonnen democratie, waarin alleen een hij werd toen 27, vormde hij als secretaris sterke liberale partij de ware vrijheid zou met Jan van Someren als voorzitter een brengen die hem voor ogen stond, gedragen dynamisch duo dat eerst in Amsterdam door verantwoordelijkheidsbesef voor eigen voor grote vernieuwingen zorgde en in 1962 leven en tegenover de medemens, tegen- met gelijkgezinden in de (toen nog) drie over wie ook verdraagzaamheid en sociale grote steden en de noordelijke provinciën gerechtigheid past. Bij de Kamerverkiezin- de partijvernieuwing inzette die in 1963 gen van februari 1967, gehouden na de val leidde tot een nieuwe bestuursstructuur en van het kabinet-Cals – dat als laatste kabinet een verjongde Tweede Kamerfractie onder zonder voorafgaande verkiezingen het voor- aanvoering van Edzo Toxopeus. Het was de afgaande kabinet (Marijnen) was opgevolgd tijd dat ik, als secretaris van de afdeling en – kwam Henk in de Tweede Kamer in een kamercentrale Rotterdam, Henk ontmoette fractie van zeventien, één zetel meer dan in en onze nauwe samenwerking begon. Wij de voorafgaande, in 1963 gekozen, fractie. kwamen toen – 9 november 1963 – beiden Het maximum had in 1959 op negentien in het dagelijks bestuur van de partij. Henk zetels gelegen. Dit was voorlopig de plek die werd verantwoordelijk voor de voorlichting Henk ambieerde en die hij als voorheen met en de verkiezingscampagnes. Daarmee zette veel andere activiteiten combineerde, waar- hij, hoewel al enige jaren bekend als effectief onder de voortzetting van zijn lidmaatschap spreker op algemene vergaderingen van van het dagelijks bestuur van de partij. de partij, zijn eerste schreden op landelijk niveau.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 In 1971 continueerde hij deze bestuursfunc- Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk tie niet langer. Na zijn herverkiezing in de (CRM). De fractie riep Hans Wiegel tot het Tweede Kamer en de deelname van de VVD voorzitterschap. en, naar alom werd verwacht, van fractievoorzitter Molly Geertsema aan het vol- Als staatssecretaris zette Henk zijn eer- gende kabinet, was Henk een van de twee ste schreden in het openbaar bestuur. Hij fractieleden die in de ogen van velen in aan- deed dat meteen met vaste tred. In die merking kwam voor het fractievoorzitter- tijd opereerden staatssecretarissen in het schap. Hij had deze functie, als die op zijn algemeen in de schaduw van de minister. weg was gekomen, zeker aanvaard en ook Zo niet Henk Vonhoff. Minister Engels leek met verve vervuld. De Tweede Kamerfractie in de schaduw te blijven van de door Henk besluit zelf over haar leiding en Geertsema, veroorzaakte slagschaduw, die niet zozeer hoeder van de staatsrechtelijke zuiverheid, door zijn omvangrijke gestalte werd gewor- waakte ervoor dat alleen de fractie zou pen als wel door zijn bruisend optreden. beslissen. Maar zolang hij leiding had, zou Valse bescheidenheid was hem vreemd: wat hij ook leidinggeven. Hij raadde de fractie hij deed, verrichtte hij niet in stilte. Helaas aan pas in zijn opvolging te voorzien als ook was het kabinet-Biesheuvel, gebouwd op de staatssecretarissen waren benoemd. Vóór een wankele basis van vijf partijen (KVP, het kabinet-Biesheuvel, dat toen gevormd ARP, CHU, VVD en DS’70), geen lang leven werd, placht die benoeming soms vele beschoren en kwam aan zijn verblijf op het maanden op zich te laten wachten, maar ministerie van CRM binnen twee jaar al een Geertsema betrachtte bekwame spoed en einde. droeg Henk voor als staatssecretaris van

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Een hernieuwd optreden als Tweede In 1981 riep de provincie Groningen om Kamerlid volgde tot 6 september 1974. een zwaargewicht als commissaris van de Zoals wel vaker het geval is na het bekleden Koningin. Het bezoek dat de Gedeputeerde van een post als minister of staatssecretaris, Staten van de provincie aan minister van gaf ook Henk Vonhoff een positie in het Binnenlandse Zaken Hans Wiegel brachten, openbaar bestuur meer bevrediging dan leidde tot de door de bewindsman aan de het Kamerlidmaatschap, met hoeveel verve Groningse bezoekers meegedeelde conclusie hij dat lidmaatschap ook vervulde. Het dat hij na kennisneming van de door hen bleek niet alleen voor hem de goede keuze, overhandigde en toegelichte profielschets maar zeker ook voor de stad Utrecht. In de nog geen naam kon noemen, maar hun wel ruim zes jaren, van 1974 tot 1980, waarin de verzekering kon geven dat de volgende hij leidinggaf aan het dagelijks bestuur van commissaris een zwaargewicht zou zijn. En deze stad, heeft hij voor de stad veel bereikt. zo verhuisde Henk van Utrecht naar Gro- Hem was snel duidelijk dat ook Utrecht te ningen. Dat kon toen zijn bestuurskracht maken had met de specifieke problemen uitstekend gebruiken. die de grote steden eigen zijn. Hij zocht en verkreeg erkenning dat Utrecht behoorde De economische crisis (de tweede oliecrisis) tot de grote steden van ons land en daar- waarin ons land zich bevond had tot grote om deel moest uitmaken van de specifieke werkloosheid geleid en deze trof de drie aanpak die ook op landelijk niveau aan de noordelijke provincies ongekend hard. De grote steden is voorbehouden. De vanouds versterking van de economische structuur bekende drie grote steden werden er vier en waartoe in april 1979 het Integraal Struc- Henk schoof met de andere drie burgemees- tuurplan Noorden des Lands was opgesteld, ters aan aan de tafels waar de aanpak van de werd in de jaren tachtig uitgevoerd. Ook grotestadsproblematiek aan de orde was en aardgasopbrengsten zouden worden aange- waar het voor deze steden specifieke beleid wend voor vergroting van werkgelegenheid. werd besproken, voorbereid en bepaald. Daartoe (naast vermindering van de druk Talrijk zijn de sporen in de stad Utrecht die in de Randstad) moesten ook rijksdiensten Henk daar als bestuurder naliet en tastbaar gespreid worden. Aan de commissarissen de resultaten: hij reorganiseerde de gemeen- van de Koningin de taak om in Den Haag telijke dienst, het winkel- en kantorencen- voor hun provincie zoveel mogelijk buit trum Hoog-Catharijne werd voltooid, het te bemachtigen. Een taak waarvoor Henk universitair centrum ‘De Uithof’ kwam tot Vonhoff als rasbestuurder zich met volle stand, de woonwijk Lunetten verrees en het kracht en energie inzette. Befaamd werd muziekcentrum Vredenburg werd geopend. zijn gevecht om de verplaatsing naar Gro- Was er bij zijn installatie nog tegen hem ningen van de hoofddirectie van het toen gedemonstreerd, al besturende verwierf hij nog machtige en omvangrijke Staatsbe- grote populariteit. drijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 als de inwoners van Utrecht vijftien jaar tevoren, zagen de Groningers hem met lede ogen gaan toen hij de pensioengerechtigde leeftijd had bereikt. Een commissaris van het kaliber Vonhoff zou in latere jaren de NAM en Den Haag er eerder van hebben overtuigd dat de gaswinning verminderd en de schade vergoed moest worden.

Na zijn bestuurlijke loopbaan werd hem nog een bijzonder hoogleraarschap deel- achtig, een bekroning van zijn oorspronkelijke loopbaan als leraar. Aan de Erasmus Universiteit Rotterdam bekleedde hij van 1995 af vijf jaar de Albeda-leerstoel voor arbeidsvoorwaardenbeleid. De bekwaamheid tot doceren in dit vak had hij zich eigen gemaakt al vicevoorzitter van Advies- en Arbitragecommissie Rijksdienst (commissie-Albeda) van 1984 tot 2009 en als voorzitter van de Stichting Centrum voor Arbeidsverhoudingen Overheidspersoneel daadwerkelijk doorgang te laten vinden, (CAOP) van 1995 tot 2006. ondanks de onwil van deze hoofddirectie zelf. Daarbij kwam hij lijnrecht te staan te- Een rijk palet van nevenfuncties siert zijn genover de minister van Verkeer en Water- curriculum: van voorzitter van het Natio- staat, zijn partijgenote Neelie Kroes. Beiden naal Olympisch Comité, dat in de jaren stonden hun mannetje. Henk Vonhoff ging tachtig ijverde voor organisatie van de voor zijn gelijk en voor het belang van de Olympische Spelen in Amsterdam in 1992, provincie die hij diende, voor niemand tot voorzitter van het Nationaal Park De opzij. Er ging ‘niets boven Groningen’, een Hoge Veluwe; het zijn slechts enkele func- leuze waarnaar Henk Vonhoff leefde en die ties uit een lange lijst. Blijkbaar had hij hij, zo hij deze al niet zelf bedacht heeft, in ondanks zijn volle agenda ook nog vrije elk geval door een wekelijks radioprogram- tijd, want hij beoefende ook het bridge- en ma algemene bekendheid gaf. Na Utrecht het schaakspel en kon zijn vindingrijkheid had ook Groningen hem niet met algemene als woordkunstenaar goed aanwenden bij blijdschap ingehaald – een verfbom werd scrabble en bij zijn vaardigheid om tijdens bij zijn installatie zijn deel – maar even- diners of ontvangsten puntdichten op

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 aanwezigen te maken en voor te dragen. liberale visie. Vonhoff botste ook meer- Ook was hij auteur van diverse boeken, over malen met Van Riel, wiens streven vooral liberalisme in Nederland en zijn geschiede- gericht was op behoud en uitbreiding van nis en over Oud. liberale waarden door de uitoefening van invloed – macht, zo men wil. Hoewel er Het is duidelijk dat deze veelzijdige liberale onmiskenbaar botsingen zijn geweest tussen politicus en bestuurder een biografie meer beiden – en zeker tussen Oud en Van Riel dan waard is. Die is er dan ook gekomen in – accentueert de auteur de tegenstelling de vorm van Liberaal Zwaargewicht – Henk tussen een sociaalliberale visie, waarvan Vonhoff (1931-2010) door Diederick Slijker- Vonhoff zeker een representant was, en een man. De Stichting Biografie Henk Vonhoff pragmatische, meer behoudende stroming had Slijkerman aangezocht het schrijven te veel naar mijn smaak. Zeker als men zijn van deze biografie op zich te nemen. opvattingen mede beziet in het licht van de juist door Henk Vonhoff zelf in zijn boek Slijkerman beschrijft in vijftien hoofdstuk- Liberalen onder een dak beschreven eenheid ken de talrijke facetten van Henk Vonhoff van liberalen in de Volkspartij voor Vrijheid en de activiteiten die zijn leven bepaalden. en Democratie, die de voorheen geschei- Hij heeft daartoe velen uit Vonhoffs directe den optredende vrijzinnig-democraten en omgeving, familie, vrienden en medebe- staatkundige liberalen in zich verenigde. In stuurders kunnen interviewen en kennis feite gaat het meer om de facetten van op de kunnen nemen van Vonhoffs archief. De staatkunde gerichte liberalen als Oud, de op door Slijkerman genomen moeite resulteert economisch ontwikkeling gerichte stro- in een plezierig leesbaar boek, met veel ming en de op bestuurlijke invloed gerichte aandacht voor smakelijke en vermakelijke politiek. anekdotes, Hij beschrijft achtereenvolgens de achtergrond, de opleiding en vorming, “... Talrijk zijn de sporen in de stad de politieke en bestuurlijke loopbaan van Utrecht die Henk daar als bestuur- zijn subject en richt de schijnwerper in der naliet en tastbaar de resultaten een daaropvolgend aantal hoofdstukken ...” op Vonhoffs activiteiten als verenigings- bestuurder, sportman, natuurliefhebber, In zijn bestuur toonde Henk voor al deze taalvirtuoos en vrijmetselaar. Hij beschrijft facetten oog te hebben en juist Groningen, ook de achtergronden en de richting van dat zozeer onder de crisis leed, kon zijn zijn liberale overtuiging. gerichtheid op economische ontwikkeling goed gebruiken. Voor Henk was dat niet Vonhoff was, zoals Slijkerman ook be- louter pragmatisme, voor hem zal ook schrijft, ongetwijfeld een bewonderaar van gegolden hebben dat deze ontwikkeling Oud en diens vooral op staatkunde gerichte voorwaarde is voor verdere ontplooiing van

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 de door hem bestuurde burgers. Zo was het redenen en het optreden van een door een ook met een andere facet van het optreden liberale levensvisie doortrokken bestuurder. van Vonhoff als gezagsdrager: hij was zich Een bestuurder wie het altijd ging om de ervan bewust dat decorum en het uitstralen stad of provincie en haar inwoners die aan van gezag behulpzaam zijn bij het bereiken hem waren toevertrouwd. Een typische ver- van beoogde doelstellingen. Met het ge- tegen-woordiger van de generatie die voor, bruik van zijn dienstauto, ook voor kleine tijdens en na de Tweede Wereldoorlog in afstanden, accentueerde hij het gewicht van soberheid is opgegroeid en gevormd, met de zijn ambt en daarmee het gezag dat hij als blik op de toekomst die in de crisis van de drager van dat ambt uitstraalde. jaren dertig misschien uitkomst zou bieden, in de oorlogsjaren hopelijk bevrijding en In zijn boek tekent de auteur Vonhoff als daarna in elk geval wederopbouw, waarvoor mens met grote kwaliteiten, als maatschap- eenieder zich in saamhorigheid inspande. pelijk betrokken bestuurder, vriend en Door inspanning bereikte ook Henk Von- pater familias. Mede door de anekdotes hoff veel voor de politieke stroming die hij die Slijkerman dankzij de interviews heeft kunnen optekenen leest het boek vlot. Het heeft door de opbouw meer van een biografische schets dan van een biografie zoals deze van andere vooraanstaande politici en bestuurders geschreven plegen te worden. Daarvoor moet waarschijnlijk de afstand in de tijd groter zijn en is ook zeker meer tijd voor onderzoek nodig dan de auteur ter beschikking stond. De wens om het boek te presenteren in de voorjaarsvergadering van de VVD begrensde de tijd die de schrijver gegeven werd. Dankzij deze opzet van Slij- kerman is er geen zweem van hagiografie, waaraan biografieën soms niet ontkomen. Integendeel, er is in ruim voldoende mate sprake van relativiteit ten opzichte van het subject.

Door de onderhoudende stijl en de over- zichtelijke opzet is het boek voor een breed publiek bereikbaar en kan het in ruime kring aandacht trekken voor de beweeg-

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 aanhing en diende, voor de publieke zaak eigenschappen die integer handelen vanzelf- waaraan hij zich wijdde en voor de imma- sprekend maken en garanderen zonder dat teriële terreinen die hem belang inboezem- daartoe vuistregels geraadpleegd hoeven te den. worden. ‘Verplichte literatuur’ voor hen die een loopbaan in de politiek of het bestuur Door Slijkermans boek kan het leven en ambiëren, klinkt niet echt liberaal, maar een werk van Henk Vonhoff ook voor vele be- dringend advies om het boek te lezen geef stuurders, vooral ook uit liberale kring, een ik hun wel. voorbeeld zijn van overtuigd en overtuigend dienen van het algemeen belang, effectief en tevens bestuurlijk, maatschappelijk en Mr. F. Korthals Altes is sinds 2001 minister politiek zuiver, met gevoel voor humor. De van staat. Daarvoor was hij onder meer rechte weg was de enige die Henk Vonhoff voorzitter van de VVD, minister van Justitie, bewandelde. Deze zuiverheid vloeide voort voorzitter van de VVD-fractie in de Eerste uit zijn karakter en zijn politieke motivatie, Kamer en voorzitter van de Eerste Kamer.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Noot van de redactie

bij M. de Bontridder en H.N. Kok, 'De over- Een lezer van LR maakte de redactie erop heid verzuimt wat Coöperatie Laatste Wil attent dat dit de indruk geeft dat het voor- nastreeft’, Liberale Reflecties, 2018, vol. 59, noemde artikel niet serieus moet worden nr. 2, pp. 38-47. genomen. en Navraag van de redactie bij Stichting De bij M. Otte, ‘Pleidooi voor debat en wetge- Einder leerde dat het woord 'ludiek' in de ving langs lijnen van geleidelijkheid’, Libera- nieuwsbrief en op de website van De Einder le Reflecties, 2018, vol. 59, nr. 2, pp. 48-51. niet betekende dat het artikel als een grap was bedoeld of om de spot met de heer Otte door de Redactie te drijven. Met het woord wordt uitsluitend In de vorige editie van Liberale Reflecties verwezen naar de vergelijking tussen de (2018, Volume 59, nummer 2) droegen Mi- tabaksindustrie en het zogenaamde Middel riam de Bontridder en Niek Kok een artikel X van Coöperatie Laatste Wil. De auteurs bij over het thema ‘levenseinde’. Rinus Otte zijn bovendien van mening dat grondig heeft een reactie op dat artikel geschreven. debat over en onafhankelijk onderzoek naar het door hen geponeerde standpunten moet Het artikel van De Bontridder en Kok is, na plaatsvinden. Maat daarmee is het niet hun publicatie in LR, overgenomen op de website bedoeling geweest om de suggestie te wek- van Stichting De Einder. In de nieuwsbrief ken dat het artikel niet serieus moet wor- en op de website van De Einder stond ver- den genomen of dat zij een vals standpunt meld dat het artikel ‘ludiek’ bedoeld was. verdedigen.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Rectificatie

bij J. Remmé, ‘Wat is fascisme? Oorsprong en Ten tweede vermeldt de recensent op pagina ideologie’, Liberale Reflecties, 2018, vol. 59, 53 dat Lenin waardering had voor Mussolini nr. 2, pp. 52-53. ná diens machtsgreep in 1922. De recensent heeft hier Lenin verward met de syndicalis- door de Redactie tische theoreticus Georges Sorel. Lenin heeft In de vorige editie van Liberale Reflecties zich inderdaad positief uitgelaten over Mus- (2018, Volume 59, nummer 2) droeg auteur solini, maar alleen vóórdat deze revolutionai- Joop Remmé een recensie bij over het boek re socialist de grondlegger van het Italiaanse Wat is fascisme? Oorsprong en ideologie, fascisme werd – dus vóór 1922. geschreven door Robin te Slaa (pagina’s 52-55). De redactie heeft van de heer Te Slaa Op pagina 54 schrijft de recensent dat Hitler vernomen dat er sprake is van een aantal zich aanvankelijk nog gematigd uitliet over inhoudelijke onjuistheden in de bijdrage van het lot van het Joodse volk. Remmé geeft de heer Remmé. Remmé heeft dat erkend en hier een verkeerde voorstelling van Te Slaa’s neemt daarvoor verantwoordelijkheid. Een historische beschouwingen hierover. Te Slaa rectificatie is daarom op zijn plaats. laat in zijn boek namelijk zien dat Hitler in 1919 en 1920 reeds sprak over de uitroeiing Het betreft drie onjuistheden. Allereerst en de vernietiging van Joden. Hitlers ideeën staat op pagina 53 dat fascisten en nazi's over het uitroeien van het Joodse volk waren dezelfde ideeën deelden over de 'gelijkheid dus vanaf het begin al onmiskenbaar aanwe- van burgers'. Hier moet staan: 'ongelijkheid zig. Het daadwerkelijke besluit om alle Joden van burgers'. Te Slaa beschrijft in zijn boek in heel Europa te vermoorden is evenwel in dat fascisten en nazi's juist uitgingen van het oktober 1941 genomen. beginsel dat mensen niet gelijk zijn, ook niet binnen hetzelfde volk of ras.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Colofon

Liberale Reflecties is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting.

Redactie prof.dr. M.L.J. Wissenburg (hoofdredacteur) dr. E.R. van de Haar drs. F.D. de Beaufort prof.dr. M.V.B.P.M. van Hees prof.dr. R.M. Salomons mr.dr. R.M.H. Kubben dr. B. Steunenberg drs. F.J.M. De Lange H.N. Kok MSc (eindredacteur) dr.mr. F.W. Lantink dr. A.R. Leen Redactieraad prof.dr.mr. M. Otte Voor een professioneel oordeel over kopij mr. M. Pars doet Liberale Reflecties een beroep op een Q. Rajkowski MSc redactieraad bestaande uit thematische ex- ir. U.G. Schilthuis perts. De redactieraad bestaat uit: prof.dr. M.L.L. Segers mr.dr. J.J.J. Sillen drs. R. Benedictus prof.dr. P. Stouthuysen drs. M. Bolkestein drs. R. Timmer mr. S.J.A. Ter Borg drs. M. Van de Velde prof.dr. A. Ellian R. Willems MSc MA drs. R. Fransman D. Yesilgöz-Zegerius

LIBERALE REFLECTIES | December 2018 Redactieadres U bent al vriend van de TeldersStichting Mauritskade 21 voor € 50,- per jaar. Losse exemplaren zijn 2514 HD Den Haag in de TeldersShop verkrijgbaar voor € 9,50. telefoon: 070-3631948 email: [email protected] TeldersStichting.nl Advertentietarieven Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar bij de redactie. Auteursrechten De auteursrechten liggen bij de uitgever en de auteur(s). ISSN: 2588-8862 Vormgeving: Eye & Image, Leusden. Drukwerk: Woudenbergse Drukkerij

Verantwoordelijkheid Bijdragen in dit blad reflecteren niet noodzakelijk de opinies van leden van de kern- redactie, redactieraadsleden of de Prof.mr. B.M. TeldersStichting. De redactie draagt geen verantwoordelijkheid voor de inhoud van bijdragen. Die verantwoordelijkheid berust uitsluitend bij de auteurs.

Abonnementenadministratie Mauritskade 21 2514 HD Den Haag telefoon: 070-3631948 email: [email protected]

Abonnementen De artikelen uit Liberale Reflecties zijn voor iedereen beschikbaar in de LR-bibliotheek op www.teldersstichting.nl. Het tijdschrift is op papier beschikbaar voor vrienden van de TeldersStichting die hebben aangegeven graag de papieren editie thuis te ontvangen.

LIBERALE REFLECTIES | December 2018