Rijkskantoor Turfmarkt 147 Den Haag Inhoudsopgave

blad voor de rijkshuisvesting | oktober 2013 | jaargang 13 | special turfmarkt den haag

rijkskantoor turfmarkt 147 den haag inhoudsopgave

Rijkskantoor Turfmarkt 147 Den Haag is de hoofdzetel van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het ministerie van Veiligheid en Justitie.

Het atrium met de centrale balie druk enverspreiding: Vijfkeerblauw vormgeving: Barlock.be|Saskia Wierinck Susanne Wegner en LevienWillemse. Mill, ArendaOomen, EranOppenheimer, fotografie: CaryMarkerink, Ingevan en MichielZonneveld. Marina deVries, BaucovanderWal Sinderen, AnkavanVoorthuijsen, Michiel vanNieuwkerk, Louwvan Marc vanNoort,CarienOverdijk, Martin Lamboo,BenMaandag, Edo Dijksterhuis,XandradeJongh, medewerkers aandezespecial: eindredactie: MarianneSchijf foto cover:EranOppenheimer BZK |deRijksgebouwendienst is eenuitgavevanhetministerie smaak, bladvoorderijkshuisvesting, colofon fotografie: Inge van Mill Zanen en mijncollegaNicole Stolk, Secretaris-generaal Anneke van Justitie enplaatsvervangend ministerie vanVeiligheid en Secretaris-generaal vanhet directe collegaJorisDemmink, Samen metmijntoenmalige bevalt. Engelukkig,het gen diezijtegenkwamen,hoehet over hunervaringen,deverrassin- het complexgebruiken. Zijverhalen En, vanzelfsprekend, collega’sdie woord datdezeklusgeklaardheeft. natuurlijk hetprojectteamaan werk! Daaromkomt inditnummer day-to-day business.Datisknap en datzonderhick-up inde overgaan opeennieuwewerkwijze maanden verhuizen,inéénkeer dertig gebouwen,binneneenpaar duizenden collega’suitbijna Zo’n complexbetrekken, met In ditgevaleenhuzarenstuk. bouwen iseen‘huzarenstukje’. Een gebouwvandezeomvang ministers metplezier! schrijven. Uzultlezen,datdoende zetel gebruiken. Datisgeschiedenis het Turfmarktcomplex alshoofd Blok. Zijzijndeeersteministersdie Plasterk enonze‘eigen’minister van ministerOpstelten, Enorm trotsbenikopdebijdrage De foto’sspreken boekdelen. betrokkenheid spatvanhet papier. in ditnummervansmaak.Hun de realisatiekomen aanhet woord tijdens devoorbereidingsfasetot Rijksgebouwendienst. Key-players gemotiveerd projectteamvande opdracht uitstekende projectdirectieaan op debouw, heldereafspraken, een uitgekiende logistiek,vakmensen bijzondere technischeoplossingen, trots. Eenintegerontwerp, gezegd worden.Endatdoeikmet gebouw vanNederland.Datmag gerealiseerd! Hetgrootstekantoor Binnen tijdenbinnenbudget Voorwoord geverskant eneenzeer

- Rijksvastgoedbedrijf i.o. CEO/Directeur-generaal a.i.van het Roos M.vanErp-Bruinsma wordt vervolgd! asme sluitikdaaromgraagaf met: ons raaktenbindt.Metenthousi - organisatie opdehoogtevanwat houden wijuvanuitonzenieuwe energie eninzet.Vanzelfsprekend goedbedrijf werken wijmetveel Aan debouwvanhetRijksvast- nieuwe Rijksvastgoedbedrijf. de directieRijksvastgoedopinhet goed- enontwikkelingsbedrijf en Defensie Vastgoed, hetRijksvast- dienst gaatin2014,samenmet van leesplezier inditlaatstenummer Rijksgebouwendienst veelkijk- en Graag wensikumedenamensde met plezieruwburen. complex isklaar. Wijzijngraagen pand ...Dankvooruwgeduld.Het het heienvandefundering hebben. Alsikalleenaldenkaan in hetgebiedwaarinwijgebouwd aan debewonersenondernemers staan. Eenicoon.Ookveeldank Dat detanddestijdszaldoor complex waarwijtrotsopzijn. Allemaal veeldank!Erstaateen van onzethuisstad,collega’s. rekenaars, bouwers,bestuurders bedanken. Denkers, ontwerpers, het Turfmarktcomplex hartelijk bijgedragen aanderealisatievan Graag wilikiedereendieheeft aan zo’nprojecttekunnenwerken. die ikben,washeteencadeauom team. Voor deHTS’erbouwkunde uitstekend opelkaaringespeeld vervullen. Eengeweldigerolineen toekomstig gebruiker mogen mijn rolalsopdrachtgeveren tot opleveringvanhetcomplex– het bouwproces–vanfundering ministerie vanBZK,hebiktijdens en Bedrijfsvoeringvanhet toen HoofddirecteurConcernstaf smaak. DeRijksgebouwen- -

3 Europees maatkostuum voor ministeriegebouw

Geraffineerd en met een twist vleien de nieuwe ministerietorens zich in de Haagse binnenstad. Onder voormalig Rijksbouwmeester Jo Coenen kwam de keuze tot stand voor de Duitse architect Hans Kollhoff. ‘Kollhoff is een van de knapste hoogbouwarchitecten van dit moment.’

Fier en stevig staan de torens van de architecten met een eigen stijl, die in aan de Turfmarktroute. Alleen rijkskantoor ministeries van Veiligheid en Justitie staat zouden zijn om hoogbouw te daarom hadden de gebouwen al een turfmarkt 147 en van Binnenlandse Zaken en maken waarin internationale allure en bijzondere uitstraling nodig.’ geschiedenis Koninkrijksrelaties op hun plek. Hun een Europees karakter samengaan.’ slanke, ietwat gedraaide silhouet Eind jaren negentig was Den Haag al nieuwbouwplannen met kronen als kantwerk tekent zich Blauwdruk een tijdje op weg om zijn imago van duidelijk zichtbaar af tegen de Zo vanzelfsprekend en soepel als het kleine provinciestad af te werpen. skyline. Tegelijk voegen de torens gebouw nu op zijn plek staat, zo Den Haag moest net als veel andere zich met een grootse plint en complex is zijn ontstaansgeschiede- steden mee in de vaart der volkeren entreehof soepel in het stadsweef- nis. In eerste instantie was nieuw- en uitgroeien tot een moderne Tekst: Marina de Vries sel. Alles, van baksteen tot graniet en bouw voor de ministeries helemaal hoogbouwstad. Die hoogbouw zou fotografie: cary markerink en van hek tot erker, ademt grandeur. geen optie. De bestaande huisves- zich concentreren langs de Turf- Michiel van Nieuwkerk (portret) ting op het JuBi-kavel (JuBi verwijst marktroute, een door Carel Weeber Voormalig Rijksbouwmeester Jo naar de toenmalige namen van de bedachte wandelroute van Centraal Coenen heeft de nieuwe huisvesting ministeries van Justitie en Binnen- Station naar Nieuwe Kerk. van de ministeries op het moment landse Zaken, red.) voldeed niet van spreken alleen nog van buiten meer. Die moest worden opgeknapt, Maar nog voor de verbouwing gezien. Dat exterieur vindt hij in de oncourante diepte moest begon, wijzigde het inzicht. Was het twee woorden ‘verpletterend goed’. aangepakt, maar dat kon ook met niet beter om de hele Turfmarktrou- Dit is hoogbouw die de hofstad een rigoureuze verbouwing. te in zijn geheel aan te pakken, in toekomt, chic en verfijnd. ‘Wat ik ook plaats van in delen, vroegen de Rijks- fijn vind: het is geen retro-architec- Althans, daarin voorzag het plan van gebouwendienst en het stadsbestuur tuur. Hoe goed architecten als Coenen, waarmee hij als architect in zich af. En kunnen er dan niet meteen Michael Graves en Sjoerd Soeters (zij 1998 de JuBi-competitie won, een nieuwe cultuur- en theaterzalen bij, tekenden voor het gebouw van het van de eerste Europese aanbeste- een zalencentrum, winkels, waarbij ministerie van VWS, red.) daarin ook dingsprocedures van Nederland. Niet de aansluiting van oud naar nieuw zijn, wij waren daar destijds niet naar afbreken, wel een totaal nieuw soepel verloopt. ‘Van ontwikkelaars op zoek. We wilden ook geen glas- gezicht: ‘Daarvan zag ik de noodzaak tot stadsbestuur, Rijksgebouwen-

4 architectuur. We zochten naar zeker in. Het JuBi-kavel ligt immers dienst en ministeries, iedereen groeien ambities Je zagde retro-architectuur.’ ‘Wat ikookfijnvind:hetisgeen Voormalig RijksbouwmeesterJoCoenen: Madonna. Opdieprominente plek sneuvelde woongebouw deZwarte Om ditvisioente realiseren, officieus –vanNederlandaan zee. Den Haag,dehoofdstad–zijhet se allure.EentorenstadzagMeierin voor eenmasterplanvanAmerikaan - Amerikaanse architectRichardMeier houder tradaan.Diebenaderdede niet uitgegroeid.Eennieuwewet- van DenHaagbetreft:diewasnog Wat destedenbouwkundige visie Geen nabootsers voorkomen. belangenverstrengeling wilde ter werdbenoemd,enelke vormvan november 2000totRijksbouwmees- het verbouwingsplan,omdathijin ambities inkaart.Laterzaghijafvan voordelen ennadelenvandenieuwe en brachthijallewenseneisen, blauwdruk voorditdeelvandestad vraagd ontwikkelde Coenen een wingsplan indekoelkast. Desge - Coenen. Endusgingzijnverbou- zag deambitiesgroeien’,zegt raakte enthousiastbijdatidee.Je

5 6 mate vanprofessionaliteitnodig. architect enstadisnamelijkeengrote driehoek vanprojectontwikkelaar, typerende, onhiërarchischepolder Nederlandse bouwen.Voor de houden inhetkrachtenveldvan een architectvanbuitenstandkan Coenen ishetvangrootbelangdat realisatie tevolbrengen?’Volgens pen alshetontwerptotenmetde metropolitaanse karakterteontwer zijn instaatomzowelhetgewenste ten, uitNederlandendewereld, omgeving krijgen?Welke architec- voor soortarchitectuurmoetdeze we onsallereerstafgevraagd:wat wethouder ArendHilhorsthebben meester MaartenSchmitten spraak mettoenmaligstadsbouw- selectie tebegeleiden.Insamen- meester benaderdomdearchitecten- Coenen: ‘IkwerdalsRijksbouw- namelijk veranderdinnieuwbouw. van denieuwestad,wasverbouw Ergens onderweg,inhetbedenken landse Zaken enKoninkrijksrelaties. Veiligheid enJustitievanBinnen- huisvesting voordeministeriesvan zouden deeerstetorensverrijzen,als Zwarte Madonna Om ditvisioenterealiseren, sneuveldede Ò vanaf deOranjebuitensingel Het gebouwaandeTurfmarkt gezien Ñ maar opknappen niet afbreken, Oude ministeries - - ervaring opgedaanmetdeNeder Kollhoff hadinAmsterdamal hoogst.’ Wat ookmeespeelde: scoorde Kollhoff opallecriteriahet van dekantoorkamers.Daarbij schaduw enzoninvaldediepte stad, desitueringmetoogop het nieuwgewenstesilhouetvande zoals deimpactvanhetgebouwin Coenen. ‘We haddendiversecriteria, niet overeennachtijsgegaan,zegt Bij dekeuze voorKollhoff isdejury Beeldhouwwerk verzinners.’ we wildengeennabootsers,maar trucs tevervallen.Ookbelangrijk: konden, zonderinpatserigheidof architecten diedegrotemaataan soort architectuur. We wildenwel ons nietbijvoorbaatomeenbepaald aangevende wereldspelers.‘Hetging jong enHollandstotmettoon- Europese stijl,vanvooruitstrevend, Partners. Van internationaletot Bolles &Wilson,NBBJenFoster & Kollhoff, SchmidtHammerLassen, digd: NeutelingsRiedijk,Mecanoo, Zeven architectenwerdenuitgeno- - gerichte provinciestad,endekorrel eenmaal geennaarhetverleden wimpelt Coenenaf. DenHaagisnu waarbij hetBinnenhofkleinafsteekt, van hoogbouwrondhetstation, de schaalvergrotingenhetcordon Dat herenderprotestklinkttegen gekomen. Hetisnietdominant.’ voor dewoontorendieernaastis dien creëertzijnontwerpruimte een soortbeeldhouwwerk.Boven- twist. Datmaakthetensembletot met onverwachtehoeken eneen draaien enbewegendeJuBi-torens ge torenshaddenontworpen, Terwijl anderengewoonrechthoeki- dat zeindevoetopeenplintstaan. in DenHaag.‘Diezijnzogeschakeld, en roemtzijnomgangmetdetorens knapste architectenvanditmoment, Coenen vindtKollhoff eenvan de stedenbouwkundigen. vaartsoord voorarchitectenen moment aluitgegroeidtotbede- ler-kantoor inBerlijnwasopdat slanke enbeheersteDaimlerChrys- landse bouwkolom. Enzijnhoge, gezicht datpastbijNederland. Europese stad.Ditishetverfijnde hoogbouwkostuum datpast inde ijkpunt heeftgecreëerd.Ditishet vindt CoenendatKollhoff eennieuw pleintraditie nieuwleveninblaast, en deentreehofoudeHaagse het silhouetalsstedelijkweefsel zich zomajestueusvoegeninzowel de verfgekomen. Doordatde torens voor ogenstond,isvoorbeeldiguit Wat deselectiecommissiedestijds opener kanbijnaniet. naar gekeken. Ranker, verfijnderen daar isdestijdsbuitengewoonsecuur torens indeHaagseskylinebetreft: Wat deverschijningvannieuwe Geraffineerd plan vanRichardMeier. wordt, isbepaalddoorhetmaster onoverkomelijk. Hoehoogeentoren Daarom zijnhogegebouwen gen, maarmiddenindestad. vroeger buitendestadonderbren- Haag zijnministeriesnietmeerals goed verdragen.BovendienwilDen van destadkanhetnieuweimago

- worden afgestoft. pen.’ Coenensoudeplankanzo wen nietafbreken, maaropknap- wen. ‘Volgens mijmoetjediegebou- andere functiesvoordezegebou- over eentweedelevenen Coenen wordtinmiddelsnagedacht ministeries leeggekomen. Volgens voormalige onderkomen vande Vanwege deverhuizingishet wel goeddoen.Noblesseoblige.’ Dat isprima,maardanmoetjehet klein zijn,maargrootenstedelijk. De Nederlandsestadwilnietmeer geraffineerd, subtielenbeheerst. of geforceerd.Wel zelfbewust, ‘Nergens zelfgenoegzaam,nerveus

7 Architect Hans Kollhoff: ‘Wij willen de omgeving met de nieuwbouw verzoenen’

10 voor ‘zijn’ gebouw Architect HansKollhoff ‘Werken aan dit project was miraculeus’ Architect Hans Kollhoff over zijn ontwerp

De Duitse architect Hans Kollhoff ontwierp het kantoorcomplex waarin de ministeries van Veiligheid en Justitie en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zijn gehuisvest. Hoog- bouw moet volgens hem aan duidelijke eisen voldoen: passen in de omgeving en voorzien zijn van een juiste bekroning. De architect kijkt met tevredenheid naar het eindresultaat.

Tekst: ben maandag fotografie: cary markerink, arenda oomen (portret) en susanne wegner rijkskantoor turfmarkt 147 de architectuur

Ò Het rijkskantoor gezien vanaf het Prins Bernhardviaduct (foto: Susanne

Wegner) 11 12 1 2 4 3 4. Receptie 3. Atrium 2. Binnentuin 1. gezamenlijke faciliteiten Plattegrond gelijkvloersmetalle Ñ verdiepingen vanafde10e De tweevariantenvoordeindelingvan Ñ je tussendetorensdoorkijken In hetgebiedbinnendestippellijnenkun Water Atrium Torens Plintbebouwing De situeringinDenHaag Ò Eerste verdiepingmetvergaderzalen Ò Entree Turfmarkt Tuin enbomen Bestaande hoogbouw Bestaande bebouwing Met zes andere architectenbureaus deed Hans Kollhoff Architekten in 2002 mee aan de competitie een nieuw onderkomen te ontwerpen voor de ministeries van Veiligheid en Justitie en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Met een gedrevenheid die ruim tien jaar later nog nauwelijks aan kracht heeft ingeboet, vertelt Hans Kollhoff (1946) waarom zijn bureau indertijd aan die prijsvraag meedeed: ‘Het was de bedoeling dat er een enorm groot volume voor maar liefst twee ministeries gebouwd moest worden in de context van de oude stad. Dat vind ik fascinerend. Iets nieuws bouwen in een historische omgeving, zo dicht bij het stadscentrum van Den Haag, dat is volgens mij precies de taak van de architect. En om daar dan een goed ontwerp voor te maken, dat vind ik ronduit miraculeus.’

Miraculeus: Kollhoff doelt dan zowel op het ontwerpproces als op het eindresultaat. ‘In veel steden worden zulke grote volumes eerder buiten het stadscentrum gebouwd. Kijk naar Amsterdam, waar zoiets binnen de grachtengordel nooit mogelijk zou zijn. En wanneer er wel in een historische context wordt gebouwd, dan heeft de moderne architectuur het dikwijls op haar geweten dat ze een verwoestende invloed heeft gehad op die kwetsbare omgeving. Dat is verschrikkelijk. Wij willen juist de omgeving met de nieuwbouw verzoenen en dat is precies wat we in Den Haag hebben geprobeerd te doen.’ Niet voor niets verwees Kollhoff bij de presentatie van zijn ontwerp naar de Amerikaanse stad Chicago, de bakermat van de hoogbouw. Hans Kollhoff: ‘Chicago bewijst dat het bij hoogbouw niet primair gaat om de hoogte van de gebouwen, maar vooral om het inpassen in de omgeving.’ Het bijzondere aan de Ò hoogbouw in Chicago is dat daar Eerste verdieping met vergaderzalen gebouwen van verschillende hoogte keurig naast elkaar staan binnen het- zelfde blok. ‘In Chicago kun je zien hoe het mogelijk is om ondanks de hoogte van de gebouwen toch stedelijke ruimte te creëren, om straten te maken en parken aan te

leggen. Het gaat er om het straat 13 14 de jaren zestigenzeventig kwamde ten goeddeelszelf veroorzaakt.‘In dat haddendetoenmalige architec- daglicht, constateert Kollhoff, maar Hoogbouw stondooitineenkwaad te laten.’ huizen engebouweninhunwaarde niveau terespecterenomindividuele te zienhoe hetmoet.Hoogte isniet alleen welgoed doen. InChicagois opgaven toetepassen. Datmoetje hoogbouw bijarchitectonische mening ishetheelgoedmogelijk Dat wasookzo.Maarnaarmijn volledig uithetooghaddenverloren. de architectenmenselijke schaal kritiek ophoogbouweropneerdat het straatniveau.’ de context,menselijke schaal, tijd merkjedathet vooralgaatom van aldiegebouwen,maarnaenige en isonderdeindrukvanhoogte York komt, kijktalleenmaaromhoog die voorheteerstinChicagoofNew zo belangrijk.Natuurlijk,iedereen Ò Ò Ñ inspringingen indegevel, hebben incisies en‘setbacks’, subtiele ingen, scherpeen stompehoeken, gebruik temaken vanhoekverdraai- beide opstraatniveau.Doorgoed een ruimopgezetatriumverbindt voor- ofachterkanthebbenzeniet, ander uitwittenatuursteen.Een opgetrokken uitrodebaksteen,de vast lijken tehouden.Deeenis horen enelkaarineenomarming uiterlijk, terwijlzetochbijelkaar twee personen,elkmeteeneigen eigen identiteit.Zezijntezienals oprijzende torenshebbenelkeen de gemeenschappelijke basis ontworpen voortuin.Detweevanuit kregen, heefteendoor Peter Wirtz verouderde naam‘Jubi-torens’ gang wasgekomen denualweer al snelnadathetbouwprocesop Turfmarkt, waarvandetweetorens Het kantoorensembleaande Identiteit complex tehouden.’ vanaf allekantengoedzichtophet ‘daardoor washetookmogelijkom slank tehouden.‘En,’zegtKollhoff, was hetmogelijkdetorens‘klein’en ruimte tussendetorenstezienis, onder meervanafhetBinnenhof, stad.’ Doorervoortezorgendater, telkens vanuitanderedelen vande ons opverschillendezichtlijnen, en elegantzijn.We concentreerden hadden, moestendanwelergslank van hetcomplexdatwevoorogen bouw toetepassen,maardetorens alleen maarmogelijkdoorhoog- bouwkavel washetprogramma beperkte afmetingenvanhet megastructuur tevermijden.Doorde ons bestgedaaneenuitgesproken kreeg enisuitgevoerd.‘We hebben bureau uiteindelijkdevoorkeur reden dathetontwerpvanzijn Dat wasvolgensKollhoff ook de Zuidtoren, detailset-back staat deHoftoren. 140 meterhoogte:pinakels. Erachter (links) Subtielebeëindigingopruim Het atrium ‘Hoogbouw stond ooit in een kwaad daglicht’

beide kantoortorens een uitermate kelder, de restaurants, vergader gevierd. Cesar Pelli (architect van de architect 1886-1969, red.) in Chicago rank uiterlijk gekregen. kamers, de ministeriële vertrekken. Zürichtoren in Den Haag, red.) heeft en New York. Moderne oplossingen Vanaf de basis ontwikkelen de torens ooit gezegd dat verticaliteit meer te zoals hoogbouw met groene gevels Vanzelfsprekend was het aanvanke- zich dan verder omhoog met daarin maken heeft met de lucht dan met en groene terrassen doen in mijn lijk allerminst dat de twee torens in de kantoorfuncties.’ Flexibiliteit de grond. En dat ben ik met hem ogen al heel snel gedateerd aan. uiterlijk iets van elkaar zouden achter de gevel stond in de ontwik- eens. Daarom eindigen beide Sommigen zeggen dat ik niet modern verschillen. ‘Er is in het begin keling van de kantoorvolumes gebouwen in een bekroning met ben. So what? Ik houd vast aan mijn discussie geweest of ze verschillend centraal. pinakels, die hoog in de lucht reiken.’ opvatting dat mijn gebouwen goed zouden zijn’, zegt Hans Kollhoff. Door deze subtiele beëindiging op in hun omgeving moeten passen en ‘Uiteindelijk is daarvoor toch Bekroning ruim 140 meter hoogte wordt het hun context moeten respecteren.’ gekozen om ervoor te zorgen dat Voor Hans Kollhoff is de gevel een bouwwerk één met het luchtruim, ook als je torens half voor elkaar ziet van de belangrijkste, zo niet het waarin het langzaam vervaagt. Pragmatisch staan, ze als twee onafhankelijke belangrijkste aspect van een gebouw. Voor Kollhoff is deze vorm van Het bureau van Kollhoff nam ook het slanke torens worden gezien. We ‘Dat is waar wij als architecten voor bekroning de meest logische voor ontwerp van het interieur van het hebben de gemeenschappelijke zijn. Vanuit de verte gezien draait een hoog gebouw. ‘Dat is het principe. gebouw voor zijn rekening. ‘Dat was functies in het gebouw in de voet alles om het silhouet van een Ik heb het niet uitgevonden en het is een interessant proces’, constateert van het complex ondergebracht. Die gebouw. Ook daarin is Chicago een natuurlijk wel eens anders gedaan, de architect. ‘De groep mensen die voorzieningen definiëren de basis: voorbeeld. Je kunt daar zien hoe in zoals in de gebouwen van Mies van zich daarmee bezig hield was heel

het atrium, het auditorium in de de gebouwen de verticaliteit wordt der Rohe (Duits-Amerikaans divers. Het team dat over het 15 16 king enhetbelangrijkstevindikdat Het waseenheelgoedesamenwer de plannensteedspragmatischer. meer gestaltetekrijgenenwerden begonnen deuitgangspuntensteeds de ideeën.Maarstapvoor begin warenertalvanuiteenlopen- brainstormsessies gehadeninhet interieur gingheeftverschillende - gevestigd inRotterdamensinds een eigenfiliaal,dateerstwas hoofdkantoor inBerlijn,heefthier Nederland. Zijnbureau,met heeft veelervaringmetbouwenin De DuitsearchitectHansKollhoff budget zijngebleven.’ we opditpuntgoedbinnenhet van hetcomplexinDenHaag: ‘Ik ben tevredenheid terugophetontstaan Amsterdam.’ Hijkijktmetgrote weer bezigmeteenprojectin en Breda’,vulthijaan.‘Nuzijnwe bouwen inMaastricht,Amersfoort dam. ‘Enwekregendekansomte projecten inAmsterdamenRotter enige tijdinDenHaag.Hijontwierp - Duitsland. InAmsterdam,bijhet Dat isheelanderswerken dan in dit inNederlandzijngeorganiseerd. hoe goedzulke groteprojecten als bouwen. Hetisverbazingwekkend fascinerend ominNederlandte verder ontwikkelt. Hetisen blijft benieuwd hoehetgebouwzich erg blijmetditresultaatenikben Ò Ö Ñ Ó Hetauditorium de zoveelstegekke ontwikkelaar.’ geval heelandersdanwerken met en authentiekwerkt.Datisinelk nog steedsdatheelfunctioneel poldermodel genoemdenikvind bouwteam. Datwerdtoenhet ik temaken meteenspeciaal ontwerp voorhetKNSM-Eilandhad want decounters zijn verplaatsbaar voor evenementen tegebruiken, Het bedrijfsrestaurant.Gemakkelijk restaurant 70 meterlangebank inbedrijfs (foto Eranoppenheimer) restaurant opde3everdieping Populaire koffiehoek inhet de bankisvanKollhoff. apparaten. Hetontwerp van voor laptopsen andere mobiele bijbehorende aansluitingen is ookeenwerkbankmetde waar hetheerlijkzittenis, alleen eenlunch-ofloungebank En langisiezeker. Hetisniet is eenechteblikvanger. wand inhetbedrijfsrestaurant van 70meterlangsdelichtgele maar depaarse,golvendebank Nederland is,wetenweniet, Of ditechtdelangstebankvan Nederland Langste bankvan

17 18 ningen in hetgebouw. ‘Hetwas een over indeling,interieur envoorzie- bouwput werden deideeëngevormd open kantoorruimte tegenoverde omschrijft Van Sinderen. Vanuit een uit mensen‘mettoekomstvisie’, trekken. Dienieuweclubbestond als éénopdrachtgeversamenop te de toenin2004werdbesloten om kelden voor‘hun’toren.Datverander relatief traditioneleplannenontwik- stige huisvesting, dielosvan elkaar programmadirectie voordetoekom- moment nogiedereenafzonderlijke Beide ministerieshaddenopdat Tijdgeest Veiligheid enJustitieis. wat inmiddelshetministerievan en Koninkrijksrelaties, deanderevoor ministerie vanBinnenlandseZaken bestaan: ééntorenvoorhet nieuwe gebouwuittweedelenging op tafel.Uitgangspuntwasdathet tect HansKollhoff, weinigconcreets lag er, behalvedeschetsenvanarchi- nieuwbouw vanBinnenlandseZaken aanschoof bijdeprojectdirectie Toen LouwvanSinderenin2003 Turfmarkt 147. Louw vanSinderenoverdefilosofieachter Van allesapart,naargedeeldefaciliteiten. Van tweetorensnaaréénrijksgebouw. levien willemse(por Fotografie: Tekst: turfmarkt 147 rijkskantoor defilosofie Anka van V eran oppnheimer oor tret) thuijsen - stond voorop Langetermijnvisie postkamer, éénrepro-service, één nu voorallegebruikers. Duséén Maar inhetgebouw zijnallefaciliteiten restaurant kwamen erinderdaad. entree enhetgezamenlijke bedrijfs- bescherming. Degemeenschappelijke bijvoorbeeld deRaadvoorKinder gebruikers zijngehuisvest,zoals naast beideministeriesookandere één rijkskantorencomplexwaarin staan nuniettweeministeries,maar heid inmiddels.AandeTurfmarkt Hoe andersisdegebouwdewerkelijk grote B.’ een weegschaalenopdeandere er opdeénetorenaleendamemet rant. Van Sinderen:‘Eigenlijkstond entree eneengedeeldbedrijfsrestau- waren destijdseengezamenlijke gemeenschappelijke componenten stelbaar, zegtVan Sinderen.Deenige tien jaargeledenvolstrektonvoor gebouw wordt(samen)gewerkt,was manier waaropernubinnenhet die eersteschetsenuit2002.Maarde staat, nogverbazingwekkend veelop Uiterlijk lijkthetgebouwdaternu team datdetijdgeestaanvoelde.’ - - - ministerie en(bijna)niemand heeft van eenapartetoren voorelk identieke bureaus. Erisgeensprake identieke bureaustoelen aan kunnen werken zittenallemaalop duizend mensendieinhetgebouw de 22een36everdieping.Devijf- vergadercentra endeskylobby’s op auditorium. Degebruikers delende verdiepingen. plattegronden voor állekantoor blauw. Er zijnslechtstweestandaard de ‘kernkleuren’ rood,geelen ‘blond’ houtenlosseelementen in gelijk: lichtevloerbedekking,veel inrichting opalleverdiepingenis een eigenvastewerkplek.Debasis- ontmoeten.’ samenwerken envooral:elkaar En dankom jeuitopwerken, toekomst gaandoeninzo’ngebouw. om watmensennueninde het gaat veranderingen bestand.Uiteindelijk langetermijnvisie, hetistegen Dit gebouwisgebouwdvanuiteen willen weindezetijdnietmeer. wanden slopenenverbouwen.Dat dat omdepaarjaarineengebouw samenstelling. Voorheen betekende overheid. Anderetaken, andere liteit. Datgeldtookvoorderijks- permanent inomvangenfunctiona- Sinderen: ‘Organisatiesveranderen punt bijhetontwerp,zegtVan flexibiliteit eenbelangrijkuitgangs- flexibel.’ Ennaasttransparantiewas Maar hetisdaardoorjuistheel Van Sinderen:‘Hetklinktheelrigide. 4000 identieke bureaus maakte 4000 identieke bureaustoelenen mogelijkheden: de bestellingvan De schaalvanhet projectbood sen nubijelkaaropéénverdieping.’ zitten ministersenstaatssecretaris - beveiliging, vergaderfaciliteiten. Dus nodig ophetgebiedvancatering, voorzieningen enondersteuning Ministers hebbendeelsdezelfde geldt dusookvoordeministers. Van Sinderen: ‘Datdelenvanfuncties indeling enhetdelenvanfuncties. over optimaalgebruik,eenefficiënte noodzakelijk omgoednatedenken De economischecrisismaaktehet Crea tiviteit plek of vastetelefoon nodigheeft, dat niemandmeer eenvastewerk- bevestigt Van Sinderen.‘Als jeideeis doen dienietdirect wordenomarmd, de troepenuitlopenenvoorstellen aanvoelt’ kanindepraktijkvervoor Een projectdirectiedie‘detijdgeest Menselijke maa doos maaktkandatniet.’ last vanelkaarhebt.Alsjeeenrechte je dat ander deeleenfeestzonder een in en vergadering kunthebben tegelijkertijd inhetene deel een worden. Datbetekent datje vorm enkangecompartimenteerd restaurant heefteenbijzondere skylobby ofdehuiskamer. Het bureau werken, maarookinde overal isstroom.Jekuntaaneen iedereen heefteensmartphone, Overal isWiFi,gsmen3G-dekking, vaste telefoonsmeeropdebureaus. je alsafdelingzelfover. Erzijngeen werkplekken intemaken. Daarbeslis er ookvoorkiezenomeenaantal gebruiken vooroverleg,maar jekunt ruimtes vaneenbepaaldeomvang Op dekantoorverdiepingenkunje tes zoweinigmogelijkgedefinieerd. zegt Van Sinderen. ‘We hebben ruim- ‘Geldnood dwingttotcreativiteit’, individueel maximaalinstelbaar.’ meest flexibeletegaan.Eenvoudig teren om voorhetbesteendaarmee betekent weerdatjekunt permit- mogelijk. Van Sinderen:‘Endat scherpe prijsonderhandelingen t op kastenwanden worden geplakt. zen. Metfoto’sop magneetvellen die hoe afdelingenhun etagepersonali- neert, ziejemooievoorbeeldenvan kunt geven.Nuhetgebouwfunctio - diejeeeneigengezicht ‘huiskamer’ Die hebbenallemaaleeneigen aangewezen alseigenwerkomgeving. zijn verdiepingenvan70werkplekken enorme oppervlaktevanhetgebouw verloren opdieschaal?‘Binnende hebben? Raken mensennietcompleet prettige enherkenbare werkplek individu kunnenvoeleneneen werknemers zichtochallemaaleen Hoe zorgjedatdieduizenden menselijke maatinzo’ngebouw? basisinrichting: hoebrengjede en dezelfdestoelen,eenidentieke Nederland, 4000dezelfdebureaus het grootstekantoorgebouwvan Het hoogstegebouwvanDenHaag, medezeggenschapprocedures.’ lijk genoegtijdvooroverlegennette huisvesting deelden.Erwasuiteinde- generaal, dieonzevisieopde de stuurgroepenSecretarissen- we ergveelsteunhebbengehadvan in ditgevallucht.‘Hetisduidelijkdat de sloopvanZwarteMadonnagaf vergunningentraject enhetbesluittot vertraagd doordeduurvanhet lijk.’ Dathetbouwprocesernstigwerd onrust enweerstand.Datisbegrijpe- onzekerheid overdeeigenpositie, voor debestaandeorganisaties.Veel netwerk danbetekent datnogal wat dat jeéénpostkamer wilt enéénICT- zitten altijd mensen.’ vanaf dagééneen grootsucces:daar aan debuitenkant vanhethekzijn En dielangenatuurstenen banken kan zitten:hetisopenbareruimte. stadstuin, waariedereenevenrustig heeft ookdesfeervaneenbesloten is heteraltijdlevendig,maar de tuindeeluitmaaktvanentree voor nogmeerlevendigheid.Omdat plinten wordenverhuurd,datzorgt het centrum.Deruimtesinde weer extrawerkgelegen mensen dieerwerken leverenook 5000 De uitstraling vanDenHaag. is eenverrijkingvandeskyline en de positieve bijdrageaanhetcentrum, weefsel vandestad,hetleverteen tenkant? ‘Hetpastbijhetstedelijk ‘voor deeeuwigheid’mee.Enbui- qua flexibiliteit,hoopt Van Sinderen Het interieurvanhetgebouwkan Werk op zijnofhaaromgeving.’ een mensinvloedkunnenhebben bijverwarming. Natuurlijkmoet die gebruiktkanwordenvoor onder elkraamiseenradiator raam openzettenals’iedatwil.En Van Sinderen:‘Iedereenkaneen Niet allesis‘megaenmassaal’zegt kunt ookoveralnaarbuitenkijken.’ rant gebouw. Jezietelkaar, maarje ‘Bovendien: hetiseenheeltranspa- nemen wanneerjegaatverhuizen.’ laat staanenalleszóweermeekan Alles mag:alsjedewandenmaar Met kunstenbijzondereobjecten. gelnheid heid opin

19 rijkskantoor turfmarkt 147 interview met minister van Ivo Opstelten: ‘Het oude gebouw was totaal uitgewoond’ veiligheid en justitie

Tekst: michiel zonneveld Fotografie: cary markerink en In mijn vorige kamer had ik geen Nederland werken. Dat was een heel In welk opzicht? Arenda oomen (portret) uitzicht, het had zelfs niet eens eigen klassiek gebouw, ontworpen aan het ‘Als ministerie van Veiligheid en ramen. Maar mijn favoriete plek is begin van de twintigste eeuw, maar Justitie heb je veel te maken met de de coffeecorner op de bovenste als je erin rond liep voelde het alsof collega’s van binnenlandse zaken. etage van dit ministerie. Als ik alles om je heen al honderden jaren Denk aan kwesties als de grondwet, iemand enthousiast wil maken, bestaat. Onvergelijkbaar met waar ik de rechtstaat en het bestuur. Dan is neem ik hem daar mee naar toe. Het nu zit, maar ik vond het heel prettig.’ het handig dat we als bewindslieden is niet alleen heel mooi van binnen, op dezelfde gang zitten. Als ik snel maar het uitzicht is schitterend.’ U gaat toch niet zeggen dat de bouw iets met Ronald Plasterk (minister eigenlijk niet had gehoeven? van Binnenlandse Zaken en Met een breed armgebaar wijst Toch staat u niet bekend als iemand die ‘Integendeel. Het was noodzakelijk Koninkrijksrelaties, red.), Stef Blok minister Ivo Opstelten van Veiligheid zich erg druk maakt om zijn directe dat we een nieuwe huisvesting (minister voor Wonen en Rijks- en Justitie naar het grote raam in zijn werkomgeving. kregen. Het oude gebouw aan de dienst), of Fred Teeven (staatssecre- werkkamer. ‘Als het een beetje mooi ‘Ik houd me daar inderdaad zelf Schedeldoekshaven was totaal taris van Veiligheid en Justitie) wil weer is zie ik de skyline van Rotter- nooit zo mee bezig. Ik trek altijd in uitgewoond. Het voldeed ook totaal overleggen, hoef ik hooguit 50 meter dam’, zegt de minister die jarenlang het kantoor van mijn voorganger. Nu niet meer aan de eisen van deze tijd. te lopen.’ burgemeester van de havenstad moet ik zeggen dat ik ook niet veel Maar deze huisvesting is voor mij was. ‘Dat is een van de dingen die te klagen heb gehad. In Rotterdam vooral veel praktischer.’

20 me heel erg bevallen in dit gebouw. mocht ik in het mooiste stadhuis van setn Htod eow wastotaaluitgewoond’ Ivo Opstelten:‘Hetoudegebouw Nationaal CoördinatorTerrorisme- de beleidsdirecties huisthierookde locaties hoeftte verspreiden.Naast diensten minder oververschillende veel hieronderkanbrengenen land. Maardatbetekent datjeheel grootste kantoorgebouwenvan het ‘Het isinderdaadeenvande Bevalt udat? Het iseengrootgebouwgeworden. bij elkaarbinnenloopt.’ gevolg isdandatjetochmindersnel kantoor vanjecollegawas.Het voeten indeaardevoorjeophet gebouwen enhethadnogalwat ‘Dat warentochgescheiden ministeries tochookburen? Op deSchedeldoekshavenwaren ‘Lastig vind ikdatniet.Het isvooral goedgekeurd? delijkheid vanuwvoorgangers bedachten plannen zijnimmer onderdeverantwoor de inrichtingnietstezeggenhad?De toch nietlastigdatuoverhetontwerp en het gebouwwaaruintrekt.Maaris U zegtdatuzichnooitzodrukmaakt om ministerie vanVeiligheid enJustitie.’ medewerkers rechtstreeksonderhet ben geworden.Ervallennu135.000 de grootstewerkgevervanhetland invoering vandeNationalePolitie, moet unietvergetendatik,doorde allemaal heelpraktisch.Bovendien Security Centrumisover. Datis beeld. EnookhetNationaalCyber bestrijding enVeilgheid bijvoor - - werken. Eenvande vragen dieiknog dingen diegoed enmindergoed ‘In zo’neerstefase ontdekjealtijd anders zoudenkunnen? Zijn ernogmeerdingendieeventueel wijst.’ bezoekers welkom heet endeweg kleine baliewaariemandzitdie de een legehal.Erkomt nutocheen vangen. Danstaateenbezoeker in kwam waserniemandomjeopte etage. Alsjemetdeliftnaarboven ding wasdeontvangstopdeze dingen diejeanderswilt.Eenklein gesteld. Overigenszijneraltijd eisen eraanhetgebouwworden die duidelijkmoetenmaken welke de secretaris-generaalenzijnteam oud-bewindspersonen Ministersgang metportrettenvan tevreden metdit gebouw. ‘ zijn details.Nee, ikbenheel eindeloos moetwachten.Maardat ongelijk. Metalsgevolgdatiksoms ze natuurlijktoch,geefeens geen gebruikvanmaken. Datdoen alleen alsanderecollega’serdan en benedenzijn.Alleenwerktdat we alsbewindsliedensnellerboven was hetgeloofikdebedoelingdat Ik vinddatnietergnodig.Bovendien de specialeVIP-lift, dieisaangelegd. worden. Enikmopperweleensover daar ooknogietsvoorbedacht beneden aankomen. Misschienmoet weg vindenalszeindegrotehal heb isofbezoekers goedgenoegde

21 22 Lampen zo’n 800inhetgebouw. gebruikt. Intotaalhangener sen. Erzijnverschillendetypes Deense ontwerperPoul Henning- het gebouwzijnvandebekende De bijzonderehanglampenin Martin Lamboois speechschrijverbijhetministerie vanVeiligheid enJustitie Avontuurlijk, dat NieuweWerken ... uitdraai maken. al bijnabuitenademenindewolken –kon ikeindelijkdegewenste ondanks zesverwoedepogingen, nietinloggen.Opde14eetage–ikwas Op de12ehaddenzelastvaneen papierstoring.Opde13ekon ik, bezig’, waarschuwdeeencollega.Opde11eetagebleekprinter defect. op onzeeigenetage–de10eprinteringebruik.‘Ikbennog weleven elders eenprintjetemaken. Datwilzeggen:alsjegelukhebt.Laatstwas Maar gelukkigisdaarhetfollowmesysteem,datmogelijkmaakt ook net altijdalsjehaasthebt;Murphy’sLawistenslottemeeverhuisd ... kamer beschikt,zijnookbijdeprinterrijenweleenslang.Uiteraard etage arriveert.Ennuniemandmeerovereeneigenapparaatop de En somsduurthetwelerglangvoordatjemetdeliftopgewenste toegangsdeuren defilesbijbinnenkomst envertrekkunnenvoorkomen. Natuurlijk, erklevenooknadelenaanhetgebouw. Zohaddenietsmeer hebben. Datisnietalleenleuk;datookwinst. tegen hetlijfmetwiejenormaalgesproken nietdagelijkscontactzou opduiken. Maaropdiezoektochtjes loopjevaakookafdelingsgenoten zoeken naareencollega,die elke dagweeropeenandereplekkan weidse gebarentonend,alsofhetjeeigendomis?Somsiseven trots eenbezoeker meegeloodst naardeskylobby–DenHaagmet dat jeeindelijkeenseenraamkuntopenzetten...Enwieheeftnogniet genieten beginnen.Van deruimte,vannieuweapparatuur, vanhetfeit Maar alsnelwennenmijnogenaanlichtenkleurkanhetgrote plots aandeoppervlaktewordtgebracht. grijs, voelikmeeenbeetjealsmoldiedoorspittendetuinder Gewend aanlange,somberegangenmetalskleurvariantengrijs,grijsen zorgen aanvankelijk voorniet minderdaneenkleine‘cultuurshock’. De transparantie,hetuitbundigelichtendefellekleurenopetage, gapend gatindegrond,totduizelingwekkende hoogtevan146meter. je debouwruimvierjaarlang,vandagtotdag,hebtkunnenvolgen.Van Apart ishetwel,vooreersteengebouwtemogenbetredenwaarvan arenda oome(por fotografie: column: adem Buiten Mar cary markerinke tin Lamboo tret)

23 24 Arenda oome(por Fotografie: Tekst: turfmarkt 147 rijkskantoor relaties zaken enkoninkrijks- ter van binnenlandse interview metminis- michiel zonnevd cary markerinke tret) zeggen dat jelievereen andere Moet jedanbijvoorbeeld gaan artistieke bijdrage aandeomgeving. een gebouwook eencreatieveen werken. Aandeanderekantlevert het levenvandemensendiehier dit bepaalteenbelangrijkdeelvan is. Deindelingvaneengebouwals sindsdien hoegrootdatvakgebied architectuur. Ikrealiseerme en hadtoenookdeportefeuille drie jaarministervanOCWgeweest de architecthadgestaan.‘Ikben gedaan alshijindeschoenenvan niet wathijanderszouhebben over hetgebouw. Maarvraaghem Koninkrijksrelatie eenoordeel van BinnenlandseZaken en Natuurlijk heeftministerPlasterk Ronald Plasterk:‘ VS bengeweest toenikdaar werkte. gen opaandekantoren waarikinde koper. Hetriepallemaal herinnerin- gen. Dehalmet veel marmeren geïnspireerd. Dehoutenlambriserin - Chicago-stijl dearchitectheeft ling. Ikhebookbegrependatde opviel wasdeAmerikaanseuitstra - van hetgebouw. Heteerstewatme ‘Ik wasmeteenergonderdeindruk het ubevalt. Maar ukuntvastwelzeggenof anders hebbengeschilderd.’ zegt: diezonnebloemenzouikheel alsof jelangseenVan Goghloopten gend klinken Hetistocheenbeetje andere kleur?Datzouergaanmati- steen hadgebruikt,ofindehaleen eianesil roeptherinneringen op’ Amerikaanse stijl Verder is hetheelpraktisch. Indiezin sante vormenen demooielichtinval. de intelligenteindeling, deinteres- dat gevoelniethebt. Datkomt door bijzondere vanditgebouwisdat je je ineenjarenzestigkantoorzat. Het plafonds. Jehadechthetgevoel dat gangen metvandielagesysteem - je veelvandielange,donkere, het werk.Invorigegebouwhad Dat draagtookbijaanhetplezierin een plezierigeenmooiewerkplekis. Maar hetisheelbelangrijkdat ‘Daar kanjeheelveeloverzeggen. kantoor watubetreftvoldoen? Aan welkefunctioneleeisenmoeteen stijl consequentisdoorgevoerd.’ Wat ikverder mooivind,isdatde Ronald Plasterk:‘ eianesil roeptherinneringen op’ Amerikaanse stijl in eenop zichmooiekamer, maar daarvoor zatikin deTweede Kamer rende kiezelsteentjes erop.En of zoietsmeteen beetjedeprime- haven keek ikuitopeenbinnendak vooruitgegaan. OpdeSchedeldoeks - stad DenHaag.Ikbenerduserg op ik mooiuitkijkovermijngeboorte - ik preciesopeenhoekzit,waardoor Mijn werkkamer. Ikhebhetgelukdat Wat isuwfavorieteplekinditgebouw? erg praktischis.Ditgebouwisdatwel.’ loopt danrealiseerjedathetniet wel hetmooiste.Maaralsjebinnen- de EersteKamervindikmisschien gebouwen hierinDenHaag.Datvan twee werelden.Jehebtmeermooie verenigt ditgebouwhetbestevan geworden omeventuele tegenstel- ‘Het isinelkgeval veelmakkelijker veroorloven? gang tochbijnageen ruzieindecoalitie U kuntzichmetdiedrieliberalenopde eens jaloerszijn.’ bewindslieden diealleenzitten, wel kan mevoorstellendatcollega- mentaal overlegteorganiseren.Ik niet meteeneenheelinterdeparte- lossen wedateffeop?”Jehoeftdan andere collega’senvraag:“Hoe zakken naarIvoOpsteltenofde speelt, loopikmetdehandeninmijn gang zit.Alserbijvoorbeeldiets drie liberalebewindsliedenopde Verder ishetpraktischdatiknumet met hetformaatvaneenbezemkast. ik echtniet kunnenbedenken.’ kan doen.Maar meer dandatzou een drukopdeknop daarietsaan schijnen. Hetzou mooizijnalsikmet als dielaagstaat,inhungezicht gasten ontvangdankandezon, de ramen.Alsikhieraandezetafel willen iseenbeterezonweringvoor ‘Het enigewatiknogeventueel zou willen zien? Is ertochnietietsdatuaangepasthad op degangtezitten.’ bewindslieden vananderepartijen Het isdusheelhandigommet moeilijk bijons.Hoezitdatjullie? bijvoorbeeld zeg:ditofdatligt Het komt weleensvoordatik lingen ineencoalitietebespreken. op DenHaag Werkkamer ministerBZKmetuitzicht

25 26 levien willemse(por Fotografie: Tekst: voor teschrijven werken isniet Hoe mensen Terrorismebestrijding. van deNationaal Coördinator Kinderbescherming enookdedienst landelijk bureau vandeRaadvoor de DienstJustitiëleInrichtingen, het nieuwbouw: hethoofdkantoorvan saties vanVenJ over naarde tement kwamendiversetaakorgani- huisvesting. Behalvehetkerndepar hankelijk werken indenieuwe te maken voorplaats-entijdonaf de 3450medewerkers vanVenJ rijp ‘Organisatiegericht Huisvesten’om de Langetrokhetprogramma vens Rijk.HaarcollegaRickStuyling Basisadministratie Persoonsgege- medewerkers vanhetagentschap departement vanBZKplusde van Kollhoff verhuisden:het kern 1650 BZK’ersdienaarhetgebouw lijk voordevoorbereidingvan de afgelopenperiodeverantwoorde- Rest vandeWerkmaatschappij was het projectbijBZK;Carolienvander ‘Werken indeNieuwbouw’heette was hetvooriedereennieuw. werken, maaropdezegrote schaal experimenten geweestmetflexibel Bij beideministerieszijnerwel turfmarkt 147 rijkskantoor nieuwbouw werken inde marianne schijf cary markerinke tret)

- - - hun nieuweopenkantooromgeving? mensen overdestreepomtegaanflexen in weg bentencleandeskpolicy.Hoetrekje5000 minder kastruimte,uitloggenalsjelanger Dat betekent: geenvastewerkplekmeer, Turfmarkt 4000werkplekken ingericht. werden indenieuwehuisvestingaan Binnenlandse Zaken enKoninkrijksrelaties ministeries vanVeiligheid enJustitievan Voor deongeveer5000medewerkers vande snelk kampen kregendusook. beide programmamanagersmeete de Lange.Enproblemenwaar zegtStuyling rol wasvergelijkbaar’, ‘De omvangverschilde,maaronze nieuw, maartoch isheteneconcept Het NieuweWerken isnietmeer zo leg kastente m voor huneigenmedewerkers tekomen.’ heid gegevenomtotdegoedeplannen zelf deruimteenverantwoordelijk hebben deorganisatieonderdelen werken isnietvoorteschrijven.We onderdelen. Van derRest:‘Hoemensen de wensenvanverschillende inrichtingsplannen dieaanslotenbij ontwikkelden demedewerkers zelf kast gehaald.Bijbeideministeries werken indenieuwbouwzijnuit en ookmeetelatendenken over om demedewerkers meetekrijgen plekspel. Verschillende instrumenten pansessies, wereldcafés,eenwerk- Zeepkistbijeenkomsten, snelkook de vraagwatjeermeekanenwilt.’ kers ingesprektegaan.Vervolgens is beeld tegevenenommetmedewer bouwcafés georganiseerdomeen plekken delen.We hebbennieuw- fulltimer. Datbetekent duswerk is 1standaardwerkplekvoor0,9 nieuwe concepttewerken. De norm om indenieuwbouwvolgensdit gaanuitleggenwathetbetekent eerst hebben aangepakt?‘BijVenJ zijnwe Stuyling deLange:‘Hoewehet ookpan - - - - moeilijk en zelfs emotioneel. Het proces moeilijk en zelfsemotioneel. Hetproces sommige mensen wasdatbest heel veelpapier weggegooid envoor professioneel team geholpen.Eris ‘Binnen VenJ zijn directiesdooreen opruimacties. StuylingdeLange: BZK inzetteommensentehelpen bij jongeren datdedirectiePenO van ‘legekastenteam’ vandeWajong- was veelwaarderingvoorhet en VenJ hebbenflinkopgeruimd.Er mijdelijk. Demedewerkers vanBZK afscheid nemenvanpapieronver is bijhetflexibelwerkenconcept waarschijnlijk welnooitzalkomen, Hoewel hetpapierlozekantoorer doen. beste werkplekvoorwatjegaat eerst evennatedenken overde om aanhetbeginvanjewerkdag elders. In elkgevalishetverstandig werken kanook tijdonafhankelijk ministeries. Want plaats-en krijgen tothetnetwerkvande vanaf eenanderelocatietoegangte token (gecodeerdesleutel,red.) om laptop) eensmartphoneen over eencomputer(eenvasteof medewerkers kregendebeschikking passende ICT-voorzieningen. Alle zijn indezewerkomstandigheden leeg bureauachterblijft.Essentieel je uitennawerkzorgdatereen gaat doen,bij2uurafwezigheidlog je kiesteenplekdiepastbijwat niemand heefteenvastewerkplek, omloop, maaralsbasisregelsgelden: het andereniet.Vele variantenzijnin - veilig gevoel istegemoet gekomen, voelen. Aandebehoefte aaneen directie ofafdeling omzichthuiste zitten in“zones” vandeeigen deze omgevingvoeltgoed.Mensen mensen. Maarhetflexibelwerken in niet werktis“belachelijk”.Zodenken als vanzelfsprekend beschouwd,wat Wat ernadeverhuizingwerkt,wordt is niethelemaalvlekkeloos gegaan. usual’.’ StuylingdeLange:‘Nou,het Vanaf 11.00 uurwashet‘businessas ICT- eneennieuwe werkomgeving. 7.00 uuraandeslagineennieuwe maandag ernakonden zehiervanaf ze nogopeenvasteplek,de verlopen. Vrijdag om16.00uurzaten dit conceptisnagenoeggeruisloos stappen heeftgezet.Hetwerken met dat hetministerievanBZKmega- netjes enredelijkluxe. Maar ikvind je hetzozietwerken, lijkthet simpel, pakketten werken.’ Van derRest: ‘Als haar directie.Datisgoedgelukt,alle het bestepastbijdetaakvanzijnof gebruikers, elke directeurkiestwat ICT-pakket voor4categorieën Lange. ‘We hebbeneenstandaard werkplekdeling’, zegtStuyling de een mooigebouwenwedoenaan ‘Of hetdoelbereiktis?Ja.We hebben geruisloos wel hetmomentnatuurlijk.’ gebeuren endaniszo’nverhuizing Maar ja,detransitiemoeteenkeer sterk verwevenmetpapierendossiers. bezighouden isbijvoorbeeldnog van mensendiezichmetwetgeving Ñ Õ Ó Kastenenlockers kijken gewoonwelke vergaderruimte een briefjeopde deur, anderen ruimtes. Sommige mensenplakken En overhetreserveren vanvergader want danmoetenzebukken ... toch geengebruikvanlatenmaken, Daar kon jedamesmeteenrokje discussie gevoerdoverdelagelockers. Stuyling deLangeaan.‘We hebben planten, kunst,geluidsoverlast?’,vult hun gedrag.Hoegajeommet andere mensenaantespreken op strak handhaven,jemoetookleren spelregels.’ ‘Jekuntderegelsniet zich goedhoudtaandeeigen vindbaar blijft?Ikmerkdatiedereen gen, hoezorgjedatbereikbaaren twee collega’sluidruchtigoverleg- van werkafspraken. Wat doejeals aandacht besteedaanhetmaken We hebbenbijdevoorbereidingveel werkwijze, mensenvindenhetleuk. complimenten overdenieuwe Van derRest:‘IkhoorbijBZKveel gelegenheid omuittewisselen.’ doende veiligheidbiedt,iservolop het nietafdwingen,maaralsjevol tussen degroepenontstaan.Jekunt en tegelijkisereenhoopdynamiek Noordtoren Gang metwerkruimtenin (foto LevienWillemse) van papierisonvermijdelijk’ Stuyling deLange:‘Afscheid nemen Carolien vanderRestenRick - -

27 28 het dantedrukwordt’,werptVan werkplek. ‘Ikmaakmezorgendat op denieuwenormvan0,7fteper Kollhoff omovertestappen ‘klaar’ Volgens hemishetgebouwvan halen’, vultStuylingdeLangeaan. ‘Maar deefficiencymoetjezelf aangebroken’, zegtVan derRest. nu isdefasevanlerenenverbeteren werken leerjedoorhettedoen, dus zegt StuylingdeLange.‘Hetnieuwe werkvorm hebjegoudinhanden’, anders kan,welbeter. ‘Metdeze werken indenieuwbouwniet meer Lange zijnervanovertuigddat maar Van derRestenStuylingde nazorgrondes enevaluatie-onderzoek, kelijk overgedacht.’Erkomen nog cruciaal. Daarhebbenwetegemak estafettestokje indebeheersfaseis maar hetoverdragenvan geweest oponsstukjevandewedstrijd, Wij zijnheelerggeconcentreerd Haaglanden’, zegtStuylingdeLange. de projectdirectieNieuwbouwenFM relatie metdeRijksgebouwendienst, ‘Ik zoueerderbeginnenaande en breekjeveel’,zegtVan derRest. als programmamanager. MetICTmaak zou deICTmeernaarmetoetrekken Een lesvoordevolgendekeer? ‘Ik Est omgeving.’ delijkheid nemenvoorhunwerk- oplossing kiezenendeverantwoor dat medewerkers huneigen iets goedoffoutis.Hetgaaterom of om beschikbaar is.Hetgaaterniet afettest okje

- - gemakkelijker gezet.’ werkplek, dusdevolgendestapisnu het nietmeerhebbenvaneeneigen ‘Je bentoverdedrempelgestaptvan meentStuylingdeLange. verder’, leidde. ‘Verdichten kanechtnog waar denormvan0,8totveelgedoe ervaringen bijeenanderministerie der Resttegen,wijzendopde Pantry Ô Hoge loungewerkplekken × Skylobby 22everdieping Ñ Skylobby Noordtoren Ó wanden blauw. de bestuursverdieping,zijn Onder andereopde8eetage, voor deoriëntatieinhetgebouw. kleur vandewandengeel;handig wanden rood,inderodetorenis de wittetoreniskleurvan kleurstelling rood,geelenblauw. In ministeries koos Kollhoff voorde overleg metdeopdrachtgevende zogenaamde verkeersgebieden. In zalen, hetbedrijfs eisen vanhetkantoor, devergader over defunctioneleenesthetische samen metdearchitectgebogen Diverse werkgroepenhebbenzich werken aaneeninrichtingstelt. onder anderehetflexibelenieuwe aangepast aandemoderneeisendie Zijn ontwerpisindeloopderjaren ministerietorens aandeTurfmarkt. tijdloze interieurvandenieuwe ook voorhetstijlvolle,tamelijk alleen hetgebouw, maartekende Architect Kollhoff ontwierpniet Rood, geelenblauw restaurant ende - Koninkrijksrelaties Bauco vanderWal isspeechschrijverbijhetministerievanBinnenlandseZaken en spotten valt’.Hetbeeldisdepostume wraakvandeouderwetseoverheid. teit entransparantietenspijt,ze moetennietdenken datermet onste gaven, hebbengedacht‘allemodernismen overdienstbaarheid,flexibili Het lijkteropdatdeherendieineengrijsverledenhiervooropdracht was datdebedoeling? Zonder twijfelhetbeelddatmenigburgervandeoverheidheeft, maar tuin. Eenenorme,onbegrijpelijke, ondoorzichtige,bizarremonoliet. loosheid inhoudt?Ikhebhetvanzelfsprekend overhetkunstwerkinde Als vormdefunctievolgt,betekent ditdatvormeloosheidookfunctie- van deambtenarenisweerministertevolgen. vaak eenillusie.Daarbepaaltdevormmeestalfunctie.En functie Chicago. MaarhetideevanBauhaus:vormvolgtfunctie,isinde politiek balanceert tussentegenstellingen.Hetdoetdenken aanBauhausin de intiememassaliteitenonderkoelde warmte.Architectuurdie Wat mehetmeestimponeertisdeijzigeelegantie,bescheidenpracht, flexplekken nietsaanveranderen. onhandige toegangsdraaideurenofzelfsdelaatstemanagementhypevan Ik vindheteenwonderschoongebouw. Daarkunnenpiependeliften, van verdereopbouw. dat dieschijnbaarnuttelozepilarenbovenoponzetorensdevoorbode zijn volgende verdiepinguithetplattedaksteekt,zokannietandersdan het gebouwnietafis.Zoalsinverrelandenvaakbetonijzervoorde klimaat heethethierterechteenwolkenkrabber. Hetverrassendeisdat Het gebouwzouinAmerikaeenhemelkrabberheten,maarvanwegeons André RieumaarPaderewski ofPoulenc, datwerkthetbest. om daarmeeanderenopeentweepersoonskantoorteweren.Tip:niet Het enigenadeelisdatikvoortdurendserieuzemuziekmoetlatenhoren, tafel enikkanniemandmeervinden,maarhetuitzichtismagnifiek. Mijn vasthoudendheidheeftgewerkt.Ikziternu,elke dagaaneenandere overheid meemaken alsdeapotheose vanmijnloopbaan. deegarchitectuur naarderanke symbolenvandemoderneelegante even uitstellen.Ikwildepersedeovergangvanversteendeblader Ik haderopgerekend eerder metpensioentekunnen,maarikmoesthet fotografie: column: elegantie IJzige Bauco van derW arenda oome al

- -

29 Tekst: anka van voorthuijsen rijkskantoor Fotografie: levien willemse turfmarkt 147 de medewerkers

Digna van Herwaarden Hoofd bedrijfsvoering Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, zit op de 6e etage middenbouw.

Als het me om het uitzicht te doen was geweest, dan was ik wel bij de plantsoenendienst gaan werken

Hoe zit het met haar uitzicht? de eigen organisatie, zegt Van ‘Prima. Net over de terminal kan ik Herwaarden. Maar de invoering van de torens van Rotterdam zien. ‘Ach, flexwerken gaat met kleine stapjes Dit maakt centrum dat uitzicht’, relativeert ze, ‘Iedereen bij de NCTV. Van Herwaarden: ‘Wij heeft het erover, maar het is toch wijken hier en daar af van het gewoon kantoorruimte. Overigens generieke, want we zijn een 24-uurs Den Haag completer wel kantoorruimte waar ik me organisatie, dag en nacht paraat en prettig voel. Ik zeg vaak: als het me in staat om snel op te schalen en te om het uitzicht te doen was geweest, acteren bij dreigingen en crisissitua- dan was ik wel bij de plantsoenen- ties. Wij hebben heel veel bijzondere Ze heeft het gebouw echt uit de dienst gaan werken.’ ICT, audiovisuele apparatuur en extra grond omhoog zien komen, want ze beveiliging op onze eigen verdiepin- was lid van de stuurgroep voor de Het NCTV bestaat uit 260 medewer- gen. Andere mensen kunnen niet op nieuwbouw (voor het NCTV-deel, kers, die – net als de ministers – zijn onze verdiepingen komen flexwer- red.) en later ook voor de verhuizing. gehuisvest in de plint. ‘Ik zelf zit op ken.’ Binnen de eigen club is flexen ‘Ik heb hier nog met een bouwhelm de zesde etage. Die spreidt zich dus wel mogelijk, al zijn ook daar relatief rondgelopen.’ Wat vindt ze van het uit over noord, midden en zuid. Dat veel medewerkers met een vaste resultaat? Van Herwaarden: ‘Als is een flink eind lopen als je naar de werkplek. De anderen kunnen Hagenees vind ik dat als je kiest voor andere kant moet, maar veel enigszins zwerven. ‘We hebben de hoogbouw, de torens ook dicht bij dichterbij dan vroeger. Wij zaten beschikking over veel verschillende elkaar moeten staan. Dit gebouw voorheen als drie organisaties ruimtes, variërend van eenpersoons- maakt het centrum completer.’ En verspreid over verschillende werkplekken tot hele grote kamers als gebruiker van de nieuwbouw? gebouwen. Dat we nu bij elkaar waar we, als dat nodig is, heel snel ‘De publieke ruimtes hebben veel zitten is een heel erg groot voordeel. extra faciliteiten voor het crisiscen- uitstraling, vind ik. En de skylobby’s Zo veel efficiënter en prettiger.’ trum in kunnen richten. We hebben zijn prachtig, mooi en prettig. Verder ook onze eigen vergaderzalen.’ vind ik de binnenkant niet heel Ze is een voorstander van – daar bijzonder afgewerkt of ingericht. Het waar het kan – meer openheid, het

30 is schoon en nieuw, dat natuurlijk wel.’ slechten van barrières, ook binnen Jacco Maan hoofd bureau directoraat-generaal Wonen en Bouwen. Zit in Zuid, 20e etage

Ik zie zo’n lift als een sociaal event

op die etages. ‘Dat is natuurlijk niet om alleen te zitten, als je een rapport prettig maar kan ongetwijfeld uit moet werken.’ Hij had voorheen worden opgelost.’ een eigen kamer. Met een prikbord Dit voelt als Chicago en altijd stapels papier op z’n Jacco Maan: ‘Dit gebouw is misschien bureau. ‘Ik mis het allemaal niet. Ik niet heel vernieuwend, maar ik vind ben niet zo moeilijk, ik vind wel een en New York het een strak en mooi ontwerp. plek. De stoelen zijn écht goed, het Stijlvol. Ook dat hek en de entree. bureau stel je makkelijk in op je Het is een ministerie, het zijn er zelfs eigen hoogte, de schermen zijn twee en dat zíe je.’ Het dakterras op prima. De printer werkt met follow Hij ziet op een heldere dag ‘nog nét het Plein en het Binnenhof. Dat heeft de tiende ‘voelt als Chicago en New me, dat is fijn, maar ik word steeds Engeland niet liggen’ zegt Jacco als ambtenaar natuurlijk ook wel York’. Daar sta je echt tussen de handiger in het vermijden van Maan. ‘Voorheen werkte ik in het wat.’ hoge torens. papier. Ik had de neiging om de voormalige ministerie van VROM historie van een dossier mee te aan de Rijnstraat. Een mooi gebouw, Over zo’n nieuw gebouw moet Het Nieuwe Werken betekent in de nemen naar overleg. Nu doe ik dat maar daar zat je door de ramen toch natuurlijk wat te klagen zijn, herkent praktijk ‘zwerven binnen kaders’, niet meer en dat is misschien ook vooral naar elkaar te kijken. Hier zie Maan. ‘Het mopperen hier gaat vanaf zegt Maan. ‘Wij zorgen als staf dat wel goed. Niet teruggrijpen maar ik de zee, Delft, Hoek van Holland, de eerste dag over de tourniquets. Je we als een soort vlek om onze denken: wat gaan we hier nú doen.’ Rotterdam. Fantastisch. Vanaf de moet één voor één door de draai- directeur-generaal heen zitten. Het is 36e, waar de skylobby zit, is het deuren, anders blokkeert ie. Dat prettig als je zichtbaar bent, dat hij, uitzicht helemaal fenomenaal. Daar zorgt voor stremmingen. ’s Ochtends met zo’n agenda die van de halve kun je iemand ontvangen. Als ik een en tijdens de lunchpauzes zijn de uurtjes aan elkaar geregen is, er niet interdepartementaal overleg heb, liften erg druk. Sommigen winden aan hoeft te denken dat hij jou nog probeer ik daar een vergaderzaal te zich daar enorm over op, ik zie zo’n moet bellen, maar dat het contact regelen. Dan moet je wel vroeg lift als een sociaal event en praat met vanzelf gaat.’ Het gevoel voor deze reserveren, anders zit alles vol. Ik zit de mensen om me heen.’ Wie op de manier van werken ontwikkelt zich in de Zuidtoren. Ik vind de sfeer en 22e of de 36e uit de lift stapt, ruikt, snel, vindt Maan. ‘Wat je gaat doen de kleuren in Zuid mooier, maar ondanks tussendeuren en afzuiging, op een dag, bepaalt waar en bij wie

vanuit de Noordtoren zie je ook nog dat er rookruimtes zijn je gaat zitten. Soms is het effectief 31 Maarten Abelman hoofd Bureau Nationaal Rapporteur Misschien bestaat Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen. Zit in Noord op de er zo’n soort systeem 22e verdieping. als bij parkeergarages: dat je kunt zien waar nog plek is

Stagiaires staan op als het vol zit

De 22e verdieping in de rode toren, hun spullen tijdelijk in kwijt kunnen. kraan en het is gewoon weer fris. dat ze vaker bij mij binnen lopen om waar het BNRM is gehuisvest, is Tijdens zo’n proces moet je ze niet En ze tikken fantastisch.’ even iets voor te leggen. Dat doen ze tevens overstapverdieping voor de gaan storen met je flexibele ideeën, dus sneller als je als hoofd van een liften en deels ingericht als algemene vind ik.’ The proof of the pudding is in the eating afdeling in de buurt bent, dat is goed.’ vergaderverdieping. De principes van en dat geldt zeker voor de logistiek Het Nieuwe Werken zijn hier ten dele De druk op de beschikbare werk- in Turfmarkt 147. Abelman ziet soms Tussen de twee clusters – seksueel doorgevoerd: ‘Wij werken nog veel plekken is groot binnen zijn afdeling. ‘mensen met een rugzakje op zoek geweld tegen kinderen en mensen- met papier en met erg vertrouwelijk Er zijn bijna altijd een aantal stagiaires naar werkplek’. Maarten Abelman: handel – ontstaat door deze manier materiaal van politie en rechtbank. en trainees in huis en op het moment ‘Misschien bestaat er zo’n soort van werken ook meer onderling De kluis ligt vol met stukken die niet dat er rapporten geschreven moeten systeem als bij parkeergarages: dat contact, blijkt in de praktijk. zijn niet geanonimiseerd. Daarom worden, is er soms een tekort aan je kunt zien waar nog plek is in het Abelman: ‘Dat hadden we niet flexen wij niet met anderen, wel bureaus. Abelman: ‘Als leidinggevende gebouw. Dat zou hen wellicht helpen verwacht, maar medewerkers van de onderling.’ moet je ook in je hoofd flexibel zijn, bij hun zoektocht.’ En natuurlijk, ook beide afdelingen zitten vaak door vind ik. Ik heb wat extra laptops bij de programmering van de liften elkaar. We worden meer één club. De eigen locker en de meter plank besteld: wie hier wil werken, kán valt nog winst te behalen: ‘Dat die Er is onderling meer interactie, voldoen soms niet, merkt hij in de werken. Als het vol zit, hebben we de tijdens spitsuren altijd allemaal naar omdat je elkaar steeds ziet is het praktijk. ‘Als je met een groot onder- afspraak: stagiaires staan op. Die de 0 zakken om mensen op te halen. sneller: schuif even aan. Dat heeft zoek bezig bent en je hebt stapels kunnen dan met een laptop in de En niet bijvoorbeeld tot 3 gaan en zeker meerwaarde. Natuurlijk is het papier en boeken op je bureau, is huiskamer gaan zitten. Als ik er niet dan weer omhoog naar 36. Dat levert ook wennen. Sommige mensen het lastig dat je die niet kunt laten ben, kunnen mensen ook mijn frustraties op.’ zaten jaren samen op een kamer, die liggen. Onlangs waren we met een kamer gebruiken.’ Je moet niet al te De voordelen van deze nieuwe missen die diepere vertrouwensband grote rapportage bezig. De twee rigide met de do’s en don’ts van werkplek wegen zéker op tegen de met één vaste kamergenoot waar onderzoekers die er nog het hardst Het Nieuwe Werken omgaan, vindt aanpassingen die hier en daar nog het goed mee klikte. Dat snap ik.’ aan moesten trekken heb ik twee Abelman. ‘Je hoort natuurlijk niet nodig zijn, constateert hij. ‘Dat we nu weken een tweepersoonskamer aan je bureau te eten, maar iedereen met de hele club bij elkaar zitten is gegeven. Daar mogen ze gedurende hapt weleens snel achter een scherm heel fijn. We werken met een relatief die tijd zitten en hun spullen laten een broodje weg. Ik heb nu een paar jonge groep die soms net van de liggen. Ook is er een speciale van die washable keyboards universiteit afkomt. Soms hebben

32 projectenkast beschikbaar waar ze gekocht: die doe je even onder de die wat meer coaching nodig. Ik merk Albert de Boer beleidsadviseur directoraat-generaal Organisatie Bedrijfsvoering Rijk. Zit op de 23e verdieping in toren Zuid.

De treincoupés, zoals wij ze noemen, zijn erg geliefd

even met elkaar kan gaan zitten en enigszins afgeschermd, maar wel overleggen. Dat gebeurt dus ook met anderen. Goed voor overleg, je vaker. Dat geldt voor iedereen, ook kunt snel met elkaar schakelen. Dit gebouw voor het management, zij horen ook Werkblad, beeldscherm, banken: veel meer dan vroeger.’ Vooral op de alles is heel eenvoudig en snel eigen etage is er onderling makkelijk individueel instelbaar. Prachtig.’ is een Audi contact, naar boven en onder is dat De Boer roemt de kwaliteit van de beduidend minder, zegt hij. ‘Een trap verbindingen. ‘De IT is heel goed op of lift scheppen meteen afstand. Dan orde. Dat is belangrijk. Je logt in en zie je elkaar niet meer automatisch.’ het systeem is overal snel. Ik leg m’n Dat klinkt toch gewoon goed, vindt gewend was aan een eigen kamer? Dat het wat klassieke karakter van laptop aan twee kabeltjes en klap Albert de Boer, dat je werkt in ‘het ‘In het begin dacht ik: één meter de begane grond boven niet is ‘m weer dicht. Dan is de inhoud grootste kantoorpand van Den plank, één locker, waar moet ik alles doorgezet vindt hij prettig, zegt de verbonden aan een goed toetsen- Haag’. ‘Als mensen horen dat ik in dit laten? Mijn bureau lag vroeger altijd Boer. ‘Dat fleurige in het interieur, bord en een groot scherm.’ gebouw werk, zijn ze meteen vol, ik stapelde alles gewoon op. daar houd ik wel van. En dat de nieuwsgierig, ze willen allemaal Nu denk je na: moet ik dit wel ramen open kunnen vind ik ook Bij het raam in de huiskamer staat graag langskomen.’ Hij noemt de printen, moet ik dit bewaren? Je belangrijk. Dat je dat zelf kunt doen een fraaie sterrenkijker, gericht op entree statig ‘groot en indrukwek- kiest bewuster. Eigenlijk ligt er maar als je wat meer frisse lucht wilt.’ Rotterdam. ‘Die is van ons allemaal. kend met al dat natuursteen’. De heel weinig in die locker.’ Hij heeft zich de nieuwe manier van We hebben op de afdeling een Boer: ‘Ik werkte voorheen op de werken makkelijk eigen gemaakt, collecte gehouden en daar hebben Schedeldoekshaven. Als ik het met Hij mist zijn eigen kamer echt niet, zegt hij. ‘Je zoekt een plek die past we ‘m van betaald. Een idee van auto’s vergelijk: dat was een Lada, zegt De Boer. ‘Deze huisvesting leidt bij het werk van die dag. Je denkt onze directeur-generaal. Mooi toch?’ dit is een Audi. Ik vind een Audi een tot ander gedrag en dat komt de ’s ochtends even na: wat ga ik lekkere auto.’ inhoud en de productiviteit ten vandaag doen, waar ga ik dan zitten.’ goede. Ik merk dat je een breder Hij probeert zelf enigszins over de De 23e en de 24e etage van de beeld krijgt door op deze manier te verdieping te ‘zwerven’, te variëren Zuidtoren zijn de meest open werken. Je hoort meer. De drempel in uitzicht en collega’s. ‘De rode verdiepingen van het gebouw. Dat is om elkaar aan te spreken is lager en banken, de treincoupés zoals we ze

nogal een overgang voor iemand die er zijn veel ruimtes waar je makkelijk noemen, zijn erg geliefd. Je zit er 33 rijkskantoor turfmarkt 147 interview met minister voor wonen en rijksdienst Stef Blok: ‘Je voelt de transparantie’

Of dit nieuwe gebouw past in de ruimtes. Je hebt nu afdelingen met Er wordt in wisselende teams filosofie van de compacte rijks- een gezamenlijke huiskamer en open gewerkt. Er is veel meer ruimte voor dienst? Minister Stef Blok voor werkplekken. Het nodigt uit tot een flexibiliteit. Je voelt de transparantie.’ Wonen en Rijksdienst beantwoordt nieuwe manier van werken. Ik hoor Je doorbreekt de sfeer deze vraag met een volmondig ‘ja’. van mijn ambtenaren dat ze dat erg Maar wat is precies de link tussen ‘Om te beginnen zitten we nu met leuk en spannend vinden.’ flexibiliteit en de compacte rijksdienst? die door de makers twee grote ministeries samen’, ‘Om het in cijfers uit te drukken: in van Jiskefet zo goed vertelt de minister in zijn nieuwe Waarom vinden ze het spannend? dit gebouw is er 0,9 werkplek per fte. werkkamer. ‘Dat past precies in het ‘Ze hebben geen vast kantoor meer. In de toekomst gaan we bij het Rijk met Debiteuren ideaal de werklocaties en diensten Dat kun je gerust revolutionair naar 0,7 werkplek per fte. In onze van het Rijk dicht bij elkaar te noemen. Omdat je geen vaste plannen daalt het aantal rijksambte- Crediteuren is brengen. Ook de indeling van het werkplek hebt, zit je veel minder aan naren met 10 procent. Maar het verbeeld gebouw past helemaal in de ideeën je routines vast. Je doorbreekt de aantal werkplekken met 30 procent. van de compacte rijksdienst. Elke sfeer die door de makers van Jiskefet Dat levert een aanzienlijke besparing keer als ik door het gebouw loop, zo goed met Debiteuren Crediteuren op. Niet onbelangrijk is verder dat de treft me weer hoe groot het contrast is verbeeld. Met steeds weer werkwijze ook voor de ambtenaren is met waar we vandaan komen. Je dezelfde collega’s in een te kleine heel plezierig uitpakt. Dat laten we in hebt niet meer van die lange gangen ruimte en ook steeds weer dezelfde dit gebouw zien. Eigenlijk is het een

34 met links en rechts gesloten werk- patronen, gesprekken en grappen. beetje jammer dat ik zelf als bewinds- Hal en entree op de bestuursverdieping Tekst: michiel zonneveld Fotografie: cary markerink en Arenda oomen (portret) Stef Blok: ‘Je voelt de transparantie’

persoon nog wel op een eigen kamer stalling, die is doordacht. In het U kunt nog steeds geen favoriete plek lange rijen mensen te wachten tot ze en een andere etage zit.’ vorige gebouw moest ik de ingang noemen? naar binnen kunnen. Maar dat is zoeken in een steegje en dan ‘Nee, dat is echt lastig. In mijn vorige echt het enige dat ik kan bedenken.’ Dus dit gebouw is de investering waard? buitenom naar mijn werkkamer. functie als VVD-fractievoorzitter was ‘Je kunt je natuurlijk sterk afvragen Nu kan ik makkelijk en droog naar dat makkelijker geweest. Toen zat ik of we op dit moment, in een tijd van binnen. En wat ik ook heel prettig in de mooiste kamer en keek ik uit recessie en noodzakelijke besparin- vind is dat ik hier zo bij Plasterk, op de fontein op het Binnenhof. Ook gen, de investering voor een gebouw Teeven en Opstelten kan binnen- deze kamer is mooi hoor en ik kom als dit zouden kunnen vrijmaken. stappen.’ ook graag op de coffeecorner op de Maar het gebouw is in zijn gebruik hoogste verdieping vanwege het veel goedkoper. Dan heb ik het niet Uw PvdA-collega Plasterk zei dat je uitzicht. Maar wat me in dit gebouw alleen over de besparing op het aantal daardoor wat eerder op een informele toch het meest aanspreekt is de werkplekken. Dit gebouw is bijvoor- manier problemen bespreekt. Ziet u dat functionaliteit, het licht en de beeld veel energievriendelijker.’ als VVD-minister ook zo? ruimte.’ (Lachend) ‘Je zou kunnen zeggen dat Heeft u een favoriete plek in het gebouw? het gebouw conflictbezwerend, of Is er nog iets dat u zou willen veranderen? ‘Een favoriete plek? Ik vind het juist beter: conflictvoorkomend, is inge- ‘Je zou beneden nog twee extra leuk om er in rond te lopen. Wat ik in richt. Doordat je elkaar steeds tegen draaideuren moeten hebben.

dit gebouw goed vind is de fietsen- komt blijf je met elkaar praten.’ ’s Morgens tussen 8 en 9 staan er 35 Amalia, Texel, Bonaire 36e verdieping van de Noordtoren. De Waddeneilanden zijn op de 22e Moet je naar vergaderzaal Amalia? verdieping van de Noordtoren Of vergader je in zaal Texel, Bonaire vertegenwoordigd en het Caribische of Lelystad? Alle vergaderzalen in het gebied op de 22e verdieping van de nieuwe gebouw hebben een naam Zuidtoren. die naar hun locatie in het gebouw De eerste verdieping is vergader- verwijst. Maar dat moet je dan wel verdieping. Dit grote vergadergebied even weten natuurlijk. is in 4 delen verdeeld als het om de De vergaderzalen zitten op vijf namen gaat. Nederlandse natuurge- locaties in het gebouw. Behalve aan bieden in het midden, mensen uit het nummer van de vergaderzaal kun cultuur en wetenschap in het Noorden. je aan de naam zien waar de vergader- Ook architect Kollhoff kreeg hier zijn zaal zich in het gebouw bevindt. De eigen vergaderzaal. In het Zuiden zijn vergaderzalen die naar de provincie- de rivieren vernoemd. Drie vergader- hoofdsteden zijn genoemd, zitten zalen kregen de namen van de dochters namelijk allemaal op de 36e ver- van koning Willem-Alexander en dieping van de Zuidtoren. De provincies koningin Máxima: Amalia, Alexia en hebben ‘hun’ vergaderzalen op de Ariane.

Experiment: hoog vergaderen Vergaderzaal op de 36e verdieping 38 één gebouw T Marc van Noortindeskylobby. (links) enproject Projectdirecteur namens deministeriesLouwvanSinderen wee zielen, manager vandeRijksgebouwendienst zagen zedetorensgroeien. met zijneigenopdracht.Aandeoverkant samen ineenkantooraandeT van NoortenLouwSinderenintensief gebruikers. DeafgelopenjarenwerktenMarc ministeries, debelangenvantoekomstige tigde, alsopdrachtgevernamensdebeide gebouwendienst (Rgd)aan.Deanderbehar De éénstuurdedebouwvanuitRijks- turfmarkt 147 rijkskantoor derealisatie cary markerinkeranoppheime Fotografie: Tekst: carien overdijk urfmarkt, ieder levien willemse,

- beeld een proefmetraamfolies. Dat vertelt Van Noort.‘Erwas bijvoor ministeries degebouwen inwilden’, omdat ersteeds mensenvande laatste periodewaserwatspanning een voorbeeldbijweten.‘Inde nog langnadenken voordatzehier Desgevraagd moetendemanagers dan lostenwehetterplekke op.’ melding: ditkanzonietlanger!En bijvoorbeeld bijmijbinnenmetde wondermiddel. DanliepMarc ertussen. Dienabijheidwaseen elkaar, metalleeneenhalletje tien minuten.We zatendichtbij ‘Maar datduurdenooitlangerdan kwam’, verzekert Van Sinderen. gehad datdestoomuitonzeoren ‘We hebbenheusweleensmomenten houvast.’ formalistisch, maarhetwasons ontstaan. Datklinktmisschien documenteerde bypasseszouden project vereistedatergeenonge vastgelegd. Deomvangvanhet afspraken, ookdekleinste,hebben hebben gestuurd,endatwealle dat weconsequentopduidelijkheid werkrelatie móestslagen.Hethielp terug. ‘Enwewistenookdatonze elkaar waren’,bliktMarcvanNoort ‘We wistenhoeafhankelijk wevan ovaaltje ookeenverticalestreep. In hetschemalooptdwarsdoor bouw striktgescheidengehouden. Deze rollenhebbenzetijdensde partner vandebeideministeries. directie isdeexclusieve gespreks- natie JuBiBVenVan Sinderens enige verbindingnaarbouwcombi- Maar Van Noortsteamheeftde lijn metarchitectenbureauKolhoff. Beiden hebbenzeeencommunicatie- team, ineenovaaltjehetmidden. Noort staan,iedermeteeneigen en Rgd-projectmanagerMarcvan Sinderen, tekent eenschema.Hijzelf directie Nieuwbouw, Louwvan De scheidendebaasvandeproject- hoeveel geldbrengjemee?’ wensen waren,vroegik: ‘Elke keer alserspeciale - definitieve besluitover de platte- en ikbeseftenal sneldatwehet lingen zijn latersamengevoegd. Marc Ook depostkamers enrepro-afde- zijn ertenslottetweegeworden. gepland,’ vervolgtVan Sinderen.‘Het ICT-netwerkapparatuur staat,red.) kelijk viermainequipmentrooms(waar eigen gebouwen,waren er oorspron - de ministerieseerstuitgingenvan aard enomvangtewijzigen.‘Omdat Geplande functiesbleken sterkin keuzes vandeklant.’ uitwerken, anticiperendoplatere ontwerpen doordearchitectlaten verdiepingen nogverschillende aanbesteding voorbepaalde teur. ‘Zohebbenwetijdensde flexibiliteit’, verteltdeprojectdirec- vroeg eensoverdenoodzaakvan elkaar tevinden.‘We warenhetal samen despilinhetbouwproces, wisten Van NoortenVan Sinderen, Over derealisatievanditconcept voor anderegebruikers . zijdig rijkskantoordatookgeschiktis concept vanéénduurzaam,veel- geëvolueerd naarhetuiteindelijke is onderinvloedvandetijdgeest idee, elkministeriezijneigentoren, wijzigingen ondergaan.Heteerste 2000 heefthetprojectvoortdurend ministeries. Vanaf deplanvormingin vankelijke ‘bestelling’vandebeide weinig meervandoenmetdeaan- Het complexdaternustaat,heeft Verrassingen wist ikdathetéchtbelangrijkwas.’ gekanaliseerd. ‘Als Louwhetvroeg, bouwplaats tebetredenalsterkhad zijn collegadeverzoeken omde De spanningbleefbeperktomdat proces. Datmoetjegoedafstemmen.’ en elkbezoekverstoordehetwerk- nog eigendomvandeaannemer, Maar hetgebouwwasopdatmoment wilden degebruikers natuurlijkzien. bescheiden. ‘Eigenlijkboften wemet De projectmanager reageert wonderbaarlijke versnelling? Nederlanden. Hoe bereiktehijdie opdrachtgever namensdeStaat der antwoordelijk voordebouw, als der, maarwerd vanaf2008eindver betrokken alsadviseurenprojectlei- Van Noortwasvanafdestart een ongekende flow. aanbesteding, werdengevolgddoor procedure enin2007eenmislukte vertraging indebestemmingsplan- tegenvallers, zoalseendriejarige binnen budgetook.Deaanvankelijke opgeleverd dangepland,ennog zoveel turbulentievroegeris kantoorgebouw vanNederlandbij Het isverbluffenddathetgrootste versnlling dus alverbouwingenplaatsvinden. eisen. Vóór deopleveringmoestener en Veiligheid, metextrabeveiligings- Coördinator Terrorismebestrijding vormen organisatieNationaal worden gevondenvoordenieuwte pand moestplotselingruimte nieuwe opgaveovervallen.Inhet In 2010werdhetduodooreen werden hoger.’ Noort. ‘Devergaderzalenbovenin was ookeencadeautje’,lachtVan bovenste gebruikersverdieping. ‘Dat leidde totanderedimensiesvoorde hoge verdiepingsamengevoegd.Dit de technischeinstallatiestotéén werden tweetopverdiepingenvoor Als slimmebesparingsmaatregel reserves.’ Sinderen. ‘Hetkostte bijnaalonze gen voormoetendoen’,aldusVan ‘Daar hebbenweenormeaanpassin- wetgeving overbrandveiligheid. verrassingen aan.Zoveranderdede Tussentijds diendenzichnogmeer zich op. van flexibelgebruikwerkplekken ministeries endrongdenoodzaak personeelsomvang vande de de hoeveelheid wanden.’Ookverander maken metdeaannemerover Rijksgebouwendienst welafspraken plannen. Maartegelijkmoestde gronden zolaatmogelijkmoesten - - klimsteiger. Desteiger isbeneden dat wasuniek,gewerkt meteen aanbesteed. Ook hebbenwelater, en bouwput enhet heienapart Om tijdtewinnenhaddenwede handelingsfase metdeaannemer. ‘Dat dedenwealtijdensdeonder omheen.’ het bestek,daarwildenweniet gehouden: deplanning,hetbudget, hebben wenadrukkelijk inere kapstokken voorbesluitvorming essentieel bleef. ‘Detraditionele heid over‘wiebeslistwatwanneer’ Van Noort benadruktdatduidelijk escalatieniveaus nodiggehad.’ proces hebbenwegeenhogere voorbereiden. ‘Tijdenshetbouw en metLouwsdirectiebesluitenkon waarin dedirectievoerdermetMarc boven stondhetdirectie-overleg, iemand vanKollhoff erbij.Daarweer directievoerder vandeRgd,met ring, geleiddoordeexterne Daarboven kwamdebouwvergade- het dagelijksetoezichtopdebouw. dat eenstapjehoger.’ Hetbegonmet als jeergensnietuitkwam,legde alles opheteigenniveauop.Alleen niveaus. Inprincipelosteiedereen consequent gewerktmetescalatie organisatiestructuur. ‘We hebben Ook essentieelwasdeheldere kennen enbegrijpen.’ opdrachtgever elkaarechtgoed megaproject moetjealsbouweren van eenexternbureau.Voor zo’n een project-startuponderbegeleiding Dat verbroederde.Ookhaddenwe projecten vanKollhoff gaankijken. team ismetdebouwersnaar menlijk bezoekaanBerlijn.‘Ons Het keerpunt kwamnaeengeza- dat wezonietverderkonden.’ zijn overtafelgevlogen.We zagenin zoals “deaannemerrekent teveel” elkaar. Alleclichésdiedaarbijhoren, stonden wewelrechttegenover Maar indatonderhandelingsproces seerd. Eenzeergoedevoorbereiding. ontwerp alshetprocesgeoptimali- combinatie endaarbijiszowelhet prijs onderhandeldmetdebouw- de projectdirectie,langdurigover hebben wenamelijk,inoverlegmet die mislukteaanbesteding.Daarna - -

39 40 dien betekende elke veranderingeen maar ookmetdearchitect.Boven- en afstemmingmetdestuurgroep, Dat vergdenietalleenveeloverleg meer flexibiliteitintekrijgen.’ team heefthardgewerktomer heel andergebouwgestaan.Mijn weg haddengevolgd,hadernueen tien jaargeledennormaal.Alswedie verdieping zelfinterichten,datwas veel directiesnogvanplanomhun gebouw maken. ‘Aanvankelijk waren een specifieknaargeneriek met dezeministeriesdeomslagvan Daarnaast moestdeprojectdirectie durend afmetzijnopdrachtgevers. financieel alsinhoudelijkvoort voortgang vandebouwzowel Intussen stemdeVan Sinderende Inrichten de bouwcombinatie.’ ervaren PietReijnen,detopmanvan versnellingen tedanken aandezeer We hebbenoverigensveelvandie Dit versneldedegevelmontage. klom metdebouwmeeomhoog. om hetgebouwgemonteerden aan deintegriteitvanarchitect?’ ontwerp aanpassen,enwaarkom je pasten. Maarhoeverkunjeeen kwam dienietbijdeministeries vonden dathijsomsmetvoorstellen architect warensomsprecair. ‘We De onderhandelingenmetde Precai dat geaccepteerd.’ en flexibel.Dankzijdetijdgeestis bureaustoel telde.‘Datisgoedkoop lijk precieséénbureauen dat deinrichtingscatalogusuiteinde- het meubilairaan.Hijisertrotsop Van Sinderenhaaltalsvoorbeeld tussen deministeries. geworden, zonderonderscheid Het helegebouwisnugeneriek voorbij ófechtnoodzakelijk.’ Van Sinderen.‘Danwashetófsnel hoeveel geldbrengjemee?’aldus speciale wensenwaren,vroegik: werkten mee.‘Elke keer alser De departementalebezuinigingen moest. met enviadeRgdnaaraannemer planwijziging, dieweerinoverleg over heeft. met eenteamdatietsvoorelkaar december 2012.’Datluktjealleen Niemand vanonshadverlofin elf, alsdeaannemerwegwas. Maar datmoestweltussenvijfen aan huurvoordeoudegebouwen. afbouw, bespaardenwemiljoenen binnen tebrengen,red.)tijdensde technisch interichten,enmeubilair ‘Door alvastintehuizen(ruimtes Van Sinderensteamextreemdruk. De afgelopentweejaarwarenvoor een zuilopelke hoek. met eenrandlangshetplafonden markeerde zijndenkbeeldigelijnen akkoord meteencompromis.Hij waard.’ Moeizaamgingdearchitect Die vierkantemeterswarengeld extra kantoorruimtetegenereren. mogelijk ruimtesopenhouden,om dichtgetekend. Ikwildewaar de belijning,alleinwendigehoeken torens. ‘Kollhoff had,omwille van over debetonnenkernen vande Een grotediscussiegingbijvoorbeeld één bureau enéénbureaustoel De inrichtings of datgaatlukken. van deliften.Niemandzaltwijfelen bijvoorbeeld eenbetereafstelling nog watnazorgindenieuwbouw, in dienstisgetreden.Van Noortrest oprichting, red.),waarVan Sinderen het nieuweRijksvastgoedbedrijf(in zullen zeelkaarzeker weertreffenbij wonderbaarlijke samenwerking,al Vlak nahetgesprekeindigthun catalogus telde banken aangeschaft. pand zijnpassendestoelenen andere specifieke ruimtesin het bedrijfsrestaurant envooralle van devergaderzalen,voorhet schaft worden. Voor deinrichting klap bijnavierduizendvanaange- maar daarmoestenerdanwelinéén bureau enééntypebureaustoel, werkplek isgekozen voorééntype gebruikers komen. Voor eengewone interne verhuizingenofalserandere Zo hoefternietsteveranderenbij dezelfde meubelsaanteschaffen. meubilair iservoorgekozen omveel meubilair. Bijdeselectievanhet deverschillendecategorieën een Europeseaanbestedingvan Turfmarkt 147.Zijzijngekozen na leveranciers vanhetmeubilairin Gispen enAhrendzijndegrootste Meubilair: uniform Noordtoren Reguliere werkplekken indepuntvan

41 42 ‘Wij durfdenhetsamen aan’ turfmarkt 147 rijkskantoor bouwproject complex

levien willemse(por Fotografie: Tekst: Anka van V eran oppnheimer oor tret) thuijsen

op dejuiste tijdopdejuiste plekte de veiligheidteborgen. Jemateriaal dit waswelapart. Omopzo’nlokatie bouwbedrijf Ballast Nedam.‘Maar directeur SpecialeProjectenbij Rotterdam’, zegtPietReijnen, in TilburgendeHogeErasmus gewend metprojectenalsWestpoint bouwen zijnwenatuurlijkwelwat op hetgebiedvanbinnenstedelijk de zeventorenkranen.‘Technisch en grondniveau overalmensenonder door moestgaan.Opbegane- stadse bedrijvigheiddiegewoon lossen. Overalronddebouwput ruimte omgrotevrachtwagenste om materiaalopteslaan,nergens naar hetcentrum.Nergensruimte wandelroute vancentraalstation winkels enaaneendoorgaande tussen woningen,restaurantsen centrum vaneengrotestad.Pal bevond zichmiddeninhetdrukke echt lastigmaakte:diebouwkavel slechts 70bij80m.Maarwathet ‘een postzegel’,eenoppervlaktevan moesten komen omschrijft hijals hoogste torensvanDenHaagop Het bouwterreinwaardedrie overlaten.’ niets aanhettoeval tevoren bedenken, moet jeállesvan BV. ‘Bijzo’nproject bouwconsortium JuBi projectdirecteur van Piet Reijnenwas centrum vanDenHaag. zegel’ middeninhet Bouwen opeen‘post- oordeelde overalles:van de Piet Reijnenzag alles,wistallesen 750 mantegelijk aanhetwerk. sommige dagen warenersomswel ‘bijna 100man’omzichheen.Op in dedirectiekeet, meteenstafvan lang, gemiddelddriedagenperweek bouwers. Hijzatmeerdandriejaar voor zowelopdrachtgeveralsde Aanspreekpunt enspininhetweb vier partijenopgerichteJuBiBV. projectdirecteur indedoordeze ook nogBAM.ImtechenHOMIJ) consortium (naastBallastNedam Reijnen wasnamenshetbouw Spin hetweb om datallemaalgoedteorganiseren.’ garanderen. Endanishetdekunst om deveiligheidvanpassantente overkappingen overdeTurfmarkt maar ookverkeersregelaars en tevoren bedenken. Delogistiek, toeval overlaten.Jemoetállesvan dit project:‘Jemoetnietsaanhet klus van.’Zijngoudenregeltijdens hier tochweleenzeeruitdagende stad doorblijftdraaien.Datmaakte krijgen. Terwijl alleseromheeninde het witte travertin,decannelures in nen, denatuursteen, datmessing, terugspringende gevel,debakste- vorm, dekastenvensters, de buiten énbinnen.Detrapezium- het eenmóóigebouw. ‘Stijlvol Reijnen. En,losvanalles,hijvindt Chicago aandeTurfmarkt, vindt de tweetorensdoor:eenbeetje graag vanuitdetuinomhoogtussen Als hijnuinDenHaagis,kijkt durfden hetsamendirectaan.’ bleken bijelkaartepassen.Wij je kent elkaarsbedrijfscultuurenwe Dan weetjewataanelkaarhebt, Utrecht, red.)gedaan.Datscheelt. kantoorgebouw Rijkswaterstaatin eerder ookWestraven (renovatie zagen zitten.Wijhaddenmetz’nallen Ik denkdatveelpartijenniet ‘De complexiteitwasvoorafduidelijk. baasde hemnietecht,zegtReijnen: inschreef opdemegaklus.Datver- JuBi BVwasdeenigepartijdie Slimme dingen iedereen.’ Maar hetwaseenuniekproject.Voor keurmerk BewusteBouwers gekregen. Dat hoorterookbij,wehebbenhet zo goedmogelijkteinformeren. geprobeerd allebetrokkenen steeds geinvesteerd incommunicatieen kijken, datiszwaar. We hebbenveel jarenlang tegeneenbouwputaante wel íets.Maarjezitalsomgeving begint inplaatsvanom06.30ook een paardecibel.Datjeom07.30uur van eencontainerschuttingscheelde drie stellingentegelijk.Hetplaatsen ‘Dat heien!Vijfmaandenlangmet omvang endelangeduur, zegthij. gemopper. Begrijpelijk,geziende verbazing, maarnatuurlijkookhet Op straatdebewondering, bureaus. Hijhoordeookvanalles. en metdeinhuizingvanlaatste calculatie- enaanbestedingsfasetot naar voren met BIM,kwamendeknelpuntensnel Door debouwmethodiektesimuleren bedacht een hijssysteem om prefab bedacht een hijssysteemom prefab Andere belangrijke vondst:Reijnen boven konden transporteren.’ we heelveelmateriaal alperliftnaar inpandige liftenalgebouwd.Zodat ‘We hebbeninde ruwbouwfasede Maar daarwerdietsslimsopbedacht. voor desnelheidvanhetbouwproces. capaciteit vandekranenbepalend In devoorbereidendefaseleek Veiligheid kranen optimaalgebruiken.’ Haag verstoppen.Enwewildende moest het.AnderszouheelDen de juistekraantezetten.Reijnen:‘Zo time’ debe haven gaanrijdenomdaar‘justin vrachtwagen richtingSchedeldoeks- ‘go!’ vanafdebouwplaatsmochteen Pas nacontrolevanhetticket, eneen op debouwplaatsafmochtleveren. onder welke vandevijftoren stond precieswie,wat,hoelaat, manager daar. Opdatbouwticket Binckhorst meldenbijdelogistiek ontvangen ‘bouwticket’ op de moest zichéérstmeteeneerder de bouwplaatsafmoestleveren, waar danookvandaan,dieíetsop onderaannemer, elke leverancier, afstand vandebouwput.Elke terrein DeBinckhorst,op10minuten grote tussenlocatieopbedrijven logistiek bleekhethurenvaneen voren. Cruciaalvooreensoepele BIM, kwamendeknelpuntensnelnaar op decomputertesimulerenmet m’n leven.’Doordebouwmethodiek dingen’, zegthij.‘Datism’nlusten Reijnen inhetbedenken van‘slimme De uitdagingbijzo’nprojectzitvoor het werken vooronsextraleuk.’ van goedekwaliteitzijn,maaktdat bewerkt. Alsontwerpenmaterialen vakmanschap uitgezochten de natuursteen:hetisallemaalmet nodige materialenonder kranen Maar hetheefteruiteindelijkook gevel. Hetkostte eenpaarmiljoen. zware elementenzodichtbijde oogpunt vanveiligheid:jehoudtdie het ideeisvooralbelangrijkuit verlet, dushetspaartveeltijd.Maar hankelijk, jeontlooptwind-enregen- rijk, wanthetmaaktjekraan-onaf dat helemaaluittedenken. Belang- wel eenjaarmeebeziggeweest,om juiste plektekrijgen.‘Daarzijnwe gens viaeenrailrondom,opde hijsen endestukken gevelvervol- terugspringende gevelomhoogte strak langsdetrapeziumvormigeen op debeganegrondmeteenlier verdiepingen) vanuiteenopsteljuk boven deeerstetiengemetselde geveldelen (bestemdvooralles -

opleveren.’ voor deafgesproken datumkonden voor gezorgddatwenegenweken

43 Geen noviteiten, wel unieke schaal

Tekst: edo dijksterhuis Fotografie: levien willemse rijkskantoor In het grootste kantoorpand van Nederland aan de Haagse turfmarkt 147 Turfmarkt waar de ministeries van Veiligheid en Justitie en de techniek van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zetelen, is niet geëxperimenteerd met de techniek. Wel zijn bestaande technieken verregaand geïntegreerd. En opmerkelijk: de ramen kunnen open.

In de voormalige kantoortorens draaiend. In de luchtspouw, die voor contact met de buitenwereld. De Weglekken van de ministeries van Justitie en de buitenschil zit, is de zonwering constructie is zo gemaakt dat zelfs Anders dan de theoretici van het Binnenlandse Zaken en Koninkrijks- geïntegreerd. De buitenlucht circuleert bij harde wind alle papieren op de ‘dicht bouwen’ vaak beweren, heeft relaties kon geen raam open. Het door een vier centimeter brede bureaus blijven liggen.’ het kunnen openen van ramen geen gevolg: een bedompt binnenklimaat spleet aan boven- en onderkant. negatief effect op de klimaatbeheer- en ambtenaren die klagen over Voorzien van speciale profielzwaartes De ramen zijn uitgebreid getest. Ook sing. Dat komt ook door de beton- droge ogen, schorre kelen en het en verankeringen weegt het gevel- extreme windbelasting, die bij hoog- kernactivering, die in een groot deel gevoel opgesloten te zitten. Voor de element 250 kilo per stuk. In totaal bouw kan oplopen tot wel zevendui- van het gebouw is toegepast. De nieuwbouw van de twee ministeries telt het complex 4200 Kastenfenster. zend Pascal, moeten ze kunnen betonkernactivering zorgt voor stond luchtkwaliteit dan ook hoog weerstaan. Voordat er ook maar één verwarming en koeling. Crolla noemt op de prioriteitenlijst. Architect Hans Harde wind raam in de gevel werd gezet, zijn er het systeem van met water gevulde Kollhoff had in een Berlijns project al ‘Ramen die geopend kunnen worden, ontelbare simulaties gedaan en buisjes in de plafonds ‘robuust’. Het eerder gebruik gemaakt van zoge- worden hoog gewaardeerd door modellen doorgerekend. In het surplus aan warmte of koelte wordt heten ‘Kastenfenster’ en verwerkte gebruikers’, weet Xavier Crolla, laboratorium van de universiteit van ondergronds opgeslagen. Ook maakt de kozijnen met voorzetramen in zijn adviseur van Deerns, het ingenieurs- Luzern in Zwitserland is de proef op het gebouw gebruik van de Haagse ontwerp. bureau dat het gehele bouwtraject de som genomen. Onder- of boven- stadsverwarming. De energiezuinig- vanaf 2002 heeft begeleid. ‘Extra druk, die het element tot 2,5 centime- heid is nog verder verhoogd door De ramen in het gebouw openen ventilatie heeft een positieve invloed ter naar binnen of buiten drukten, aanwezigheidsdetectoren, die ervoor

44 naar binnen toe, kantelend of op het welbevinden. En er is direct bleken geen schade op te leveren. zorgen dat alleen die ruimtes verlicht Ñ links, Xavier Crolla: ‘We hebben van tevoren besloten: dit is geen experiment’ Turfmarkt 147: in cijfers

Ñ – Hoogte rijkskantoor: 146 meter, inclusief dakopbouw rechts, Leo Rotteveel: ‘We bouwden op een – Aantal bouwlagen: 41, waarvan 2 ondergronds en 10 bouwlagen in de postzegel aan ruimte’ laagbouw, 29 in de hoogbouw – Bouwsom: € 330,5 miljoen – Vloeroppervlak: 132.000 m2, waarvan 1364 m2 aan commerciële ruimte op de begane grond – 4200 Kastenfenster: ramen die open kunnen – 25 liften: 9 per toren, 2 goederenliften, 3 plintliften, 1 lift vanuit de parkeergarage, 1 lift vanuit het auditorium. De liften halen snelheden van zes meter per seconde – 4000 werkplekken voor 5000 rijksambtenaren – In het restaurant zijn 764 zitplaatsen. Hier staat de langste bank van Nederland: 70 meter – Het gebouw telt 429 toiletten – Er is parkeerruimte voor 187 auto’s, 28 motoren en 867 fietsen Geen noviteiten, wel unieke schaal

zijn waar daadwerkelijk iemand is. In uniek’, voegt Leo Rotteveel van de een overslagterrein aan de Binck- moet. Nu staat de ventilatietoren op intensief gebruikte ruimten wordt de Brink Groep toe, die als plaatsver- horst werden ze afgeleverd op het het middenterrein en is hij geïnte- ventilatie gestuurd door een systeem vangend hoofd van de bouwdirectie bouwterrein en meteen omhoog greerd in de tuin die de ingang naar dat reageert op de mate van vervuiling de verbindende schakel is tussen de gehesen. In de parkeerkelder was het gebouw vormt.’ in de lucht waardoor extra verver- aannemer JuBi BV (een combinatie een tijdelijke productiehal ingericht sing plaatsvindt als dat nodig is. van BAM, Ballast Nedam, HOMIJ en om aanvullende luchtkanalen en Wie op de Turfmarkt 147 naar Imtech) en het projectbureau van de leidingen voor de gangen in elkaar te binnengaat en de lift neemt, is in Door alle maatregelen die het Rijksgebouwendienst. ‘Bovendien is zetten. Rotteveel: ‘We bouwden hier recordtijd boven. De liften van Kone, energiegebruik optimaliseren en die de techniek volledig geïntegreerd. op een postzegel aan ruimte zonder de snelste die verkrijgbaar zijn op de het ‘weglekken’ van energie tot een De luchtkanalen, elektra, sprinkler- opslagcapaciteit dus dat vereiste een Europese markt, halen snelheden minimum beperken, voldoen de installatie en betonkernactivering extreem gedetailleerde en strakke van zes meter per seconde. En ook nieuwe ministeriegebouwen aan de zijn verwerkt in de vloeren. Boven- logistiek. Zodra de kraan beschik- op de bovenste verdieping, de hedendaagse duurzaamheidseisen. dien is het afwerkmateriaal zo baar was, werden de pakketten met zesendertigste, kan gewoon het De architectonische detaillering en gekozen dat de akoestiek in de vloeren vanuit de kelder naar de raam open. het gebruik van hoogwaardige mate- vergaderruimtes optimaal is.’ verdiepingen gehesen. Daar werden rialen, zoals wit Moncini graniet op dan de verbindingen gemaakt. Die de gevel, zijn een antidotum tegen BubbleDeck werkwijze heeft veel tijdwinst snelle veroudering. Die vloeren zijn gemaakt met de opgeleverd.’ zogeheten BubbleDeck-technologie. Bewezen kwaliteit In de kern van de betonplaten liggen Op de plek waar het hijsluik was, Afgezien van de doorontwikkelde grote polystyreen ballen. Die staat nu de schoorsteen voor Kastenfenster zijn er in het ontwerp verhogen niet alleen de brandveilig- luchtafvoer uit de parkeergarage. geen bouwkundige noviteiten heid maar verminderen ook het Deze dient ook om lucht aan te gebruikt. ‘We hebben van tevoren al gewicht met een derde waardoor zuigen en af te blazen voor het besloten: dit is geen experiment, alle voor de draagconstructie 180 ton noodstroomaggregaat en de gebruikte techniek moet van minder staal nodig was. De bollen- sprinklerpompen. ‘Normaliter gaat bewezen kwaliteit zijn’, stelt Crolla. plaatvloeren zijn gedeeltelijk die afvoer via het dak’, vertelt Crolla. ‘Maar de schaal waarop die bestaan- geprefabriceerd met tachtig procent ‘Maar dat zou hier betekenen dat er

de technieken zijn gebruikt is wel van het leidingwerk er al in. Vanaf 146 meter pijp door het hele gebouw 45 Het geheimzinnige aura rond een monoliet

rijkskantoor turfmarkt347 de kunst

Tekst: Xandra de Jongh Fotografie: cary markerink

46 De sculptuur van Per Kirkeby De film ‘2001: A Space Odyssey’ van landschap creëert het werk van ve schilderijen van landschappen en bronzen sculptuur die de kunstenaar Stanley Kubrick uit 1968 opent als Kirkeby eenzelfde aura van geheim- zijn sculpturen, die op de grens ooit realiseerde. Het is gezien zijn volgt. Het is nacht. In een rotsland- zinnigheid als de monoliet in tussen abstract en figuratief leeftijd wellicht ook een van zijn schap hangt een groep mensapen bij ‘A Space Odyssey’. En waarschijnlijk balanceren. De verhouding tussen laatste werken in deze categorie. Een elkaar in een grot; ze slapen wat, ze meer in stille overpeinzing dan in natuur en cultuur loopt als een rode bijzonder gegeven in het licht van brullen wat, al dan niet naar elkaar, wild gekrijs, roept het bij de draad door zijn werk. Grotten en een kunstopdracht die in eerste en vervolgen in een stilzwijgend beschouwer in eerste instantie aardlagen versus door mensen instantie vastliep op de zeer uitge- samenzijn. De nacht verdwijnt en de eenzelfde gevoel op als bij de apen gemaakte bouwsels. Vertrekpunt sproken opvattingen van de Duitse opkomende zon kleurt het inktblau- in Kubricks film. De relatie van het voor zijn bekende baksteensculp- architect Hans Kollhoff die het we rotslandschap oranje. Een van de werk tot het ministeriegebouw turen in de publieke ruimte – in nieuwe ministeriegebouw ontwierp. apen ontwaakt en ziet een grote, alsook tot de organisatie, laat zich Nederland onder meer in Groningen Kollhoff heeft met veel ontwikkelin- zwarte, rechthoekige monoliet voor lastig peilen. Wat is het en wat doet en Rotterdam aanwezig – zijn de gen in de hedendaagse kunst niet de grot staan. Het gepolijste blok het hier? zogeheten Huset (traditioneel veel op, en dat is nog zacht uitgedrukt. oogt als een modernistische Deense stenen huizen) en de Het idee van een in de architectuur wolkenkrabber en staat in scherp De Deense kunstenaar Per Kirkeby Mayaruïnes. geïntegreerd kunstwerk was sowieso contrast met het grillige rotsland- (1938) heeft een omvangrijk en niet im Frage. De architect zag het schap. Het aura van geheimzinnig- eclectisch oeuvre van meer dan In zijn bronzen sculpturen is een liefst een beeldhouwer met een heid bedwelmt de groep apen. veertig jaar op zijn naam staan. ander terugkerend motief: de stèle, meer traditioneel handschrift in de Krijsend rennen ze ontheemd er Oorspronkelijk opgeleid als geoloog de archeologische benaming voor voortuin aan de slag gaan. De kunstenaar die Kollhoff daarop voor- droeg vond de kunstcommissie echter te veel een ‘academische Door de jaren heen is Kirkeby’s illustratie van de opvattingen van Kollhoff’. Anderzijds: een zeer betrokken architect met uitgespro- geologiestudie een constante ken eigen opvattingen als Kollhoff kon moeilijk een kunstenaar worden invloed gebleven opgedrongen waarin hij niet geloofde.

Dilemma of niet, uitgangspunt bleef omheen totdat een van hen de heeft Kirkeby zich als kunstenaar een uit steen of hout gehouwen dat het kunstwerk in relatie tot de monoliet durft aan te raken. Andere met tal van disciplines ingelaten. tablet of pilaar die in de klassieke architectuur eerder als dynamische apen volgen in iets dat lijkt op een Naast schilderen, tekenen, beeld- oudheid werd gebruikt om graven tegenhanger dan als aanvulling collectieve omhelzing van de steen. houwen, performances, theater- of speciale plaatsen te markeren. moest dienen. Uiteindelijk werd vormgeving en film, heeft hij ook Kirkeby gebruikte het motief voor Per Kirkeby als mogelijkheid aan Bovenstaand filmfragment flitst gedichten, essays en kunstenaar de acht sculpturen die hij in 2000 Kollhoff voorgesteld. Het voorstel door mijn hoofd de eerste keer dat ik monografieën geschreven. Het maakte voor het dak van de Bundes- bleek een schot in de roos. In het de monumentale sculptuur zie in de eclectische karakter maakt het lastig rat in Berlijn. In het zwart gepati- voorbeeld van de sculpturen voor de voortuin van het nieuwe ministerie- zijn werk in een bepaalde kunst neerde brons zijn geabstraheerde Bundesrat vond de Duitse architect gebouw voor de ministeries van BZK historische stroming onder te menselijke figuren te herkennen, het krachtige handschrift dat hij zo en van Veiligheid en Justitie. Nu is de brengen. Iets dat de internationaal een verwijzing naar de in de Tweede naarstig had gezocht. ‘monoliet’ van de Deense kunstenaar gewaardeerde Kirkeby zelf ook Wereldoorlog verwoestte classicisti- Per Kirkeby allesbehalve een mini- pertinent niet wil. Invloeden van sche allegorische beelden van Otto Niet alleen Kollhoff is naar verluidt malistische, glanzende wolkenkrab- popart en minimalisme tot de Lessing die oorspronkelijk het dak zeer enthousiast over het resultaat in ber. Integendeel, het zes meter hoge 19e- eeuwse romantiek van Casper sierden. Den Haag. Een Marokkaanse schoon- werk oogt eerder als een distillaat Friedrich David. Meedoen aan maakster zou laat op de avond een – een uitgesneden rechthoek – van Fluxus happenings met Joseph De stèle keert als vorm ook terug djinn in het beeld hebben gezien, het ruwe rotslandschap uit Kubricks Beuys, monografieën schrijven in het bronzen werk in Den Haag. een goedaardige geest die je wensen film. Aan de ‘voorzijde’ bevindt zich over El Greco en Picasso, visuele Als uitgangspunt voor zijn ontwerp laat uitkomen. Het aura van geheim- een holte, een soort grotopening. identiteiten ontwerpen voor de films maakte Kirkeby een schets van een zinnigheid lijkt geaccepteerd ... Daarboven lijken in de sculptuur van landgenoot Lars von Trier: voor stilleven met een deel van de ruimte architectonische sporen zichtbaar; Kirkeby was het allemaal even onder de tafel. Volgens de kunste- bronzen restanten steen, die aan de relevant. naar moet achter het stilleven niet bovenkant deels uitsteken. De meer gezocht worden dan een ‘achterzijde’ van de ruwe monoliet Door de jaren heen is Kirkeby’s vertrekpunt van een proces waarin doet door de trapsgewijze versprin- geologiestudie een constante het werk al doende, intuïtief zijn ging in het zwart gepatineerde brons invloed gebleven. Natuurverschijn- eigen vorm vindt. Het leverde een denken aan afgegraven aardlagen. selen en -structuren zijn goed zicht- werk op met een zeer karakteristieke

Temidden van het Haagse kantoren- baar in zijn monumentale, expressie- Kirkeby signatuur alsook de grootste 47 Tekst: edo dijksterhuis Fotografie: cary markerink en susanne wegner Oase in de schoot rijkskantoor turfmarkt 147 van het gebouw de tuinen Wie de ministeries van Veiligheid en Justitie en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties binnengaat, doet dat via de voortuin aan de Turfmarkt. Op een beperkt oppervlak en met grote fysieke beperkingen schiep de Belgische landschapsarchitect Peter Wirtz hier een compacte groene wereld.

Landschapsarchitect Peter Wirtz is een inspiratiebron voor het ontwerp kwamen in de jaren zeventig in zwang drainagefolie geplaatst voor de een bewonderaar van de kleine dat Wirtz International maakte voor en vormen een tegenwicht voor de afvoer van overtollig water.’ tuintjes in centrum Tokio. Op een het rijkskantoor aan de Turfmarkt. wolkenkrabbers en lawaaierige paar vierkante meter, soms inge- Voor de slechts 980 vierkante meter verkeersaders van de stad. In eerste instantie zette Wirtz in op klemd tussen snelweg en hoogbouw, tellende voortuin, die de entree maximaal groen maar veiligheids- wordt met een paar strak gesnoeide vormt van het atrium, keek hij ook ‘In Den Haag hebben we binnen een voorschriften en eisen van facilitaire bomen en een handvol zorgvuldig naar Amerikaanse ‘pocket parks’ beperkte ruimte een oase gecreëerd’, diensten als gevelreiniging en gekozen en geplaatste struiken zoals Paley Park en Greenacre Park in vertelt Wirtz. ‘Als je door het hek glazenwasser perkten het te natuur op zakdoekformaat neergezet. New York. Deze hoge concentraties loopt, kom je in een andere wereld beplanten oppervlak in. Bovendien De miniatuurtuintjes van Tokio waren groen op kleine oppervlaktes met fris groen en een gevoel dat moest er ook nog een plekje gevonden contrasteert met het stadsgewoel worden voor het zes meter hoge daarbuiten. Het effect dat we standbeeld van de Deense kunstenaar beogen is dromerig, licht vervreem- Per Kirkeby. In het eindresultaat is dend, een urbane jungle in de schoot ongeveer veertig procent van de van het gebouw.’ binnentuin beplant. De rest van de oase is bekleed met Wortels blauwe Vinalmont hardsteen, in een Lastig is dat direct onder Wirtz’ onregelmatig patroon van rechthoe- ‘aparte wereldje’ de parkeergarage kige tegels van variabele breedte. ligt. Het dak van de ondergrondse ‘De bestrating is ontworpen als een verdiepingen verdraagt een beperkte tapijt, waar de plantenbakken op belasting en er is geen ruimte voor staan’, aldus Wirtz. ‘Blauwe hard- wortels. Dus koos de architect voor steen uit Vinalmont heeft een hoog vijf amoebevormige eilanden met kalkgehalte en bleekt bij veroudering een opbouw van zestig centimeter. uit tot een zacht zilvergrijs. Dat ‘Het is te vergelijken met bloempot- brengt licht in de tuin.’ ten in een daktuin, alleen dan van enorm formaat’, vertelt hij. ‘Er is Dat is geen overbodige luxe aange- druppelbevloeiing geïnstalleerd en zien de tuin op het noordoosten ligt

48 onderin de plantenvakken is en omsloten is door 140 meter hoge te beleven valt. zodat erinieder seizoenietsnieuws bloeiperioden die nietoverlappen naar diversiteitin vormenkleur, en soorten. Daarbijisexplicietgekeken beperkt totschaduwminnende keuze isdusnoodzakelijkerwijs bereikt dezondezeplek.Deplanten- gevels. Alleenopzomernamiddagen verschiet laterinhetjaar oranje.Die gehuld isineen wit bloemenkleed, krentenboompje, datindelente kleurt dieprood in deherfst.Het esdoorn metzijndichtebladerdak soorten kornoeljes. DeJapanse afgelost doordeverschillende vroeg indelenteenwordtlater De Japansekers bloeitbijvoorbeeld schoorsteen diedelucht uitde ker enwintergroene eiken. Voor de Japanse bamboe alsbodembedek In dewinterblijft detuingroendoor se haagbeuk. van desculpturaalogendeKoreaan- contrast metdeafhangendetakken laatste tweevormeneenmooi - het oog. Deeiken die weernu atriumingang. Zo’n elementtrekt bijna opdeastussen poorten schacht staatmidden indetuin, kurkeik. Wirtz:‘Dieverluchtings- Zuid-Europese steeneikeneen bladhoudende kruisingtussen een voor drieexemplaren vaneen parkeergarage afvoertisgekozen

49 50 van botanische monocultuur. soorten –hettegenovergestelde 29 bomenvan15 verschillende ton. Maaraande Turfmarkt staan aantal verschillendesoortenis bon enorme diversiteit.Eenklein worden is’.Ookafwijkend isde meer eengrafischekunstaanhet tectuur, die volgenshem‘steeds heersende mode indetuinarchi- ontwerper tegendekeer invande hoogbouw. Daarmeegaatde geometrie vandeomringende Wirtz nesteltzichindestrenge De weelderig,organischetuinvan donkergroen gebladerte.’ de schoorsteeninzwarewolken omheen hebbengeplaatst,pakken Genadeloos zonlicht filtert.Aande zuidkant gekleurd bladdat perfecthet uiteenstaande takken enlicht boom, eentaaie struikmetwijd etage gekozen voordekrenten- Zo iservoordehoogstegroen is.’ waarvan deresistentiebewezen schokken kunnenweerstaanen gezocht naarsoortendiedroogte- zon enwind.We hebbendaarom beplanting staatdaarindevolle verklaart dearchitect.‘De heerst eengenadeloosklimaat’, palet eenstuksoberder. ‘Daar tiende verdiepingishetsoorten- Op dedakterrassenopvijfdeen ontstaan, waardoorde binnentuin grondvlak zaleen groendak ‘Maar bovendie ordeophet meteen kunnen overzien.Wirtz: lay-out vandebinnenruimte met devoetvanhetgebouwen de men altijdvisueelcontacthouden zodat gebruikers langsdestam- bomen zullenwordenopgeknipt tot vollewasdomisgekomen. De jaar goedzichtbaaralshetgroen binnentuin ispasovereenpaar Het volledigeeffectvande versteviging vanduinen. in Californiëwordtingezetter een meter hoog kan groeien en dat Pennisetum, eensiergrasdattot zijn deplantvakken gevuldmet aansluit ophetgebouw.’ zichzelf staatmaardieook van hetatrium.Eenplekdieop eigenlijk eenvoortzettingwordt van Kollhoff (fotoSusanne Wegner) Entree vanhetrijkskantoor methethek Ò Buitenruimte opde10everdieping Ó 51 52 te verkleinen. goed verlichtom dekansopinbraak van deondernemers ’savondsook van debouw. Deroutewasopverzoek kijkgaten teturennaardevorderingen bij dezeschuttingtelezenendoor de afgebeeld. Geregeldstondenmensen verhaal vanhetbouwterreinwas waarop inwoordenbeeldhet markt gemaaktvanmooimateriaal, lange bouwschuttinglangsde Turf- Tijdens debouwjarenwerdereen voor hetpubliek.’Datisaardiggelukt. tijdens debouwaantrekkelijk houden projectbureau. We wildenderoute soort vragenkwamenwebijhet ping tegenvallendpuin?Metdat bouwhekken, komt ereenoverkap- gebouwendienst. ‘Waar komen de met hetprojectbureauvandeRijks- nieuwe rijkskantoorintensiefoverleg bouwwerkzaamheden voorhet behartigen. Hijvoerdetijdensalle aan deRijnstraatenTurfmarkt te de belangenvannu21ondernemers van hetplatform,datbedoeldisom Akkerhuis issinds2006voorzitter worden. Enzijnklandiziegroeit. gelegenheid metdedagmooier naar hetstationlangszijnhoreca- Akkerhuis, vindtderoutevan en eigenaar vanLebkov, Grardie Rijnstraat OndernemersPlatformen De voorzittervanhet Turfmarkt- nieuwe ministeriegebouwgekozen.’ bewust tegenoverdeingangvanhet ‘Ik hebdelocatievanmijnzaak levien willemse(por Fotografie: Tekst: de buren de turfmarkt 147 rijkskantoor marianne schijf cary markerinke tret) weer indestraat De zonschijnt hal begon, verplaatstehij zijnbedrijf verbouwing van deHaagsestations- een drankje’.Toen tweejaar laterde mens tevoorzien vaneenhapjeen centraal station‘omdewerkende koffie- enlunchroomsin2003bijhet zwart-wit geblokteketen van omzet. Akkerhuis begonzijnbekende ‘significante stijging’vandeHaagse Lebkov-eigenaar merkthetaaneen klandizie van5000mensenerbij.’De schitterende torensaanenikhebde Maar nukijken wetegentwee afgezet voordebouwwerkzaamheden. heien endestraatwerdgeregeld was veelgeluidsoverlastvanhet was dehelftvanmijnterraskwijt,er vervelende periodeachterderug.Ik ‘We hebbenmetdebouween verbouwingen achterde rug… stadhuis. ‘Zijhebben alzoveel begin vandeTurfmarkt, vlakbijhet Café Van Beekzital65jaaraanhet geldt, durftAkkerhuis niettezeggen. uit deRijnstraatenTurfmarkt Of datgelukvooralleondernemers gekozen.’ Datbleekeengoudengreep. en detuinvannieuwbouw locatie preciestegenoverdeingang zou komen enhebheelbewusteen nieuwe gebouwvandeministeries wist toenaldatopdieplekhet horecagelegenheid indestraat.Ik ging. ‘Ikwaszo’nbeetjedeeerste die enkele jarenlatertegendevlakte nog tegenoverdeZwarteMadonna, naar delocatieaanTurfmarkt, toen Bake&Take, Bakker Bart, GreenBeans, Lebkov deAlbert Heijn,een Aan deTurfmarkt zitten nubehalve komt eropaf.’ meubelboulevard-effect; iedereen in destraat.Ikgeloofookhet ‘Dit stukfloreert,dezonschijnt weer ook welwetentevinden.Akkerhuis: Zaken, dieerdaninkomen, hetcafé en MilieuvanBuitenlandse van deministeriesInfrastructuur renovatie zullendemedewerkers nu hetpandleegstaat.Maarnade Rijnstraat, heeftvastminderklanten ministerie vanVROMaande tegenover hetpandvanvroegere Granny’s corner, hetbruinecafé dit ook’,weetAkkerhuis zeker. Maar zehebbenallesoverleefd,dus overleggen. Hetprojectbureau heeft hebben hetalsTOP drukmetalle een nieuwmuziektheater. ‘We keling ener zijn ookplannenvoor veerd. Hetstationisnoginontwik aan deRijnstraatwordtgereno- herontwikkeld, hetministeriepand de Schedeldoekshavenworden oude pandenvandeministeries aan ondernemers nog‘indebouw’.De komende tienjaarzittende En datisbelangrijk,wantookde aantrekkelijk enmooitehouden.’ stad. ‘Hetisaanonsomhet Turfmarkt isdelooproutenaar zien watAkkerhuis alin2004zag:de ‘de rookoptrok’,begoniedereente Toen nadebouwvanministeries een Italiaanselunchtent,deAction. - ervoor.’ het projecbureau,danteken ik alle overleggennetzolopenalsmet houden. Datwaarderenwezeer. Als voor deondernemersbeperktte met onsmeegedachtomdeoverlast Blik opde Turfmarkt vanafhetstation Ó

mij hetmoment datdebouw echt Het mooistemoment? Datwasvoor vijf jaaralseindverantwoordelijke. jaar alsprojectmanager, delaatste eerst alsadviseur, delaatstezeven bij ditprojectbetrokken geweest, ons raamvolgen.Ikbenvoortdurend locatie. We konden debouwvanuit Turfmarkt, rechttegenoverdebouw- directie vandeministeriesaan bouwendienst zatnaastdeproject- Het projectbureauvandeRijksge- condities opleveren. het gebouwoptijdenbinnende allemaal hetzelfdedoelvoorogen: mijn instelling.We haddennatuurlijk tot eenoplossingkomen, datwas doorsukkelen. Directbespreken en We hebbenknelpuntennooitlaten daar ookveelenergieingestoken. steeds erggoedgeweest.We hebben adviseurs enmetdeaannemeris relaties, metdearchitect, Binnenlandse Zaken enKoninkrijks- van Veiligheid enJustitie verstandhouding metdeministeries samenwerking hetsleutelwoord.De ‘Bij ditnieuwbouwprojectwas ‘ Marc vanNoort,projectmanagerRijksgebouwendienst levien willemse(por Fotografie: Tekst: Alles kloptinditgebouw’ marianne schijf cary markerinke tret) gekregen: hetkasteel,vanwege de volksmond alwel eenbijnaam december 2012. Het heeftinde helemaal, deoplevering wasin En toenstondhetgebouwer geweest. is ernooitmeereenwanklank palen begin2009degrondingingen, uitgekomen. Ennadatdelaatste Nedam, ImtechenHOMIJ)toch kingverband tussenBAM,Ballast aannemer JuBiBV(hetsamenwer maar uiteindelijkzijnweermet project mislukteineersteinstantie, traditionele aanbestedingvandit consortium vanbedrijven.De geïntegreerde contractenmeteen onderhoud engebruiksamenin ontwerp, bouw, financiering, gebouwd. Tegenwoordig komen project datoptraditionelewijzeis schijnlijk hetlaatstenieuwbouw met eenvalsestart.Ditiswaar we begonnenbijdeaanbesteding de sloopvanZwarteMadonnaen waren bijvoorbeeldbezwarentegen project vandegrondtekrijgen,er kon beginnen.Hetwaslastig omdit - - voordat jeweet of állesgoedwerkt.’ eerst dooralleseizoenenheen krijg jenooit.Eengebouwmoet er altijdwelen100%tevredenheid er tewerken. Aanloopproblemenzijn lijve ervaren.Ikvindhetprettig om gebouw “doethet”,hebikaanden het pandmogenwerken. Het nazorgfase eenaantalmaandenin verhuisd, infasen.Ikhebde er vanafdecember2012naartoe medewerkers vandeministerieszijn dit totstandhebbengebracht.De ries. Ikook,ikbenheeltrotsdatwe aannemer, dearchitect,ministe- zegt: kijk,datismíjngebouw. De vind ikstijlvol.Iederebetrokkene entree, hetatrium,dedakterrassen wel. Alleskloptinditgebouw. De glas enlicht.Maarikwaardeerhet smaak; ikhoudmeervanmodern, bijzonder gebouw. Hetisnietmijn persoonlijk eenindrukwekkend en aan deTurfmarkt 147.Ikvindhet krijgt hetniet;isrijkskantoor kantelen ophetdak.Nee,eennaam

55 smaak is een uitgave van: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Rijksgebouwendienst | Korte Voorhout 7 | 2511 CW Den Haag | www.rgd.nl

rijksvastgoedbedrijf De Rijksgebouwendienst, Defensie Vastgoed, het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf en de directie Rijksvastgoed vormen in 2014 samen hét vastgoedbedrijf van en voor het Rijk. Bij het Rijksvastgoedbedrijf is het vastgoed van het Rijk in goede handen.

Een gebouw moet door alle seizoenen heen voordat je weet of alles werkt.

Marc van Noort, projectmanager Rijksgebouwendienst: interview pagina 55