Kabinet-Rutte in Al Zijn Facetten Onder De Loep Genomen

KABINET-RUTTE IN AL ZIJN FACETTEN ONDER DE LOEP GENOMEN

Het politieke landschap in Nederland wordt momenteel het akkoord analyseren. Daarna duikt historicus Bert van gekenmerkt door historische unica. Zo werd de VVD op den Braak de geschiedenis in en bespreekt hij onder 9 juni voor het eerst in haar bestaan de grootste partij in meer twee minderheidskabinetten uit het verleden om de Tweede Kamer. De verkiezingsuitslag was tevens uniek een duidelijk beeld te schetsen hoe een dergelijk kabinet vanwege het feit dat de partij ‘slechts’ 20,5 procent van in de Nederlandse parlementaire geschiedenis opereer - de stemmen nodig had om de grootste te worden; nog de. Vervolgens zal historicus Ronald Kroeze de liberale nooit was een dergelijk laag percentage voldoende om de geschiedenis aanhalen om het argument dat het kabinet- grootste partij van Nederland te worden. Daarnaast is de Rutte niet representatief is te weerleggen. Hij beargu - uitkomst van de formatie ook zeer uitzonderlijk. Niet menteert met historische feiten dat een representatieve alleen doordat Mark Rutte de eerste liberale premier democratie niet stoelt op afkomst, leeftijd of sekse van sinds 1918 is, maar ook daar het een minderheidskabinet politici en dat een minderheidskabinet wel degelijk krach - betreft. Dit is sinds deTweedeWereldoorlog niet voorge - tig en hervormingsgezind kan zijn. komen. De vierde bijdrage is een interview met de van oor - Oppositiepartijen en de media hebben een grote sprong Deense hoogleraar politieke communicatie aan hoeveelheid kritiek op het kabinet-Rutte geuit. Zo zou de de Universiteit van Amsterdam Claes de Vreese. Hierin VVD teveel liberale standpunten hebben ingeleverd, werd staat de veel gemaakte vergelijking met het ‘Deense de representativiteit van het kabinet in twijfel gebracht model’ – een minderheidskabinet met een liberale en en zou dit minderheidskabinet per definitie zwakker zijn conservatieve partij dat gedoogsteun krijgt van de ‘Deen - dan een kabinet dat een meerderheid heeft in het parle - se PVV’ – centraal en wordt duidelijk dat dit allemaal veel ment, daar het altijd afhankelijk is van de steun van de gecompliceerder ligt en dat een vergelijking met het gedoog- dan wel oppositiepartij. Tot slot heeft het feit dat ‘Deense model’ niet zo eenvoudig te maken is.Vervolgens uitgerekend de PVV, die bij veel mensen weerstand lijkt blijven we in het buitenland en zullen de politicologen op te roepen, gedoogsteun verleent eveneens veel stof Karen Anderson en Andrej Zaslove de afgelopen verkie - doen opwaaien. zingen in Zweden en de (late) opkomst analyseren van de Zweden Democraten, een partij die door deze auteurs In de volgende zes artikelen zal bovenstaande kritiek ver - als ‘rechts populistisch’ wordt aangeduid. der onder de loep worden genomen, voorafgegaan door Tot slot sluit Fleur de Beaufort dit thema af door kri - een column van Liberaal Reveil redactielid Caspar van den tische vraagtekens te zetten bij het ‘gemak’ waarmee de Berg. In de eerste bijdrage vergelijken twee opstellers van term ‘populisme’ gebruikt wordt. Hoe moet dit eigenlijk het VVD-verkiezingsprogramma, Jan Anthonie Bruijn en worden gedefinieerd? In dit artikel wordt getracht hier Frans de Graaf, het regeerakkoord met de standpunten in een gedegen onderbouwd antwoord op te geven. het VVD-programma, waarbij ze het liberale gehalte van

Liberaal Reveil 4 193 COLUMN

HET KABINET-RUTTE EN HET AFSCHEID VAN DE HAAGSE ‘GELUKSMACHINE’

CASPAR VAN DEN BERG

‘Als we ons maar goed realiseren dat de welvaart van een terrein, en wat is een onderwerp? Bestuurlijke drukte land en het geluk van de mensen niet wordt bepaald in komt niet voort uit een teveel aan betrokken bestuursla - Haagse kantoren.’ Met deze woorden zette premier gen, maar uit een tekort aan duidelijkheid in de verdeling Mark Rutte de rol van de staat in de samenleving in de en afbakening van de onderlinge taken en verantwoorde - regeringsverklaring van 26 oktober 2010 neer. Een duide - lijkheden. Veel maatschappelijke vraagstukken, waaronder lijk liberaal geluid, want welvaart komt voort uit individu - de openbare veiligheid, zijn complex en veelvormig en eel initiatief en particulier ondernemerschap, en geluk hebben daarom de schaal, kennis en uitvoeringscapaciteit scheppen mensen zelf, voor zichzelf en voor hun naasten. van verschillende bestuurslagen nodig. Aan de veiligheid Voor liberalen is de overheid geen actieve kracht ten in de publieke ruimte werken bestuurders en ambtena - opzichte van de samenleving, maar een voorwaardenschep - ren op lokaal, nationaal en Europees niveau en dat dient pende structuur die van ons, door ons en voor ons is. een doel. Activiteit op één bestuursniveau schrappen, en Maar wat betekent zo’n enabling state nu precies? Een de keten is niet langer gesloten. overheid die de randvoorwaarden maakt (en overeind Daarnaast lijkt de methode van shifting and shafting houdt) waarbinnen het ons allen vrij staat welvaart en (taken decentraliseren en tegelijk korten op decentrale geluk te creëren. Een overheid die niet zelf het voertuig middelen) niet per se bij te dragen aan de kwaliteit en voor interventie in de samenleving, de economie en de slagkracht van het openbaar bestuur. Een ander plan dat cultuur is, maar die de mensen die samen de samenleving vanuit liberaal perspectief kwetsbaar is, is het voornemen vormen, in staat stelt hun geluk na te streven. om het aantal Kamerleden van 150 naar 100 terug te Een dergelijke overheid past in het beeld dat ook in dringen. Een van de vitale functies van het parlement is het regeerakkoord geschapen wordt: minder ministeries, het bieden van een training ground voor politiek leider - minder ambtenaren, minder gekozen politici, en de schap. Een beter voorbeeld van hoe een jonge politicus in bemoeienis van minder bestuurslagen bij een bepaald het parlement tot een bekwaam en aansprekend leider onderwerp. Daarmee hoopt de regering in feite drie vlie - kan uitgroeien dan Mark Rutte zelf, is moeilijk denkbaar. gen in één klap te slaan: een slagvaardiger en daadkrachti - Vergeleken met de meeste andere landen heeft Nederland ger overheid, bezuinigingen op de publieke uitgaven (ruim weinig volksvertegenwoordigers per hoofd van de bevol - zes miljard euro op de overheid alléén), en meer ruimte king. Nederland heeft méér bekwame en aansprekende voor particulier initiatief. Mooie vooruitzichten. leiders nodig, dus de mogelijkheden om die te kweken in Toch kan men vanuit liberaal perspectief enkele het parlement moeten uitgebreid, en niet ingeperkt wor - vraagtekens zetten bij de plannen in het regeerakkoord den. met het openbaar bestuur. Zo lijkt de bepaling dat ‘per De formatieonderhandelaars hebben zich ook ten terrein ten hoogste twee bestuurslagen bij hetzelfde doel gesteld de slagvaardigheid van de ministersploeg te onderwerp betrokken zijn’, enigszins arbitrair. Wat is een vergroten. Een goede zet daarbij is geweest het terug -

194 Liberaal Reveil 4 dringen van het aantal leden van de ministerraad tot coalitie is om het politieke en ambtelijk apparaat (in veel twaalf. Collegiale besluitvorming zal daardoor gemakkelij - opzichten ‘de rechtsstaat in werking’) niet té zeer te ker gaan, en de bewindspersonen zullen sneller geneigd beschouwen als de tegenstander van alles wat juist is. zijn over hun beleidskokers heen te kijken. Of dit ook op Want wat win je daarmee? Herstelt zich daarmee het ambtelijk niveau zo zal werken, nu er toch een aantal noodzakelijke vertrouwen van burgers in het politiek superministeries gevormd is, zal moeten blijken. Boven - bestel en de overheid? Komt de wereldeconomie daar - dien heeft de nieuwe regering al blijk gegeven van een door sneller uit het slop? Laat de overheid niet activis - volwassen kijk op Europese regelgeving en besluitvor - tisch zijn maar wél voorwaardenscheppend, en laten we ming. Ja, sommige voorstellen uit het regeerakkoord bot - de overheid in die rol op waarde schatten. sen met bestaand nationaal en Europees beleid. Maar het De nieuwe liberale premier en zijn ministersploeg is een misvatting dat Europese regels niet aangepast zou - zijn van hoge kwaliteit en van zwaar gewicht. Laten we den kunnen worden. Met goede argumenten, een slimme hopen dat zij het nodige tegenwicht kunnen bieden tegen diplomatie, geduld en een gunstig politiek tij in andere lid - de stabiliteitsrisico’s van een minderheidskabinet met staten, is ook op Europees niveau regelgeving om te bui - gedoogsteun van de PVV-fractie. Al zijn de recente con - gen. Wat dat betreft is ook Europa net een gewone poli - troverses rondom verschillende PVV-Kamerleden (tot nu tieke arena. toe Lucassen, Sharpe enVan Bemmel) zorgelijk, de tijd zal Al met al laat het regeerakkoord een duidelijk geluid het leren. horen ten aanzien van het openbaar bestuur en draagt het kabinet-Rutte bij aan de overgang van de active naar Drs. C.F. van den Berg is universitair docent aan het departe - de enabling state . Die overgang is aantrekkelijk op grond ment Bestuurskunde van de Universiteit Leiden en als advi - van de liberale beginselen, en noodzakelijk vanwege de seur werkzaam bij Berenschot. Hij is redactielid van Liberaal huidige fiscale krapte. Maar een advies aan de nieuwe Reveil.

Liberaal Reveil 4 195 VERKIEZINGSPROGRAM VERSUS REGEERAKKOORD

JAN ANTHONIE BRUIJN EN FRANS DE GRAAF

Toen ons – met anderen – eind 2009 door het VVD- koord) – zoals de overheidsbegroting – staan als onder - hoofdbestuur werd gevraagd een verkiezingsprogramma werpen die alleen in het regeerakkoord staan, zoals op te stellen verscheen kort daarna een politieke baro - onderwijs. meter. In deze peiling stond de VVD op 13 zetels. Dat Het gaat ons om de vraag in hoeverre het akkoord waren er maar liefst 24 minder dan het CDA, dat toen de aansluit bij het VVD-verkiezingsprogramma en het libera - grootste partij was. Maar ook de PVV, de PvdA, D66 en lisme. Daarbij beperken wij ons tot een aantal grote the - de SP waren groter dan deVVD. 1 DeVVD als zesde partij ma’s: financiën, openbaar bestuur, arbeidsmarkt en van het land, het lijkt nu onvoorstelbaar. DeVVD is nu de gezondheidszorg. Het thema integratie/immigratie wordt grootste partij in de Tweede Kamer en premier Rutte niet behandeld. Daar is onzes inziens de afgelopen maan - geeft leiding aan een nieuw kabinet. den al voldoende analyse van gemaakt. 3 Na de verkiezingen zijn – na enkele mislukte andere pogingen – deVVD, het CDA en de PVV erin geslaagd een BEZUINIGEN, MAAR NIET OP ALLES regeer- respectievelijk gedoogakkoord te sluiten. In dit Zowel het VVD-programma als het akkoord staan voor akkoord staan natuurlijk diverse een groot deel in het teken van het compromissen. Ook zal het voor - op orde brengen van de uit de hand stellen bevatten die vooral het CDA gelopen overheidsfinanciën. ‘De afge - De vraag rijst wat of de PVV aanspreken en niet de lopen jaren’, zo opent de inleiding VVD. Daarom rijst de vraag wat het het ‘VVD-gehalte’ van het verkiezingsprogramma, ‘is ‘VVD-gehalte’ van het akkoord is. van het akkoord is een zware hypotheek op onze toe - Met die vraag werden wij – de komst gelegd […]. De overheidsfi - mede-opstellers van het verkiezings - nanciën zijn volledig uit de hand programma – benaderd door de gelopen.’ 4 Voor de programmacom - redactie van Liberaal Reveil . missie was een, binnen sociale kaders, op orde zijnde In deze bijdrage zullen wij proberen deze vraag te rijksbegroting een randvoorwaarde voor de inhoudelijke beantwoorden. Dit doen wij door een vergelijking te voorstellen. Maar wel met afstand de belangrijkste rand - maken tussen het verkiezingsprogramma en het regeer - voorwaarde. We hebben alles op alles gezet een pro - akkoord. Daarbij is het niet onze doelstelling te onder - gramma af te leveren waarin het begrotingstekort in zoeken of deVVD, in vergelijking met de coalitiepartners, 2015 zou zijn weggewerkt. veel of weinig heeft ‘binnengehaald’. 2 Het gedoogakkoord Het regeerakkoord noemt de overheidshuishouding is niet meegenomen in deze analyse. Maar (vrijwel) alle in de tweede alinea van de inleiding: ‘Het huishoudboekje voorstellen uit het gedoogakkoord staan ook in het van de staat – van ons allemaal dus – moet in balans regeerakkoord. Het gedoogakkoord kan dan ook feitelijk komen.’ 5 Deze stelling wordt in het regeerakkoord uitge - worden gezien als een selectie van het regeerakkoord. In werkt in de vorm van een ambitieus bezuinigingspro - het onderstaande worden zowel onderwerpen behan - gramma.Wat dat betreft kan deVVD content zijn met het deld die in het gedoogakkoord (en dus het regeerak - nieuwe kabinet. De regering is voornemens op een zeer

196 Liberaal Reveil 4 groot aantal terreinen de broekriem aan te halen. HET OPENBAAR BESTUUR Op een aantal beleidsterreinen gaat de regering de In de regeringsverklaring van het nieuwe kabinet stelde uitgaven echter juist verhogen. Het betreft veiligheid – premier Rutte dat ‘we ons goed [moeten] realiseren dat ‘om de balans tussen rechten en plichten te herstellen’ 6 –, de welvaart van een land en het geluk van de mensen niet infrastructuur en onderwijs. Deze drie punten worden worden bepaald in Haagse kantoren.’ De woorden van ook in de inleiding van het verkiezingsprogramma Rutte sluiten aan bij zijn eerdere uitspraken dat de staat genoemd. ‘geen geluksmachine’ is. Het is ook een bij uitstek liberale De keuze om flink te bezuinigen en tegelijk te inves - redenering. Welvaart en geluk worden gemaakt door teren in infrastructuur, onderwijs en veiligheid past name - mensen en ondernemingen, niet door de staat. De staat lijk in een liberale agenda. De begroting op orde brengen kan welvaart en welzijn slechts bevorderen door de juis - is rechtvaardig naar toekomstige generaties. Daarom is te randvoorwaarden te scheppen. Maar in het scheppen bezuinigen nodig. Maar de staat moet zijn burgers altijd van die randvoorwaarden – zoals het al genoemde veiligheid bieden. Dat is de basis van de rechtsstaat. De onderwijs – moet de staat daadkrachtig zijn. Vandaar dat rechtshandhaving moet daarom altijd prioriteit hebben in het verkiezingsprogramma wordt gepleit voor een bij het verdelen van geld. 7 Iets soortgelijks geldt voor het ‘kleine, krachtige overheid’. 11 ‘De slagvaardigheid van de onderwijs. Eerlijke kansen voor iedereen vereist hoog - overheid wordt teveel beperkt door bestuurlijke drukte’, waardig en voor iedereen toegankelijk onderwijs. Een zo gaat het programma verder. 12 goed opgeleide beroepsbevolking zorgt daarnaast voor Bestuurlijke drukte is een thema waar – vooral door meer welvaart. Dat maakt het weer makkelijker de over - bestuurskundigen, ambtenaren en politici – al sinds jaar heidsfinanciën op orde te brengen. en dag over wordt gesproken. Van bestuurlijke drukte is Terecht stelt het regeerakkoord dat beter onderwijs sprake als teveel bestuurders van teveel overheidslagen niet alleen een kwestie van meer geld is. 8 Onder meer zich met hetzelfde onderwerp bemoeien. De slagvaardig - een grotere nadruk op vakmanschap in het onderwijs, en heid van de overheid komt dan in het geding. Als bijvoor - een betere aansluiting tussen de verschillende opleidin - beeld een weg tussen Rotterdam en Amsterdam moet gen worden als essentiële veranderingen gezien. Daarop worden aangelegd zijn het Rijk, twee provincies, diverse volgend zijn in het regeerakkoord enkele belangrijke gemeenten en diverse regio’s betrokken. Als zoveel partij - onderwijshervormingen (deels) overgenomen uit het en zich ermee bemoeien, leidt dat tot eindeloos overleg verkiezingsprogramma. Zoals een hogere eigen bijdrage en het uitblijven van echte keuzes. van studenten (alleen voor de masterfase), onder de Het kabinet-Rutte heeft ambitieuze plannen om de voorwaarde dat het daarmee extra gegenereerde geld bestuurlijke drukte te bestrijden. Verschillende maatrege - wordt geïnvesteerd in de kwaliteit van het onderwijs. 9 En len uit het regeerakkoord komen geheel of gedeeltelijk meer prestatiebeloning voor onderwijspersoneel. 10 overeen met het verkiezingsprogramma. Zoals de stelre - Een goede infrastructuur is daarnaast een cruciale gel dat per onderwerp maximaal twee bestuurslagen randvoorwaarde voor een goed functionerende econo - betrokken mogen zijn en het terugbrengen van het aantal mie. Dat geldt zeker voor de Nederlandse, met haar func - ambtenaren en politici. De omvang van de nieuwe minis - tie als ingang en doorvoerroute van Europa. terraad (die bestaat uit twaalf leden, tegenover zestien in het laatste kabinet-Balkenende) laat zien dat de passages De financiële keuzes in het verkiezingsprogramma waren uit het regeerakkoord over bestuurlijke drukte geen loze erop gericht de overheidshuishouding op orde te bren - kreten zijn. gen, de rechtsstaat te versterken en de belangrijkste In de Randstad is de meeste hinder van de bestuurlij - voorwaarden voor zelfontplooiing en economische ont - ke drukte. Volgens het toenmalig Kamerlid Paul de Krom wikkeling te voeden. Het regeerakkoord overziend stel - is in de Randstad sprake van ‘bestuurlijke spaghetti’. 13 In len wij vast dat de regering deze prioriteiten heeft over - het programma wordt daarom voorgesteld de vier Rand - genomen. stadprovincies samen te voegen. 14 Het regeerakkoord formuleert het iets voorzichtiger en wil het provinciale

Liberaal Reveil 4 197 bestuur in de Randstad ‘opschalen’. 15 Ook andere maat - werkloosheidsuitkering en het ontslagrecht is dus onver - regelen uit het regeerakkoord moeten de bestuurlijke mijdelijk. Daarbij geldt dat hoe langer wordt gewacht met drukte in met name de Randstad terugdringen. Zoals het deze hervormingen, hoe pijnlijker ze uiteindelijk zullen afschaffen van de deelraden, het oprichten van een zijn. infrastructuurautoriteit in de Rand - Oppositiepartijen, D66 voorop, stad en het opheffen van de WGR+ verwijten het kabinet een gebrek regio’s. 16 De tijd zal het leren of het aan hervormingsdrang vanwege het Het kabinet-Rutte kabinet erin slaagt de bestuurlijke uitblijven van deze maatregelen. 18 drukte terug te dringen – eerdere deinst niet terug voor Wie het regeerakkoord leest kan kabinetten beten zich stuk op de vele forse hervormingen echter moeilijk concluderen dat het gevestigde belangen die hierbij een nieuwe kabinet terugdeinst voor rol spelen. Maar het ontbreekt het forse hervormingen – ook op de kabinet in ieder geval niet aan ambi - arbeidsmarkt, zoals hierboven uiteen tie op dit dossier. En ook hier geldt dat er veel overeen - is gezet. De kritiek van D66 cum suis is waarschijnlijk komsten zijn tussen regeerakkoord en verkiezingspro - vooral oppositieretoriek – zij kan immers niet gebaseerd gramma. zijn op het regeerakkoord. Dat laat onverlet dat het, zoals gesteld, nodig is de arbeidsmarkt verder te hervormen. ARBEIDSMARKT De afgelopen verkiezingen hebben per saldo echter In het verkiezingsprogramma wordt het belang van meer winst opgeleverd voor partijen die tegen een modernise - werkgelegenheid uitgebreid benadrukt: ‘Werken betekent ring van de arbeidsmarkt zijn (SP, PVV, PvdA). GroenLinks niet alleen de kost verdienen voor jezelf en je naaste kan hier overigens aan worden toegevoegd. Deze partij omgeving, het is ook goed voor de Nederlandse econo - staat een zo beperkte flexibilisering van het ontslagrecht mie. Werk helpt bovendien bij het leggen van sociale con - voor dat zij deze praktisch gelijk houdt. 19 tacten.’ 17 In het programma wordt vervolgens een groot Het is dus niet zo dat, zoals D66-leider Alexander aantal maatregelen voorgesteld die de arbeidsmarkt Pechtold beweerde, het uitblijven van de genoemde her - dynamischer moet maken. Een hogere maar kortere vormingen is afgedwongen door de PVV. 20 In plaats daar - werkloosheidsuitkering, een vereenvoudiging van het van moet worden vastgesteld dat op dit moment een ontslagrecht, verhoging van de AOW-leeftijd tot 67 jaar, minderheid in de Tweede Kamer – bestaande uit deVVD, één regeling voor de onderkant van de arbeidsmarkt en het CDA en D66 – de werkloosheidsregeling en het ont - deregulering voor Zelfstandigen Zonder Personeel slagrecht wél (noemenswaardig) wil aanpakken. Dat is (ZZP’ers). gezien de genoemde urgentie zorgelijk. De voorstanders Een deel van deze maatregelen hebben het regeerak - van deze hervormingen zullen de komende jaren moeten koord geheel of gedeeltelijk gehaald. Er komt een actie - proberen meer draagvlak voor hun voorstellen te krijgen. plan ter verlaging van administratieve lasten voor ZZP’ers, regelingen aan de onderkant van de arbeids - GEZONDHEIDSZORG markt worden samengevoegd en de AOW gaat naar 66 ‘Goede zorg is van levensbelang. Daarom is het van groot jaar. Voor andere maatregelen geldt dat die het regeerak - belang dat wij een goede maar ook betaalbare gezond - koord niet hebben gehaald. De coalitiepartners hebben heidszorg hebben. DeVVD wil dat er ook in de toekomst namelijk afgesproken de werkloosheidsuitkeringen en het voor iedereen goede zorg beschikbaar is.’ 21 Deze zinnen ontslagrecht niet aan te passen. uit het verkiezingsprogramma zijn typerend voor de visie Wij vinden dat spijtig. Een flexibele arbeidsmarkt met die de VVD al jaren heeft op de gezondheidszorg. De meer verantwoordelijkheid voor werknemers en werk - VVD streeft naar een kwalitatief goede gezondheidszorg. gevers leidt tot een hogere arbeidsparticipatie. Die is Daarnaast moet de overheid actief optreden om de zorg nodig om in onze vergrijzende samenleving de verzor - voor iedereen toegankelijk te houden. Voorgaande doel - gingsstaat betaalbaar te houden. Hervorming van de stellingen zijn echter alleen haalbaar als tegelijk maatrege -

198 Liberaal Reveil 4 len worden genomen om de kosten van de gezondheids - len geheel of gedeeltelijk hun plek hebben gekregen in zorg te beheersen. In het verkiezingsprogramma wordt het regeerakkoord. Sommige belangrijke voorstellen heb - een aantal voorstellen gedaan dat aan deze doelstellingen ben het niet gehaald. bijdraagt: waaronder een beperkte verhoging van het Dat is verrassend noch teleurstellend. Het regeerak - eigen risico, verkleining van het basispakket, hervorming koord is het resultaat van een onderhandelingsproces, van de zorgtoeslag, een fusieverbod tussen verzekeraars waarbij de drie deelnemende partijen hebben moeten en zorgaanbieders, meer ruimte voor zorgondernemers, geven en nemen. versterking van de positie van Belangrijk is dat het regeerak - patiënt en patiëntenorganisaties en koord wordt getypeerd door de vergroting van de keuzevrijheid. combinatie van realisme en optimis - Liberalen lopen niet weg Deze voorstellen hebben een duide - me. Precies die combinatie hadden lijk liberaal karakter. Meer eigen ver - voor problemen wij met het verkiezingsprogramma antwoordelijkheid, een sterkere maar benoemen die ook voor ogen. Liberalen lopen niet positie voor de patiënt en meer weg voor problemen maar benoe - ruimte voor ondernemerschap en men die. Of het nu om de overheids - innovatie. begroting of de integratieproblema - Deze uitgangspunten zijn ook terug te vinden in het tiek gaat. Maar dit realisme gaat gepaard met optimisme. regeerakkoord. Patiënten krijgen meer eigen verant - Want liberalen zien altijd een mogelijkheid om tot oplos - woordelijkheid, onder meer door het verkleinen van het singen te komen. Dat maakt deVVD tot een unieke partij basispakket. Maar patiënten krijgen ook meer mogelijk - en de kiezers hebben dat bij de afgelopen Kamerverkie - heden die verantwoordelijkheid ook daadwerkelijk te zingen beloond. nemen, door de invoering van een recht op een Per - Daarbij beseft een liberale partij als de VVD dat de soonsgebonden Budget en het bevorderen van e-mental overheid niet meer kan doen dan de juiste randvoor - health , waarmee patiënten hun eigen zorg kunnen organi - waarden scheppen. De oplossingen komen uiteindelijk uit seren. Zorgaanbieders krijgen meer ruimte om aan de de hoofden en handen van mensen. Het verkiezingspro - vraag van patiënten te kunnen voldoen. Innovatie wordt gramma zegt bijvoorbeeld over de economie: ‘Echte eco - gestimuleerd, zorginstellingen mogen winst uitkeren en nomische groei komt uit de handen van mensen. Onder - de numerus fixus voor medische studies wordt afge - nemerschap en hardwerkende mensen zijn dé motoren schaft. 22 van onze economie.’ 24 De opvatting dat de staat zijn Naar aanleiding van het Kamerdebat over de rege - kerntaken krachtig moet uitvoeren maar zich verder ringsverklaring merkte VVD-fractievoorzitter Stef Blok terughoudend moet opstellen is verweven in het regeer - op dat in dat debat de kabinetsplannen voor de gezond - akkoord. Het is het beste middel om Nederland door de heidszorg relatief weinig aandacht hadden gekregen. 23 Dit crisis te loodsen. Wij vertrouwen erop dat het kabinet geconstateerde gebrek aan aandacht is onterecht. Het orde op zaken gaat stellen. kabinet heeft voor de gezondheidszorg ambitieuze plan - nen, die de zelfbeschikking van patiënten vergroten en Prof.dr. J.A. Bruijn en drs. F. de Graaf waren voorzitter respec - tegelijk bijdragen aan de betaalbaarheid van de zorg. Deze tievelijk schrijver van de verkiezingsprogrammacommissie. plannen komen (deels) overeen met de voorstellen uit het verkiezingsprogramma. NOTEN: 1) Politieke barometer, 5 november 2010. CONCLUSIE 2) ‘Kabinet-Rutte voert CDA-beleid’, Trouw , 25 oktober In dit artikel hebben wij van een aantal belangrijke the - 2010. ma’s onderzocht in hoeverre de voorstellen daarover in 3) P.G.C. van Schie, ‘Een kabinet op een stevige liberale het regeerakkoord overeenkomen met (de geest van) het basis. Reactie op het regeer- en gedoogakkoord’, verkiezingsprogramma. De conclusie is dat veel voorstel - www.teldersstichting.nl .

Liberaal Reveil 4 199 4) Orde op zaken , Verkiezingsprogramma 2010-2014 , p. 5. gekregen op basis van de WGR. 5) Vrijheid en verantwoordelijkheid. Concept-regeerakkoord 17) Orde op zaken , p. 10. VVD-CDA , 2010, p. 3. 18) ‘Stagneerakkoord zorgt voor generatieconflict’, 6) Ibidem. www.d66.nl . 7) F. Bolkestein, ‘De uitdagingen van de 21 e eeuw’ in: 19) Klaar voor de toekomst. Verkiezingsprogramma 2010 W.P.S. Bierens (red.), Liberaal licht op de toekomst , GroenLinks , p. 20: ‘Om ervoor te zorgen dat iedere geschrift 98 van de Prof.mr. B.M. Teldersstichting, werkende gelijk wordt behandeld, wil GroenLinks de 2005, pp. 62-68. huidige ontslagvergoedingen voor enkelen omzetten 8) Vrijheid en verantwoordelijkheid , p. 3. naar scholingsrechten voor allen. Bedrijven moeten 9) Ibidem, p. 32. mensen niet op straat zetten, maar van werk naar 10) Ibidem, p. 31. werk begeleiden. Het ontslaan van mensen die nog 11) Orde op zaken , p. 30. helemaal geen perspectief hebben op ander werk 12) Ibidem. moet worden ontmoedigd. Werkgevers die vaak 13) De Krom gebruikte deze typering in 2007 in een werknemers ontslaan, dienen daarom extra te beta - Kamerdebat over het traject A9/A1/A6. len voor de werkloosheidsuitkering.’ 14) Ibidem. 20) ‘D66: kabinet moet meer hervormen’, de Volkskrant , 15) Vrijheid en verantwoordelijkheid , p. 5. 26 oktober 2010. 16) Ibidem. WGR+ regio staat voor Wet Gemeenschap - 21) Orde op zaken , p. 18. pelijke Regeling+ regio. Dit is een regionaal openbaar 22) Vrijheid en verantwoordelijkheid , pp. 17-20. lichaam waarin verschillende gemeenten in een ste - 23) ‘Stef Blok’, NRC Handelsblad , 30 oktober 2010. delijk gebied verschillende taken hebben toebedeeld 24) Orde op zaken , p. 7.

200 Liberaal Reveil 4 KABINETTEN VAN KRAAKPORSELEIN

EEN HISTORISCHE BESCHOUWING OVER MINDERHEIDSKABINETTEN

BERT VAN DEN BRAAK

Afgezien van overgangskabinetten, zoals de kabinetten- In deze beschouwing staat de verhouding tussen kabinet Zijlstra (1966-1967), -Van Agt III (1982) en -Balkenende en parlement centraal, met de nadruk op kabinetten die III (2006-2007), zijn minderheidskabinetten in ons politie - niet per definitie konden rekenen op een parlementaire ke bestel lange tijd ongebruikelijk geweest. Het laatste meerderheid. Anders gezegd: kabinetten met een wanke - minderheidskabinet dat na verkiezingen aantrad, was het le, onzekere basis. kabinet-Cort van der Linden (1913-1918). Er doen zich daarbij overigens wel direct twee definitiekwesties voor. NEGENTIENDE EEUW Feitelijk kennen we alleen parlementaire meerderheidskabi - Sinds de grondwetsherziening van 1848 kennen wij kabi - netten . Alleen het kabinet-Colijn V (1939), dat bij zijn eer - netten en in dat jaar traden voor het eerst kabinetsfor - ste optreden een motie van wantrouwen aan zijn broek mateurs op, die namens de koning een kabinet samenstel - kreeg, werd zelfs niet ‘gedoogd’ door een parlementaire den. Bij die kabinetsvorming werd spoedig rekening meerderheid en dat kabinet past die aanduiding dus niet. gehouden met de politieke krachtsverhoudingen in het De parlementaire binding kan wel sterker of losser zijn. parlement. De koning (Willem III) moest wel nog wennen Als een kabinet optreedt zonder dat fracties zich pro - aan de gedachte dat niet hij, maar uiteindelijk een parle - grammatisch binden, spreken we daarom veelal van een mentaire meerderheid besliste over het politieke ‘lot’ van extraparlementair kabinet. een minister. De als ‘koninklijk’ bekend staande kabinet - Bij de term minderheidskabinet kan als criterium wor - ten-Van der Brugghen (1856-1858) en -Van Zuylen van den genomen de vraag of de partij(en) die bewindslieden Nijevelt (1866-1868) waren echter geen lang leven leveren over een parlementaire beschoren en laatstgenoemd kabinet meerderheid beschikken. Bij gebruik Kabinetten in de negen - (en de koning) moest uiteindelijk van die ‘definitie’ kunnen onder tiende eeuw voerden vrij - buigen voor de macht van deTweede andere ook de kabinetten-Pierson wel geen ander financieel- Kamer. (1897-1901), -Kuyper (1901-1905), Probleem was vooral dat de par - economisch beleid dan te -Heemskerk (1908-1913) en -Ruijs lementaire krachtsverhoudingen de Beerenbrouck I (1918-1922) min - zorgen dat de begroting in lange tijd nog onduidelijk waren. derheidskabinetten worden genoemd, evenwicht bleef Kamerleden organiseerden zich niet hoewel velen dat niet zo zullen zien. of nauwelijks en behielden zich Er kan ook uitsluitend worden gekeken naar de vraag of steeds een grote mate van vrijheid voor. Het ontbreken een Kamermeerderheid parlementaire binding aanging. van partijen en Kamerfracties maakte het voor een aan - Als dat het criterium is, zou het kabinet-Den Uyl een tredend kabinet per definitie ongewis of er voldoende minderheidskabinet moeten worden genoemd. steun zou zijn voor het kabinetsbeleid. Die steun moest De ‘definitiekwestie’ laten wij enigszins in het midden. steeds per geval (in de praktijk: per begroting of wets -

Liberaal Reveil 4 201 voorstel) worden verworven. Probleem was overigens wetgeving betrof. De koloniale baten zorgden er lange niet alleen dat het sterke negentiende-eeuwse individu - tijd voor dat er voldoende financiering was voor allerlei alisme veel onzekerheden met zich meebracht, maar ook rijksuitgaven. Kabinetten voerden vrijwel geen ander dat de geavanceerde of Thorbeckiaanse liberalen in de financieel-economisch beleid dan te zorgen dat de begro - minderheid waren. Kabinetten waren zodoende per ting in evenwicht bleef. Problemen werden bovendien definitie afhankelijk van een grote groep, die vaak wordt veelal juridisch benaderd. Tekenend daarvoor is dat de aangeduid als ‘grijze middenstof’. Dat waren conservatief- regeling van de arbeidsomstandigheden en -tijden lang tot liberalen of liberale conservatieven, die nogal eens per het werkterrein van de minister van Justitie behoorde. onderwerp van positie wisselden. Pas onder invloed van de schoolstrijd (over de finan - DE PERIODE 1888-1918 ciële gelijkstelling van bijzonder en openbaar onderwijs), De opkomende confessionelen (katholieken en antirevo - de kiesrechtstrijd (over de mate van kiesrechtuitbreiding) lutionairen) waren er inmiddels wel in geslaagd een ver - en de sociale kwestie (over de rol van de overheid in het bond (de Coalitie) te sluiten. Hoewel dat verbond fragiel economisch leven) zou er na 1870 geleidelijk sprake zijn was, behaalde het in 1888 een meerderheid in de Tweede van duidelijker politieke scheidslijnen. Kamer en dat leidde tot vorming van het kabinet-Mackay. Tussen 1868 en 1890 was verder de verdeeldheid Voornaamste programmapunt daarvan was aanpassing onder de liberalen het grote obstakel voor de vorming van de Lager-onderwijswet uit 1878. Dankzij de steun die van krachtige kabinetten. De komst zestien liberalen in de Eerste Kamer van het kabinet-Kappeyne van de aan een wetsvoorstel gaven, wist het Coppello leek in 1877 de kans te De opkomende kabinet in 1889 het principe vast te bieden om die liberale eenheid te confessionelen sloten leggen dat ook bijzondere scholen bereiken. In 1874 hadden de libera - samen de Coalitie op overheidssteun konden rekenen. len zich – overigens nog tamelijk De wetgevende resultaten waren eind negentiende eeuw informeel – in de Tweede Kamer voor het overige mager. Wel steunde georganiseerd in een parlementaire een ruime meerderheid in beide club, waarvan J. Kappeyne van de Kamers (ondanks vooral katholiek Coppello de ‘leader’ was. Andere leidende politici van die verzet) een beperking van kinderen vrouwenarbeid in Kamerclub (H.J. Smidt, J.K.H. de Roo van Alderwerelt en fabrieken. Het kabinet slaagde er evenwel niet in om een J.P.R. Tak van Poortvliet) vormden de kern van het libera - wetsvoorstel waardoor de meervoudige districten in de le kabinet-Kappeyne van de Coppello. grote steden zouden worden gesplitst, door de senaat te Nadat in 1878 een nieuwe (liberale) Lager-onderwijs - loodsen. Verder moest het kabinet noodgedwongen wet tot stand was gebracht, bleek spoedig dat de ver - afscheid nemen van zijn minister van Koloniën L.W.Ch. deeldheid groter was dan gehoopt. Er deed zich een Keuchenius, omdat de senaat diens begroting verwierp. breuk voor die uiteindelijk leidde tot een splitsing tussen Na de liberale verkiezingswinst van 1891 regeerden oud-liberalen en meer democratisch gezinde liberalen. achtereenvolgens drie overwegend liberale kabinetten. Die verdeeldheid maakte vorming van liberale meerder - Het eerste, het kabinet-Van Tienhoven, struikelde in 1894 heidskabinetten tot omstreeks 1890 onmogelijk. over de kiesrechtuitbreiding toen het ontwerp-Tak van Pas vanaf omstreeks 1888 waren vastomlijnde groe - Poortvliet ongunstig werd onthaald in de Tweede Kamer pen in het parlement te onderscheiden. Dat maakt het en de vervroegde verkiezingen Tak cum suis een neder - vanaf dan mogelijk om duidelijker te bepalen of een kabi - laag bezorgden. net steun had van een vaste meerderheid of niet. Kabi - Het opvolgende kabinet-Röell was voor alles ‘kies - netten kregen daardoor tevens meer dan voorheen een rechtministerie’. Minister S. van Houten bracht in 1896 politiek profiel. Bedacht moet wel worden dat tot het alsnog een minder vergaande kiesrechtuitbreiding tot laatste decennium van de negentiende eeuw door de nog stand, dankzij steun van zowel liberale als confessionele beperkte overheidstaken kabinetsbeleid hoofdzakelijk anti-Takkianen. Alle andere wetgeving van dit kabinet lag

202 Liberaal Reveil 4 in de zogenaamde ‘neutrale’ sfeer, oftewel politiek weinig in 1904 de ontwerp-Hoger-onderwijswet (waarmee de omstreden onderwerpen. In dit kabinet zat overigens examens aan de Vrije Universiteit een academische titel ook één katholieke minister. zouden opleveren) verwierp, ontbond het kabinet dan Het kabinet-Pierson (1897-1901), het kabinet van de ook de Senaat. Dat leverde het beoogde resultaat op: in sociale rechtvaardigheid, was gelet op de groepen waaruit nieuwe samenstelling nam de Senaat het (opnieuw inge - de ministers afkomstig waren een zuiver liberaal minder - diende) voorstel alsnog aan. heidskabinet. Naast unieliberalen trad één oud-liberaal Na de verkiezingsnederlaag van Kuyper in 1905 ont - (W.H. de Beaufort) toe. Bij zijn wetgevende arbeid kon stond een politieke impasse. Noch de confessionele het kabinet meestal rekenen op radikalen en democra - Coalitie, noch de vrijzinnigen haalden een meerderheid, tisch gezinde katholieken en antirevolutionairen. De con - omdat er inmiddels zeven socialisten in de Kamer zaten. servatief-liberalen J.N. Bastert en M.J. Pijnappel stemden Die socialisten ‘gedoogden’ wel het liberaal/vrijzinnig- daarentegen soms tegen wetsvoorstellen. De ontwerp- democratische minderheidskabinet-De Meester, maar Leerplichtwet haalde het in de Tweede Kamer daardoor wensten onder andere geen steun te geven aan defensie- met één stem verschil (omdat een vrij-antirevolutionair uitgaven. Het kabinet-De Meester werd het ‘kabinet van door een val van zijn paard niet kon meestemmen). Bij de kraakporselein’ genoemd. ontwerp-Woningwet werd de tegenstem van drie libera - Vanwege de wankele basis koos het kabinet voor een len (J.N. Bastert, A. Kerdijk en J.D. Veegens) ruimschoots verzoenende houding jegens de rechterzijde. De socialis - gecompenseerd door steun van niet-liberalen. De Onge - ten beschouwden zichzelf als oppositiepartij, maar ver - vallenwet kwam er, nadat een eerste ontwerp in de klaarden het kabinet te steunen waar zij konden. Voor senaat was weggestemd. Bij de belangrijke Militiewet (in hen gold in sterke mate dat terugkeer van een kabinet- 1901) stemden diverse antimilitaristische liberalen tegen. Kuyper een schrikbeeld was. Die gevoelens waren er Toen in 1901 de confessionele Coalitie de Tweede overigens ook bij veel politici ter rechterzijde, zowel bij Kamerverkiezingen won, betekende dit niet dat zij daar - de katholieken als bij Kuypers eigen geestverwanten. door een hechte meerderheid kreeg. De twee groeperin - Slechts weinigen zagen Kuyper graag terugkeren als gen waaruit ministers kwamen (ARP en RK) hadden minister. Net als tijdens het kabinet-Pierson trachtte het samen 47 van de 100 zetels. Bij de ARP was er overigens kabinet-De Meester steun te zoeken bij ‘rechts’. Het libe - direct een dissident (A.P. Staalman). rale kabinet-Pierson was daarin bij haar wetgevende Bij de formatiebesprekingen werden ook de een - arbeid succesvol geweest, maar de positie van het libera - mansfractie-Schokking (Friese CH) en de vrij-antirevolu - le kabinet in 1905 was zwakker. tionairen betrokken. De leider van laatstgenoemde partij, Bij de begrotingsbehandeling in 1905 traden direct Jhr. A.F. de Savornin Lohman, nam intensief deel aan de spanningen op toen het kabinet voorstelde om opcenten programmabesprekingen, maar achtte zich uiteindelijk te heffen op de vermogens- en bedrijfsbelasting om daar - niet aan het programma gebonden. Hij berichtte forma - mee extra middelen te genereren voor bijvoorbeeld de teur A. Kuyper dat tijdig overleg over de uitvoering van sociale verzekeringen. Minister De Meester kwam niet het programma problemen kon voorkomen. met een afzonderlijk wetsvoorstel, maar nam de heffing De minderheidspositie van het kabinet in de Eerste op in de Middelenwet (de begroting van de inkomsten Kamer werd nadrukkelijk besproken. Afgesproken werd van het Rijk). Verwerping daarvan zou direct het hart van dat ontbinding van de senaat na een conflict een optie het kabinet hebben getroffen. De rechtse meerderheid in was. Door de negenjarige zittingsperiode en de gedeelte - de Eerste Kamer protesteerde wel, omdat zij zich voor lijke vernieuwing om de drie jaar bleven de verhoudingen het blok gezet voelde. Na een toezegging dat het kabinet in de Eerste Kamer achter bij electorale verschuivingen. dat niet zou herhalen, werd de Middelenwet aangeno - Ontbinding kon die ‘verhoudingen’ weer gelijk trekken, men. doordat de confessionele opmars bij Statenverkiezingen Toen minister van Oorlog H.P. Staal een jaar later dan versneld zou doorwerken in de samenstelling van de bezuinigingen voorstelde bij het leger, was in de Tweede Eerste Kamer.Toen de overwegend liberale Eerste Kamer Kamer steun van ‘rechts’ nodig om zijn begroting te red -

Liberaal Reveil 4 203 den. De Eerste Kamer verwierp de begroting echter op te nemen, dat alleen niet-kerkelijken gewetensbezwa - (naast ‘rechts’ stemde Sam van Houten tegen). ren mochten aanvoeren. De ‘linkerzijde’ verhinderde dat Het kabinet-De Meester bleef na enkele mislukte for - evenwel. Niet lang na de verwerping bracht Ort een matiepogingen aan, maar een jaar later, met een andere noodwetje tot stand , dat de vrijheid om af te zien van de minister van Oorlog, ging het alsnog mis. De Tweede eed alsnog beperkte tot niet-kerkelijken. Kamer verwierp toen wel de begroting van Oorlog. ARP- De verwerping in de Eerste Kamer van een wijziging partijleider Kuyper (geen Kamerlid) had het kabinet-De van de Successiewet (‘rechts’ tegen ‘links’) in 1916, had Meester liever nog even laten ‘doormodderen’, maar frac - vooral betekenis omdat ministerVan Gijn er mede aanlei - tievoorzitter Th. Heemskerk forceerde samen met de ding in zag om ontslag te nemen. Het kabinet-Cort van katholieken de val om zelf het bewind te kunnen overne - der Linden bracht vooral veel crisis- en noodwetgeving men. Behoudens de Wet op het arbeidscontract was het tot stand vanwege de oorlogssituatie, de voedselschaars - kabinet-De Meester niet in staat gebleken grote daden te en de hoge crisisuitgaven (ook de wijziging van de Suc - (bijvoorbeeld uitbreiding van het kiesrecht) te verrichten. cessiewet was in dat kader voorgesteld). Conflicten Tot de verkiezingen van 1909 was het rechtse kabi - waren er daarbij meer nog tussen kabinet en vrijzinnig- net-Heemskerk een minderheidskabinet, daarna was er democraten (bijvoorbeeld in 1914 over de vraag of er een rechtse meerderheid.Wederom bleven de christelijk- een heffing-in-eens moest komen) dan tussen ‘rechts’ en historischen buiten het kabinet, hoewel zij betrokken ‘links’. Het voorstel over het staatspensioen was het waren bij de programmabesprekingen. Met name bij de enige wetsvoorstel op sociaal gebied dat werd afgehan - sociale wetgeving van minister A.S. Talma brachten deld (het was al in 1913 in behandeling gekomen). Andere CHU’ers (mede) het kabinet enkele nederlagen toe. wetsvoorstellen daarover werden in 1914 als zijnde ‘con - In 1913 herhaalde zich de situatie van 1905, met dien troversieel’ ‘in de ijskast’ gezet. verstande dat de SDAP verder aan terrein had gewonnen (aanvankelijk achttien zetels). De top van die partij wees TIJDENS HET INTERBELLUM regeringsdeelname echter af, waarna een extraparlemen - Na de invoering van het algemeen kiesrecht (in 1918 tair liberaal minderheidskabinet werd gevormd door alleen nog voor mannen) en de evenredige vertegen - P.W.A. Cort van der Linden.Van der Linden zocht nadruk - woordiging werden de politieke verhoudingen vooral kelijk parlementaire steun bij niet-regeringspartijen en veel stabieler. De regeling voor restzetels bevorderde in gebruikte daarbij de term ‘volkswil’. Dat had succes bij 1918 nog een sterke mate van versnippering, waardoor zijn poging om de school- en kiesrechtstrijd te beëindi - RK, ARP en CHU samen niet verder kwamen dan vijftig gen, maar faalde toen werd getracht een – door de libe - zetels en dus om te kunnen regeren afhankelijk waren ralen en sociaaldemocraten – gewenste regeling voor het van enkele rechtse eenmansfracties. In de praktijk was staatspensioen tot stand te brengen. De in meerderheid steun van oppositiefracties evenwel vaak minstens zo ‘rechtse’ Eerste Kamer blokkeerde uiteindelijk afhande - belangrijk. Zo kwamen de belangrijke sociale verzeke - ling van een door de Tweede Kamer aangenomen wets - ringswetten van Aalberse, de Lager-onderwijswet van voorstel. J.Th. de Visser, maar ook de goedkeuring voor de toetre - Een doorTreub verdedigd voorstel tot herziening van ding tot deVolkenbond met steun van liberalen en sociaal - de Wet op de vermogensbelasting sneuvelde in 1915 in democraten tot stand. de Eerste Kamer, eveneens in een stemming van ‘rechts’ Na 1922 was er steeds sprake van een rechtse meer - tegen ‘links’. In 1915 verwierp de Eerste Kamer met derheid, maar leidde onderlinge verdeeldheid bij ‘rechts’ dezelfde verhoudingen een wetsvoorstel van minister geregeld tot crises. De val van het eerste kabinet-Colijn Ort van Justitie tot regeling van de eed. Het beoogde toe in november 1925 mondde begin 1926 uit in vorming van te staan dat op grond van gewetensbezwaren in rechtsza - een ‘intermezzokabinet’ onder leiding van jhr. D.J. de ken voor de belofte in plaats van de eed kon worden Geer. Dat kabinet werd ‘gedoogd’ door zowel confessio - gekozen. Om bij voorbaat aan bezwaren van ‘rechts’ tege - nelen als liberalen, maar onthield zich overigens de gehele moet te komen, overwoog minister Ort in zijn voorstel periode (1926-1929) van politiek gevoelige onderwerpen.

204 Liberaal Reveil 4 De in 1929 uitgebroken economische wereldcrisis, kabinet in zicht. Het kabinet-Biesheuvel functioneerde die zich omstreeks 1931 ook in ons land deed gevoelen, tussen juli 1971 en mei 1973 zelfs al als zodanig en lood - maakte in 1933 de weg vrij voor het eerste volwaardige ste in die periode als ‘missionair’ minderheidskabinet de gemengde kabinet. Het crisiskabinet-Colijn II bestond uit begroting door het parlement. ministers van ‘rechts’ en uit liberalen en vrijzinnig-demo - De verkiezingen van november 1972 leverden echter craten. Die ruime meerderheid verhinderde niet dat in een impasse op, omdat de ‘linkse drie’ (PvdA, D66 en 1935 een crisis ontstond, maar zorgde overigens wel PPR) weigerden te onderhandelen met de confessione - voor een krachtig bezuinigingsbeleid (en voor handhaving len. Nadrukkelijk kwamen toen opnieuw minderheidska - van de gouden muntstandaard). binetten van hetzij progressieven, confessionelen of cen - Vooral de katholieken stuurden in 1937 aan op her - trumrechts in beeld. Spoedig bleek dat alleen een stel van de Coalitie, maar na twee jaar herleefde het con - progressieve variant met ‘gedoogsteun’ van confessione - flict tussen protestanten en katholieken over het te voe - len kans maakte. Dat leidde tot vorming van het kabinet- ren financieel-economische beleid. Colijn moest vervol - Den Uyl dat voor PvdA en D66 parlementair en voor de gens in 1939 constateren dat protestantse partijen en overige deelnemende partijen (KVP, ARP en PPR) als liberalen (met 29 van de 100 zetels) een onvoldoende extraparlementair gold. basis vormden voor een levensvatbaar kabinet (ColijnV). Bij de begrotingspolitiek en het inkomensbeleid wist dit kabinet zijn eigen programma uit te voeren, maar op NA 1945 wetgevend gebied was de oogst uiteindelijk uiterst mager. Na de bevrijding vormden KVP en PvdA de basis voor Voor zover compromissen tot stand kwamen, gebeurde stevige meerderheidskabinetten. Vanaf 1952 werd door dit laat of halfslachtig. De mede daardoor verziekte ver - toetreding van de ARP bovendien de ‘rechtse’ samenwer - houdingen tussen links en confessionelen leidden begin king hersteld. Nadat in 1958 een einde was gekomen aan 1977 tot de val van het kabinet. regeringsdeelname van de PvdA, kon de VVD in 1959 de Na de mislukte formatie van een centrumlinks kabi - positie van regeringspartij overnemen. De drie confessio - net in 1977 zorgde oppositie bij een minderheid van de nele partijen beschikten samen overigens nog (tot 1967) CDA-fractie tegen samenwerking met de VVD nog even over een meerderheid. voor een complicatie. Toen zes (later zeven) CDA’ers het Dat maakte na de val van het kabinet-Cals de weg vrij tussen Hans Wiegel en Dries van Agt gesloten regeerak - voor het ‘ontbindingskabinet’-Zijlstra van KVP en ARP, koord afwezen, rees de vraag of daarmee nog wel kon maar met nadrukkelijke steun van de CHU. Ook de VVD worden gesproken van een meerderheidskabinet. Een stelde zich ten opzichte van dat kabinet, ondanks ernstige extra informatieronde waarbij ook kleine fracties ter bezwaren tegen de ontwerp-Omroepwet, welwillend op. rechterzijde steun toezegden, hielp dit probleem uit de Regeling van de omroepkwestie was voor oppositiepartij wereld. In de praktijk zou de kritische minderheid in de PvdA uit electoraal oogpunt wense - CDA-fractie wel voor veel onrust lijk en verloste de VVD van een zorgen, maar slechts twee keer was belangrijk obstakel voor hernieuwde Of het kabinet-Rutte steun van andere (rechtse) fracties samenwerking met KVP en ARP. De een kabinet van nodig om het kabinet bij een stem - wet werd zodoende het belangrijk - ‘kraakporselein’ ming te laten overleven: in 1980 toen ste ‘product’ van dit minderheidska - een motie-Den Uyl afkeuring uit - is blijft ongewis binet. sprak over het niet uitvoeren van De eerste tekenen van politieke een motie over de olieboycot van instabiliteit (opkomst van Boeren - Zuid-Afrika en in 1981 toen levering partij, D66 en DS’70) en de toenemende polarisatie leid - van onderzeeërs aan Taiwan dreigde te worden afgewe - den in 1971 tot een centrumrechts vijfpartijenkabinet. zen. Dreigende opstand in de CDA-fractie – en de Dat was geen lang leven beschoren. Na de breuk kwam bereidheid van fractievoorzitter Ruud Lubbers om daar - voor het eerst sinds lang vorming van een minderheids - aan tegemoet te komen – zorgde wel voortdurend voor

Liberaal Reveil 4 205 afzwakking van het herstelbeleid. Wiegel was echter Meester, Cort van der Linden en De Geer konden wel bereid dat te accepteren vanwege de alles overheersende soms één majeur probleem op wetgevingsgebied oplos - wens om een crisis (en daarmee kans op hernieuwde sen (Mackay: de Lager-onderwijswet 1889, Röell: de Kies - regeringsdeelname van de PvdA) te voorkomen. wet 1896, Cort van der Linden: de Grondwetsherziening Toen centrumrechts in 1981 bij de Tweede Kamer - 1917), maar onthielden zich verder van politiek gevoelige verkiezingen haar meerderheid verloor en de formatie kwesties of konden bij dergelijke kwesties geen meerder - van een CDA-PvdA-D66-kabinet uiterst moeizaam ver - heid vinden. liep, kwam enige tijd de zogenoemde Staphorster-variant Wetgeving was tot de jaren dertig het belangrijkste in beeld: een kabinet van CDA en VVD met gedoogsteun werkterrein voor een kabinet. Uiteraard moest ook de van SGP, GPV en RPF. Uiteindelijk kwam alsnog het wan - begroting worden opgesteld, maar daarover bestond kele centrumlinkse tweede kabinet-Van Agt tot stand. brede consensus. Pas toen meer sturende rol van de Na het mislukte kabinet-Van Agt II sloten CDA en overheid op economisch gebied werd verlangd, gingen de VVD een hecht regeerakkoord, dat geesten zich meer en meer scheiden. werd voorbereid in werkgroepen Het ontbreken van een hechte parle - met fractiespecialisten. De toestand Het onderscheid tussen mentaire basis was daarom voor het van de overheidsfinanciën maakte minderheids- en financiële beleid lange tijd niet zo’n dergelijke stevige afspraken noodza - meerderheidskabinet probleem. kelijk. De positie van de traditionele Dat is nu ongetwijfeld anders, bestond lange tijd niet partijen in het centrum (CDA, PvdA omdat een stevige parlementaire en VVD) was daarna dusdanig (in meerderheid nodig is voor een daad - 1982 128 zetels, in 1986 133 zetels krachtig financieel-economisch beleid. en in 1989 125 zetels), dat er geen noodzaak was voor Of het kabinet-Rutte wat dat betreft een kabinet van minderheidsvarianten. ‘kraakporselein’ is, blijft nog ongewis. Zoals evenmin al de Dat was pas het geval na 2002 toen de traditionele vraag is te beantwoorden of het een meerderheids- of centrumpartijen terrein verloren. Na 2002 was daarom minderheidskabinet is. steeds een derde partij nodig om tot een meerderheids - kabinet te komen; in 2002 de LPF, in 2003 D66 en in 2007 Dr. B. van den Braak is als parlementair-historicus verbonden (in een combinatie van CDA en PvdA) de ChristenUnie. aan het Parlementair Documentatiecentrum Universiteit Leiden. Die lijn zette zich bij de jongste verkiezingen voort. BRONNEN: RESUMÉ G. Taal, Liberalen en Radicalen in Nederland 1872-1901 , Het onderscheid minderheids-/meerderheidskabinet ’s-Gravenhage, 1980. bestond lange tijd niet. Tot 1922 regeerden kabinetten J. de Bruyn, Kuyper ist ein Luegner. De kabinetsformatie van uitsluitend met wisselende meerderheden. Ze waren 1901 , Amsterdam, 2001. zowel in de Tweede als Eerste Kamer nog veelal afhanke - A. Bornebroek, Een heer in een volkspartij:Theodoor Heems - lijk van steun van niet-regeringsgezinden. Wetgeving kerk (1852-1932), minister-president en minister van Justitie , kwam vaak moeizaam tot stand en om tot regelingen te Amsterdam, 2006. komen voor het kiesrecht, de inkomstenbelasting, de sub - P.J. Oud, Staatkundige vormgeving in Nederland , Deel 1: sidiëring van scholen en de dienstplicht waren vele pogin - 1840-1940, Assen, 1997 (11 e druk). gen nodig. J. Bosmans, Staatkundige vormgeving in Nederland , Deel II: Wankele kabinetten, zoals van Mackay, Röell, De 1940-1990, Assen, 1999 (12 e druk).

206 Liberaal Reveil 4 VOORBEELD VAN GOED BESTUUR

LIBERALE TRADITIE ALS INSPIRATIEBRON VOOR RUTTES LEGITIMERENDE VERHAAL

RONALD KROEZE

‘Politiek als voorbeeld samenleving voorbij’ zo stelde in het bijzonder, alles in huis met een legitimerend verhaal NRC Handelsblad op het moment dat Ruttes kabinet aan- en goede hervormingsagenda voor de dag te komen, trad. 1 Immers het voorgaande kabinet was met een her - zoals ook bleek uit de regeringsverklaring. vormingsprogram en verrassende leden aangetreden en vervulde daarmee een voorbeeldfunctie voor destijds EEN MINDERHEIDSKABINET PUR SANG gewenste veranderingen. 2 Maar van dit kabinet hoefde Mark Rutte is de eerste liberale premier sinds Cort van niet veel verwacht te worden, want het regeerakkoord der Lindens oorlogskabinet (1913-1918). De eenent - was saai en er waren maar drie vrouwelijke en geen wingste-eeuwse Rutte herstelt hiermee via de twintigste- allochtone bewindslieden naast de ‘oude rotten’ opgeno - eeuwse Cort van der Linden (1846-1935) de lijn met de men, terwijl actuele thema’s als integratie en ‘vrouwen hoogtijdagen van het Nederlands liberalisme onder J.R. aan de top’ nu juist om hun stem vroegen, aldus de krant. Thorbecke (1798-1872). 3 Zo komt de geschiedenis weer Al eerder was er kritiek geuit op de fragiele status van in beeld. Ook is het kabinet van premier Rutte net als dat een minderheidskabinet en werd de VVD verweten de van Cort van der Linden een minderheidskabinet: een sociaaleconomische hervormingspunten, waarmee ze de vorm die in de geschiedenis maar weinig voorkomt en verkiezingen had gewonnen, te hebben ingeleverd. Maar dan vaak in periodes van politieke hectiek, maar niet per bovenstaande kritiek is oppervlak - se grote hervormingen uitsluit. Het kig. Balkenende IV opereerde moei - minderheidskabinet van Cort van zaam en vermeed vanwege spannin - der Linden regeerde tijdens de Eer - gen tussen coalitiepartners PvdA en Dat het huidige kabinet ste Wereldoorlog en moest niet CDA juist veel thema’s, daar konden niet representatief zou zijn alleen de neutraliteit van Nederland of wilden de vrouwelijke en alloch- is onjuist handhaven, maar ook een oplossing tone bewindslieden weinig aan ver - vinden voor enerzijds de socialisti - anderen. Ook het feit dat het huidige sche en progressief-liberale roep om kabinet niet representatief zou zijn is algemeen kiesrecht en anderzijds de onjuist, want in een representatieve democratie hangt dit confessionele wens het bijzonder onderwijs met over - nu juist niet af van afkomst, leeftijd of sekse van politici. heidsteun te bekostigen. Dit lukte met de beroemde Tot slot wijst het verleden uit dat een minderheidskabi - ‘pacificatie’ van 1917, één van de grootste veranderingen net sterk en hervormingsgezind kan zijn. Toch duidt deze uit de Nederlandse politieke geschiedenis. Een ander kritiek onbewust op een minder sterk punt van dit kabi - minderheidskabinet, het kabinet-Colijn V (1939), werd net: een nog onduidelijk profiel. Kennis van de liberale gevormd aan de vooravond van de Tweede Wereldoor - geschiedenis en het gedachtegoed is dan een bron van log. 4 Van een Europese oorlog is momenteel geen sprake, inspiratie en sluit ook goed aan bij de actuele vragen. maar ook Ruttes kabinet treedt op in een tijd die de laat - Want liberalen hebben, Rutte als afgestudeerd historicus ste jaren zeer hectisch is geweest waarbij over veel

Liberaal Reveil 4 207 onderwerpen nog geen consensus is bereikt. 5 van “dat clubje daar in Den Haag”. Net als bij Balkenende Dat Ruttes kabinet via de gedoogsteunconstructie zie je een soort hofhouding’, aldus Joop Schippers, hoog - met de PVV steunt op een parlementaire meerderheid, leraar arbeids- en emancipatie-economie aan de Univer - doet weinig af aan de bijzondere historische vorm van dit siteit Utrecht. 8 Toch is het zeer de vraag of de samenstel - kabinet. De slechts 76 zetels waarop het kabinet steunt is ling van Ruttes kabinet werkelijk doorslaggevend is voor minimaal, de spanning in de CDA-fractie zal in crisismo - inhoudelijke vernieuwing en een legitimerend verhaal. menten weer opspelen en de onderwerpen die in het gedoogakkoord zijn opengelaten voor politiek debat, HET HERNIEUWDE BELANG VAN THORBECKES maken dat dit kabinet ook de facto niet als een normaal IDEE VAN REPRESENTATIE meerderheidskabinet functioneert. Daarnaast moeten De kritiek op de beperkte hoeveelheid vrouwelijke kabi - Ruttes bewindslieden rekening houden met partijgebon - netsleden was ook eenzijdig. 9 Opvallend genoeg leidde den politieke gevoeligheden, vooral ook omdat de ge- de hoge leeftijd van de ministers niet tot commotie doogcoalitie geen vanzelfsprekend samenwerkingsver - onder jongeren en vertegenwoordigers van jongerenor - bond is. ganisaties. Terwijl zij zich, als we hoogleraar Schippers’ Een andere reden waarom dit kabinet eveneens als bovengenoemde argumentatielijn volgen, zouden moeten een minderheidskabinet wordt beschouwd is interessan - afvragen of zij wel vertegenwoordigd worden door dit ter om te bekijken. ‘[D]rie vrouwen, veel babyboomers, kabinet. Wordt er in het vergrijzingsdebat immers niet bijna allemaal beroepspolitici, nul allochtonen’, zo conclu - een ontegenzeggelijk zwaar offer van jonge werkenden deerde NRC Handelsblad toen de namen van de bewinds - verlangd? En zou daarom een duidelijke representant van lieden bekend waren. 6 In de media domineerde het beeld jonge werknemers in Nederland geen zitting in dit kabi - dat het kabinet geen goede afspiegeling van de samenle - net moeten hebben? Bovenal zitten in dit kabinet ‘van de ving was. Sterker, de anti-establishment uitstraling van de werkende Nederlander’ geen zelfstandige kleine of mid - PVV kreeg geen vervolg met de benoeming van verras - delgrote ondernemers, de groep waarvan het bekend is sende bewindslieden, want alle ministers hebben (zeer) dat ze vanwege hun arbeidsethos, creativiteit en flexibili - veel politieke ervaring en de meesten lopen al jaren mee. teit essentieel zijn voor een succesvolle economie. Dat De Nijmeegse hoogleraar politieke geschiedenis Remieg dit kabinet een gevoel van misrepresentatie oproept, laat Aerts zag daarom een grote discrepantie tussen de reto - staan dat dit kwalijk is voor het garanderen van goed riek van de kabinetspartijen en de samenstelling van het bestuur, is dan ook niet per se logisch. kabinet omdat het ‘volkomen in strijd [is] met het beeld De oorsprong van de parlementaire democratie ligt dat Rutte en vooral PVV-leider Wilders graag neerzetten: in de negentiende eeuw en toen golden geheel andere dat ze met sterke, ervaren mannen van buiten orde op argumenten als legitimerend. Volgens de negentiende- zaken zullen stellen’. 7 eeuwse liberale denker en politiek Het kwam Rutte niet alleen op leider Thorbecke verdiende een kritiek van buitenstaanders te staan. kabinet allereerst vertrouwen als het Neelie Kroes: te weinig Neelie Kroes wees erop dat er veel zich onafhankelijk durfde op te stel - te weinig vrouwelijke ministers vrouwelijke ministers len, het algemeen belang voorop stel - waren benoemd. Volgens Kroes zou - benoemd de en zich niet door particuliere den het er meer moeten zijn en is interesses liet leiden. Daarnaast een quotum in de toekomst noodza - moest vooral de Tweede Kamer zorg kelijk om dit te bewerkstelligen. dragen voor een juiste representatie, Daarnaast waren er geen allochtonen in het kabinet maar niet door puur op sociale afkomst te letten maar opgenomen. ‘Zeker voor een kabinet dat steunt op een vrij debat te laten prevaleren. De Kamerleden moesten minderheid, is herkenbaarheid belangrijk. Niet alleen een grote mate van vrijheid hebben om te kunnen debat - vrouwen, maar ook allochtone Nederlanders zien zich teren, want debat was essentieel om een veelvoud aan hier niet in vertegenwoordigd. Dat bevestigt het beeld meningen naar voren te brengen om na uitwisseling van

208 Liberaal Reveil 4 argumenten en visies de juiste politieke consensus te beelden van hetgeen wordt gerepresenteerd, zoals een bereiken. Het parlement was de publieke ruimte waar kunstschilder niet een fotografische gelijkenis van het - gezocht werd naar goede representaties. In een ideale geen hij wil representeren nastreeft, maar er een bepaal - situatie behield een Kamerlid volledige vrijheid ten de aantrekkelijke interpretatie van maakt. Besef van opzichte van het electoraat om zijn eigen afwegingen te esthetische representatie biedt daarmee ruimte voor maken. Als het algemeen belang dat vroeg, konden zelfs politieke interpretatie en dwingt politici om na te denken eerdere standpunten, mits voorzien van legitieme argu - over wat zij nu werkelijk willen vertellen. 11 mentatie, worden herroepen. Het was dan vervolgens de Thorbeckes gedachtegoed en de normatieve ideeën taak van het kabinet op de juiste manier vorm te geven van Ankersmit zijn niet los gezongen van de huidige tijd. aan de consensus die de verschillende parlementariërs De Franse politiekfilosoof Bernard Manin wees in een hadden bereikt. Belangrijk in Thorbeckes opvatting was beroemde studie van de geschiedenis van representatieve dat goed bestuur werd gegarandeerd door debat en democratie al op het feit dat de huidige representatieve onafhankelijkheid, zodat kabinet en parlement gedwon - democratie meer gelijkenis toont met het negentiende- gen waren creatieve interpretaties naar voren te brengen eeuwse parlementarisme dan met de partijdemocratie, en niet op basis van hun afkomst konden claimen een zoals we die in Nederland tijdens de verzuiling (1880- juist argument te hebben (bijvoorbeeld omdat ik jong zou 1960) kenden. Inderdaad ging het tijdens de verzuiling om zijn weet ik bij voorbaat beter dan ouderen wat voor jon - een één op één representatie, want een katholiek stemde geren goed en juist is). Zo bezien moet men tegenwoor - op de KVP en een gereformeerde op de ARP. De libera - dig een juiste representatie niet alleen zoeken bij het len en deVVD hebben hier nooit goed ingepast, omdat zij kabinet, maar ook bij de politieke zich juist hadden afgezet tegen parti - partijen en hun afgevaardigden en lei - culiere belangenpolitiek. Daarom is ders. Anders zou immers elk kabinet - 150 Kamerleden kunnen hun hernieuwde opmars sinds de besluit moeten voldoen aan ieders geen precieze afspiegeling jaren zeventig niet verrassend. Van - persoonlijke wensen. Maar de Kamer van de sociale diversiteit wege het wegvallen van de vanzelf - kan nooit een volledige weergave zijn sprekendheid van klassieke partijbe - zijn van de samenleving, want 150 ginselen en ideologieën, zoals die tij - Kamerleden, laat staan de voorge - dens de verzuiling golden, moeten stelde 100, kunnen geen precieze politici tegenwoordig telkens afspiegeling zijn van de sociale diversiteit van de Neder - opnieuw traditie en gedachtegoed op een creatieve wijze landse samenleving. Tot op de dag vandaag staat daarom verbinden met actuele vraagstukken. 12 VVD-er en filosoof nog steeds in de grondwet: ‘de Staten-Generaal vertegen - Luuk van Middelaar wees daarom, onder verwijzing naar woordigen het gehele Nederlandse volk’. Manin, al eerder op het feit dat legitimiteit en aantrek - Volgens de Groningse emeritus hoogleraar theoreti - kingskracht van politiek niet meer berust op sociale sche geschiedenis en voormalig VVD-denker, Frank afkomst, ofwel mimethische representatie, zoals ten tijde Ankersmit moet representatie dan ook op twee manie - van de verzuiling, en riep politieke partijen op dit besef te ren gedefinieerd worden. Ankersmit ziet een verschil tus - benutten. 13 sen mimetische en esthetische representatie. Een mime- Natuurlijk is partijpolitiek nog steeds van invloed thische representatie (mimesis betekent gelijkenis), gaat evenals het feit dat de dominanter geworden rol van de ervan uit dat alleen een volledig gelijke weergave van het - premier en regeerakkoorden parlementaire politiek dus - geen wordt gerepresenteerd, een goede representatie is. danig heeft veranderd dat Kamerleden niet de volledige Zoals een foto precies weergeeft wat er op een bepaald vrijheid hebben om altijd hun eigen opvattingen te vol - moment voor de lens verschijnt. 10 Een esthetische repre - gen. Toch is het belangrijk de historische en theoretische sentatie echter verwerpt het idee dat een letterlijke achtergrond achter representatie te (her)kennen, omdat weergave mogelijk is, omdat de (politieke) werkelijkheid het essentieel is binnen het liberalisme en het functione - hiervoor te complex is. Het gaat veel meer om het ver - ren van de parlementaire democratie.Temeer, nu door de

Liberaal Reveil 4 209 constructie van een minderheidskabinet er geen dichtge - energie, persoonlijk overwicht’ mee te brengen. 20 Dat timmerd regeerakkoord ligt en Mark Rutte en fractie - was nogal wat, maar een dergelijke voorbeeldrol speelde voorzitter Stef Blok hebben aangegeven ook samenwer - Thorbecke in zijn tijd. Vertrouwen in het liberale stelsel king te zoeken met de oppositiepartijen. Bovendien heeft was gebaseerd op het feit dat het liberalisme een ant - de opstelling van de CDA’ers Kathleen Ferrier en Ad woord had op de uitdagingen van de tijdsgeest en ook Koppejan erop gewezen dat politici ook de mogelijkheid gebonden aan de geschiktheid van leidende liberalen. benutten zich los te maken van de partij, zelfs als ze DeThorbeckiaanse opvatting van goed bestuur stond behoren tot een partij die bekend staat om haar disci - niet op zich. 21 De Franse Revolutie vormde het vertrek - pline. Of Ferrier en Koppejan dit terecht deden, is hier punt voor het liberalisme, omdat daarmee een tegenstel - niet het punt, maar wel dat de huidige tijd geen vanzelf - ling tussen aristocratie en democratie was gecreëerd. sprekende legitimatie kent waar politici op kunnen terug - Aristocratische reactionairen wilden de principes en vallen. regels van het Ancien Regime behouden. Zij beschouwden adel en monarchie als natuurlijke bestuurders en legiti - POLITIEK ALS EEN ZOEKTOCHT NAAR meerden hun macht met een beroep op eeuwenoude HETGEEN WAAR, GOED EN RECHTVAARDIG IS tradities en privileges: hadden adel en koning niet altijd Ook op een andere manier refereren Ruttes opstelling geregeerd? Radicale democraten daarentegen, vonden en keuzes impliciet aan de liberale traditie. De afgelopen dat de macht zowel theoretisch (volkssoevereiniteit) als jaren werden gekenmerkt door politieke en publieke praktisch (algemeen stemrecht) bij het volk moest liggen, onrust niet in de laatste plaats door (onervaren) politici zeker gezien de wijdverspreide corruptie onder de tradi - zelf veroorzaakt. 14 Wetenschappers Gijs Jan Brandsma en tionele gezagsdragers. 22 Deze tegenstellingen zorgden Mark Bovens van de Universiteit Utrecht hebben onlangs voor een burgeroorlog in Frankrijk, die met behulp van in hun onderzoek ook aangetoond de guillotine tienduizenden doden dat bewindslieden zonder politieke kende, en vormden tevens de drijfveer ervaring eerder gedwongen moeten Het criterium voor de Napoleontische oorlogen vertrekken dan ervaren rotten. 15 en de problemen van de restauratie - moet zijn dat je zoekt Rutte verdedigde zijn keuze voor politiek (1813-1830). bewindslieden ook niet als een naar de besten Gezien de bruutheden was het openlijke afwijzing van vrouwen, niet verwonderlijk dat de Franse allochtonen, jongeren of onderne - Revolutie naast inspiratiebron ook mers. ‘Dit [de bewindslieden] zijn als afkeurenswaardig gold voor veel mensen die heel goed in staat zijn deze moeilijke taak te negentiende-eeuwse Europeanen. Het waren de Europe - vervullen. Als team, maar ook individueel. Daar hebben se liberalen die een consensus wisten te bereiken tussen we echt op geselecteerd.’ 16 Bovenal stelde hij geschikt - deze twee uitersten. Veel Europeanen vreesden dat na heid voorop: ‘Uiteindelijk moet het criterium gewoon zijn Napoleons verlies bij Waterloo (1815) het Ancien Regime dat je zoekt naar de besten’, aldus Rutte. 17 Ruttes legiti - in ere zou worden hersteld waardoor de oude elite weer matie staat daarmee in een liberale traditie waarin het aan de macht zou komen. 23 Aan de andere kant wilden niet draait om sociale afkomst, sekse of geaardheid maar velen voorkomen dat de verkeerde mensen bestuurlijke om bekwaamheid en geschiktheid. verantwoordelijkheid droegen en daarmee politiek te Tijdens Thorbeckes hoogtijdagen omschreef de libe - schande zouden maken en wederom in revolutionaire rale denker en historicus Robert Fruin dat goed bestuur chaos zouden storten. Volgens liberalen moest de vraag werd gegarandeerd door een ‘regering der besten’. 18 Het daarom niet voorop staan of de bestuurder een repre - ging erom dat politici de ‘uitmuntendste en edelste man - sentant van het volk dan wel de adel was, maar moesten nen’ waren ‘die in rechtschapenheid en wijsheid ten toon - geschikte personen worden aangesteld die het algemeen beeld aan allen verstrekken’. 19 Volgens Fruin maakten belang dienden. De politieke daden van geschikte goede bestuurders het verschil door ‘bekwaamheid, bestuurders hadden echter alleen legitimiteit als erover

210 Liberaal Reveil 4 werd gedebatteerd in een parlement en vrije publieke 1849. Thorbecke riep zijn criticasters op vooral geduld te ruimte op basis van rede en waarheid binnen de kaders hebben en hield hen voor: ‘wacht op onze daden’.Vervol - van de constitutionele monarchie. 24 gens slaagde hij er in de vier jaar erna in om belangrijke De positie van de Europese liberalen, tussen reactie hervormingen door te voeren, zoals de introductie van en democratie, maakte hun invulling van goed bestuur bij - de Kieswet die het nieuwe kiesstelsel regelde en de Pro - zonder. 25 Met hun nadruk op geschiktheid, rechtvaardig - vincie- en Gemeentewet waarmee de inrichting van het den de liberalen hun eis om de politieke macht in handen lokaal en regionaal bestuur op nieuwe leest werd te krijgen. Het negentiende-eeuwse liberalisme was geba - geschoeid. seerd op een ‘rejection of the idea of a right to political Ook Rutte moet zijn hervormingsagenda nog uitwer - participation’, aldus kenner van het Europees liberalisme ken. Dit is bovenal nodig omdat het regeerakkoord voor Alan Kahan. Het verschil dat liberalen maakten tussen velerlei uitleg vatbaar is als een gevolg van de moeizame rechten en geschiktheid bracht hen vaak in een tegen - totstandkoming en omdat het bij veel zaken niet duidelijk strijdige positie. Bijvoorbeeld op het gebied van (alge - is wat er nu precies gaat gebeuren, bijvoorbeeld als het meen) kiesrecht, openbaarheid van bestuur en een vrije aankomt op sociaaleconomische hervormingen. De VVD pers. Hiervoor gold dat individuele bekwame burgers er kreeg daarom het verwijt veel van haar punten te hebben recht op hadden, maar omdat de uitoefening van dit recht ingeleverd en bij de presentatie van het regeerakkoord de politiek en het algemeen belang kon schaden kon er werd geconcludeerd dat het kabinet ‘lage ambities’ had niet zondermeer aanspraak op en vooral Geert Wilders punten had gemaakt worden. Gevoel voor de binnengesleept. 28 Het regeerak - historische context was hiervoor In een parlementaire koord biedt echter voldoende essentieel. Om deze reden presen - democratie gaat het om mogelijkheden. teerden liberalen goed bestuur als goed bestuur en bekwame Een eerste aanzet om het ultiem ideaal. ‘Liberals put good bestuurders regeerakkoord meer kleur te geven, government and avoiding despotism was de regeringsverklaring 29 , waarin above universal political participa - Rutte een groot aantal thema’s uit - tion: there was a right to be well- werkte. Allereerst schetste Rutte het governed, rather than a right to political participation’, vertrekpunt: ‘Nederland heeft alles in huis om toonaange - aldus Kahan. 26 In dit pers-pectief moet ook een beroem - vend te zijn in Europa en de wereld. Nederland is de zes - de opmerking van Thorbecke geplaatst worden: ‘Is het tiende economie, de vijfde investeerder, de tweede land - alleen de vraag, wat het volk of de meerderheid wil, dan bouwexporteur en de zevende handelsnatie. Dat is de vervalt de vraag naar hetgeen regt, waar, goed en uitvoer - kracht van Nederland. Onze optimistische boodschap baar is.’ 27 In een parlementaire democratie gaat het om aan alle Nederlanders is dat we sterker uit de crisis kun - goed bestuur en bekwame bestuurders. nen komen. Dat is wat ons als kabinet in de kern moti - veert.’ RUTTES LEGITIMERENDE VERHAAL ALS Vervolgens presenteerde Rutte het regeringsmotto AANZET TOT HERVORMING ‘vrijheid en verantwoordelijkheid’ als kernwaarden: ‘De Het liberale recht op goed bestuur is geen rechtvaardi - woorden vrijheid en verantwoordelijkheid in de titel van ging voor vrijblijvendheid. Dus als het kabinet-Rutte het regeerakkoord, zeggen veel over de manier waarop claimt een regering der besten te zijn, zal dat moeten we aan de toekomst willen werken. We beoordelen men - worden waargemaakt met een creatief verhaal en politie - sen niet op hun afkomst maar op hun toekomst, niet op ke beleidsvoorstellen. Op dit punt dient wederom een hun geloof maar op hun gedrag, niet als groep maar als vergelijking met Thorbecke zich aan. Met zijn grondwets - individu. De vrijheid van godsdienst en levensovertuiging wijziging van 1848 wekte Thorbecke veel verwachtingen, en de vrijheid van onderwijs zijn gewaarborgd. Het kabi - maar zijn eerste kabinet werd verweten geen duidelijk net neemt zelf de verantwoordelijkheid om te doen wat (liberaal) programma te hebben bij het aantreden in nodig is, en wil de mensen in ons land in staat stellen ook

Liberaal Reveil 4 211 die verantwoordelijkheid te nemen.’ CONCLUSIE In de kern van zijn betoog somde Rutte de belang - Voor de legitimatie van een minderheidskabinet pur sang rijkste taken van het kabinet op. Nederland terugbrengen en de invulling van het regeerakkoord is de traditie van in de internationale top vijf van kenniseconomieën, snel het liberalisme een inspiratiebron. Hiervoor zijn reflectie herstel van de overheidsfinanciën en een kleinere en effi - op het verleden en de politiek-filosofische kernwaarden ciëntere overheid. Thema’s die vragen om hervormingen. van het liberalisme essentieel. Zaken die in een tijd waar - Net als een andere oproep van Rutte: ‘In de publieke sec - in actuele sociale en economische problemen terecht tor wil het kabinet veel meer ruimte voor vakmanschap. veel aandacht vragen, vaak onterecht over het hoofd Voor de vakman en vakvrouw in het onderwijs, de poli - wordt gezien. Natuurlijk is er sinds de tijd van Thorbecke tiekorpsen en de zorg die verlost moeten worden van veel veranderd, maar het negentiende-eeuwse liberalisme overbodige en onzinnige regels en procedures.Voor wijk - met zijn nadruk op representatie, recht op goed bestuur verpleegkundigen die zonder stopwatch hun patiënten en politieke creativiteit is een bruikbare spiegel voor Rut - moeten kunnen helpen. De verhouding tussen manage - tes kabinetsploeg (en Bloks Kamerfractie). Zij hebben ment en werkvloer moet veranderen in het voordeel van door het ambt te aanvaarden zichzelf als geschikt gepre - de werkvloer. Schaalverkleining, menselijke maat.’ senteerd voor het handhaven van goed bestuur en het nemen van de juiste politieke beslissingen. Het kabinet in De roep om verbetering van de kenniseconomie, herstel het bijzonder is het aan zijn stand verplicht nu te bewij - van de overheidsfinanciën en meer aandacht voor vak - zen werkelijk een ‘regering der besten’ te zijn. manschap in de publieke sector zijn uitstekende thema’s Dit kan Rutte doen door een creatief verhaal naar voor het kabinet om zich op te profileren, maar vraagt voren te brengen waarmee hij meer kleur geeft aan zijn naast een juiste intentie om daden. Hetzelfde geldt voor eerste kabinet zonder dat dit ten koste gaat van de Ruttes opmerkingen over het strenge immigratiebeleid, boven-de-partijen-staande premier, die hij wil zijn en het dat volgens hem erop gericht is om geen nieuwe sociale in de Nederlandse politiek vaak goed doet. Zaak is dan onderklasse te creëren en daarmee mogelijkheden biedt wel dat er ook buiten het kabinet ruimte blijft voor de liberale kant van dit onderwerp te tonen. Zoals ook debat. Dit is wenselijk en nuttig, zoals bleek op de partij - de voorgestelde keuze voor bezuinigingen in de cultuur - raad van de VVD op 2 oktober 2010 waar Rutte het sector een liberale legitimatie verdienen en de VVD een regeer- en gedoogakkoord overtuigend verdedigde, maar eigen geluid laat horen naast de retorische dooddoeners waar ook ruimte was voor kritische vragen. De partijraad dat kunst een ‘linkse hobby’ is versus kunstsubsidies als heeft met instemming van Rutte en het partijbestuur al garantie voor diversiteit, kwaliteit en aangekondigd ook in de toekomst emancipatie. 30 Beide argumenten zijn blijvend vorm te willen geven aan immers onjuist. Tot slot moet op noodzaak tot debat en reflectie. De Europees gebied niet vergeten wor - De VVD moet oudste politieke traditie in Neder - den een analyse te maken van wat land, het liberalisme, bestaat per slot historische kans benutten fout en goed gaat noch het kritische van rekening bij het historisch up to EU-verhaal van de regering helder te date houden van een liberale invul - communiceren. Ruttes eerste erva - ling van goed bestuur. ringen met Europa, onder andere de DeVVD moet, nu zij de grootste kritiek die Nederland kreeg op het tegenhouden van een partij is en de premier levert, de historische kans benut - nieuwe Europese begroting, zal hem duidelijk hebben ten. De tijd zal het moeten uitwijzen, maar hoopgevend is gemaakt dat hij moet blijven werken aan een creatief ver - dat Rutte zich bewust is van de onterechte kritiek die hij haal dat Nederlanders met Europa verbindt en vice versa. ontving bij de kabinetspresentatie, de historische traditie Als Rutte daarin slaagt, kan een boeiend verhaal ook wer - en het belang van een representatief verhaal met bijbeho - kelijk tot hervormingen leiden. rende beleidsdaden, zoals hij toonde in de regeringsver - klaring. Rutte stelde daarin als slotopmerking: ‘Cort van

212 Liberaal Reveil 4 der Linden zei bij de presentatie van zijn ploeg in de gemeester Job Cohen Annemarie Jorritsma was. In Kamer het volgende: “(…) den aard van het kabinet zal het laatste geval is het wel opvallend dat de Amster - men toch tenslotte moeten beoordelen naar zijn wezen damse gemeenteraad al decennia lang de voorkeur en niet naar den schijn.” Ik zeg hem dat vandaag na, want uitspreekt voor iemand van buiten de gevestigde ook voor dit kabinet komt het aan op de resultaten die orde, maar dat men telkens kiest voor (oude) manne - we gaan boeken. Op wat we doen en presteren. Wacht u lijke PvdA-bestuurders met veel ervaring. De laatste op onze daden.’ vier benoemingen waren immers: Ed van Thijn, Schel - to Patijn, Job Cohen en Eberhard van der Laan. Drs. D.B.R. Kroeze is als docent en promovendus verbonden 10) Ik ben mij bewust van het debat of een foto werkelijk aan de afdeling Geschiedenis van de Vrije Universiteit te een directe weegave is, maar dat laat ik hier verder Amsterdam. Hij schrijft een proefschrift over de geschiedenis buiten beschouwing. van goed bestuur in Nederland 1848-1940. Daarnaast werkt 11) Frank Ankersmit, ‘Politieke representatie. Betoog hij aan een boek over goed leiderschap (met prof. James Ken - over de esthetische staat’, in: Bijdragen en Mededelin - nedy en Sjoerd Keulen MA). Eerder schreef hij als co-auteur gen betreffende de Geschiedenis van Nederland, 102, het boek Vals plat in de Oeral. Een zoektocht naar de 1987, pp. 358-379. Voor een verdieping hierop zie oostgrens van Europa (Aspekt eerste druk 2008; tweede Frank Ankersmit, Macht door Representatie. Exploraties druk 2009). Kroeze is lid van deVVD-partijraad. III: politieke filosofie , Kampen, 1997. Frank Ankersmit, Aesthetic Politics: Political Philosophy Beyond Fact and NOTEN: Value , Stanford, 1997. 1) ‘Politiek als voorbeeld samenleving voorbij’, NRC 12) Bernard Manin, The principles of representative gover - Handelsblad, 12 oktober 2010. nment , Cambridge, 1996. 2) Het kabinet-Balkenende IV had als motto ‘samen 13) Luuk van Middelaar, ‘Politicus, u bent geen gewone werken, samen leven’, daarbij werd belang gehecht burger. De West-Europese kiezers zijn al goeddeels aan de opname van vrouwen en vooral twee staatsse - omgeschakeld van een partijendemocratie naar een cretarissen van allochtone afkomst de PvdA’ers publieksdemocratie. Maar de politieke stelsels zelf Nebahat Albayrak en Ahmed Aboutaleb. zitten nog in hun oude jas’, NRC Handelsblad , 12 sep - 3) Overigens was de vader van Cort van der Linden, G.M. tember 2009. van der Linden, een trouwe bondgenoot vanThorbecke. 14) Te denken valt aan de kritiek die Balkenende kreeg 4) Het kabinet-Colijn V was echter al gevallen voordat vanwege zijn eigen onervarenheid, de chaos rondom het aan regeren kon beginnen. de LPF tijdens Balkenendes eerste kabinet in 2002 of 5) F. Wielenga, Nederland in de twintigste eeuw , Amster - aan de commotie over de onervarenheid van de dam, 2009, p. 304. PvdA’ers EllaVogelaar en, in mindere mate, Jacqueline 6) ‘Het paradoxale (anti-)establishment kabinet’, NRC Cramer, ministers in kabinet-Balkenende IV. Handelsblad, 11 oktober 2010. 15) NRC Handelsblad, 11 oktober 2010. 7) Ibidem. 16) ‘Eigenlijk niet zo'n bijzonder kabinet’, NRC Handels - 8) ‘Politiek als voorbeeld samenleving voorbij’, NRC blad , 15 oktober 2010. Handelsblad . 17) ‘Politiek als voorbeeld samenleving voorbij’, NRC 9) De keuze voor weinig vrouwen in het huidige kabinet Handelsblad . is niet tekenend voor de huidige liberale bestuurscul - 18) Zoals Robert Fruin het omschreef in Politieke morali - tuur. Zie bijvoorbeeld artikel ‘Te weinig vrouwen in teit. Open brief aan Mr. G. Groen van Prinsterer , Leiden, het kabinet?’, in: Liber 29 oktober 2010. Zie ook de 1864, p. 29. recente benoeming van het nieuwe Amsterdamse 19) Ibidem, pp. 6-7. VVD-bestuur waar drie van de zeven bestuursposi - 20) Ibidem, p. 27. ties worden ingenomen door vrouwen. Of het feit 21) H. te Velde, ‘The Organization of Liberty: Dutch Libe - dat de liberale kandidaat voor de opvolging van bur - ralism as a Case of the History of European Consti -

Liberaal Reveil 4 213 tutional Liberalism’, in: European Journal of Political 25) Alan Kahan, Liberalism in Nineteenth Century Europe , theory, 7, 2008, pp. 65-79. pp. 4-5. 22) A.S. Kahan, Liberalism in Nineteenth-Century Europe.The Poli - 26) Ibidem, pp. 6-8. Dat we liberalen tegenwoordig vaak tical Culture of Limited Suffrage , NewYork, 2003, pp. 8- 9. aan hun strijd voor rechten erkennen is te verklaren 23) In tegenstelling tot reactionaire conservatieven zagen doordat deze strijd in de loop der tijd is overgeno - liberalen de opmars van democratie als onvermijde - men van de democraten. lijk. Dit gold ook voor Thorbecke . Jan Drentje,Thorbec - 27) B. Manger, Thorbecke en de historie , Amsterdam, 1938, p.10. ke een filosoof in de politiek , Amsterdam, 2004, p. 351. 28) ‘Het mes gaat in elitaire en linkse hobby’s; Lage ambi - 24) A. Craiutu, ‘Tocqueville and the Political Thought of ties en grote bezuinigingen bij ontwikkelingssamen - the French Doctrinaires’, in: History of PoliticalThought , werking, publieke omroep, milieu en cultuur’, NRC Vol. XX, No. 3, 1999, pp. 456-493; A. Craiutu, ‘Guizot’s Handelsblad, 5 oktober 2010. elitist theory of representative government’, in: Criti - 29) Regeringsverklaring , 26 oktober 2010. cal Review, 15, 2003, pp. 261-284. 30) Fleur de Beaufort, ‘Red de Nederlandse kunst en cul - tuur’, in: Liber , 29 oktober 2010.

Persconferentie 13 januari 2011

Geschrift 111 van de prof.mr. B.M. Teldersstichting

Eerlijk is eerlijk. Wat een liberaal van de staat mag verwachten en van zichzelf moet vergen

Op donderdag 13 januari van 14:30 tot 15:30 uur wordt tijdens een persconferentie in Perscentrum Nieuwspoort (Lange Poten 10, Den Haag) het nieuwste rapport van de Teldersstichting gepresenteerd: Eerlijk is eerlijk. Wat een liberaal van de staat mag verwachten en van zichzelf moet vergen. Naast een uitvoerige filosofische uiteenzetting van eerlijkheid in relatie tot het liberalisme zijn in de bundel verschillende essays opgenomen over de arbeidsmarkt, belastingheffing, strafrecht, de internationale rechtsorde en immigratie. Aan deze bundel werkten mee: Marcel Wissenburg (hoogleraar politieke theorie aan de Radboud Universiteit Nijmegen), Patrick van Schie (directeur Teldersstichting) en Mark van de Velde en Fleur de Beaufort (medewerkers van de Teldersstichting). Tijdens de persconferentie worden de eerste exemplaren van de bundel uitgereikt aan Stef Blok (VVD-fractievoorzitter in de Tweede Kamer) en Alex Brenninkmeijer (Nationale Ombudsman). Zij zullen een reactie geven op de inhoud van het rapport. De persconferentie, waarbij ook de auteurs aanwezig zijn, zal worden voorgezeten door Frits Bolkestein (president-curator van de Teldersstichting). U bent van harte uitgenodigd bij de presentatie aanwezig te zijn. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Fleur de Beaufort: [email protected] of 070-3631948.

214 Liberaal Reveil 4 KABINET-RUTTE GEEN SIMPEL SPIEGELBEELD VAN HET DEENSE MODEL

INTERVIEW MET CLAES DE VREESE

Hoewel een minderheidskabinet in Nederland een uniek eenkomsten met de partij van Wilders. Het is een rechts fenomeen is, zijn dergelijke kabinetten in Scandinavische populistische partij met een anti-islam en anti-EU beleid. landen eerder regel dan uitzondering. Deze landen wor - Ik noem dit populistisch, omdat de partij claimt een anti- den dan ook vaak als voorbeeld genomen voor de huidi - establishment partij te zijn, die “waarschuwt” voor de ge politieke situatie in Nederland. Dergelijke vergelijkin - extreme nationale crisis waarin het land verkeerd door gen worden voornamelijk met Denemarken gemaakt, de grote toestroom van islamitische immigranten. Daar - daar het een minderheidskabinet kent met een liberale naast kan de partij op sociaaleconomisch vlak juist onder en conservatieve partij dat gedoogsteun krijgt van de traditioneel links geschaard worden. Dansk Folkeparti, die grote overeenkomsten lijkt te ken - Als men de politieke situaties in beide landen onder nen met de PVV in Nederland. Er wordt dan ook vaak de loep neemt zijn er echter essentiële verschillen waar - beweerd dat het kabinet-Rutte het ‘Deense model’ – een neembaar. Zo zijn er grote verschillen tussen de betrok - minderheidskabinet met gedoogsteun van ‘de Deense ken partijen in beide landen. De overeenkomsten tussen PVV’ – heeft overgenomen. Camilia Bruil interviewde de deze partijen, zoals hierboven geschetst, hebben voorna - van oorsprong Deense hoogleraar politieke communica - melijk te maken met eensgezindheid in ideologie dan wel tie aan de Universiteit van Amsterdam, Claes de Vreese, partijprogram. Vergelijking tussen de Konservativen en over deze kwestie. het CDA enerzijds en de Dansk Folkeparti en de PVV anderzijds maken echter ook belangrijke tegenstellingen Het minderheidskabinet-Rutte wordt vaak vergeleken met het zichtbaar. Zo waren de Deense conservatieven de verkie - ‘Deense model’. In hoeverre gaat deze vergelijking op? zingen van 2001, waarna het eerste Deense minderheids - ‘In eerste instantie lijken de politieke landschappen van kabinet tussen de betrokken partijen werd gevormd, zon - Denemarken en Nederland ontzettend veel op elkaar. In der kleerscheuren doorgekomen. De partij was even 2001 werd Venstre, de Deense libe - groot gebleven en was zeer stabiel. rale partij die vergelijkbaar is met de Er is een groot verschil in Dit is een groot verschil met het VVD in Nederland, nipt de grootste stabiliteit, instapmoment CDA, een partij die min of meer partij van Denemarken. Net iets gro - en configuratie van de gehalveerd is na de verkiezingen op ter dan de Socialdemokraterne – partij wanneer men de 9 juni, en waarbinnen een hoop een Deense partij vergelijkbaar met twee conservatieve partij - gerommel is. Het is hierbij overigens de PvdA in Nederland. Venstre heeft goed om op te merken dat de Deen - en met elkaar vergelijkt toen samen met de Konservative se conservatieven voor 2001 in de Folkeparti, die vergelijkbaar is met oppositie zaten. Dit is een groot ver - het CDA, een minderheidskabinet gevormd. De Dansk schil met het CDA dat de afgelopen jaren aan vier – Folkeparti gaf daarbij, net zoals de PVV, gedoogsteun. De vroegtijdig gevallen – kabinetten heeft deelgenomen. Dansk Folkeparti heeft qua partijprogramma grote over - Kwesties zoals CDA- en Balkenende-moeheid speelden

Liberaal Reveil 4 215 bij de Konservative Folkeparti dan ook geen rol. Daar - van deze partij speelden al langer een rol in de nationale naast heeft de discussie in hoeverre het salonfähig is om politiek en waren daarbinnen bekend. Dit is bij de PVV met een partij zoals de Dansk Folkeparti in een “quasi heel anders; daar is Wilders de leider met daaromheen regeringconstructie” – ik noem dit een quasi regerings - een hele groep nieuwe mensen die tot een jaar geleden constructie omdat er geen sprake is van een formele nauwelijks bekend waren onder een breed publiek. De regeringsdeelname, maar wel sprake is van gedoogsteun organisatie is ook veel minder bekend. Omtrent de PVV van een “vaste partner” – te stappen toentertijd niet worden discussies over het democratische gehalte van de plaatsgevonden bij de Deense conservatieven, terwijl dit partij gevoerd, terwijl dit met betrekking tot de Dansk binnen het CDA toch een zeer belangrijk onderwerp van Folkeparti nooit het geval is geweest. De partij werd als debat is geweest. Dus er is een groot verschil in de stabili - comme il faut gezien en samenwerking met deze partij teit, instapmoment en de configuratie van de partij wanneer stond veel minder ter discussie, hoewel de traditioneel men de twee conservatieve partijen met elkaar vergelijkt. linkse partijen de vorming van het Deense minderheids - Ook tussen de Dansk Folkeparti en de PVV zijn zeer kabinet uiteraard niet toejuichten. belangrijke verschillen waar te nemen. De Deense partij De tijd was natuurlijk ook heel anders. De Deense was in 2001 al een gevestigde politieke partij met een verkiezingen waren in november 2001. De aanslagen van interne democratie. Het is een “echte” politieke partij 9/11 hadden net plaatsgevonden, maar Denemarken met leden en jaarvergaderingen. Dit in tegenstelling tot werd hier zelf pas echt bij betrokken door de Deense de PVV die een beweging is en geen leden heeft. De eer - spotprenten in 2005. Dit is echter nooit een dergelijke ste aanzet tot discussie is reeds gegeven door Hero politieke kwestie geworden zoals Fitna , de film van Wil - Brinkman 1, maar dit moet zich allemaal nog ontwikkelen. ders. De Deense regering heeft altijd aangegeven dat het Hoe de partij zich verder zal ont - vrijheid van meningsuiting is: it’s bey - plooien is nog de vraag. Het feit dat ond us . Terwijl de Nederlandse de PVV geen leden heeft en daar - De Dansk Folkeparti werd ambassades en ministeries zich wel door niet beschikt over een “kweek - als comme il faut gezien met Fitna gingen bemoeien waardoor vijver” vanuit de partij zelf komt de het veel meer de politiek ingetrok - stabiliteit niet ten goede. Het wordt ken werd. Maar niet alleen politiek- daardoor heel moeilijk voor Geert maatschappelijk verschilt het Dene - Wilders om geschikte mensen te selecteren. Daarnaast marken van toen met het Nederland van nu. Ook de eco - kent de PVV ook geen lange geschiedenis en heeft min - nomische situatie is heel anders; nu is er grote crisis ter - der bewezen staat van dienst op belangrijke fronten. Dit wijl de periode 2001 tot 2009 in Denemarken geken - is een essentieel verschil met de Dansk Folkeparti.’ merkt werd door economische voorspoed. Dit verschil is essentieel voor de politieke stabiliteit waarin beide kabi - Wat is de precieze geschiedenis van de Dansk Folkeparti? netten zich bevinden. De Deense economie was zeer sta - ‘In 1973 kwam de Fremskridtpartiet met enorm veel biel en voortvarend wat er voor zorgde dat de politieke zetels in het Deense parlement. Dit was een nieuwe par - situatie in evenwicht kon worden gehouden, want zodra tij met een anti-islam bericht, maar het was vooral een er enige frictie tussen de partijen bestond was er vol - protestpartij tegen de verzorgingsstaat. In de jaren doende gelegenheid om elkaar de ruimte te gunnen. De negentig zijn onder leiding van Pia Kjærsgaard enkele Dansk Folkeparti had een aantal belangrijke punten op leden, waaronder Lene Espersen en Søren Krarup, uit de het gebied van ouderenzorg en handhaving van openbare partij gestapt. Zij hebben samen de Dansk Folkeparti ruimten – geldkostende elementen – die ingewilligd kon - opgericht. Nadat ze aan de landelijke verkiezingen hadden den worden omdat er simpelweg voldoende financiële meegedaan en groeiden, zijn ze zich ook op lokaal niveau speelruimte was. Het was daardoor vrij eenvoudig om verder gaan ontwikkelen. De partij bestond al enkele compromissen te sluiten. Deze vrijheid heeft het kabinet- jaren voordat ze voor het eerst in 2001 gedoogsteun ver - Rutte niet vanwege de economische crisis. leende aan het minderheidskabinet. De politieke leiders Tot slot kent Denemarken net als andere Scandinavi -

216 Liberaal Reveil 4 sche landen een cultuur van minderheidskabinetten, ter - facto heel veel invloed wat ook blijkt uit de akkoorden. wijl het Nederlandse parlementaire verleden hier niet Bij de volgende verkiezingen zullen ze hiervan de vruch - door gekenmerkt wordt. Hierdoor bestaat binnen de ten plukken. Ze kunnen laten zien wat ze voor elkaar Deense politiek en het parlement een zekere historische hebben gekregen en ze kunnen zich nog steeds als anti- basis voor een dergelijk kabinet. Denemarken kent, net establishment profileren want ze maken geen deel uit van als Nederland, een vrij versplinterd landschap. Gemiddeld de regering. Dit heeft de Dansk Folkeparti ook altijd bestaat het Deense parlement uit acht tot twaalf partijen. gedaan. Ze kunnen daardoor nog steeds roepen dat Het is daardoor altijd erg lastig geweest om meerder - zaken anders moeten. De PVV maakt daarbij ook gebruik heidskabinetten te vormen. Op een gegeven moment van een soort ingebouwde retoriek. Er zijn namelijk een werd een minderheidskabinet gevormd en dit bleek goed paar zaken in het regeerakkoord ingebouwd die ze willen te functioneren. De twee partijen in het kabinet gingen bereiken, maar die niet haalbaar zijn omdat Europese per programmapunt op zoek naar een meerderheid in regels daarvoor aangepast moeten worden. Dat gaat op het parlement. Een bijkomende vereenvoudiging hierbij is dergelijk korte termijn van vier jaar niet gebeuren. Dit dat het Deense politieke systeem slechts één Kamer levert een sterke argumentatie voor de PVV op: wij wil - kent, die vergelijkbaar is met de Nederlandse Tweede len bepaalde zaken in Nederland wel aanpakken, maar het Kamer. De Eerste Kamer, die een struikelblok kan zijn mag niet van Europa. Dit past zeer goed bij hun negatieve voor een kabinet dat geen meerderheid in deze Kamer opstelling ten opzichte van de Europese Unie. heeft, ontbreekt. Na de Provinciale Statenverkiezingen De PVV heeft dus enerzijds een sterke positie, omdat maart volgend jaar zal blijken of de samenstelling van de ze kunnen dreigen met nieuwe verkiezingen. Zeker wan - Eerste Kamer regeren voor het kabinet-Rutte zal vereen - neer zij er zelf goed voorstaan in de peilingen. Anderzijds voudigen. 2 moet de partij van Wilders nu natuurlijk ook wat laten Er is echter een groot verschil met de eerdere Deen - zien. Na de gemeenteraadsverkiezingen konden ze aan de se minderheidskabinetten en het huidige kabinet waaraan onderhandelingstafel zitten maar in de gemeenteraad de Dansk Folkeparti gedoogsteun verleent. De partij had komen is niet gelukt. Nu zitten ze zo dicht aan tafel als ze tijdens de formatieonderhandelingen in 2001 een zeer momenteel kunnen komen. Als dit binnen zes maanden sterke machtspositie daar dit de enige reële coalitiemo - ook al spaak loopt dan kan dat wel eens negatief gaan uit - gelijkheid betrof. Daardoor hebben zij preferred partner- pakken voor de PVV.’ ship kunnen afdwingen. De coalitiepartners moeten voor elk voorstel eerst overleggen met de Dansk Folkeparti. U gaf aan dat de Dansk Folkeparti evenals de PVV een anti- De laatste bepaalt of ze meedoen en wanneer dat niet establishment imago nastreeft. Maar is dat imago nog wel het geval is of het kabinet “vreemd mag gaan” door een houdbaar sinds de partij al negen jaar gedoogsteun verleent? meerderheid met andere partijen te zoeken. Over ‘Nee. De volgende verkiezingen staan voor 2011 gepland bepaalde onderwerpen, zoals de Europese Unie en Euro - en nu lijkt dat niet meer te kunnen. Het is allemaal pese integratie, zijn afspraken gemaakt waarbij het toege - afwachten, maar de vraag lijkt nu te zijn of ze formeel staan is om direct een meerderheid te zoeken met de gaan toetreden tot een nieuw kabinet of dat er een wis - oppositiepartijen, maar voor de overige onderwerpen sel van partijen komt. De cycli van de politieke geschiede - geldt dit preferred partnership . Dit is vergelijkbaar met de nis leren ons dat er weinig kabinetten zijn die een langere positie die de PVV binnen de Nederlandse politiek heeft houdbaarheidsdatum hebben dan tien jaar dus een kabi - veroverd. Het is vanuit de PVV geredeneerd een buiten - net met heel andere partijen behoort zeker tot de moge - gewoon slimme positie, omdat je maximale invloed hebt lijkheden. zonder formele verantwoordelijkheid af te leggen.’ Maar het argument van anti-establishment geldt voor de Dansk Folkeparti zeker niet meer. Ze moeten nu op Zegt u hiermee dat de PVV nu een sterkere positie heeft dan zoek naar een nieuwe strategie, een nieuwe richting. Ook wanneer ze in het kabinet zouden zitten? als je kijkt wat uit het partijprogramma is gerealiseerd in ‘Ja. Voor de PVV is deze combinatie ideaal. Ze hebben de de afgelopen negen jaar: de immigratiewetgeving en inte -

Liberaal Reveil 4 217 gratieregels zijn ontzettend verscherpt. Ze hebben eigen - aangegrepen worden om het kabinet te laten vallen. lijk veel binnen gehaald wat ze in eerste instantie wilden Immers, het kabinet heeft met gedoogsteun slechts een bereiken. Ze moeten zich nu opnieuw positioneren en één zetelmeerderheid, de gedoogsteun wordt gegeven dat is ook voor Nederland en de PVV interessant, want door een partij waarvan we letterlijk niet weten wie de dit kan de PVV over vijf of zes jaar zijn.’ helft van de Tweede Kamerleden zijn en het CDA is ook nog eens gespekt door minstens drie leden die niet zeker Zijn de Deense minderheidskabinetten met gedoogsteun van weten of ze dit kabinet overeind willen houden. Dit alles de Dansk Folkeparti enkel een succesverhaal geweest of heb - zou er voor pleiten dat zich maar één incident hoeft voor ben deze kabinetten ook crises gekend? In 2007 zijn er te doen om het geheel te laten imploderen. Tegelijkertijd immers vroegtijdig verkiezingen uitgeschreven? is dit electoraal niet heel erg aantrekkelijk. Er is tijdens de ‘In 2005 en 2007 zijn in Denemarken inderdaad vroegtij - formatieperiode al heel veel geroepen door de oppositie - dig verkiezingen uitgeschreven. Dit had echter niets met partijen, met name omtrent Wilders. Deze partijen moe - enige crisis binnen het kabinet of met de Dansk Folkepar - ten oppassen geen “zeurpartij” te worden. De ruimte ti te maken. Deze vroegtijdige verkiezingen zijn door pre - moet nu ook worden gegeven aan de nieuwe partijen en mier Anders Fogh Rasmussen zelf uitgeschreven. In leiders; het is immers een unicum in de Nederlandse par - Denemarken heeft de premier namelijk het recht altijd lementaire geschiedenis. Dus hoewel de verleiding nu verkiezingen uit te schrijven, die dan binnen drie weken zeer groot is, zou het beter zijn als oppositiepartij con - gehouden moeten worden. Rasmussen heeft tot twee structief mee te denken. Dit is met name van belang van - maal toe gebruik gemaakt van dit recht, omdat zijn partij wege de instabiele tijd waarin wij ons bevinden door de Venstre, de Konservative Folkeparti en de Dansk Folke - economische crisis.’ parti er goed voorstonden in de peilingen, veel beter dan de oppositie. Dit heeft in beide gevallen goed uitgepakt Dit lijkt te suggereren dat een minderheidskabinet weinig voor Rasmussen en hij kon daardoor direct na de verkie - voordelen heeft. zingen een nieuw kabinet met dezelfde partijen vormen ‘Niet per definitie. Een nadeel van een meerderheidskabi - waarmee hij weer vier jaar vooruit kon. net zoals we dat in Nederland kennen van drie of meer Grote crises hebben de kabinetten van 2001 tot nu partijen is dat je lang moet onderhandelen en dat er veel niet gekend. Er is af en toe wel wat frictie geweest over concessies worden gedaan. De akkoorden worden hele - de “toon van het debat” die door de Dansk Folkeparti maal dichtgetimmerd en smakeloze compromissen wor - soms werd aangeslagen. Dit heeft verder niet tot proble - den uitgevoerd. Het kabinet-Rutte heeft een veel alge - men geleid daar deze partij formeel ook geen deel uit - mener regeerakkoord opgesteld. De kans bestaat dat de maakt van het kabinet.Venstre en de Konservative Folke - parlementaire debatten veel levendiger zullen worden, parti kunnen zich daardoor vrij een - omdat er echte discussies gevoerd voudig distantiëren van de gedane moeten worden. Bij het vorige kabi - uitspraken. Daarnaast is de Dansk Kabinet-Rutte is een net hebben we gezien dat bewinds - Folkeparti een zeer trouwe partner heldere en meer lieden in de Kamer zaten voor het gebleken, die zijn afspraken nakomt.’ ideologisch geprofileerde vragenuurtje en dat het meer een kwestie van uitzitten was. Het beleid regering Eerder gaf u aan dat een groot verschil werd immers toch uitgevoerd. Nu tussen Denemarken en Nederland is staat er veel meer op het spel wat dat onze parlementaire geschiedenis kan leiden tot een levendiger en poli - niet gekenmerkt wordt door minderheidskabinetten. Wat is tieker Tweede Kamer. hier het nadeel van? Daarnaast heb je nu sinds lange tijd in Nederland een ‘Het is daardoor moeilijk te voorspellen hoe bijvoor - helderdere en meer geprofileerde regering: ideologisch beeld de oppositiepartijen zich zullen opstellen. Zij zullen geprofileerd. Dat is naar mijn idee voor een land, ongeacht zich in een dilemma bevinden. Aan de ene kant kan alles of je het eens bent met de kleur van een dergelijk profiel,

218 Liberaal Reveil 4 gezond. Dit kan een voordeel van een minderheidskabinet Verder is het niet ondenkbaar dat er in de toekomst zijn, daar je op zoek kan naar partners die dichter bij vaker een minderheidskabinet gevormd zal worden. Het elkaar liggen en waardoor je een duidelijker profiel uiteen Nederlandse politieke landschap wordt nu nog geken - kan zetten. Dit leidt tot een duidelijker beleid waarover merkt door opschudding. Het is heel goed mogelijk dat geen brede compromissen gesloten hoeven te worden.’ wanneer we over vijftien of twintig jaar terugkijken deze periode van 2002 tot 2014 bestempelen als democrati - Zegt u daarmee dat dit kabinet van CDA en VVD een stabie - sche hoogtijdagen. Prachtig: in twaalf jaar drie nieuwe ler uitgangspunt heeft dan het vorige kabinet van CDA, PvdA partijen die kwamen en gingen; grote opschudding; en vijf - en CU? De programma’s van het CDA en het VVD lijken toch tig procent van het electoraat dat elke verkiezing op een dichter bij elkaar te liggen dan die van het CDA en de PvdA. andere partij stemde. Het is niet uitgesloten dat er weer ‘Die kans ligt er inderdaad. Maar de omstandigheden zijn een nieuwe stabiliteit komt. Dit hernieuwde evenwicht nu wel anders. De partners hebben minder ruimte om zou echter kunnen betekenen dat de grote klassieke mid - elkaar iets te gunnen; het is een net aan meerderheid met denpartijen in het nauw worden gedreven en het politie - de gedoogsteun van de PVV en het economisch klimaat is ke landschap nog meer versnipperd raakt dan reeds het veel grimmiger. Dit laat zowel op politiek als op econo - geval is. De nieuwe norm wordt dan of grote coalities misch vlak weinig ruimte. smeden of opereren met kleinere minderheidskabinet - Daar komt bij dat het CDA van het vorige kabinet ten. Op dit moment is het naar mijn idee echter te vroeg niet meer de partij van nu is. Het CDA is een beetje de om hier enig onderbouwde voorspelling over te doen. Achilleshiel van dit kabinet: gehalveerd uit de verkiezin - Het is desalniettemin evident dat de grote volkspartijen gen, veel discussies of de partij überhaupt moet regeren, CDA, PvdA en tot op zekere hoogte deVVD – hoewel de een derde van de partijleden die niet achter de huidige VVD een veel duidelijker profiel heeft dan de andere constellatie staat, Tweede Kamerleden die hun twijfels twee partijen – voor een hele uitdaging staan. Hoe de hebben. Dat zijn lastige punten. En daar komt bij dat de PVV zich verder zal ontwikkelen blijft ook nog koffiedik voorspelbaarheid van het CDA altijd gigantisch was. Als kijken. Door de Dansk Folkeparti tijdens de Deense ver - er rumoer was intern dan kon je er op rekenen dat dat kiezingen in 2011 te volgen kan er wellicht een blik in de intern zou blijven en dat de partij als toekomst van de partij van Wilders één front naar buiten zou treden. geworpen worden.’ Het is ongelooflijk wat er de afgelo - Het kabinet zal minstens pen maanden is gebeurd. Het is nu twee jaar zitten Dit intervieuw is afgenomen door dus zaak voor het CDA, en voor de drs. C. Bruil, wetenschappelijk medewer - stabiliteit van het kabinet, dat intern ker bij de Teldersstichting. Tevens is zij orde op zaken wordt gesteld.’ eindredacteur van Liberaal Reveil.

Tot slot, wat is nu de verwachting voor de toekomst? Is NOTEN: bijvoorbeeld de verwachting dat we in Nederland vaker een 1) In mei 2010 gaf Hero Brinkman in interviews met minderheidskabinet krijgen nu er steeds meer fragmentatie Spits en Pauw enWitteman aan dat hij voor democrati - binnen het politieke landschap optreedt? sering van de PVV was. Kiezers zouden tijdens de ‘Allereerst is mijn verwachting dat dit kabinet minstens Tweede Kamerverkiezingen door middel van voor - twee jaar zal zitten. Gezien de formatie en de gang van keursstemmen hun steun aan hem kunnen betuigen. zaken in de formatieperiode lijkt het alle partijen er aan Na Geert Wilders en Fleur Agema – de nummer gelegen om dit kabinet de ruimte te geven. Daarnaast wil twee van de PVV – kreeg hij van de PVV-kandidaten de VVD nu natuurlijk ook heel graag – en terecht – laten de meeste voorkeursstemmen. zien dat zij de verantwoordelijkheid kan dragen als leider 2) Provinciale Statenverkiezingen zijn immers een indi - van een kabinet. Dat zij ondanks de moeilijke omstandig - recte verkiezing van de Eerste Kamer, die in mei 2011 heden een stabiel kabinet kan vormen. zal worden vernieuwd.

Liberaal Reveil 4 219 DE LATE OPKOMST VAN RECHTS POPULISME IN ZWEDEN

KAREN ANDERSON EN ANDREJ ZASLOVE

Er heerst onrust binnen de Zweedse politiek. Tijdens de politieke gevestigde orde en de Zweden Democraten. landelijke verkiezingen van 19 september jongstleden behaalden de Zweden Democraten (Sverigedemokrater) De opkomst van de Zweden Democraten is opmerkelijk 5,7 procent van de stemmen. In de Riksdag – het Zweed - om twee redenen. Ten eerste, leek Zweden lang ‘immuun’ se parlement – namen de niet-socialistische partijen – de voor rechts populisme. Rechts populistische partijen conservatieven, de liberalen, de Centrum Partij en de bestaan in Zweden reeds enkele decennia, maar waren christen democraten – onmiddellijk afstand van de Zwe - electoraal nooit erg succesvol. De electorale doorbraak den Democraten. De niet-socialistische partijen regeren van rechts populisme heeft zich dus betrekkelijk laat in samen sinds 2006 en ondanks het feit dat ze hun meer - Zweden voorgedaan. derheid verloren hebben, blijven zij met 49,3 procent van Ten tweede kan de onwil van de Zweedse politieke de stemmen aan de macht; ze vormden liever een min - gevestigde orde om met de Zweden Democraten samen derheidsregering dan dat ze steun zochten bij de Zweden te werken in het parlement verklaard worden door het Democraten. Daardoor is de overheid nu afhankelijk van feit dat het verleden van deze partij geassocieerd wordt verschuivende meerderheden binnen het parlement. met neofascisme en racisme. Dit artikel analyseert het De oppositiepartijen – de sociaal recente succes van de Zweden democraten, de Linkse Partij en de Zweden maakt zich klaar Democraten in het licht van deze groenen – stonden eveneens nega - twee kwesties. voor een periode van tief tegenover de Zweden Democra - ten, en wilden op geen enkel gebied conflict tussen de politieke In de eerste decennia na de Tweede met hen samen werken. De isolering gevestigde orde en de Wereldoorlog werden populistische van de Zweden Democraten ver - Zweden Democraten en rechtse partijen meestal gemargi - oorzaakte haar eerste explosieve naliseerd. Dit heeft te maken met de reactie op 5 oktober tijdens de politieke ervaringen met dergelijke kerkdienst, die traditioneel voor de opening van de Riks - partijen tijdens de oorlog en de sterke overeenkomsten dag wordt gehouden. Gekleed in traditionele Zweedse tussen naoorlogse partijen als de Movimento Sociale Ita - klederdracht (ter demonstratie van hun eerbied voor de liano in Italië en de vroegere partijen. In de jaren zeventig traditionele Zweedse cultuur), marcheerden de twintig vond een trendbreuk plaats. Een nieuwe generatie rechts- parlementsleden van de Zweden Democraten de kerk populistische partijen kwam tot stand in een context van uit, uit protest tegen bepaalde opmerkingen die de bis - toenemende electorale dynamiek en verschuivingen in de schop in zijn preek maakte. Zij voelden zich beledigd en partijsystemen in veel West-Europese landen. De eerste waren overtuigd dat deze opmerkingen – over het belang succesvolle populistische partijen waren de antibelasting van het niet discrimineren van anderen vanwege hun land protestpartijen in Denemarken en Noorwegen. Rechts van herkomst of etnische origine – hun partij specifiek populisme was echter geen invloedrijke politieke bewe - aanklaagden. De Zweden maken zich nu klaar voor een ging tot in de jaren tachtig en negentig. periode van conflict en confrontatie tussen de Zweedse In de jaren tachtig traden zowel het Franse Nationale

220 Liberaal Reveil 4 Front de Oostenrijkse Vrijheidspartij en het Vlaams Blok nationalisme en autoritarisme combineren dat wordt voor het eerst naar voren, en behaalden de Republikaner geuit door grote nadruk op orde en wetshandhaving te voor het eerst een gering succes in Duitsland. Daarnaast leggen. 2 Andere politicologen wijzen bovendien op een was er ook een kleine, maar snelle toename van de meer ‘populistische politieke economie’. 3 Deze nieuwe partijfa - traditionele extremistische en radicaal rechtse partijen, milie ontvangt steun van de arbeidersklasse, de lagere zoals de DuitseVolksunie (DVU), de Nationale Democra - middenklasse, lageropgeleiden, en van diegenen die het tische Partij van Duitsland (NPD), en de British National meest wantrouwig staan tegenover en gefrustreerd zijn Party. Deze nieuwe golf van extreme en radicaal rechtse over de politieke elite. Daarnaast worden deze partijen partijen wordt vaak aangeduid als de derde golf van de gesteund door mensen die bezorgd zijn over veiligheid en rechtse partijen. immigratie. Het is echter ook belangrijk te vermelden dat deze kiezers niet noodzakelijkerwijs extremistisch zijn in Conceptueel, echter, is het belangrijk om onderscheid te de zin dat zij zich verzetten tegen de liberale democratie maken tussen twee soorten rechtse partijen die momen - – hoewel zij zich wel gefrustreerd kunnen voelen over teel actief zijn in West-Europa. Ten eerste zijn er neofas - het functioneren van de democratie. 4 cistische partijen. Deze partijen worden gekenmerkt door hun fascistische of neofascistische ideologie. Gezien Politicologen verklaren de wisselende succespatronen het feit dat de politieke boodschap van deze neofascis- van radicaal rechtse populistische partijen door middel tische partijen niet is geëvolueerd in lijn met de huidige van de termen vraag en aanbod.Vraag refereert hier naar economische, culturele en politieke klimaat, zal het geen de sociaaleconomische condities. Het aanbod verwijst verrassing zijn dat zij minimale electorale successen heb - naar de organisatie, de strategie, de ideologie en het lei - ben behaald. derschap van de partij. Het staat buiten kijf dat er door De tweede en belangrijkste categorie van rechtse vraag kwesties als economische veranderingen, globalisa - partijen zijn radicaal rechts populistische partijen. Deze tie, de herstructurering van de verzorgingsstaat, de groei - tweede groep bestaat uit partijen zoals het Franse Front ende immigratie stroom en Europese integratie meer dis - National, de Oostenrijkse FPÖ, de Zwitserse Volkspartij, cussies zijn ontstaan rond werkgelegenheid, de houdbaar - de Deense Volkspartij, de Lega Nord, de Deense en de heid van de verzorgingsstaat, immigratie, de rechtsorde Noorse protestpartijen en het Vlaams Belang. Deze en de nationale identiteit. Onderzoek heeft echter ook rechts-radicale populistische partijen kennen verscheide - uitgewezen dat er geen heldere correlatie bestaat tussen ne oorsprongen. Sommige partijen zijn begonnen als deze vraaggerelateerde zaken en het (al dan niet) succes gereformeerde extremisten (Franse Front National), van rechts populistische partijen. 5 Wat volgens weten - anderen als antibelasting partijen (protestpartijen in schappers wel belangrijk is zijn de aanbodfactoren. In de Denemarken en Noorwegen), en in sommige gevallen landen waar radicaal rechtse populistische partijen het zijn zij geëvolueerd uit regionale nationalistische bewe - succesvolst zijn geworden, hebben ze allemaal de volgen - gingen (Vlaams Belang en Lega Nord). de twee punten bereikt. Allereerst hebben ze zich onder - Ondanks deze uiteenlopende oorsprongen, vormen scheiden van traditionele fascistische en extremistische rechts radicalen nu een nieuwe partijfamilie. 1 De echte partijen, en zo een politiek discours (of winnende formu - populistische golf, en het ontstaan van een gemeenschap - le) gecreëerd waarbij nativistisch nationalisme en steun pelijke partijfamilie, vond plaats in de jaren negentig. Deze voor autoritarisme – dat wil zeggen steun voor ‘traditio - partijen leken inmiddels zo op elkaar in hun ideologie en nele’ families en de rechtsorde – gecombineerd wordt organisatie (en in hun stemmers) dat ze een familie met populisme. Om succesvol te zijn moeten rechtse genoemd zouden kunnen worden. Het is zelfs zo dat partijen in andere woorden dus de steun winnen van radicaal rechtse populistische partijen naast de groenen stemmers die bezorgd zijn over deze kwesties, maar die de meest populaire nieuwe politieke partij van het laatste niet noodzakelijk extremistisch of antidemocratisch zijn. 6 decennium was. De consensus in de politicologische lite - Ten tweede hebben succesvolle populistische partijen ratuur is dat de partijen het populisme, nativistische charismatische en populistische leiders; dit is bijzonder

Liberaal Reveil 4 221 belangrijk voor hun initiële doorbraak. Echter, recent 2006 hebben verenigd in een gezamenlijk verkiezingsplat - onderzoek toont aan dat duurzaam succes afhankelijk is form. In het verleden hadden de sociaal-democraten te van een goede partijorganisatie die is ingebed in de rele - maken met een gefragmenteerde en verdeelde oppositie, vante kiezersgemeenschap. 7 waardoor zij een aantrekkelijke optie voor kiezers waren. De conservatieven hebben echter onder leiding ZWEDEN: SUCCES EN FALEN van Frederik Reinfeldt veel van hun radicale economische Als we het recente succes van de Zweden Democraten beleidsprogramma laten vallen en zijn daarbij meer naar willen verklaren, moeten we de partij in historische con - het midden van het politieke spectrum opgeschoven text plaatsen. Hoewel rechts populistische partijen nooit waardoor het Zweedse Verbond – samenwerking tussen echt succesvol zijn geweest in Zweden, is er één belang - de conservatieven, de Centrum Partij, de liberalen en de rijke uitzondering: het kortdurende succes van de Nieu - christen democraten – mogelijk werd. Dit Verbond heeft we Democratie Partij (Ny Demokrati) van 1991 tot zich bewezen als een aantrekkelijke optie voor Zweedse 1994. De Nieuwe Democratie Partij, gesticht in 1991, stemmers. behaalde datzelfde jaar 6,7 procent van de stemmen in de parlementsverkiezingen, genoeg voor 24 van de 350 par - Het verlies van de sociaal-democraten en de opkomst lementszetels. Anders dan de Zweden Democraten was van het Zweedse Verbond zijn gerelateerd aan een twee - de Nieuwe Democratie Partij voornamelijk een antibe - de verandering in het partijlandschap. Het gedrag van lasting partij wier campagne gebaseerd was op een anti- Zweedse stemmers werd, net zoals in de rest van West- overheid en anti-elitair gedachtegoed. Een strenger immi - Europa, veel onvoorspelbaarder in de zin dat ze minder gratiebeleid was zeker een speer - loyaal werden aan specifieke partijen punt van de Nieuwe Democratie en pas tijdens de verkiezingscampag - Partij, maar dit was nooit het belang - De immigratieproblema - nes besloten voor wie ze zouden rijkste punt. De partij verviel echter tiek heeft weinig invloed gaan stemmen. In de verkiezingen snel in interne chaos, en viel bij de op het Zweedse van 1991 wisselde bijna 30 procent volgende verkiezingen in 1994 uit van de stemmers van partij, vergele - stemgedrag elkaar. Daarnaast lukte het de partij ken met 11 procent in 1960. Dit per - niet om in te spelen op de groeiende centage was in 2006 zelfs 37 pro - angst voor immigratie en de Europe - cent. 9 Stemmers maakten hun keuze se integratie. 8 ook steeds later: in 1964 besloot 18 procent van de Dit initiële succes van rechts populisme in Zweden stemmers pas tijdens de verkiezingscampagne op wie ze was op veel manieren een voorbode van veranderingen zouden stemmen, en in 2006 was dit percentage gestegen in de partijverhoudingen. Ten eerste was de Sociaal tot 58. In de verkiezingen van 1998, 2001 en 2006 maak - Democratische Partij – decennialang één van de meest te een derde van de stemmers pas een week voor de succesvolle partijen in Zweden – niet meer vanzelfspre - verkiezingen zijn of haar keuze. kend de regeringspartij. De niet-socialistische coalities Ondanks de groeiende onvoorspelbaarheid in het van 1976-1982 en 1991-1994 laten zien dat de sociaal- verkiezingslandschap domineren sociaaleconomische democratische hegemonie definitief afgelopen was. De kwesties de Zweedse politiek nog altijd. Volgens Rydgren desastreuze verkiezingsresultaten van de partij in 2006 zijn andere politieke kwesties, zoals immigratiebeleid, (34,9 procent) en 2010 (30,7 procent) wijzen op een nog ondergeschikt aan sociaaleconomische kwesties en heb - groter verlies. In hun hoogtijdagen konden de sociaal- ben deze weinig invloed op het stemgedrag. 10 Hierdoor is democraten als enige partij regeren door een minder - immigratie in Zweden nooit een politiek punt geweest in heidskabinet te vormen met de steun van links of de de mate waarin dat in Nederland of Denemarken het groenen. Dit is niet langer mogelijk. Daarnaast heeft het geval is. Tussen 1979 en 2006 is het percentage van stem - grote zetelverlies voor de sociaal-democraten nog grote - mers dat immigratie een belangrijk kwestie noemde tus - re gevolgen daar de niet-socialistische partijen zich sinds sen de nul en tien procent gebleven. In plaats van immi -

222 Liberaal Reveil 4 gratie waren sociaaleconomische zaken als werkgelegen - den voor de Zweden Democraten, maar de partij had te heid, bijstandsbeleid en belasting dominant in verkiezings - nauwe banden met de extremistische en antiliberale poli - campagnes. 11 Tijdens de verkiezingen van 2010 waren tiek om een bredere politieke aantrekkingskracht te heb - werkgelegenheid, de economie, gezondheidszorg en ben. onderwijs de belangrijkste thema’s, al bestempelde een Waarom is de partij dan nu wel succesvol? Aan de groeiend percentage van ongeveer twintig procent immi - ene kant is het succes van Zweden Democraten te ver - gratie als een belangrijk onderwerp. Zo is er dus een klaren door de groeiende angst voor immigratie, veilig - klein maar groeiend aantal Zweden dat immigratie een heid en Europese integratie. Ondanks het feit dat deze belangrijke kwestie vindt. In de laatste verkiezingen won angsten grotendeels beperkt waren in de jaren negentig de Zweden Democraten stemmen van zowel voormalige zijn ze niet helemaal verdwenen. 13 Aan de andere kant Conservatieven en sociaal-democraten vanwege de ster - heeft de Zweden Democraten haar imago aangepast. De ke anti-immigratie standpunten. partij verkoos een nieuwe leider in 2005, Jimmie Åkes - In tegenstelling tot de Nieuwe Democratie Partij son. Geïnspireerd door andere Europese radicaal rechtse vindt de Zweden Democraten haar oorsprong in de radi - populistische partijen richtte Åkesson de aandacht van de caal rechtse en fascistische politiek. 12 partij op immigratie, oppositie tegen Dit verklaart zowel het beperkte EU-integratie, en de vermeende ver - succes van de partij in het verleden Regering en oppositie zijn lamming en corruptie van de politie - als haar huidige geïsoleerde positie verenigd in hun doel de ke gevestigde orde. In andere woor - binnen de Zweedse politieke geves - Zweden Democraten te den, Åkesson en andere partijleiders tigde orde. Zweden Democraten hebben getracht de Zweden Demo - marginaliseren werd officieel gesticht in 1988 nadat craten ‘toegankelijker’ te maken verschillende radicalere partijen door afstand te doen van hun racisti - ingestort waren. De meest proble - sche en antidemocratische retoriek. matische Zweden Democraten associaties met deze par - tijen zijn die met de openlijk racistische Houdt Zweden CONCLUSIE Zweeds partij (Bevara Sverige svenskt) en met de fascis - De Zweedse politiek is een moeilijk tijdperk ingegaan. De tische Zweden partij (Sverigepartiet). Deze twee partijen huidige coalitie regeert zonder een stabiele parlements - domineerden de radicaal rechtse politiek in de jaren meerderheid, en moet dus ad hoc op zoek gaan naar een tachtig en veel van hun voormalige leden zijn nu lid van meerderheid om wetgeving goedgekeurd te krijgen. Iro - Zweden Democraten. Aangezien veel stemmers Zweden nisch genoeg maakt de entree van Zweden Democraten Democraten nog steeds associëren met de antidemocra - in het parlement het makkelijker voor de regering om tische en racistische standpunten van deze partijen ver - parlementaire meerderheden te smeden aangezien zowel mindert dit de aantrekkingskracht van Zweden Demo - regering als oppositie verenigd zijn in hun doel de Zwe - craten aanzienlijk. den Democraten te marginaliseren. Dit vergroot de druk op de oppositiepartijen om met de regerende partijen Tot het begin van dit millennium was de Zweden Demo - samen te werken op bepaalde beleidsterreinen. craten, net zoals het rechts populisme in Duitsland en het Wat betekent het recente Zweden Democraten suc - Verenigd Koninkrijk de enige rechts populistische partij. ces voor de toekomst van de Zweedse politiek? Hoe aan - Hoewel ze kwesties als nationale identiteit en immigratie nemelijk is het dat de Zweden Democraten in de voet - benadrukten waren hun politieke standpunten meer sporen treedt van de PVV in Nederland en de Deense extreem dan radicaal. Dat wil zeggen dat ze werden Volkspartij, en verandert in een partij met een hoog gezien als tegenstanders van de liberale democratie. zetelaantal en daardoor een significante invloed op over - De gevestigde politieke partijen dongen niet mee heidsbeleid krijgt? Ons antwoord is dat de Zweden naar deze stemmers, aangezien ze deze onderwerpen Democraten waarschijnlijk een kleine partij zal blijven in niet aanboorden. Zo waren er dus politieke mogelijkhe - de marge van de Zweedse politiek, met weinig invloed op

Liberaal Reveil 4 223 beleid. Zoals wij beargumenteren in dit artikel is de over - NOTEN: heersing van sociaaleconomische thema’s in Zweden één 1) J. Rydgren, ‘Is Extreme Right-Wing Populism Conta - van de belangrijkste factoren die het beperkte succes van gious? Explaining the Emergence of a New Party Zweden Democraten verklaart. Hoewel immigratie Family’, in: European Journal of Political Research, vol. 44, waarschijnlijk een grotere rol in de Zweedse politiek zal no. 3, 2005, pp. 413-437. innemen, is het onwaarschijnlijk dat het – ten minste in 2) C. Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe , Cam - de nabije toekomst – sociaaleconomische kwesties als bridge, 2007. werkgelegenheid en gezondheidszorg zal verdringen als 3) J. Rydgren, From tax populism to ethnic nationalism: radi - hoofdpunt in de Zweedse politiek. Dit betekent niet dat cal right-wing populism in Sweden , 2006. de Zweden minder negatief staan ten opzichte van immi - 4) C. Mudde, ‘The populist radical Right: A pathological gratie dan mensen in andere West-Europese landen. Er is normalcy’, 2010 zeker genoeg bewijs dat er een significante oppositie http://www.eurozine.com/articles/2010-08-31- tegen immigratie bestaat in Zweden en een wijdverbrei - mudde-en.html de bezorgdheid over het verband tussen immigratie en 5) C. Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe . misdaad. Dit neemt echter niet weg dat de immigratie - 6) C. Mudde, ‘The populist radical Right ’. problematiek niet per se leidt tot de opkomst van een 7) C. Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe . radicaal rechts populistische partij. Eén van de meest 8) J. Rydgren, From tax populism to ethnic nationalism: radi - interessante aspecten van de Zweedse politiek is dat de cal right-wing populism in Sweden . immigratieproblematiek juist geen grote impact heeft op 9) H. Oscarsson & S. Holmberg,‘Swedish Voting Behavi - het Zweedse stemgedrag. or’, in: Swedish Election Studies Program , department of Political Science, University of Gothenburg, juni 2010, Dr. K.M. Anderson is als universitair hoofddocent vergelijkende p. 6. politicologie verbonden aan de faculteit Politicologie van de 10) J. Rydgren, ‘Radical Right-wing Populism in Denmark Radboud Universiteit Nijmegen. Zij doet onderzoek naar wel - and Sweden: Explaining Party System Change and Sta - vaartsstaten in vergelijkend perspectief en is ook specialist op bility’, in: SAIS Review, Vol. 30, no.1, 2010, pp. 57-71. het gebied van de politiek in Zweden. Dr. A. Zaslove is als uni - 11) H. Oscarsson & S. Holmberg,‘Swedish Voting Behavi - versitair docent vergelijkende politicologie eveneens verbonden or’, p.12. aan de faculteit Politicologie van de Radboud Universiteit Nij - 12) J. Rydgren, ‘Radical Right-wing Populism in Denmark megen. Hij is gepromoveerd aanYork University,Toronto, Cana - and Sweden’, pp. 57-71. da en doet onderzoek naar politieke partijen, in het bijzonder 13) Ibidem. radicaal rechtse en populistische partijen.

224 Liberaal Reveil 4 VERDACHTMAKINGEN IN DE POLITIEK OVER DE NEIGING ONWELKOME MENINGEN AF TE DOEN ALS POPULISME

FLEUR DE BEAUFORT

‘Geert Wilders en zijn beweging zijn het prototype van Riemen geïnterviewd voor de zaterdagse opiniebijlage hedendaags fascisme. En daarmee zijn zij niets anders dan van NRC Handelsblad . Groots meldt de essayist dat de de logische politieke consequentie van een maatschappij term ‘fascist’ gebruikt moet kunnen worden ondanks de waar wij allen verantwoordelijk voor zijn. Dit hedendaags negatieve connotatie die eraan kleeft sinds de Tweede fascisme is opnieuw het gevolg van politieke partijen die Wereldoorlog. ‘Ik vind dat je woorden moet gebruiken hun eigen gedachtegoed verloochenen, intellectuelen die volgens hun werkelijke betekenis, om een fenomeen te een gemakzuchtig nihilisme cultiveren, universiteiten die kunnen begrijpen’, waarmee Riemen impliceert de ‘wer - deze naam niet waardig zijn, de geldzucht van de zaken - kelijke betekenis’ van fascisme te kennen. Gevraagd naar wereld en de massamedia die liever de buikspreker van een definitie van het begrip vervalt Riemen direct in aller - dan een kritische spiegel voor het volk zijn. Dit zijn de lei vaagheden die hij rechtvaardigt met een beroep op het gecorrumpeerde elites die de gees - feit dat fascisme lastig te definiëren is telijke leegte cultiveren waarin het omdat er geen idee achter zou zitten. 4 fascisme weer groot kan worden.’ Populisme, (rechts-)extremisme Populisme is een verzamel - Aldus trekt Rob Riemen in zijn en fascisme worden doorgaans ver - pamflet De eeuwige terugkeer van het naam voor alles waar men bonden aan onvrede, wantrouwen en fascisme van leer tegen de Partij de pest aan heeft aan politici die oor hebben voor de voor de Vrijheid (PVV) en Geert zorgen die onder de bevolking leven. Wilders. 1 Het zit de directeur van ‘Niet meer van het leven houden. het Tilburgse Nexus Instituut zelfs Dat is het gruwelijke geheim van de zo hoog dat hij enige weken geleden alle leden van de fascistische politiek en van de nihilistische kitschmaat - Tweede Kamer een exemplaar van zijn schrijfsel cadeau schappij waarin zij altijd weer tot bloei kan komen’, aldus deed in de hoop daar een gewillig oor te vinden. Riemen. 5 D66-leider Alexander Pechtold bedient zich in De kruistocht van Riemen past in de bredere tendens zijn Abel Herzberglezing van dezelfde simplistische ver - alles ‘waaraan men de pest heeft’, om met Frits Bolkestein dachtmakingen als hij waarschuwt voor de scherper wor - te spreken, af te doen als populistisch, extremistisch en dende tegenstellingen en groeiende onvrede. Nationale fascistisch. 2 Degenen die dergelijke termen in de mond politici die geen antwoord zouden weten zoeken hun nemen, doen voorkomen alsof het hier volledig inwissel - toevlucht in populisme. ‘Het is helaas een beproefde bare synoniemen betreft en doen doorgaans geen moeite methode: om de achterban weer in het gareel te krijgen, deze grote woorden van enige onderbouwing te voor - richten leiders – ter maskering van de eigen onmacht – zien. 3 Ook Riemen slaagt er in zijn pamflet niet in een de aandacht op de zogenaamde “vreemde elementen” in degelijk antwoord te geven op de vraag wat dan precies hun land.’ 6 fascisme is. Daags na de publicatie van het boekje wordt De retoriek van strijders tegen populisme en alle

Liberaal Reveil 4 225 synoniemen die daar klaarblijkelijk voor bestaan is geba - zer’ en daarmee met ‘het volk’. Enerzijds proberen politi - seerd op twee gedachtes. In de eerste plaats mag een ci daarbij hun ideeën aan kiezers te slijten, doch ander - politicus kennelijk op geen enkele wijze naar ‘het volk’ of zijds proberen politici, als zij althans pogen vertegen - in ieder geval zijn achterban luisteren. In de tweede plaats woordigers van het volk te zijn, ook te ontdekken wat zijn vormen van onvrede – beter zou men kunnen spre - mensen bezighoudt. Verkiezingsprogramma’s ontstaan ken van zorgen – en bepaalde daaraan gekoppelde menin - immers doorgaans niet zonder kennis van wat er leeft in gen blijkbaar ontoelaatbaar in het publieke debat. In het de maatschappij. Met het eigen gedachtengoed in het ach - hiernavolgende zal ik me tot beide aspecten aangaande terhoofd komen politieke partijen vervolgens met uiteen - het populisme beperken. Een nadere bespreking van de lopende beleidsvoorstellen, doch aan de basis van die veelgehoorde en domweg synoniem gebruikte verwijten voorstellen staan doorgaans problemen in de samenleving. ‘rechts-extremisme’ en ‘fascisme’ blijft hier verder achter- Daarbij kan het zo zijn dat politici zich keren tegen wege. 7 het (politieke) establishment of tegen bepaalde waarden. Dit is echter niets nieuws en zeker niet alleen voorbe - LUISTEREN NAAR HET VOLK houden aan de partijen die nu als populistisch of extre - Een echte definitie van de term populisme is nooit gege - mistisch worden weggezet. In het verleden waren er ver - ven, al ontwaart politicoloog Paul Lucardie onder politi - schillende partijen die zich tegen de zittende elite keer - cologen een groeiende overeenstemming in deze kwes - den, meer dan eens waren dit juist de linkse partijen. Zo tie. Over het algemeen kan de definitie van de Engelse ontstond ook D66 – op dit moment graag het braafste politicologe Margaret Canovan op instemming rekenen. jongetje van de linkse klas – uit een protest tegen de Zij omschreef populisme als ‘an appeal to “the people” heersende machtsstructuren in politiek Den Haag. De against both the established structure of power and the geschiedenis staat bovendien bol van protesten tegen een dominant ideas and values in socie - heersende elite, waarbij steeds enke - ty’. 8 Nederlandse politicologen heb - Verdachtmakingen in le leiders (‘populisten’?) opstonden ben daar aan toegevoegd dat popu - reactie op onwelgevallige om de volkswil te sturen. De resulta - listen het volk als homogene en meningen zijn een ten van deze opstanden worden ‘ingoede’ gemeenschap tegenover de zwaktebod van politici die anno 2010 toch over het algemeen corrupte en ‘inslechte’ elite plaatsen. hun eigen onmacht willen als positief ervaren. Het feit dat der - Bovendien wijzen populisten niet gelijke opstanden vaak gepaard gin - maskeren noodzakelijk alle waarden en opvat - gen met terreur en geweld heeft tingen in een samenleving af. Lucardie ertoe geleid dat westerse democra - besluit met de opmerking dat populisme geen volwaardige tieën allerlei counterveiling powers – de checks and balances ideologie is, maar een ‘dunne’ ideologie die wordt opgehan - – kennen juist om misstanden te voorkomen. Partijen die gen aan (elementen uit) een ‘dikke’ ideologie. 9 Populisten nu van populisme worden beticht zijn ook aan de huidige leggen hun oor dus te luister bij het volk en keren zich tegen machtsstructuren gebonden. (delen van) de gangbare overheersende ideeën en waarden. Benjamin Telders – naamgever van de Teldersstichting Met name dat eerste aspect – luisteren naar het volk en voor de Tweede Wereldoorlog korte tijd leider van de – wordt altijd in verwijtende zin gebruikt. Tegenstanders Liberale Staatspartij – heeft in een nagelaten fragment van populisme pretenderen dus politiek te kunnen bedrij - ‘Staatkunde en werkelijkheidszin’ uiteengezet hoe een ven zonder naar het volk te luisteren, als het ware als een politiek leider zou moeten opereren. Het volk wil in de soort volledig losgeslagen, boven alles en iedereen verhe - ogen van Telders zoveel mogelijk vrijheid en accepteert ven, entiteit. Op welke wijze denken deze politici hun een zekere mate van onvrijheid in ruil voor levenszeker - taak als volksvertegenwoordiger te vervullen? Is daarbij heid. ‘De groote staatsman dóet de massa gelooven, dat enige kennis van de meningen en gevoelens die onder het zij wil wat hij wil, dat hij slechts de uitvoerder is harer ver - volk leven niet onontbeerlijk? Alle politici trekken bij tijd langens zulks terwijl hij in wezen zijn wil aan haar oplegt, en wijle het land in om in contact te treden met ‘de kie - haar gebruikt voor de verwezenlijking van zijne bedoelin -

226 Liberaal Reveil 4 gen.’ 10 Daarbij is het essentieel dat een politicus weet roepen’, onderbouwt Sarazin – inmiddels gebombardeerd heeft van hetgeen waartoe hij het volk kan verleiden, met tot populist – zijn boodschap in 464 pagina’s met ver - andere woorden voor welke ideeën het volk wel klaar is schillende statistische gegevens. en voor welke ideeën (nog) niet. Een politicus die op de Natuurlijk is het heel wel mogelijk op basis van statis - troepen vooruit loopt en daarbij de troepen vergeet tische gegevens tot verschillende conclusies te komen en omdat zijn ideeën geheel buiten de troepen om vorm daar ook uiteenlopende beleidsvoorstellen aan te verbin - hebben gekregen – zonder enige werkelijkheidszin – is den. Daarom bestaan er verschillende ideologieën en dus geen goed leider. Een politicus moet in staat zijn ‘de kennen veel westerse democratieën een grote verschei - mogelijkheden van het eigen volk te kennen en werkelijke denheid aan politieke partijen. Echter de neiging om alles mogelijkheden te doen blijken , hetgeen als werkelijke wat onwelgevallig wordt gevonden af te doen als populis - mogelijkheid in het volk “sluimert” te “wekken”, d.i.: te tisch, fascistisch of rechts-extremistisch getuigt van wei - verwerkelijken . Zoo voltrekt de groote staatsman ten slot - nig respect voor de vrijheid van meningsuiting. Terwijl te tóch niets anders dan den “wil des volks”.’ 11 Waarbij de juist tegenstanders van ‘populisten’ hoog opgeven over volkswil niet een soort blinde wens is, maar ontstaat uit het belang van de grondrechten en de ‘populisten’ verwij - de richting die politici geven aan gevoelens die (latent) ten de rechtsstaat met de voeten te treden. 14 Kennelijk onder het volk leven. Politici rennen weliswaar niet blin - mogen alleen bepaalde mensen voor geaccepteerde delings achter de volkswil aan, maar kunnen daar ook meningen gebruik maken van de vrijheid van meningsuiting. nooit helemaal buiten opereren. Artikel 7 van onze grondwet is er echter hoofdzake - lijk opdat ook meningen die tegen de heersende opinie ONWELKOME IDEEËN indruisen verkondigd mogen worden. Indien alleen breed Tegenstanders van rechts-extreme, populistische of fascis - geaccepteerde meningen toelaatbaar zouden zijn, is arti - tische partijen koppelen de onderliggende ideeën steevast kel 7 immers in feite overbodig. Liberalen hebben zich aan onvrede. Kennelijk kunnen bepaalde zorgen alleen altijd hard gemaakt voor de uitingsvrijheid, mede omdat voortkomen uit onvrede en niet uit daadwerkelijk – en afwijkende meningen een toegevoegde waarde kunnen terecht – gevoelde bekommernis met hedendaagse ont - hebben. Juist in het debat tussen verschillende meningen wikkelingen. Zorgen over bijvoorbeeld immigratie en inte - ontstaat vooruitgang en wordt waarheidsvinding moge - gratie zijn daarmee vanzelfsprekend door boosheid inge - lijk. Een roepende in de woestijn kan wel eens als enige geven en niet op feiten gebaseerd. Historicus Maarten van gelijk hebben, zo bewees Galilei eeuwen geleden al. De Rossem schreef een heel boek over de boze burger die liberale filosoof John Stuart Mill heeft dit in zijn werk On zich machteloos voelt en zich daarom tot de populisten – Liberty op zeer heldere wijze uiteengezet. Iedereen die de griep van de democratie, aldus van Rossem – wendt. 12 onwelkome ideeën afdoet als ‘populistisch’ zou dit boek Wat zal de publicatie van het boek Deutschland schafft eens moeten lezen. 15 sich ab. Wie wir unser Land aufs Spiel setzen van de Duitse Degenen die het niet eens zijn met opvattingen die SPD-er (!)Thilo Sarazin de politiek-correcte ‘anti-populis - door zogenaamde ‘populisten’ worden verkondigd, doen ten’ slecht zijn uitgekomen. Dit keer komt de boodschap er goed aan deze op de inhoud te bestrijden. Roept bij - niet van iemand met een (extreem-)rechts profiel, maar voorbeeld GeertWilders op de Koran te verbieden?Wijs van een sociaal-democraat – toegegeven, een sociaal- hem op de door hem zo gewaardeerde vrijheid van democraat met werkelijkheidszin. Sarazin, die in Duits - meningsuiting en de vrijheid van drukpers en – om de land werd verguisd 13 en met pek en veren besmeurd redenering af te maken – stel voor ook het verbod op werd weggestuurd als bestuurder van de Bundesbank, Mein Kampf op te heffen, zoals Mark Rutte destijds deed. waarschuwt in zijn boek voor de uiteindelijke ondergang Dit is veel krachtiger dan vluchten in verwijten van rechts- van Duitsland als gevolg van teveel immigratie en de vol - extremisme en populisme, zoals linkse partijen deden.Ver - ledig scheefgetrokken demografische verhoudingen. bindt Thilo Sarazin aan zijn constatering dat autochtonen Helaas voor degenen die ‘populisten’ altijd verwijten naar verhouding minder kinderen krijgen dan allochtonen halve waarheden te verkondigen en vaak ‘maar wat te waardoor in feite de verzorgingsstaat onhoudbaar wordt,

Liberaal Reveil 4 227 de conclusie dat de staat geboortepolitiek moet bedrij - tie, xenofobie en herstel van vertrouwen’, Abel Herz - ven? Wijs hem op de individuele keuzevrijheid inzake berglezing, 26 september 2010, te raadplegen via: gezinsvorming en kom met voorstellen om de immigratie http://www.d66.nl/d66nl/item/abel_herzberglezing_alexander. te beperken en de integratie te bevorderen. 7) Zie voor een nadere uitwerking: Fleur de Beaufort, ‘De eeuwige terugkeer van het fascisme?’, Vrijpostig , 5 e Het afschilderen van politieke partijen ter rechterzijde jaargang, nummer 4, december 2010. Te raadplegen van het politieke spectrum als populistisch – fascistisch of via: www.teldersstichting.nl. rechts-extremistisch – lijkt in vrijwel heel Europa bon ton 8) Geciteerd in: A.P.M. Lucardie, ‘Rechts-extremisme, dezer dagen. De ‘anti-populisten’ trekken met veel verve populisme of democratisch patriotisme? Opmerkin - ten strijde tegen ideeën die niet de hunne zijn en bij gen over de politieke plaatsbepaling van de Partij gebrek aan inhoudelijke argumenten grijpen ze naar het voor de Vrijheid en Trots op Nederland’, in: Gerrit instrument van de verdachtmaking. Opeens is het ver - Voerman (red.), Documentatiecentrum Nederlandse dacht als een politicus naar kiezers luistert, terwijl in feite Politieke Partijen Jaarboek 2007 , Groningen, 2010, pp. iedere goede politicus dat zou moeten doen. Ironisch 176-190; 177. genoeg is het diezelfde kiezer die de ‘anti-populisten’ 9) Ibidem, pp. 177-178. Ironisch genoeg zou D66 – de momenteel in diverse landen afstraft bij de stembusgang. felste bestrijder van ‘populisme’ – met dit laatste De huidige verdachtmaking als reactie op onwelgeval - aspect van populisme een populistische partij bij uit - lige meningen van ‘populisten’ is een zwaktebod van poli - stek kunnen worden genoemd, daar de partij zich tici die hun eigen onmacht willen maskeren, om Pechtold bedient van een ‘dunne’ ideologie, opgehangen aan de in zijn eigen woorden van repliek te dienen. ‘dikke’ liberale ideologie. Bovendien keerde ook D66 zich ooit tegen het establishment, tot de partij er onderdeel van werd. Zie voor de ‘dunne’ ideologie Drs. F.D. de Beaufort is wetenschappelijk medewerker bij de prof.mr. van D66 de discussie tussen Patrick van Schie (direc - B.M.Teldersstichting en lid van de redactie van Liberaal Reveil. teur Teldersstichting) en Gert van Dijk (toenmalig coördinator Kenniscentrum D66) in: Idee , 25 e jaar - NOTEN: gang, nummer 3, juli 2004; 27 e jaargang, nummers 3 en 4 , 1) Rob Riemen, De eeuwige terugkeer van het fascisme , juli en september 2006. Amsterdam en Antwerpen, 2010, p. 59. 10) B.M. Telders, ‘Staatkunde en werkelijkheidszin’ (nage - 2) ‘Rob Riemen, schaamt u zich voor zoveel onzin’, de laten schets, fragment), in: idem, Verzamelde geschrif - Volkskrant , 13 november 2010. ten. DeelV , ‘s-Gravenhage, 1949, pp. 15-20; 19. 3) Zie bijvoorbeeld elders in deze editie van Liberaal 11) Ibidem, p. 20. Reveil de bijdragen die ingaan op de situatie in Zwe - 12) Maarten van Rossem, Waarom is de burger boos? Over den en in Denemarken. De auteurs respectievelijk hedendaags populisme , Amsterdam, 2010. geïnterviewde pogen op geen enkele wijze inhoud te 13) Met name de uitspraak dat domheid mede van erfelij - geven aan de etiketten die partijen als de PVV wor - ke factoren afhankelijk is zette veel kwaad bloed, ter - den toebedacht. wijl de erfelijke component van allerlei eigenschap - 4) ‘De stelling van Rob Riemen: Noem Wilders een fas - pen toch een steeds breder geaccepteerd feit is. cist, dan begrijpen we wat er gebeurt’, NRC Handels - 14) Zie voor een uitvoeriger betoog over de kwestieuze blad , 6 & 7 november 2011. Terecht merkt de inter - omarming van de rechtsstaat in Nederland door viewer op dat het niet zo sterk overkomt iemand van links: Patrick van Schie, ‘De rechtse coalitie en de fascisme te betichten, terwijl het begrip fascisme niet rechtsstaat’, Liberaal Reveil , 51 e jaargang, nummer 3, te definiëren zou zijn. september 2010, pp. 157-160. 5) Rob Riemen, De eeuwige terugkeer van het fascisme , p. 61. 15) Johan Stuart Mill, Over vrijheid , Meppel, 1978, pp. 97-100. 6) Alexander Pechtold, ‘Eerst nadenken…. Over toleran -

228 Liberaal Reveil 4 GEN-ETHISCHE GRENSVERKENNINGEN LIBERALE ANTWOORDEN OP NIEUWE DILEMMA’S

RALPH VAN GRAAFEILAND EN MARCEL WISSENBURG

Tijdens een persconferentie op maandag 4 okto - antwoorden op hoofdlijnen. Wij nodigen u uit het ber jongstleden is het nieuwste geschrift van de geschrift zelf te raadplegen voor de details en voor al die Teldersstichting gepubliceerd: Gen-ethische grens - andere prangende kwesties die we in Liberaal Reveil ver - verkenningen. Een liberale visie op ethische kwesties der onbesproken moeten laten. in de medische biotechnologie. In dit geschrift, dat door een werkgroep onder leiding van Gerald de LIBERALE ETHIEK Haan – hoogleraar Moleculaire Stamcelbiologie De concrete antwoorden van de werkgroep ‘Gen-ethi - aan de Rijksuniversiteit Groningen – tot stand is sche grensverkenningen’ vloeien rechtstreeks voort uit gekomen, wordt vanuit het liberale gedachtegoed onze interpretatie van het liberalisme. Andere interpreta - een bijdrage geleverd aan het debat omtrent de ties zullen niet noodzakelijk tot andere conclusies leiden. ontwikkelingen binnen de medische technologie. Liberalen delen vaak waarden terwijl ze verschillen in de Op basis van dit geschrift organiseert de Tel - diepere gronden waarmee ze die waarden onderbouwen, dersstichting op vrijdag 28 januari aanstaande een en het zijn vaak juist die gedeelde waarden, en niet ‘meta- symposium in Hotel Corona te Den Haag om ethische’ posities, die in gedeelde politieke standpunten meer diepgang te creëren en de discussie over dit resulteren. onderwerp op gang te brengen. In onderstaande bijdrage van twee werkgroepsleden, Ralph van Voor ons stond uiteraard vrijheid voorop – negatieve Graafeiland en Marcel Wissenburg, worden twee vrijheid oftewel de afwezigheid van sociale, politieke, juri - belangrijke onderdelen uit het dische obstakels voor het naar eigen geschrift, die ook op het sympo - smaak en overtuiging kiezen tussen sium centraal zullen staan, uit - Concrete antwoorden alternatieven. 1 Direct daaraan gekop - eengezet. vloeien rechtstreeks voort peld is niet alleen bescherming van uit onze interpretatie van privacy als een vorm van vrijheid, De komende vijftien jaar staan ons maar ook het beroemde schadebe - het liberalisme fascinerende ontwikkelingen te ginsel dat oorspronkelijk is geformu - wachten op het gebied van de medi - leerd door John Stuart Mill: de uit- sche biotechnologie. In het geschrift oefening van individuele vrijheid ein - Gen-ethische grensverkenningen hebben wij niet alleen deze digt op het moment dat een ander er fysiek of materieel ontwikkelingen in kaart gebracht en vragen opgeworpen, door geschaad wordt. Met vrijheid wordt ook individuele we hebben ook getracht op die vragen liberale antwoor - verantwoordelijkheid aan boord genomen: wie vrij wordt den te geven. Hieronder bespreken wij twee van onze gelaten en autonoom is (mentaal in staat vrije keuzes te

Liberaal Reveil 4 229 maken), moet ook bereid zijn de consequenties van de ter dekking van de kosten van exorbitant dure, exclusie - eigen keuzes te dragen, en mag die niet zonder meer op ve behandelingen. anderen afschuiven. Iedereen kan bepaalde aandoeningen krijgen of Twee andere onmisbare beginselen voor een liberale ermee geboren worden. Verzekeren komt erop neer dat samenleving zijn sociale rechtvaardigheid en gelijkwaar - deze risico’s worden gespreid en gedeeld. 3 Maar verzeke - digheid. Onze visie op liberale sociale rechtvaardigheid raars zullen erg geïnteresseerd zijn in genetische profie - (waarin gelijkwaardigheid is geïntegreerd) weerspiegelt len van (potentiële) verzekerden. Daaruit kunnen zij vooral het zogeheten categorische imperatief van de libe - informatie afleiden over de gezondheidsrisico’s die rale aartsvader Immanuel Kant: ‘handel zo, dat je de mens iemand loopt en over diens levensverwachting. Verzeke - en de mensheid steeds ook als doel op zich, en nooit raars kunnen genetische informatie van verzekerden enkel als middel, gebruikt.’ Liberale sociale rechtvaardig - gebruiken om het verzekeringspakket nauwkeurig af te heid betekent enerzijds dat inzet en ambitie ( gebruik van stemmen op individuele behoeften. Voor de verzekeraars talent) beloond, gerespecteerd en aangemoedigd mogen is dit een groot voordeel. Door te differentiëren kunnen worden, maar dat anderzijds de verdeling van talenten of zij risicogroepen een hogere premie laten betalen en gebreken bij onze geboorte onverdiend is. Voor de nade - groepen die weinig gezondheidsrisico lopen goedkope len van die onverdiende loterij past, waar zij een mens - verzekeringen aanbieden. Het gevaar is echter dat men - waardig, vrij en autonoom leven hinderen, solidariteit in sen die een hoog risico lopen op ernstige aandoeningen de vorm van een waarborgstaat: steun bij het veroveren dermate hoge premies moeten betalen, dat zij zich feite - van zelfstandigheid waar mogelijk, en in het leefbaar lijk niet meer kunnen verzekeren. Verzekeraars zouden maken van onafhankelijkheid waar noodzakelijk. zelfs kunnen proberen mensen te weren (of slechts beperkt toe te laten) omdat ze genetische patronen heb - PREVENTIE EN VERZEKERINGEN ben die duiden op grote risico’s op ernstige aandoenin - Genetisch onderzoek levert informatie op die niet alleen gen. Deze risicogroepen zouden immers zeer wel een relevant kan zijn voor medici en voor burgers in de rol verliesleidende post op de balans van verzekeraars kun - van patiënt bij het voorkomen van het ‘uitbreken’ van nen gaan vormen. latent aanwezige aandoeningen. Diezelfde informatie kan Daarnaast zullen verzekeraars steeds beter in staat ook voor bloedverwanten cruciaal zijn, voor werkgevers, zijn genetische stambomen te maken. Doordat iemand voor partners met een kinderwens zijn genetisch profiel afstaat zijn ver - 2 en voor verzekeraars. Iemands Met kennis van het zekeraars in staat te achterhalen hoe genetische (risico)profiel verschaft groot de kans is dat familieleden genetische profiel van informatie over diens (toekomstige) dezelfde genetische mutaties heb - gezondheid. Dat heeft economische cliënten kunnen ben. Dan bestaat zelfs de mogelijk - waarde voor verzekeraars. Met ken - verzekeraars hun prijzen heid dat ze bij voorbaat de familiele - nis van het genetische profiel van differentiëren den met ongunstige mutaties van (potentiële) cliënten kunnen verze - verzekering uitsluiten. Verregaande keraars hun prijzen verder differen - differentiatie en al te gedetailleerde tiëren. Dit kan met zich brengen dat verzekeraars zeer genetische stambomen ondermijnen het idee van risico - hoge premies vragen voor mensen met risicovolle geneti - spreiding dat de essentie van het verzekeringsstelsel sche mutaties, ook al is er geen garantie dat de ziekte zich vormt. daadwerkelijk ontwikkelt. Dan wordt het voor een aan - Daartegenover staat dat als calculerende burgers hun zienlijke groep mensen feitelijk onmogelijk zich te verze - hele genoom laten screenen en daardoor zeer goed keren. Hoever mogen verzekeraars daarin gaan? inzicht hebben in de gezondheidsrisico’s die zij lopen, zij Ruwweg verdedigen wij de stelling dat verzekeraars op voorhand weten welke verzekering voor hen het gun - alleen om genetische informatie mogen vragen waar (en stigst is. In dat geval wordt de risicospreiding ook onder - in zoverre) dat nodig is voor een aanvullende verzekering mijnd. Dan is er namelijk sprake van een grote informa -

230 Liberaal Reveil 4 tieongelijkheid in het voordeel van de (potentiële) verze - overheid de contractvrijheid aantast door zich te kerde. De marktwerking wordt verstoord als partijen bemoeien met wat beide partijen wel en niet van elkaar geen toegang hebben tot dezelfde informatie. Als (poten - mogen verlangen. Het is in dit geval echter een noodza - tiële) verzekerden een grote informatievoorsprong heb - kelijke maatregel om ernstige gevolgen, zoals onverzeker - ben op verzekeraars kan dit erg in het nadeel werken van de burgers, te voorkomen. die verzekeraars. Het is goed denkbaar dat het hele ver - zekeringsstelsel dan onhoudbaar wordt. Dit probleem GESLACHTSKEUZE BIJ PRE-IMPLANTATIE speelt nu ook, al is het in mindere mate. Mensen kennen GENETISCHE DIAGNOSTIEK hun ziektegeschiedenis, levenswijze en familie immers Een volgend standpunt van de werkgroep ‘Gen-ethische beter dan verzekeraars. Verzekeraars proberen dit grensverkenningen’ heeft in de pers een hoop stof op momenteel te ondervangen door informatie te verlangen doen waaien: onze verdediging van een keuzevrijheid over iemands medische geschiedenis en familiekwalen voor ouders van het geslacht van hun embryo. zodat zij daarmee een globale risicoschets kunnen Laten we eerst aangeven in welke context dit stand - maken. punt werd verdedigd: de zogeheten pre-implantatie gene - Mogen verzekeringsmaatschappijen ook eisen dat tische diagnostiek (pgd). Pgd is een vorm van erfelijk - (potentiële) verzekerden zich laten screenen of mensen heidsonderzoek. Het onderzoek gebeurt na reageerbuis - die dat niet doen aanmerken als personen met een ver - bevruchting (ivf). Bij ivf doneert een vrouw enkele eicel - hoogd risico? Tussen de twee bovenstaande problemen – len die vervolgens onder laboratoriumomstandigheden ondermijning risicospreiding en onbetaalbaarheid verze - bevrucht worden met zaadcellen. Drie dagen na de keringsstelsel – dient een balans gevonden te worden. bevruchting bestaat het pre-embryo uit acht cellen. Door Deze balans wordt gevonden door verzekeraars te ver - nu één cel af te nemen en genetisch te onderzoeken is plichten iedereen te verzekeren voor basiszorg, 4 door het mogelijk bepaalde erfelijke eigenschappen van het een maximum premie vast te stellen voor deze basiszorg 5 toekomstige kind in kaart te brengen. Pgd wordt toege - en door verzekeraars het recht te past wanneer de ouders ernstige geven te eisen dat mensen hun gene - Verzekeraars mogen alleen erfelijke ziekten willen voorkomen, tisch profiel of delen daarvan over - zoals Huntington en taaislijmziekte. om genetische informatie handigen als ze zich boven een nader Blijkt een cel het aangedane gen (of te bepalen bedrag willen laten verze - vragen met betrekking tot een chromosomale afwijking) te keren. Daarbij geldt dat verzekeraars een aanvullende bevatten, dan wordt dat bepaalde geen genetische informatie van verzekering pre-embryo niet in de baarmoeder (potentiële) cliënten mogen vragen geplaatst, maar wordt er gekozen als die zich willen verzekeren voor voor een ander die het betreffende basiszorg. In dit geval mogen zij ook niet als mensen met gen niet bevat. Op deze manier kan de geboorte van een een verhoogd risico worden aangemerkt. Verzekeraars kind met een ernstige aandoening worden voorkomen. 7 mogen nu ook extra informatie vragen aan mensen die Men zou echter een stap verder kunnen gaan en zich boven een bepaald bedrag 6 willen laten verzekeren embryo’s verder selecteren op niet-ziekmakende eigen - (Wet op de medische keuringen). Door deze uitgangs - schappen zoals geslacht. Dat is nu in Nederland verbo - punten te hanteren kan iedereen zich verzekeren, is er den, tenzij het kind een verhoogde kans heeft op een ern - een grote mate van differentiatie mogelijk en zal de ver - stige geslachtsgebonden aandoening. Een futuristische zekeringsmaatschappij alle kosten kunnen dekken. Op toepassing (en daarmee bedoelen we dat het echt om deze manier worden de gezondheidsrisico’s die mensen science fiction gaat) is het selecteren op eigenschappen lopen en waar ze zelf veelal niet of nauwelijks verant - zoals intelligentie of atletische vermogens. Deze eigen - woordelijk voor zijn, gespreid. Tevens kunnen verzeke - schappen worden door veel verschillende genen bepaald. raars zo blijven concurreren op niet-ziekteafhankelijke Over deze eigenschappen is zeer weinig bekend en selec - aspecten. Hierbij is het van belang te realiseren dat de tie hierop is nog lang niet mogelijk. Veel experts betwij -

Liberaal Reveil 4 231 felen zelfs of het überhaupt ooit mogelijk zal zijn. 8 embryo bepaalde rechten wel of niet heeft. De fasen van Dat pgd plaatsvindt vóór de innesteling van het verschillende rechten dienen flexibel te zijn. Deze fasen embryo in de baarmoeder is een voordeel ten opzichte staan namelijk niet vast en worden voor een belangrijk van prenatale onderzoeken zoals vruchtwaterpunctie. Bij deel bepaald door de technische mogelijkheden. Op basis pgd is er dus nog geen sprake van zwangerschap. Ouders van voortschrijdend inzicht daarover kan men tot steeds worden bij pgd dan ook niet voor de keuze gesteld een beter verantwoorde conclusies komen. zwangerschap al dan niet af te breken. Desalniettemin: Maar waarop mag dan vervolgens geselecteerd wor - pgd, met of zonder selectie op niet-medische kenmerken, den? En wat is de rol van de overheid daarbij? We sluiten impliceert het niet implanteren van enkele pre-embryo’s, ons aan bij het advies van de Gezondheidsraad om geen en daarmee hun dood. Hoeveel bescherming verdient lijst op te stellen met aandoeningen waarop geselecteerd een pre-embryo? mag worden. De ernst en beleving van een aandoening Bij de vraag naar de beschermwaardigheid van het kan per individu immers sterk verschillen. Daarnaast zou (pre)-embryo gaat het er om of er sprake is van een de lijst voortdurend aanpassing behoeven gezien de absolute of toenemende beschermwaardigheid.Veelal zijn voortgaande wetenschappelijke ontwikkelingen. Een het religieus geïnspireerde of conservatieve denkers die ander nadeel van een dergelijke lijst is dat zo door de pleiten voor de zogeheten absolute beschermwaardig - overheid waardeverschillen tussen verschillende aandoe - heid. Maar ook liberalen en andere in de termen van ningen worden gecreëerd. Ook om dit te voorkomen Abraham Kuyper ‘paganisten’ kunnen uitgaan van de dient de overheid hier afstand te bewaren en zich te absolute beschermwaardigheid van beperken tot het verbieden van een het pre-implantatie embryo. aantal eigenschappen waarop niet Wie van mening is dat een Ons standpunt over geselecteerd mag worden. bevruchte eicel onmiskenbaar een Zoals bij alle ethische overwe - embryoselectie op geslacht menselijk individu in wording is, kan gingen waarbij een kind betrokken is, kiezen voor het standpunt van abso - heeft veel stof doen zijn de belangen van het kind het lute beschermwaardigheid. Als wordt opwaaien meest zwaarwegend. De overheid gekozen voor absolute bescherm - moet ten eerste bepalen dat er bij waardigheid, dan is er geen discussie: medische beslissingen die ouders pgd kan niet worden toegestaan omdat er embryo’s wor - voor een kind nemen niet aantoonbaar tegen de belan - den weggeselecteerd. Strikt genomen zouden dan zelfs ivf gen van het kind wordt gehandeld. Zo mogen de ouders en het spiraaltje verboden moeten worden, aangezien niet bewust kiezen voor een ernstig aangedaan kind of daar ook sprake is van bevruchte eicellen die niet tot een kind met een groot risico op een ernstige aandoe - leven komen. De werkgroep kiest echter voor toene - ning als er ook vergelijkbare pre-embryo’s zijn maar dan mende beschermwaardigheid, waarbij onder andere de zonder dergelijke predisposities. De vraag die namelijk vermogens van het embryo om te ervaren en om (pijn) gesteld moet worden is of het kind in staat is een te lijden belangrijke maatstaven zijn. Het voorkomen van autonoom en waardig leven te leiden. De capaciteiten van (onnodig) lijden is in deze visie een belangrijk uitgangs - het kind om het eigen idee van het goede na te streven punt. zijn daarbij cruciaal. 9 Uitgaan van de toenemende beschermwaardigheid Voor alle overige eigenschappen kunnen commissies van het embryo kan niet betekenen dat met een pre- en betrokken medici in samenspraak met patiënten bepa - embryo alles gedaan mag worden. De belangen van de len wat wel en niet wenselijk is, ook als het gaat om aan - vrouw moeten worden afgewogen tegen die van het pre- doeningen die niet met volledige zekerheid tot ontwikke - embryo en het toekomstige kind. Daarbij geniet het de ling zullen komen. De uiteindelijke keuze voor het selec - voorkeur de (zwaarwegende) belangen van een reëel teren ligt in al deze gevallen bij de ouders en de arts. Zij levend wezen te prefereren boven die van de bevruchte zijn degene die grenzen trekken. Een overheid die ver - eicel. Het is lastig exact aan te geven wanneer het trouwen heeft in burgers gaat ervan uit dat ouders uit

232 Liberaal Reveil 4 liefde en genegenheid voor een kind kiezen. Tevens ver - meisje willen om redenen die met opvoeding te maken trouwt zij erop dat ouders hun kinderen met respect en kunnen hebben, zoals family balancing . zorgzaamheid opvoeden. De overheid behoort dan ook Voor wat betreft eventuele schadelijke gevolgen voor terughoudend te zijn zich te bemoeien met kinderwen - de maatschappij kan gedacht worden aan een populatie sen en opvoeding. Dat zijn taken van de ouders. Het geluk die ‘uit balans’ raakt doordat er bij selectie op geslacht van het kind staat bij hen centraal. Zij weten beter dan de veel vaker wordt gekozen voor een mannelijk of vrouwe - overheid wat ze moeten doen zodat hun kind gelukkig lijk embryo dan voor de ander. Maar gelet op het feit dat wordt en of het gebaat is bij embryoselectie. Een pater - pgd, om eerder genoemde redenen, op kleine schaal nalistische overheid is onwenselijk. De overheid komt pas wordt toegepast, hoeft voor schadelijke gevolgen voor de achter de voordeur indien aantoonbaar tegen de belan - maatschappij van het selecteren op geslacht of andere gen van het kind wordt gehandeld. Van oudsher is dit al niet-ziekmakende aandoeningen niet direct gevreesd te een liberale overtuiging. Begin twintigste eeuw waren het worden. Het is hierbij van belang dat de overheid en poli - vooral liberalen die zich hard maakten voor de kinderbe - tici de ontwikkelingen scherp in de gaten houden en dat schermingswetten, waardoor de kinderbescherming een er wordt ingegrepen zodra er alsnog schadelijke gevolgen overheidstaak werd. 10 optreden. Bovenstaande overwegingen leiden tot de conclusie De mogelijkheid dat oneigenlijk gebruik wordt dat ook selectie op geslacht (en andere niet-ziekmakende gemaakt van pgd is altijd aanwezig. Een arts kan besluiten eigenschappen) toegestaan moet zijn. De keuze voor wensouders te helpen de wet te omzeilen. Dit kan bij - selectie ligt bij de ouders zolang niet duidelijk is dat het voorbeeld door te selecteren op eigenschappen waarop toestaan hiervan ernstige schade oplevert voor individu selectie bij wet verboden is. Maar alleen het gevaar van of maatschappij. Een angst kan zijn dat het nadelig zal uit - misbruik is onvoldoende reden om een algemeen verbod pakken voor het kind. Zo wordt er wel gesproken over in te stellen. Pas als blijkt dat veelvuldig misbruik wordt het risico dat ouders hun kind teveel als instrument voor gemaakt van de geboden vrijheid en andere maatregelen hun eigen geluk gaan zien. Daarmee wordt bedoeld dat niet helpen, kan worden overwogen een restrictiever ouders teveel de nadruk leggen op hun eigen geluk, ter - beleid te voeren. Zolang dit niet het geval is geldt net als wijl ze hun kind onvoldoende als in andere gevallen dat wetten strikt onafhankelijk individu behandelen. Selecteren op gehandhaafd dienen te worden. Dat het kind teveel als instru - eigenschappen als ment gezien zal worden, als een mid - Een van de belangrijkste, meest zin - del en niet als doel op zich, is intelligentie en atletische volle en emotioneel zware bedenkin - onwaarschijnlijk. Dat er ‘kwaad is vermogens is gen tegen embryoselectie bij pgd gedaan’ als het kind op geslacht is science fiction heeft overigens niets te maken met geselecteerd, is onjuist. Het is selectie op niet-ziekmakende eigen - onwaarschijnlijk dat ouders die een schappen, maar juist met het uitse - wens hebben om juist een jongetje of juist een meisje te lecteren van potentiële ziekten en aandoeningen. Spreekt krijgen hun kind meer als instrument gaan zien dan hieruit geen afkeuring voor mensen die nu met de weg te ouders die de wens hebben een kind te krijgen maar selecteren aandoeningen leven? voor wie het geslacht van ondergeschikt belang is. De Door een embryo te genezen, of het innestelen van een wil graag een kind als zodanig, de ander hoopt meer een aangedaan embryo te voorkomen, wordt echter niet specifiek op een jongetje of meisje. Het is niet aanneme - gezegd dat verschillende levens het niet waard zijn om te lijk dat er een overtuigende relatie is te leggen tussen het leven, maar enkel dat vermijdbaar lijden voorkomen moet hebben van een van deze wensen en het goed of slecht of mag worden. De ontwikkeling van een vaccin tegen opvoeden van het kind of het instrumenteel gebruik van onder meer, polio, tetanus, rabiës of difterie impliceert het kind. Mogelijk is eerder het tegendeel het geval. Het is immers ook juist de erkenning van en het respect voor namelijk wel plausibel dat ouders graag een jongetje of het lijden.

Liberaal Reveil 4 233 De samenleving kan echter ook de harde vraag stel - NOTEN: len waarom ouders überhaupt een aangedaan kind ter 1) I. Berlin, ‘Two concepts of liberty ’, in: Liberty , New wereld hebben laten komen. De beschikbaarheid van pgd York, 2002, pp. 166-217. In dit werk wijdt Berlin uit kan gebruikt worden om verwijten te maken aan het over het onderscheid tussen negatieve vrijheid (zoals adres van hen die nalaten er gebruik van te maken. hierboven beschreven) en positieve vrijheid, waarbij Ouders zou, met andere woorden, iets verweten kunnen individuen de middelen en mogelijkheden hebben om worden als zij een kind met bijvoorbeeld het Downsyn - te doen wat ze willen. Deze laatste vorm van vrijheid droom ter wereld laten komen. Wordt de keuzevrijheid kent, zo menen veel liberalen in navolging van Berlin, van de ouders beperkt, omdat er een vorm van sociale veel problemen. druk ontstaat om te kiezen voor abortus pgd? Het is zeer 2) Dit geldt voor levens-, zorgen arbeidsongeschikt - onwaarschijnlijk dat dit daadwerkelijk zal gebeuren. De heidsverzekeraars. Ondanks de onderlinge verschil - invoering van prenatale diagnostiek leidde immers ook len tussen de verzekeringen die zij aanbieden (scha - niet tot een vermindering van de zorg voor zorgbehoe - deverzekering en sommenverzekering), gelden bij de venden. Daarbij komt dat de solidariteit tussen zieken en diverse verzekeringen dezelfde principes voor de in niet-zieken uiteindelijk eerder zal toenemen. Door de dit geschrift besproken vraagstukken. groeiende genetische kennis zal blijken dat bijna iedereen 3) Anderen gebruiken hiervoor het woord solidariteit wel een aantal (recessieve) mutaties met zich meedraagt. in plaats van risicospreiding. Solidariteit is in deze De grens tussen zieken en niet-zieken zal deels ver - context echter een onjuiste term en wel om twee vagen: mensen zullen zich er meer van bewust worden redenen. Ten eerste impliceert solidariteit vrijwillig - dat hun actuele en toekomstige, mede genetisch bepaal - heid. Maar bij van staatswege verplichte verzekerin - de, gezondheid uiteindelijk toch altijd ‘slechts’ een kwes - gen (evenals bij ander overheidsingrijpen) is geen tie van toeval is. sprake van vrijwilligheid, maar van dwang. Gedwon - gen solidariteit is een contradictio in terminis. Ten Wellicht is de vraag of embryoselectie op geslacht moet tweede is er niet zo zeer sprake van het willen hel - worden toegestaan snel een gepasseerd station. Selectie pen van anderen, maar veel meer van eigenbelang. op geslacht om medische redenen wordt al toegepast. Onverzekerd rondlopen brengt namelijk het risico Artikel 26 van de Embryowet biedt ook ruimte voor de van torenhoge ziektekosten met zich mee. Er is dus hierboven besproken selectie op geslacht om niet-medi - geen sprake van solidariteit, maar van risicospreiding. sche redenen, zolang daarbij geen extra pre-embryo’s 4) Niemand moet (tegen zijn zin) onverzekerd hoeven hoeven te worden opgewekt. Het is dus allerminst rondlopen. ondenkbaar dat selectie op geslacht om niet-medische 5) Anders hebben verzekeraars de mogelijkheid exorbi - redenen zal gaan plaatsvinden of zelfs al plaatsvindt. De tante premies te vragen aan personen die ze niet wil - techniek is er. De wensen zijn er. Het kind ondervindt len verzekeren. geen schade. De overheid zou deze ontwikkeling niet 6) Voor bepaalde arbeidsongeschiktheidsverzekeringen moeten proberen tegen te houden. Ze kan zich beter gelden volgens de Wet op de medische keuringen richten op de vraag hoe de uitvoering van de behandeling (art. 5, lid 2) sinds 2004 vragengrenzen van 31.901 in goede banen te leiden. euro voor het eerste jaar en 21.267 euro voor het tweede jaar. Voor levensverzekeringen geldt een vra - Drs. R. van Graafeiland was de scribent van de werkgroep gengrens van 159.505 euro. Deze bedragen kunnen ‘Gen-ethische grensverkenningen’ en medewerker van de dienen als richtlijnen. Voor het bepalen van de exacte Prof.mr. B.M. Teldersstichting. Prof.dr. M.L.J. Wissenburg was vragengrenzen is een aparte studie vereist. eveneens lid van de werkgroep. Daarnaast is hij hoogleraar 7) De slagingskans van pgd is vrij laag is, waardoor Politieke Theorie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en meestal verscheidene (intensieve en belastende) Visiting Professor bij Keele University (UK). behandelingen nodig zijn alvorens sprake is van zwan - gerschap. Het aantal embryo’s waaruit geselecteerd

234 Liberaal Reveil 4 kan worden is beperkt en er kan slechts op een klein 9) Voor de complexiteit en gevoeligheden omtrent het aantal eigenschappen worden geselecteerd. Van de opleggen van een idee van het goede aan een kind zie embryo’s die na ivf in de baarmoeder worden T. Dekker, ‘The illiberality of perfectionist enhance - geplaatst, al dan niet na pgd, leidt slechts ongeveer ment’, in: Medical Health Care and Philosophy , Vol. 12, 25 procent tot een doorgaande zwangerschap. Voor No. 1, 2009, pp. 91-98. pgd werden in 2008 276 verwijzingen uitgeschreven. 10) W. van Welderen-Rengers, Schets eener parlementaire 8) J. Botkin, ‘Ethical issues and practical problems in geschiedenis van Nederland. Tweede deel 1891-1901 , preimplantation genetic diagnosis’, in: Journal of law, Den Haag, 1948, pp. 210-214. medicine & ethics ,Vol. 26, No. 1, 1998, pp. 17-28.

Symposium Gen -ethische Grensverkenningen

28 januari 2011 Hotel Corona, Buitenhof 39 -42, Den Haag

Op basis van het onlangs door de Teldersstichting gepubliceerde geschrift, Gen -ethische grensverkenningen. Een liberale visie op ethische kwesties in de medische biotechnologie, organiseert de Teldersstichting op vrijdag 28 januari een symposium in Hotel Corona om meer diepgang te cre ëren en de discussie over dit onderwerp op gang te brengen. Ontvangst is vanaf 10:00 uur. De dag wordt om 16:30 uur afgesloten met een borrel.

Deze dag zal bestaan uit een keynote speech van Prof.dr. G. de Haan – hoogleraar Moleculaire Stamcelbiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen onder wiens le iding het geschrift tot stand is gekomen –, twee discussierondes over nageslacht & enhancement en privacy & verzekeraars en een forumdebat waaraan vertegenwoordigers van verschillende politieke partijen zullen deelnemen. Het complete programma inclusief de sprekers van deze dag is na te lezen op onze website: http://www.teldersstichting.nl/ .

De kosten voor deelname aan het symposium – inclusief lunch en borrel – zijn als volgt. Daarnaast is het voor deelnemers eveneens mogelijk het geschrift Gen -ethische grensverkenningen voor €7,50 in plaats van €15,00 te bestellen.

Donateurs Teldersstichting: gratis Abonnees Teldersstichting: €25,00 Abonnees Liberaal Reveil: €25,00 Inclusief geschrift: €32,50 Regulier e toegangsprijs: €37,50 Inclusief geschrift: €45,00

U dient dit bedrag over te maken op bankrekeningnummer 51.47.17.462 ter attentie van de Teldersstichting te Den Haag onder vermelding van ‘ Symposium 28 januari’ en indien u tevens het geschrift wenst te ontvangen onder vermelding van ‘Symposium 28 januari en geschrift’.

Toelating geschiedt op volgorde van aanmelding en na ontvangst van betaling. U ontvangt een bevestiging van inschrijving. Mocht u later onverhoopt verhinderd zijn dan verzoeken wij u ons daar zo spoedig mogelijk van op de hoogte te stellen. Dit in verband met het beperkte aantal plaatsen en de reservering van de lunch.

Bij dezen bent u van harte uitgenodigd. Wij hopen u te mogen begroeten op 28 januari.

Liberaal Reveil 4 235 BESCHEIDEN BESTUREN

KLAARTJE PETERS

Op 2 maart 2011 worden de Provinciale Staten - Toen de regeringspartijen in september 2010 het regeer - verkiezingen gehouden. Dit zijn tevens indirect akkoord presenteerden, werd in de provinciehuizen verkiezingen voor de Eerste Kamer. De opkomst opgelucht ademgehaald: de provinciale bestuurslaag bleef voor deze stemming is nimmer hoog en er wordt intact, inclusief een rechtstreeks gekozen bestuur, en ook regelmatig beweerd dat de koppeling met de ver - de provinciale financiën kwamen er genadig af. Wél wil kiezingen voor de Eerste Kamer de reden is dat de het kabinet dat de provincies zich gaan beperken tot de opkomst niet nog lager uitvalt. Kiezers, maar ook taken op het gebied van ruimte, economie en natuur, en media, lijken zich niet te interesseren voor de Pro - gaat er weer een nieuwe poging worden ondernomen vinciale Staten. Het is tevens veelal onduidelijk wat om te komen tot een Randstadprovincie. Maar het had precies de taken van de provinciale bestuurders veel erger kunnen zijn, wisten de provinciebestuurders. zijn en wat ‘het nut en de noodzaak’ van de provin - Eerder dit jaar was de ambtelijke heroverwegings - ciale bestuurslaag is. Daarbij gaan vaak stemmen werkgroep Openbaar Bestuur, de Commissie-Kalden, op om dit ‘middenbestuur’ maar op te heffen. met twee varianten voor grootscheepse bestuurlijke Klaartje Peters, schrijfster van Het opgeblazen ingrepen gekomen: in de eerste variant werd het midden - bestuur , zet in haar bijdrage uiteen dat de hervor - bestuur volledig geschrapt, en in de tweede variant werd ming van het provinciebestuur al geruime tijd ter het aantal provincies teruggebracht tot vijf à acht. In een discussie staat. Daarnaast geeft zij aan dat de pro - tijd waarin steeds duidelijker werd dat de economische vincies zich zeker in deze tijd van economische crisis grote gevolgen zou gaan krijgen voor de overheids - krapte aan hun beleidstaken moeten houden en begroting, waren de provincies een makkelijke prooi, wis - dat bestuursdrukte daarbij moet worden tegen - ten ze. De tegenlobby van de provincies was toen al wel gegaan.Tot slot geeft zij aan zich zorgen te maken op gang gekomen, maar niemand kon weten wat de for - over de ‘niet-werkende democratie’ wat betreft matieonderhandelaars met de voorstellen van de her - de lage opkomst bij de Provinciale Statenverkie - overwegingswerkgroepen zouden gaan doen, zeker niet zingen en de geringe aandacht voor de uitvoering met een in dit opzicht onvoorspelbare partij als de PVV van beleid door provinciale bestuurders. Jan aan tafel. Uiteindelijk liep het voor de provincies dus Franssen en Dick Berkhout, respectievelijk Com - redelijk goed af, hoewel ook zij zullen moeten inleveren missaris van de Koningin en Hoofd Bestuurlijke de komende jaren als de voortekenen niet bedriegen. Zaken en Toezicht van de provincie Zuid-Holland, geven in het hierop volgende artikel aan dat het Maar wat betekent het regeerakkoord in de bestuurlijke Huis van Thorbecke aan een onderhoudsbeurt praktijk voor de provincies? Wat gaan de provinciebe - toe is. Zij bekritiseren de discussie omtrent pro - stuurders doen, met minder middelen en de druk van het vincies en stellen vast dat het vaak onhelder is Rijk om zich te beperken tot hun kerntaken? De discussie wat precies het probleem is. Zij beargumenteren hierover is niet nieuw. Ik geef eerst een kort overzicht, en daarnaast dat de rolverdeling tussen de verschil - kijk dan vooruit. lende overheidslagen herijkt moet worden en dat een strakkere inkadering van de provincie als 2006: GESLOTEN HUISHOUDING regiobestuur zal leiden tot meer zichtbaarheid en De discussie over de breedte van het provinciale taken - democratisch gewicht. pakket is in de vorige kabinetsperiode in een stroomver -

236 Liberaal Reveil 4 snelling gekomen. De interbestuurlijke schermutselingen te bemoeien lopen provinciebestuurders gemeenten vaak werden in 2006 heropend, toen een door de Vereniging voor de voeten, en dragen ze meer in algemene zin bij van Nederlandse Gemeenten (VNG) ingestelde commis - aan bestuurlijke drukte. De ambities zijn vaak enorm, sie opperde dat de provincies hun open huishouding zou maar juist door de beperkte bevoegdheden en middelen moeten worden afgenomen. 1 Dat is overigens nogal wat: is het ingrijpen meestal nauwelijks effectief. Daarvan zijn de open huishouding, dat wil zeggen het recht van lagere in het boek talloze voorbeelden te vinden. Met name de overheden om naar eigen inzicht beleid te voeren op hun Gelderse Strijd tegen Dakloosheid heeft veel aandacht grondgebied als ze maar binnen de grenzen van hogere gekregen omdat het prachtige illustratie is van het punt weten regelgeving blijven, is in de grondwet verankerd. dat ik wilde maken. Volgens de VNG-commissie zouden de provincies zich In de provincie Drenthe leidde de verschijning van moeten beperken tot taken in het ruimtelijk-economi - het boek tot een debat in de Provinciale Staten over de sche domein en een aantal toezichts- taak- en rolopvatting van de provin - taken. Het Interprovinciaal Overleg ‘Opgeblazen bestuur’ staat cie. De staten stelden een commissie (IPO) protesteerde, maar de VNG voor een provinciebestuur in die een fundamentele kerntaken - nam dit pleidooi natuurlijk graag discussie voerde en daarover aan 2 dat er graag toe wil doen 5 over. Enkele maanden later reageer - Provinciale Staten rapporteerde. den de Raad voor het Openbaar en daarom steeds meer Meer focus op minder taken, dat was Bestuur en de Raad voor de Finan - taken op zich neemt, ook – kort door de bocht – de conclusie ciële Verhoudingen met een advies 3 op terreinen waar het geen van de commissie. Daarna volgde hierover aan het kabinet. De Raden bevoegdheden heeft een lang implementatietraject. In de wezen de invoering van een gesloten provincie Zuid-Holland werd onder huishouding nadrukkelijk af, maar de noemer ‘Provincie Nieuwe Stijl’ in bepleitten wel terughoudendheid van provincies in het het eerste jaar na de provinciale verkiezingen een soort - bredere sociale domein én in de bemoeienis met gelijk proces ingezet. In de meeste andere provincies was gemeentelijke taken. er beduidend minder animo voor dergelijke introspectie. Intussen waren minister Ter Horst van Binnenlandse 2007: OPGEBLAZEN BESTUUR Zaken en minister Bos van Financiën niet bepaald een Rondom de Provinciale Statenverkiezingen van maart steun in de rug voor de provincies. In het regeerakkoord 2007 kreeg de bestuurlijke discussie een impuls door de van het nieuwe kabinet van CDA, PvdA en ChristenUnie verschijning van mijn boek Het opgeblazen bestuur 4. Het van februari 2007 stond dat de provincies jaarlijks twee - beeld van provincies die zich in hun zucht naar honderd miljoen zouden gaan inleveren ‘inlopen vermo - (h)erkenning gaan bezighouden met allerlei zaken waar ze gensoverschotten’ heette het, hoewel de provincies spra - niet over gaan, en zich groter proberen te maken dan ze ken over ‘een greep in de kassen’. Het kabinet was vast zijn én moeten zijn, bleek een krachtig beeld, dat zijn zeg - van plan om dit voornemen uit te voeren. De onderhan - gingskracht nog steeds niet heeft verloren. Zo eindigde delingen over een nieuw te sluiten bestuursakkoord tus - IPO-voorzitter Jan Franssen tijdens het laatste IPO-jaar - sen Rijk en provincies mislukten dan ook, en in het najaar congres zijn toespraak met de woorden: ‘Niks overbodi - van 2007 werd daarom de Commissie-Lodders ingesteld: ge bestuurslaag, niks opgeblazen bestuur.’ een commissie bestaande uit twee vertegenwoordigers van het Rijk en twee van de provincies, onder voorzitter - ‘Opgeblazen bestuur’ staat voor een provinciebestuur schap van CDA-coryfee Tineke Lodders, die het conflict dat er graag toe wil doen, en daarom steeds meer taken moest gaan beslechten. en rollen op zich neemt, ook op terreinen waar het geen bevoegdheden heeft. In het sociale domein is dit gedrag 2008: FOCUS OP RUIMTE EN ECONOMIE het meest zichtbaar, maar het is ook op andere beleids- Terwijl de sfeer tussen minister Ter Horst en de provin - terreinen zichtbaar. Door zich met van alles en nog wat cies snel verslechterde – in interviews had Ter Horst het

Liberaal Reveil 4 237 steeds over de provinciale ‘core business’ en ‘schoenma - overheidsfinanciën er in korte tijd ineens een heel stuk ker blijf bij je leest’, en dreigde zij met stevig ingrijpen als slechter uit. Het kabinet-Balkenende IV bleek echter niet de provincies niet met de bezuinigingen zouden instem - in staat om overeenstemming te bereiken over serieuze men – kwam de Commissie-Lodders tot de slotsom dat bezuinigingen voor 2010 of de daaropvolgende jaren, en de provincies zich in de toekomst zouden moeten gaan stelde in het najaar van 2009 negentien ambtelijke her - beperken tot taken in het ruimtelijk-economisch domein overwegingswerkgroepen in, die met bezuinigingsopties en op cultuurgebied. Het rapport van de Commissie 6 was moesten komen. Het in de inleiding genoemde rapport de opmaat voor een nieuw Bestuursakkoord tussen Rijk van de Commissie-Kalden was één van de uitkomsten en provincies 7 dat ook deze lijn volgde. Daarmee haalde van deze beslissing. Het nieuwe kabinet lijkt er echter het Rijk overigens de tweehonderd miljoen per jaar wel geen gebruik van te hebben gemaakt. degelijk binnen, al werd het anders gepresenteerd. De provincies hadden, aldus het akkoord, ‘te kennen gegeven 2010: HOE VERDER? bereid te zijn zeshonderd miljoen euro in te zetten om Via dit overzicht zijn we weer aanbeland in de huidige voor dat bedrag een besparing op de rijksbegroting in de tijd. Wat moet er nu gebeuren? De komende tijd staat jaren 2009-2011 te realiseren’. voor provincies allereerst in het teken van het verkrijgen van duidelijkheid over de gevolgen van de bezuinigingen 2009: NOG MEER FINANCIËLE DRUK op rijksniveau. Het kabinet doet er goed aan hier zo snel In 2008 gingen de provincies vol goede moed aan de slag mogelijk voor te zorgen. Tegelijkertijd weten de provin - in het kader van de afspraken in het Bestuursakkoord. ciebestuurders natuurlijk dat het de komende jaren Maar het kabinet was nog niet klaar met de provincies, en alleen maar krapper zal worden. Daar kan zonder meer vroeg de Raad voor de FinanciëleVerhoudingen (Rfv) om rekening mee worden gehouden. een advies over de provinciale financiën. In het voorjaar van 2009 kwam de Rfv met een rapport waarvan de eer - Inhoudelijk is het in feite ook duidelijk waar het heen ste zin luidde: ‘In dit advies constateert de Raad dat de moet. De provincies doen er goed aan mee te gaan met verhouding tussen provinciale taken de heersende opvatting in politiek en middelen inderdaad uit balans is Den Haag dat zij zich moeten beper - geraakt.’ De Raad had met de bril ken tot datgene waarvoor we op de Provincies moeten zich van de afspraken in het Bestuursak - provincies rekenen: ruimte, econo - koord gekeken naar de provinciale beperken tot ruimte, mie en natuur. Ik zeg dat niet alleen taken en de beschikbare middelen, economie en natuur omdat provincies met een te brede en kwam tot de conclusie dat er tus - taakopvatting gemeenten voor de sen de provincies onderling herver - voeten lopen en daarmee bijdragen deeld moest worden, maar ook dat aan bestuurlijke drukte. Dat argu - de provincies tezamen minder geld nodig hadden dan ze ment is inmiddels wel bekend en wordt ook door dit kregen. Een kleine zeshonderd miljoen euro per jaar om kabinet gebruikt in de bestuurlijke paragraaf van het precies te zijn. Overigens adviseerde de Rfv ook – en dat regeerakkoord. kreeg veel minder aandacht – dat de provincies een eigen De focus op kerntaken is vooral ook zo belangrijk belastinggebied moeten houden, ook als de motorrijtui - omdat er op de klassieke provinciale beleidsterreinen van genbelasting – en daarmee de provinciale opcenten – zou alles moet gebeuren. Er is ook veel meer mogelijk dan tot verdwijnen. Bij een open huishouding hoort namelijk een nu toe is gedaan. Met (provinciale) organisaties is het net eigen belastinggebied, aldus de Rfv. als met mensen: als je teveel dingen tegelijk doet zijn er Terwijl het kabinet bezig was met een reactie op het altijd zaken die onder een gebrek aan aandacht lijden. Het Rfv-advies, begon de omvang en de impact van de econo - afstoten van de ambities in andere domeinen, met name mische crisis voor Nederland duidelijk te worden. Door het brede sociale domein, zal ertoe leiden dat de provin - onder meer de steunmaatregelen aan de banken zagen de ciale organisatie zich beter kan concentreren op de taken

238 Liberaal Reveil 4 waar ze wel bevoegdheden heeft, en waar ze wel goede provincies in politiek Den Haag te vinden, en dat bete - dingen tot stand kan brengen. Die bescheidenheid zal tot kent dat het oppassen geblazen is. een serieuze verbetering leiden, daar ben ik van over - tuigd. Zo hebben we de afgelopen jaren al gezien hoe de Voor provinciebestuurders die zich slecht kunnen hernieuwde aandacht van provincies voor het probleem beheersen, is het goed om de Deense casus nog eens in van de gemeentelijke bedrijventerreinen positieve gevol - herinnering te roepen. Veel provinciebestuurders zijn er gen heeft gehad. Het kost nu eenmaal veel tijd, energie en inmiddels op bezoek geweest, is mijn indruk, en zouden ook enig geld om gemeenten voort - dus moeten weten hoe snel dingen durend achter de broek te zitten, te kunnen gaan. Net als het kabinet- stimuleren of desnoods te dwingen Provinciale bestuurders Rutte nu had de regering-Rasmus - om verouderde bedrijventerreinen worden niet afgerekend op sen geen hervormingsplannen toen op te knappen, in plaats van steeds hun functioneren bij de zij aantrad in 2001. Toch werd in nieuwe te bouwen in de vergeefse 2004 besloten tot forse hervormin - komende verkiezingen hoop de concurrentieslag met de gen van het Deense bestuurlijk stel - buurgemeenten te winnen (die uiter - sel, met het middenbestuur als hét aard precies hetzelfde doen). Steeds grote slachtoffer: de dertien amter meer provincies besteden er die aandacht, zowel in ter - werden opgeheven en vervangen door vijf grote regio’s, men van menskracht als middelen, nu aan. Het is geen zonder eigen belastingheffing en met een zwaar uitge - eenvoudige, en ook niet altijd een leuke rol die provincies dund takenpakket. op dit terrein vervullen, maar het heeft zonder meer maat - schappelijke meerwaarde. En dit is maar één voorbeeld. WAT BLIJFT IS HET PROBLEEM VAN DE In de meeste provincies zijn de laatste jaren daadwer - PROVINCIALE POLITIEK kelijk kerntakendiscussies op gang gekomen, vaak onder Bestuurlijk gezien lijkt het dus de goede kant op te gaan, druk van de teruglopende inkomsten. Het gaat niet altijd in die zin dat de provinciale besturen zich steeds meer van harte. Drenthe en Zuid-Holland liepen voorop, ter - richten op de belangrijke taken in het ruimtelijke domein. wijl provincies als Gelderland, Limburg en Zeeland tot de Politiek gezien blijft er echter een levensgroot probleem dag van vandaag weinig moeite doen om hun takenpakket bestaan in de provincies. Er is namelijk op provinciaal serieus onder handen te nemen. Ook zal IPO-voorzitter niveau in feite geen goed werkende democratie. Formeel Jan Franssen stiekem wel eens gevloekt hebben als zijn gezien is het natuurlijk allemaal dik in orde: de Provincia - lobbypogingen in Den Haag werden verstoord door le Statenverkiezingen zijn legitiem, iedereen die wil stem - berichten over provincies die tóch weer hun ontwikke - men kan zijn stem uitbrengen, de verkiezingen zelf en het lingssamenwerkingsbeleid optuigden of afreisden naar de tellen van de stemmen verlopen zonder incidenten en Olympische Spelen om hun provincie daar te promoten. dus is de uitslag volledig rechtsgeldig. Formeel gesproken Want hoe overtuig je vervolgens de bewindslieden dat de is het bijna perfecte democratie. provincies eigenlijk te weinig middelen hebben om hun Maar de praktijk is anders, en dan doel ik niet op de kerntaken naar behoren te kunnen uitvoeren? lage opkomstcijfers bij provinciale verkiezingen. Die zijn inderdaad niet indrukwekkend, maar in zekere zin is 46 HOE SAAIER, HOE BETER procent opkomst nog verbazingwekkend hoog. Nee, ik Hoe dan ook, er is een beweging de goede kant op, maar doel op iets anders. Een bekende definitie van democratie naar mijn mening kan en moet het nog veel eenvoudiger, is dat het een systeem is waarin burgers het recht heb - resultaatgerichter en in zekere zin saaier op provinciaal ben hun bestuurders te kiezen én af te zetten. Een niveau. Provinciale politici en bestuurders zouden er goed belangrijke voorwaarde om je bestuurders te kunnen aan doen zich te realiseren dat het regeerakkoord de afzetten is dat je als kiezer enig idee hebt wat die provincies weliswaar intact laat, maar dat dat niet wil zeg - bestuurders doen. gen dat het gevaar geweken is. Er zijn weinig fans van de Dat is in de provinciale praktijk momenteel niet het

Liberaal Reveil 4 239 BESLUITVORMING OVER BESTUURLIJKE HERVORMINGEN IN DENEMARKEN De amter , het Deense middenbestuur, liggen al sinds de jaren negentig onder vuur. Dat komt vooral omdat zij ver - antwoordelijk zijn voor de gezondheidszorg in Denemarken. In die sector spelen in die tijd – net als in veel ande - re Europese landen overigens – grote problemen met onder meer de kwaliteit van de zorg en de lange wachtlijs - ten. De kritiek daarop landt op het hoofd van de amter . Maar de Deense politiek slaagt er niet in overeenstem - ming te bereiken over noodzakelijke ingrepen in het bestuurlijk stelsel. De grote partijen willen hun handen liever niet branden aan een grootscheepse hervorming, die slecht zal vallen bij de bestuurders in het middenbestuur en mogelijk ook bij veel burgers. Maar in de zomer van 2002 verandert dit allemaal ineens. Een interview met een bekende Deense industrieel over de problemen met de amter krijgt bijval van een parlementariër van de grootste regeringspartij Venstre, die haar kans schoon ziet nu zowel de premier als de belangrijkste fractiewoordvoerders op vakantie zijn. Het is komkommertijd voor de media en het relletje groeit uit tot een heuse kwestie die de Denen wekenlang bezig - houdt. Als premier Anders Fogh Rasmussen terugkomt van vakantie moet hij beslissen hoe deze brand het beste kan worden geblust. Hij besluit een staatscommissie in te stellen die de noodzaak van bestuurlijke hervormingen moet gaan onderzoeken. Deed hij dit om de kwestie te parkeren, of zag hij mogelijkheden om eindelijk in te kun - nen grijpen in het bestuurlijk stelsel? Dat zullen we waarschijnlijk nooit zeker weten. Hoe dan ook, de commissie gaat eind 2002 voortvarend aan de slag. Commissievoorzitter Johannes Due heeft uitgesproken ideeën over de noodzaak van opschaling van gemeenten en beperking van de rol van de amter . Zowel binnen de commissie als daarbuiten weet hij zijn punt met succes te maken, daarbij gesteund door de directeur van de KL (de Deense VNG) en de minister van Binnenlandse Zaken Lars Løkke Rasmussen. Alledrie gaan ze het land in om bestuurders én burgers te overtuigen van de noodzaak van bestuurlijke ingrepen. Tegelij - kertijd worden binnen de commissie de amter en de onafhankelijke deskundigen op slimme manier geïsoleerd. Het commissierapport, dat in januari 2004 verschijnt, schetst een aantal verschillende hervormingsmodellen en biedt de regering de mogelijkheid om daar naar eigen goeddunken uit te kiezen. Terwijl de hoorzittingen over het rapport overal in het land nog bezig zijn, werkt de regering één van de modellen verder uit, en presenteert dat enkele maanden later onder de titel ‘Det Nye Danmark’ (Het Nieuwe Denemarken). De regeringspartijen weten zich verzekerd van de steun van hun gedoogpartner de Danske Folkeparti en in juni 2004 beslist het Deense par - lement over de hervormingen: een forse opschaling van gemeenten, de amter worden opgeheven en hun taken grotendeels verdeeld onder de gemeenten en de nationale overheid. Vijf nieuw ingestelde regio’s mogen de gezondheidszorg blijven doen, maar zonder eigen financiële middelen; volgens sommigen is het de opmaat voor de totale afschaffing van het middenbestuur over enkele jaren.

geval. Uit het weinige beschikbare provinciale kiezerson - mensen veelal andere argumenten voor het maken van derzoek dat beschikbaar is, blijkt dat de meeste Neder - hun keuze dan argumenten die te maken met de landers geen enkel idee hebben wie het bestuur in hun betreffende bestuurslaag. In het geval van de Provinciale provincie vormen. Zelfs de mensen die daadwerkelijk Statenverkiezingen is dit evident, omdat de samenstelling naar de stembus gaan, weten niet of nauwelijks wat hun van de Eerste Kamer één op één wordt bepaald door de bestuurders feitelijk hebben gedaan. In plaats daarvan nieuw gekozen Provinciale Statenleden. Niemand weet stemmen ze veelal om landelijke redenen. De Provinciale hoe zwaar dit landelijke argument weegt voor de mensen Statenverkiezingen zijn een typisch voorbeeld van wat die straks in maart 2011 gaan stemmen, maar je kunt je in politicologen second order verkiezingen noemen, ofwel in alle oprechtheid afvragen hoeveel mensen nog zouden goed Nederlands tweederangsverkiezingen (maar dat gaan stemmen als de koppeling tussen provinciale en Eer - klinkt minder aardig). Bij dat soort verkiezingen hanteren ste Kamerverkiezingen ooit zou worden verbroken.

240 Liberaal Reveil 4 Binnenkort gaan de verkiezingscampagnes weer van provinciale politici nu wél zullen kiezen voor wat het start, en doen we voor korte tijd alsof het bij de Staten - beste is voor hun burgers? verkiezingen om de provinciale politiek gaat, terwijl iedereen weet dat dat niet het geval is. In de praktijk ont - Dr. K. Peters is zelfstandig onderzoeker en publicist. In 2007 staat er een soort vicieuze cirkel: kiezers zijn niet geïnte - publiceerde zij Het opgeblazen bestuur. Een kritische kijk resseerd en de (regionale) media berichten steeds min - op de provincie. Sinds die tijd volgt ze ook de ontwikkelingen der over provinciale politiek omdat hun publiek het niet in het Deense binnenlands bestuur. wil. Het gevolg is dat niemand volgt wat er feitelijk gebeurt en worden politici en bestuurders niet gecontro - NOTEN: leerd. 1) Commissie Toekomst Lokaal Bestuur, De wil tot ver - Dat is wat ik bedoel met een niet-werkende demo - schil. Gemeenten in 2015 , Den Haag, 2006. cratie, en dat is een gevaarlijke situatie. Bestuurders en 2) VNG, Manifest van de gemeenten , Den Haag, 2006; politici op provinciaal niveau kunnen niet anders dan Brief VNG aan de kabinetsinformateur , 20 december doen alsof hun positie en vooral hun beslissingen gelegiti - 2006. meerd zijn door de provinciale verkiezingen, maar in feite 3) Rob en Rfv, Open huishouding van de provincie. Brief aan is dat dus niet het geval. In de jaren negentig zagen we de minister van BZK , Den Haag, 2007. hoe de provincies zich en masse op het sociaal beleid gin - 4) K. Peters, Het opgeblazen bestuur. Een kritische kijk op gen storten. Dat werkte niet goed, en ging ten koste van de provincie , Amsterdam, 2007. belangrijke kerntaken, maar er was eigenlijk niemand die 5) Statencommissie rol en taken provincie Drenthe, dit opmerkte en aan de orde stelde. Nu er de komende Amen is geen Amsterdam. Een onderzoek naar positione - tijd op provinciaal niveau minder geld beschikbaar is en ring, rollen en taken van de provincie Drenthe , Assen, er belangrijke keuzes gemaakt moeten worden, zijn er 2008. naar verwachting opnieuw nauwelijks kiezers en journa - 6) Gemengde commissie decentralisatievoorstellen pro - listen die dit proces in de gaten zullen houden en die de vincies, Ruimte, Regie en Rekenschap , Den Haag, maart bestuurders erop zullen afrekenen bij de volgende verkie - 2008. zingen. Dat is zorgelijk, want wie of wat garandeert dat de 7) Bestuursakkoord Rijk – provincies 2008-2011.

Liberaal Reveil 4 241 NAAR EEN ONDERHOUDSRECEPT VOOR HET HUIS VAN THORBECKE

JAN FRANSSEN EN DICK BERKHOUT

DE LIBERALE PARADOX becke een barakkenkamp is geworden. Het resultaat is Het huis van Thorbecke is niet in beton gegoten. Eerder een door politieke bestuurders alom beleefd gevoel van al hebben wij betoogd, dat het ‘Huis van Thorbecke’ geen bestuurlijke drukte. De uitwerking is chaos. De bestuurlij - adequate metafoor is. 1 Het huis moet worden begrepen ke verhoudingen tussen departementen, gedeconcen - als een kaderwet voor bestuur in verandering, een kader treerde rijksdiensten, provincies, waterschappen, plusre - dat dermate veel vrijheid en ruimte laat voor aanpassing gio’s, veiligheidsregio’s, omgevingsdiensten, gemeenschap - aan de eisen van de tijd, dat het kader als zodanig de tand pelijke regelingen en gemeenten worden door niemand des tijds kan doorstaan. De metafoor van het ‘Huis van meer begrepen. Thorbecke’ wordt wel eens verkeerd begrepen als een onaantastbaar gebouw van drie lagen, een gebouw dat – Chaos schept geen vrijheid. Vrijheid veronderstelt zeker door liberalen – niet ter discussie mag worden (rechts)orde. De centrale paradox van het liberalisme, gesteld. wel verwoord als ‘vrijheid in gebondenheid’, is ook de Daarmee wordt niet alleen te weinig recht gedaan centrale paradox van de Thorbeckiaanse staatsleer. aan de mogelijkheden tot verandering en aanpassing die Zowel in theorie als in praktijk is het Huis vanThorbecke het Thorbeckiaanse staatsbestel ons biedt, maar ook – en dermate robuust en stabiel, dat het een grote mate van dat is wellicht nog ernstiger – te weinig recht gedaan aan aanpassingsvermogen en bestuurlijke vrijheid mogelijk en de noodzaak het bestel steeds van binnenuit te moderni - nodig maakt. seren en aan te passen aan de veranderende omstandig - Thorbecke zelf koos overigens als metafoor voor zijn heden. Want als de mogelijkheden tot veranderingen die bestuursontwerp niet een huis, maar een lichaam. Het ons staatsbestel ons biedt niet wor - overheidslichaam, begrepen als den benut, wordt het risico steeds geheel dat meer is dan de som der groter dat het gebouw als zodanig delen, waarbij de delen elkaar nodig Het Huis van Thorbecke bezwijkt. hebben om te kunnen functioneren. is een barakkenkamp Thorbecke werd bij zijn ontwerp niet Het Huis vanThorbecke is aan groot geworden alleen geleid door zijn liberalisme, onderhoud toe. Terecht of onte - maar ook door de – vanuit Duitsland recht mislukte pogingen tot stelsel - geïnspireerde – organische staatsleer herziening in de laatste drie decen - van corporatieve vervlechting. Ook nia van de vorige eeuw hebben geleid tot verlamming, tot Christendemocraten mogen zich wat dat betreft erfge - jarenlange bezweringen vanuit het adagium ‘geen struc - naam van Thorbecke voelen! tuurdiscussies’. Het resultaat is een ernstig gebrek aan visieontwikkeling, aan regie en aan sturing. De bestuurlij - Het pas geïnstalleerde kabinet-Rutte mag zich met trots ke inrichting van Nederland is overgelaten aan een spel en recht erfgenaam van Thorbecke noemen. Dat schept van vrije krachten. Het gevolg is – in termen van voorma - verantwoordelijkheid. Het regeerakkoord maakt duidelijk lig topambtenaar Ad Geelhoed 2 – dat het Huis van Thor - dat het kabinet die verantwoordelijkheid wil nemen. We

242 Liberaal Reveil 4 lezen het voornemen van het kabinet te komen met PROVINCIES: WAT IS HET PROBLEEM? voorstellen over provinciale opschaling in de Randstad, De boven centraal gestelde vraag: ‘Wat is eigenlijk precies over opheffing van de plusregio’s en een andere politieke het probleem?’ doet zich bij uitstek voor bij het vraagstuk aansturing van de waterschappen. Maar ook het vormen van het nut en de noodzaak van de provincies. Als het van nationale politieregio’s en een functionele infrastruc - probleem kan worden opgelost door de vorming van 44 tuurautoriteit. De vraag is vooral voor welke problemen regio’s en 5 landsdelen (1975), door de vorming van 20 deze voorstellen oplossingen moeten bieden. Het is die ‘doeprovincies’ (1979) 3, door de vorming van stadspro - vraag die wij in dit artikel nader onder de loep willen vincies (1995), door opschaling van de provincies (Geel - nemen. hoed 2002), door de vorming van 25 tot 30 regioge - meenten (VNG 2010) of door het simpelweg opheffen De behoefte aan vereenvoudiging is bij politieke partijen van de provincies dan verschuift de probleemdefinitie en bestuurders evident aanwezig. De her en der door de blijkbaar zo zeer, dat mag worden gevraagd of het pro - politiek voorgestelde oplossingsrichtingen lopen echter bleem überhaupt wel correct is omschreven. zo ver uiteen, dat verondersteld moet worden dat de Dat zou ook verklaren waarom al deze plannen en diagnose als zodanig nog niet eenduidig is gesteld. De voorstellen nooit tot resultaat hebben geleid. De probleemdefinitie – wat is eigenlijk het probleem? – is bestuurskunde en het gezond verstand houden ons voor nog te diffuus omschreven en te weinig gedeeld. dat als een probleem gedurende decennia – ondanks Als het probleem – blijkbaar – kan worden opgelost honderden verspilde mensjaren van bestuurlijke en amb - door het samenvoegen van departementen, door het telijke inspanningen – niet tot een oplossing heeft geleid, opheffen van provincies, of het niet alleen naar de kwaliteit van de opheffen van waterschappen of plus - oplossingen moet worden gekeken, regio’s, of het samenvoegen van maar vooral naar de kwaliteit van de Hoe kan het gemeenten, dan is er blijkbaar over - diagnose. eenstemming over de diagnose dat Huis van Thorbecke Buitenlandse waarnemers verba - er in Nederland te veel overheid is. weer gaan glanzen? zen zich vaak over de Nederlandse Maar dat is een wel erg globale con - permanente discussie over het mid - statering. En – hoe aantrekkelijk ook denbestuur. Nederland zou best vanuit een liberaal standpunt – het is trots mogen zijn op een bestuurslaag zelfs de vraag of deze constatering als zodanig wel juist is. die teruggaat tot de stichting van de federale republiek, Wij zullen verderop in dit artikel laten zien dat de hoe - een bestuurslaag die na het besluit tot de splitsing van veelheid overheid en overheidslagen in Nederland verge - Holland in 1840 qua inrichting 170 jaar stand heeft weten leken met omringende landen in de Europese Unie te houden. 4 Een volwaardige democratisch gekozen behoorlijk meevalt. regiobestuur, dat toch slechts een zeer bescheiden beslag legt op het totale overheidsbudget. Bij alle twaalf Neder - Wij richten ons primair op de niveaus tussen de centrale landse provincies samen werken minder ambtenaren dan en lokale overheid. En op de plaats en toekomst van de bij één grote gemeente. Waarom is Nederland niet trots provincies tussen de rijksregio’s, de gemeentelijke regio’s op zijn provincies? en de vele functionele regio’s. Het is immers op die Wat is precies het probleem? Voorstellen voor niveaus dat de meeste bestuurlijke chaos wordt beleefd schaalvergroting worden met evenveel verve verdedigd en de meeste voorstellen voor herinrichting worden als voorstellen tot schaalverkleining. Boeken over de pro - geformuleerd. Hoe te komen tot een kleinere maar wel vincie zijn te vinden onder zowel de titel Het onzichtbare krachtige overheid? Hoe kunnen we het bestuur in bestuur als de titel Het opgeblazen bestuur . Voorstellen tot Nederland zodanig herinrichten dat het Huis van Thor - versterking van de provincies worden met even veel elo - becke weer kan glanzen? quentie verdedigd als voorstellen tot opheffing. Na meer dan vijftig jaar publicaties, rapporten en stu -

Liberaal Reveil 4 243 dies over het regiobestuur in Nederland durven wij de Of en in welke mate dat laatste het geval is, is een kwes - ironische stelling aan dat we te maken hebben met een tie van politieke, maar ook regionale inschatting. De liberaal veel te groot aantal oplossingen voor een nog steeds denkt daar anders over dan veel sociaal-democraten , maar onhelder probleem. er wordt ook bijvoorbeeld in Zuid-Holland anders over Laten we een aantal probleemdefinities eens nader gedacht dan in Noord-Brabant. bestuderen op hun houdbaarheid. Wij delen op dit punt de mening van Peters, daarover geen misverstand. Provincies moeten zich terugtrekken ONZICHTBAAR ÉN OPGEBLAZEN? op hun kerntaken. Maar het opgeblazen takenpakket is Het is het lot van alle regiobesturen – in de Europese geen specifiek provinciaal probleem. En precies daar gaat Unie en daarbuiten – dat zij op het vlak van politieke de diagnose mank. Zeker ook op rijksniveau is te lang zichtbaarheid lager scoren dan hun nationale en lokale vastgehouden aan taken die op Europees niveau zijn counterparts. Dat is vooral het geval in die landen waar komen te liggen, of waarvan was afgesproken dat die naar zoals in Nederland niet is gekozen voor een grote mate provinciaal of lokaal niveau zouden worden gedecentrali - van regionale bestuurlijke autonomie. In landen als Duits - seerd. En de gemeentelijke overheden hebben hun plei - land, Zwitserland, Spanje, België en Italië is de bestuurlijke dooi om als eerste overheid te worden beschouwd in de verantwoordelijkheid van de regio aanzienlijk groter dan praktijk met verve ingevuld. Het takenpakket en het bud - in Nederland, en daarmee ook de politieke relevantie en get van de gemeenten zijn de afgelopen jaren explosief de aandacht in de media. Dat is logisch en op zich geen gestegen. Alle overheidslagen in Nederland lijden aan een probleem. overproductie van beleid.Wat is spe - Wat wel lastig is voor de Neder - cifiek het provinciale probleem? landse provinciale politicus is dat hij Het opgeblazen De redenering van Peters mondt of zij – terecht! – de noodzaak voelt takenpakket is geen uit in een ontkenning van het grond - zichtbaar te zijn en verantwoorde - specifiek provinciaal wettelijk recht van een democra - lijkheid af wil leggen tegenover de tisch gekozen bestuur om in een probleem burgers die hem of haar hebben open huishouding het eigen pakket gekozen. Daarbij speelt de wat frus - aan taken en maatregelen te bepa - trerende omstandigheid dat wat len. En uiteindelijk in een pleidooi betreft de publieksmedia het adagium geldt dat goed om op provinciaal niveau de gekozen volksvertegen - nieuws geen nieuws is. Als we kijken naar de provinciale woordiging maar af te schaffen, als dit nodig is om tot onderwerpen die de afgelopen jaren de aandacht hebben meer discipline te komen. Precies dezelfde redenering mogen trekken dan zijn dat vrijwel uitsluitend – vaak ver - kan worden gehouden voor elk der bestuursniveaus: meende – relletjes en schandalen. Geen enkele aandacht Europa en uiteindelijk ook Rijk en gemeenten. Maar voor alle noeste arbeid die de provinciale politicus in de Peters richt de pijlen uitsluitend op de provincies. schaduw van de provinciehuizen levert. Een beeld dat Haar doorslaggevende argument voor de onderbou - door Frank Hendriks schitterend is neergezet in zijn ver - wing van deze eenzijdige richting is de vermeende haal over ‘de heer P’, die als middle manager onzichtbaar is gebrekkige democratische legitimering van de provincies. en ondergewaardeerd wordt. 5 Voordat wij daar op ingaan kan in elk geval een conclusie worden getrokken. Een opgeblazen takenpakket is hoe Minder empathie voor deze ondankbare positie van de dan ook niet een juiste probleemdefinitie als het gaat om provinciebestuurder treffen we aan in het boek Het opge - het nut en de noodzaak van de provincies. De provincies blazen bestuur van Klaartje Peters. Zij verdedigt de hypo - delen deze diagnose met elk der andere bestuurslagen – these dat om maar aan de eigen zichtbaarheid te werken wellicht in de eerste plaats Europa. De remedie is afslan - de provinciale politiek de afgelopen jaren steeds meer king van de overheid en heldere interbestuurlijke afspra - oneigenlijke taken naar zich toe is gaan trekken, en aldus ken over taakverdeling en financiering. het provinciaal takenpakket is gaan opblazen. Relatieve onzichtbaarheid is wel een probleem dat de

244 Liberaal Reveil 4 provincie onderscheidt van de andere binnenlandse legitimatie niet aangetast, want die legitimiteit komt voort bestuurslagen. Een probleem dat de provincie internatio - uit de vrije verkiezingen die voor iedereen open zijn. Wat naal deelt met alle regiobesturen zonder status van uiteindelijk vooral de legitimiteit van het bestel erodeert, autonoom regiobestuur. Er zit niets anders op dan de is de systematische verwarring – in sommige kringen – kerntaken naar behoren uit te voeren zonder daarvoor al van democratische verkiezingen enerzijds met populari - te veel aandacht in de publieksmedia te kunnen verwach - teitspolls anderzijds. Het consumentisme van de burger – ten. Dat is in hoofdzaak een probleem voor provinciale wat koop ik er voor? – wordt tot maat verheven. politici, maar voor wie nog meer eigenlijk? In vrijwel alle landen met een democratisch gekozen DEMOCRATISCHE LEGITIMATIE? regiobestuur ligt de opkomst bij regionale verkiezingen De Statenverkiezingen mogen zich niet verheugen op een significant lager dan bij nationale verkiezingen. Dit is zelfs grote opkomst, de te kiezen kandidaten niet op een grote het geval in landen waar de regio veel meer bevoegdhe - bekendheid bij de kiezer, en de verkiezingen worden den en budget heeft dan de Nederlandse provincie. Maar door de media vooral behandeld als een tussentijdse dat is geen argument om verkiezingen op regionaal populariteitspoll van het zittende kabinet en de oppositie niveau dan maar af te schaffen. in de Tweede Kamer. Dit feit wordt regelmatig – en zeker niet alleen door Klaartje Peters – gehanteerd als een BESTUURLIJKE DRUKTE? argument om de provinciale verkiezingen dan maar Als ergens het theorema vanThomas – if men define situ - geheel af te schaffen. ations as real, they are real in their consequences – van Deze denkwijze leidt ultimo tot de conclusie dat de toepassing is binnen het Nederlands openbaar bestuur, democratie vooral moet worden georganiseerd op het dan geldt dat wel voor het breed beleefde probleem van niveau van soundmixshows en dans - bestuurlijke drukte. De bestuurlijke wedstrijden. Daar blijkt immers uit drukte als bestuurdersleed wordt in de opkomstcijfers daadwerkelijke Lage opkomst Provinciale vrijwel alle vakbladen en tijdschriften interesse en beleving bij de kiezer. Statenverkiezing is geen als een evidentie neergezet, waarbij Laten we behalve de Staten dan om argument om verkiezingen het soms gaat over het aantal dergelijke redenen de gemeentera - bestuurders, soms over het aantal af te schaffen den in de grote steden, het Europees bestuurslagen.Veel minder luid klinkt Parlement en de waterschappen ook het geluid van de wetenschap, vooral maar afschaffen. De opkomstcijfers van de bestuurskunde, die al die van deze organen liggen immers nog wat lager dan bij de beleefde bestuurlijke drukte steeds weer empirisch Statenverkiezingen. weerlegt: ‘it’s all in your heads’. Bovendien, voor zover er al überhaupt empirisch sprake zou zijn van bestuurlijke De essentie van het Nederlands staatsbestel is de repre - drukte, houdt de bestuurskunde ons voor dat bestuur in sentatieve democratie. De eindverantwoordelijkheid de complexe netwerksamenleving noodzakelijkerwijs wat voor beslissingen van de overheid berust op gekozen drukte met zich mee moet brengen. volksvertegenwoordigers. Dat is een principiële grond - Voor de goede orde en ter vergelijking enkele globa - slag onder het bestel, die niet ter discussie kan staan zon - le internationale vergelijkingscijfers. Duitsland kent 13 der ons staatsbestel in zijn meest fundamentele uitgangs - deelstaten, 439 regio’s, 12.431 gemeenten en nog enkele punten aan te tasten. Regierungsbezirke en stadstaten, Frankrijk 26 regio’s, 100 Het begrip legitimiteit wordt verward met populari - departementen en ruim 36.000 gemeenten, Spanje 17 teit. Echter, in tegenstelling tot populariteit is legitimiteit regio’s, 52 provincies en 8100 gemeenten. Italië 20 regio’s, geen variabele die door opkomstcijfers wordt beïnvloed. 110 provincies en 8101 gemeenten, België 3 gewesten, 3 Als een politieke ambtsdrager is gekozen bij verkiezingen gemeenschappen, 10 provincies en 589 gemeenten, Oos - met een relatief geringe opkomst is zijn democratische tenrijk 9 deelstaten, 99 provincies en 2358 gemeenten.

Liberaal Reveil 4 245 Met 12 provincies en 430 gemeenten heeft Neder - We leven in een netwerksamenleving met bijbeho - land dus als het gaat om het aantal bestuurders en rende complexe beleidsketens. In die zin is een minimum bestuurslagen een wel zeer geringe bestuurlijke drukte aan bestuurlijke drukte onvermijdelijk. Maar wat wel vergeleken met bovenvermelde landen. Deze landen heb - degelijk kan worden vermeden is het IBZMA-syndroom. ben allemaal veel meer regionale besturen en veel meer Volstrekt duidelijk moet zijn welke overheidslaag eind - gemeenten. Maar in die landen wordt bestuurlijke drukte verantwoordelijkheid heeft voor de besluitvorming bin - niet of nauwelijks als probleem gethematiseerd, en in nen elke beleidsketen. 6 Op dat niveau moet dan ook de Nederland wel. Wat zou er aan de hand kunnen zijn? democratische verantwoording en de financiële middelen worden georganiseerd. Ook de rijkscommissie voor de Vragen we tycoons uit het Nederlandse bedrijfsleven bestuurlijke heroverwegingen, Commissie Kalden, heeft naar hun beleving, dan komen we misschien het echte het belang van deze uitgangspunten nog eens onder - probleem op het spoor. Als Marjan Oudeman van streept. Corus/Tata of Gerlach Cerfontaine van Schiphol zich Wat opvalt in bovenvermelde rij landen met grote beklaagden over het aantal vertegenwoordigers van aantallen decentrale besturen, is dat in die landen mees- departementen, provincies en gemeenten met wie zij om tal behoorlijk gedetailleerd is vastgelegd waar elk der de tafel moesten over één simpele vergunning of locatie, lagen toe bevoegd is. Ook als het gaat om de regiobestu - dan ging het niet zozeer over het aantal als zodanig – hoe ren is er meestal vrij snel helder waar dat bestuur over meer meedenkkracht hoe beter –, maar over het feit dat gaat (en waarover dus niet). Het is onze hypothese dat al die vertegenwoordigers zich blijkbaar beslisbevoegd daardoor – en enkel daardoor – er in die landen minder achtten.Tot hun verbazing ontstond er geen onderhande - beleving van bestuurlijke drukte is. lingssituatie tussen hun bedrijf aan de ene kant en de overheid aan de andere kant, maar tussen de overheids - De Commissie Geelhoed in 2002, de Commissie De vertegenwoordigers onderling . Hetgeen meestal niet leid - Grave in 2005 en de Commissie Kalden in 2009 hebben de tot een door het bedrijf gewenste óf ongewenste bepleit de verantwoordelijkheidsverdeling tussen de beslissing, maar tot een langdurige patstelling: een non- overheidslagen te herordenen vanuit het JGEOON-prin - beslissing, waar jaren op kon worden gewacht. cipe. Het nu voorliggende regeerakkoord spreekt zich ook in die geest uit. Hier ligt wat ons betreft een centra - Ook in een land zoals Nederland met een relatief gering le missie voor het nieuwe kabinet. Ook de herordening aantal bestuurslagen en bestuurders, wordt bestuurlijke van de departementale indeling biedt een uitgelezen drukte een reëel probleem als taken en verantwoorde - mogelijkheid om de taak- en verantwoordelijkheidsver - lijkheden onduidelijk zijn verdeeld. Als iedereen er over deling binnen het binnenlands bestuur op nieuwe leest te gaat, gaat niemand er over. Dit is het ‘Iedereen Bemoeit schoeien. En vervolgens dienen alle schoenmakers zich Zich Met Alles’, oftewel IBZMA-syndroom van emeritus aan hun leest te houden. hoogleraar Bestuurskunde Andries Hoogerwerf. THORBECKE HERBEGREPEN Al weer vijf jaar geleden presenteerde liberaal Frank de De vraag is natuurlijk relevant hoe de door ons bepleite Grave zijn smaakmakende rapport Je Gaat Er Over Of Niet . eenduidige rolverdeling tussen de overheidslagen zich Dit rapport met dit uitgangspunt – laten we het het JGE - verhoudt tot het Thorbeckiaanse principe van de open OON-principe noemen – had allang aanleiding geweest huishouding. Moet dat principe – in het bijzonder voor de moeten zijn voor twee schoonmaakoperaties. Eerst uit - provincies – niet worden heroverwogen?Wat ons betreft zuiveren wat overheidstaken zijn, en wat beter aan de niet. Sterker nog, het ligt precies omgekeerd. Door een samenleving, maatschappelijke partijen en aan de markt eenduidiger rolverdeling wordt weer beter voldaan aan overgelaten kan worden.Vervolgens eenduidig benoemen de voorwaarden om het Thorbeckiaanse bestel in de welke overheidslaag voor welke overheidstaak welke rol praktijk te laten slagen. Juist de organische staatsleer gaat heeft. immers uit van een dergelijke rolverdeling. Elk deel van

246 Liberaal Reveil 4 het lichaam weet wat het moet doen om de andere delen van de rijksoverheid tussen Europa en de decentrale en het geheel goed te laten functioneren. overheden. De liberale paradox brengt met zich mee dat In theorie kan met een eenduidige taakverdeling het de herinrichting van elk der bestuurslagen niet moet principe van één overheid worden hersteld. Eén overheid worden overgelaten – zoals dreigt – aan het spel der vrije waarbinnen de lagen elkaar niet onnodig beconcurreren krachten en aan gegroeide vooroordelen en machtsver - en elkaars beslissingen via de bestuursrechter aanvech - houdingen, maar moet worden gestuurd door een bin - ten. In de praktijk kan de taakverdeling ook worden dende visie op het geheel en elk der delen binnen dat gestuurd via de financiële verhoudingen. De hoogte van geheel. Daarbij moet ook de discussie met de – onderling Provinciefonds en Gemeentefonds kan immers exact al even zeer verdeelde – bestuurswetenschappen weer worden afgestemd op de toebedeelde taken. actief worden gezocht. Daarnaast kan aan het principe van de open huishou - ding worden voldaan door het toestaan van een eigen Succesvol leiderschap veronderstelt vooral het stellen belastinggebied aan provincies en gemeenten. Dat maakt van de juiste vragen. De juiste vragen hebben alleen in het enerzijds mogelijk om beter in te spelen op regionale tweede instantie betrekking op het aantal departemen - en lokale verschillen, anderzijds maakt het de rol van de ten, provincies, gemeenten of functionele regio’s. En pas in volksvertegenwoordigers richting hun kiezers ook nog derde instantie op het aantal bestuurders en ambtenaren. eens veel duidelijker dan in de huidige situatie het geval De juiste vragen moeten eerst gaan over de gewenste is. Als er gekozen wordt voor regionale of lokale belastin - rol- en taaktoedeling. Deze vragen zijn de afgelopen jaren gen vergt dat verantwoording en uit - niet gesteld. Alle (delen van) departe - leg aan de kiezer. Ook de verkiezin - menten, alle sectoren, alle gemeenten gen worden aldus relevanter. De juiste vragen moeten zijn vrijgelaten hun eigen werkelijk - Ook hier geldt dus de liberale allereerst gaan over heid te scheppen. Het adagium op paradox ‘Vrijheid in Gebondenheid’. de gewenste Binnenlandse Zaken was ‘Laat dui - Het vrijheidsprincipe van de open zend bloemen bloeien’. Het ministe - rol- en taaktoedeling huishouding kan alleen goed werken rie heeft gefungeerd als facilitatiecen - bij de gratie van heldere spelregels trum voor bestuurlijke experimen - en verhoudingen. ten in plaats van de eigenlijke rol als kadersteller voor het binnenlands bestuur uit te voeren. Het is aan het ministerie van Binnenlandse Zaken om na Het resultaat is geweest dat de bestuurlijke verhoudingen jaren van verwaarlozing een heldere visie aan de Tweede zijn bepaald door machtsverhoudingen en willekeur. Het Kamer voor te leggen, een visie op de onderlinge verhou - resultaat is niet vrijheid, maar chaos. ding tussen de verschillende bestuursorganen in hun Daar wat aan te doen is nu de opgave. Alleen dan onderlinge samenhang. Het gevaar op dit moment bestaat komen we niet alleen tot een slanker, maar vooral ook dat met alle daadkracht van dit kabinet een aantal herin - krachtiger overheidslichaam. richtingoperaties wordt ondernomen zonder enig idee over hun onderlinge samenhang. Wat betekent de natio - nalisering van de politie en de vorming van tien rayons voor de pas gevormde veiligheidsregio’s? Wat betekent de vorming van een infrastructuurautoriteit in de Rand - stad voor de opschaling van de provincies in dat gebied? Wat is de Nederlandse visie op ‘de regio’ in relatie tot Dhr. J. Franssen is Commissaris van de Koningin van de provin - ons omringende landen? Wat beogen we precies met de cie Zuid-Holland. Dr. D.M. Berkhout is Hoofd Bestuurlijke opheffing van de plusregio’s? Zaken en Toezicht bij dezelfde provincie. Zij danken dhr. L. Ook de samenvoeging van de departementen moet Zegwaard, Strategisch Adviseur van de heer Franssen, voor zijn gestuurd worden door een visie op de veranderde rol geïnspireerde bijdrage.

Liberaal Reveil 4 247 NOTEN: 1) Raad voor het Openbaar Bestuur, Het Wegen van 4) Met uitzondering van de toevoeging van Flevoland in PubliekeWaarden , juni 2009, pp. 71-77. 1986. 2) Ad Geelhoed was advocaat-generaal aan het Europe - 5) Frank Hendriks, Meervoudig middenbestuur: een se Hof van Justitie. Hij deed deze uitspraak als voor - gedachtenexperiment , Tilburg, 2001, p. 21. zitter van de Commissie van Wijzen die in 2002 het 6) Het veel verwoorde principe dat ‘niet meer dan twee rapport Op Schaal Gewogen; Regionaal Bestuur in overheidslagen’ bemoeienis moeten hebben met een Nederland in de 21 e Eeuw publiceerde. beleidsveld voegt op dit punt helemaal niets toe en 3) In het wetsvoorstel voor de Wet Reorganisatie Bin - schept alleen maar verwarring. Het is soms nodig en nenlands Bestuur werd beoogd om te komen tot gewenst, dat op een terrein meerdere bestuursorga - twintig provincies met meer uitvoerende taken en nen op verschillende manieren zijn betrokken. Het bevoegdheden. Na vier jaren getouwtrek tussen het gaat er om dat binnen de beleidsketen de onderlinge Rijk, provincies en gemeenten over het takenpakket rollen en taken zo ondubbelzinnig zijn verdeeld, dat werd in 1983 besloten dit wetsvoorstel in te trekken. zij elkaar versterken.

248 Liberaal Reveil 4 IN MEMORIAM

HENK VONHOFF (1931-2010)

FLEUR DE BEAUFORT

Met het overlijden van erelid Hendrik (Henk) Johan de bouw van de wijk Lunetten in Utrecht zuid en de uit - Lubert Vonhoff afgelopen zomer heeft de VVD een zeer breiding van Universiteitscentrum De Uithof. betrokken lid van het allereerste uur verloren. Als zes - Met zijn vertrek naar Groningen in 1980, waar hij tienjarige was Vonhoff op 24 januari 1948 getuige van de Commissaris der Koningin (CdK) werd, begon Vonhoff oprichting van de VVD. De jonge Vonhoff was toen reeds aan zijn laatste bestuurlijke functie. Het werd ook de aspirant-lid van de Partij van de Vrijheid, die op zou gaan functie die hij het langst vervulde, hij bleef zestien jaar in in de VVD. Sindsdien heeft hij vrijwel alle belangrijke bij - het hoge noorden. Als geen ander wistVonhoff de provin - eenkomsten van de partij actief gevolgd en opgeluisterd cie Groningen op de kaart te zetten. Toen de NOS geen met betogen in zijn markante basstem. Zo was hij na verslaggever stuurde naar de promotionele Nationale afloop van de laatste Tweede Kamerverkiezingen op 9 Open Dag Waterrecreatie in Groningen – te weinig juni jongstleden ook bij de uitslagenavond van de VVD in nieuwswaarde – leidde dat tot een botsing tussen de Scheveningen aanwezig. Daar zag Vonhoff een reeds lang CdK en de toenmalig hoofdredacteur van het NOS Jour - geleden uitgesproken voorspelling uitkomen; dat de VVD naal. Naar aanleiding van deze discussie kreegVonhoff van het, mits hecht verenigd en de leden centraal stellend, in de presentator van het AVRO-programma Sugar in the zich had om als grootste uit de bus te komen. morning Hans Zoet vanaf 9 juni 1992 een jaar lang elke Vonhoff, die van huis uit geschiedenisleraar was, heeft week de gelegenheid één minuut verslag te doen van een diverse functies voor de VVD bekleed. Nadat hij begin Groningse wetenswaardigheid of actualiteit. Steevast jaren zestig betrokken was bij de totstandkoming van een sloot de Commissaris zijn bijdrage af met de opmerking nieuwe partijorganisatie, werd hij in 1963 lid van het ‘er gaat niets boven Groningen’. dagelijks bestuur van de VVD. Daarvoor was hij al ruim Toen hem na zes jaar Groningen in 1986 het ministe - tien jaar actief betrokken geweest in het bestuur van de rie van Defensie werd aangeboden sloeg hij dat af, omdat afdeling Amsterdam. In 1967 verruilde Vonhoff het lesge - hij bang was dat de door hem in gang gezette verplaatsing ven definitief voor de politiek toen hij voor de VVD een van het PTT hoofdkantoor naar de noordelijke provincie zetel innam in de Tweede Kamer. Als Kamerlid voerde hij dan door anderen zou worden geblokkeerd. Over het het woord op de terreinen onderwijs en defensie. Na door hem nooit vervulde ambt van minister zei Vonhoff vier jaar Kamerlidmaatschap werd Vonhoff staatssecreta - ooit dat een minister slechts twee gelukkige dagen kent, ris van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk in het de dag van zijn benoeming en die van zijn aftreden. kabinet-Biesheuvel. Het kabinet was geen lang leven beschoren, waardoor de staatssecretaris na nog geen Naast bestuurder en politicus bleefVonhoff ook altijd his - twee jaar alweer plaatsnam in de Kamer. Ditmaal echter toricus. Hij schreef diverse boeken over het Nederlandse voor korte tijd, want in 1974 werd Vonhoff benoemd tot liberalisme en werd door velen gezien als het historisch burgemeester van Utrecht. In de zes jaar als Utrechts geweten van de partij. In NRC Handelsblad kreeg zijn burgervader maakte de stad een aantal grote ontwikke - necrologie de ondertitel ‘schatbewaarder van Thorbec - lingen door, zoals de aanleg van de sneltram, de start van ke’. Dankzij zijn stijl van schrijven – lichtvoetig en anekdo -

Liberaal Reveil 4 249 tisch, zonder al teveel voetnoten – wist hij de geschiede - gewijd aan de nieuwe verklaring. Verschillende prominen - nis van de liberale politiek bij een breder publiek onder te VVD’ers werd gevraagd kort te reflecteren op het de aandacht te brengen. Nadeel van deze stijl was dat het concept van de toenmalige fractievoorzitter in deTweede aspect van de analyse soms wat naar de achtergrond ver - Kamer. In zijn reactie noemde Vonhoff het herschrijven dween. In 1965 verscheen zijn eerste boek – De zindelijke van de beginselverklaring ‘een welkom initiatief’, hoewel burgerheren. Een halve eeuw liberalisme – waarin de auteur hij benadrukte dat liberale beginselen een grote mate van ingaat op de ontwikkeling van het (partijpolitieke) libera - continuïteit kennen. Vonhoff, die zichzelf vaak vereenzel - lisme in Nederland in de eerste helft van de twintigste vigde met het ontplooiingsliberalisme, had grote moeite eeuw. De titel van het boek ontleende Vonhoff aan het met de strijd die Rutte in zijn concept aankondigde voor ironische gedicht ‘Liefdesverklaring’, waarin dichter en de verheffing van de onderklasse. Zijn grootste bezwaar journalist Jan Greshoff zijn haat-liefde verhouding met de betrof het paternalistische karakter van deze strijd en de heersende klasse van zindelijke burgerheren belichtte en miskenning van ‘zelfstandige krachtsontplooiing’. Een libe - voorspelde dat het tij voor deze heren zou verkeren. rale overheid creëert voorwaarden en mogelijkheden ten Ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de behoeve van de ontplooiing van het individu, daarna is VVD schreef Vonhoff het jubileumboek: Liberalen onder echter het individu aan zet en niet de overheid. één dak. VVD: 50 jaar liberale vereniging . Hierin wordt op Zelf plaatste Vonhoff zich aan de linkerzijde van het luchtige wijze de ontwikkeling van de partij geschetst aan liberale spectrum, mede met zijn uitspraak dat liberalen de hand van het optreden van haar vertegenwoordigers weliswaar nooit socialisten zijn geweest, maar wel altijd op een aantal specifieke beleidsterreinen in het parle - links. Grote afkeer had hij van het conservatisme, in zijn ment. Tussendoor zijn steeds portretten van liberale poli - ogen een doodsvijand van het liberalisme, zowel histo - tici opgenomen. Het zeer persoonlijke karakter van het risch als qua mentaliteit. Waar de toekomstige geschied - jubileumboek maakt dat het bij tijd en wijle leest als een schrijving Henk Vonhoff ook zal plaatsen in het liberale eerste aanzet tot de memoires van de politicus Vonhoff. spectrum, hij was – zoals velen terecht hebben opge - Meer recent verscheen Handboek voor de Patriot. Voor elke merkt – een liberaal pur sang . Nederlander en nieuwkomer waarin Vonhoff een lans breekt voor (meer kennis over) het nationale verleden van Nederland. Drs. F.D. de Beaufort is wetenschappelijk medewerker van de In 2008 toen Mark Rutte de beginselverklaring van de prof.mr. B.M. Teldersstichting en lid van de redactie van VVD herschreef werd er in Liberaal Reveil een thema Liberaal Reveil.

250 Liberaal Reveil 4 EEN NIEUWE MESSIAS?

CHRISTENEN EN HET FENOMEEN GEERT WILDERS

EWOUT KLEI EN JEFFREY LEMM

De afgelopen Tweede Kamerverkiezingen hebben PVV. ‘Oud’ lijkt symbool te staan voor een linkse partij- grote winst opgeleverd voor de PVV, terwijl het elite, terwijl ‘nieuw’ lijkt te worden gerepresenteerd door CDA qua zetels bijna gehalveerd is. Veel van de het huidige CDA-kader. Een kader dat zekerheid zoekt in voormalige CDA-stemmers hebben op 9 juni op regeringsverantwoordelijkheid om van daaruit haar ster - de partij van Wilders gestemd. Ewout Klei en Jef - ke positie te herwinnen. Bij dat laatste hoort vooral het frey Lemm stellen vast dat de PVV onder een terugwinnen van de verloren kiezers, die voor een groot deel van het christelijke electoraat zeer populair deel zijn overgestapt naar Wilders. Ondanks de principië - is, terwijl een ander deel van deze kiezers juist le discussie die binnen het CDA wordt gevoerd, is Wil - helemaal niets van de partij van Wilders moet ders juist bij een groot deel van het christelijk electoraat hebben. De auteurs analyseren in hoeverre kan populair. Niet alleen heeft hij het CDA voor een deel worden verklaard dat de PVV geliefd is bij een ‘opgegeten’, ook is over het algemeen bekend dat hij kan zeker deel van de traditioneel christelijke achter - rekenen op sympathie binnen SGP-kringen. Binnen de ban. Is er een verband met de nogal diverse ChristenUnie lijkt deze sympathie echter niet opvallend samenstelling van deze groep kiezers? aanwezig te zijn. Hoe kan het nu dat Wilders bij een bepaald deel van het christelijke electoraat populair is? Het Nederlandse politieke landschap is bij de parle - Weet hij een Bijbelse snaar te raken, vertegenwoordigt mentsverkiezingen van 9 juni gefragmenteerd in vele hij een bepaalde christelijke stroming of ligt het wat com - kavels, de polder is grondig verbouwd. De VVD werd plexer? voor het eerst de grootste partij, maar bleef met 31 zetels relatief klein. Deze fragmentatie is echter niet het EMANCIPATIE EN DOORBRAAK? enige dat deze verkiezingen bloot hebben gelegd; de pijn - Het ontstaan van politieke partijen hangt over het alge - lijke worsteling van de Nederlandse meen samen met een reactie op en christen democraten met het feno - onvrede over een bepaalde bestaan - meen Geert Wilders heeft voor een de situatie. De nieuwe partij kan zich Waarom ligt nieuwe principiële dynamiek niet herkennen in de heersende klas - gezorgd. Het CDA-congres over de samenwerking met se en wil haar status quo doorbre - samenwerking met VVD en PVV Wilders zo gevoelig? ken. staat hier zonder twijfel het meest De eerste moderne politieke symbool voor. Binnen het CDA lijkt partij in Nederland was de ARP: zij een tweedeling te zijn ontstaan tus - werd in 1879 opgericht door Abra - sen oud en nieuw: tegen samenwerking met Wilders of ham Kuyper als protestante tegenreactie op de over - juist voor een minderheidskabinet met gedoogsteun van de heersende idealen uit de Franse Revolutie. Deze partij,

Liberaal Reveil 4 251 die in 1980 zou opgaan in het CDA, verzette zich tegen Daarnaast bestonden er, ook in de tijd van de verzui - vrijzinnige denkbeelden zoals de scheiding tussen geloof ling, protestanten die christelijke partijvorming afwezen en politiek en streed voor christelijk onderwijs. Dit laat - en het geen probleem vonden om lid te worden van een ste zou resulteren in de schoolstrijd, waarbij ook de seculiere partij. In het interbellum vond je deze protes- katholieken zich zouden aansluiten. Kuyper introduceer - tanten vooral op rechts. De bekendste niet-verzuilde de in het verlengde hiervan met suc - protestant in deze jaren was histori - ces de ‘antithese’, een politieke cus en polemist F.C. Gerretson. 3 De waterscheiding tussen confessionele Politieke partijen ontstaan uit de CHU afkomstige Gerretson en seculiere partijen. Naast deze als reactie op en onvrede was een pleitbezorger van de Groot- religieuze belangenbehartiging zag de over een bepaalde Nederlandse gedachte, wenste een ARP zichzelf nadrukkelijk als een in- autoritaire regering ( Koninklijk kabi - bestaande situatie strument om de zogenoemde ‘kleine net of dictatuur? ) en heeft zich voor luyden’ te emanciperen. het uitbreken van de oorlog zelfs een Emancipatie was ook het doel tijdje fascist genoemd, maar hier nam van de socialisten, maar in Nederland hadden zowel pro - hij later afstand van. Na de oorlog verzette Gerretson testantse als katholieke organisaties een belangrijke plek zich, vooral als columnist in De Telegraaf 4, fel tegen de in de emancipatie van de arbeider. Het was een gedeelde dekolonisatie van Indonesië en was hij een prominent lid markt, een reden waarom de socialistische revolutie in van het Comité Rijkseenheid. In 1958 overleed Gerret- Nederland nooit echt van de grond is gekomen. 1 De son. Voor orthodoxe protestanten – zoals de in 1964 zogenaamde massapartij was een kunstgreep om via bui - geboren conservatieve polemist Bart Jan Spruyt – die tenparlementaire weg grote groepen uitgesloten kiezers zich niet wilden opsluiten in hun eigen zuil, maar actief de uit de onder- en middenklasse een stem te geven. Aan het strijd wilden aangaan tegen de progressieve politiek, was einde van de negentiende eeuw had de Industriële Revo - Gerretson een inspiratiebron. lutie gezorgd voor een geografische geconcentreerde Na de oorlog waren er ook protestanten die de arbeidersklasse die zich politiek begon te engageren. Ook tegenstelling tussen confessioneel en niet-confessioneel de middenklasse deed naast socialistische en religieuze op links wilden doorbreken. De in 1946 opgerichte PvdA groepen via massale organisaties steeds meer aan politie - was een fusie van de socialistische SDAP, de links liberale ke pressie. 2 Protestanten, katholieken en socialisten VDB en de christelijk-sociale CDU. In de jaren veertig en waren almaar meer succesvol in het doorbreken van de vijftig mislukte de Doorbraak 5, maar in de jaren zestig zou liberale hegemonie uit de negentiende eeuw. De verzui - de hegemonie van de drie grote christelijke partijen – ling tekende zich af en zou leidend zijn tot in de jaren KVP, ARP en CHU – worden doorbroken. KVP en CHU zestig. bleven ook na de jaren zestig een rechtse politiek voeren, maar veel ARP’ers waren erg gevoelig voor de aantrek - Kuyper accepteerde als democraat de pluralistische kingskracht van links. De ARP ging een progressieve samenleving en vond dat katholieken en vrijzinnigen ‘evangelische politiek’ voeren – wat niets met de conser - dezelfde rechten moesten hebben als orthodoxe protes- vatieve Evangelische Omroep te maken had –, keerde tanten. Dit was voor sommige protestanten echter vloe - zich tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika en de ken in de kerk, omdat de ARP-voorman hiermee het Vietnamoorlog en zette zich in voor de Derde Wereld - monoculturele ideaal van Nederland als protestantse problematiek. 6 Het is geen toeval dat zes van de zeven natie had opgegeven. In haar 101-jarige bestaan kreeg de CDA-dissidenten (de zogenaamde loyalisten), die zich ARP dan ook te maken met diverse rechtse afsplitsingen vanaf 1977 tegen de centrumrechtse CDA-VVD-kabinet - – de CHU (1908-1980), de SGP (1918-nu), het GPV ten keerden, afkomstig waren uit de ARP. 7 (1948-2000) en de RPF (1975-2000) – die dit ideaal (in meer of mindere mate) nastreefden en van mening waren NEERWAARTSE SPIRAAL dat de ARP capituleerde voor de tijdgeest. De democratiseringsgolf die vanaf de jaren zestig het land

252 Liberaal Reveil 4 overspoelde in combinatie met de opkomst van nieuwe in de diverse opiniepeilingen. partijen als D66 en de doorbraak van de PvdA en deVVD Nu zit het CDA in zijn maag met de vraag of het in het katholieke zuiden, was een duidelijke uiting van de moet samenwerken met de electorale opvolger van For - ontzuiling en secularisering van Nederland. Bij de verkie - tuyn: de voormalige VVD’er Geert Wilders. Een deel van zingen van 1967 kregen de drie grote confessionele par - het kader en de achterban van het CDA vinden hun tijen, de KVP, ARP en CHU, samen voor het eerst minder christelijk georiënteerde gedachtegoed onverenigbaar dan de helft van het aantal Kamerzetels. Ook de aanhang met dat van Wilders en zijn PVV. Toch stemde een meer - in leden kelderde. Ter illustratie: in 1960 had de KVP bijna derheid van de partijleden op het roemruchte partijcon - 400.000 leden, terwijl dat er tien jaar later nog geen gres op 2 oktober voor deze samenwerking. Waarom ligt 100.000 waren. samenwerking met Wilders zo gevoelig bij het CDA en Het leek lange tijd ondenkbaar, maar onder druk van christenen in het algemeen? maatschappelijke en electorale ontwikkelingen kwamen gesprekken en een meer open houding van de grote con - VERBORGEN SCHEIDSLIJN fessionele partijen ten opzichte van elkaar tot stand. Om Het is geen toeval dat de tegenstanders van de samen - als confessionelen een electorale vuist te kunnen blijven werking met de PVV vooral afkomstig zijn uit of zich ver - maken, fuseerden de katholieke KVP en de protestante want voelen aan de oude ARP. Oud-loyalisten Willem ARP en CHU in 1980 tot het CDA. In 1994 verloor het Aantjes en Sytse Faber, voormalig CNV-voorzitter Doek - CDA fors en kwam er voor het eerst een kabinet zonder le Terpstra, Balkenende’s beste maatje Ab Klink, koppige confessionele inbreng: Paars. 8 Zeeuw Ad Koppejan, VU-historicus Wouter Beekers en Sinds 2002 is sprake van een nieuwe doorbraak in de het dagblad Trouw behoren tot de felste tegenstanders Nederlandse politiek die ten koste gaat van de drie grote van Wilders. Het gaat hun om principes, niet om macht. traditionele stromingen, namelijk Dat de rooms-katholieke Dries van liberalisme, christen-democratie en Agt zich ook in het kritische koor sociaal-democratie. Fortuyn wist Voorstanders van mengt heeft alles te maken met zijn een nieuwe emancipatoire scheids - samenwerking met de PVV principiële wending van de laatste lijn te creëren tussen het ‘volk’ ener - jaren, toen de pragmatische oud-pre - zijn vooral afkomstig uit de zijds en het politieke establishment mier hartstochtelijk protesteerde anderzijds. Deze gevestigde orde KVP en CHU tegen de apartheidspolitiek van bestond uit de grote politieke partij - Israël. 11 Voorstanders van de samen - en die steeds meer op elkaar zijn werking met de PVV zijn vooral gaan lijken. 9 Politicoloog Kirchheimer heeft dit de ont - afkomstig uit de KVP en CHU. wikkeling van catch-all partijen genoemd. Deze partijen De KVP had haar wortels van oudsher in het katho - hebben een sterk verminderde ideologische bagage en zij lieke zuiden: dankzij Noord-Brabant en Limburg was deze willen zo veel mogelijk verschillende soorten kiezers partij tot halverwege de jaren zestig de grootste. Daarna trekken. Hierdoor zoeken zij steeds meer het politieke tekende zich de eerder in dit artikel geschetste periode midden op: een zoektocht waarbij ze steeds meer ideolo - af, waarin Wiegel van de VVD en Den Uyl van de PvdA gische veren verliezen en kleurlozer eruit gaan zien. 10 grote overwinningen behaalden dankzij deze katholieke Fortuyn speelde in op de emancipatie van het gehele gebieden. Ook de SP vond haar geboorte in het katholie - Nederlandse volk tegenover de elite. ke Noord-Brabant en het CDA bleef mede door het zui - De neerwaartse spiraal werd voor het CDA in 2002 den in 2006 de grootste partij. In 2010 hebben vooral onder leiding van Balkenende omgebogen in een achtjari - VVD en PVV het katholieke zuiden veroverd. 12 Publicist ge positie als grootste partij. Deze positie moest echter Jan Dirk Snel stelt dat het opvallend is dat vrijwel alle worden ingeleverd na de historische nederlaag van 9 juni populisten katholiek waren of zijn en noemt Fortuyn, 2010, waarbij slechts 21 zetels overbleven. Dit aantal Wilders, Marijnissen en Roemer als voorbeeld. Ook ver - wordt sindsdien ten nadele van de partij alweer betwist wijst hij naar het feit dat D66’er Hans van Mierlo een

Liberaal Reveil 4 253 jezuïetenleerling was en dat de ouderenpartijen zich in tanten en katholieken en dan met name de onderdruk - het zuiden concentreerden rond Eindhoven. Deze laatste king van de laatste groep opspeelt. Gezien het grote kie - partijen duidt Snel als de eerste uiting van het nieuwe zerspotentieel in het katholieke zuiden, lijken Noord-Bra - populisme. 13 Binnen het CDA lijken vooral katholieke bant en Limburg een soort swing states te zijn geworden; kaderleden zich positief uit te spreken over een samen - de winst of het verlies in deze provincies kan betekenend werking met Wilders. Zo leidde de katholieke Maxime zijn voor de nationale verkiezingsuitslag. Dat de katholie - Verhagen de succesvolle onderhandelingen over deze ke CDA’er en politiek strateeg Verhagen dit beseft is samenwerking en liet de populaire ‘kroonprins’ Camiel realistisch, maar kan ook een manoeuvre betekenen rich - Eurlings zich op het CDA-congres met verheven stem ting een verscheurd CDA. Volgens Snel is de populariteit positief uit over samenwerking met van Wilders’ PVV een rechtstreeks de PVV. Van de protestantse promi - gevolg van de katholieke ontzuiling. nenten lijken alleen Elco Brinkman Hij ziet de verdeeldheid binnen het Sympathie voor Wilders en Piet Hein Donner de samenwer - CDA als een tegenstelling tussen king met de PVV aan te durven. Het vertaalt zich niet altijd in belijdende protestanten en religieus op drift raken van de katholieke kie - een stem voor de PVV minder actieve katholieken. Toch is zer sinds de jaren zestig lijkt dus een de scheidslijn niet zo eenvoudig te stimulans voor populistische impul - trekken en moet het geheel binnen sen en tendensen in de politiek. breder christelijk verband worden Benadrukt dient te worden dat ontzuiling niet een gezien. Waar het CDA moeite heeft een overtuigende typisch katholiek verschijnsel is of dat protestanten meer christen-democratische boodschap te ventileren, doet de religieus zijn, wel lijkt het stemgedrag in de meer katho - PVV een indrukwekkend beroep op de eigen christelijke lieke regio’s flexibeler van aard. erfenis. Ondanks de ontkerkelijking van Nederland heb - De CHU was conservatiever dan de ARP en hield het ben veel mensen wel iets met religie en daaruit ontstane theocratische ideaal van Nederland als protestantse natie tradities. Daarbij komt de terugkoppeling met de nationa - hoog in het vaandel. Oud-CHU’ers hebben daarom meer le identiteit, zoals hierboven aangegeven. Na het humanis - affiniteit met de monoculturalistische PVV dan de plura - me lijkt het christendom in Nederland opnieuw haar listische oud-ARP’ers. Uit een enquête van het Neder - eigen tegenkracht te hebben gevonden, namelijk het po- lands Dagblad blijkt, dat slechts 37 procent van de pulisme dat als grootste concurrent zich wederom CDA’ers die zich verwant voelt met de ARP een kabinet beroept op onder andere het humanisme en het chris - met de PVV steunt, terwijl dat bij CDA’ers die zich met tendom zelf. Het CDA heeft deze twee levensovertuigin - de CHU verwant voelen maar liefst 58 procent is. 14 gen te weinig weten te koppelen aan onze samenleving en De discussie over de samenwerking met Wilders daarin heeft het verloren van de PVV. 15 maakt een ideologisch verborgen scheidslijn binnen het CDA duidelijk. De ARP was van oudsher gevoelig voor De ChristenUnie-top is ondubbelzinnig anti-PVV. Na de links en presenteerde zich daarbij als progressief. De verkiezingen van 9 juni sloot partijleider André Rouvoet CHU is mede ontstaan omdat de ARP haar idee van een samenwerking met Wilders uit, en in het Nederlands Dag - enkel protestantse Nederlandse natie liet varen. Hier - blad van 18 september 2010 betoogden twee prominen - door zouden CDA’ers met deze achtergrond vatbaarder te CU’ers dat ze nog liever met het ‘libertijnse’ D66 in kunnen zijn voor de nationalistische en monoculturele zee zouden gaan, dan met de ‘antirechtsstatelijke’ PVV. koers van de PVV. Ook katholieken lijken sinds de jaren Een deel van de ChristenUnie-achterban is het hier niet zestig vatbaar voor populistische trends, met name de mee eens. De website van het zeer op de ChristenUnie kiezers in Noord-Brabant en Limburg lijken op drift. georiënteerde Nederlands Dagblad staat vol met reacties Waar deze drift vandaan komt is niet eenzijdig vast te van orthodox-christelijke islamcritici, die in Geert Wil - stellen, maar een snelle ontzuiling lijkt een oorzaak. Wel - ders een soort van nieuwe Messias zien die het christelijk licht dat ook de historische tegenstelling tussen protes- geloof moet beschermen tegen het kwaad van de islam.

254 Liberaal Reveil 4 De beruchtste reaguurder is ongetwijfeld de ‘joods-chris - tiek. Dit kwam met name door de misstanden en bureau - telijke’ pastor Ben Kok, die door zijn provocerende acties cratie die hij signaleerde tijdens zijn werk bij de Sociale – zoals met een Israëlische vlag op een pro-Palestijnse Verzekeringsraad. Hij benadrukt dat zijn interesse voor demonstratie inlopen – landelijke bekendheid heeft internationale politiek al eerder was gewekt door zijn gekregen. De boodschap van Kok – en indirect dus die verblijf als tiener in Israël, van waaruit hij door het Mid - van Wilders – lijkt vooral aan te slaan bij ‘evangelische’ den-Oosten reisde. 20 Hij deed op deze reizen veel christenen. 16 Zij zijn, omdat zij in tegenstelling tot gere - indrukken op en hij maakte de spanningen in het Midden- formeerde christenen vooral emotioneel en minder Oosten aan den lijve mee. Zo moest hij schuilen bij bom - rationeel geloven, gevoeliger voor complottheorieën en bardementen, kende gastvrijheid en zag hij haat ten de aantrekkingskracht van sterke leiders. Ook zijn evan - opzichte van Israël. 21 Wilders’ liefde en steun voor Israël gelisten, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de vrijgemaakt- en het joodse volk komt steeds duidelijk naar voren, hoe - gereformeerden, zeer pro-Israël. Wilders’ onkritische wel hij zelf nooit waarneembaar gelovig is geweest. steun aan de politiek van dit land kan onder evangelisten Sinds 2001 werd Wilders in zijn doen en denken op brede sympathie rekenen. Toch heeft de ChristenUnie steeds meer neoconservatief, de aanslagen van 9/11 heb - op 9 juni nauwelijks stemmen aan de PVV verloren. ben hier een belangrijke invloed op gehad. Net als For - Sympathie voorWilders vertaalt zich niet altijd in een tuyn hamerde hij steeds vaker op de scheidslijn tussen de stem op de PVV. De theocratische en monoculturele SGP linkse heersende elite en het gewone volk. De islam werd deelt veel van haar standpunten met de PVV, maar de daarbij steeds meer de vijand van de joods-christelijk en bevindelijk-gereformeerde SGP-ach - humanistische cultuur van Neder - terban blijft niettemin de eigen partij De islam werd steeds land en Europa beschouwd. Volgens trouw. Om jongeren die erg gevoelig meer als vijand van de politicoloog Koen Vossen is Wilders zijn voor Wilders en de conservatie - in 2006 wederom politiek opgescho - joods-christelijke en ve Spruyt 17 echter voor de SGP te ven en wel naar het nationaal-popu - behouden, is partijleider Cees van humanistische cultuur lisme. Opvallend hierin was zijn stel - der Staaij kritischer over de islam beschouwd lingname dat Nederland zich terug dan zijn voorganger Bas van der moest trekken uit Afghanistan en dat Vlies. De SGP was natuurlijk al kri - andere landen maar hun bijdrage tisch over de islam, maar is dat nu explicieter. Daarnaast moesten leveren aan de War on terror . De joods-christelij - heeftVan der Staaij meteen na de verkiezingsuitslag van 9 ke cultuur werd steeds meer opgenomen in een nationa - juni zijn gedoogsteun aangeboden aan een eventueel le identiteit die onverenigbaar is met de islam. 22 VVD-PVV-CDA-kabinet. 18 Niettemin houdt de SGP enige afstand van de PVV. De introverte stijl van politiek bedrij - De eerdergenoemde feiten resumerend zien we een ven van de SGP staat ver van het rauw populisme van de beeld dat net zo ingewikkeld is als het gehele politieke PVV af. 19 landschap. Het is een gegeven dat Wilders steeds meer stemmen wegtrekt bij de christelijke politieke partijen, ‘JOODS-CHRISTELIJK’ maar dit gebeurt niet met enige logica. Als we kijken naar Dat Geert Wilders een politiek fenomeen is met electo - het ‘Wilderseffect’ op de christelijke partijen in het parle - raal groeiend succes is geen nieuws. Ook zijn haat-liefde - ment, CDA, CU en SGP, zien we dat hij dezelfde scheiding verhouding met christenen is met name in 2010 naar aanbrengt als in het gehele politieke landschap. Hij wint voren gekomen door de discussie binnen het CDA. Wil - kiezers bij links en rechts, bij katholiek en protestant. Het ders is geboren in een katholiek middenklassegezin in het CDA heeft hier het meest onder te lijden, omdat het van Limburgse Venlo. Er is veel gespeculeerd over de her - de christelijke partijen het minst verzuild is en dit geldt komst en historie van zijn politieke ideeën. Zelf zegt Wil - dan met name weer voor zijn katholieke achterban. De ders daarover dat hij zich tussen zijn twintigste en vijfen - evangelische achterban van de CU en de bevindelijk- twintigste ging interesseren voor de Nederlandse poli - gereformeerden van de SGP voelen sympathie voor som -

Liberaal Reveil 4 255 mige standpunten van Wilders, maar vertalen dit niet leven vanWillem Aantjes , Amsterdam, 2002. overwegend in actief stemgedrag. Concluderend kun je 7) E.H. Klei, ‘CDA-loyalisten: loyaal aan principes, niet met het christendom zowel linksom als rechtsom en zijn aan de partij’, www.Joop.nl christenen niet per definitie meer pro of contra Wilders; 8) R. Koole, Politieke partijen in Nederland , pp. 95-200. ook binnen deze gemeenschap wordt verdeeld op hem 9) D.L. Pels, De geest van Pim: het gedachtegoed van een gereageerd. Om deze scheidslijn vast te leggen op de politieke dandy , Amsterdam, 2003, pp. 13-37. grens katholiek of protestant is eenzijdig en doet geen 10) R. Koole, Politieke partijen in Nederland , pp. 345-363. recht aan de complexe werkelijkheid. Wel is er veel sym - 11) J. van Merriënboer, P. Bootsma en P. van Griensven, pathie onder katholieken, maar die is er ook vanuit een Van Agt biografie. Tour de force , Amsterdam, 2008, pp. aanzienlijk deel van de protestanten. De van oudsher 491-498. christelijke partijen hebben, evenals veel andere traditio - 12) F. van Deijl, ‘Leve de KVP’, www.HPdeTijd.nl, 8 septem - nele partijen, hun vanzelfsprekende legitimiteit ten ber 2010. opzichte van hun achterban verloren: dit verschijnsel is 13) J.D. Snel, ‘Alle populisten waren katholiek’, NRC Han - echter niet puur christelijk. delsblad, Opinie & Debat , 11 september 2010. 14) ‘CDA-kiezer ziet liefst rechts kabinet’, Nederlands Drs. E. Klei is politiek historicus en heeft gewerkt aan een dis - Dagblad, 27 augustus 2010. sertatie over het Gereformeerd Politiek Verbond (GPV), die in 15) J.D. Snel, ‘Alle populisten waren katholiek’. het voorjaar van 2011 zal verschijnen bij uitgeverij Bert Bak - 16) D. Gillisen en W. Houtman, ‘PVV-aanhang in kerken ker. J. Lemm BA is bestuurskundige en algemeen bestuurslid blijft beperkt’, Nederlands Dagblad , 26 februari 2010; van deVVD Kamercentrale Brabant. Redactie kerk, ‘Steun voorgangers aan coalitie met PVV’, Nederlands Dagblad , 19 augustus 2010. NOTEN: 17) J.M. ten Hove, ‘Refojongeren en de adoratie voorWil - 1) R. Koole, Politieke partijen in Nederland: ontstaan en ont - ders’, Reformatorisch Dagblad , 11 juli 2009. wikkeling van partijen en partijstelsel , Utrecht, 1995, 18) ‘SGP bereid tot gedoogsteun voor rechtse coalitie’, pp.17-25. Elsevier , 11 juni 2010. 2) F. Becker e.a. (red.), Politieke partijen op drift , Amster - 19) J. Hoekman en A. de Jong, ‘Reformatorische opinielei - dam, 2003, pp. 74-75. ders over samenwerken met PVV’, Reformatorisch 3) M. van Dijk, Frederik Carel Gerretson (1884-1958). Tus - Dagblad , 21 augustus 2010. sen vrijheid en gezag, een studie naar de maatschappij - 20) G. Wilders, Kies voor vrijheid: een eerlijk antwoord , 2005, kritiek van prof.dr. F.C. Gerretson , Utrechtse Historische pp. 13-19. Cahiers 20, Utrecht, 1999. 21) A. Blok en J. van Melle, Veel gekker kan het niet worden , 4) M. Wolf, Het geheim van De Telegraaf. Geschiedenis van Hilversum, 2008, pp. 53-58. een krant , Amsterdam, 2010, pp. 351-352. 22) K.P.S.S.Vossen, ‘Van Bolkestein via Bush naar BatYe’or. 5) A. Bleich, Een partij in de tijd. Veertig jaar Partij van de De ideologische ontwikkeling van Geert Wilders’, Arbeid , Amsterdam, 1986, pp.15-45. http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/jb- 6) R. Bouwman, De val van een bergredenaar. Het politieke dnpp/jb08/KoenVossenartikelJB2008.pdf.

256 Liberaal Reveil 4 DE DISCUSSIE ONTWIJKEN EN HET DEBAT AANGAAN

CHARLOTTE MAAS

Naar aanleiding van: Meindert Fennema, Geert Wilders: rechter Moors echter op zichzelf niets te veel gezegd te Tovenaarsleerling , Amsterdam, 2010 en Martin Bosma, De hebben. schijn-élite van de valse munters: Drees, extreem rechts, de six - De man van wie gezegd wordt de discussie uit de ties, de nuttige idioten, Groep Wilders en ik , Amsterdam, 2010. weg te gaan, is zonder twijfel zelf de meest besproken politicus van Nederland. Maar wie is Geert Wilders als Maandag 4 oktober 2010 was de eerste dag van de persoon en politicus? En waar staat zijn Partij voor de inhoudelijke behandeling van de strafzaak tegen Geert Vrijheid voor behalve de bekende stellingen die wij Wil - Wilders, waarin hij wordt verdacht van het aanzetten tot ders horen verkondigen? Welke ideologie schuilt er ach - haat, discriminatie van moslims en het beledigen van mos - ter deze standpunten? Deze vragen zijn des te relevanter, lims als groep. Op die dag gaf Wilders te kennen dat hij nu de PVV niet meer slechts een middelgrote fractie in zich tijdens het vervolg van het proces zou beroepen op de Tweede Kamer is, maar uitgegroeid is tot de derde zijn zwijgrecht. Dit riep bij rechter Jan Moors een opmer - partij in het parlement en voor het minderheidskabinet kelijke reactie op. Hij confronteerde Rutte op sommige terreinen een Wilders met het feit dat hem in de belangrijk gedoger is. Ab Klink (CDA) media nogal eens wordt verweten kwam tijdens de formatiegesprekken dat hij goed zou zijn in het poneren Wie is Geert Wilders als tot de conclusie dat hij politieke van een stelling, maar de discussie persoon en als politicus? samenwerking van het CDA met de uit de weg gaat. Vervolgens zei rech - PVV niet kon ondersteunen. Het ter Moors: ‘[…] En het lijkt er een CDA zou het wat betreft beleids - beetje op dat u dat nu vandaag ook maatregelen op sommige terreinen weer doet.’ 1 Wilders’ advocaat Bram weliswaar eens kunnen worden met Moszkowicz diende daarop een wrakingsverzoek in. de PVV, maar het onderliggende perspectief op de Deze uitlating van rechter Moors zou de schijn van par - samenleving van beide partijen was volgens hem te groot tijdigheid hebben gewekt. Het wrakingsverzoek werd de voor een geloofwaardige samenwerking. 3 volgende dag verworpen. Een ander wrakingsverzoek zou Wie meer wil weten over Geert Wilders en zijn par - op 22 oktober wel worden toegewezen. tij, kan zich wenden tot twee onlangs verschenen boeken: Rechter Moors wekte de indruk het verwijt dat Wil - Geert Wilders: Tovenaarsleerling van Meindert Fennema en ders de discussie uit de weg gaat te onderschrijven met De schijn-élite van de valse munters , geschreven door PVV- zijn opstelling dat het leek alsof Wilders dit ook weer Kamerlid Martin Bosma. Uiteraard zouden de verwach - deed met zijn besluit in het vervolg van het proces te zul - tingen al te hoog gespannen zijn als de lezer van deze len zwijgen. Hoewel de reactie van deze rechter op Wil - boeken een volledig antwoord verwacht op bovenstaan - ders’ keuze voor zijn zwijgrecht geen voldoende bewijs de vragen. Toch zijn beide boeken aanraders voor wie voor schijn van partijdigheid was, noemde de wrakingska - deze politicus en partij beter wil kunnen begrijpen. mer de woorden van de rechter wel ‘ongelukkig’ geko - Biograaf Meindert Fennema, hoogleraar politieke zen. 2 Met zijn observatie dat Wilders in de media regel - theorie van etnische verhoudingen aan de Universiteit matig verweten wordt het debat niet aan te gaan, lijkt van Amsterdam, beschrijft in Geert Wilders: Tovenaarsleer -

Liberaal Reveil 4 257 ling het politieke leven van Geert Wilders vanaf het de ontwikkelingen de laatste jaren heeft gevolgd, zal veel moment dat hij in 1990 fractiemedewerker van de VVD van wat beschreven is over de afgelopen turbulente jaren wordt, onder de toenmalige fractievoorzitter Frits Bol - in politiek Nederland herkennen. Met dit historisch over - kestein. De lezer die Wilders wellicht pas heeft leren ken - zicht als achtergrond biedt het boek een goed gedocu - nen vanaf het moment dat hij de VVD in september 2004 menteerde schets van de manier waarop Wilders na zijn verliet, leert dat deze man zich vanaf de start van zijn breuk met de VVD steeds feller van toon wordt en zijn Haagse werk op twee beleidsterreinen in het bijzonder standpunten radicaliseert. De auteur doet dit overigens profileerde: sociale zekerheid en buitenlands beleid. Wil - op een evenwichtige manier; de lezer hoeft zich niet te ders behoorde tot de rechtervleugel van de VVD. Onder storen aan eventuele vooringenomenheid van de auteur. Bolkestein voelde hij zich thuis bij de partij, maar dat ver - Het doel van Meindert Fennema lijkt in de eerste plaats anderde toen deze werd opgevolgd door Hans Dijkstal. het schetsen van een beeld van Geert Wilders als per - Dijkstal zou de partij teveel naar het midden van het poli - soon en politicus. De auteur toont in dit boek minder tieke spectrum geduwd hebben en de VVD was daarmee interesse in een analyse van de ideologie van de PVV. weinig onderscheidend van de PvdA of D66. De VVD had Voor een theoretische verdieping van Wilders’ stel - volgens Wilders na 11 september 2001 geen oog voor lingen vindt de lezer aanknopingspunten bij Martin het electoraat op rechts. De lezer die zich van het ver - Bosma en zijn boek De schijn-élite van de valse munters . De trek van Wilders bij de VVD mogelijk auteur wordt door publicist Bart Jan alleen nog herinnert dat hij met de Spruyt het politieke genie achter fractie, inmiddels onder leiding van Wilders genoemd. 4 Na de moord op Jozias van Aartsen, een meningsver - Wilders sprong in het Theo van Gogh op 2 november 2004 schil had over de toetreding van Tur - ‘gat op rechts’ heeft Bosma, die voor die tijd als kije tot de Europese Unie, begrijpt journalist in Nederland en New York dat dit meningsverschil hooguit de had gewerkt, zich bij Wilders als aanleiding voor de breuk met de medewerker in de Tweede Kamer VVD is geweest. Voor zijn vertrek in aangesloten. Geert Wilders vormde september 2004 leefde bij Wilders al langere tijd een toen net sinds september een eenmansfractie als Groep groot ongenoegen over de koers van de VVD. Met zijn Wilders. afscheid van deze partij sprong Wilders in het ‘gat op Afgaande op de eerste bladzijden denkt de lezer met rechts’. dit boek een goed geschreven maar ietwat oppervlakkig Deze eerste hoofdstukken helpen de lezer de succes - kijkje achter de schermen van Groep Wilders en de Par - volle opkomst van de PVV te begrijpen. Wilders heeft aan tij voor de Vrijheid te krijgen. Al gauw wordt echter dui - deze biografie niet meegewerkt, wat wellicht verklaart delijk dat het de auteur in dit boek niet om zijn memoires dat Meindert Fennema met de nodige afstandelijkheid is te doen, maar dat hij wil uitleggen waar hij in politiek schrijft. De auteur kiest meestal wel voor het perspectief opzicht voor staat. Een opmerkelijke boodschap van van Wilders. Het wordt voor de lezer geloofwaardig dat Bosma is dat de PVV begrepen kan worden als de partij Geert Wilders iemand is met een missie. Ook de lezer die de lijn voortzet die Willem Drees senior en junior die zijn ideeën niet deelt, zou nog waardering kunnen zouden hebben ingezet. Minister-president Drees (sr.; opbrengen voor het feit dat het Wilders met zijn door - PvdA) pleit in de jaren vijftig voor het in toom houden zettingsvermogen en overtuiging gelukt is een dergelijk van bevolkingsgroei. In de jaren zeventig spreekt Drees jr. stevige machtspositie op het Binnenhof te verwerven. Hij (DS’70) zijn zorgen uit over de toenemende immigratie onderscheidt zich daarmee van de andere partijen die net van gastarbeiders. Hij is net als zijn vader voorstander als hij in het ‘gat op rechts’ zijn gesprongen, maar het niet van remigratie. In het NRC Handelsblad van 10 augustus hebben gered: Leefbaar Nederland, Eén NL, Trots op 1974 schrijft Drees sr. ‘[…] het nodige [moet] worden Nederland en de LPF. gedaan om buitenlandse arbeiders met gezinnen naar hun De latere hoofdstukken bieden weinig nieuws. Wie land te doen terugkeren’. 5

258 Liberaal Reveil 4 Met name linkse partijen hebben onder invloed van problemen van immigratie tot speerpunt van de politiek het egalitaire denken van ‘1968’ (Nieuw Links) deze lijn maken. Maar aan de woorden van Willem Drees sr. en jr. van Drees sr. en jr. nooit gevolgd. De generatie van ’68, voegt de PVV wel zelf het accent op de islam als boos - inmiddels de journalisten, opiniemakers, bestuurders en doener toe. De PVV verdedigt aldus Bosma de vrijheid politici van Nederland, heeft volgens Bosma decennialang van Nederland – zaken als veiligheid op straat, vrijheden het ideaal van de multiculturele samenleving uitgedragen voor homo’s en joden – die in verdrukking zou zijn als waarin nauwelijks plaats was voor discussie over de nega - gevolg van de islamitische cultuur van niet-westerse tieve gevolgen van grootschalige immigratie. Ondanks een allochtonen. Bosma concludeert dat met name links nu in soms provocerende schrijfstijl overtuigt Bosma dat echt wezen blind is voor het gevaar van de islam, net zoals het debat hierover niet mogelijk was, omdat ‘de linkse elite’ voor de val van de Muur het gevaar van het communisme de discussie niet heeft willen aangaan. niet zag. Dit is de essentie van het boek van Bosma, die Het is de vraag of het terecht is dat Bosma de PVV in hierin zijn gedachtegoed presenteert als vrijwel identiek de lijn van vader en zoon Willem Drees plaatst. Duidelijk aan dat van de PVV. is dat hun bezwaren tegen grootschalige immigratie des - Hoewel Bosma op sommige momenten overtuigt en tijds voortkwamen uit de druk die de immigratie legde op niet verzuimt onderbouwing voor zijn betoog te zoeken, bijvoorbeeld de woongelegenheid en arbeidsmarkt. geeft hij toch maar in beperkte mate een uitwerking van Bosma citeert Drees sr.: ‘Het importeren van arbeiders de bekende stellingen van Wilders en de PVV. Hij is kri - “schept in wezen een kastensysteem, waarbij zij de lagere tiekloos over de PVV en over Geert Wilders. Tegen het kaste vormen. […] Er zouden zich waarschijnlijk verschil - einde van het boek zal de lezer het idee hebben dat de lende groepen vormen, die lange tijd een apart element in auteur steeds in herhaling valt. Daar dit boek wordt onze samenleving zouden blijven.”’ 6 De kleinzoon van gepresenteerd als een uiteenzetting van Bosma’s gedach - Willem Drees sr. schreef een week na het verschijnen van tegoed, zou de lezer kunnen concluderen dat dit gedach - Bosma’s boek in NRC Handelsblad dat Bosma de naam van tegoed vrij beperkt is. Drees misbruikt voor zijn eigen politieke agenda. De zor - De boodschap van Bosma is helder, simpel en mede gen van zijn vader en grootvader betroffen de bevolkings - daarom wellicht aantrekkelijk voor een groot publiek. groei in het algemeen en de voormalig minister-president Opmerkelijk bij het lezen van zowel Bosma als Fennema heeft steeds gepleit voor dezelfde rechten voor allen die is de nadruk die Wilders, zo blijkt uit citaten die Fennema in Nederland aanwezig zijn. 7 Zo aanhaalt, en Bosma leggen op het feit bezien passen de zorgen van Drees dat de PVV zo veel kiezers achter binnen de traditionele sociaal-demo - zich heeft gekregen. De PVV cratie waarin het bestrijden van Links is blind voor het ambieert een brede volkspartij te sociale ongelijkheid een primair doel gevaar van de islam zijn. Bij herhaling worden door is. Dit is een groot verschil met Bosma cijfers van enquêtes aange - Bosma, die stellig verdedigt dat het haald waaruit blijkt dat ‘het volk’ een misvatting is dat de problemen immigratie op grote schaal nooit die ‘massa-immigratie’ met zich mee - heeft gewild. Ook op andere terrei - brengt enkel zijn toe te schrijven aan de sociale achter- nen, zoals zorg en sociale zekerheid, doen Wilders en stand van, naar verhouding, veel allochtonen of de druk Bosma het voorkomen dat de PVV eenvoudigweg de par - die immigratie legt op zaken als werkgelegenheid of tij is die staat voor ‘wat het volk wil’. De vraag die de kri - sociale voorzieningen. In een groot deel van het boek zet tische lezer zal krijgen wanneer hij dit leest is: ‘Maar waar hij de visie uiteen dat niet zozeer sociale klassenvorming staat de PVV voor?’ Al snel belandt de lezer in een cirkel - als wel de islamitische cultuur van deze allochtonen het redenering: de PVV staat voor de wil van het volk, en de grote hedendaagse probleem van Nederland en Europa is. wil van het volk is de wil van de PVV. Martin Bosma geeft kortom aan dat de PVV doet wat Over de ideologische ontwikkeling van Geert Wil - met name ‘links’ decennialang heeft verzuimd, namelijk de ders en de PVV is in de wetenschap nog weinig geschre -

Liberaal Reveil 4 259 ven. Aangezien kranten en opiniebladen bol staan van de nagedacht en gediscussieerd over datgene wat lange tijd aandacht voor Wilders, spreekt historicus Koen Vossen in Nederland niet echt bespreekbaar is geweest: de pro - van een opvallend gebrek aan wetenschappelijke blemen rond de integratie van immigranten. Terwijl in de beschouwingen over het optreden en de denkbeelden media blijkt, zoals rechter Moors op 4 oktober jongstle - van Geert Wilders. De aandacht voor Wilders manifes - den in herinnering heeft gebracht, dat van Wilders wordt teert zich in de dagelijkse media, maar veel minder in de verlangd dat hij ‘de discussie aangaat’, zou ook gezegd hoek van de wetenschap. Zelf onderscheidt Vossen drie kunnen worden dat deze discussie soms onmogelijk ideologische ‘panelen’ bij Wilders: ‘volbloed liberaal’ wordt gemaakt. (1990-2002), neoconservatief (2002-2006) en van neo - Na het lezen van beide besproken boeken heeft de conservatief naar nationaal-populist (2006- ). 8 lezer een informatief kader waarin nieuw licht valt op het De wetenschappelijke aandacht voor de ideologie bekende verwijt dat Wilders de discussie doorgaans ont - van de PVV lijkt gering, maar wanneer die er wel is ken - wijkt. Gesteld zou kunnen worden dat Wilders ook niet merken wetenschappers de PVV ook wel als de politieke altijd uitgenodigd wordt om aan de discussie mee te partij die geen ideologie heeft. Begin november 2010 doen. Tegelijkertijd stuiten de toon en ideeën van de PVV heeft Rob Riemen, directeur van het Nexus Instituut, zijn sommigen zodanig tegen de borst, dat zij riskeert zichzelf pamflet De eeuwige terugkeer van het fascisme gepresen - ‘onbespreekbaar’ te maken. Het thema ‘immigratie’ is na teerd en aan alle leden van het kabinet en de Tweede Pim Fortuyn en het succes van de PVV bespreekbaar, Kamer toegestuurd. In het gebrek aan ideologie dat hij bij maar de toon die door de partijen wordt aangeslagen de PVV meent te kunnen vaststellen herkent Riemen één belemmert het politieke debat. De moeilijke weg die het van de eigenschappen van een fascistische partij. ‘[…] de CDA heeft afgelegd om de samenwerking met de PVV PVV [heeft] net als de fascisten uit het verleden geen aan te gaan als ook het standpunt van sommige politieke enkel positief idee voortgebracht partijen om absoluut nooit met de over de toekomst van ons land. De PVV in zee te gaan, getuigt hiervan. PVV wil terug naar vroeger, zonder De opkomst van de PVV brengt 9 al die vreemdelingen.’ De wil van het volk is de met zich mee dat ook over het con - In de biografie van de hand van wil van de PVV cept van democratie weer actief en Meindert Fennema en het betoog kritisch dient te worden nagedacht. van PVV-Kamerlid Martin Bosma Om Wilders en de PVV beter te passeren talloze voorbeelden de leren kennen, zijn niet alleen de revue van situaties waarin de PVV besproken boeken welkom, maar vergeleken wordt met fascisme, nazi’s of waarin op een dienen we ook na te denken over de vraag wat democra - andere manier toespelingen worden gemaakt op de tie eigenlijk is. Los van de vraag of het terecht is te stellen Tweede Wereldoorlog. Over dergelijke toespelingen zou dat de PVV geen ideologie heeft – de PVV meent tenslot - niet te licht moeten worden gedacht, waarmee niet te wel een boodschap te kunnen ontlenen aan joods- gezegd is dat ze niet gemaakt mogen worden. Beide boe - christelijke en humanistische waarden 10 – moeten we ken maken de lezer er wel van bewust dat het gevaar van kunnen formuleren waarom het een probleem zou zijn vergelijkingen met het extreme (extreemrechts in dit dat een politieke partij geen ideologie heeft, of waarom geval) is, dat ze hun doel voorbij streven. Door Wilders te het problematisch zou zijn dat een partij in een democra - vergelijken met Hitler en hem zo tot figuur van het abso - tie zelf niet democratisch is georganiseerd, zoals de PVV. lute kwaad te bestempelen, dreigt verdere discussie te De vraag of de PVV eigenlijk wel een politieke partij kan worden lamgelegd. Door de PVV of het huidige kabinet worden genoemd of eerder een ‘beweging’ is, voert voor met gedoogsteun van de PVV ‘bruin’ te noemen, wordt deze recensie te ver. Helder is in ieder geval dat demo - een gevoelsmatige scheidslijn getrokken tussen wat nog cratie niet alleen inhoudt dat de wil van het volk door bespreekbaar is en wat ‘fout’ is. Er dreigt een sfeer te een overheid wordt uitgevoerd, maar vooral ook dat bur - worden gecreëerd waarin niet meer constructief wordt gers kunnen deelnemen aan dat vormingsproces van de

260 Liberaal Reveil 4 wil. Wat ‘de wil van het volk’ is, wordt immers bepaald http://www.youtube.com/watch?v=yEHsuBF26AM&f door individuele burgers. Wanneer een partij stelt dat zij eature=related, 15 november 2010. staat voor datgene wat het volk wil, dan miskent zij de 2) Website Elsevier, http://www.elsevier.nl/web/ manier waarop collectieve wilsvorming in een democra - Nieuws/Politiek/277686/Rechtszaak-Wilders-Wra - tie verloopt. Er spreekt een miskenning uit van het feit kingsverzoek-niet-ingewilligd.htm, 15 november 2010. dat individuele burgers op basis van een persoonlijke 3) Ab Klink, brief aan Henk Bleker en Maxime Verhagen , 1 overtuiging of afweging van waarden deelnemen aan het september 2010. democratisch proces. Maar zolang die partij aan dat pro - 4) Bart Jan Spruyt, ‘verplichte kost voor links’, ces zelf niets wil veranderen, lijkt het wezen van demo - http://www.binnenlandsbestuur.nl/ cratie niet te worden aangetast. In deze tijd bestaan zor - verplichte-kost-voor-links.307538.lynkx, 18 septem - gen over het eventuele gevaar dat de PVV zou vormen ber 2010. voor de democratische rechtsstaat. Tegelijkertijd staat de 5) ‘Voorzichtigheid geboden met aantrekken van gastar - legitimiteit van het traditionele partijenstelsel ter discus - beiders’, NRC Handelsblad , 10 augustus 1974. sie – al was het maar omdat politieke partijen naar ver - 6) Martin Bosma, De schijn-élite van de valse munters , houding bijzonder weinig leden hebben. Dit werpt actu - Amsterdam, 2010, p. 49. ele vragen op over wie in een democratie het debat 7) ‘Misbruik de naam van Drees niet. Kamerlid Martin eigenlijk voert en op welke manier dat gebeurt. Van de Bosma onteert de gedachtenis aan mijn familie’, NRC grondgedachte van het liberalisme, namelijk dat het indi - Handelsblad , 5 oktober 2010. vidu – en niet een groep mensen – het uitgangspunt voor 8) Koen Vossen, ‘Van Bolkestein via Bush naar Bat Ye’or. politiek behoort te zijn, lijkt hierbij niet te kunnen wor - De ideologische ontwikkeling van Geert Wilders’. in: den afgeweken. Jaarboek Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen 2008 , Groningen, 2010. C.A.M. Maas MA is werkzaam als wetenschappelijk mede - 9) ‘Als je fascisme signaleert, moet je dat ook hardop werker bij de Teldersstichting. zeggen’, Het Financieele Dagblad , 6 november 2010. 10) Partij voor de Vrijheid, ‘De agenda van hoop en opti - NOTEN: misme. Een tijd om te kiezen: PVV 2010-2015’, in: Ver - 1) Opname van de zitting is terug te zien op kiezingsprogramma PVV , 2010.

Liberaal Reveil 4 261 AUTEURSREGISTER 2010

Anderson, Karen Brandhof, Hans van den De late opkomst van rechts populisme in Zweden Het Nederlandse decoratiestelsel 220-224 101-106

Audenaerde, Roeland Bruijn, Jan Anthonie Louis de Bonald, geestesvader van het antiliberalisme Column : Orde op zaken stellen 53-58 82-83 Verkiezingsprogram versus regeerakkoord Beaufort, Fleur de 196-200 Wie beschikt met welk recht over wiens organen? Liberale kanttekeningen bij actieve donorregistratie Bruil, Camilia 123-128 VVD nipt de grootste partij van Nederland Sport als nieuw speeltje voor politici. Ook liberalen lijken 87-90 het spoor bijster! 176-182 Buunk, Bram Verdachtmakingen in de politiek. Over de neiging onwel - Voorbij de schone lei: heeft een darwinistische visie op de kome meningen af te doen als populisme mens politieke implicaties? 225-228 107-114 In memoriam: Henk Vonhoff 1931-2010 249-250 Deij, Arjan Ontwikkelingshulp: een duur en gevaarlijk ‘medicijn’ Berg, Caspar van den 27-29 Een liberale kijk op de (misvattingen rondom de) overheid 93-100 Dijkstra, Gerrit Column : Het kabinet-Rutte en het afscheid van de Haagse Een liberale kijk op de (misvattingen rondom de) overheid ‘geluksmachine’ 93-100 194-195 Franssen, Jan Berkhout, Dick Naar een onderhoudsrecept voor het Huis van Thorbecke Naar een onderhoudsrecept voor het Huis van Thorbecke 242-248 242-248 Gillissen, Dimitri Bolkestein, Frits Column : Orde op zaken stellen Ontwikkelingshulp en het recht 82-83 23-26 Graaf, Frans de Braak, Bert van den Recht op een rollator? Kabinetten van kraakporselein. Een historische beschouwing 170-175 over minderheidskabinetten Verkiezingsprogram versus regeerakkoord 201-206 196-200

262 Liberaal Reveil 4 Graafeiland, Ralph van Lal, Deepak Gen-ethische grensverkenningen. Liberale antwoorden Bedreigt terrorisme de globalisering? op nieuwe dilemma’s 161-169 229-235 Lange, Sabina de Hennis-Plasschaert, Jeanine Preventief overheidsbeleid Het SWIFT-Akkoord, of de toegenomen rol van het 189-192 Europees Parlement in EU-besluitvorming 141-144 Leen, Auke Obamacare: we zijn geen zieke samenleving Klei, Ewout 131-135 Een nieuwe Messias? Christenen en het fenomeen Geert Wilders Lemm, Jeffrey 251-256 Een nieuwe Messias? Christenen en het fenomeen Geert Wilders Klein, Alex 251-256 Internet als liberaal communicatiemiddel 65-68 Lierop-Schreinemachers, Marion van Laat bedrijven vrij in de keuze van hun personeel Talent en preventie. Liberalen investeren in jeugd, niet in 115-118 jeugdzorg 59-64 Kool, Dennis de De zin van straf. Een kritische reflectie op het huidige Loos, Menno strafklimaat Donorregistratie: vrijheid en verantwoordelijkheid? 73-79 119-122

Korthals Altes, Frits Maas, Charlotte Kabinetsformatie Europa als toonbeeld van politiek? 84-86 145-148 Verdooft de legalisering van drugs de criminaliteit? De discussie ontwijken en het debat aangaan 129-130 257-261

Kroeze, Ronald Meer, Frits van der Voorbeeld van goed bestuur. Liberale traditie als inspira - Een liberale kijk op de (misvattingen rondom de) overheid tiebron voor Ruttes legitimerende verhaal 93-100 207-214 Néhmé, Hala Naoum Labohm, Hans Over de kredietcrisis, het bankwezen en de morele risico’s ‘Climategate’ en andere IPCC-schandalen 41-49 69-72 Het AOW-debat voorbij? Spartelend in de schuldenfuik 50-52 136-140 Planbureau voor de Leefomgeving bevestigt: VN-klimaat - Otto, Jan Michiel panel grossiert in fouten en onnauwkeurige uitspraken Rechtsstaatbevordering in moslimlanden 183-184 3-10

Liberaal Reveil 4 263 Peters, Klaartje Szász, André Bescheiden besturen De euro van straks bezien met de kennis van nu 236-241 38-40

Pompe, Sebastiaan Visser, Arno Goed bestuur en juridische ontwikkelingssamenwerking Hans Dijkstal 1943-2010 in Indonesië 91-92 11-22 Vreese, Claes de Rauwerda, Peter Kabinet-Rutte geen simpel spiegelbeeld van het Deense Het AOW-debat voorbij? model. Interview door: Camilia Bruil 50-52 215-219

Schie, Patrick van Vries, Theo de De rechtse coalitie en de rechtsstaat Column : Chaos of zelfsturing 157-160 149-150

Selim, Nahed Vriesendorp-Dutilh, Adriënne Hobbels op de weg van de rechtsstaat onder de vlag van Talent en preventie. Liberalen investeren in jeugd, niet in de islam jeugdzorg 30-34 59-64

Stienen, Petra Wijsenbeek, Florus Vrouwenrechten in de Arabische wereld: tussen droom Een tovenaarsleerling. In reactie op De passage naar Europa en werkelijkheid… staan wetten in de weg en praktische 185-188 bezwaren 35-37 Wissenburg, Marcel Gen-ethische grensverkenningen. Liberale antwoorden Stouthuysen, Patrick op nieuwe dilemma’s ‘Het onverzoenbare verzoenen’. Over het onoplosbare 229-235 Belgische communautaire probleem 151-156 Zaslove, Andrej De late opkomst van rechts populisme in Zweden 220-224

264 Liberaal Reveil 4