3 Redactioneel Dilemma’s

‘Ik had het mijn opvolgers zo gegund dat de WBS nu eens al het creatieve talent in onze partij zou weten te bundelen om onze ministers en Kamerleden […] te steunen en de eigen achterban de hand te reiken bij het begrijpen van de dilemma’s waar we vandaag de dag in de praktische politiek voor staan’, verzuchtte Wouter Bos in het vorige num- mer van S&D. Toeval of niet: in dit nummer van S&D veel over dilemma’s in de praktische politiek. Wimar Bolhuis vergelijkt de huidige crisis met die van de jaren tachtig, en suggereert dat op korte termijn ingrijpen in de woningmarkt kan helpen om de binnenlandse be- stedingen te doen stijgen, en dat op de wat langere termijn het voor de export enorm zou kunnen schelen als we ons meer gaan richten op de BRIC-landen. Dik Wolfson steunt het kabinet in veel van de hervormingen die worden doorgevoerd, en geeft aan welke verbeteringen nog mogelijk zijn. Uwe Becker legt uit waarom Duitsland het beter doet dan Nederland en waarschuwt dat het model niet zomaar te kopiëren valt. Tips om te nivelleren en ongelijkheid te bestrijden komen van Paul de Beer, Mark ­Elchardus en Adriaan van Veldhuizen, in drie artikelen over ongelijkheid in onze gemo- derniseerde samenleving. Ernst Segers laat zien dat de ongelijkheid tussen lonen verkleind kan worden door flexwerkers op de arbeidsmarkt meer zekerheden te geven. Frans Bieckmann vertelt over de inspirerende plannen die de Noren hebben voor hun ontwikkelingssamenwerking. En in de categorie vinger aan de pols binnen de partij wijst Merijn Oudenampsen erop dat er in de PvdA een nog onbenoemde richtingenstrijd gaande is over het gemeen- schapsdenken, die samenhangt met de verschuiving van overheidstaken naar burgers. Verschillende lezers kwamen met het verzoek of we een wat minder negatieve visie op de EU zouden willen uitdragen. Hun verzoek is gehoord, al is de verklaring van zelf­ benoemd Europa-fan Thomas von der Dunk voor de groeiende afkeer van de Europese politiek niet direct als positief te beschouwen.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 4 Column Afweging

Door Wout Cornelissen CDA. Hoewel het PvdA-congres instemde met Redacteur S&D het regeerakkoord als geheel, nam het niette- min een motie aan waarin strafbaarstelling strijdig werd verklaard met de partijbeginse- Van origine is strafbaarstelling van illegaliteit len. In dezelfde geest nam het congres op 27 een door de PVV gewenste maatregel uit het april jl. een motie aan waarin de fractie wordt gedoogakkoord van Rutte I. In ruil voor steun opgeroepen af te zien van steun aan een maat- aan het regeerakkoord van VVD en CDA ver- regel die de mensen die het betreft in angst kreeg de PVV steun voor haar anti-rechtsstate- doet leven en ze voor overheid en hulpverle- lijke asiel- en immigratiepolitiek. ning onzichtbaar maakt. Ab Klink voorspelde in zijn beroemde brief De partijleiding zet de door haar gemaakte dat de samenwerking met de PVV de span- afweging met twee verschillende argumenta- kracht van zijn partij, het CDA, ver te boven tieve strategieën kracht bij. Ten eerste geeft de zou gaan: ‘Beleid kan niet én perspectief aan fractie toe ‘eigenlijk’ tegen de maatregel te mensen bieden én tegelijk aangrijpingspunt zijn, maar omwille van het coalitiebelang zijn om uit te sluiten. De inzet en uitgangs- — ­afspraak is afspraak — toch voor te zullen punten van het CDA en de PVV zijn — zo is me stemmen. Dit herinnert aan de opzichtige allengs duidelijker geworden — te verschil- pogingen van CDA-bewindslieden om op de- lend om verzoend te kunnen worden via een zelfde wijze hun geloofwaardigheid nog te programmatisch regeerakkoord. De diepte- redden — met tegenovergesteld effect. laag van de motieven doet ertoe in de politiek, Ten tweede bagatelliseert de PvdA-leiding omdat juist daar de legitimatie van het beleid het effect van de maatregel op het bestaande wordt gevonden en overtuigingskracht naar beleid, benadrukt ze de hooguit ‘symboolpoli- de samenleving wordt gerealiseerd. In die zin tieke’ waarde ervan en stelt ze er een aantal is beleid meer dan een programma, er spreekt maatregelen tegenover die een humaner een houding uit.’ vreemdelingenbeleid zouden moeten bevor- Rutte II trad aan met de ambitieuze doel- deren. Hiermee wordt echter bewust voorbij- stelling een einde te maken aan tien jaar pola- gegaan aan de uitwerking van de ‘dieptelaag’ risatie. VVD en PvdA zagen daartoe af van een van beleid: door strafbaarstelling wordt ons programmatisch regeerakkoord en kozen denken en handelen ten aanzien van vreem- voor ‘uitruil’, waarmee het door Rutte I ge- delingen structureel veranderd. Na de VVD en praktiseerde ‘gedogen’ werd voortgezet bin- het CDA, bezwijkt ook de PvdA voor het anti- nen de nieuwe coalitie zelf. Op het terrein van rechtsstatelijk regime van de PVV. Door het asiel en immigratie ‘gunde’ de VVD de PvdA cynisme dat inherent is aan de uitruil, werkt het kinderpardon — een eenmalige maatregel ze bovendien mee aan het kweken van morele — in ruil voor steun van de PvdA aan de straf- ongevoeligheid voor een kwestie die raakt aan baarstelling van illegaal verblijf — een structu- het fundament van onze rechtsstaat. rele maatregel. Indien de PvdA-fractie en -bewindslieden Uit dit vreemdelingenbeleid spreken te- blijven vasthouden aan hun verdediging van gengestelde motieven: perspectief bieden strafbaarstelling, dan zal de partij — evenals het versus afschrikken. De PvdA heeft zich in de- CDA destijds — haar morele gezag en politieke zelfde positie gemanoeuvreerd als destijds het geloofwaardigheid voor langere tijd verliezen.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 5

De Noren doen het beter Lessen voor het Nederlandse ontwikkelingsbeleid

Het debat over het ontwikkelingsbeleid gaat uit van een valse ­tegenstelling tussen ‘ouderwetse’ hulp en moderne samen­ werking gericht op handel en bedrijvigheid. Dit laatste wordt ­gepropageerd in de nota van minister Ploumen, maar is in feite een bestendiging van het beleid onder Rutte I. Een voorbeeld van hoe het ook kan, geven de Noren.

Frans Bieckmann

Directeur en hoofdredacteur van The Broker (www.thebrokeronline.eu)

De begin april verschenen beleidsnota Wat de beeld het Grote Merengebied en de Hoorn van wereld verdient: een nieuwe agenda voor hulp, Afrika, maar denk ook aan de Sahel, West-Afri- handel en investeringen van minister voor Bui- ka, Midden-Amerika of Afghanistan-Pakistan, tenlandse Handel en Ontwikkelingssamen- vaak over het hoofd gezien, waardoor beleids- werking Lilianne Ploumen, wekt op zijn best analyses niet erg adequaat zijn. En hoewel het gemengde gevoelens op. Bij eerste lezing over- veiligheidsbeleid in de nota verder weinig heerst een positief oordeel. Alle juiste concep- concreet is, staat er wel expliciet dat speciale ten en termen staan erin: duurzaamheid, aandacht gaat naar de bescherming van ­beleidscoherentie, maatschappelijk verant- ­burgers in vredesoperaties en naar het voor- woord ondernemen, inclusieve groei, interna- komen van conflicten. Dat sterkt de ontwikke- tionale publieke goederen… Hoopgevend is lingsdimensie in een eventuele samen­ bijvoorbeeld ook dat de nota duidelijke crite- werking met het ministerie van Defensie ria bevat voor maatschappelijk verantwoord binnen het € 250 mln tellende Budget Inter­ ondernemen, die dwingende normen kunnen nationale Veiligheid. opleveren voor Nederlandse en buitenlandse Het zijn piketpaaltjes in de interdeparte- bedrijven — multinationals of het MKB dat mentale strijd met VVD-kabinetsleden die eventueel wordt gesubsidieerd via het Dutch azen op het ontwikkelingsgeld: minister Good Growth Fund van driemaal € 250 mln. Kamp voor MKB-exportsubsidie, minister Ook het voornemen om in plaats van een Hennis-Plasschaert voor buitenlandse mili- nationaal perspectief in sommige gevallen taire operaties. De boodschap is duidelijk: na voor een regionale benadering van ontwikke- de € 1 mrd bezuiniging op ontwikkelingssa- lingslanden te kiezen, betekent vooruitgang. menwerking die de VVD al heeft binnenge- Tot nu toe wordt de regionale dimensie van haald, mag het budget niet nog verder wor- ontwikkeling en ook van veiligheid in bijvoor- den vervuild.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 6 Frans Bieckmann De Noren doen het beter

Ook stelt de nota dat beschikbare informa- bureaucratische jungle waarin geen ruimte is tie over sluimerende en escalerende conflic- of wordt geschapen voor overstijgende visies ten tijdig vertaald moet worden naar concrete en strategische keuzes. actie. Dat impliceert (maar het wordt niet gezegd) investeringen in betere informatie- Nieuw? en kennisvoorziening en grotere aandacht voor strategische beleidsvorming. Dat zou De zogenaamde ‘nieuwe agenda’ is in feite een een grote vooruitgang zijn in het sterk ver- voortzetting en daarmee een bestendiging van snipperde en technocratische ontwikkelings- het beleid dat de afgelopen jaren is ingezet beleid. onder het kabinet-Rutte I en dat zich karakteri- seert door een grotere invloed van het Neder- Gebrek aan samenhang landse bedrijfsleven (en dan vooral de export- sector) en daarmee meer nadruk op het directe Tot zover de positieve kanten. Grondiger le- Nederlandse economische eigenbelang. Dat is zing levert een minder rooskleurig beeld waarschijnlijk niet de intentie van minister op. Wat de wereld verdient leest als een samen- Ploumen, maar wel de logische consequentie raapsel van mooie concepten die niet goed op van het gebrek aan een samenhangende on- hun consequentie lijken doordacht, alsof elke derliggende alternatieve visie op het internati- directie van het ministerie een onderdeel onale financiële en economische bestel en op heeft mogen aanleveren. Deze concepten hoe in nieuwe verhoudingen mondiale samen- ­onderstrepen enerzijds dat ontwikkelings­ werking vorm moet worden gegeven. samenwerking functioneert in een parallel­ universum van ideaaltypen (‘human develop- ment’, ‘human security’, maatschappelijk verantwoord ondernemen — allemaal zeer De zoveelste minister lijkt nastrevenswaardige doelen natuurlijk die in de greep te zijn geraakt zeer zeker uitgangspunt van het beleid moe- ten zijn) dat steeds meer losgezongen raakt van het ambtenarenapparaat van de realiteit. Anderzijds vormen zij een met zijn onaantastbare lappendeken die de weerslag is van een ver- koninkrijkjes snipperd departement. Waar op de ene pagina wordt gesproken over de noodzaak van een ‘comprehensive approach’ en een ‘brede ar- moedebenadering’, wordt elders weer uitge- Het geschetste beleid is op vele manieren gaan van de Millenniumdoelen (en opvolgers niet nieuw. Terugkerend in het vocabulaire daarvan) die een absolute armoedegrens van van de huidige nota zijn de observaties van $ 1,25 per dag hanteren. Ploumens voorgangers Koenders en Knapen De nota biedt het beeld van de zoveelste over ‘nieuwe actoren’: we moeten niet alleen minister in de greep van het ambtenarenap- meer denken aan bilaterale overheidsrelaties paraat met zijn onaantastbare koninkrijkjes. of ontwikkelingsorganisaties die projecten Het gaat niet zozeer om een complot of kwade uitvoeren, maar inmiddels zijn er veel meer wil van specifieke personen, maar om een or- spelers, zoals bedrijven, investeringsbanken, ganisatorische dynamiek binnen het ministe- liefdadigheidsorganisaties en vermogende rie van een intern gerichte organisatie waarin stichtingen, en ook de ngo-wereld is zeer ver- de onderlinge concurrentie, ego’s, carrière- scheiden geworden. drang, inhoudelijke en ideologische verschil- De nota herhaalt het idee dat we daar zo- len en persoonlijke hobby’s zorgen voor een veel mogelijk gebruik van moeten maken,

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Frans Bieckmann De Noren doen het beter 7

maar gaat voorbij aan de manier waarop, en rie heeft niets met ontwikkelingssamenwer- aan de vraag of al die actoren wel dezelfde king van doen, hier duikt de buitenlandse doelen nastreven. Zij gaat uit van een eigenlijk handel op. Er staat expliciet bij dat dit deel van heel ouderwets technocratisch idee van ont- het beleid vanuit eigenbelang wordt gedre- wikkeling: als we met z’n allen maar hard ons ven. Deze categorie is nieuw onder Ploumen, best doen, haken die arme landen wel bij ons en het feit dat zij weigert duidelijke budget- aan. Daarmee gaat zij voorbij aan de politieke taire schotten te plaatsen, maakt extra vervui- tegenstellingen en aan de belangentegenstel- ling van het budget voor ontwikkelingssa- lingen en mondiale tendensen die er juist menwerking mogelijk. voor zorgen dat de ongelijkheid, schaarste en internationale systeemcrises toenemen. Hulp versus handel? Ook de thematische focus van Ploumens voorganger Ben Knapen wordt voortgezet. Dat De discussie, ook in de reacties op de nota, er gekozen is voor dezelfde vier focuspunten beperkt zich tot nu toe tot zogenaamde ‘ou- — veiligheid en rechtsorde, voedselzekerheid, derwetse hulp’ versus ‘moderne’ samenwer- water en SRGR (Seksuele Reproductieve Ge- king waarin stimulering van het bedrijfsleven zondheid en Rechten) — is op zich te billijken. en economische vooruitgang voor ontwikke- minister Ploumen zegt terecht dat niet iedere lingslanden vooropstaat. De retoriek die daar- minister met nieuwe grillen moet komen die mee gepaard gaat (door je af te zetten tegen ten koste gaan van de continuïteit. Het ver- een vastgeroeste en verouderde hulpsector schil zou echter gemaakt moeten worden in kun je jezelf als vernieuwend positioneren) de invulling van die speerpunten. Dus in de verhult dat de mondiale economische crises onderliggende visie, in het verklarende ver- eigenlijk schreeuwen om een echt vernieu- haal en in de analyse van wat er aan de hand is wende progressieve agenda van breed interna- en wat de oorzaken zijn van de problemen tionaal beleid, waarin de structurele oorzaken waar we nu mee kampen. Die analyse gaat niet van schaarste en crises worden aangepakt. verder dan wat bekende open deuren. Opper- Ten eerste die discussie over de ouderwetse vlakkige observaties over opkomende mach- hulp. Daar zit een grond van waarheid in. Er ten, ‘nieuwe’ actoren, internationale publieke zijn nog steeds organisaties die blijven han- goederen, groeiende schaarste en 70 % van de gen in liefdadigheid en projecthulp, maar dat armen die in middeninkomenslanden wonen. zijn inmiddels uitzonderingen (als het gaat In de keuze voor soorten partnerlanden om door Buitenlandse Zaken gefinancierde wordt voortgegaan op de weg die onder Plou- organisaties tenminste). De door de minister mens voorgangers Koenders en Knapen is en andere critici geuite afkeer daarvan doet ­ingeslagen. Er worden drie categorieën onder- denken aan de ronkende bewoordingen waar- scheiden: hulp voor fragiele staten, overgangs­ mee minister Herfkens zich eind jaren negen- relaties voor economisch iets beter preste- tig afzette tegen de toen al grotendeels uitge- rende landen, en handels- en investeringspro- storven ‘blikken witte ontwikkelingswerkers’ motie. Bij de laatste categorie gaat het ‘om die Nederlandse organisaties opentrokken om activiteiten die vooral bijdragen aan de groei de arme Afrikanen te helpen. van onze economie en werkgelegenheid. De In plaats daarvan moest het gaan om eco- focus ligt op Australië, België, Brazilië, Canada, nomische vooruitgang, onder meer door China, Colombia, Duitsland, Frankrijk, de Golf- rechtvaardiger handel, om te beginnen door staten, India, Irak, Japan, Maleisië, Mexico, de Europese landbouwsubsidies en andere Nigeria, Oekraïne, Polen, Roemenië, Rusland, voor Afrikaanse landen negatieve internatio- Singapore, Turkije, Vietnam, het VK, de VS, nale handelsrelaties tegen te gaan. Deze ‘be- Zuid-Afrika en Zuid-Korea. Die laatste catego- leidscoherentie voor ontwikkeling’ komt ook

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 8 Frans Bieckmann De Noren doen het beter

nu, in verder vervaagde vorm, terug in de nota Kritische tegenstanders van het ‘moderne’ van Ploumen, zoals ook bij ministers voor en beleid wordt ‘oud-linkse zurigheid’ verweten, na Herfkens. een term die doet denken aan de manier waar- De nota doet op meer plekken denken aan op begin jaren negentig de weg werd gebaand de inmiddels verguisde Herfkens. Ook Herf- voor het paarse neoliberale economische be- kens vroeg zich eind jaren negentig al af waar leid: iedereen die vraagtekens durfde te stel- de derde-wereldbeweging was gebleven die len bij de privatiseringsdrift en de wereld- zich in de jaren tachtig veel activistischer uit- wijde liberalisering, werd ouderwets denken te: de waakhondfunctie die Ploumen opnieuw verweten. Toen was het inderdaad nog heel aanhaalt. De roep om maatschappelijke tegen- aantrekkelijk te geloven dat de voortgaloppe- macht is terecht. En het zou wel eens zo kun- rende modernisering, globalisering en snelle nen zijn dat het breekijzer van halvering (!) technologische ontwikkeling (opkomend in- van de toch al gekorte budgetten — onder Kna- ternet) inderdaad gouden bergen zouden pen ging er al ruim € 100 mln per jaar af en voortbrengen. Nu weten we dat het groten- aan het eind van Ploumens regeerperiode zal deels bubbels waren, speculatieve en op groei- het budget nog eens met € 230 mln gekort zijn ende schulden gebaseerde instant rijkdom, — voor de maatschappelijke organisaties no- die nauwelijks gebaseerd was op een toename dig is om de maatschappelijke kritiek in Ne- van de reële en productieve economie, maar derland echt weer tanden te geven, omdat zij slechts voortkwam uit de tegelijkertijd gesti- dan niet meer bang hoeven te zijn dat hun muleerde deregulering van het internationale subsidie gekort wordt bij te heftige oppositie financiële verkeer. Het nu voorgestelde beleid tegen het regeringsbeleid. Maar waarschijnlij- van exportstimulering verschilt weinig van de ker is dat vooral organisaties worden getrof- richting die toen ook al gepropageerd werd. fen die juist al een meer politieke en kritische Kortom: deze gehypete tegenstelling tus- rol spelen: zij hebben immers minder eigen sen ouderwetse hulp en moderne samenwer- inkomsten via actieve achterbannen of bij- king (ook een echo van de ‘modernisering’ die voorbeeld kerkelijke netwerken: donateurs minister Koenders een jaar of vijf geleden in- werf je niet met ingewikkelde verhalen over zette) is een valse. Het staat buiten kijf dat ont- politieke tegenstellingen en economische wikkelingssamenwerking zich moet richten belangen, maar met beelden van arme men- op het bieden van economische kansen (maar sen die moeten worden geholpen. ook veiligheid, democratisering, mensenrech- In de retoriek wordt tegenover de verfoeide ten en andere meer politieke kansen) aan ouderwetse hulp de moderne, innovatieve arme mensen in de rest van de wereld. De hulp geplaatst: economische bedrijvigheid en vraag is hoe dan? Daar zou het debat over groei stimuleren zodat arme mensen en arme moeten gaan. landen zichzelf kunnen ontwikkelen. De ver- nieuwers wijzen op de win-winsituaties waar- Een alternatieve visie op in economische belangen van Nederland en de internationale economie die van ontwikkelingslanden kunnen samen- vallen. Het discours van de ‘vernieuwers’ gaat In een nota van een minister voor Buitenland- als volgt: de ‘oude hulp’ overreageert op alles se Handel en Ontwikkelingssamenwerking wat met het bedrijfsleven te maken heeft. Elke zou je een visie verwachten op de mondiale aandacht voor economische ontwikkeling, economie, en een aanzet tot een alternatief handel en een actieve betrokkenheid van het voor de huidige economische en financiële bedrijfsleven wordt door die ‘hulpsector’ afge- verhoudingen die hebben geleid tot terugke- wezen, gebaseerd op ‘oude’ ideeën dat het dan rende, zeer ernstige internationale crises. Juist om ‘gebonden hulp’ zou gaan. nu is het nodig om op internationaal niveau

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Frans Bieckmann De Noren doen het beter 9

nieuwe macro-economische richtingen in te menslanden van ‘verdere integratie in de pro- slaan die voorbij het blinde geloof in de wer- ductieketen’ bezongen. Nederland wil binnen king van de markt en de private sector gaan. de onderhandelingen van de Wereldhandels- Maar ook in de passages over internatio- organisatie (WTO) streven naar handelsfacili- nale publieke goederen komt men niet verder tatie (dat wil zeggen dat de kosten voor han- dan de gebruikelijke gemeenplaatsen. Recen- del worden verlaagd door het eenduidiger te discussies over bijvoorbeeld de groeiende maken van de regels) en kennis voor midden- inkomenslanden, alsmede een rechtswinkel voor handelsdisputen voor arme landen, zo- dat deze zich in internationale onderhande- De tegenstelling tussen lingen over handelsregels beter staande kun- ouderwetse hulp en moderne nen houden. ‘Daarnaast willen we gesprekken samenwerking is een hype over handelsliberalisatie mogelijk maken, uiteraard op basis van een goede analyse van de wensen van het bedrijfsleven in lage- en middeninkomenslanden.’ Dat klinkt toch als de voortzetting van de vrijhandelsagenda die ongelijkheid in de wereld en de samenhang al vele jarenlang wordt gepropageerd voor daarvan met het economische model dat de ontwikkelingslanden. afgelopen dertig jaar bepalend was, lijken vol- ledig aan het ministerie voorbij gegaan te zijn. Het kan ook anders Juist dit soort inzichten kunnen termen als ‘duurzame en inclusieve groei’ inhoud geven. In dit verband is het misschien goed om de In de passage over een ‘mondiale ontwik- Ploumen-nota te vergelijken met een ander kelingsagenda’ en het ‘post 2015-proces’ (de beleidsdocument dat op vrijwel dezelfde dag opvolger van de Millenniumdoelstellingen), begin april het licht zag: Sharing for prosperity: staat dat het van groot belang is doelen te stel- Promoting democracy, fair distribution and len voor de bestrijding van armoede en onge- growth in development policy1 van de Noorse lijkheid. Maar dat wordt niet uitgewerkt, en in minister van Internationale Ontwikkeling de huidige post 2105-strategie van het ministe- Heikki Eidsvoll Holmås. Bij het naast elkaar rie blijkt weinig van de focus op ongelijkheid. leggen van beide nota’s wordt pijnlijk duide- In de praktijk gaat het Ploumen bij ongelijk- lijk wat mist aan de Nederlandse variant, en heid vooral om genderongelijkheid: zeer be- blijkt dat het uitzetten van een eigen visie en langrijk, maar het heeft maar weinig direct lijn voor beleid wel degelijk mogelijk is. met de economische (inkomens)ongelijkheid De nota van de Noren stelt de ongelijkheid van doen. Wel interessant is het voornemen binnen landen centraal, nu ongelijkheid tussen om via de ‘Decent Work Agenda’ van de ILO te landen afneemt. In de Nederlandse nota komt streven naar een ‘living wage’ en een ‘social het woord ongelijkheid nauwelijks voor, on- protection floor’. danks het feit dat minister Ploumen in de Over wat inclusieve groei behelst en wat maanden daarvoor wel had aangekondigd dat daarvoor nodig is, moeten we het met een het een belangrijke plaats zou innemen in paar snippers van zinnen doen, zoals ‘een be- haar beleid. Daarentegen geeft zij een centrale tere verdeling van inkomen en gelijke kansen’. plek aan de traditionele armoedebestrijding Hoewel de nevenzijde van globalisering kort en pleit zij binnen het kader van de ‘post wordt belicht (toenemende schaarste en ge- 2015-agenda’ voor ‘getting to zero’ (armoede voeligheid voor crises) worden tegelijkertijd de wereld uit). Achter deze ogenschijnlijk ver- de grote voordelen voor lage- en middeninko- gelijkbare invalshoeken (‘minder ongelijk-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 10 Frans Bieckmann De Noren doen het beter

heid’ of ‘minder armoede’) ligt een wereld van schillen en belangentegenstellingen worden verschil. Armoedebestrijding komt er in de weggemasseerd, ondanks af en toe een zin die praktijk op neer dat veel mensen iets meer stelt dat ‘belangen’ ook kunnen ‘botsen’, ‘bij- dan $ 1 per dag verdienen, maar doet niets aan voorbeeld ten aanzien van de snelheid waar- de steeds verder groeiende ongelijkheid bin- mee markten worden opengesteld, het hante- nen landen. ren van productstandaarden en duurzaam- Sharing for prosperity pleit ook voor een so- heidseisen’. ciaaleconomisch beleid waarbij herverdeling In de benadering van de Noren staan een onderdeel uitmaakt van het economische be- eerlijke verdeling en aanpak van mondiale leid, en het gaat in tegen het dominante idee crises centraal. Zij spreken zich uit voor ver- dat er eerst groei moet zijn en dat er dan pas sterking van nationale belastingsystemen iets te verdelen is. Het document stelt dat gro- (wat de financiële draagkracht vergroot van tere gelijkheid juist groei stimuleert. Daar- regeringen en wat die regeringen er boven- naast moet actief beleid gevoerd worden voor dien toe dwingt zich te verantwoorden tegen- productieve investeringen in ontwikkelings- over de belasting betalende burgers) en het landen en het creëren van banen, het stimule- tegengaan van belastingvlucht, en daarnaast ren van een sociale dialoog en collectieve on- voor het bevorderen van mondiale belastin- derhandelingen tussen vakbonden en gen, zoals een mondiale belasting op valuta- werkgevers. De Ploumen-nota steekt daar transacties van 0,005 %. Herverdeling kan schraal bij af aangezien bij het herhaalde plei- ­daarnaast gebeuren via de rechtstreekse over- dooi voor ‘inclusieve groei’ geen verdere invul- dracht van geld naar zwakke groepen in de ling van dit begrip wordt gegeven. samenleving. Ploumen schrijft slechts dat zij De helft van het extra geld dat de Noren samen met staatssecretaris Weekers wil kijken stoppen in het Norwegian Risk Capital Fund naar de wetgeving voor belastingparadijzen. for Developing Countries — dat zich richt op Verder onderschrijft zij net als haar voorgan- investeringen en werkgelegenheid in ontwik- ger Knapen het idee van ‘internationale pu- kelingslanden — is bestemd voor de duurzame blieke goederen’, maar ze vult het beleid niet energiesector. Ploumens ‘Good Growth Fund’ concreet in. is daarentegen nog niet ingevuld, dus de vraag blijft open of die 3 x € 250 mln naar exportsub- Geen reden voor verlamming sidie voor het Nederlandse MKB gaat, of dat het in zuidelijke bedrijven wordt gestopt. Het De grootste gemiste kans van de nota van regeerakkoord heeft expliciet gesteld dat het Ploumen is dus het gebrek aan onderliggende geld voor het MKB bestemd is, en hoewel het visie. Althans, van een eigen, nieuwe visie, een logisch is dat dit ontwikkelingspotje dus be- sociaal-democratische invulling van het ont- steed wordt aan het bedrijfsleven in ontwik- wikkelingsbeleid, waar juist nu een kans voor kelingslanden, meent minister Kamp dat het is gezien het feit dat naast Ploumen ook Tim- naar de Nederlandse (MKB-)exportsector mermans op de apenrots huist. De nota heeft moet. nauwelijks geput uit de buitenlandresolutie De Noren hanteren bovendien een poli- van de PvdA, waar beide ministers aan meege- tieke benadering. Zij zetten in op een trans­ werkt hebben. formatie van formele en informele machts­ Juist nu zij samen het ministerie bestieren verhoudingen in de richting van democratise- hoeft de vroegere verlamming (bijvoorbeeld ring, eerbiediging van mensenrechten, onder Koenders en Verhagen) van twee gelo- transparantie en vermindering van ongelijk- ven op één kussen hier niet op te treden. De heid. Wat de wereld verdient daarentegen kiest nota ademt echter het tegendeel: de noodzaak een technocratische aanpak: politieke ver- om binnen het kabinet tot een compromis te

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Frans Bieckmann De Noren doen het beter 11

komen, heeft er feitelijk toe geleid dat het be- ons een oud en bekend verhaal voor over inte- staande paradigma versterkt is en het beleid gratie van ontwikkelingslanden in de wereld- van Rutte I verder geïnstitutionaliseerd is, markt en het bevorderen van de Nederlandse door ontwikkelingssamenwerking en Buiten- export. landse Handel samen te voegen. In plaats van de noodzakelijke financieel-economische sys- Noot teemhervorming in gang te zetten, of op zijn 1 Norwegian Ministry of Foreign Affairs — 2012–2013 White paper no. 25. minst daarnaar te streven, schotelt de nota

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 12

Het volgende model: Duitsland

Met jaloezie kijken we naar de Duitse economische groei- en werkgelegenheidscijfers. Wat is hun recept? Nog meer flexibiliteit? De loonongelijkheid in Duitsland is groter dan bij ons, maar lage lonen en losse banen verklaren het succes van onze oosterburen niet. Chinezen kopen graag Mercedessen, dat is het verschil.

Uwe Becker

Universitair hoofddocent politicologie aan de Universiteit van Amsterdam

Het dynamische economische model van de Verklaringen voor het Duitse succes Verenigde Staten is vaak als voorbeeld gesteld. En vaak werd daar het ideaalmodel van de Van een model wil men weten hoe het werkt Scandinavische landen tegenover gezet, van om het eventueel (gedeeltelijk) na te kunnen een economie met een sociaal gezicht. Vervol- bootsen. De verklaringen voor het succes van gens kwam het Nederlandse model op, dat het Duitsland lopen uiteen. In de Angelsaksische laatste aspect met een sterke werkgelegen- media heeft men het vooral over het grote heidsgroei wist te verbinden. En nu is er dan aantal relatief kleine ondernemingen dat, het Duitse model dat zich in de tegenwoor- veelal in privébezit en gefinancierd door lo- dige crisis staande weet te houden door groei kale spaarbanken, internationaal opereert. van het bbp, een gestegen werkgelegenheid, The Economist noemt onder meer het door zijn een lage werkloosheid en een klein financie- wasmachines bekende bedrijf Miele. Aan- ringstekort. dacht krijgen ook de, niet door aandeelhou- Amerikaanse media spreken van een ‘Ger- ders verstoorde langetermijnoriëntatie van man model for prosperity’ of van ‘the China of deze bedrijven, de regionale technologische Europe’ en plaatsen het land tegenover ‘the clusters in Oost-Westfalen (de strook van rest of Europe’.1 In Nederland besteedde on- Gütersloh en Paderborn tot Bielefeld en Min- der andere de VPRO een aflevering van Tegen- den), rondom Stuttgart en München, en het licht aan het Duitse mirakel.2 Reusachtig zijn dualistische opleidingssysteem waarin school de verschillen met andere landen echter niet; en werk in een bedrijf gecombineerd worden. Zweden kan prima met Duitsland meekomen, Maar deze factoren bestaan gedeeltelijk ook in en het Duitse succes betreft bovendien alleen de omringende landen. Bovendien bestonden de laatste jaren. Zie tabel 1 voor enkele basisge- ze tien jaar geleden ook al toen Duitsland nog gevens.3 ‘de zieke man van Europa’ was.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland 13

Een verklaring voor het Duitse succes die Laten we eens iets gedetailleerder kijken door iedereen genoemd wordt is de ‘Agenda naar het hoe en wat. We hebben met specifiek 2010’ die bondskanselier Schöder in maart Duitse ontwikkelingen te maken, maar ook 2003 afkondigde en die de Duitse economie met meer algemene. De liberalisering is een inclusief het sociale stelsel moest hervormen. voorbeeld van het laatste, de in verband daar- Kern was de versoepeling van de regels voor mee toegenomen ongelijkheid is een ander. tijdelijk en flexibel werk en in verband daar- Om Duitsland in perspectief te plaatsen zal ik mee de hervorming van de WW en de bijstand. vergelijkende data (voor zover aanwezig) over Critici wijzen er vaak op dat deze hervormin- Nederland, Frankrijk, Denemarken, Zweden gen tot meer ongelijkheid en een grotere ar- en de Verenigde Staten op een rij zetten, om moede hebben geleid. Binnen Duitsland komt iets specifieks te verduidelijken soms ook over dit geluid van de SPD (sinds 2009), de vakbon- het Verenigd Koninkrijk en enkele andere lan- den, kritische media en zelfs delen van de den. De reden om zowel Denemarken als Zwe- CDU. Maar ook buiten Duitsland klinkt kri- den bij de vergelijking te betrekken is dat bei- tiek; de Belgische regering heeft zelfs bij de de ook regelmatig als model worden Europese Commissie een klacht ingediend behandeld. Ook moeten de ontwikkelingen tegen de lage Duitse lonen die de ‘competitivi- sinds de jaren negentig in de context geplaatst teit’ van de Duitse economie vergroten. worden van een veranderde sociale structuur En inderdaad: ongelijkheid en armoede en als gevolg daarvan aanzienlijke electorale zijn in Duitsland gestegen en ‘de Agenda’ heeft verschuivingen. veel laagbetaalde banen opgeleverd. Maar deze kritiek veronderstelt dat de Duitse rege- Industrie, kwaliteit en geluk ring zich met loonvorming bezighoudt en verwart de banengroei met de recente econo- Het verhaal van de sinds kort gunstig afste- mische groei, die vooral voortvloeit uit de ex- kende Duitse economie is snel verteld. Met port van dure goederen uit hogelonensecto- lage lonen heeft het even weinig te maken als ren zoals de auto- en machine-industrie. met de hervorming van de arbeidsmarkt — die

Tabel 1 Economische groei, werkgelegenheid en gestandaardiseerde werkloosheid

Reële groei bbp Werkgelegenheid Werkloosheid (jaarlijkse gemiddelden) ( % van de 15–64-jarigen)

2000–2009 2010–2012 2000 2008 2011 2000 2008 2011

Denemarken 0,8 1,0 76,4 77,9 73,1 4,0 3,4 7,6

Duitsland 0,9 2,7 65,6 70,2 72,6 8,0 7,5 5,9

Frankrijk 1,2 1,2 61,7 64,8 63,3 9,0 7,8 9,7

Nederland 1,6 0,6 70,4 75,9 74,9 3,0 3,1 4,4

Zweden 2,0 3,8 78,4 75,8 74,1 5,6 6,2 7,5

Verenigde Staten 1,7 2,1 74,1 70,9 66,8 4,0 5,8 9,0

Bron: OESO (2012) Economic Outlook 2012 / 2, Parijs, p. 207 en OESO (2012) Employment Outlook 2012, Parijs, p. 222 e.v.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 14 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland

overigens bescheiden was — en van de sociale — merken die overigens ook in toenemende zekerheid. In Duitsland is de industrie een mate weer door Amerikanen worden ge- grotere werkgever dan in vergelijkbare landen kocht.6 Daarnaast wist Volkswagen een beetje (al is hier relativering nodig: een deel van de te delen in het kwaliteitsimago van deze mer- Nederlandse diensten, bijvoorbeeld rondom ken en heeft het zijn Europees marktaandeel de Rotterdamse haven, is gerelateerd aan de weten te vergroten.7 Duitse industrie). En voor zijn grootte expor- Investeringsgoederen (machines), veelal teert het land veel (tabel 2); ongeveer evenveel geproduceerd in middelgrote bedrijven, en als het aanzienlijk kleinere Nederland als men automobielen zijn dan ook de grootste posten de doorvoerexporten in mindering brengt. in de Duitse export. De derde sector is de elek- De export van industriële goederen vormt tronica met bedrijven als Bosch, SAP en Sie- de basis van de economische groei van de afge- mens (waar import en export elkaar echter lopen jaren. Van de export gaat 60 % naar EU- evenaren; zie tabel 3). Andere goederen met landen en nog geen 20 % naar Azië.4 Maar ter- een hoog kwaliteitsimago komen hierbij: bij- wijl het Europese aandeel licht is gedaald (niet voorbeeld de reeds genoemde wasmachines absoluut, maar relatief) is het Aziatische aan- van Miele, de ICE-treinen van onder meer Sie- deel gestegen, met name dat van China. In mens, de fotocamera’s van Leica voor het jour- 2000 exporteerde Duitsland voor € 10 mrd goe- nalistieke werk en de grote camera’s van ARRI deren naar dat land, in 2010 was het meer dan voor het draaien van (commerciële) films. € 60 mrd, bijna evenveel als naar Nederland. Ongetwijfeld zitten in de Duitse export ook Voor de 1 à 2 % extra economische groei van de heel gewone massagoederen, die prijsconcur- afgelopen jaren is dit beslissend geweest. rentie met buitenlandse mededingers moeten Duitsland heeft het geluk dat het goederen aangaan. Specifiek voor de Duitse export zijn produceert waarvoor grote vraag bestaat in de echter de genoemde goederen, die in andere opkomende economieën. Dat zijn investe- landen niet of niet op dezelfde schaal worden ringsgoederen en voor de in die landen groei- geproduceerd. Concurrentie komt uit het klei- ende groep van vermogenden zijn het de luxe ne Zwitserland en uit Japan, maar is vooral in auto’s van Audi, BMW, Mercedes en Porsche5 de machinebouw voornamelijk binnenlands.

Tabel 2 Werkgelegenheid per sector in 2007 en export in % bbp in 2011

Landbouw / visserij Industrie Diensten Export

Denemarken 2,9 23,5 73,6 53,8

Duitsland 2,3 30,0 67,7 50,2

Frankrijk 3,2 22,6 74,2 27,0

Nederland 3,0 19,1 77,9 83,0

Zweden 2,2 21,6 76,1 50,1

Verenigde Staten 1,4 19,8 78,8 12,7

Bronnen: OESO (2009), OECD in Figures 2009, Parijs, 30f; OESO (2013), Trade: Key Tables from OECD. Exports of Goods and Services as % of GDP, Parijs.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland 15

We praten hier niet over goedkope produc- krachten in de sector worden goed betaald en ten. Deze producten worden ook niet (in de zagen hun inkomen in de meeste gevallen in eerste plaats) gekocht vanwege hun prijs, maar de jaren na 2000 nog steeds stijgen — tegen de vanwege de kwaliteit, de ermee verbonden algemene trend in. Grafiek 1 levert daarvan een service van installatie en onderhoud (zoals in impressie. Over het algemeen zijn de Duitse de machinebouw) en vanwege hun prestige brutolonen gedaald sinds 2000, maar de cao- (zoals bij de auto’s). Lage lonen zijn in de be- lonen — 60 % van de werknemers valt eronder, treffende branches daarom veel minder van in Nederland is dat meer dan 80 %8 — zijn met belang dan goed opgeleide mensen. Arbeids- ongeveer 7 % gestegen. En de cao’s metaal en

Tabel 3 Exportspecialisatie in 2010 (goederen met een aandeel van >4 %, exclusief diensten; tussen haakjes: export minus import)

Olie, gas, Elektro, Landbouw, Machines­ e.d. Voertuigen basismateria­ len­ elektronica­­ visserij

Duitsland 9,2 (-10,1) 14,6 (+0,4) laag 17,6 (+5,4) 15,7 (+8,6)

Frankrijk 6,6 (-8,0) 11,8 (-0,8) 9,9 (+4,2) 11,9 (+0,3) 9,2 (-0,2)

Nederland 24,8 (-4,4) 12,7 (-1,2) 17,5 (+9,1) 14,8 (+0,2) laag

Verenigd Koninkrijk 19,1 (+0,7) 11,6 (-0,8) laag 14,7 (+2,3) 9,2 (-0,3)

Zwitserland 17,4 (-0,6) 16,7 (+0,5) laag 14,8 (+1,2) 8,5 (-1,1)

Ook noemens­ ­ Diensten ( % van Metalen en plastic Farmaceutisch waardig* de totale export)

Duitsland 8,5 (+0,3) 5,3 (+0,9) C 6,1 (+0,5) 15,1

Frankrijk 8,4 (+0,5) 6,4 (+2,4) V 9,1 (+5,0) 21,6

Nederland 8,0 (+2,2) laag C 7,1 (+1,8) 18,9

Verenigd Koninkrijk 4,1 (+1,4) 8,1 (+4,0) C 5,2 (+0,6) 35,6 Landbouw / visserij Industrie Diensten Export Zwitserland 10,2 (+0,9) 5,4 (+2,7) M 8,6 (+5,5) 28,5 Denemarken 2,9 23,5 73,6 53,8

Duitsland 2,3 30,0 67,7 50,2 Met de exportdata uit tabel 2 erbij laten deze gegevens bijvoorbeeld zien dat Duitsland relatief gezien circa drie keer zoveel machines en voertuigen exporteert­ als Frankrijk en circa 2,5 zoveel Frankrijk 3,2 22,6 74,2 27,0 elektro- en elektronicaproducten. Nederland 3,0 19,1 77,9 83,0 * C = chemische producten; V = vliegtuigen / onderdelen Zweden 2,2 21,6 76,1 50,1

Verenigde Staten 1,4 19,8 78,8 12,7 Bronnen: Intracen, Trade Competitiveness Map, Washington: International Trade Center 2012 (http: / / legacy.intracen.org / appli1 / TradeCom / TP_TP_CI.aspx?RP=008&YR=2010); WTO, Services Profiles, Washington: World Trade Organization 2012 (http: / / stat.wto.org / ServiceProfile / WSDB- ServicePFReporter.aspx?Language=E).

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 16 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland

Grafiek 1 Reële brutolonen in Duitsland 2000–2012

106,9 cao-lonen brutolonen alle werknemers

index 100 = 98,2 2000

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

Bron: Süddeutsche Zeitung van 12-2-2013.

elektro, de sectoren waar de meeste dure (ex- straks meer. Duidelijk is in elk geval dat achter port)goederen worden geproduceerd, laten de groeirelevante export geen loonmatiging zelfs een reële loonstijging van circa 15 % zien.9 zit. Overigens ook daarom niet omdat zoiets Achter deze data gaat een sterke dualisering als loonbeleid in Duitsland, in tegenstelling van de Duitse arbeidsmarkt schuil, waarover tot België en Nederland, niet bestaat. Ministers

Tabel 4 Ontslagrecht (EPL; schaal 0-6, oplopend in rigiditeit)

Reguliere banen Tijdelijke banen Algemeen

1995 2000 2008 1995 2000 2008 1995 2000 2008

Denemarken 1,6 1,6 1,6 1,4 1,4 1,4 1,5 1,5 1,5

Duitsland 2,7 2,7 3,0 3,5 2,0 1,5 3,0 3,0 3,1

Frankrijk 2,3 2,5 2,5 3,6 3,6 3,6 3,1 2,3 2,1

Nederland 3,1 3,1 2,7 2,4 1,2 1,2 2,7 2,1 2,0

Zweden 2,9 2,9 2,9 2,1 1,6 0,9 2,5 2,2 1,9

Verenigd Koninkrijk 1,0 1,1 1,1 0,3 0,3 0,4 0,6 0,7 0,8

Verenigde Staten 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2

Bron: OESO (2012), Employment and Labour Market Statistics: Employment Protection ­Legislation, Parijs (http: / / www.oecd-ilibrary.org / employment / data / employment-protection- legislation_lfs-epl-data-en).

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland 17

Grafiek 2 Mate van innovatie (minimumscore 0, maximumscore 1)

0,9 Criteria: (1) Structurele voorwaarden 0,8 van innovatie (2) R&D-uitgaven 0,7 (3) Inspanningen tot innovatie 0,6 in bedrijven (4) ‘Added value’ in innovatieve 0,5 sectoren (5) Mate van knowhow 0,4

0,3

0,2

0,1 Italië Gemiddelde EU Frankrijk Nederland België Koninkrijk Verenigd Duitsland Denemarken Zweden Staten Verenigde 0

Bron: Pro Inno2012. roepen wel eens op tot het matigen en de ‘raad berekent. De Belgische klacht tegen de lage van economische experts’ (Sachverständigen- Duitse lonen lijkt te zijn gevoed door de veron- rat) doet dat ook, maar verder is er ‘Tarifauto- derstelling dat het overal zo is als in België. nomie’. Geen voorjaars- en najaarsoverleg, Zit er dan geen enkel beleid achter het ex- geen Centraal Planbureau dat de loonruimte portsucces? Versoepeling van het ontslagrecht

Tabel 5 Inkomensongelijkheid (Gini-coëfficiënt en quintielen 5 versus 1) en armoede

Armoede GINI-coëfficiënt Q5 / Q1 (<50 % mediaan)

Begin Eind Midden Eind 2010 2000 2000 jaren 90 jaren 2000

Denemarken 5,1 6,2 2,21 2,41 4,4

Duitsland 7,6 8,9 2,78 2,88 4,5

Frankrijk 7,2 7,0 2,81 2,74 4,6

Nederland 6,6 7,2 2,82 2,86 3,8

Zweden 5,3 8,4 2,11 2,53 3,6

Verenigde Staten 16,9 17,3 3,61 3,69 -

Bronnen: OECD Library (z.j.1); Destatis (2012) Export, Import, Globalisierung 2011, Wiesbaden: Statistisches Bundesamt.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 18 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland

— een steeds weer terugkerend thema in de veau daar, op de Zweedse armoede na, nog media — in ieder geval niet. In de dure, export­ steeds lager dan elders. relevante sectoren werken vooral mensen met De Scandinavische landen zijn van oudsher een vast contract. En voor die groep is het ont- de sociaal-democratische landen bij uitstek. slagrecht na 2000, en ondanks de Agenda 2010, Dat deze partijen de laatste decennia electo- zelfs iets meer rigide geworden (zie tabel 4). raal achteruit zijn gegaan verandert niets aan Technologiebeleid dan? Ja, dat is wel van de stempel die ze op de ontwikkeling van hun belang en behoorde in navolging van de Lissa- landen hebben gedrukt. Opmerkelijk genoeg bon-agenda van de EU tevens tot kanselier is er in Duitsland een omgekeerde trend waar Schröders programma in 2003. Maar het effect te nemen, niet wat specifiek de electorale ervan is moeilijk te meten. Publieke investe- steun voor sociaal-democraten betreft, maar ringen in innovatie zijn slechts één aspect van dit complex, andere zijn de particuliere inves- teringen en de omzetting ervan in het produc- tieproces. Duitsland doet het op dit gebied Ook Angela Merkel is naar traditioneel niet slecht. Dat blijkt weer uit de links opgeschoven omvattende gegevens van Pro Inno (Eurostat) over 2010 waarbij het land samen met Zwitser- land en de Scandinavische landen in de top zit (grafiek 2) — en daarmee ongeveer op Ameri- kaans en Japans niveau. voor de linkse partijen als geheel. Sinds mid- den jaren negentig hebben deze partijen bijna Lagelonen-dienstensector ononderbroken een electorale meerderheid, bij verkiezingen en in peilingen. Dat is vrij Wanneer de algehele loonontwikkeling sinds uniek. De rood-groene kabinetten Schröder en het jaar 2000 minus 2 % is, maar 60 % van de de tegenwoordige rood-groene meerderheid werknemers er toch 7 % op vooruitgaat, dan in de Bundesrat (de Duitse Eerste Kamer) illus- komt dit neer op een daling van 15 % voor de treren dit. Dat er minder vaak een linkse rege- overige werknemers. Een wettelijk minimum- ring is ligt eraan dat de SPD niet wil samen- loon bestaat niet in Duitsland en her en der, werken met de socialistische Linke en dat de vooral in Oost-Duitsland, zijn uurlonen van € 4 Piraten meestal onder de kiesdrempel van 5 % geen uitzondering. Dit heeft de ongelijkheid blijven. omhoog gejaagd en een grote groep van wer- Bij het ‘linkse beeld’ past dat de CDU van kende armen gecreëerd — al wordt het loon, Angela Merkel ook die kant is opgeschoven.11 op basis van een behoeftetoets, aangevuld tot De publieke omroepen ARD (1) en ZDF (2) als- bijstandsniveau (dat gebeurt evenwel niet bij mede de landelijke dagbladen reflecteren door onderaannemers tijdelijk ingehuurde deze situatie: de ZDF is niet meer conservatie- buitenlandse arbeiders). Armoede en ongelijk- ver dan de ARD, binnen de ARD zijn de poli- heid zijn dientengevolge gestegen. Dat is de tieke magazines uit deelstaten met een CDU- nationaal en internationaal bekritiseerde situ- regering (in Beieren CSU) niet automatisch atie.10 Tabel 5 laat echter zien dat de Duitse duidelijk rechts en een dagblad als de Frank- ontwikkeling in termen van armoede en onge- furter Allgemeine Zeitung is nauwelijks nog te lijkheid van inkomens niet uitzonderlijk is. In onderscheiden van de sociaal-liberale Süddeut- Nederland is de armoede iets lager, maar ook sche Zeitung. Neoliberale stukken op de econo- stijgende en de Gini-coëfficiënt lijkt op de mische pagina’s van deze kranten zijn nor- Duitse. In Zweden en Denemarken stegen bei- maal, maar kritiek op de uitwassen van het de indicatoren zelfs duidelijker, al is het ni- kapitalisme is ook normaal geworden.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland 19

In milieutermen doet Duitsland het dan wederom min of meer met alle lidstaten van ook relatief goed12, nationalistisch rechts is de EU. Liberalisering is sinds begin jaren ne- sterk gekrompen (hoewel nog steeds militant) gentig het dominante politiek-ideologische en onderwerpen als het homohuwelijk leiden credo: in naam van de vooruitgang, meer con- niet tot grote maatschappelijke discussies. currentiekracht en welvaart dienen publieke Het lijkt erop dat de opkomst van de Groenen bedrijven geprivatiseerd te worden, dient en de relatief grote steun voor deze partij marktwerking waar mogelijk gerealiseerd te (rond de 15 % van de stemmen) het land goed worden, moeten de grenzen open en moet het hebben gedaan. Tegen de electorale en medi- ontslagrecht soepeler. Voor een deel is dat een ale trend in is Duitsland op een aantal terrei- gevolg van de ideologische dominantie van nen echter conservatief gebleven. De kloof neoliberale economen en business schools tussen de inkomens van mannen en vrouwen — bijzonder invloedrijk is in dit opzicht de (de ‘gender gap’) is er groter dan in al de an- ‘Jobs Study’ van de OESO geweest uit 199415 dere westerse landen13 en de kinderopvang is — maar voor een ander deel vloeit de liberali- er, althans in West-Duitsland, op een zeer laag sering voort uit de komst van de gemeen- niveau.14 schappelijke Europese markt die de opening En Duitsland is economisch geliberaliseerd van grenzen en de afbraak van nationale pro- in deze periode, al deelt het deze ontwikkeling tectionistische wetgeving vereist.

Tabel 6 Deeltijdwerk, flexwerk en laagbetaald werk in % van de totale werkgelegenheid

Flexibel / Flexwerk voor Laag betaald werk Deeltijdwerk tijdelijk werk 15–24-jarigen (minder dan 2 / 3 mediaan*)

2000 2011 2000 2011 2000 2011 1994 2000 2010

Denemarken 16,1 19,2 10,2 8,8 29,8 22,1 7.9 8,8 13,4

Duitsland 17,6 22,1 12,7 14,7 52,4 56,0 11,6 15,9 20,5

Frankrijk 14,2 13,6 15,5 15,3 55,0 55,0 13,9 - -

Nederland 32,1 37,2 14,0 18,4 34,4 47,8 11,0 14,8 -

Zweden 14,0 13,8 15,2 16,4 49,5 57,5 5,7 6,4** -

VK 23,0 24,8 6,8 6,2 13,2 13,5 19,5 20,4 20,6

VS 12,6 12,6 5,1 - 9,9 - 25,1 24,7 26,6

* Mediaan inkomen is het 51e inkomen in een rij van 101 inkomens van laag naar hoog. Het is minder dan het modaal­ en gemiddeld inkomen omdat de bovenste helft (aanzienlijk) meer in- komen heeft dan de onderste helft. ** 2004

Bron: OESO (2012), Employment Outlook 2012, Parijs, pp. 239-241, 247; Becker, U. en K. van Kersber- gen (2011), ‘The Small Corporatist Political Economies as European Socio-Economic Model?’, pp. 173-198, in: U. Becker (red.), The Changing Political Economies of the Small West-European Coun- tries, Amsterdam: Amsterdam University Press.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 20 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland

Sociaal-democraten raakten ook geïnfec- stroom van migranten (inclusief zogenaamde teerd door het liberale virus. ‘Workfare’ (alleen Rusland-Duitsers) en natuurlijk de Duitse her- wie actief werk zoekt krijgt WW) in plaats van eniging, die bakken geld kostte en een lands- ‘welfare’ (zonder strenge voorwaarden te ver- deel had opgeleverd waarin de productiviteit krijgen bijstand) moest er komen, en ‘inclu- veel lager lag dan in het Westen. Hierop rea- sion’ (participatie op de arbeidsmarkt) was geerde de regering-Schröder met de accentue- belangrijker dan grotere gelijkheid van inko- ring van een proces dat reeds begin jaren ne- men. Een belangrijke voordenker op dit ge- gentig onder Kohl was begonnen. Omdat een bied was Anthony Giddens16 en een wegwij- minimumloon ontbrak, opende dat beleid de zend document was het gezamenlijke essay deur voor veel laagbetaald werk, met name in van Tony Blair en Gehard Schröder uit 1999 Oost-Duitsland en zwakkere regio’s in het Wes- getiteld The Way Forward for Europe’s Social ten. Het betrof banen in de horeca — leuk, dat Democrats.17 De zoveelste ‘Derde Weg’, waarin de restaurants zo goedkoop zijn in Berlijn! —, ook de PvdA onder Kok participeerde, hoort het kleinwinkelbedrijf, de voedselproductie, eveneens in deze context en Schröders Agenda de posterijen, de schoonmaak en een beroeps- 2018 is gedeeltelijk een voortvloeisel ervan — groep als kappers. gedeeltelijk, omdat specifiek Duitse factoren Heel veel (laagbetaald) flexwerk is naar er nog bijkomen. jongeren gegaan; een gegeven dat nogal eens De algemene, economisch relevante con- onnodig gedramatiseerd wordt. Zo kent ook text was de toegenomen internationale con- Nederland zeer lage minimumjeugdlonen. De currentie, in verband daarmee het verplaatsen helft van de jongeren heeft een flutbaan en van de productie van lagelonengoederen naar een groot deel van hen heeft helemaal geen Zuid- en Oost-Europese en vervolgens vooral baan, wordt vaak naar voren gebracht. Dat Aziatische landen en de toename van het aan- klopt, maar daarbij wordt gemakshalve bui- tal immigranten (ook tweede en derde genera- ten beschouwing gelaten dat jongeren ook tie) die niet allemaal even gemakkelijk op de voor een groot deel nog naar school gaan of arbeidsmarkt integreerden. Lager gekwalifi- studeren. Hun bijbaantjes zijn, vaak ook ge- ceerde banen verdwenen, maar de lager ge- wild, eerder flexibel dan vast. En als deze kwalificeerde arbeiders bleven. Flexibilisering schoolgaande en studerende jongeren als van de arbeidsmarkt (inclusief de beloning) werkloos staan ingeschreven, dan is dat toch was in die situatie een alternatief voor het een andere situatie dan wanneer iemand verstrekken van uitkeringen. Niet alleen libe- werkloos is die helemaal van zijn werk afhan- ralen als Bolkestein argumenteerden zo. Men kelijk is. Voor een serieuze discussie over dit ziet daarom ook in heel veel landen — Frank- thema zijn dus specifiekere data vereist. rijk is een uitzondering — rondom de eeuw- Ondanks de negatieve gevolgen kunnen de wisseling een afbraak van de bescherming van Agenda 2010 en het onderdeel daaruit dat de tijdelijk en flexwerk en een stijging van het uitkeringen betreft, Hartz IV, gedeeltelijk ver- aantal flexibele / tijdelijke en vooral laagbe- dedigd worden. Er kwam het ‘combi-loon’ — taalde banen (zie tabel 6). Duidelijke uitzonde- lage lonen aangevuld met een uitkering —, de ringen zijn het Verenigd Koninkrijk en de Ver- werkgelegenheid groeide en de sociale zeker- enigde Staten, waar de gehele arbeidsmarkt al heid werd meer gelijkgetrokken voor ieder- langer flexibel is. een. Van het oude bestel van sociale zekerheid Specifiek Duitse problemen waren eind werd gezegd dat het de betalers van WW-pre- jaren negentig de relatief lage werkgelegen- mie bevoordeelde omdat deze uitkering, af- heid (circa 65 %, al was dat hoger dan in België hankelijk van het aantal premiejaren, voor en Frankrijk), in het bijzonder van vrouwen, lange tijd aan het laatst verdiende loon gerela- en de misschien bovengemiddeld grote in- teerd kon blijven. Onder Hartz is deze loonre-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland 21

latering teruggebracht tot één jaar en daarna Groenen met hun overwegend goedopgeleide wordt iedere werkloze uit belastinggelden en goed verdienende achterban de SPD soci- betaald. Mensen die lang gewerkt hebben en aaleconomisch inmiddels rechts gepasseerd. in het tweede jaar van hun werkloosheid zit- ten gaan er onder ‘Hartz’ op achteruit, maar Duitsland: een model? voor (langdurige) ontvangers van bijstand is de situatie niet verslechterd. Wel zijn er, pas- Is Duitsland nu een na te streven ‘model’? send bij ‘workfare’, meer behoeftetoetsen ge- Neen, uiteraard niet. Nederland kan de Duitse komen. Dat maakt het vooral voor immigran- investeringsgoederenindustrie evenmin kopi- ten met een taalachterstand moeilijk volledig ëren als Noordoost-Groningen het technolo- aan hun trekken te komen (meerdere loketten giecluster rondom Eindhoven kan nabootsen. moeten worden bezocht, formulieren moeten Hetzelfde geldt voor het kwaliteitsimago van worden ingevuld, de communicatie is stroef). bijvoorbeeld automerken. Elk land moet zijn En omdat er geen wettelijk minimumloon is, eigen weg vinden in de nieuwe internationale kan er natuurlijk ook geen koppeling zijn wat arbeidsdeling, dus ook Nederland. Op detail de hoogte van de uitkeringen betreft. kunnen landen natuurlijk van elkaar leren. Duitsland zou kunnen overwegen een éénja- rige mbo-opleiding te introduceren voor jon- geren die moeilijk kunnen leren, om hen toch Elk land moet zijn eigen weg kans te laten maken op een diploma basisvaar- vinden in de nieuwe inter­ digheden. En in Nederland zou moeten wor- den nagedacht hoe de betaling van ‘techneu- nationale arbeidsdeling, dus ten’ — dat woord al! — verbeterd kan worden. ook Nederland Wat de voorzieningen op het gebied van sociale bescherming betreft hoeft Nederland Duitsland niet na te ijveren. Beide landen heb- ben ongeveer een parallelle ontwikkeling De liberalisering onder sociaal-democrati- doorlopen. Er zijn talloze kleine verschillen sche voogdij heeft ook iets te maken met de zoals in de organisatie van de zorg, maar het veranderde sociale structuur in de westerse grote verschil is het wettelijke minimumloon. landen en daarmee samenhangende verschui- Het ontbreken daarvan zorgt in Duitsland vingen binnen het electoraat. De arbeiders- voor een grotere ongelijkheid en vooral voor klasse als natuurlijke achterban is sterk ge- hogere armoedepercentages. krompen en in het algemeen heeft de klassen- Duitsland zal vroeg of laat een minimum- samenleving, vooral in de zelfidentificatie van loon krijgen; de CDU, vooral haar minister van de mensen, plaatsgemaakt voor individualise- Sociale Zaken, is er klaar voor. De Beierse CSU ring, meritocratisering en sociaalgeografische sputtert wat tegen en de liberale coalitiepart- mobiliteit. Daarmee correspondeert een ner FDP voorkomt voorlopig de nodige wetge- ­zekere de-solidarisering en een veranderde ving, maar na de verkiezingen van september constellatie van politieke belangen.19 Een tra- zal er een coalitie komen — óf een grote coalitie ditionele sociaal-democratische doelstelling van CDU en SPD óf eentje van CDU en Groenen als sociale gelijkheid krijgt het in die context en heel misschien ook een rood-groene — die moeilijker als ze niet gekoppeld is aan presta- voor een Duits wettelijk minimumloon zal tie. De stap van welfare naar workfare is dan zo zorgen. Nederland staat model daarbij. Invoe- gek niet — temeer als je, zoals in Duitsland, ter ring van een minimumjeugdloon zoals in Ne- linkerzijde concurrenten als Die Linke en eerst derland is tot nu toe geen discussiepunt in ook de Groenen ziet opkomen — al hebben de Duitsland, maar via de één of andere construc-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 22 Uwe Becker Het volgende model: Duitsland

tie, bijvoorbeeld aangevuld door sociale uitke- minimumloon voor volwassenen. Anders gaan ringen, zal er ruimte moeten worden gehou- de kleine bakkerswinkels weer sluiten en gaan den voor lonen lager dan een fatsoenlijk de mensen hun haren weer thuis knippen.

Noten 2013. 12 OESO Factbook 2013, Economic, 7 Frankfurter Allgemeine Zeitung Environmental and Social Statis- 1 Time Magazine 24 november van 16 november 2012. tics, Parijs: Organisation of 2011; New York Times 16 febru- 8 OESO (2012), OECD Employ- Cooperation and Develop- ari 2012; The Economist, 14 april ment and Labour Market Statis- ment. 2012. tics: Employment Protection 13 Dat cijfer ligt op 21 % in 2010, 2 VPRO, Tegenlicht 24 september Legislation, Parijs: Organisa- niet anders dan in 2000. In 2012. tion of Cooperation and Deve- Nederland is dat 17 % in 2010 3 Sommige data in deze tabel lopment (http: / / www.oecd- (ook 21 % in 2000). Zie OESO moeten wel met een korreltje ilibrary.org / employ- (2012), Employment Outlook zout worden genomen, zoals ment / data / employment-pro- 2012, Parijs: Organisation of die voor de Amerikaanse tection-legislation_lfs-epl- Cooperation and Develop- werkgelegenheid in 2011. Pre- data-en) ment, p. 247. cisie is in deze tak van weten- 9 Nominale stijging min infla- 14 Hooren, F. v. en U. Becker (2012) schap sowieso moeilijk te tie, zie IGM (2013), Tariferfolge ‘One welfare state, two care bereiken, maar hier komt bij auf einen Blick, 1956–2012, regimes: Understanding deve- dat in de tabellen met gege- Frankfurt: IG Metall lopments in child and elderly vens uit meerdere jaren vaak (http: / / www.igmetall. care policies in The Nether- ‘statistische breuken’ zitten. de / cps / rde / xchg / inter- lands’, Social Policy & Adminis- Tot het jaar A werd iets op net / style.xsl / tarifinfo-888. tration 46, nr. 1, pp. 83-107. manier x berekend, maar htm) en GRC (2013), Inflation 15 OESO (1994), The OECD Jobs vanaf jaar B op manier y. Bo- Deutschland — Verbrau- Study: Facts, Analysis, Strate- vendien zijn gegevens over cherpreisindex (VPI), Utrecht: gies, Parijs: Organization for bbp-groei soms misleidend Global rates.com (http: / / de. Economic Cooperation and omdat ze geen rekening hou- global-rates.com / wirtschafts- Development, pp. 2, 47-54. den met demografische ont- statistiken / inflation / verbrau- 16 Bijvoorbeeld Giddens, A. wikkelingen. De niet zo vaak cherpreisen / vpi / deutschland. (1998), Beyond Left and Right: berekende groei per hoofd is aspx). Vergelijk ook Arend, S. The Future of Radical Politics, preciezer. In deze tabel zijn de en W. Nagl (2010), Die Brutto- Cambridge: Polity Press. Europese groeicijfers onge- und Tariflohnentwicklung seit 17 Blair, T. en G. Schröder (1999), veer identiek aan de groei per 1994 im Vergleich, München, The Way Forward for Europe’s hoofd omdat de bevolking Cesifo. Social Democrats, Londen: The stagneerde of zelfs iets achter- 10 De meest doorwrochte kritiek Labour Party. uitging. In de VS daarentegen is van Streeck, W. (2009), Re- 18 Zie Hassel, A. en C. Schiller was de bevolkingsgroei bijna Framing Capitalsm. Change in (2010), Der Fall Hartz IV: Wie es even hoog als die van het the German Political Economy, zur Agenda 2010 kam und wie es bbp. Per hoofd blijft zo heel Oxford: Oxford University weitergeht, Frankfurt: Campus. weinig groei over. Press. Streeck 2009. Voor een 19 Vergelijk voor Duitsland Wal- 4 Destatis (2012), Export, Import, historisch perspectief zie ter, F. (2009), Im Herbst der Globalisierung 2011, Wiesba- Wehler, H.-U. (2013), Die neue Volksparteien? Eine kleine Ge- den: Statistisches Bundesamt, Umverteilung: Soziale Ungleich- schichte von Aufstieg und Rück- p. 10. heit in Deutschland, München: gang politischer Massenintegra- 5 Süddeutsche Zeitung van 2 ja- Beck. tion, Bielefeld: Transcript en nuari 2013. 11 Lau, M. (2009), Die letzte Volks- Walter, F. (2010), Vorwärts oder 6 Pro Inno Europe, Innovation partei: Angela Merkel und die abwärts?: Zur Transformation Scoreboard 2010, Brussel: Euro- Modernisierung der CDU, Mün- der Sozialdemokratie, Frank- pese Commissie, 4 januari chen: DVA. furt: Suhrkamp.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 23

Richtingenstrijd

De PvdA lijkt het sociaal-liberalisme in te ruilen voor het sociaal- conservatisme. Blue Labour-gemeenschapsdenken­ wordt op het schild gehesen door prominenten als Lodewijk­ Asscher. Maar Van waarde wijst een heel andere kant op. Het verschil moet niet verdoezeld worden.

Merijn Oudenampsen

Socioloog en politicoloog en promovendus aan de Universiteit Tilburg

Met de publicatie van het Van waarde-manifest fessionele wijze onklaar wisten te maken. Zo heeft zich een belangrijke breuklijn geopen- wuifde Diederik Samsom elke kritiek op het baard binnen de Partij van de Arbeid. Op regeerakkoord weg, met de zeer filosofische ­essentiële punten is het manifest in tegen- vinding dat de PvdA zich niet ter linkerzijde spraak met de huidige partijkoers, zoals ver- van het regeerakkoord zou bevinden, enkel op woord door Diederik Samsom en Lodewijk een ander punt in de tijd. Asscher. Sinds Kok in 1989 afscheid nam van Hans Daalder, grondlegger van de Neder- het socialistische ideaal en zich uitsprak voor landse politicologie, liet in een lezing in 1964 het pragmatisme, is er een strubbeling gaan- al weten dat door politieke elites ‘vele wezen- de tussen de sociaal-liberale en de vanouds lijk-politieke zaken in de Nederlandse samen- sociaal-democratische vleugel van de partij. leving niet als zodanig gesteld worden’.1 Daal- Lange tijd heeft het sociaal-liberale geluid der spreekt van een ‘centristische mythologie’, de boventoon gevoerd. Nog steeds is deze stro- waardoor politieke tegenstellingen en verant- ming dominant, zij het met minder nadruk woordelijkheden versluierd worden ten gun- op het individu en meer op de gemeen- ste van het compromis. Het gevolg is dat de schap. Het Van waarde-manifest leest daaren- kiezer niets te kiezen heeft en vervalt in lijde- tegen als een wederopleving van het nog im- lijkheid en apathie. mer marginale sociaal-democratische geluid Den Uyl waarschuwde in de jaren zeventig binnen de partij. Daarmee is de aloude rich- voor de dreiging ‘dat onder de wattendeken tingenstrijd opnieuw opgelaaid. van de sussende bezweringen het politiek be- Wie verwacht had dat de verschijning van wustzijn wordt verdoofd’2. In de openings­ het manifest zou leiden tot een openhartige regels van het bekende essay De smalle marge discussie over deze inhoudelijke meningsver- van democratische politiek, bekritiseert Den Uyl schillen, kwam echter van een koude kermis de ondoorzichtige wijze waarop regeerak- thuis. Bij de presentatie in de Rode Hoed was koorden tot stand komen, als ‘de uitholling bovenal het onmiskenbare retorische talent van onze parlementaire democratie’. Wie de van Diederik Samsom en Paul de Beer te be- Nederlandse politiek op de voet volgt, over- wonderen, die de aanwezige splijtstof op pro- komt vaak het gevoel dat er sindsdien weinig

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 24 Merijn Oudenampsen Richtingenstrijd

is veranderd. Juist nu we geconfronteerd wor- De geschiedenis herhaalt zich. De parallel- den met een aanhoudende economische crisis len zijn overduidelijk. Weer neemt de PvdA en met de reële mogelijkheid dat het huidige plaats in een coalitie met de VVD waarbij de beleid die crisis verergert, is het noodzakelijk partij het doet voorkomen vast te houden aan om tegenstellingen te benoemen en de discus- haar traditionele sociaal-democratische prin- sie in alle openheid te voeren. cipes. Sterker nog, de partijtop wendt zelfs een zekere reveille voor, wat een brille. Ondertus- Een tot sociaal-liberalisme sen wordt de ontegenzeggelijk harde neolibe- verdunde koers­ rale en conservatieve koers afgeschoven op de noodzaak van het compromis. In een artikel uit 2004 schrijft Paul de Beer Tijdens de politieke ledenraad van de PvdA, over een strijd binnen de partij tussen een op 16 maart jongstleden, sprak Diederik Sam- ‘klassieke’ sociaal-democratische stroming, som zelfs van een compromis met ‘de verande- ook wel als vakbondsvleugel aangeduid, en rende realiteit’, niet zozeer met de VVD of met een ‘moderne’ sociaal-liberale stroming.3 Met de Brusselse technocratie. Werkelijke politieke deze laatste term doelt De Beer op de Neder- keuzes en alternatieven zijn er niet, zo valt op landse variant van de Derde Weg van Blair, te maken uit Samsoms toespraak. De keuze Clinton en Schröder, in Nederland voorname- tussen een anticyclisch, expansief fiscaal be- lijk geassocieerd met Wim Kok en Wouter Bos. leid en een procyclisch bezuinigingsbeleid is De vakbondsvleugel, aldus De Beer, bepleitte volgens de partijleider een ‘valse tegenstel- een sterke positie van de staat, beteugeling ling’. De waarheid ligt immers in het midden, van de markt, beperking van inkomensver- zo luidt het centristische devies. Dat is het eni- schillen en een prominente rol van de vak­ ge ‘eerlijke en echte verhaal’, kregen de leden beweging. De sociaal-liberalen daarentegen te horen. Wat de vraag oproept of voorstan- gingen uit van de beperkte sturingsmogelijk- ders van een expansief begrotingsbeleid — heden van de overheid, wilden sociale doelein- neem een macro-econoom als Bas Jacobs — den realiseren via de markt en prefereerden soms een oneerlijk en onecht verhaal volgens De Beer gelijke kansen boven gelijke verkondigen. uitkomsten (wat enigszins een eufemisme is Het verhullen en depolitiseren van tegen- voor de acceptatie van grotere sociale onge- stellingen, de regenteske politieke praktijk lijkheid met het idee dat economische prik- waar Daalder en Den Uyl ons nog zo voor waar- kels tot een hogere economische groei zouden schuwden, lijken weer helemaal terug van leiden). Deze richtingenstrijd werd volgens weggeweest. Dit alles doet de inhoudelijke Paul de Beer echter zoveel mogelijk verhuld. discussie natuurlijk weinig goed. Het zou zon- Toen de PvdA in 1994 een historische coali- de zijn als de PvdA op deze wijze haar ogen tie met de VVD aanging en vervolgens opging sluit voor de wereldwijd oplevende discussie in Paars, koos de partij voor een sociaal-liberale over economisch beleid. Zelfs het IMF heeft koers die echter niet als zodanig werd aange- — in zijn visie op ‘de veranderende realiteit’ — kondigd: ‘De liberale inbreng in dit kabinet de huidige PvdA inmiddels links gepasseerd. kon aan de VVD worden overgelaten, zodat de Of is het toch eerder de PvdA die het IMF PvdA ogenschijnlijk aan haar meer traditio- rechts passeert? nele standpunten kon vasthouden, zij het tot sociaal-liberaal kabinetsbeleid verdund. Zo Het sociaal-liberale tekort sloeg de PvdA, nota bene onder leiding van oud-vakbondsman Wim Kok in de jaren negen- De sociaal-democratische visie op de crisis, tig een geheel nieuwe weg in, zonder dat hier- gebaseerd op het dictum van Keynes — ‘the over een serieus intern debat was gevoerd.’4 boom, not the slump, is the time for austerity’

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Merijn Oudenampsen Richtingenstrijd 25

— is verlaten. Eerdere kritiek over het ‘kapot tijdverkorting per werkende. De mensen zon- bezuinigen van de economie’ heeft men inge- der werk en de ouderen niet laten zakken. De slikt, net nu de economische cijfers de relevan- verzorgingsstaat hervormen, jazeker, maar tie van dat statement verder bevestigen. Van vasthouden aan de verantwoordelijkheid van een daadwerkelijke agenda van sociale trans- de gemeenschap voor een gelijk recht van een formatie rest enkel de belofte om de scherpste ieder (vrouwen precies gelijk aan mannen) op kantjes van de agenda van de VVD af te vijlen. werk, inkomen en uitkering.’6 Wat Bart Tromp in de jaren negentig de Het sociaal-liberalisme breekt op al deze kern van de sociaal-democratische agenda punten met de sociaal-democratische agenda. noemde — versterking van het publieke do- Solidariteit wordt geherdefinieerd, waarbij de mein en instandhouding van een brede ver- overheid verantwoordelijkheid voor het ga- zorgingsstaat (ook al zou dat ingrepen ver- randeren van een menswaardig minimum gen) — lijkt geheel uit het gezichtsveld meer en meer uitbesteedt aan maatschappe- verdwenen. In plaats van de voorgehouden lijk initiatief. Hierdoor beginnen sociale voor- sociaal-democratische wederopleving uit de zieningen zich van een ‘gelijk recht’ tot een verkiezingscampagne van vorig jaar zien we gunst te ontwikkelen. een blauw kabinet met rode franjes. Net als in 1994 lijkt er sprake van een bewuste keuze voor een sociaal-liberale koers, verhuld achter de retoriek van het compromis. Weer neemt de PvdA plaats in De sociaal-democratische visie is duidelijk een coalitie met de VVD en verwoord in Kees Schuyts studie Op zoek naar het hart van de verzorgingsstaat.5 Schuyt redu- doet zij het voorkomen vast ceert de materiële en morele grondslagen van te houden aan haar principes de verzorgingsstaat tot drie kernpunten:

▶ Solidariteit: niemand mag onder de grens zakken waaronder een fatsoenlijk bestaan Sociale rechtvaardigheid wordt op basis in een vrije maatschappij onmogelijk van de filosofie van Rawls gereduceerd tot het wordt. welbevinden van de laagste inkomens, waar- ▶ Sociale rechtvaardigheid: de verdeling van mee de partij een groot deel van haar vermo- inkomen en daarvan afgeleide schaarse genspolitiek en inkomenspolitiek uit handen goederen mag niet door willekeur tot geeft. Het gevolg is dat op beide punten de stand komen. ongelijkheid wezenlijk gegroeid is, met de ▶ Een economische politiek gericht op zo bonuscultuur als symbolisch zwaartepunt. De veel mogelijk werkgelegenheid als de beste economische politiek, ten slotte, wordt gere- bestrijding van de financiële problemen duceerd tot een faciliterende rol voor de over- van de ‘staat van verzorging’. heid. Werkgelegenheidsverschaffing is niet meer de leidraad van het beleid, met als con- Deze principes blijven volgens Schuyt van creet gevolg dat ‘investeringen, arbeidsplaat- kracht in tijden van crisis en bezuinigingspoli- sen en arbeidstijdverkorting’ uitblijven. tiek. Hij citeert Den Uyl als volgt: ‘Alleen langs Zoals gezegd werd de aanzet tot deze nieu- deze weg van solidariteit vinden we oplossin- we koers allereerst gegeven door Wim Kok in gen voor de “betaalbaarheid” van de verzor- de verkiezingscampagne van 1989. In de jaren gingsstaat. Inkomensmatiging en bezuinigin- negentig was het vervolgens Paul de Beer, via gen op een controleerbare manier omzetten de publicatie van Het verdiende inkomen, die de in investeringen, arbeidsplaatsen en arbeids- filosofie van Rawls gebruikte om deze nieuwe

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 26 Merijn Oudenampsen Richtingenstrijd

politiek filosofisch te funderen. De rol van de De partijtop van de PvdA echter, legt heel an- staat in het egaliseren van de inkomens- en dere accenten. Lezen we de toespraken van vermogensverdeling moest beperkt worden. Asscher, Samsom en Spekman, dan zien we Ook de keynesiaanse nadruk op overheids­ vooral een voortborduren op de neoliberaal investeringen in crisistijd werd losgelaten. georiënteerde formule van de Britse Derde Het enige wat de overheid zou moeten doen, is Weg. Een conservatief gemeenschapsdenken zorg dragen voor een zo goed mogelijk mini- vervult hierin een hoofdrol. muminkomen. Hiermee verschafte Paul de Beer de intellec- De preek van Asscher tuele grondslag voor de Nederlandse versie van de Derde Weg. Een belangrijk verschil tus- De destijds gehypete en inmiddels al bijna sen de Nederlandse en de Britse Derde Weg is weer vergeten toespraak van Lodewijk Asscher dat in Engeland van begin af aan het gemeen- van 28 oktober 2012 geeft een goede indicatie schapsdenken een belangrijk onderdeel vorm- van de ideologische oriëntatie van de partij- de van deze nieuwe politiek. De Nederlandse top. Het was de zogenaamde Preek van de Derde Weg baseerde zich op Rawls, en kende Leek, gehouden op een vrij belangrijk mo- daarmee een meer individualistische inslag. ment, vlak voor de vaststelling van het regeer- De Britse versie inspireerde zich op het com- akkoord. Niet zonder reden zat de zaal vol met munitarisme van Amitai Etzioni, en in min- journalisten: de verwachting was dat hier een dere mate Alasdair MacIntyre, Michael Sandel, strategische lijn zou worden uitgezet. Asscher Charles Taylor, Michael Walzer en John Mac- stelde niet teleur. Door Vrij Nederland werd de Murray.7 Allen denkers die hun filosofie juist preek prompt uitgeroepen tot de ideologische formuleerden in oppositie tot het individua- basis van het nieuwe kabinet. lisme van Rawls. Een van de eerste beschrijvin- De kern van Asschers betoog is te herleiden gen van de Britse Derde Weg8 schetste deze tot twee elementen die logischerwijs uit el- nieuwe politiek dan ook als ‘CORA’: kaar voortvloeien. Het eerste is een herformu- lering van het solidariteitsbegrip. Het tweede ▶ community : gemeenschapsdenken; is de aankondiging van een terugtredende ▶ opportunity : ontplooiingsmogelijkheden overheid, waarvan de sociale kosten door de voor iedereen, met bijbehorende vergoe- goede werken van de bevolking opgevangen dingen; dienen te worden. ▶ responsibility : eigen verantwoordelijkheid; Solidariteit betekent, aldus Asscher, ons te ▶ accountability : rekenschap die burgers en kunnen verplaatsen in de mensen die het min- overheid aan elkaar moeten afleggen. der goed getroffen hebben. Solidariteit wordt in zijn lezing feitelijk gelijkgesteld met vrijwil- In de laatste jaren is de gehele PvdA gaan be- ligerswerk. ‘Verplaats je in anderen, bekom- wegen van een meer individualistische positie mer je om anderen’, zo preekt hij. ‘Wees niet naar een meer op gemeenschap georiënteerde onverschillig en accepteer het onacceptabele visie. In de woorden van Spekman: ‘Er moet niet. Er is altijd een alternatief! Begin nabij, een omslag komen van ik naar ons.’ Belangrijk het hoeft niet de armoede in de derde wereld hier is dat er zowel een linkse als een rechtse te zijn, het hoeft niet meteen de vrede in het variant van het gemeenschapsdenken bestaat. Midden-Oosten te zijn. Ook jouw Lazarus ligt Zo spreekt het Van waarde-manifest zich uit waarschijnlijk gewoon voor je deur, woont voor bevrijdende en emanciperende vormen naast je, heeft kinderen op de school van jouw van gemeenschapszin (onder de noemer ‘bin- kinderen, winkelt in dezelfde supermarkt.’ ding’), en waarschuwt het voor de bevoog- Deze visie op het zelfzorgend vermogen dende en onderdrukkende vormen daarvan.9 van de burger impliceert een opvallende

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Merijn Oudenampsen Richtingenstrijd 27

breuk met de sociaal-democratische traditie. gemeenschap, maar los van deze accentver- Volgens Kees Schuyt maakt het solidariteits­ schillen voornamelijk voortborduurt op de begrip de kern uit van de verzorgingsstaat. Bij Derde Weg van voorheen. Lodewijk Asscher is het juist het antwoord op Blue Labour heeft bovenal een conservatie- de verdere desintegratie ervan. De burger vere inslag, en probeert delen van het verloren moet volgens Asscher niet meer naar de over- electoraat terug te winnen door op het gebied heid kijken, maar zelf dingen onder handen van immigratie en misdaadbestrijding een gaan nemen: ‘Wees niet onverschillig. Jij kunt harde lijn te bepleiten. Een vergelijkbare con- een verschil maken. Doe dat dan ook. Ver- servatieve wending is tevens bij de PvdA-top te wacht niet dat een ander het oplost. Een politi- zien — denk aan de participatiecontracten van cus, een held of een godheid. Je kan niet van Asscher. de politiek verwachten dat zij alles oplossen. Je verwachtingen zijn dan niet reëel én je houdt ook op je af te vragen welke rol je zelf kunt spelen.’ Asscher vertelt ons dat De reden die Asscher hiervoor aandraagt, is de verzorgingsstaat verder dat de verzorgingsstaat verder ingekrompen ingekrompen moet worden moet worden. De periode van eindeloze groei van de verzorgingsstaat is afgelopen, zo wordt ons gemeld. En passant bekritiseert hij de nei- ging ‘het bestaande met hand en tand te ver- De term Blue Labour is bedacht door dedigen’, en vast te houden aan verworven ­Maurice Glasman, een Labour-baron en een rechten. Alweer wordt hier afstand genomen controversieel denker die een eigen variant van de sociaal-democratische positie zoals heeft ontwikkeld op de Big Society-formule verwoord door Den Uyl, maar tevens door van de Britse Conservatieven. Zowel de Conser- ­Nobelprijswinnende prominenten als Paul vatieven als Labour grijpen daarbij terug op Krugman, Joseph Stiglitz en Jeffrey Sachs. Zij een christelijk geïnspireerd gemeenschaps- stellen dat in tijden van crisis de overheid juist denken. De teneur van deze theorieën is dat extra dient te investeren en sociale voorzienin- zowel de staat als de markt als ordeningsprin- gen in stand moet houden om te zorgen dat cipe tekortkomingen kent. Als nieuwe toevoe- de effectieve vraag niet instort en de crisis zich ging wordt nu de gemeenschap naar voren verder verdiept, zoals in Nederland is gebeurd. geschoven om de sociale kosten van een terug- tredende overheid op te vangen. Van de Derde Weg naar Blue Labour Burgers moeten zelf initiatief nemen, de bibliotheek gaan runnen of het bloemenperk Asscher plaatst zich in zijn lezing op één lijn mooi houden, zodat de overheid verder kan met de Britse Derde Weg, dat evengoed uit- snijden in het budget. Het is een beleid dat in ging van het idee dat burgers eerst zelf hun Engeland grote controverse heeft gegene- problemen dienden op te lossen, alvorens de reerd.10 Door critici wordt het gezien als een politiek daarop aan te spreken. Nu is het zo cynische truc om verdere bezuinigingen te dat de Derde Weg, samen met Tony Blair, in kunnen verkopen als een vorm van empower- Engeland al een tijdje politiek dood is ver- ment van het maatschappelijk middenveld. klaard. New Labour heet gewoon weer Labour. Anderen wijzen op de problematische impact De ideeën leven echter voort, en zijn verder van het nieuwe beleid op kansarme groepen ontwikkeld onder de naam Blue Labour, een en in het bijzonder vrouwen, die in toene- gedachtegoed dat zich wat kritischer opstelt mende mate de traditionele mantelzorg weer ten opzichte van de markt en meer inzet op op zich moeten gaan nemen. Het is dit beleid

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 28 Merijn Oudenampsen Richtingenstrijd

dat nu in Nederland overal naar voren wordt zaamheid”, Nico de Boer en Jos van der Lans geschoven onder de noemer Doe–Democra- spreken in dit licht van “burgerkracht” — en tie. mensen te stimuleren tot participatie via scholing en begeleiding naar werk. Maar dit De conservatieve wending van motief wordt in de praktijk op een griezelige het sociaal-liberalisme manier vermengd met een harde bestuurlijke bezuinigingsagenda en een neoliberale ideo- Het Nederlandse sociaal-liberalisme was een logie van versobering van voorzieningen, se- synthese tussen de sociaal-democratie en het lectievere toegang tot voorzieningen, en een neoliberalisme. De voorgestelde koers van verkleining van de verzorgingsstaat. Deze Asscher is een nieuwe synthese, waarbij een cocktail van activerende, bestuurlijke en neoli- conservatief gemeenschapsdenken als nieuw berale motieven bedreigt al snel de bestaans- ingrediënt aan de eerdere samenstelling zekerheid van mensen die kwetsbaar zijn, wordt toegevoegd. Niet voor niets staat As- geen sterke sociale netwerken hebben, en die scher bekend als een bewonderaar van Glas- zich moeilijk laten activeren.’11 man. Deze politiek is in open tegenspraak met Hier doet de aloude richtingenstrijd zich het Van waarde-manifest, waar Monika Sie zich opnieuw gelden. Langs enigszins andere coör- uitspreekt tegen een dergelijke koers, overi- dinaten weliswaar dan voorheen, maar desal- gens zonder de naam van Asscher te noemen: niettemin zijn er twee duidelijk te onderschei- ‘Op zich is het een goed idee om te investeren den posities, die fundamenteel met elkaar in in de vermogens en veerkracht van mensen, botsing zijn. De vraag is of de partij deze discus- om de autonomie van burgers en gemeen- sie openlijk durft aan te gaan, of dat men de schappen te bevorderen — Pieter Hilhorst wattendeken verkiest waar Den Uyl in zijn tijd noemt dat “sociale veerkracht” of “samenred- zo tegen te hoop liep. Er staat veel op het spel.

Noten 5 Kees Schuyt (1992), Op zoek veroorzaakt door Maurice naar het hart van de verzor- Glasman zelf, die zijn conser- 1 H. Daalder (1974), Politisering gingsstaat, Stenfert Kroese: vatieve gemeenschapsdenken en Lijdelijkheid in de Neder- Leiden, p. 4. wat al te ver doorvoerde. Zo landse politiek, Assen: Van Gor- 6 Den Uyl 1982, geciteerd in heeft Glasman opgeroepen cum Schuyt 1992, p. 4. om de Britse grenzen te slui- 2 J.M. den Uyl (1978), Inzicht en 7 Zie: Jane Lewis en Rebecca ten en de islamofobe voetbal- Uitzicht. Opstellen over econo- Surender (red.) (2004), Welfare hooligans van de EDL (Euro- mie en politiek, Amsterdam: State Change : Towards a Third pean Defence League — sup- Bert Bakker. Way? Oxford: Oxford Univer- porters van Geert Wilders) te 3 De nogal arbitraire kwalifica- sity Press; Sarah Hale, Will betrekken in de partijorgani- ties ‘modern’ en ‘klassiek’ zal Leggett en Luke Martell (red) satie van Labour. Zijn invloed- ik in het vervolg weglaten. Het (2004), The Third Way and Be- rijke positie als naaste advi- Van waarde manifest laat zien yond: Criticisms, Futures and seur van Ed Miliband heeft hij dat een ‘modern’ sociaal-de- Alternatives, Manchester: Man- sindsdien verloren. Blue La- mocratisch geluid mogelijk is, chester University Press. bour is uit de gratie geraakt, terwijl de huidige conserva- 8 Zie: J. Le Grand (1998), The Third maar de ideeën leven voort. tieve wending van het sociaal- Way begins with Cora, New Ook in Nederland. liberalisme evengoed als ‘klas- Statesman, 6 March, pp. 26–27. 11 Monika Sie Dhian Ho (2013), siek’ kan worden aangeduid. 9 Monika Sie Dhian Ho (2013), Van waarde. Sociaal-democratie 4 Paul de Beer, ‘Het debat over Van waarde. Sociaal-democratie voor de 21ste eeuw, Van Gen- sociaal-liberalisme op herha- voor de 21ste eeuw, Van Gen- nep, Amsterdam, p. 45. ling’, in: S&D 2004 / 5-6 2004, nep, Amsterdam, p. 95. p. 68. 10 De grootste controverse werd

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 29 Standplaats: Brno (Tsjechië) Een wijnkistje met zeven miljoen kronen

Door Elmar Smid haar staatspensioentje in de jaren negentig is Uitwisselingsstudent aan de Masaryk Universiteit in verlaagd, niet staat te juichen bij de Europese Brno Unie. Zelfs niet als er een hypermoderne tram met reclame van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling tussen alle oude ‘Iedereen is corrupt! Het maakt niet uit van communistische trams door de stad rond welke partij, ze doen toch wel wat ze willen.’ rijdt. Dat is de sfeer die ik proef als ik hier in Brno, De scepsis over de EU bleek ook in januari de tweede stad van Tsjechië, met een aantal bij de eerste rechtstreekse presidentsverkie- mensen spreek, als ik mijn professoren mag zingen in Tsjechië, waar sociaal-democraat geloven en als ik krantenartikelen lees. Wat ik Miloš Zeman met voornamelijk anti-Duitse merk onder de Tsjechen is een mengeling (lees: eurosceptische) campagneleuzen won. tussen onmacht en desinteresse, in de poli- Zo vergeleek hij de Europese 3 %-norm met het tiek en zelfs in de maatschappij. Het lijkt te Verdrag van München in 1938, en vroeg hij resulteren in apathie, zowel ten opzichte van zich hardop af waarom de Tsjechen, weder- nationale, als wat betreft Europese politiek. om onder Duitse bewindvoering, krom moe- Het beste voorbeeld van de corruptie is ten liggen. wellicht wel de Tsjechische sociaal-demo- Na de Fluwelen Revolutie in 1989 zijn er craat Rath, de voormalige minister van Volks- grote stappen gezet in transitie van Tsjechië, gezondheid. Hij werd een jaar geleden ge- maar het lijkt erop dat er nog een lange weg pakt met een wijnkistje waarin hij zeven te gaan is. De ‘shock therapie’ die het land in miljoen zichzelf toegeëigende Tsjechische de jaren negentig heeft ondergaan mocht kronen, een slordige € 300.000, had verbor- destijds economisch effectief blijken, tegelij- gen. De zitting van zijn zaak wordt voorals- kertijd heeft het geloof van de Tsjechen in nog keer op keer uitgesteld en de man loopt hun eigen democratische invloed ook een nog altijd vrij rond. Velen hier verwachten behoorlijke knauw gekregen. dat zijn zaak ook wel niet meer behandeld zal Om de apathie te doorbreken is het van worden. Des te ironischer is het dat de Tsje- belang dat de Tsjechische burgers zich aan de chische zusterpartij van de PvdA, de ČSSD, ene kant meer met de politiek gaan bemoei- juist groots had ingezet op corruptiebestrij- en: door geen genoegen meer te nemen met ding, wat nu natuurlijk volstrekt ongeloof- politici ‘die het wel weten’, door zich te orga- waardig is. niseren in maatschappelijke organisaties die De oorspronkelijke euforie over de val van nu praktisch afwezig zijn (zoals vakbonden) het communisme is bij veel Tsjechen al lang en door zich gezamenlijk vast te bijten in geleden verdwenen toen bleek aan wat voor corruptiezaken. ingrijpende economische hervormingen zij Aan de andere kant zal de EU actief het zich moesten onderwerpen, eerst van de vertrouwen van de Tsjechen moeten herwin- ­Washington Consensus en later van de Euro- nen, door nog meer in het land te investeren, pese Unie om aan de Kopenhagen-criteria en door toe te staan dat de Tsjechische bevol- voor toetreding te voldoen. Het is best te be- king meer (directe) invloed heeft op het Euro- grijpen dat het omaatje dat ik iedere avond pese beleid, met name als het over economi- bosjes bloemen op straat zie verkopen omdat sche hervormingen gaat.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 32 33

ONGElijkheid: terug van nooit weggeweest

De afgelopen drie decennia is de sociale ongelijkheid in Nederland toegenomen. Aan de onderkant is een groep laagopgeleiden ontstaan met een aanzienlijk minder rooskleurig toekomstperspectief dan midden- en hoogopgeleiden. Doordat hoogopgeleiden veelal trouwen met hoogopgeleiden en laagopgeleiden met laagopgeleiden, hangt de toekomst van kinderen in grote mate af van het gezin waarin ze opgroeien. Het onderwijs kan de verschillen niet compenseren. De structurele ongelijkheid moet weer krachtig worden aangepakt, bepleit Paul de Beer. Inkomensverschillen hebben een functie, maar als daar machtsverschillen en monopolies achter zitten is het niet te rechtvaardigen. Mark Elchardus brengt de tweedeling in ‘onderwijsstanden’ in verband met de opkomst van het populisme. Maar het idee dat laagopgeleiden de

t e verliezers zijn van de modernisering van onze samenleving is onjuist, toont hij aan. In vergelijking met laagopgeleiden in niet-gemoderniseerde lidstaten hebben ze vaker werk, is hun gezondheid beter en zijn ze hoo g holla ndse tevredener over hun leven. oh n | n a k B EE L D i lo

s& d Jaargang 70 Nummer 2 April 2013 34

Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

De sociale ongelijkheid groeit en achterstand wordt weer een ­erfelijk kenmerk: waarom is het bestrijden van ongelijkheid eigenlijk ooit van de agenda verdwenen?

Paul de Beer

Redacteur S&D

Ineens werd er weer over gesproken: nivelle- valt. Christendemocraten zien in ongelijkheid ring. Jarenlang rustte er in de politiek een ta- op zichzelf geen probleem — ongelijkheid past boe op dit typische jaren-zeventigwoord, in een organische, door God gegeven wereld- maar eind vorig jaar dook het weer op. Dat orde, waarin ieder zijn of haar plaats heeft. was de verdienste van de PvdA, die erin was Maar wel delen zij de zorg van sociaal-demo- geslaagd in de formatie met de VVD een aantal craten over de uitsluiting van maatschappe- maatregelen overeind te houden die een fors lijke groepen aan de onderkant van de samen- nivellerend effect hebben. De meest in het oog leving. lopende ‘nivelleringsmaatregel’ in het regeer- Ook sociaal-democraten zelf lijken er akkoord van het kabinet-Rutte — de inkomens- ­tegenwoordig echter niet meer zo van over- afhankelijke zorgpremie — riep echter een tuigd dat het traditionele streven naar meer storm van protest op. Toegegeven, die protes- gelijkheid centraal moet staan. De onzeker- ten kwamen vooral uit VVD-hoek, de partij die heid — of zelfs het ongemak — waarmee soci- een kleine veertig jaar eerder al te hoop was aal-democraten nu over bestrijding van onge- gelopen tegen het nivelleringsbeleid­ van het lijkheid spreken, heeft veel te maken met het kabinet-Den Uyl. Niettemin lijkt een pleidooi veranderde karakter van sociale ongelijkheid. voor inkomensnivellering anno 2013 weinig De aard, de oorzaken en de mogelijke aanpak harten meer te beroeren, zelfs niet onder de van de ongelijkheid van vandaag verschillen achterban van de PvdA. sterk van die van pakweg een halve eeuw gele- De strijd van de sociaal-democraten tegen den. Althans, zo lijkt het. ongelijkheid is altijd een belangrijk mikpunt In dit artikel onderzoek ik de veranderin- van kritiek geweest van andere politieke stro- gen in het karakter van sociale ongelijkheid mingen. Liberalen zien in de sociaal-democra- sinds de Tweede Wereldoorlog en welke conse- tische nivelleringsijver een bedreiging van de quenties deze zouden moeten hebben voor de individuele vrijheid en een verwaarlozing van sociaal-democratie. Ik concludeer dat de onge- de noodzaak van (financiële) prikkels om lijkheid inderdaad van karakter is veranderd. eerst te verdienen alvorens er iets te verdelen Maar hierdoor is zij in bepaalde opzichten

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 35

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

juist weer meer gaan lijken op de schrijnende mensgroepen. Dit was mede een reactie op het ongelijkheid van het begin van de vorige beleid van de kabinetten-Lubbers die het mes eeuw, vooral als het gaat om de overdracht van zetten in de sociale zekerheid, waardoor de achterstanden van generatie op generatie. Het koopkracht van de laagste inkomens fors daal- streven naar gelijke kansen volstaat daarom de. Er werd speciaal beleid ontwikkeld voor niet om ongewenste ongelijkheid te vermin- ‘de minima’, met speciale aandacht voor deren. Sociaal-democraten zullen zich weer ‘meerjarige echte minima’. Dat beleid werd meer moeten richten op onrechtvaardige be- weliswaar door de PvdA bekritiseerd, omdat loningsstructuren. het geen structurele oplossing zou bieden, maar ook in de PvdA verschoof de aandacht De aard van de ongelijkheid van de inkomensongelijkheid in brede zin naar de positie van de laagstbetaalden. In twee belangrijke opzichten is de dominante Typerend hiervoor waren de nota Geloof me, analyse van sociale ongelijkheid in de tweede dit is armoe van Hedy d’Ancona uit 1983 en de helft van de vorige eeuw veranderd. In de opdracht van minister Melkert in het eerste ­eerste plaats is de aandacht verschoven van paarse kabinet aan het SCP en het CBS om ongelijkheid als zodanig naar achterstand en jaarlijks een armoedemonitor op te stellen. De armoede, in de tweede plaats wordt ongelijk- doelstelling van verkleining van inkomensver- heid tegenwoordig minder getypeerd in soci- schillen verdween geleidelijk uit beeld en aaleconomische termen (met name inkomen werd vervangen door het doel van een ‘even- en vermogen) en meer in termen van maat- wichtige inkomensontwikkeling’. Feitelijk schappelijke participatie. betekende dit dat alle inkomensgroepen de- Wat het eerste betreft speelt de vraag of zelfde inkomensontwikkeling moesten door- achterstand en achterstelling in relatieve of in maken en de inkomensverschillen dus wer- absolute termen moeten worden geduid. De den bevroren. befaamde inkomenspolitiek van het kabinet- In één opzicht is de belangstelling voor de Den Uyl (1972–1977) was erop gericht om inko- inkomensverdeling overigens wel gehand- mensverschillen te verminderen. Daarvoor haafd, namelijk als het gaat om de topinko- werd zelfs een norm geformuleerd: een ver- mens. De hoge inkomens van de bestuurders houding van één staat tot vijf voor de laagste van grote ondernemingen en meer recentelijk ten opzichte van de hoogste inkomens.1 In ook in semi-publieke instellingen riepen van- navolging van sociaal-democratische econo- af de jaren negentig steeds meer weerstand men als Jan Tinbergen en Jan Pen werd ver- op. Maar die weerstand betrof vooral het feit mindering van inkomensongelijkheid een dat zij er jaar in jaar uit méér op vooruitgin- doel op zich. Natuurlijk was dit mede om de gen dan de modale werknemer, en niet zozeer positie van de minst bevoorrechten (lees: de de grote inkomensverschillen als zodanig. laagstbetaalden) te verbeteren, maar de reali- sering van het doel werd toch vooral afgeme- ten (bijvoorbeeld in de jaarlijkse inkomens- nota’s van de minister van Sociale Zaken) aan Het belang van werk wordt de inkomensverschillen en niet zozeer aan het tegenwoordig meer inkomensniveau aan de onderkant. Kenmerkend hiervoor is dat in die jaren benadrukt dan het belang zelden over armoede werd gesproken. Dit ver- van inkomen anderde in de jaren tachtig en negentig, toen de aandacht verschoof naar de laagste inko-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 36 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

Over de vraag of het terecht is om de aan- maar die ongelijkheid in kennis en macht dacht te concentreren op de onderkant in werd toch vaak gezien als een afgeleide van plaats van op de inkomensverdeling als geheel sociaaleconomische ongelijkheid. Zo waren of op de top, lopen de meningen uiteen, niet het vooral de lagere sociaaleconomische klas- alleen in de politiek, maar ook in de weten- sen die onvoldoende toegang hadden tot het schap. Zeer invloedrijk was het boek A Theory onderwijs (kennis) en leidinggevende posities of Justice uit 1972 van John Rawls2, die in zijn (macht). De basis van de ongelijkheid was ge- befaamde difference principle pleit voor sociale legen in de verschillen tussen de sociaalecono- instituties die resulteren in een zo hoog moge- mische klassen. Ging het daarbij in de negen- lijk inkomen van de minst bevoorrechten tiende eeuw, in navolging van Marx, nog (daarom ook wel als het maximinprincipe vooral om de tegenstelling tussen de klassen aangeduid). Inkomensongelijkheid als zoda- van arbeiders (proletariaat) en kapitalisten nig speelt in zijn rechtvaardigheidsopvatting (bourgeoisie), in de loop van de vorige eeuw geen rol. Zijn opvatting is door andere filoso- werden die klassenverschillen meer verfijnd, fen zowel ondersteund als bestreden. door onderscheid te maken tussen hoofd- en Onlangs heeft het veelbesproken boek The handarbeiders, leidinggevenden en onderge- Spirit Level van Wilkinson en Pickett3 de discus- schikten, zelfstandigen en werknemers in sie nieuw leven ingeblazen, doordat zij wijzen loondienst. op de vele negatieve maatschappelijke conse- quenties van ongelijkheid. Landen met meer ongelijkheid kenmerken zich door een slech- tere gezondheid, meer stress, meer criminali- De CEO van tegenwoordig is teit, slechtere schoolprestaties, minder sociaal heus niet veel getalenteerder kapitaal, enzovoorts. Hun boek is dan ook een sterk pleidooi om ongelijkheid als zodanig te dan de topbestuurder van verminderen. Maar hun analyse is door an- dertig jaar terug, maar zijn dere onderzoekers bekritiseerd, omdat zij niet beloning is wel veel hoger aantonen dat inkomensongelijkheid ook wer- kelijk de oorzaak is van die maatschappelijke kwalen. Kortom, of de verschuiving in de aan- dacht van ongelijkheid naar achterstand en armoede terecht is geweest, is nog steeds een Hoewel de aandacht voor sociaaleconomi- open vraag. Hoewel wetenschappelijke inzich- sche ongelijkheid zeker niet is verdwenen, is er ten hiervoor zeker van belang zijn, gaat het steeds meer aandacht gekomen voor de soci- hier uiteindelijk om een politieke keuze. aal-culturele dimensie van ongelijkheid. Onge- De tweede belangrijke verschuiving in de lijkheid wordt nu vooral gezien als ongelijke aandacht voor sociale ongelijkheid betreft de participatie in de samenleving. Binnen de soci- ‘hulpbronnen’ waarin ongelijkheid zich mani- aaleconomische dimensie wordt het belang festeert. In het verleden legden sociaal-demo- van werk (arbeidsparticipatie) tegenwoordig craten veel nadruk op sociaaleconomische meer benadrukt dan het belang van inkomen. ongelijkheid en dan in het bijzonder verschil- Daarnaast wordt gewezen op het belang len in inkomen en vermogen. Weliswaar was van aspecten als opleiding, leefstijl, gezond- er ook veel aandacht voor andere dimensies heid, culturele en politieke participatie. Deze van ongelijkheid — zo luidde de welbekende verschuiving in aandacht naar andere dimen- leuze van het kabinet-Den Uyl ‘een eerlijke sies is begrijpelijk in het licht van de toegeno- verdeling van inkomen, kennis en macht’ — men welvaart. Daardoor is de zeer schrijnende

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 37

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

materiële armoede uit de begintijd van de craten in het verleden maatschappelijke struc- arbeidersbeweging niet meer de meest zorg- turen en instituties als de oorzaak van onge- wekkende uiting van maatschappelijke onge- lijkheid en de laagstbetaalden als slachtoffer lijkheid. De term armoede wordt daarom daarvan. Tegenwoordig zoeken zij de oorza- steeds vaker vervangen door ‘sociale uitslui- ken echter vooral in individuele tekortkomin- ting’, die meer omvat dan alleen een inko- gen en gebreken en beschouwen zij de armen menstekort. Ongelijkheid is daarmee een mul- zelf als medeverantwoordelijk voor hun lot. tidimensionaal verschijnsel geworden. Deze verandering in de diagnose van onge- Cruciaal is daarbij de vraag in hoeverre de lijkheid hangt samen met de transformatie verschillende dimensies samenhangen. Zijn van de samenleving in de laatste halve eeuw het steeds dezelfde mensen die zich op de van een industriële klassensamenleving naar laagste sporten van de inkomensladder, de een meritocratische kennissamenleving. In de opleidingsladder, de gezondheidsladder en de klassensamenleving hing ongelijkheid sterk maatschappelijke participatieladder bevin- samen met sociale afkomst. Wie in een lagere den? In dat geval maakt het niet zo veel uit of sociaaleconomische klasse ter wereld kwam, we de aandacht richten op achterstanden in had om tal van redenen minder levenskansen inkomen of in participatie, aangezien het om dan iemand die in een hogere sociaaleconomi- dezelfde groepen gaat. Uiteraard is het, met sche klasse opgroeide. Vermindering van soci- het oog op het te voeren beleid, dan nog wel ale ongelijkheid moest dan ook vooral worden van belang of ongelijkheid in gezondheid en gerealiseerd door de scherpe klassengrenzen participatie wordt veroorzaakt door ongelijk- te doorbreken. Sociale zekerheid, een mini- heid in inkomen (zoals Wilkinson en Pickett mumloon, progressieve inkomstenbelasting, claimen) of dat het oorzakelijke verband in de goede en betaalbare huisvesting, gratis en omgekeerde richting loopt. voor iedereen — op basis van talent — toegan- Als de posities van mensen op de verschil- kelijk onderwijs, waren enkele van de lende ladders slechts weinig samenhang ver- ­belangrijkste instrumenten om de klassen­ tonen, verandert het beeld van sociale onge- tegenstellingen te overbruggen. Als de maat- lijkheid wezenlijk. Dan zijn er immers geen schappelijke structuren en instituties geen duidelijk te onderscheiden groepen van win- belemmeringen meer zouden opwerpen voor naars en verliezers meer. Wie een laag inko- volwaardige participatie van de lagere sociaal- men heeft, kan tegelijkertijd hoog opgeleid, economische klassen, zou de maatschappe- gezond en maatschappelijk actief zijn, en vice lijke ongelijkheid vanzelf sterk verminderen. versa. Het probleem van sociale ongelijkheid Het creëren van gelijke formele én materiële zou daarmee veel aan scherpte verliezen. Het kansen zou resulteren in veel meer gelijkheid. meeste onderzoek duidt er echter op dat er Vanuit dit perspectief werd de overgang wel degelijk een sterke samenhang is tussen naar een postindustriële meritocratische sa- de posities van mensen op verschillende di- menleving door veel progressieve denkers mensies, zij het dat er wel discussie is over de toegejuicht. Immers, in een meritocratische causale samenhang. samenleving worden maatschappelijke posi- ties niet langer verdeeld op basis van sociale Bronnen van ongelijkheid stand of klasse (en evenmin op basis van sekse of ras), maar op basis van persoonlijke ver- Parallel aan de visie op het karakter van onge- diensten. Deze merites waren, volgens de klas- lijkheid is ook de dominante analyse van de sieke formule van Michael Young die het be- oorzaak van ongelijkheid en achterstand grip ‘meritocratie’ in 1958 muntte,4 gelijk aan ­veranderd. Grof geschetst zagen sociaal-demo- de optelsom van talent en inspanning.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 38 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

Onder de veronderstelling dat de ongelijk- paald door de verhouding tussen vraag en heid in kansen op basis van klassen veel groter aanbod op de arbeidsmarkt, is er dan ook geen is dan de ongelijkheid in talenten, zou de reden om te verwachten dat een meritocrati- komst van de meritocratische samenleving sche samenleving zich kenmerkt door klei- gepaard gaan met een vermindering van soci- nere inkomensverschillen dan een klassensa- ale ongelijkheid. Tot in de jaren tachtig van de menleving. Wel lijken beloningen die aan vorige eeuw leek deze verwachting te worden talenten en inspanningen zijn gekoppeld bewaarheid. Het ‘verborgen talent’ (de term is rechtvaardiger dan beloningen op basis van van Van Heek) uit de lagere sociaaleconomi- sociale klasse. Daarmee wordt grote (inko- sche klassen stroomde massaal door naar ho- mens)ongelijkheid in een meritocratie aan- gere vormen van onderwijs, waardoor de soci- vaardbaarder dan in een klassensamenleving, aaleconomische afkomst sterk aan belang aangezien ieder zijn of haar beloning — of die inboette als verklaring voor sociale ongelijk- nu hoog of laag is — ook werkelijk ‘verdient’. heid. De samenleving werd steeds ‘opener’. Dit Een tweede aspect dat de voorstanders van ging gepaard met een snelle stijging van het de meritocratie lange tijd onderschatten, is de gemiddelde opleidingsniveau van de beroeps- erfelijkheid van talenten. Voor alle duidelijk- bevolking, die ons ook economisch geen wind- heid: het gaat hierbij niet alleen om de mate eieren legde. Vermindering van ongelijkheid waarin het IQ genetisch bepaald is, al draagt en vergroting van maatschappelijke welvaart die natuurlijk wel bij aan de overerfelijkheid gingen zo gedurende enkele tientallen jaren van talenten. Maar talenten omvatten meer hand in hand. dan intelligentie alleen, het gaat om alle per- Zoals Michael Young al in 1958 in zijn socio- soonsgebonden factoren (inclusief creativi- logische satire, die in het jaar 2034 speelt, voor- teit, doorzettingsvermogen, omgangsvormen, zag, heeft de meritocratie ook een keerzijde. taalvaardigheid et cetera) die in onze samenle- Terwijl de overgang van een klassensamenle- ving hoog worden gewaardeerd en bijdragen ving naar een meritocratische samenleving aan iemands maatschappelijk succes. Bij gepaard gaat met een grote mate van (vooral ­erfelijkheid draait het dus niet alleen om opwaartse) sociale mobiliteit, kenmerkt een ­genetische, maar ook om sociale en culturele volgroeide meritocratie zich juist door nieu- over­erving, via de opvoeding en het socialisa- we, scherpere en hardnekkiger klassentegen- tieproces. stellingen. Dit is althans het geval indien de Nu langzamerhand het meeste verborgen ongelijkheid in talenten — of juister, de ver- talent uit de lagere sociaaleconomische klas- schillen in beloning van die talenten in de sen (wellicht met uitzondering van allochtone meritocratische samenleving — groot is en bevolkingsgroepen) is blootgelegd en tot de indien deze talenten in hoge mate erfelijk zijn. midden- en hogere klassen is doorgedrongen, Beide aannames lijken inderdaad in veel ster- blijft aan de onderkant een relatief homogene kere mate opgeld te doen dan de optimisti- klasse achter die over weinig maatschappelijk sche voorstanders van de meritocratische sa- gewaardeerde talenten beschikt en ook wei- menleving meenden. nig talenten kan overdragen aan de volgende Dat de verschillen in talenten tussen men- generatie. Hierdoor komt zowel de intra-gene- sen groot zijn valt nauwelijks te ontkennen, rationele als de inter-generationele mobiliteit maar belangrijker is dat in onze kapitalisti- langzamerhand tot stilstand. Iemand die met sche samenleving bepaalde talenten veel ho- een lage opleiding de arbeidsmarkt betreedt, ger worden gewaardeerd dan andere, zowel in heeft nog maar weinig kans op een opwaartse termen van beloning als van carrièreperspec- carrière die perspectief biedt op een hogere tief. Zolang beloningsverschillen worden be- positie op de arbeidsmarkt. En wie als kind

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 39

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

van laagopgeleide ouders wordt geboren, beidsmarkt, zoals het opleidingsniveau van de heeft een grote kans om ook zelf relatief beroepsbevolking, maar ook veranderingen laagopgeleid te blijven. Ook wie een hogere aan de vraagzijde. opleiding voltooit dan zijn of haar ouders, zal Jan Tinbergen stelde al in de jaren zeventig veelal, doordat het algehele opleidingsniveau dat er sprake is van een race tussen onderwijs stijgt, toch geen hogere sport op de maat- en technologie.5 Door de expansie van de on- schappelijke ladder weten te bereiken. Maat- derwijsdeelname sinds de jaren zestig groeide schappelijke achterstand krijgt daarmee weer het aanbod van hoogopgeleiden sterk, terwijl steeds meer een erfelijk karakter. In dit op- het aanbod van laagopgeleiden afnam. Door- zicht keren we hiermee terug naar de situatie dat hoogopgeleiden minder schaars werden, van honderd jaar geleden, toen de plek waar je terwijl laagopgeleiden minder overvloedig wieg stond in hoge mate je kansen in het leven beschikbaar waren, werd het beloningsver- bepaalde. schil tussen hoog- en laagopgeleiden kleiner. Bij bovenstaande analyse passen wel twee Tinbergen wees echter ook op een andere fac- belangrijke kanttekeningen. Allereerst leven tor. Door technologische ontwikkeling nam we nog allerminst in een perfecte meritocra- ook de vraag naar hoogopgeleiden toe en nam tie. Naast ‘verdiensten’ (talenten en inspan- de vraag naar laagopgeleiden af. Computers ning) zijn er nog altijd tal van structurele, en robots vervangen laagopgeleiden, terwijl maatschappelijke factoren die gelijkheid van ze werk creëren voor hoogopgeleiden. Dit ver- kansen en uitkomsten in de weg staan, zoals oorzaakte juist een opwaartse druk op de lo- discriminatie, economische ontwikkeling, nen van hoogopgeleiden. machtsposities et cetera. Op dit terrein valt er nog steeds veel te winnen door de bestaande belemmeringen voor werkelijk gelijke kansen weg te nemen. Dat achterstand generatie In de tweede plaats kan de meritocratie­ theorie misschien wel verklaren waarom ver- op generatie wordt schillende mensen op verschillende sporten overgedragen mag ons niet van de maatschappelijke ladder terechtko- onverschillig laten, ook niet men, maar niet waarom bepaalde talenten meer gewaardeerd worden en hoe hoog de als er formeel sprake is van beloning is die zij opleveren. De sterke stijging gelijke kansen van de topsalarissen in het bedrijfsleven bij- voorbeeld, kan niet worden verklaard uit een groeiende ongelijkheid in talenten en inspan- ningen. Wie gelooft er werkelijk dat de gemid- Afhankelijk van welke ontwikkeling sneller delde CEO van vandaag zoveel getalenteerder ging — de onderwijsexpansie of de technologi- is of zoveel harder werkt dan de topbestuur- sche ontwikkeling — zouden de loonverschil- ders van dertig jaar geleden? Wie alleen naar len tussen hoogopgeleiden en laagopgeleiden de spreiding in ‘verdiensten’ kijkt, kan dan afnemen of toenemen. Tinbergen constateer- ook moeilijk verklaren waarom de inkomens- de dat in de eerste decennia na de Tweede We- ongelijkheid sinds de jaren tachtig een stuk reldoorlog het onderwijs duidelijk aan de win- groter is geworden. Men dient ook oog te heb- nende hand was geweest: de loonverschillen ben voor veranderingen in beloningsstructu- tussen opleidingsniveaus waren kleiner ge- ren. Dat wil zeggen, van belang zijn niet alleen worden. Maar hij was er minder zeker van dat veranderingen aan de aanbodzijde van de ar- die trend zich in de toekomst zou voortzetten.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 40 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

Aan de onderwijsexpansie zou immers ooit rende vaak veel hoger dan die van de op een een einde komen — niet iedereen kan hoogop- na beste, zelfs als het absolute verschil in geleid zijn — terwijl de technologische ontwik- prestatie klein is. Hiervoor geven zij verschil- keling eindeloos kan doorgaan. Tinbergens lende verklaringen, zoals netwerkeffecten die verwachting werd in de jaren negentig be- tot bijna-monopolieposities leiden (vergelijk waarheid, toen de loonkloof tussen hoog- en de dominantie van Microsoft en Google) en laagopgeleiden inderdaad begon toe te ne- de mogelijkheden om schaarse talenten via men. Het rendement op onderwijs — zoals moderne communicatiemiddelen wereld- economen dat noemen — steeg van 5 % per ge- wijd te verzilveren (iedereen kan naar Beyon- volgd onderwijsjaar in 1999 naar 8 % in 2009.6 cé luisteren). In een meritocratische samenle- ving winnen dus talenten niet alleen aan be- lang als maatschappelijk selectiemechanisme, maar bovendien wor- Op school zou het uitstellen den de meest gewaardeerde talenten ook van behoeftebevrediging steeds hoger beloond. De hoogte van die be- loning is echter geen natuurlijk, onvermijde- systematisch geoefend lijk gegeven, maar wordt mede bepaald door moeten worden maatschappelijke instituties en structuren.

Bestrijding van ongelijkheid

Toch is het twijfelachtig of we de toename In het licht van bovenstaande analyse is er alle van de beloningsverschillen in de afgelopen reden waarom bestrijding van sociale onge- twintig jaar uit deze race tussen onderwijs en lijkheid nog altijd hoog op de sociaal-demo- technologie kunnen verklaren. Om te begin- cratische agenda zou moeten staan. De onge- nen is de onderwijsexpansie de laatste decen- lijkheid in kansen dreigt in de meritocratische nia onverminderd doorgegaan, vooral overi- samenleving net zo hardnekkig te worden als gens door de sterke stijging van de onderwijs- in de oude klassensamenleving. Dat achter- deelname van meisjes. Tegelijkertijd is er stand van generatie op generatie wordt over- weinig bewijs dat de technologische ontwik- gedragen mag sociaal-democraten niet onver- keling de vraag naar hoogopgeleiden daad- schillig laten, zelfs als er formeel sprake is van werkelijk zo sterk heeft opgestuwd. Boven- gelijke kansen. Als tegelijkertijd de belonings- dien blijkt uit analyses dat de toename van de structuren ongelijker zijn geworden, vertalen beloningsongelijkheid in veel landen veel ongelijke kansen zich in des te grotere ver- groter was dan uit de groeiende loonkloof schillen in inkomen. Ook al spelen persoon- tussen hoog- en laagopgeleiden te verklaren lijke talenten en tekortkomingen een belang- valt. Anders gezegd: ook binnen opleidings- rijke rol bij het verklaren van levenskansen, categorieën zijn de beloningsverschillen als die systematisch samenhangen met sociale sterk toegenomen. De ene academicus ver- afkomst is dat niet minder reden tot zorg dan dient veel meer dan de andere. De Ameri- wanneer kansen worden bepaald door sociaal- kaanse economen Frank en Cook verklaren economische klasse. En ook al zouden belo- dit in hun nog altijd zeer lezenswaardige ningsstructuren steeds meer worden bepaald boek The winner-take-all society uit 1995 uit een door schaarsteverhoudingen op de arbeids- toenemend belang van beloning op basis van markt in plaats van door machtsverhoudin- relatieve prestaties. Zoals in de sport gebrui- gen, dat maakt ze voor sociaal-democraten kelijk is, is de beloning van de best preste- nog niet rechtvaardig.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 41

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

Het probleem is echter wel dat de instru- Onderwijs draagt er vooral toe bij dat kin- menten die sociaal-democraten hiervoor in deren hun talenten verder kunnen ontwikke- het verleden wilden inzetten, in het bijzonder len. Dit lukt haast per definitie beter bij kinde- een grotere toegankelijkheid van het onder- ren met veel talenten dan bij kinderen met wijs en een progressieve inkomstenbelasting, weinig talenten: een intelligent kind kan meer niet (meer) aangrijpen bij de oorzaken van leren dan een kind met een lage intelligentie. hedendaagse sociale ongelijkheid. Welke an- Naarmate sociale afkomst als zodanig een ge- dere beleidsopties zijn er om sociale ongelijk- ringere rol speelt in het onderwijs, zal het on- heid te bestrijden? Ik bespreek hierna achter- derwijs steeds sterker selecteren op basis van eenvolgens de mogelijkheden om meer individuele talenten. kansengelijkheid te creëren en om de onge- Zoals Elchardus in zijn artikel in deze S&D lijkheid als zodanig te beperken. stelt, moeten we ons afvragen of het streven om ook onder de lagere sociale klassen het Gelijke kansen scheppen opleidingsniveau te vergroten, wel effectief is om meer kansengelijkheid te creëren. Verdere Onderwijs geldt van oudsher als de sociale expansie van de onderwijsdeelname zal ge- institutie bij uitstek om meer gelijke kansen paard gaan met een devaluatie van diploma’s. te creëren. In de jaren zestig en zeventig, toen Zo is de maatschappelijke waarde, afgemeten alle niveaus van het onderwijs toegankelijk aan de functies die men ermee kan bereiken, werden voor kinderen uit lagere sociale mili- van een vmbo-diploma lager dan van een eus, vervulde het onderwijs daadwerkelijk ­mavo-diploma in de jaren tachtig en de maat- deze functie. In de laatste decennia gold dit schappelijke waarde daarvan is weer lager dan ook nog voor vrouwen, die hun grote achter- van een mulo-diploma in de jaren zestig. Er zal stand in onderwijsdeelname ten opzichte altijd een rangorde van opleidingsniveaus van mannen in hoog tempo hebben ingelo- blijven en degenen die onderaan die rangorde pen. Maar geleidelijk aan is de rol van het staan — ongeacht hoe hoog hun opleidingsni- onderwijs als grote gelijkmaker naar de ach- veau is — zullen genoegen moeten nemen met tergrond gedrongen door die van scherp- de minst gewaardeerde maatschappelijke rechter. posities. Het lijkt inderdaad zinvoller, zoals Toen het meeste ‘verborgen talent’ in de Elchardus betoogt, om de vaardigheden en lagere sociaaleconomische klassen was ‘ont- competenties van de laagopgeleiden te ver- gonnen’, ging het onderwijs steeds meer fun- groten en hun levenskansen minder afhanke- geren als middel om de getalenteerden van de lijk te maken van hun opleidingsniveau. minder getalendeerden te (onder)scheiden en Een van de belangrijkste competenties daarmee juist ongelijke kansen te creëren. waarin mensen uit lagere sociale klassen ach- Pogingen om de rol van het onderwijs als gro- terblijven ten opzichte van mensen uit hogere te gelijkmaker te versterken of te behouden klassen is waarschijnlijk het vermogen om via onderwijsachterstandenbeleid (zoals het behoeftebevrediging uit te stellen.7 Wie een toekennen van een groter budget aan scholen korte tijdshorizon heeft, zal de toekomstige met veel ‘achterstandsleerlingen’) lijken niet baten van het volgen van onderwijs minder of nauwelijks effect te hebben gehad. De reden zwaar wegen dan de kortetermijnkosten, zo- daarvoor zou weleens kunnen zijn dat zich als school- of collegegeld, uitgaven voor stu- onder achterstandsleerlingen weinig verbor- dieboeken en het gemiste inkomen uit arbeid. gen talent meer bevindt — met uitzondering De verleiding om nu een scooter of trendy van niet-westerse allochtonen, die nog maar kleding te kopen is dan sterker dan het toe- net aan hun inhaalrace zijn begonnen. komstperspectief van een hoger inkomen of

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 42 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

werk met aanzien. Dit verklaart ook ten dele klasse, is dit juist een teken dat het niet om waarom mensen uit lagere sociale klassen een puur individueel probleem gaat. Het bo- vaker een ongezonde leefstijl hebben en een venstaande is vooral bedoeld als illustratie kortere levensverwachting in goede gezond- hoe ook buiten de sfeer van het onderwijs heid. Directe behoeftebevrediging door (te maatregelen mogelijk zijn om meer kansen­ veel en te vet) te eten of te roken krijgt voor- gelijkheid te scheppen. rang boven een gezonde leefstijl die pas op langere termijn vruchten afwerpt. Aanpak van structurele ongelijkheid Als een korte tijdshorizon inderdaad een belangrijke verklaring biedt voor de beperk- Pogingen om meer gelijke kansen te creëren tere levenskansen van kinderen uit lagere zullen onvermijdelijk op grenzen stuiten, sim- sociaaleconomische klassen, zou het beleid pelweg omdat een deel van de oorzaken van vooral hierbij moeten aangrijpen. Dergelijk verschillen in kansen is aangeboren of al heel beleid heeft onvermijdelijk een paternalis- vroeg in de opvoeding ontstaat, waardoor de tisch karakter en kan gepaard gaan met een overheid deze niet of alleen door zich ver- zekere inperking van de individuele keuze- gaand te mengen in de persoonlijke levens- vrijheid. Maatregelen waaraan te denken valt sfeer kan beïnvloeden. Daarom blijft het van zijn het beperken van de reclame voor en de groot belang om ook de structurele oorzaken verkoop van ongezond voedsel op plekken van grote ongelijkheid in onze samenleving waar veel kinderen komen, het beperken van aan te pakken. Sociaal-democraten zouden het kopen op afbetaling en het verhogen van hieraan in de toekomst weer net zoveel aan- de minimumleeftijd waarop jongeren be- dacht moeten geven als in de jaren zeventig taald werk mogen verrichten. Ook zou in het het geval was. basisonderwijs het uitstellen van behoeftebe- Dit neemt niet weg dat ook reductie van vrediging systematisch geoefend moeten structurele ongelijkheid op (vooral economi- worden. sche) grenzen zal stuiten. Inkomensverschil- Of negatieve financiële prikkels, zoals een len zijn immers tot op zekere hoogte functio- ‘vettaks’ of een hogere zorgpremie of een ei- neel om de beroepsbevolking over verschil- gen risico voor mensen met een ongezonde lende maatschappelijke posities te verdelen leefstijl, effectief zijn is nog maar de vraag. Als (de zogenoemde allocatiefunctie) en mensen ongezond gedrag duurder wordt, zou het zelfs te stimuleren om in zichzelf te investeren en meer status kunnen krijgen. In ieder geval zich in te spannen (de motivatiefunctie).8 Om zullen de negatieve inkomensgevolgen vooral een klassiek voorbeeld te geven: als een por- terechtkomen bij de groepen die we juist tier of caissière net zoveel zou verdienen als meer kansen willen bieden. Beter lijkt het dan een hoogleraar of een fabrieksdirecteur, zou- om voorzieningen die bijdragen aan een ver- den getalenteerde burgers (te) weinig geprik- standige leefstijl aan lagere inkomensgroepen keld worden om hun kwaliteiten te ontwikke- gratis of tegen een lage prijs beschikbaar te len en een relatief zware functie te vervullen. stellen. Denk aan gratis gebruik van sport- Veel inkomensverschillen zijn echter niet voorzieningen. functioneel, of zijn zelfs disfunctioneel, bij- Uiteraard is een korte tijdshorizon niet de voorbeeld doordat ze het gevolg zijn van enige verklaring voor de geringere levenskan- macht en monopolies. Hier kunnen de hoge sen van kinderen uit lagere sociale klassen. tarieven van medisch specialisten en de bo- Men dient er ook voor te waken de conclusie te nussen van bankiers als voorbeeld dienen. Het trekken dat het ‘hun eigen schuld’ is. Als le- dilemma waar sociaal-democraten voor staan venskansen sterk samenhangen met sociale is dat de overheid erg moeilijk functionele van

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 43

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

niet-functionele inkomensverschillen kan ningsverschillen verstoort, doordat de beste onderscheiden om alleen de laatste te bestrij- managers en bestuurders de voorkeur geven den.9 In het verleden gaven sociaal-democra- aan een veel beter betaalde baan in het be- ten er daarom de voorkeur aan om alle hoge drijfsleven. Die mogelijke negatieve gevolgen inkomens zwaar te belasten via een sterk pro- zou men op de koop toe kunnen nemen, in de gressieve inkomstenbelasting, in de veronder- veronderstelling dat goede topambtenaren stelling dat (zeer) hoge inkomens meestal niet alleen door een hoge beloning worden disfunctioneel zijn. gedreven, maar ook door behoefte bij te dra- Tegenwoordig zijn sociaal-democraten ge- gen aan de publieke zaak. voeliger voor het economische c.q. liberale Direct ingrijpen in de beloningsstructuur argument dat daarmee werkenden te veel in het bedrijfsleven is in een open economie worden ontmoedigd om zich in te spannen. als de Nederlandse, waarin bedrijven hun acti- Daardoor zouden hoge toptarieven econo- viteiten gemakkelijk naar het buitenland kun- misch slecht uitwerken. Hoewel dit standpunt nen verplaatsen, geen reële optie. Wel kan betwistbaar is, is het niettemin beter om de men trachten de achterliggende mechanis- aandacht te richten op de oorzaken van (te) men te beïnvloeden. Uiteindelijk worden belo- grote inkomensverschillen, zoals machtsposi- ningsstructuren gesanctioneerd door de eige- naren van bedrijven, in het grootbedrijf doorgaans de aandeelhouders. Zolang deze menen dat grote beloningsverschillen bijdra- Pensioenfondsen kunnen gen aan de waarde van hun belegging, zullen veel actiever zijn bij het zij zich er niet tegen verzetten of deze zelfs beperken van topsalarissen steunen. De afwegingen die aandeelhouders maken vallen echter niet samen met het algemeen belang. Ten eerste zijn de belangen van de aan- ties. Bij maatschappelijke posities en functies deelhouders (‘shareholder value’) veel smaller waartoe geen onbelemmerde toegang is, bij- dan die van alle belanghebbenden bij de on- voorbeeld door een beperking van het aantal derneming (‘stakeholder value’), waartoe on- opleidingsplaatsen zoals bij medisch specia- der meer ook de medewerkers en de consu- listen of notarissen het geval is, zou de belo- menten behoren. Ten tweede kunnen de ning in principe door de overheid gereguleerd belangen van een individueel bedrijf haaks moeten worden, om schaarstewinsten (‘rents’ staan op die van andere, concurrerende be- in economenjargon) tegen te gaan. Bij top- drijven, waardoor de maatschappelijke meer- functies waartoe de toegang door andere fac- waarde gering is. Als een bedrijf met een top- toren wordt beperkt, zoals het ‘old boys net- beloning een topbestuurder of topadvocaat work’ van topbestuurders, is het echter veel weet aan te trekken om een concurrent de loef lastiger voor de overheid om in te grijpen. af te steken, wordt de winst van het eerste be- Als het gaat om topfuncties bij de overheid drijf grotendeels gecompenseerd door het of in de semi-publieke sector (onderwijs, wo- verlies van de concurrent. Voor bedrijven die ningbouwcorporaties, zorginstellingen), een juridische strijd uitvechten over een be- heeft de overheid wel de mogelijkheid om paald ontwerp of procedé, kan een klein ver- topinkomens te beperken. De balkenende­ schil in de kwaliteit van hun advocaten miljoe- norm is een poging om daaraan inhoud te nen schelen, maar voor de samenleving als geven. Toch loopt men ook dan een zeker ri- geheel maakt het doorgaans weinig uit wie de sico dat deze de allocatiefunctie van belo- strijd wint. Hierdoor zullen aandeelhouders

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 44 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

geneigd zijn hogere beloningen te accepteren Aangezien de overheid, zoals gezegd, dan maatschappelijk gezien wenselijk is.10 slechts beperkte mogelijkheden heeft om be- Wijziging van beloningsstructuren vereist loningsstructuren direct te beïnvloeden, zou derhalve een verandering in de zeggenschap zij wellicht toch ook het bottere instrument over grote ondernemingen. Dit raakt aan de van de belastingheffing moeten inzetten. Van- kern van ons economische systeem. Het is dan uit de gedachte dat beloningen boven een ook niet toevallig dat in de jaren zeventig, bepaalde grens (zeg, een kwart miljoen euro, toen inkomensnivellering een hoofddoel van iets hoger dan de balkenendenorm) meestal de sociaal-democratie was, ook democratise- in belangrijke mate disfunctioneel zijn, zou zij ring van de economie een belangrijk streven deze tegen een hoog tarief moeten belasten. was. Voor een substantiële vermindering van Bedenk dat Nederland juist in de ‘gouden’ beloningsverschillen dienen we de aandacht jaren zestig van de vorige eeuw een toptarief opnieuw te richten op de zeggenschapsver- in de inkomstenbelasting kende van 72 %. Blijk- houdingen in de onderneming. Concreet bete- baar hoeft een hoog toptarief een gunstige kent dit dat ofwel de invloed van aandeelhou- economische ontwikkeling allerminst in de ders moet worden beperkt ten gunste van weg te staan. andere stakeholders, ofwel dat aandeelhou- Tot slot verdient ook de vermogensverde- ders andere afwegingen moeten gaan maken. ling weer meer aandacht van sociaal-democra- Om het eerste te realiseren zouden (top-) ten. Die aandacht is sinds de jaren zeventig beloningen ook ter goedkeuring moeten wor- ernstig verslapt. Zoals bekend zijn de vermo- den voorgelegd aan de ondernemingsraad gensverschillen veel groter dan de inkomens- (zoals bepleit in het huidige verkiezingspro- verschillen, maar over de achtergronden en de gramma van de PvdA) of moeten worden opge- gevolgen is veel minder bekend. Net als bij nomen in de cao. Het valt wel te voorzien dat inkomensverschillen staan sociaal-democra- dit op grote weerstand van het bedrijfsleven ten voor het dilemma dat grote vermogens zal stuiten. Voor het tweede zouden de motie- soms rechtvaardig zijn — bijvoorbeeld als ie- ven van aandeelhouders moeten veranderen: mand zijn leven lang gespaard heeft voor de de waarde van de aandelen zou voor hen niet oude dag — en soms onrechtvaardig — bijvoor- meer het enige leidende beginsel moeten zijn. beeld een gouden handdruk of een grote erfe- Dit lijkt revolutionairder dan het is. Veel aan- nis. De bestaande belasting van vermogens delen zijn immers in bezit van institutionele maakt hierin weinig onderscheid; alleen pen- beleggers, zoals pensioenfondsen en verzeke- sioenvermogen en de eigen woning worden ringsmaatschappijen, die in beginsel een bre- ontzien. Bovendien zou het vanuit sociaal- der belang dienen. De werknemers die zijn democratisch perspectief beter zijn om ver- aangesloten bij een pensioenfonds hebben mogensaanwas die een normaal rendement te niet alleen belang bij een hoog en duurzaam boven gaat te belasten, dan het vermogen zelf. rendement op hun beleggingen, maar ook bij Dit sluit aan bij het aloude socialistische ge- een sociale markteconomie waarin extreme en dachtegoed dat arbeidsloze (kapitaal)inko- uit maatschappelijk oogpunt improductieve mens onwenselijk zijn. Om dezelfde reden beloningen worden tegengegaan. Pensioen- zouden sociaal-democraten ook hogere suc- fondsen zouden als aandeelhouder een veel cessierechten (belasting op erfenissen) moe- actievere rol kunnen spelen bij het beperken ten bepleiten. van topsalarissen. Hiernaast zouden werkne- mers ook zelf aandelen in hun bedrijf kunnen Er is alle reden voor sociaal-democraten om verwerven om daarmee het beloningsbeleid bestrijding van sociale ongelijkheid weer tot van hun organisatie te beïnvloeden.11 een topprioriteit te maken. Het is moeilijk te

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 45

Paul de Beer Nieuwe ongelijkheid in een ‘winner take all’-samenleving

begrijpen dat in drie decennia waarin de inko- factoren die achterstand verklaren, lijken soci- mensongelijkheid fors is toegenomen en ach- aal-democraten steeds meer uit het oog te terstand in levenskansen weer steeds meer hebben verloren dat daarachter wel degelijk van generatie op generatie wordt overgeërfd, structurele maatschappelijke factoren schuil- de aandacht voor sociale ongelijkheid in gaan. Het aanpakken van die structurele facto- ­sociaal-democratische kring is verslapt. Door ren zou in de toekomst weer een kerntaak van de terecht grotere aandacht voor individuele de sociaal-democratie moeten worden.

Noten ële opbrengsten onderwijs gratification in children’, verder omhoog’, ESB 98 (4651), Science 244 (4907), pp. 933-938. 1 Interimnota inkomensbeleid, 11 januari 2013, pp. 13-15. 8 K. Davis & W.E. Moore (1945), Tweede Kamerstukken 1974– 7 Het bekendste onderzoek ‘Some Principles of Stratifica- 1975 nr. 13.399. naar de effecten van het ver- tion’, American Sociological 2 J. Rawls (1972), A Theory of Jus- mogen om behoeftenbevredi- Review 10 (2), pp. 242-249. tice, Oxford: Oxford University ging uit te stellen is het zoge- 9 Tinbergens talentenbelasting Press. noemde marshmallow-experi- was een poging om dit onder- 3 R. Wilkinson & K. Pickett ment van Mischel. Jonge scheid te maken, maar is tot (2009), The Spirit Level. Why kinderen die in de rond 1970 op heden onuitvoerbaar ge- Equality is Better for Everyone, uitgevoerde experimenten bleken. Londen: Allan Lane. beter in staat waren het eten 10 Vgl. R.H. Frank en P.J. Cook 4 M. Young (1958), The Rise of the van een marshmallow uit te (1995), The winner-take-all soci- Meritocracy, Londen: Thames stellen met het vooruitzicht ety, New York / Londen: Penguin and Hudson. op een tweede marshmallow, Books. 5 J. Tinbergen (1975), Income bleken bijna twintig jaar later 11 Zie hierover veel uitgebreider: distribution. Analysis and Poli- beter te scoren op intelligen- P. de Beer (2002), ‘Voorbij het cies, Amsterdam / Oxford: tietests (SAT-score), school- kapitalisme?’, Krisis. Tijdschrift North Holland. prestatie en lichaamsgewicht. voor empirische filosofie3 (1), 6 D. Webbink, S. Gerritsen & M. Zie W. Mischel, Y. Shoda & M.L. pp. 39-58. van der Steeg (2013), ‘Financi- Rodriguez (1989), ‘Delay of

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 46

Ongelijkheid in de kenniseconomie

Juist laagopgeleiden lijken geprofiteerd te hebben van de modernisering van de samenleving. Zij zijn er in vergelijking met niet-gemoderniseerde landen het meest op vooruitgegaan. Het label ‘moderniseringsverliezers’ is dus niet op hen van toepassing. Dat wil niet zeggen dat de ongelijkheid tussen laag- en hoogopgeleiden geen probleem is, integendeel.

Mark Elchardus

Professor emeritus sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel

Er zijn heel wat dingen die iedereen graag den worden gevoerd. Hij moet de empirische heeft: gezondheid, een leuke baan, een dege- kennis van de concrete levens van concrete lijk inkomen, wonen in een aangename mensen als uitgangspunt nemen. Wat zijn de buurt, geregeld een mooie vakantie, gerespec- onmiddellijke oorzaken van kansarmoede? teerd en gezien worden, een goede verstand- Welke factoren en mechanismen maken dat houding met de kinderen, zien hoe die kinde- sommige groepen mensen zo pijnlijk kansarm ren hun weg vinden in het leven…1 Al die en anderen zo opvallend kansrijk zijn? dingen zijn heel ongelijk verdeeld. Sterker, Eén factor die sedert een paar decennia als sommige mensen hebben heel veel van al die uitermate belangrijk naar voren komt uit heel dingen en anderen heel weinig. Sommige veel onderzoek in verschillende landen, is het mensen trekken steeds aan het kortste eind; onderwijsniveau of het diploma.2 In deze bij- zij hebben weinig kans het leven te leiden dat drage wordt een overzicht gegeven van de zij graag zouden leiden. Zij zijn kansarm. ongelijkheden en verschillen tussen de groe- Het gaat daarom niet zozeer om ongelijk- pen met een verschillend onderwijsniveau. heid op zich, als resultante van individuele Verder wordt nagegaan hoe die verschillen pech of geluk. Het gaat om verzamelingen van samenhangen met de mate van modernise- mensen met heel ongelijke kansen om de goe- ring van de Europese samenlevingen, met de de dingen van het leven te verwerven en om de ontwikkeling van de verzorgingsstaat en de factoren en mechanismen die resulteren in kenniseconomie. Ten slotte wordt ingegaan ongelijkheid tussen deze groepen. Het is tegen op wat dit alles betekent in het licht van soci- het bestaan van die sociale klassen dat de soci- aal-democratische waarden. aal-democratie zich keert. Die strijd kan niet Soms wordt in verband met verschillen met de abstracties van historische wetmatighe- naar onderwijsniveau meteen gesproken over

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 47

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

de gevolgen van verschillen in competenties. mend onderwijs neer op een verhoging van De these luidt dan: mensen met weinig compe- het inkomen met ongeveer 6 %, in 2002 was dat tenties trekken in deze kenniseconomie aan 7,5 %.11 het kortste eind. Zo’n formulering is voorba- rig. Er bestaat uiteraard een (sterk) verband Ongelijkheid in gezondheid tussen het onderwijsniveau of het diploma enerzijds, en kennis en competenties ander- Laagopgeleiden schatten hun gezondheid zijds. Onderzoek meet echter bijna altijd het aanzienlijk negatiever in dan midden- en onderwijsniveau of het diploma, zelden of hoogopgeleiden. In Nederland schat 38 % van nooit de competenties.3 Het is beter dicht te de mensen met een diploma lager onderwijs blijven bij wat gemeten wordt, en dus te stel- de eigen gezondheid in als minder dan goed. len dat van heel veel van de begeerde dingen, Bij de hoogopgeleiden is dat slechts 12 %.12 Ook van goed werk tot een lang en gezond leven, na controle voor leeftijd en geslacht blijven hoogopgeleiden veel meer krijgen dan laagge- die verschillen groot.13 Laaggeschoolden lij- schoolden.4 den meer aan chronische aandoeningen, heb- ben meer lichamelijke en psychische klachten Ongelijkheid in werk en ervaren meer pijn. Hun slechtere gezond- heid is ten dele te wijten aan een ongezondere Laagopgeleiden nemen in veel mindere mate leefomgeving en levensstijl. deel aan de arbeidsmarkt en zijn vaker werk- Laagopgeleiden leven vaker in een omge- loos. Volgens het Centraal Bureau voor Statis- ving die een gevaar inhoudt voor hun gezond- tiek werkte in 2009 74 % van alle Nederlanders heid. Zij eten ongezonder, eten vaker voor de tussen de 25 en 65; van de laagopgeleiden was tv, slaan het ontbijt vaker over, houden vaker dat 58 %, van de middenopgeleiden 77 % en de van een vette hap.14 Zij sporten minder15 en hoogopgeleiden 85 %. Uiteraard doen niet alle roken meer.16 Al die gezondheids- en leefstijl- laag- en middenopgeleiden het even slecht. verschillen cumuleren in een aangrijpende Van de Nederlanders, 25 tot 65 jaar oud, zonder ongelijkheid in levensverwachting. In Neder- diploma of met slechts een diploma basison- land konden in 2009 hoogopgeleide mannen derwijs werkt slechts 46 %. Van de middenop- en vrouwen verwachten respectievelijk 19,2 en geleiden uit het beroepsonderwijs (mbo 4) is 20,6 jaar langer te leven in goed ervaren ge- echter 82 % werkzaam.5 zondheid dan laagopgeleiden. Soortgelijke verhoudingen gelden ook voor de werkloosheid. Op basis van de door het CBS Ongelijkheid in participatie gebruikte definitie6 bleek de kans van een laagopgeleide om werkloos te zijn in 2009 2,3 Maar het blijft niet bij materiële verschillen. maal groter dan die van een hoogopgeleide en Tussen laagopgeleiden en hoogopgeleiden is 1,6 maal groter dan die van een middenopge- ook een grote sociale afstand gegroeid. De leide.7 maatschappelijke participatie van laagopge- Als zij werken hebben laaggeschoolden leiden ligt veel lager dan die van hoogopgelei- minder werkzekerheid en lopen zij een groter den.17 Binnen het verenigingsleven ontmoe- risico op een arbeidsongeval. De arbeids- ten zij elkaar minder dan vroeger het geval marktparticipatie van de laagopgeleiden was. Verzuilde verenigingen scheidden groe- wordt gekenmerkt door een grotere mate van pen van elkaar, maar slaagden er wel beter in werkonzekerheid8 en door een hoger risico op laag- en hooggeschoolden samen te brengen een arbeidsongeval.9 Laaggeschoolden verdie- dan de hedendaagse ontzuilde verenigin- nen ook minder.10 In 1979 kwam een jaar bijko- gen.18

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 48 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

Dat deficit aan sociale participatie gaat autoritarisme en het opleidingspeil, waarbij gepaard met een beperkte politieke partici- laagopgeleiden zich veel grotere voorstanders patie. De laagopgeleiden gaan in steeds min- tonen van autoritaire intermenselijke relaties, dere mate stemmen dan de middenopgelei- is inmiddels door veel onderzoekers vastge- den, die op hun beurt in mindere mate steld.23 Uitgedrukt op een schaal van 0 (zeer stemmen dan de hoogopgeleiden.19 De ver- oneens) tot 100 (zeer eens) scoren laagopge- schillen gelden eveneens de politieke inte- leide Nederlanders 57, middenopgeleiden 48 resse, de politieke kennis, het lidmaatschap en hoogopgeleiden 39 bij de beoordeling van van een politieke partij, de mate van persoon- de stelling: ‘Het zou goed zijn als het bestuur lijk contact met politici en de vrijwillige inzet van het land werd overgelaten aan enkele tijdens verkiezingscampagnes.20 De lage be- machtige leiders.’24 Uit heel veel onderzoek trokkenheid van de laagopgeleiden bij de blijkt tevens dat laaggeschoolden zich minder institutionele politiek wordt overigens niet tolerant opstellen ten opzichte van minder- gecompenseerd door een grotere betrokken- heidsgroepen.25 heid bij andere vormen van politieke actie of mobilisatie zoals het consulteren van poli- Gelijkheid in huwelijken tieke websites.21 Lager opgeleiden blijken ook pessimisti- Hoogopgeleiden huwen overwegend met scher te zijn over de gang van zaken in de sa- hoogopgeleiden en laagopgeleiden met menleving, negatiever te staan tegenover de laagopgeleiden. Die homogamie naar onder- politiek en meer bezorgd te zijn over (de toe- wijsniveau is opvallend hoog, veel groter dan name van) misdaad en criminaliteit dan de bijvoorbeeld homogamie naar sociale af- hoger opgeleiden. Deze laatsten onderschei- komst of beroepsgroep.26 den zich door meer optimisme, vertrouwen Homogamie naar onderwijsniveau speelt en tolerantie. Het Sociaal en Cultureel Planbu- bovendien een belangrijke rol in de verdeling reau geeft in het onderzoek De Sociale staat van van onderwijskansen. Men krijgt een concen- Nederland 2011 aan dat hoger opgeleiden meer tratie van hoogopgeleide gezinnen met veel het gevoel hebben greep te hebben op hun stimulerende hulpbronnen voor kinderen en leven waardoor ze met meer (zelf)vertrouwen daartegenover laagopgeleide gezinnen waar tegenover instituties staan en zich minder kinderen veel minder kansen krijgen om ook kwetsbaar voelen in een globaliserende we- buiten de school en op een aangename en cre- reld en multiculturele omgeving. atieve manier in contact te komen met wat het Laagopgeleiden hebben ook minder ver- artistieke en wetenschappelijke erfgoed te trouwen in de rechtspraak, zijn minder te bieden heeft. Dit draagt bij tot de sluiting van ­vinden voor de multiculturele samenleving, de samenleving. Er is een sterke intergenerati- vellen vaker een negatief oordeel over globali- onele reproductie van onderwijsverschillen in sering en hebben dikwijls het gevoel dat de nagenoeg alle Europese landen. overheid hen tekort doet.22 Kortom, laagge- In Nederland meende men begin jaren schoolden geven meer blijk van gevoelens van negentig een bescheiden winst in de strijd maatschappelijk onbehagen. tegen sociale ongelijkheid in het onderwijs te Dat laatste uit zich ook in verschillen in kunnen optekenen.27 De mate waarin het be- houdingen waarvan is vastgesteld dat ze ver- reikte onderwijsniveau sociaal bepaald wordt band houden met maatschappelijk onbeha- door de kenmerken van het gezin van her- gen en die ook politiek zeer relevant zijn: etno- komst, lijkt af te nemen voor mannen.28 Het centrisme of etnische vooroordelen en onderzoek dat tot een dergelijke bevinding autoritarisme. Een sterke samenhang tussen komt, beschouwt echter alleen het behaalde

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 49

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

onderwijsniveau. Maar in reactie op het stij- Die interpretatie steunt op de veronderstel- gend onderwijspeil differentieert het onder- ling dat cognitieve vaardigheid sterk gene- wijs tussen types die voorbereiden op acade- tisch bepaald is. En dat weten we niet. Doch mische studies, technische studies of direct ook zonder die veronderstelling kunnen we voor de arbeidsmarkt. Die bieden doorgaans vaststellen dat de hulpbronnen die helpen bij ook heel verschillende kansen op werk, inko- de onderwijsloopbaan heel ongelijk over de men, gezondheid enzovoort.29 Indien met die gezinnen zijn verdeeld, dat de cognitieve vaar- eigenschap rekening wordt gehouden — en digheden zoals ze op de leeftijd van elf à naast het niveau ook het type onderwijs twaalf jaar gevormd zijn, door de scholen wordt bekeken — blijkt er wat betreft de soci- slechts moeizaam en in beperkte mate kun- ale ongelijkheid in het onderwijs in Neder- nen worden veranderd, dat die vaardigheden land vanaf de jaren negentig geen vooruit- een belangrijke rol spelen bij de uiteindelijke gang en zelfs een achteruitgang te zijn onderwijsverwerving en dat de onderwijscer- geweest.30 tificatie een belangrijke rol speelt op de he- dendaagse arbeidsmarkt. Klasse of stand? Die relaties worden door Herrnstein en Murray en vele anderen duidelijk aangetoond. Al die vaststellingen wijzen erop dat sociale Zij hoeven echter geenszins, zoals Herrnstein klassen tegenwoordig in grote mate onder- en Murray dat doen, op een ‘rechtse’ manier te wijsklassen zijn. Heel veel auteurs komen tot worden geïnterpreteerd door de bestaande de vaststelling dat onderwijsverschillen een ongelijkheden te rechtvaardigen in termen belangrijker bron van ongelijkheden, sociale van cognitieve verschillen en deze laatste te afstand en opvattingen en houdingen zijn beschouwen als een natuurlijk, genetisch ge- geworden dan de beroepsstatus of de sociaal- geven zodat investeren in de kinderen van economische status van het gezin van her- laaggeschoolden nagenoeg verloren moeite komst.31 Maar de hoge mate van homogamie, de lage mate van sociaal contact tussen hoog- en laagopgeleiden, de beperkte onderwijsmo- biliteit van de ene op de andere generatie, ma- In de verzuilde samenleving ken dat het juister is te spreken van kwamen laag- en hoog­ onderwijsstanden dan van onderwijsklassen. Volgens sommige auteurs beginnen die geschoolden elkaar standen ook cognitief van elkaar te verschil- tenminste nog tegen len. Analyses van Gesthuizen en Kraaykamp tonen aan dat de laagst opgeleiden steeds ho- mogener worden naar verbale capaciteiten.32 Een controversiële interpretatie van die ver- lijkt. In het kader van een links maatschappij- schillende tendensen, ontwikkeld op basis van project inspireren die vaststellingen tot heel Amerikaanse waarnemingen die toch wel ver- andere conclusies, onder meer de vraag of de schillen van de Nederlandse, is het idee van merite het goed te doen op school moet wor- Herrnstein en Murray dat we nu in feite met den vertaald in tal van privileges, of gelijke cognitieve klassen te maken hebben, dat de kansen niet meer moet worden aangevuld genetisch slimmen hoogopgeleid en de gene- met gelijkheid van uitkomst, of we niet te veel tisch dommen laagopgeleid zijn.33 Men kan gewicht geven aan het diploma. Zowat 80 % volgens hen niet meer veel cognitief vaardige van de Nederlanders is trouwens van oordeel laagopgeleiden verwachten. dat het diploma te veel gewicht krijgt.34

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 50 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

Een vergelijkbare zorg aan die van een niveau, duidelijk veel hoger zijn en voorspel- nieuwe standenmaatschappij is een paar de- baarder worden?36 Dat onderzoek heeft door- cennia geleden opgedoken onder de noemer gaans uitgewezen dat de hoogopgeleiden zich ’de nieuwe sociale kwestie’.35 Kort samengevat positiever opstellen ten opzichte van de soci- steunt de these van de nieuwe sociale kwestie ale zekerheid dan de laagopgeleiden. Vele van op drie elementen. Ten eerste dat verschillen hen handelen veeleer uit solidariteit dan uit in levensomstandigheden zich hoe langer hoe eigenbelang. meer langs de lijnen getrokken door het oplei- Mede daardoor is de problematiek van de dingsniveau situeren. Ten tweede dat die ver- nieuwe sociale kwestie als minder dringend schillen door velen in de samenleving geperci- naar de achtergrond verschoven. Maar het pieerd worden als een gevolg van persoonlijke keuzes en verdiensten. Ten derde dat de le- venskansen van mensen en de risico’s op ziek- te en werkloosheid die zij lopen ten gevolge Van de Nederlanders vindt van de toename van kennis en de betere tech- 80% dat het diploma te veel nieken van informatieverwerking, meer voor- gewicht krijgt spelbaar worden. Werkloosheid houdt als het ware op een onvoorspelbaar ongeluk te zijn, om een op basis van het opleidingsniveau be- trekkelijk goed voorspelbaar risico te worden. betekent niet dat de vrees voor een nieuwe Van vooruitgang in de genetica wordt ook een sociale kwestie ongegrond is. Het is niet uitge- grote voorspelbaarheid van chronische ziek- sloten dat in de toekomst de solidariteit meer ten verwacht. afhankelijk wordt van risicoselectie en risico- De sluier van onwetendheid (‘the veil of calculus en dat dit zal leiden tot verdeeldheid ignorance’) waarop verschillende rechtvaar- en conflict tussen onderwijsgroepen. Het is digheidstheorieën, in navolging van Rawls, evenmin uitgesloten dat solidariteit voor veel steunen en die solidariteit ten opzichte van mensen niet alleen een kwestie van welbegre- onvoorspelbare risico’s tot een kwestie van pen eigenbelang is, maar ook van de bereid- welbegrepen eigenbelang maakt, wordt met heid te delen, niet alleen met mensen die de andere woorden gescheurd om een betrekke- pech hebben die je zelf ook kan overkomen, lijk betrouwbare calculus en selectie van maar met mensen die het leven minder goed ­risico’s mogelijk te maken. Daarom wordt aankunnen en zelfs met mensen die het leven gevreesd dat deze ontwikkeling de op welbe- onvoldoende slim en verantwoordelijk heb- grepen eigenbelang steunende solidariteit, ben aangepakt en daarom in de problemen zoals die vorm krijgt in de stelsels van sociale zijn geraakt. De bekwaamheid die solidariteit zekerheid, zal ondergraven. Men vreest dat de op te brengen is misschien het echte verschil groepen die zich in termen van hun risicocal- tussen links en rechts. culus sterk van elkaar onderscheiden, nog Het is duidelijk dat zich in de hedendaagse moeilijk solidair kunnen zijn met elkaar. samenleving veel ongelijkheden en verschil- Die bezorgdheid heeft in verschillende lan- len tussen mensen met een verschillend on- den geleid tot onderzoek naar het draagvlak derwijsniveau voordoen en dat de onderwijs- van de solidariteit: zouden de hoogopgeleiden klassen gescheiden worden door een grote als zij zich bewust worden van hun geringere sociale afstand. Heel belangrijk is de vaststel- risico’s nog even solidair blijven met de ling dat onderwijsverschillen nu een belang- laagopgeleiden waarvan de risico’s op werk- rijker bron van ongelijkheden, sociale afstand loosheid en ziekte, zeker op een geaggregeerd en culturele verschillen zijn dan sociale af-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 51

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

komst of beroepsstatus. Die grote ongelijkhe- In het licht van die waarnemingen dringt den en verschillen dreigen daarenboven de zich de vraag op of we, naast de goed gedocu- solidariteit tussen de laag- en hooggeschool- menteerde toename van het relatieve belang den te ondergraven en bedreigen daarmee de van het onderwijs, ook een toename van het samenhang van de samenleving. Die inzichten absolute belang kunnen waarnemen: zijn de worden door verschillende auteurs op ver- verschillen tussen de onderwijsgroepen met- schillende manieren weergegeven. Gesthui- tertijd groter geworden? Spijtig genoeg is die zen beschrijft het onderwijssysteem als het vraag niet zo gemakkelijk te beantwoorden. zenuwstelsel van de samenleving.37 Bovens Ten eerste omdat er niet zoveel gegevens zijn stelt voor de illusie van een vertegenwoordi- die toelaten de verschillen tussen de onder- gende democratie te vervangen door de realis- wijsgroepen over een langere periode te be- tischer beschrijving van een diplomademo- studeren. De beschikbare reeksen gegevens cratie.38 Tolsma en Wolbers stellen zakelijk dat beginnen dikwijls na 1970, dus na de grote onderwijsverschillen nu de belangrijkste onderwijsexpansie. Daarenboven worden de maatschappelijke kloof vormen.39 beschikbare tijdreeksen niet zelden geken- merkt door veranderingen in definitie, wat de Nemen ongelijkheden en verschillen naar vergelijking nog bemoeilijkt. onderwijs toe? Ten tweede is het de vraag of men moet kijken naar verschillen tussen onderwijsni- Dat onderwijs nu waarschijnlijk de belangrijk- veaus (bijvoorbeeld laag-, midden- en hoogge- ste bron van ongelijkheden, sociale afstand en schoolden) of daarentegen rekening moet cultuurverschillen is, wekt gemakkelijk de houden met de onderwijsexpansie en bijvoor- indruk dat de ongelijkheden en verschillen beeld de 20 % laagst opgeleiden met de rest van naar onderwijs over de laatste decennia zijn de bevolking moet vergelijken. toegenomen. Het ene volgt echter niet uit het In een land als Nederland voltrok de toe- andere. Amerikaans onderzoek laat al vanaf name van het onderwijspeil van de bevolking het einde van de jaren vijftig grote verschillen zich verbazend snel en in korte tijd. Er was de in opvattingen, houdingen en gedragspatro- onderwijsexpansie, vanaf de jaren vijftig en nen tussen laag- en hooggeschoolden zien. zestig van de vorige eeuw: elke nieuwe genera- Lipset spreekt in dat verband van het auto- tie was hoger opgeleid dan de vorige. Daarbij ritarisme van de arbeidersklasse40 en de her- speelde het ‘demografische metabolisme’ van analyse van zijn stellingname heeft uitgewe- de samenleving een rol: de oudere en lager zen dat het niet om verschillen tussen opgeleide generaties stierven af en werden klassen in het algemeen gaat, maar om ver- vervangen door nieuwe, hoger opgeleide ge- schillen tussen onderwijsklassen in het bij- neraties. Het effect werd nog enigszins ver- zonder.41 Wat later stellen Almond en Verba sterkt doordat hoger opgeleide mensen lan- vast dat de laaggeschoolde een andere poli- ger leven dan laagopgeleiden. tieke actor is dan de hooggeschoolde.42 Min- Voor de Tweede Wereldoorlog had slechts der dan een decennium later weer vat Con- een heel kleine minderheid van de Nederland- verse de zich opstapelende evidentie samen: se bevolking een diploma van het hoger on- onderwijs is bepalend geworden en de ver- derwijs (3 à 4 op de 1000 inwoners). In 1960 banden die worden waargenomen lopen al- was 90 % van de bevolking laagopgeleid, 8 % tijd in dezelfde richting, hoe hoger opgeleid, middenopgeleid en 2 % hoogopgeleid. In 2010 hoe voordeliger de positie en hoe hoger de zijn de overeenkomstige percentages 24, 42 en ‘goede’ waarden van de eigenschap die men 34. Deze ontwikkeling, waarbij een bijzonder bekijkt.43 kleine, statistisch gesproken nagenoeg

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 52 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

­verwaarloosbare minderheid van hoogopge- bevindingen op. Hakhverdian, Van den Brug leiden doorgroeit naar een derde van de en de Vries besluiten uit hun analyse dat zich ­bevolking en de laagopgeleiden van een over- in Nederland tussen 1971 tot 2010 geen toe- weldigende meerderheid krimpen tot een name in het verschil in de politieke participa- kwart van de bevolking, maakt het al heel tie tussen laag- en hooggeschoolden heeft waarschijnlijk dat de maatschappelijke ver- voorgedaan.45 De Groof et al. onderzochten de houdingen tussen die groepen grondig zijn politieke participatie in Vlaanderen tussen veranderd. Het roept ook de vraag op hoe zin- 1991 en 2009 en stelden daar wel een (sterk) vol het is de vergelijking tussen 2 % en 90 % van groeiende kloof vast.46 Een onderzoek naar de bevolking en 34 % en 24 % van de bevolking houdingen in Vlaanderen tussen 1996 en 2010 onderling gelijkaardig te achten. Bij het verge- stelt groeiende verschillen vast voor vertrou- lijken over de tijd van verschillen tussen on- wen in instellingen, maar een even sterke af- derwijsklassen zou men ook rekening moeten name van de verschillen in politiek vertrou- wen.47 Over maatschappelijke participatie zijn de bevindingen dan weer gelijklopend. Zowel in In de gemoderniseerde Nederland als in Vlaanderen wordt een alge- Europese landen zijn laag- mene toename van de maatschappelijke parti- cipatie vastgesteld48, maar tevens toenemen- en hoogopgeleiden even de verschillen naar opleidingsniveau.49 De tevreden over hun leven auteurs die een overzicht van de literatuur betreffende onderwijshomogamie hebben gemaakt, wijzen allen op de tegenstrijdige antwoorden op de vraag of deze nu, in abso- houden met de relatieve omvang van die klas- lute termen, groter is geworden over de tijd.50 sen. De gegevens om dergelijke vergelijkingen Voor België is het mogelijk aan de hand van te maken zijn nog schaarser dan de gegevens de volkstelling en de ‘Enquête naar de Arbeids- die toelaten absolute onderwijsniveaus met krachten’ een schatting te maken van de ont- elkaar te vergelijken. wikkeling van de arbeidsdeelname voor de Ten slotte is ook de samenstelling van de periode 1947 tot 2009 voor de bevolking van onderwijsklassen zelf sterk veranderd. De laag- vijftien jaar en ouder. Omdat de deelname aan geschoolden zijn onder meer veel ouder dan de arbeidsmarkt van vrouwen over de periode de hoogopgeleiden en tellen meer leden van sterk veranderd is, is het beter alleen naar de minderheidsgroepen in hun rangen. Om be- mannen te kijken. Al in 1947 was er voor de trouwbare vergelijkingen over de tijd te ma- mannen een kleine ongelijkheid naar arbeids- ken dient men daarmee rekening te houden. participatie tussen onderwijsniveaus. Voor Niet alle tijdreeksen laten dat toe. Kan men het elke 100 hoogopgeleiden waren toen 89 wel doen, dan blijken verschillen tussen de laagopgeleiden aan het werk. Die verhouding onderwijsklassen die aanvankelijk worden verandert weinig tot in de jaren tachtig, vanaf waargenomen soms te verdwijnen omdat ze dan groeit de kloof. Voor elke 100 hoogopgelei- eigenlijk niet aan onderwijsverschillen, maar den zijn in 1991 73, in 2001 62 en in 2009 59 aan verschillen in leeftijd en etnische samen- laagopgeleiden aan het werk. Die verschillen stelling dienen te worden toegeschreven.44 zijn echter niet gecontroleerd voor wijzigin- Verder levert het onderzoek dat dergelijke gen in de samenstelling van de onderwijsklas- vergelijkingen over de tijd probeert te maken sen en dienen daarom heel voorzichtig te wor- niet zelden tegengestelde en onduidelijke den geïnterpreteerd.51

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 53

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

Voor Nederland kan aan de hand van de menspositie naar onderwijsniveau.54 Jacobs Enquête Beroepsbevolking een schatting wor- en Webbink zien de relatieve inkomenspositie den gemaakt voor de ontwikkeling tussen 1981 van de laaggeschoolden verbeteren in de jaren en 2010 voor de bevolking van 15 jaar en ouder. tachtig en verslechteren vanaf de jaren negen- In 1981 waren voor elke 100 hoogopgeleiden 78 tig.55 laagopgeleiden aan het werk. In de loop van De kloof in levensverwachting blijkt al- de jaren tachtig groeit ook hier de kloof. Voor thans in België nog toe te nemen56, maar de elke 100 hoogopgeleiden zijn er in 1990 nog 70 auteurs van die studie (Deboosere e.a.) wijzen laagopgeleiden aan het werk en in 2010 64. erop dat die vaststelling heel voorzichtig moet Ook hier dient voorzichtig met de cijfers te worden geïnterpreteerd. Onderwijs is immers worden omgesprongen. Deze hebben betrek- niet de enige factor die verschillen in levens- king op de arbeidsparticipatie van laagopge- verwachting veroorzaakt en de groep zeer laag leiden, maar zeggen niet meteen iets over de opgeleiden wordt een steeds kleinere groep beschikbaarheid van banen voor laagopgelei- die misschien ook in andere (fysieke) kenmer- den. ken verschilt van de andere opleidingsgroe- Volgens de studie Minder werk voor laag­ pen. opgeleiden van het SCP is het aantal laagopge- Kortom: terwijl het toegenomen relatieve leide banen de afgelopen decennia nauwelijks belang van het onderwijs voor de verdeling veranderd.52 Wel daalde het aandeel banen van schaarse en begeerde goederen, het schep- voor laagopgeleiden in de totale werkgelegen- pen van sociale afstand en nabijheid en het heid in de periode tussen 1987 en 2008 van 40 % beïnvloeden van opvattingen en houdingen naar 30 % ten gevolge van een grote stijging buiten kijf staat, laat het beschikbare longitu- van het aantal banen op hooggeschoold dinale onderzoek vooralsnog niet toe te zeg- ­niveau, de matige stijging van banen op mid- gen of de ongelijkheden en verschillen tussen denopgeleid niveau en de stagnatie van het de onderwijsklassen mettertijd groter zijn aantal banen dat een lage scholing vergt. De geworden. Wel kan naar meer inzicht worden samenstelling van de groep laagopgeleide gezocht via vergelijkend onderzoek. werkenden is wel veranderd.53 Het aantal ­banen op vmbo-niveau daalde tussen 1991 en Geen moderniseringsverliezers 1996, maar werd gecompenseerd door een toename van het aantal banen op basisschool- Landenvergelijkend onderzoek heeft naast niveau. zijn nadelen — het is een gebrekkig substituut De aard van het laaggeschoolde werk is dus voor tijdreeksen — ook twee belangrijke voor- gewijzigd. De typische laaggeschoolde man- delen. Bekijkt men de Europese landen dan nenberoepen in de industrie en de landbouw ziet men dat deze zich toch nog op heel ver- krompen in omvang. Daar tegenover stond schillende niveaus van onderwijsontwikke- een forse groei van het dienstverlenend werk ling bevinden. Volgens de gegevens van de (winkelbediende, horecamedewerker) en de European Social Survey van 2008 ligt het per- iets minder sterke groei van het transport- centage hooggeschoolden in Turkije, Portugal, werk (magazijnmedewerker, vrachtwagen- Tsjechië en Roemenië tussen de 6 % en de 14 %, chauffeur) op laaggeschoold niveau. het niveau waarop de onderwijsmatig meer Paul de Beer, die bij de analyse van de ar- ontwikkelde landen zich eind jaren zestig, beidsmarktpositie wel rekening houdt met de begin jaren zeventig bevonden. De vergelij- samenstelling van de onderwijsklassen, stelt kende analyse dekt dus een brede waaier van wel fluctuaties maar geen duidelijke trend onderwijsontwikkeling. Ten tweede maakt vast in de arbeidsmarktpositie en de inko- een vergelijkende analyse het ook mogelijk te

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 54 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

kijken naar zowel de verschillen tussen diplo- mate die ontwikkeling meer gevorderd is, zijn magroepen als naar verschillen tussen rela- de verschillen in arbeidsdeelname, subjectief tieve groepen (de 20 % laagst opgeleiden verge- beleefde gezondheid en levenstevredenheid leken met de rest van de bevolking). tussen de onderwijsklassen kleiner. Voor le- Een vergelijkende analyse werd verricht venstevredenheid verdwijnen die verschillen door De Groof et al.57 Verschillen in arbeids- nagenoeg. De materiële situatie van de laag- deelname en gezondheid, persoonlijke levens- geschoolden blijkt dus beter naarmate de sa- tevredenheid en vertrouwen in maatschappe- menleving meer gemoderniseerd is. lijke instellingen (als een indicator van Die vaststelling is in tegenspraak met de maatschappelijk onbehagen) en verschillen in stelling die heel veel auteurs verdedigen, na- houdingen als etnocentrisme en autoritaris- melijk dat de ontwikkeling van de kennis- me, werden onderzocht naar absolute onder- maatschappij leidt tot een achteruitgang van wijsverschillen (laag-, midden- en hoogopge- de positie van de laaggeschoolden, zeker rela- leiden) en relatieve onderwijsverschillen (de tief ten opzichte van de hooggeschoolden. Die 20 % laagst opgeleiden vergeleken met de rest stelling steunt onder meer op de vaststelling van de bevolking). Daaruit bleek dat verschil- dat de automatisering van eenvoudig routine- len in arbeidsdeelname, gezondheid en per- werk een aantal banen voor laaggeschoolden soonlijke levenstevredenheid afnemen naar- laat verdwijnen59 en de concurrentie met lage- mate de samenleving meer ontwikkeld is in de lonenlanden en het delokaliseren van produc- richting van een kennismaatschappij, een tie-eenheden gemakkelijker maakt.60 Een aan- sterke verzorgingsstaat en een ‘symbolische tal auteurs meent de gevolgen van die samenleving’. Een symbolische samenleving tendensen te zien in de stijgende werkloos- is een maatschappij waarin sociale controle in heidcijfers van laagopgeleiden, die de laatste grotere mate steunt op onderwijs, media, re- jaren in verschillende Europese landen wer- clame en therapie, in mindere mate op religie, den opgetekend.61 ideologie en de dreiging van armoede.58 Die Uit de vaststelling dat de materiële verschil- drie ontwikkelingen hangen in de Europese len en de verschillen in levenstevredenheid context heel sterk samen. tussen de onderwijsklassen kleiner zijn naar- Sterke kennismaatschappijen zijn gegroeid mate een land meer gemoderniseerd is, kan in de sterke welvaartsstaten en dat zijn tevens men strikt genomen niet concluderen dat de de samenlevingen die het verst ontwikkeld theorieën gebouwd op de vermeende tendens zijn in de richting van de symbolische samen- van de kennismaatschappij om de situatie van leving. We kunnen spreken van een Europese laaggeschoolden te precariseren verkeerd modernisering, die zich onderscheidt door zijn. Twee mogelijkheden bieden zich aan. Het het samengaan van de ontwikkeling van de is mogelijk dat die theorieën de effecten op de verzorgingsstaat, de ontwikkeling van de ken- arbeidsmarkt verkeerd voorspellen.62 Het is nismaatschappij en de verandering van de ook mogelijk dat de kennismaatschappij de modus van sociale controle in de richting van negatieve effecten heeft die een groot aantal een symbolische samenleving. auteurs ervan verwacht, maar dat, althans in Landen die op de drie onderscheiden di- Europa, de ontwikkeling van de verzorgings- mensies steeds bij de top-5 van Europa scoren, staat daarvoor compenseert. Duidelijk is in elk zijn: Denemarken, Zweden, Noorwegen en geval dat naarmate de Europese modernise- Finland. Nederland zit twee keer in die top-5 ring hoger is, de winst in gezondheid, levens- en België één keer. Het minst gevorderd in die tevredenheid en arbeidsparticipatie groter is Europese modernisering zijn: Turkije, Roeme- voor laag- dan voor midden- en hoogopgelei- nië, Bulgarije, Griekenland en Polen. Naar- den.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 55

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

De specifieke eigenschappen waarnaar geschoolden ten opzichte van de hoogge- werd gekeken — arbeidsdeelname, gezond- schoolden gunstiger is in de meer gemoderni- heid en levenstevredenheid — omvatten na- seerde landen. tuurlijk niet het geheel van het leven of zelfs Verbazend aan de analyse van De Groof et al. van de materiële aspecten van het leven. Het is ook dat terwijl de verschillen in objectieve is mogelijk dat de situatie van de laagge- condities (arbeidsparticipatie en gezondheid) schoolden op andere vlakken wel absoluut alsook in levenstevredenheid tussen de laag- en / of relatief achteruitgaat. Bijvoorbeeld niet en de hoogopgeleiden kleiner zijn naarmate voor de kans op arbeid, maar wel voor de kwa- de Europese modernisering verder gevorderd liteit van het werk, de werkzekerheid, de ge- is, de verschillen in maatschappelijk onbeha- volgen van flexibilisering en outsourcing. Een gen en de onderzochte houdingen — etnocen- studie uit 2004 in acht landen in opdracht van trisme en autoritarisme — dan groter worden. Die vaststelling geldt zowel in het geval geke- ken wordt naar verschillen tussen vaste onder- wijsniveaus (laag, midden en hoog zoals eer- Er zullen altijd mensen zijn der gedefinieerd) als wanneer gekeken wordt die niet over voldoende naar het verschil tussen de 20 % laagst opgelei- den en het bevolkingsgemiddelde. competenties beschikken; Het grote verschil in houdingen tussen ook zij hebben recht op een laag- en hoogopgeleiden in gemoderniseerde goed leven Europese landen als Nederland werd al veel- vuldig waargenomen. In die zin bevestigt het landenvergelijkend onderzoek wat onderzoek in Nederland, de Scandinavische landen, de Europese Commissie besluit dat de ontwik- Duitsland en België al ten overvloede heeft keling van de kwaliteit van het werk geen dui- aangetoond. De resultaten van dat vergelij- delijk beeld laat zien63; er is een verhoging kende onderzoek plaatsen echter grote vraag- van de werkdruk en een (kleine) achteruit- tekens bij de meest populaire interpretatie gang van de werkzekerheid, maar ook een van dat verschil. Deze schrijft de kloof tussen verbetering van de mate van autonomie op hoog- en laagopgeleiden toe aan een reactie het werk en van de financiële positie van de van de laagopgeleiden op een mankement, gezinnen. frustratie of ontevredenheid.64 Op cruciale vlakken, zoals de kans op werk, Het landenvergelijkend onderzoek doet de kans op gezondheid, blijken de laagge- echter besluiten dat in Europa een groeiende schoolden meer winnaar dan verliezer van de kloof in houdingen tussen laag- en hoogopge- modernisering en zijn de verschillen tussen leiden zeker niet, zoals verschillende auteurs laag- en hooggeschoolden in elk geval (veel) suggereren65 aan een groeiende sociaalecono- kleiner in de meest dan in de minst gemoder- mische of materiële kloof kan worden toege- niseerde Europese landen. schreven. Ook het eerder vermelde Europese Opvallend is dat in de meest gemoderni- onderzoek naar de relatie tussen sociaaleco- seerde Europese landen de verschillen in le- nomische ontwikkelingen en opvattingen en venstevredenheid tussen de laag- en hoogop- stemgedrag, besluit dat geen duidelijke cor- geleiden nagenoeg verdwenen zijn. Dit doet relatie wordt gevonden tussen negatieve ont- vermoeden dat voor alle of in elk geval voor wikkelingen van de kwaliteit van de arbeid veel van de factoren die een invloed hebben op enerzijds, de aantrekkingskracht van extreem de levenstevredenheid, de positie van de laag- of populistisch rechts anderzijds.66

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 56 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

De beschikbare evidentie maakt het heel Het lijkt derhalve plausibel te veronderstel- onwaarschijnlijk de grote verschillen in op- len dat naarmate de Europese modernisering vattingen toe te schrijven aan (groeiende) zich heeft voltrokken, de snel groeiende groep sociaaleconomische verschillen. Uit wat voor- van hoogopgeleiden zich beter voelt in de afgaat blijkt dat men de laagopgeleiden in- maatschappij die op deze manier groeit en dat derdaad veel meer dan de midden- en hoog- zij houdingen aanneemt die wat betreft open- opgeleiden aantreft bij mensen in een zwakke heid, verdraagzaamheid en anti-autoritarisme economische positie, dat zij in hogere mate meer en meer afwijken van die van de rest van gevoelens van anomie en achterstelling heb- de bevolking en in het bijzonder die van de ben en veel hogere niveaus van maatschappe- laagopgeleiden.67 lijk onbehagen. Die vaststelling steunt echter Die vaststelling kan worden verklaard op nagenoeg steeds op de analyse van nationale basis van de invloed van de media en van wat gegevens op één punt in de tijd. Zij wordt dan, kan worden omschreven als het ‘hardnekkige zonder dat dit is aangetoond, gekoppeld aan republikanisme’ van de hedendaagse bur- de veronderstelling dat de positie van de gers. Deze steunen hun oordeel over de sa- laagopgeleiden over de tijd is achteruitge- menleving niet op persoonlijke ervaringen. gaan. Solide longitudinaal onderzoek naar Zij proberen die, republikeins, te overstijgen die these ontbreekt echter grotendeels en wat en verder te kijken dan hun persoonlijke erva- er is laat een verdeeld beeld zien. Landenver- ring door zich te informeren over de gang van gelijkend onderzoek bevestigt de these van zaken in de samenleving en de wereld.68 De een groeiende kloof in materiële omstandig- media spelen een belangrijke rol in die infor- heden niet, integendeel. Terwijl het belang- matiegaring, en de aard van de media die rijk is voor ogen te houden dat in deze bij- men gebruikt wordt sterk beïnvloed door het drage niet alle relevante materiële aspecten onderwijsniveau dat men heeft. Vandaar dat van het leven werden bekeken, blijkt toch het onderwijsniveau en de mediavoorkeur duidelijk uit de bevindingen dat heel terug- samen een heel sterke invloed hebben op de houdend moet worden omgesprongen met opvattingen over de gang van zaken in de sa- een uitdrukking als de ‘verliezers van de mo- menleving en via die weg op de mate van on- dernisering’. behagen en op houdingen als etnocentrisme en autoritarisme. Het blijkt trouwens ook dat Hardnekkig republikanisme het effect van onderwijs op die houdingen heel sterk gemedieerd wordt door de media- Er is ondertussen wel degelijk een groeiende voorkeur.69 kloof tussen de houdingen van de laag- en Bij het beoordelen van het eigen leven — de hooggeschoolden, maar deze lijkt het gevolg tevredenheid met het leven — laten mensen van een verandering van houdingen die zich zich daarentegen leiden door hun persoon- vooral bij de hooggeschoolden voordoet. De lijke ervaringen. Daarom hangen arbeidsdeel- houdingen van de laagopgeleiden blijken in name en gezondheid samen met levenstevre- de meer gemoderniseerde Europese landen denheid en wordt het verschil in niet merkbaar te verschillen van die in de levenstevredenheid kleiner naarmate de ver- minst gemoderniseerde Europese landen. De schillen in arbeidsdeelname en gezondheid houdingen van de hoogopgeleiden daarente- kleiner worden, terwijl de verschillen in maat- gen geven in de meer gemoderniseerde lan- schappelijk onbehagen en houdingen als et- den blijk van minder maatschappelijke ma- nocentrisme en autoritarisme groter kunnen laise en meer kosmopolitisme dan in de minst worden, zelfs als de materiële verschillen klei- gemoderniseerde Europese landen. ner worden. De verschillen in houdingen tus-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 57

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

sen de onderwijsklassen zijn het gevolg, niet rijke materiële punten naar elkaar toegroei- van sociaaleconomische ongelijkheid, maar en? Het klassieke socialistische ‘frame’ (meer van specifiek culturele processen. klassenbewustzijn) is hier moeilijk toepasbaar omdat er geen groeiende materiële kloof is, Geen pacificatie maar vooral omdat het moeilijk is een groeps- bewustzijn te creëren rond een gemis, rond Een belangrijke implicatie van deze vaststel- ‘lage’ scholing. Dat laatste is bijzonder moei- ling is dat de verzorgingsstaat niet (meer) pa- lijk in een van meritocratie en individualisme cificerend werkt. Toen de verzorgings- of wel- doortrokken cultuur, omdat dit gemis daar vaartsstaat in het naoorlogse Europa werd gemakkelijk wordt beschouwd als een teken uitgebouwd, werd hij door velen beschouwd van persoonlijk falen. als een pacificatiemechanisme dat de sociale Onderzoek in Nederland70, Denemarken71 klassen zou verzoenen en één maatschappe- en Vlaanderen72 leert dat burgers de vele ver- lijke gemeenschap zou scheppen, waarvan de schillen tussen laag- en hoogopgeleiden wel leden in overleg hun welvaart en welzijn kon- duidelijk zien, maar die verschillen in aanzien- den nastreven en veiligstellen. Men sprak in lijk mindere mate als tegenstellingen interpre- dat verband zelfs van het ‘compromis van de teren. Er is bitter weinig onderzoek over de verzorgingsstaat’. vraag of het onderwijs ook leidt tot een be- Soms wordt gevreesd dat dit mechanisme wustzijn als onderwijsklasse. De Deense politi- niet meer zou werken vanwege de contradic- coloog Stubager is van oordeel dat de grote ties van het kapitalisme en de relatieve achter- tegenstellingen in bijvoorbeeld opvattingen uitgang van degenen die na de Tweede Wereld- als etnocentrisme en autoritarisme wel dege- oorlog de arbeiders werden genoemd en die lijk als een onderwijsconflict kunnen worden tegenwoordig de laaggeschoolden heten. We beschouwd.73 Spruyt is het daar op basis van zien dat vandaag de verschillen in politiek zijn onderzoek in Vlaanderen niet mee eens.74 relevante opvattingen tussen de onderwijs- Hij is van oordeel dat de grote verschillen in klassen juist hoog zijn in de landen waar ma- opvattingen tussen de onderwijsklassen niet teriële verschillen in kansen op werk, gezond- uitgroeien tot een conflict dat wordt beleefd heid en de levenstevredenheid het kleinst zijn. als een conflict tussen onderwijsklassen, juist We hebben in Europa lang geleefd met de omdat het voor laagopgeleiden moeilijk is zich overtuiging dat mensen die sociaalecono- met ‘lage scholing’ verbonden te voelen en een misch naar elkaar toegroeien, ook sociaal en wij / zij-perspectief te ontwikkelen op basis van cultureel, in termen van hun waarden en op- die verbondenheid. Voor hoogopgeleiden is vattingen, dichter bij elkaar komen te staan. een dergelijk conflict dan weer ethisch en poli- Dat blijkt niet het geval te zijn. Misschien is tiek onaantrekkelijk. Voor de legitimering van dat ook nooit het geval geweest. Misschien is de positie en privileges van de hooggeschool- er nooit een pacificerende werking van de ver- den zijn de ideologieën van meritocratie en zorgingsstaat geweest, maar enkel het toeval- gelijke kansen niet alleen strategischer maar lig samen bestaan van een samenleving die ook meer zelfonderscheidend.75 haar materiële ongelijkheden verkleinde via Een wij-tegen-zij-perspectief blijkt echter de verzorgingsstaat en een samenleving waar- via een kleine omweg toch op te duiken, met in het onderwijs en de media nog geen onder- name in het populistische contrast tussen de ling erg verschillende onderwijsstanden van ‘gewone’ mensen en de verschillende soorten ongeveer gelijke omvang hadden gecreëerd. elites. Uit een van de weinige analyses van het Wat te doen aan een groeiende culturele populisme als houding blijkt dat het niet kloof tussen onderwijsklassen die op belang- rechtstreeks in de hand wordt gewerkt door

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 58 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

een economisch zwakke positie of door gevoe- Het beschikbare onderzoek verwijst bijna lens van anomie, zoals de stelling over de ‘ver- exclusief naar het onderwijsniveau en het di- liezers van de moderniteit en de globalisering’ ploma. Daaruit zou men kunnen besluiten dat suggereert.76 Drie elementen blijken daaren- men zoveel mogelijk mensen een zo hoog mo- tegen wel belangrijk: de combinatie van een gelijk onderwijsniveau moet laten behalen. laag onderwijsniveau en een populaire media- Het lijkt echter veel zinvoller twee andere doe- voorkeur, gevoelens van achterstelling en len na te streven: zoveel mogelijk mensen een vooral een negatief beeld van de gang van za- adequaat niveau van competenties laten be- ken in de samenleving. Het effect van de visie reiken en erop toezien dat ook mensen met op de samenleving is bijzonder sterk. Wie van beperkte competenties toegang krijgen tot mening is dat de samenleving in een neer- het goede leven. Het onderwijsniveau is waartse spiraal zit, geeft de politieke elite en slechts een middel, de competenties zijn het het politieke establishment daarvoor de doel. schuld en heeft een veel grotere kans zich po- Mensen de gewenste competenties laten pulistisch op te stellen. verwerven wordt door het hedendaagse beleid Die vaststelling doet denken aan Taggarts van de meeste Europese landen nagestreefd, analyse van het populistische discours en de zij het dikwijls door het streven naar een zo centraliteit daarin van wat die auteur het hoog mogelijk onderwijsniveau voor zoveel ‘heartland’ noemt: een nostalgisch, historisch, mogelijk mensen. Het door de Europese Unie diffuus en geromantiseerd beeld van een ver- bepleite beleid bijvoorbeeld, wil zoveel moge- loren ideale wereld.77 Zich achtergesteld voe- lijk mensen minstens het diploma secundair len, laaggeschoold zijn, de wereld via com- onderwijs laten behalen en naar het hoger merciële media waarnemen en bovenal de onderwijs sturen. Misschien ligt de nadruk overtuiging dat een goede, betere wereld ver- daarbij te zeer op het onderwijsniveau en het loren gaat, zijn de factoren die een populisti- diploma. Het algemeen niveau van opleiding sche positie in de hand werken. lijkt in landen als Nederland hoog genoeg. Het Al die factoren, niet alleen het onderwijs­ eigenlijke doel zou niet moeten zijn zo lang niveau op zich, maken het waarschijnlijker mogelijk studeren of zoveel mogelijk mensen dat laagopgeleiden populistische posities in- naar het hoger onderwijs en de universiteit nemen. Het lijkt daarom plausibel het heden- sturen, maar zoveel mogelijk mensen een ade- daagse Europese populisme te beschouwen quate opleiding geven die hun toegang geeft als de meest duidelijke politieke uiting van de tot het goede leven en aan de economische maatschappelijke positie van de laagopgelei- behoeften van de samenleving voldoet. den en als een belangrijk element van het poli- Dat onderwijs zou sterker gericht moeten tiek relevant worden van de scheidslijn tussen worden op het verwerven van competenties in laag- en hoogopgeleiden in deze samenleving. plaats van diploma’s. De competenties die elders, buiten de school worden verworven, De waarde van cultuur zouden ook beter moeten worden erkend. Bijzondere inspanningen moeten worden De hier gepresenteerde bevindingen vragen geleverd om iedereen de basiscompetenties te om nieuwe analyses en ook om nieuwe sociaal- laten verwerven die nodig zijn in de heden- democratische doelstellingen. Onderwijs is daagse samenleving. Het hedendaagse leven een kerngegeven in het nastreven van een stelt cognitief vrij hoge eisen en wordt voor rechtvaardige samenleving, voor het verwe- bepaalde groepen van mensen moeilijk, dik- zenlijken van binding, het bieden van redelijke wijls te moeilijk om op een doeltreffende wij- kansen op goed werk en bestaanszekerheid. ze hun rechten te laten gelden. Dat doel wordt

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 59

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

momenteel vooral nagestreefd via het indij- goede leven bieden. Ook al is men uitzonder- ken van de ongekwalificeerde uitstroom uit lijk succesrijk in het bevorderen van onder- het onderwijs. Op dat vlak is het Nederlandse wijs- en competentieverwerving, dan nog beleid trouwens uitzonderlijk doeltreffend. ­zullen er steeds mensen zijn met zeer elemen- Toch dient ook gezocht te worden naar midde- taire competenties en zelfs een gebrek aan len om de basiscompetenties ook buiten de competenties. Een degelijke verzorgingsstaat scholen aan te leren. De grotere diversiteit van moet de mensen niet alleen zo goed mogelijk de bevolking maakt dit noodzakelijk. toerusten, maar ook een goed leven en be- Wat de onderwijsverwerving betreft is het staanszekerheid bieden aan degenen die ook duidelijk dat gelijke kansen in de zin van slecht toegerust zijn. Bijzondere inspannin- een level playing field niet langer volstaan. Dit gen moeten worden geleverd voor de arbeids- is een eerste punt waarop de gangbare ideolo- deelname van jongeren met zeer elementaire gie en de vertrouwde frames moeten worden vormen van opleiding en competentie. Die vormen van werk verdienen niet alleen te wor- den gestimuleerd, maar moeten heel bijzon- der worden verdedigd. Zij zijn nu dikwijls het Het opleidingsniveau van eerste doelwit van vormen van deregulering Nederlanders is hoog genoeg en flexibilisering die de kwaliteit van het werk en op die manier ook de kwaliteit van het le- ven ondergraven. De idee van meritocratie moet op een goe- bijgesteld. De hoge mate van onderwijshomo- de wijze worden gehanteerd. Dit is een tweede gamie schept een zeer grote ongelijkheid voor punt waarop de gangbare ideologie grondig de school; een ongelijkheid zo groot dat zij moet worden bijgesteld. De vorderingen in niet via gelijke kansen kan worden opgevan- het onderwijs kunnen best steunen op merite gen. Scholen moeten in die taak daadwerkelijk en merite mag in het onderwijs worden er- worden geholpen. kend en beloond. Leraren moeten in elke leer- Scholen met veel kansarme kinderen moe- ling een potentieel groot wetenschapper, on- ten meer middelen krijgen om te investeren dernemer of kunstenaar zien en leerlingen in de scholing van kinderen uit kansarme ge- hebben recht op een juiste inschatting van zinnen. Het verdient ook aanbeveling alle kin- hun competenties. De merite een diploma te deren, zeker de kinderen uit kansarme gezin- behalen hoeft zich echter niet te vertalen in nen vroeg en op een aangepaste wijze bij het allerhande privileges op de arbeidsmarkt. onderwijs te betrekken. De schooltijd moet Daar zou in grotere mate volgens eigen en niet per se voor iedereen even lang zijn. Som- geëigende criteria moeten worden geoor- mige kinderen zijn meer gebaat bij de tijd die deeld over competentie en verdienste. op school wordt doorgebracht dan andere. De sociale afstand tussen de onderwijsstan- Sommige kinderen groeien op in een cogni- den is heel groot geworden. Het verdient daar- tief zo rijk gezin, dat de schooltijd voor hen om aanbeveling te zoeken naar middelen om korter kan zijn. Lange vakanties zijn voor kin- mensen met een verschillend onderwijsni- deren uit kansarme gezinnen nefast. Zij verho- veau meer samen te brengen. Verenigingen en gen de leerachterstand. initiatieven die daarin slagen zouden meer Veel minder aandacht krijgt het andere subsidies kunnen krijgen dan degene die daar beleidsdoel: mensen met een elementaire op- minder goed in slagen. leiding, mensen die ongekwalificeerd de Landenvergelijkend onderzoek wijst erop school hebben verlaten, ook een kans op het dat de laaggeschoolden niet kunnen worden

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 60 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

beschouwd als de verliezers van de moderni- het werk en de financiële situatie van de laag- sering, integendeel. In de meest gemoderni- geschoolden niet onafwendbaar is, niet kan seerde Europese landen is de materiële situ- worden beschouwd als een economische wet- atie van de laaggeschoolden op het vlak van matigheid of een implicatie van globalisering. werk en gezondheid veel beter dan in de min- Deze ontwikkeling zou daarentegen een breuk der gemoderniseerde Europese landen. Hun betekenen met het ontwikkelingspad dat de levenstevredenheid is in de meest gemoderni- meest geavanceerde Europese landen over de seerde landen ook veel groter en nog nauwe- laatste halve eeuw hebben uitgezet en uitgete- lijks verschillend van die van de hoogopgelei- kend. den. Dit is een derde frame dat moet worden Voor sociaal-democraten zou dat ontwik- bijgesteld. Om dat te kunnen doen is meer kelingspad een project moeten zijn, gericht onderzoek nodig dan op dit ogenblik beschik- op een open en seculiere, op een kennisecono- baar is. mie steunende verzorgingsstaat. Het Europese Er zijn aanwijzingen dat de kwaliteit van de beleid draagt nu onvoldoende bij aan de ont- arbeid van de laaggeschoolden, zeker op het plooiing van dat project. Niemand stelt van- vlak van de werkzekerheid, verslechtert. In daag de ontwikkeling van de kenniseconomie verschillende Europese landen duikt ook het ter discussie en er is waarschijnlijk meer druk verschijnsel van de werkende armen op. Het in de richting van onderwijsexpansie dan no- dient nader te worden onderzocht of dit ster- dig. De verzorgingsstaat is wel belaagd, terwijl ke en algemene tendensen zijn in de Europese de kans heel groot is dat juist een stevige ver- ruimte. zorgingsstaat dat Europese samenlevingspro- Op basis van de nu beschikbare inzichten ject schraagt. Van de verdediging van de ver- kan echter worden besloten dat voor belang- zorgingsstaat, van de modernisering daarvan rijke aspecten van de kwaliteit van het bestaan zonder afbouw, moet een prioriteit worden — werk, gezondheid en levenstevredenheid — gemaakt. De verzorgingsstaat moet toerusten, de laaggeschoolden geen verliezers van de maar ook opvangen en ondersteunen. modernisering zijn, maar baat hebben bij een Men moet er zich vandaag echter van be- maatschappijontwikkeling gekenmerkt door wust zijn dat de verzorgingsstaat, hoe cruciaal de uitbouw van de verzorgingsstaat, de onder- ook voor een sociaal-democratisch maat- wijsexpansie, de kenniseconomie en de veran- schappijproject, niet pacificeert. Dat komt dering van de modus van sociale controle in niet omdat deze gebukt gaat onder de zogehe- de richting van de symbolische samenleving. ten contradicties van het kapitalisme, maar Die verschillende processen hangen in de omdat sociaaleconomische en culturele pro- Europese context onderling zo nauw samen cessen veel minder samen sporen dan door- dat het onmogelijk is een ervan aan te wijzen gaans wordt aangenomen. Waarschijnlijk als de oorzaak van de relatieve verbetering van heeft de verzorgingsstaat nooit pacificerend de positie van de laaggeschoolden. Het is ver- gewerkt en zijn de deprivatietheorieën een antwoord die verschillende ontwikkelingen te bar slechte gids voor onze maatschappelijke beschouwen als één maatschappij-transfor- werkelijkheid. Die theorieën stellen dat maat- merende ontwikkeling die kan worden aange- schappelijk onbehagen en zijn gevolgen voor duid als Europese modernisering. opvattingen en politiek gedrag, beïnvloed Dat een dergelijke ontwikkeling kan wor- worden door deprivatie, achterstelling en on- den waargenomen en op belangrijke punten gelijkheid. Zij laten verwachten dat mensen leidt tot een absolute en relatieve verbetering die sociaaleconomisch naar elkaar toegroeien van de positie van de laaggeschoolden, wijst ook sociaal en cultureel naar elkaar zullen erop dat verslechtering van de kwaliteit van toegroeien.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 61

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

Dit is een vierde punt waarop het gangbare tieke vervreemding. In plaats van het jamme- frame grondig moet worden bijgesteld. Het is ren over neergang moet het reële bestaan en in de samenlevingen waarin de verschillen in het succes van een sociaal-democratisch pro- arbeidsdeelname, ervaren gezondheid en le- ject voor de Europese samenlevingen worden venstevredenheid tussen de onderwijsklassen belicht: de leefbare combinatie van een sterke het kleinst zijn, dat de verschillen in maat- verzorgingsstaat, een kenniseconomie, een schappelijk onbehagen en in opvattingen als open seculiere samenleving en een groot res- autoritarisme en etnocentrisme het grootst pect voor het individu. zijn. Maatschappelijk onbehagen en die opvat- Een politieke beweging is ook een actor in tingen beantwoorden niet of slechts in heel het cultuurbeleid. De rol van politieke bewe- geringe mate aan een sociaaleconomische gingen in het scheppen van toekomstbeelden, dynamiek en aan sociaaleconomisch beleid. van opvattingen van het goede leven en van Zij zijn het gevolg van meer specifiek culturele opvattingen over de wijze waarop dit kan wor- processen. den verwezenlijkt, werd de laatste decennia Dat betekent dat omgaan met onderwijs- onderschat en verwaarloosd. Waarschijnlijk verschillen tegenwoordig niet meer kan steu- nen op sociaaleconomisch beleid alleen. Dat is waarschijnlijk de grootste uitdaging voor de sociaal-democratie, omdat in het beleidsarse- Er zijn aanwijzingen dat de naal van deze beweging de sociaaleconomi- kwaliteit van het werk van sche maatregelen niet alleen een prominente laaggeschoolden verslechtert plaats bekleden, maar ook heel vertrouwd en beproefd zijn. Rechtstreeks cultuurbeleid, in de zin van een beleid dat impact op de opvat- tingen, de wijzen van denken en voelen van de mensen beoogt, is in de sociaal-democratie gebeurde dat omdat cultuurspreiding — het vandaag haast een herinnering aan een tijd, verspreiden van manieren van denken en voe- lang geleden, toen de ideologische veren nog len en zien — al te zeer tot de massamedia niet waren afgeschud en een uitdrukking als werd beperkt, zodat er geen ruimte leek te volksverheffing nog geen wenkbrauwen deed bestaan voor cultuur naast de media. De cultu- fronsen. rele rol van politieke bewegingen kan in de Een waarlijk sociaal-democratisch cultuur- hedendaagse democratie slechts via dialoog beleid moet opnieuw worden uitgevonden. In worden vervuld. Zij begint bij het luisteren de processen van cultuurspreiding bekleden naar de zorgen en verzuchtingen van de men- de (massa)media zo’n centrale rol dat men sen. Zij krijgt vorm als zij visies van het goede noodgedwongen van cultuurbeleid in en leven kan inspireren en als de mensen ertoe naast de media moet spreken. Cultuurbeleid gebracht worden de politiek weer aan te grij- in de media — als het woord wordt genomen pen om hun visie van het goede leven waar te in de media — zou erop gericht moeten zijn maken. Het gaat, kortom, om het heruitvin- het declinisme, het verhaal van de neergang den van de politiek; het overkomen van de van het Europese samenlevingsmodel, van het dubbele vervreemding die nu de burger en de onvermijdelijke verlies dat gepaard gaat met politiek lam leggen. Daarom lijkt een aanpak de modernisering van Europa, resoluut en zoals bepleit in het Van waarde-essay van Mo- voortdurend tegen te spreken. nika Sie Dhian Ho het meest geschikt om de Declinisme draagt in belangrijke mate bij sociaal-democratie weer een culturele rol te aan het succes van het populisme en aan poli- laten spelen.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 62 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

Noten uur per week te werken. heid; Matthys, C., De Henauw, 7 Cijfers op basis van cbs.nl. S., Maes, L., Verbeke, W., Viaene 1 Met dank aan Monika Sie 8 De Beer, P. (1996), ‘Laag opge- J. & De Backer G. (2004), ‘On- ­Dhian Ho en Petrus te Braak leiden: minder kans op een derzoek naar de sociale strati- voor commentaar op een baan, meer kans op ontslag’, ficatie in voedingsgedrag en eerdere versie van dit artikel. in: Economisch Statistische de mogelijke impact daarvan 2 Overzichten worden gegeven Berichten 81(4080), p. 908. op de volksgezondheid’, in: in De Groof, S., M. Elchardus, et 9 Vandenbrande, T. en W. Ver Belgisch Tijdschrift voor Sociale al. (2012), Maatschappelijke Heyen (2009), ‘De risico’s van zekerheid 2 / 2004, pp. 247-291. baten en kosten van onderwijs het vak? Een analyse van EAK- 15 Gisle, L., E. Hesse et al. (2010), en leerervaring. Een micro-bena- data naar het voorkomen en Gezondheidsenquête België, dering, Brussel, OBPWO-Minis- de achtergrond van arbeids- 2008. Rapport II — Leefstijl en terie Vlaamse Gemeenschap; ongevallen’, in: WSE report Preventie, Brussel, Operatio- Elchardus, M. (2012), Onderwijs 2009. Retrieved 17 / 02 / 2011, nele Directie Volksgezondheid als (nieuwe) sociale scheidslijn. 2011 (www.steunpuntwse.be); en surveillance, Wetenschap- De sociale klasse voorbij. Over Vanderleyden, L., M. Callens, et pelijk Instituut Volksgezond- nieuwe scheidingslijnen in de al. (2009), De sociale staat van heid. samenleving, Den Haag, Minis- Vlaanderen 2009, Brussel, Stu- 16 Van der Heyden, J., L. Gisle et terie van Binnenlandse Zaken diedienst van de Vlaamse al. (2010), Gezondheidsenquête en Koninkrijksrelaties, het Regering. België, 2008. Rapport I — Ge- Ministerie van Onderwijs, 10 De Beer, P. (2006), ‘Perspectie- zondheidstoestand, Brussel, Cultuur en Wetenschap, het ven voor de laagopgeleiden’, Operationele Directie Volksge- Ministerie van Sociale Zaken in: Tijdschrift voor Arbeids- zondheid en surveillance, en Werkgelegenheid en het vraagstukken 22(2), pp. 218-233. Wetenschappelijk Instituut SCP en de RMO, pp. 35-84. 11 Jacobs, B. en D. Webbink Volksgezondheid. 3 Daarom, maar ook om deze al (2006), ‘Het rendement op 17 Bekkers, R. (2004), Giving and lange bijdrage nog net langer onderwijs blijft stijgen’, in: Volunteering in the Netherlands: te maken, zal niets worden Economisch Statistische Berich- Sociological and Psychological gezegd over de effecten van ten 4492, pp. 405-407. Perspectives, Utrecht Utrecht studierichtingen en studie- 12 Cijfers op basis van cbs.nl. University; Dekker, P. en J. de inhouden. 13 Deboosere, P., S. Demarest, et Hart (2009), Vrijwilligers in 4 Als in deze bijdrage wordt al. (2006), Sociaal-Economische meervoud. Civil Society and gesproken van laaggeschool- Enquête 2001. Monografie nr. 1. vrijwilligerswerk 5, Den Haag, den betreft het mensen die Gezondheid en mantelzorg, Sociaal Cultureel Planbureau; basisonderwijs volgden of Brussel, FOD Economie, Dekker, P., J. de Hart et al. met een diploma vmbo of K.M.O., Middenstand en Ener- (2007), Toekomstverkenning mbo1. Middengeschoolden gie; Deboosere, P., S. Demarest vrijwillige inzet 2015, Den Haag, hebben een diploma havo, et al. (2006), Sociaal-Economi- Sociaal en Cultureel Planbu- vwo of mbo 2, 3, 4. Hoogge- sche Enquête 2001. Monografie reau. schoolden hebben hbo of wo. nr. 1. Gezondheid en mantelzorg. 18 Bekkers, R. (2004), Giving and In termen van de ‘Internatio- Brussel, FOD Economie, K.M.O., Volunteering in the Netherlands: nal Standard Classification of Middenstand en Energie; Tols- Sociological and Psychological Education’ (ISCEd, die waar ma, J. en M. H. J. Wolbers Perspectives, Utrecht Utrecht mogelijk zal worden gebruikt (2010), Naar een open samenle- University; Bekkers, R. en N. De als naar landenvergelijkend ving? Recente ontwikkelingen in Graaf (2002), ‘Verschuivende onderzoek wordt gekeken), sociale stijging en daling in achtergronden van vereni- komt dit overeen met laag Nederland, Den Haag, Raad gingsparticipatie in Neder- (ISCEd 0-2), midden (ISCEd voor Wetenschappelijke Ont- land’, in: Mens en Maatschappij 3-4) en hoog (ISCEd 5-6) . wikkeling. 77(4), pp. 338-360. 5 Cijfers op basis van cbs.nl. 14 Gisle, L., E. Hesse et al. (2010), 19 Bovens, M. en A. Wille (2011), 6 Werkloos is iemand die geen Gezondheidsenquête België, Diplomademocratie. Over de baan heeft of minder dan 2008. Rapport II — Leefstijl en spanning tussen meritocratie en twaalf uur per week werkt, Preventie, Brussel, Operatio- democratie, Amsterdam, Uitge- minstens twaalf uur per week nele Directie Volksgezondheid verij Bert Bakker, pp. 32-33. actief op zoek is naar een baan en surveillance, Wetenschap- 20 Bovens, M. A. P. en A. Wille en bereid om minstens twaalf pelijk Instituut Volksgezond- (2010), ‘The education gap in

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 63

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

political participation and its ‘Class Is Not Dead—It Has Been horts’, in: Persistent inequality: political consequences’, in: Buried Alive: Class Voting and Changing educational attain- Acta Politica 45(4), pp. 393-422. Cultural Voting in Postwar ment in thirteen countries. Y. 21 Ibidem. Western Societies (1956–1990)’, Shavot and H. P. Blossfeld. 22 Bijl, R., J. Boelhouwer et al., in: Politics & Society 35(3), Boulder, Westview Press, Eds. (2011), De sociale staat van pp. 403-426. pp. 75-99; Dronkers, J. en W. C. Nederland 2011, Den Haag, 26 Domanski, H. en D. Przybysz Ultee (1995), Herkomst en Be- Sociaal en Cultureel Planbu- (2007), ‘Educational homo- stemming, vrijheden en de poli- reau. gamy in 22 European coun- tiek; een terugblik. Verschui- 23 Dekker, P. en P. Ester (1987), tries’, in: European Societies vende ongelijkheid in Neder- ‘Working-class authoritarian- 9(4), pp. 496-526; Smits, J. land: Sociale gelaagdheid en ism: a re-examination of the (2003), ‘Social closure among mobiliteit, J. Dronkers and W. Lipset thesis’, in: European the higher educated: trends in C. Ultee. Assen, Van Gorcum, Journal of Political Research 15, education homogamy in 55 pp. 303-325. pp. 395-415; Grabb, E. G. (1979), countries’, in: Social Science 28 Tolsma, J. en M. H. J. Wolbers ‘Working-Class Authoritarian- Research 32(2), pp. 251-277; (2010), Naar een open samenle- ism and Tolerance of Out- Smits, J., W. Ultee et al. (1998), ving? Recente ontwikkelingen in groups: A Reassessment’, in: ‘Educational homogamy in 65 sociale stijging en daling in Public Opinion Quarterly 43, countries: an explanation of Nederland, Den Haag, Raad pp. 36-47; Duriez, B. en A. Van differences in openness using voor Wetenschappelijke Ont- Hiel (2002), ‘The march of country-level explanatory wikkeling. modern fascism. A compari- variables’, American Sociologi- 29 Lucas, S. R. (2001), ‘Effectively son of social dominance cal Review 63(2), pp. 264-285; maintained inequality: educa- orientation and authoritaria- Blossfeld, H.-P. (2009), ‘Educa- tion transitions, track mobi- nism’, in: Personality and Indi- tional assortive marriage in lity, and social background vidual Differences 32(7), comparative perspective’, in: effects’, in: American Journal of pp. 1199-1213; De Groof, S. en M. Annual Review of Sociology 35, Sociology 106(6), pp. 1642-1690. Elchardus (2009), Kwetsbaar- pp. 513-530; Hou, F. and J. Myles 30 Tieben, N., P. M. de Graaf et al. heid, anomie, autoritarisme en (2008), ‘The changing role of (2010), ‘Changing effects of etnocentrisme. Vreemden. Naar education in the marriage family background on transi- een cultuursociologische bena- market: assortive marriage in tions to secondary education dering van etnocentrisme, M. Canada and The United States in the Netherlands: Conse- Elchardus en J. Siongers. Tielt, since the 1970s’, in: Canadian quences of educational expan- LannooCampus, pp. 79-98. Journal of Sociology 33(2), sion and reform’, in: Research 24 Ridder, J. den en P. Dekker pp. 337-366; Lucas, S. R. (2001), in Social Stratification and Mo- (2011), Opvattingen over sociale ‘Effectively maintained ine- bility 28(1), pp. 77-90.Die vast- mobiliteit en opleidingsverschil- quality: education transitions, stelling verhindert niet dat len, Den Haag, Raad voor Maat- track mobility, and social Nederlanders zich zorgen schappelijke Ontwikkeling, background effects’, in: Ameri- maken over het risico op neer- p. 72. can Journal of Sociology 106(6): waartse sociale mobiliteit. Zo 25 Achterberg, P. en D. Houtman 1642-1690; Blossfeld, H.-P. en S. zou 51 % het erg vinden als de (2006), ‘Why do so many peo- Buchholz (2009), ‘Increasing kinderen een lager opleiding- ple vote ‘unnaturally’? A cultu- resource inequality among sniveau behalen dan zijzelf. ral explanation for voting families in modern societies: Ook hierin verschillen uiter- behaviour’, in: European Jour- the mechanisms of growing aard laag- en hoogopgeleiden. nal of Political Research 45(1), educational homogamy, chan- Bij de laagopgeleiden is dat pp. 75-92; Middendorp, C. P. ges in the division of work in 49 %, bij de hoogopgeleiden (1978), Progressiveness and the family and the decline of 57 %. Deze vrees past in de ver- conservatism, The Hague, Mou- the male breadwinner model’, wachting dat de toekomstige ton; Middendorp, C. P. (1979), in: Journal of Comparative Fa- generaties het minder goed Ontzuiling, politisering en res- mily Studies 40(4), pp. 603-616. krijgen, een verwachting ge- tauratie in Nederland. Progres- 27 De Graaf, P. M. en H. B. G. Gan- deeld door 73 % van de Neder- siviteit en conservatisme in de zeboom (1993), ‘Family Back- landers (den Ridder, J. en P. jaren 60 en 70, Amsterdam, ground and Educational At- Dekker (2011), Opvattingen over Boom Meppel; Van der Waal, J., tainment in the Netherlands sociale mobiliteit en opleidings- P. Achterberg et al. (2007), for the 1891–1960 Birth Co- verschillen, Den Haag, Raad

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 64 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

voor Maatschappelijke Ont- schappelijke Ontwikkeling. 40 Lipset, S. M. (1959), ‘Democracy wikkeling, p. 6). 35 Rosanvallon, P. (2000 [1995]), and working-class authoritari- 31 Glenn, N. D. (1966), ‘The trend The new social question. Rethin- anism’, in: American Sociologi- in differences in attitudes and king the welfare state, Prin- cal Review 24(4), pp. 482-501. behavior by educational level’, ceton, Princeton University 41 Grabb, E. G. (1979), ‘Working- in: Sociology of Education 39(3), Press; Castel, R. (2003), From Class Authoritarianism and pp. 255-275; Glenn, N. D. (1967), manual workers to wage wor- Tolerance of Outgroups: A ‘Massification versus differen- kers. Transformation of the so- Reassessment’, in: Public Opi- tiation: some trend data form cial question, New Brunswick, nion Quarterly 43, pp. 36-47. national surveys’, in: Social Transaction Publishers, hoofd- 42 Almond, G. A. en S. Verba Forces 46(2), pp. 172-180; Glenn, stuk 8; Manssens, J. (2000), ‘De (1965), The civic culture. Political N. D. (1974), ‘Recent trends in nieuwe sociale kwestie gewikt attitudes and democracy in five intercategory differences in en gewogen. Een kritische nations, Princeton, Princeton attitudes’, in: Social Forces analyse van een academische University Press, p. 379. 52(3), pp. 395-401; Glenn, N. D. modebegrip’, in: Tijdschrift 43 Converse, P. E. (1972), Change in en J. P. Alston (1968), ‘Distances voor Sociologie 21(2), pp. 159- the American electorate. The among occupational catego- 179; Marx, I. (2007), A new social human meaning of social chan- ries’, in: American Sociological question? On minimum income ge, A. Campbell and P. E. Con- Review 33(3), pp. 365-382; Davis, protection in the postindustrial verse. New York, Russell Sage J. A. (1982), ‘Achievement varia- era, Amsterdam, Amsterdam p. 324. bles and class cultures: family, University Press; Verhue, M., E. 44 Zie bijvoorbeeld Beer, P. de schooling, job and forty-nine Schockaert, et al. (1999), ‘De (2013, te verschijnen), ‘Stabiele dependent variables in the kloof tussen laag- en hoogge- kansen voor lager opgeleiden cumulative GSS’, in: American schoolden en de politieke op de arbeidsmarkt’, in: Jaar- Sociological Review 47(5), houdbaarheid van de Belgi- boek AMCIS. pp. 569-586; Jackman, M. R. en sche werkloosheidsverzeke- 45 Hakhverdian, A., W. Van der M. J. Muha (1984), ‘Education ring: een empirische analyse’, Brug et al. (2012), ‘The emer- and intergroup attitudes: Economisch en Sociaal Tijd- gence of a ‘diploma demo- moral enlightenment, super- schrift 53(1), pp. 41-77; Cantil- cracy’? The political education ficial democratic commit- lon, B., M. Elchardus et al. gap in the Netherlands, 1971– ment, or ideological refine- (2003), De nieuwe sociale kwes- 2010’, in: Acta Politica 47, ment?’, in: American Sociologi- ties, Antwerpen, Garant. pp. 229-247. cal Review 49(6), pp. 751-769; 36 Vlek, R. (1997), Inactieven in 46 De Groof, S., M. Elchardus et al. Van de Werfhorst, H. en N. D. actie: Belangenstrijd en belan- (2012), Maatschappelijke baten De Graaf (2004), ‘The sources genbehartiging van uitkerings- en kosten van onderwijs en of political orientations in gerechtigden in de Nederlandse leerervaring. Een micro-benade- post-industrial society: social politiek 1974-1994, Groningen, ring, Brussel, OBPWO-Ministe- class and education revisited’, Wolters-Noordhoff, p. 261. rie Vlaamse Gemeenschap. The British Journal of Sociology 37 Gesthuizen, M. (2004), The 47 Elchardus, M. en P. Te Braak 55(2), pp. 211-235. life-course of the low-educated (2013), Groeien opvattingen van 32 Gesthuizen, M. en G. Kraay- in the Netherlands. Social and laag- en hooggeschoolden uit kamp (2002), ‘Verbal ability of economic risks, Nijmegen, elkaar? Een analyse op Vlaamse low-educated people in the Radboud Universiteit Nijme- gegevens, 1996–2010, Tor wor- Netherlands: the downside of gen, p. 154. king papers, Onderzoeks- educational expansion in The 38 Bovens, M. (2006), ‘De diplo- groep TOR, Vrije Universiteit Netherlands’, in: Journal of mademocratie. Over de span- Brussel. Social Sciences 38(3), pp. 191-211. ning tussen meritocratie en 48 Houwelingen, P., J. van, de 33 Herrnstein, R. en C. Murray democratie’, in: Beleid en Hart et al. (2011), Maatschap- (1994), The Bell Curve. Intelli- Maatschappij 33(4), pp. 205-218. pelijke en politieke participatie gence and class structure in 39 Tolsma, J. en M. H. J. Wolbers en betrokkenheid. De sociale American Life, New York, Free (2010), Naar een open samenle- staat van Nederland 2011, R. Bijl, Press. ving? Recente ontwikkelingen in J. Boelhouwer, M. Cloïn en E. 34 Ridder, J. den en P. Dekker sociale stijging en daling in Pommer, Den Haag, Sociaal en (2011), Opvattingen over sociale Nederland, Den Haag, Raad Cultureel Planbureau; Schna- mobiliteit en opleidingsverschil- voor Wetenschappelijke Ont- bel, P., R. V. Bijl et al. (2008), len, Den Haag, Raad voor Maat- wikkeling, p. 82. Betrekkelijke betrokkenheid,

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 65

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

Sociaal en Cultureel Rapport 53 Ibidem. vocational training 38(2), 2008, Den Haag, Sociaal en 54 De Beer, P. (2006), ‘Perspectie- pp. 6-23; Cantillon, B., M. El- Cultureel Planbureau; Berg, E. ven voor de laagopgeleiden’, chardus, et al. (2003), De nieu- van den en J. de Hart (2008), in: Tijdschrift voor Arbeids- we sociale kwesties, Antwer- Maatschappelijke organisaties vraagstukken 22(2), pp. 218-233; pen, Garant; Grip, A. de en T. in beeld. Grote ledenorganisa- De Beer, P. (2013, te verschij- Zwick (2004), The employability ties over actuele ontwikkelingen nen), Stabiele kansen voor lager of low-skilled workers in the op het maatschappelijk midden- opgeleiden op de arbeidsmarkt, knowledge economy. LoWER veld, Den Haag, Sociaal en Jaarboek AMCIS. conference 2004, London Cultureel Planbureau; Smits, 55 Jacobs, B. en D. Webbink School of Economics; Machin, W. en M. Elchardus (2009), (2006), ‘Het Rendement op S. (2001), ‘The Changing Na- Vlaanderen sociaal bekabeld. De Onderwijs Blijft Stijgen’, in: ture of Labour Demand in the Sociale Staat van Vlaanderen Economisch Statistische Berich- New Economy and Skill-Biased 2009, N. Verleyden, Callens, M. ten 4492, pp. 405-407. Technology Change’, in: Oxford & Noppe, J. Brussel, Studie- 56 Deboosere, P., S. Gadeyne et al. Bulletin of Economics and Statis- dienst van de Vlaamse Rege- (2008), ‘The 1991–2004 Evolu- tics 63, pp. 753-776; Nixon, D. ring, pp. 235-278. tion in Life Expectancy by (2006), ‘‘I just like working 49 Nederland: Hart, J. de en J. Educational Level in Belgium with my hands’: Employment Devilee (2005), Participatie. De Based on Linked Census and aspirations and the meaning sociale staat van Nederland, Population Register Data’, in: of work for low-skilled unem- Den Haag, SCP, pp. 181-209. European Journal of Population ployed men in Britain’s ser- Vlaanderen: Smits, W. en M. 25(2), pp. 175-196. vice economy’, in: Journal of Elchardus (2009), Vlaanderen 57 De Groof, S., M. Elchardus et al. Education and Work 19(2), sociaal bekabeld. De Sociale (2012), Maatschappelijke baten pp. 201-217; Onderwijsraad Staat van Vlaanderen 2009, N. en kosten van onderwijs en (2003), Leren in een kennissa- Verleyden, Callens, M. & Nop- leerervaring. Een micro-benade- menleving, Den Haag, Onder- pe, J. Brussel, Studiedienst van ring, Brussel, OBPWO-Ministe- wijsraad; Eimers, T. en M. Ver- de Vlaamse Regering, pp. 235- rie Vlaamse Gemeenschap. hoef (2004), Sociale uitsluiting 278. 58 Elchardus, M. (2009), ‘Self- in de kennissamenleving: Het 50 Onder meer: Blossfeld, H.-P. control as social control. The nieuwe leren; kansen of bedrei- (2009). ‘Educational assortive emergence of symbolic soci- gingen voor risicogroepen?, marriage in comparative per- ety’, in: Poetics 37(2), pp. 146- ’s-Hertogenbosch, CINOP; spective’, in: Annual Review of 161. Heidemann, W. (2001), Know- Sociology 35: 513-530; Hou, F. en 59 Gini, A. (2000), ‘What happens ledge and Skills for the New J. Myles (2008), ‘The changing if work goes away?’, in: Busi- Economy: The Role of Educatio- role of education in the marri- ness Ethics Quarterly 10(1), nal Policy. Training Matters: age market: assortive marri- pp. 181-188; Rick, de, K., I. Van- Working Paper Series, Labour age in Canada and The United horen, et al. (2006), Het lerend Education and Training Re- States since the 1970s’, in: Ca- individu in de kennismaat- search Network; Caroli, E. en J. nadian Journal of Sociology schappij, ’s-Hertogenbosch, van Reenen (2001), ‘Skill Bi- 33(2), pp. 337-366; Kalmijn, M. CINOP; Derks, A. (2006), ‘Po- ased Organizational Change? (1998), ‘Intermarriage and pulism and the Ambivalence Evidence from a Panel of Bri- homogamy: causes, patterns, of Egalitarianism. How Do the tish and French Establish- trends’, in: Annual Review of Underprivileged Reconcile a ments’, Quarterly Journal of Sociology 24, pp. 395-421. Right Wing Party Preference Economics 116, pp. 1449-1492; 51 De Groof, S., M. Elchardus et al. with Their Socio-Economic Bresnahan, T. F., E. Brynjolfs- (2012), Maatschappelijke baten Attitudes?’, in: World Political son et al. (2002), ‘Information en kosten van onderwijs en Science Review 2(3), pp. 175-200; Technology, Workplace Orga- leerervaring. Een micro-benade- Onderwijsraad (2003), Leren in nization, and the Demand for ring, Brussel, OBPWO-Ministe- een kennissamenleving, Den Skilled Labor: Firm-Level Evi- rie Vlaamse Gemeenschap. Haag, Onderwijsraad; Schnee- dence’, in: Quarterly Journal of 52 Josten, E. (2010), Minder werk berger, A. (2006), ‘Skills for the Economics 117, pp. 339-376; voor laagopgeleiden? Ontwik- knowledge and service society. Green, F., D. Ashton et al. kelingen in baanbezit en baan- Trends determining future (2000), Are British Workers kwaliteit 1992–2008, Den Haag, pre-service and in-service VET Becoming More Skilled? The SCP. needs’, in: European journal of Overeducated Worker? The Eco-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 66 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

nomics of Skill Utilization. L. (2010), ‘The education gap in 68 Elchardus, M. (2011), ‘Classical Borghans en A. de Grip. Chel- political participation and its republicanism and the con- tenham, Edward Elgar, pp. 77- political consequences’, in: temporary voter: An empirical 106. Acta Politica 45(4), pp. 393-422; cultural sociology of the rela- 60 Schneeberger, A. (2006), ‘Skills verschillende essays in Kriesi, tionship between the private for the knowledge and service H.-P., E. Grande et al. (2008), realm and the public sphere’, society. Trends determining West European Politics in the in: Poetics 39(5), pp. 407-425; future pre-service and in-ser- Age of Globalization, Cam- Mutz, D. C. (2006 [1998]), Im- vice VET needs’, in: European bridge, Cambridge University personal influence. How percep- journal of vocational training Press. tions of mass collectives affect 38(2), pp. 6-23; Cantillon, B., M. 65 Onder meer Van Oenen, G. political attitudes, Cambridge, Elchardus et al. (2003), De nieu- (2011), ‘De afkeer van volk en Cambridge University Press, we sociale kwesties, Antwer- elite’, in: Beleid en Maatschap- p. 131. pen, Garant. pij 38(1), p.84; Betz, H.-G. (1990), 69 Elchardus, M., S. Herbots et al. 61 Gini, A. (2000), ‘What happens ‘Politics of resentment: right- (2011), ‘Onverdraagzaam en if work goes away?’, in: Busi- wing radicalism in West Ger- repressief worden: de rol van ness Ethics Quarterly 10(1), many’, in: Comparative Politics school en media’, in: Sociologie pp. 181-188; Onderwijsraad 23(1), pp. 45-60; Bornschier, S. 7(1), pp. 43-68; Spruyt, B. (2003), Leren in een kennissa- (2010), Cleavage politics and the (2009), Och, ‘t is maar tv... over menleving, Den Haag, Onder- populist right. The new cultural de (complexe) relatie tussen wijsraad; Eimers, T. en M. Ver- conflict in Western Europe, etnische vooroordelen en tv- hoef (2004), Sociale uitsluiting Philadelphia, Temple Univer- gebruik. Vreemden. Naar een in de kennissamenleving: Het sity Press; Kriesi, H.-P., E. Gran- cultuursociologische benade- nieuwe leren; kansen of bedrei- de et al. (2008), West European ring van etnocentrisme, M. El- gingen voor risicogroepen?, Politics in the Age of Globaliza- chardus en J. Siongers, Tielt, ’s-Hertogenbosch, CINOP; tion, Cambridge, Cambridge LannooCampus, pp. 233-254. Rick, de, K., I. Vanhoren et al. University Press. 70 Ridder, J. den en P. Dekker (2006), Het lerend individu in de 66 SIREN (2004), Socio-economic (2011), Opvattingen over sociale kennismaatschappij, ’s-Herto- change, individual reactions mobiliteit en opleidingsverschil- genbosch, CINOP; Cantillon, and the appeal of the extreme len, Den Haag, Raad voor Maat- B., M. Elchardus et al. (2003), right, (ftp: / / ftp.cordis.europa. schappelijke Ontwikkeling, De nieuwe sociale kwesties, eu / pub / citizens / docs / p. 72. Antwerpen, Garant. eur22069_siren.pdf), Euro- 71 Stubager, R. (2009), ‘Educati- 62 Zoals betoogd door Gesthui- pean Commission, p. 10. on-based group identity and zen, M., T. Huijts et al. (2011), 67 Elchardus, M. en K. De Keere consciousness in the authori- ‘Explaining health marginali- (2012), ‘Social Control and tarian-libertarian value con- sation of the lower educated: Institutional Trust: Reconside- flict’, in: European Journal of the role of cross-national vari- ring the Effects of Modernity Political Research 48(2), pp. 204- ations in health expenditure on Social Malaise’, in: The Social 233. and labour market conditi- Science Journal 50(1), pp. 101-111. 72 Spruyt, B. (2012), Living apart ons’, in: Sociology of Health & Deze vaststelling is consistent together?, Brussel, Vrije Univer- Illness doi: 10.1111 / j.1467- met die van Farnen en Meloen siteit Brussel. 9566.2011.01390.x, pp. 1-17; (Farnen, R. F. en J. D. Meloen 73 Stubager, R. (2006), The educa- Josten, E. (2010), Minder werk (2000), Democracy, authoritari- tion cleavage: new politics in voor laagopgeleiden? Ontwik- anism and education. A crossna- Denmark, Aarhus, Politica; kelingen in baanbezit en baan- tional empirical survey, New Stubager, R. (2009), ‘Educati- kwaliteit 1992–2008, Den Haag, York, St. Martin’s Press) op on-based group identity and SCP. basis van surveygegevens uit consciousness in the authori- 63 SIREN (2004), Socio-economic 44 landen, die vaststelden dat tarian-libertarian value con- change, individual reactions opleiding overal een negatief flict’, in: European Journal of and the appeal of the extreme effect heeft op autoritarisme Political Research 48(2), pp. 204- right, (ftp: / / ftp.cordis.europa. en dat dit effect sterker wordt 233; Stubager, R. (2010), ‘The eu / pub / citizens / docs / naarmate landen economisch development of the education eur22069_siren.pdf), Euro- sterker ontwikkeld zijn en een cleavage: Denmark as a criti- pean Commission, p. 10). langere democratische tradi- cal case’, West European Politics 64 Bovens, M. A. P. en A. Wille tie hebben. 33(3), pp. 505-533.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 67

Mark Elchardus Ongelijkheid in de kenniseconomie

74 Spruyt, B. (2012), Living apart The velvet glove: paternalism ciologie 8(1), pp. 107-126. together?, Brussel, Vrije Univer- and conflict in gender, class, and 77 Taggart, P. (2002), Populism siteit Brussel. race relations, Berkeley, Univer- and the pathology of representa- 75 Abercrombie, N., S. Hill et al. sity of California Press. tive politics. Democracies and (1980), The dominant ideology 76 Elchardus, M. en B. Spruyt the populist challenge, Y. Mény thesis, Londen, Geroge Allen & (2012), ‘Populisme en de zorg en Y. Surel. Basingstoke, Pal- Unwin; Jackman, M. R. (1994), over de samenleving’, in: So- grave, pp. 62-80.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 68

Tussen gelijkheid en gelijkwaardigheid Overzicht van een eeuw sociaal-democratisch ­denken over gelijkheid

Toen Herman Gorter tijdens een propagandatocht een kopje koffie ging drinken, liet hij een jonge arbeider die hem vergezelde buiten wachten. Het voorval illustreert hoe dubbel de houding van sociaal-democraten vaak was in hun strijd tegen ongelijkheid.

Paul de Beer & Adriaan van Veldhuizen

Beiden redacteur van S&D

Als geen andere politieke stroming wordt de goed is — niet tot een eenheidsworst, maar sociaal-democratie geassocieerd met het stre- juist tot verscheidenheid. ven naar gelijkheid. Toch wordt in sociaal- Toch maken politieke tegenstanders van democratische publicaties keer op keer bena- het gelijkheidsdenken nog regelmatig een drukt dat absolute gelijkheid niet alleen niet karikatuur: degene die op sociaal-democrati- realiseerbaar is, maar ook niet wenselijk. Dat sche gronden meer gelijkheid bepleit, maakt geldt voor verschillende vormen van gelijk- steeds weer kans om in de hoek van het com- heid. Bij inkomens en opleidingen bijvoor- munisme weggezet te worden als voorstander beeld, hoeft het eindresultaat niet voor ieder- van een grauwe eenvormigheid. Het is jam- een gelijk te zijn. Het gaat om gelijke start­ mer dat dit negatieve beeld waarin ‘radicale kansen. Op cultureel gebied staat het gelijk- gelijkheid van uitkomsten’ zo prominent aan- heidsstreven ten dienste van een grote mate wezig is, vaak de boventoon voert in het op van culturele diversiteit. zichzelf belangwekkende debat over de inter- Hieruit volgen al meteen twee belangrijke pretatie van het gelijkheidsstreven. constateringen over het sociaal-democrati- Sociaal-democraten zijn hiervan namelijk sche streven naar gelijkheid. Ten eerste is ge- nooit voorstander geweest — wellicht met lijkheid geen doel op zichzelf, maar een mid- uitzondering van de jaren zeventig. Voor de del dat optimale ontplooiing voor iedereen Tweede Wereldoorlog werd de term gelijkheid mogelijk maakt. Ten tweede leidt het — als het zelfs zelden gebruikt in sociaal-democratische

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 69

Paul de Beer & Adriaan van Veldhuizen Tussen gelijkheid en gelijkwaardigheid documenten en na de oorlog ging het vooral SDAP werd verbloemd noch opgeheven. Zo om gelijkwaardigheid en gelijke kansen. Om liet Herman Gorter een arbeider die hem op iets meer duidelijkheid te brengen in het zijn propagandatochten vergezelde, buiten ­sociaal-democratische gebruik van het gelijk- wachten terwijl hij zelf een kopje koffie dronk. heidsbeginsel, volgt hieronder een kort histo- Weinig mensen beschouwden dat als proble- risch overzicht. matisch; het verschil tussen Gorter en de ar- beider was evident.3 Het was bovendien geen Ongelijkheid als noodzaak en nadeel schande dat Gorter zich niet als arbeider ge- droeg, het was juist hoopvol dat iemand uit de Hoewel het streven naar gelijkheid samen met bezittende klasse desondanks voor de arbei- het streven naar vrijheid en broederschap een ders koos. Klasse-ongelijkheid leek bij de soci- kernwaarde van de zo bejubelde Franse Revo- alisten extra diep ingebakken te zijn. Toch lutie was, nam het binnen de sociaal-democra- breidde de pragmatische strijd voor gelijk- tie een aparte positie in. De dialectische heid zich gaandeweg uit. ­ideologie van het marxisme gedijde op maat- schappelijke tegenstellingen en uitgerekend maatschappelijke ongelijkheid werd als de motor van de geschiedenis beschouwd. De De arbeider die buiten op ultieme ongelijkheid, de klassentegenstelling, Gorter wachtte was de latere was een historische noodzakelijkheid. Alleen de komende socialistische revolutie zou haar vader van Karel en Gerard wegnemen.1 In de vroegste verkiezingspro- van het Reve gramma’s van de SDAP werd daarom niet on- omwonden over de opheffing van ongelijk- heid als politiek doel gesproken. Desondanks waren de parlementaire soci- Een treffend voorbeeld daarvan is de keuze aal-democraten van de SDAP ervan overtuigd voor het vrouwenkiesrecht. Troelstra en veel dat het mogelijk was om de meest schrijnende andere socialisten waren daar aanvankelijk ongelijkheid stap voor stap te verminderen. geen groot voorstander van, maar uiteindelijk Het was kenmerkend voor de partij dat zij werd het toch een speerpunt binnen de bewe- enerzijds geloofde in de revolutie (en dus in ging. Het bijzonder onderwijs werd eveneens de noodzakelijke toename van de ongelijk- verdedigd vanuit het principe dat gelijkheid heid), maar tegelijkertijd met praktische poli- tussen verschillende groepen wenselijk was. tiek bijdroeg aan de vermindering van de on- Op gemeentelijk niveau lukte het de SDAP gelijkheid tussen de proletariërs en de zelfs om een vinger in de pap te krijgen, dat bezittende klasse. Zo maakten de sociaal-­ leverde verschillende lokaal georganiseerde democraten zich hard voor het algemeen gelijkheidsbevorderende initiatieven op.4 mannenkiesrecht, voor beter en gratis onder- Maar let op: officieel bleef de partij marxis- wijs voor de laagste klassen en voor een onge- tisch tot vlak voor de Tweede Wereldoorlog. vallenuitkering en een staatspensioen.2 Dus hoezeer zij ook worstelde met haar ideolo- De voor de SDAP typerende spanning tus- gie, voor een groot gelijkheidsoffensief was sen de acceptatie van ongelijkheid enerzijds geen ruimte. Het afdwingen van volledige en de verwerping ervan anderzijds, was niet gelijkheid was geen doel op zichzelf. Alles wat alleen te zien in het politieke domein. Ook in de gelijkheid bevorderde, kwam voort uit een het leven van alledag viel het op. Het verschil pragmatisch streven om de positie van achter- tussen de ‘heren’ en de ‘arbeiders’ in de vroege gestelde groepen te verbeteren.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 70 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Paul de Beer & Adriaan van Veldhuizen Tussen gelijkheid en gelijkwaardigheid

Ruimte voor gelijkheid in inkomen gerechtvaardigd kunnen zijn, streeft de partij naar vermindering van de In 1935 presenteerde de SDAP een rapport on- bestaande ongelijkheid met name tussen on- der de titel Plan van de Arbeid. Daarin ontvouw- dernemers- en werknemersinkomen, opdat de de partij een visie op de economische crisis het gelijke recht op levensontplooiing van van dat moment. Het marxisme maakte daar- allen tot uitdrukking komt.’6 in plaats voor praktische economische maat- Deze vergoelijkende opmerking over on- regelen. Toch was het Plan meer dan een oplos- ontkoombare inkomensverschillen was vóór sing voor de crisis. De staatsinrichting stond de oorlog in deze context ondenkbaar geweest. in zijn geheel ter discussie en de overheid Het illustreert niet alleen dat de sociaal-demo- kreeg een expliciete rol toebedeeld in het bie- craten de revolutie hadden afgezworen, maar den van bestaanszekerheid aan de burgers. ook dat het ze niet te doen was om gelijkheid Deze nieuwe uitgangspositie had ook gevol- van uitkomsten. Blijvende verschillen moch- gen voor het denken over gelijkheid. ten er zijn, zolang ze maar redelijk waren. In het beginselprogramma van de SDAP uit 1937 werd dat als volgt geformuleerd: ‘De Partij Toch gelijkheid van uitkomsten? stelt zich ten doel de verwezenlijking van het democratisch socialisme: (…) opdat voor allen Vanaf het begin van de jaren zestig veranderde welvaart en bestaanszekerheid mogelijk wor- dat. De PvdA benadrukte steeds vaker dat het den, gelijke maatschappelijke voorwaarden haar om méér dan gelijke kansen alleen ging. tot ontplooiing der persoonlijkheid worden In 1965 schreef Den Uyl in het WBS-rapport De geschapen en het gemeenschapsleven kan laagstbetaalden: ‘De trouwens nogal bedrieg- opbloeien.’5 Gelijkheid werd dus gethemati- lijke leuze “gelijkheid van kansen” (…) bete- seerd als een voorwaarde — een middel — voor kent op zichzelf echter niet meer dan het ver- persoonlijke ontplooiing en een bloeiend ge- vangen van de financiële ongelijkheid door de meenschapsleven. ongelijkheid in begaafdheid. Van het voor ie- der op gelijke wijze scheppen van de mogelijk- heden tot ontplooiing naar aard en karakter, is dus geen sprake. Dit laatste houdt immers In de jaren zeventig pleitte de in, dat de minder begaafde meer hulp en faci- PvdA niet alleen voor gelijke liteiten krijgt dan de begaafde. Het omgekeer- de is het geval.’7 kansen maar ook voor gelijke De redenering van Den Uyl werd illustratief uitkomsten voor het denken in de Nederlandse sociaal- democratie. In de jaren zeventig ging de PvdA nog een stapje verder door zo nu en dan daad- werkelijk voor gelijke uitkomsten te pleiten. De klassentegenstelling die de strijd tegen In het beginselprogramma van 1977 werd het de ongelijkheid had geremd, werd na de oor- als volgt geformuleerd: ‘Zij [democratisch- log definitief ingeruild voor het harmonie­ socialisten] gaan er vanuit dat mensen gelijk- model. In 1951 werd in De weg naar vrijheid waardig zijn aan elkaar en willen daarom stre- zelfs expliciet geschreven over de ‘opheffing ven naar gelijkheid tussen landen, tussen van de klassentegenstellingen’. In het begin- groepen van mensen en tussen mensen onder- selprogramma van 1959 geeft één zin goed ling. Het streven naar gelijkheid is een socialis- weer welk gevolgd dat had voor het denken tisch beginsel.’8 Meer concreet betekende dit: over gelijkheid: ‘Erkennende, dat verschillen ‘Demokratisch-socialisten zetten zich in voor

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest 71

Paul de Beer & Adriaan van Veldhuizen Tussen gelijkheid en gelijkwaardigheid een samenleving waarin de kwaliteit van het gesproken. In het rapport Schuivende panelen bestaan voor allen gelijk is.’9 uit 1987 werd het als volgt verwoord: ‘Sociaal- Meer dan daarvoor en daarna werd het ge- democraten is het in wezen niet te doen om lijkheidsstreven in dit decennium direct ge- gelijkschakeling en nivellering, maar om vrij- koppeld aan het streven naar vermindering heid en ontplooiing ten dienste van de ge- van inkomensongelijkheid. De PvdA werd meenschap.’10 En in het rapport Niemand aan hierbij geïnspireerd door bekende Nederland- de kant uit 1992 heette het: ‘Sociaal-democra- se economen als Jan Pen en Jan Tinbergen. In ten gaat het om de fundamentele gelijkwaar- hun wetenschappelijke werk betoogden zij digheid van mensen. (…) Mensen zijn nu een- dat inkomensverschillen uit economisch oog- maal niet gelijk.’11 punt vaak niet functioneel waren en dus Toch was het afscheid niet definitief, want ­bestreden dienden te worden. Dat was een in hetzelfde rapport weerklinkt een echo van belangrijk inzicht: het laat zien dat inkomens- Den Uyl: ‘In de sociaal-democratie gaat het nivellering in deze periode zowel een ideolo- niet om gelijke startkansen, ongeacht ver- gisch doel als een middel ter verbetering van de schillen in omstandigheden. Het gaat om samenleving kon zijn. méér dan dat: om een eerlijke kans op een ge- Dat werd goed geïllustreerd in het beginsel- lijk resultaat, voorzover iemand zich daartoe programma van 1977: ‘Terwille van een grotere de benodigde inspanningen en offers wil ge- gelijkheid van inkomens en een eerlijker ver- troosten (…) Maar het sociaal-democratische deling van vermogens, bepleit de PvdA dat: (…) mensbeeld van een fundamentele intermen- de verschillen in arbeidsinkomsten vergaand selijke gelijkwaardigheid vereist wel dat we worden verminderd door het vaststellen van mensen die “van huis uit” niet zoveel mee krij- een basisinkomen.’ Het mag duidelijk zijn: er gen een extra zetje geven om er zoveel moge- heerste een sterke overtuiging dat gelijkheid lijk van te maken.’12 nastrevenswaardig was en dat dit via de inko- Er werd, kortom, gepoogd een middenweg mens het best gerealiseerd kon worden. te vinden in de gedachte dat er gestreden moest worden voor gelijke kansen op gelijke Afscheid van inkomensnivellering uitkomsten. Het klonk als een mooie synthese van een eeuw sociaal-democratisch gedachte- In de jaren tachtig en negentig nam de PvdA goed. We zouden het echter ook kunnen be- geleidelijk weer afstand van deze sterke na- schouwen als een bijdrage aan de begripsver- druk op inkomensnivellering. De aandacht warring die tegenwoordig nog altijd rond het verschoof naar de problemen van mensen die gelijkheidsbegrip heerst. konden worden ingedeeld bij de onderkant van de inkomensverdeling en het gevaar van Onduidelijkheid over gelijkheid een tweedeling in de samenleving. Prioriteit en nivellering kreeg niet langer de verkleining van inko- mensverschillen, maar verbetering van de In het laatste verkiezingsprogramma van de positie van ‘de minima’, zoals ze destijds ge- PvdA keert de welbekende leus van het kabi- noemd werden net-Den Uyl terug: ‘Eerlijk delen van kennis, Tegelijkertijd erkenden ook sociaal-demo- macht en inkomen vormt de kern van de soci- craten (weer) dat inkomensverschillen, ook aal-democratie.’13 Dat gebeurt echter in het tussen uitkering en loon, nodig en nuttig kon- hoofdstuk over internationale verhoudingen. den zijn om mensen te prikkelen om zich in te Wat Nederland betreft is het streven ‘een even- spannen. In plaats van de term ‘gelijkheid’ wichtige inkomensverdeling’. Onder deze werd bij voorkeur van ‘gelijkwaardigheid’ noemer worden overigens alleen maatregelen

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 72 ongelijkheid: terug van nooit weggeweest

Paul de Beer & Adriaan van Veldhuizen Tussen gelijkheid en gelijkwaardigheid

genoemd om de topinkomens te beteugelen. en daarmee een betere samenleving. En ten De lagere inkomensgroepen zouden alleen derde: doe primair je best om de onderste la- moeten worden ‘ontzien’, onder meer door de gen te laten stijgen. introductie van een inkomensafhankelijke Daarom was het onverstandig van Hans zorgpremie en kinderbijslag. Spekman om nivelleren ‘een feestje’ te noemen. Het zijn ideeën die in zeker opzicht in het Dat was het niet, is het niet en zal het ook nooit straatje van de sociaal-democratie passen. zijn. Gelijkheid moet niet uit rancune worden Maar wie ze sociaal-democratisch wil gebrui- nagestreefd, maar omdat ze de samenleving ken moet ze goed uitleggen en toepassen. voor iedereen beter zal maken. En daarbij: ge- Maak ten eerste duidelijk dat meer gelijkheid lijkheid moet in eerste instantie ontstaan door niet betekent dat we kiezen voor een eenheids- het lot van de zwakkeren te versterken, niet worst. En beklemtoon ten tweede dat het stre- alleen door degenen die het beter hebben te ven naar gelijkheid geen doel op zich is, maar kortwieken. In dat opzicht verschilt het hui- altijd een middel tot een hoger doel: gelijke dige sociaal-democratische streven niet van het ontplooiingsmogelijkheden voor alle burgers welbegrepen oude revolutionaire ideaal.

Noten 1899). 6 PvdA, Beginselprogramma 1959, 3 M. Buschman, ‘Het kopje kof- punt 33. 1 Het marxisme beschouwde fie van Gorter’, in: Uitgelezen 7 Herdrukt als ‘Armoede in de het als een historische nood- Boeken, 4 (1991), nr. 3, pp. 40-47. welvaartsstaat’, in: Inzicht en zakelijkheid dat arbeiders het Frappant detail: de arbeider in uitzicht, 2e druk, 1988, p. 149 alleen maar slechter zouden kwestie is de jonge G. van het 8 Bart Tromp (2002), ibidem, krijgen en de ongelijkheid zou Reve, de man die later de va- p. 548. toenemen, opdat er vervol- der van Karel en Gerard van 9 Ibidem, p. 549. gens een revolutie plaats zou het Reve zou worden. 10 Commissie Programmatische vinden. 4 Een aantal mooie voorbeelden Vernieuwingen (1987), Schui- 2 Wanneer de regering rond daarvan is te vinden in bij vende panelen. Continuïteit en 1900 beweert dat staatspensi- Emanuel Boekman, die zowel vernieuwing in de sociaal-demo- oen een vorm van armenzorg in de woningbouw, de cultuur cratie, Amsterdam: Partij van zou zijn waaraan zij niet kan als in de financiën probeerde de Arbeid. meewerken, doet Willem Vlie- om de armste arbeiders naar 11 Commissie Wolfson (1992), gen expliciet een beroep op het niveau van de burgerij te Niemand aan de kant. Om de het gelijkheidsbeginsel en tillen. Boekman, Sociaaldemo- toekomst van de verzorgings- zegt hij: ‘De Staat pension- cratische gemeentepolitiek. staat, Amsterdam: Partij van neert militairen, en zelfs mi- Radio-rede gehouden op zater- de Arbeid. nisters zonder eigen bijdrage dag 7 mei 1927 (Amsterdam 12 Ibidem. en niemand noemt deze men- 1927). 13 PvdA (2005), Beginselmanifest, schen bedeelden’. W.H. Vlie- 5 In: Bart Tromp (2002), Het Amsterdam: Partij van de gen, Arbeiderspensionneering. sociaal-democratisch program- Arbeid. De eisch van staatspensionnee- ma, Amsterdam: Bert Bakker, ring verdedigd (Amsterdam p. 505.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 73

De jaren tachtig, maar dan erger

Nederland zit in een dubbele crisis. De binnenlandse consumptie daalt door de instortende huizenmarkt en de export stagneert door gebrek aan wereldhandel. Aan dat laatste kunnen we niet zo snel iets doen, aan dat eerste wel. Doel is voorkomen dat de werk- loosheid hoger wordt dan in de jaren tachtig.

Wimar Bolhuis

Econoom, bestuurskundige en sociaal psycholoog

Voor de derde keer sinds 2009 zit Nederland cieel-economische beleid om de negatieve in een recessie. Het is verontrustend dat een gevolgen van de recessie te dempen? opleving van de economie, die het Centraal Om deze vragen te beantwoorden zal ik Planbureau al meerdere keren heeft ver- enkele macro-economische kernvariabelen wacht, uitblijft. Sinds de implosie door de van de periodes 2009-2014 en 1981-1986 naast overslaande kredietcrisis uit Amerika, nu al- elkaar zetten, met de kanttekening dat het een weer vijf jaar geleden, blijft de economie vergelijking op hoofdlijnen blijft en dat de strompelen. Hoewel internationale vergelij- voorspellingen voor de jaren 2013 en 2014 king leert dat het economisch herstel van een waarschijnlijk te positief zijn. Een andere financiële crisis langer duurt dan het herstel kanttekening is dat de staatsschuld in 2008 van een traditionele crisis1, waardoor de Ne- sterk steeg wegens kapitaalinjecties aan ING, derlandse situatie als normaal zou kunnen Aegon en SNS, de overname van Fortis / ABN worden beschouwd, wordt van politieke par- Amro en de terugbetaling van verloren spaar- tijen en ambtsdragers continu gevraagd op geld van Nederlandse Icesave-klanten. Voor de deze ontwikkelingen te reageren. De druk analyse van de ontwikkeling van de staats- stijgt doordat landen om ons heen beter lij- schuld neem ik daarom de startjaren 2007 en ken te presteren dan wij. 1979, in beide gevallen twee jaar voordat de Vaak wordt de parallel getrokken met de reële economie voor het eerst echt werd ge- jaren tachtig, toen er een langlopende recessie raakt. over het land trok en Nederland enkele jaren van hervormingen nodig had om economisch Macrobeeld Nederlandse economie weer te floreren. Vaak is deze parallel ook ont- kend. In hoeverre zijn beide crises met elkaar Intuïtief lijkt een parallel van de crisis uit de te vergelijken? En wat zijn, mede op basis van jaren tachtig met de huidige recessie juist. Zo deze vergelijking, mogelijkheden in het finan- begint de werkloosheid vormen aan te nemen

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 74 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger

die we al dertig jaar niet meer hebben gezien. bare huishoudinkomen in de jaren tachtig Tijdens het schrijven van dit artikel werd be- alleen in 1981 en 1983, terwijl dit tussen 2008 kend dat er 573.000 mensen werkloos zijn (in- en 2013 jaarlijks daalde: tegenover de minder ternationale definitie) en dat dit aantal per snel oplopende werkloosheid staat dus een maand stijgt met ruim 20.000 personen.2 langdurigere trend van inkomensverlies. Maar de verschillen zijn groot. Het belangrijk- De daling in 2012 betrof 3,2 %, de sterkste af- ste verschil met toen is dat we nu te maken name sinds het begin van de metingen.4 Maar hebben met de nasleep van de financiële crisis vergeleken met de jaren tachtig kan deze inko- die Nederland in 2009 trof. Na ingrepen in de mensdaling weer gerelativeerd worden: de financiële sector in 2008 daalde het Neder- welvaart ligt nu hoger dan destijds dus we kun- landse bbp in 2009 sterk, maar bleef de stij- nen de klap beter opvangen. Het bbp per hoofd ging van de werkloosheid tot halverwege 2012 van de bevolking is verdrievoudigd sinds 1981.5 relatief beperkt. De aanleiding voor de reces- Als men de CPB-kerngegevens van de Ne- sie in de jaren tachtig was de wereldwijde olie- derlandse economie (tabel 1) 6 beziet, springen crisis van ’79: de olieprijs verdubbelde in de de grote verschillen met de recessie van dertig twee jaar daarna, het bbp kromp pas in 1981, jaar geleden in het oog. Zo is er de afgelopen waarna de werkloosheid direct hard opliep en jaren een ‘dubbele dip’ ontstaan, ligt de gemid- binnen drie jaar haar hoogtepunt bereikte.3 delde ontwikkeling van het bbp een procent- Aan de andere kant daalde het reële beschik- punt lager, krimpt de consumptie van huis-

Tabel 1 Vergelijking van enkele belangrijke macro-economische kerngegevens (M = gemiddeld)

Macro-economische variabelen ’81 ’82 ’83 ’84 ’85 ’86 M ( % volumemutatie) Bruto binnenlands product -0,8 -1,2 2,1 3,1 2,6 2,8 1,4 Consumptie huishoudens -2,4 -1,4 1,3 0,6 1,4 2,4 0,3 Overheidsbestedingen 1,6 0,9 1,9 0,6 3,0 0,7 1,5 Bruto investeringen bedrijvensector -10,9 -0,8 6,8 9,0 14,8 10,4 4,9 Uitvoer van goederen 7,3 1,0 2,5 8,9 6,2 0,4 4,4 Prijsconcurrentiepositie 5,5 -4,8 1,6 3,7 -0,6 -5,6 0,0 Relevante wereldhandel 0,8 3,0 2,4 7,6 4,3 4,7 3,8

’09 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 M

Bruto binnenlands product -3,7 1,6 1,0 -1,0 -0,5 1,0 -0,3 Consumptie huishoudens -2,1 0,3 -1,0 -1,5 -1,5 0,3 -0,9 Overheidsbestedingen 4,9 0,3 -0,6 -0,2 -0,3 0,5 0,8 Bruto investeringen bedrijvensector -15,7 -5,2 10,2 -2,5 0,5 2,3 -1,7 Uitvoer van goederen -9,7 13,5 4,3 2,2 3,3 5,0 3,1 Prijsconcurrentiepositie 3,7 2,3 0,9 1,9 0,5 0,3 1,6 Relevante wereldhandel -12,9 11,3 4,0 0,5 2,8 5,0 1,8

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger 75

houdens meerdere jaren achtereen, verlaagt Waarschijnlijk herleeft daarbovenop het de overheid via bezuinigingspakketten haar ‘maartpakket’ van € 4,3 mrd aan ombuigingen bestedingen, investeert het bedrijfsleven min- voor 2014 (in het sociaal akkoord van april is der, en trekt de uitvoer minder hard aan. Het afgesproken in augustus opnieuw te bezien of laatste is vooral een gevolg van een vertragen- deze ombuiging noodzakelijk is), want de de wereldhandel in 2012, want in tegenstelling voortekenen wijzen er eerder op dat de tot de jaren tachtig blijft de Nederlandse prijs- ­raming van het CPB een slechter beeld dan concurrentiepositie goed. De exportpositie is een beter beeld zal vertonen ten opzichte dit prima op orde, het bedrijfsleven kan de com- voorjaar. petitie met het buitenland aan.7 Punt van zorg Mocht het in augustus inderdaad noodza- is de binnenlandse economie. kelijk worden geacht om in 2014 toch nog Gekeken naar de gemiddelde overheids­ € 4,3 mrd extra om te buigen, dan komen de bestedingen valt het verschil tussen beide totale ombuigingen voor volgend jaar uit op crises mee, maar dit wordt grotendeels veroor- minstens € 9,5 mrd. Minstens, want het om- zaakt door een groei van de uitgaven in 2009. buigingspakket zou wel eens met enkele mil- Dit kwam door het laten werken van de ‘auto- jarden verhoogd kunnen worden wegens de matische stabilisatoren’ en het aanvullend verslechterende ramingen rondom het begro- beleidspakket van Balkenende IV. De kabinet- tingstekort. ten Rutte I en Rutte II kiezen, in lijn met de Dit betekent dat saldoverbeteringen in 2013 VVD-ideologie, voor een kleinere overheid. De en 2014 van Rutte II hoger en omvangrijker grootste ombuiging van ruim € 15 mrd valt in zijn dan de ombuigingen in 2011 en 2012 van het huidige kalenderjaar, grotendeels door de Rutte I. Rutte I bezuinigde, ondanks alle grote maatregelen van de Kunduz-coalitie om in woorden, in de praktijk minimaal. Er waren 2013 de 3 %-norm van het begrotingstekort te dus ook weinig negatieve gevolgen voor de halen (wat volgens de ramingen uiteindelijk economie en werkloosheid, waardoor het ver- niet zal lukken).8 wijt dat dit kabinet ‘de economie kapot bezui-

Tabel 2 Vergelijking van statistieken op het gebied van eigenwoningbezit en schulden (M = gemiddeld)

Eigen woning / schulden ’81 ’82 ’83 ’84 ’85 ’86 M ( % beschikbaar inkomen) Eigenwoningbezit 135 121 127 128 128 134 129

Hypotheekschulden 47 50 51 51 52 53 51 Overige schulden 16 15 13 11 11 11 13 Spaargelden 56 55 55 55 55 56 55

’09 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 M

Eigenwoningbezit 472 472 452 - - - 465

Hypotheekschulden 229 237 235 - - - 234 Overige schulden 34 36 35 - - - 35 Spaargelden 99 104 106 - - - 103

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 76 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger

nigde’ niet hard kon worden gemaakt. In de daling in de periode 2008-2012 te verklaren loop van dit jaar zal dat wel anders zijn. De door de crisis op de huizenmarkt.9 In de voor- omvangrijke saldoverbeteringen die ons te liggende decennia zouden door de hypotheek- wachten staan vormen een schril contrast met renteaftrek en soepelere hypotheekregels de de jaren tachtig: toen bleven de overheidsbe- hypotheekschulden tot ongezonde hoogte stedingen jaar op jaar groeien. De bezuinigin- zijn gestuwd en deze consumptie- en investe- gen betroffen toen vooral afbuigingen van de ringsbubbel zou nu leeglopen.10 De beweging groei van de overheidsbestedingen die vrijwel die uit tabel 2 spreekt, verklaart voor een groot autonoom doorging wegens de uitgebreide deel de huidige negatieve ontwikkeling van sociale regelingen. ons bbp (en ook de groei in de jaren negentig), aangezien particuliere consumptie en investe- Huizenprijzen en schulden ringen in woningen voor een derde aan ons bbp bijdragen. Nederland is uniek vanwege zijn ‘dubbele’ Het gemiddelde eigenwoningbezit als per- crisis: via de krimpende binnenlandse beste- centage van het beschikbaar inkomen is sinds dingen (consumptie) en via de stagnerende de jaren tachtig met een factor 3,5 gegroeid. handel in Europa en rest van de wereld (ex- Huishoudens hebben dus meer en duurdere port). Als verklaring voor de krimpende con- huizen gekocht. Grotendeels op de pof, want sumptie wordt algemeen gewezen naar de de gemiddelde hypotheekschuld als percen- dalende huizenprijzen, en als gevolg daarvan tage van het beschikbare inkomen steeg met de afbouw van een grote hypotheekschuld. een factor 4,5. De soepele hypotheekregels die Volgens het CPB is de helft van de consumptie- leidden tot aflossingvrije hypotheken, tophy-

Tabel 3 Overzicht van de productie in de marktsector, de arbeidsproductiviteit en de beloning van arbeid

Marktsector / arbeidskosten ’81 ’82 ’83 ’84 ’85 ’86 M ( % volumemutatie) Productie marktsector -1,3 -1,7 1,5 3,9 3,3 4,4 1,7

Contractloon marktsector 3,4 7,3 2,3 -0,1 1,1 1,2 2,5 Arbeidsproductiviteit 0,8 1,9 3,9 3,6 1,3 1,9 2,2 Reële arbeidskosten -1,1 2,4 2,5 -0,8 2,7 -0,1 0,9 Arbeidsinkomensquote 86,1 87,2 86,1 82,1 83,7 82,1 84,6 marktsector

’09 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 M

Productie marktsector -5,6 1,1 1,4 -1,8 -0,5 1,3 -0,7

Contractloon marktsector 2,7 1,0 1,4 1,7 1,8 2,0 1,8 Arbeidsproductiviteit -3,5 2,9 1,0 -1,4 0,5 1,5 0,2 Reële arbeidskosten -1,1 -0,3 1,8 0,5 2,3 1,5 0,8 Arbeidsinkomensquote 80,8 78,7 78,7 80,4 81,5 81,3 80,2 marktsector

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger 77

potheken en hypotheken hoger dan de markt- pensatie voor de olieprijs die steeg van $ 14,3 waarde van de woning hebben, samen met de per vat in 1978 naar $ 37,0 per vat in 1980). Daar- hypotheekrenteaftrek, het woningbezit en het na werd een periode van loonmatiging afge- aangaan van (te) grote hypotheekschulden kondigd, startend met het Akkoord van Was- gestimuleerd. Maar er is meer aan de hand: senaar in 1982. ook de gemiddelde overige schulden stegen De arbeidsproductiviteit lag in 1981 en 1982 met een factor 3. Nederland lijkt uit schulden- laag en een groot deel van het verdiende geld huishoudens te bestaan. Deze particuliere in de marktsector ging op aan arbeidskosten schuldenberg die nu afgebouwd moet gaan (zie de hoge arbeidsinkomensquote van om worden, was verantwoordelijk voor een aan- en nabij de 87 %). De rentabiliteit van het be- zienlijk deel van de economische groei in de drijfsleven was zorgwekkend. De Nederlandse afgelopen twee decennia. werknemers waren begin jaren tachtig te Toch valt dit beeld te nuanceren. Vaak blijft onvermeld dat in de afgelopen dertig jaar te- vens de gemiddelde spaartegoeden van huis- houdens verdubbelden, door hogere inko- Nederland lijkt uit mens en winsten op de woningmarkt. En schuldenhuishoudens terwijl het reëel beschikbare Nederlandse in- te bestaan komen al vijf jaar achtereen daalt, nam het aandeel spaargeld in het beschikbare inko- men de laatste jaren zelfs met 5 procentpunt toe. Dit impliceert een versterkte neiging tot duur en / of te weinig productief, waardoor de sparen. De verklaring daarvoor ligt voor de internationale concurrentiepositie matig was. hand. De waarde van het eigenwoningbezit Maar na enkele jaren van loonmatiging en neemt sinds 2009 door de dalende huizenprij- arbeidsproductiviteit begon de productie in zen af. Huishoudens anticiperen op een even- de marktsector weer te groeien. tueel verlies bij doorverkoop door een spaar- In de huidige recessie zijn hoge contract- potje op te bouwen en door af te lossen op loonstijgingen niet het probleem: die ontwik- hun hypotheekschuld. keling is al jaren erg gematigd. Ook is de ar- Al deze ontwikkelingen bij elkaar vormen beidsinkomensquote van een goed niveau, een belangrijke verklaring voor de dalende deze is 4,4 procentpunt lager dan in de jaren consumptie in Nederland. De landen om ons tachtig, al neemt de rentabiliteit van bedrij- heen kennen niet een dergelijke situatie. ven af. Dat de reële arbeidskosten sinds 2010 niet verder dalen komt door de achterblijven- Marktsector en arbeidskosten de arbeidsproductiviteit. De sterke arbeidsproductiviteitsdaling in De productie van de marktsector is de afgelo- 2009 en slechte cijfers voor de opvolgende pen jaren flink gekrompen. In tabel 3 zijn de jaren worden verklaard door het ‘hamsteren’ gevolgen van de dubbele dip goed terug te van arbeid door bedrijven, zoals het CPB dit zien: de productie kromp in 2009, trok aan in noemt (ook wel ‘labour hoarding’ genoemd).11 2010 en 2011, maar kromp weer in 2012 en 2013. Bedrijven hebben personeel dat niet direct De crisis van de jaren tachtig begon eveneens productief was toch in dienst gehouden en de met een sterke krimp van de productie in de loonkosten bewust laten oplopen. De reden is marktsector, maar deze trok daarna vrij snel dat de arbeidsmarkt vlak voor de crisis krap weer aan. In 1981 en 1982, niet toevallig jaren was en naar verwachting krap zou blijven van- met een inflatie van 6,7 % en 6,0 %, stegen de wege een pensionerende babyboomgeneratie. lonen in Nederland nog sterk (ook ter com- Tevens verwachtte het bedrijfsleven dat de

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 78 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger

economie binnen afzienbare tijd weer zou De huidige crisis brengt pas in 2012 een aantrekken. Het kwam daarbij goed uit dat het sterk stijgende werkloosheid met zich mee. Nederlandse bedrijfsleven door de hoge winst- Drie mogelijke oorzaken voor deze recente gevendheid in voorgaande jaren (een arbeids- stijging zijn: (1) dat de financiële middelen inkomensquote van 79 % in 2008) genoeg vlees van bedrijven uitgeput raken, (2) dat in tegen- op de botten had om niet-productief perso- stelling tot waar bedrijven in 2009 op antici- neel enige tijd aan te houden. Echter, bedrij- peerden de economische perspectieven ver- ven kunnen dit beleid niet structureel volhou- slechteren, en (3) dat het aanbod van de den en hun rentabiliteit laten verslechteren. beroepsbevolking in 2012 iets toenam terwijl In het bedrijfsleven moet men winst maken, de werkgelegenheid kromp. waardoor gedwongen ontslagen en het niet De groei van de totale beroepsbevolking verlengen van flexcontracten de komende tijd (personen die een substantieel aantal uren vaker zullen voorkomen. per week betaald werken of dit willen13) in 2012 wordt waarschijnlijk veroorzaakt door Arbeidsmarkt en werkloosheid een combinatie van overheidsbeleid en econo- mische omstandigheden. Het beleid van het De voortekenen van deze ontwikkeling ziet kabinet-Rutte I, zoals verlaging van de bij- men in de laatste CBS-cijfers waarin de werk- stand, (aankondiging van) de langstudeer- loosheid hard oploopt. De stijging is vooral boete en de duurdere tweede opleiding, prik- sterk in de leeftijdsgroep 25-40 jaar. Dit lijkt kelden meer bijstandsgerechtigden en deels te komen doordat bedrijven personeel studenten op zoek te gaan naar een baan. niet langer onnodig vasthouden, want deze Hoewel deze beleidsmaatregelen met het leeftijdsgroep is goedkoper te ontslaan dan nieuwe regeerakkoord zijn vertraagd of deels 40-plussers en werkt daarnaast vaker op basis teruggedraaid, hadden ze in 2012 nog wel een van tijdelijke contracten die makkelijker en activerende werking. Ook de economische zonder betaling van een ontslagvergoeding omstandigheden stimuleerden mensen om stopgezet kunnen worden. Voor een niet aan- zich aan te bieden op de arbeidsmarkt. Zo zienlijk deel stijgt de werkloosheid ook om- daalt het reëel beschikbare inkomen al jaren, dat een nieuwe groep mensen zich op de ar- worden toekomstige pensioenen afgestem- beidsmarkt meldt terwijl er geen werk is; peld, en wellicht zorgde (het vooruitzicht op) studenten en huisvrouwen / huismannen die werkloosheid of minder inkomen van de anticiperen op inkomensverlies van hun hoofdverdiener er ook voor dat partners partner. (meer) wilden gaan werken. Tabel 4 toont de positieve gevolgen van Verklaringen voor de negatieve en nulcij- ‘labour hoarding’. De werkloosheid bleef na fers voor de beroepsbevolking in overige jaren 2009 lange tijd gematigd, terwijl het CPB bij in de periode 2009-2014 zijn de uittreding van de uitbraak van de crisis een snelle oploop babyboomers — zij bereiken de pensioenge- naar 7 % verwachtte.12 De ontwikkeling van de rechtigde leeftijd of gaan met vroegpensioen huidige recessie is uniek vergeleken met eer- — en het ‘discouraged worker’-effect — er is zo dere recessies. In de jaren tachtig explodeerde weinig kans op een baan dat mensen zich juist de werkloosheid meteen (tot 2 procentpunt terugtrekken van de arbeidsmarkt — waar- hoger dan de huidige werkloosheid). Dit met door de beroepsbevolking kleiner wordt. de kanttekening dat onder andere de lage acti- Tabel 4 geeft ook blijk van een unieke ka- vatie van het socialezekerheidsstelsel er ook rakteristiek van deze recessie: de groei van het voor gezorgd had dat het startpercentage aantal zzp’ers ten koste van het werknemer- werklozen in 1981 (4,6 %) bijna 1 procentpunt schap. Sinds 2010 stijgt het arbeidsvolume van hoger lag dan in 2009 (3,7 %). zelfstandigen met ruim 2 % per jaar. In de peri-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger 79

ode 2000-2009 steeg het arbeidsvolume van zzp’ers, die als werknemers ontslagen werden zelfstandigen met gemiddeld 0,5 % per jaar. maar als zelfstandige wel opdrachten voor Het verschil met de jaren negentig is groot: dezelfde organisatie mogen blijven uitvoeren, toen nam het arbeidsvolume van zowel zelf- komen niet terug in de statistieken. standigen als dat van werknemers toe. Het is interessant te zien in welke sectoren De vervangingsratio — het beschikbare uit- het arbeidsvolume stijgt en daalt. In 1981, keringsinkomen in verhouding tot het loon 1982 en 1983 was het alleen de marktsector die — en het gemiddelde verschil tussen het netto flink terrein verloor, terwijl de zorg en de werknemersloon en de werkgeverslasten (de overheid nog redelijk doorgroeiden. De hui- wig), verklaren hierbij veel. De vervangings­ dige recessie laat een heel ander beeld zien. ratio is sinds de jaren tachtig gedaald en acti- In de marktsector is de gemiddelde afname veert nu tot werk. En hoewel de wig voor werk- van het arbeidsvolume zelfs nog groter dan nemers daalde, ligt de wig voor zzp’ers dertig jaar geleden. En vanaf 2011 neemt het momenteel nog veel lager. Door fiscale tege- arbeidsvolume van ambtenaren echt af, in moetkomingen en de afwezigheid van werk- tegenstelling tot in de jaren tachtig. De krimp nemerspremies houdt een zzp’er ongeveer van het arbeidsvolume in de markt en bij de 20 % meer van zijn bruto beloning over dan overheid wordt opgevangen door de groei van het aantal zzp’ers en de werkgelegenheid in de zorg.

Sinds 2010 stijgt het Omvang overheid en uitgavenposten arbeidsvolume van De effecten van de tot voor kort lage werk- zelfstandigen met loosheid, de lagere vervangingsratio en la- ruim 2 % per jaar gere wig zijn ook terug te zien in de ontwik- keling van de collectieve uitgaven, zeker als je deze vergelijkt met de situatie in de jaren tachtig. De hoogte van de socialezekerheids- een werknemer.14 Het zzp-schap is daardoor uitgaven en de totale collectieve uitgaven aantrekkelijk voor mensen die geen dienstbe- waren de zorgenkindjes van de kabinetten trekking kunnen vinden, want zij ontvangen Lubbers (zie tabel 5). Bijna 20 % van het bbp als zzp’er al snel een hoger beschikbaar inko- werd uitgegeven aan de sociale zekerheid en men dan via een uitkering. En voor bedrijven de totale collectieve uitgaven besloegen 58 % zijn zzp’ers ook aantrekkelijk want de arbeids- van het bbp. Geen wonder dat het een wijd- en ontslagkosten zijn lager dan bij een werk- verspreid idee was dat de sociale zekerheid nemer. Het inzetten van zzp’ers geeft werkge- onbetaalbaar werd en er grote politieke dis- vers ook de mogelijkheid Nederlandse cussies werden gevoerd over de vormgeving arbeidskrachten te laten concurreren met van een nieuw stelsel.15 De theorie van de aan- arbeidskrachten uit andere lidstaten van de bodeconomie (‘supply-side economics’-the- Europese Unie. se) paste precies op Nederland. Er was te dure Overigens verbloemt de opkomst van de arbeid, te weinig activerende sociale zeker- zzp’er de werkelijke werkloosheid in Neder- heid en een te grote overheid, waardoor de land, omdat enkel werknemers zonder werk belastingen te hoog waren en er niet kon meetellen in de CBS-werkloosheidscijfers. worden geconcurreerd met het buitenland. Zelfstandigen zonder opdrachten of met een Vraag naar goederen en diensten was er wel, inkomen op of onder bijstandsniveau tellen maar het Nederlandse aanbod was simpel- niet als werklozen. Ook de groep ‘gedwongen’ weg te duur.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 80 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger

Anno 2013 ziet het collectieve uitgavenpa- ruimte wordt opgeslokt door de oplopende troon er heel anders uit. Het zorgenkindje van AOW-uitgaven (5 % van het bbp), en ontmoedigt de collectieve uitgaven is de sterk groeiende daarmee geen arbeidsparticipatie van 65-min- zorg, die nu 10,5 % van het bbp beslaat.16 Met ners. Ook zitten de uitgaven aan de zorgtoeslag activerende maatregelen zijn de uitgaven aan (0,9 % van het bbp) en huurtoeslag (0,4 % van het de sociale zekerheid teruggebracht van 18,9 % bbp) in deze socialezekerheidsstatistiek. van het bbp naar 12,9 %. Het beslag dat het mi- Het is dus begrijpelijk dat de grootste her- nisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid vormingen van het kabinet-Rutte II in de zorg legt is nog steeds groot, maar hier zijn kantte- plaatsvinden, vooral in de langdurige en oude- keningen bij te plaatsen. Het grootste deel van renzorg. Dat brengt evenwel met zich mee dat

Tabel 4 Overzicht van de (werkloze) beroepsbevolking, arbeidsvolume van zelfstandigen, vervangingsratio en wig

Arbeidsmarkt / werkloosheid ’81 ’82 ’83 ’84 ’85 ’86 M ( %) Werkloze beroepsbevolking* 4,6 6,5 8,3 8,1 7,3 6,5 6,9

Beroepsbevolking (mutatie) 1,3 -0,3 1,0 0,0 1,3 3,1 1,1 Arbeidsvolume werkzamen -1,1 -2,4 -1,6 0,1 1,8 2,1 -0,2 w.v. marktsector -2,1 -3,5 -2,3 0,3 2,0 2,4 -0,5 w.v. zorgsector 1,9 1,3 0,0 0,2 1,2 2,0 1,1 w.v. overheid 2,2 0,9 0,0 -0,6 1,5 0,4 0,7 Arbeidsvolume zelfstandigen 0,2 -0,6 0,2 0,6 0,6 1,1 0,4 Vervangingsratio (loon) 84,8 84,3 84,2 82,1 78,7 78,0 82,0 Gemiddelde wig (superbruto) 44,0 45,4 47,3 46,3 45,2 44,7 45,5

’09 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 M

Werkloze beroepsbevolking* 3,7 4,5 4,4 5,3 6,3 6,5 5,1 Beroepsbevolking (mutatie) 0,7 -0,3 0,0 1,5 0,8 0,3 0,5 Arbeidsvolume werkzamen -1,1 -0,6 0,5 -0,5 -0,8 -0,3 -0,5 w.v. marktsector -2,2 -1,8 0,4 -0,4 -1,0 -0,3 -0,9 Zorgsector 2,3 4,2 2,7 0,4 2,0 1,8 2,2 Overheid 1,9 1,6 -1,3 -1,7 -2,0 -1,8 -0,5 Arbeidsvolume zelfstandigen 0,0 0,9 2,1 2,8 0,8 0,8 1,2 Vervangingsratio (loon) 66,2 66,0 65,7 65,4 65,0 64,2 65,4 Gemiddelde wig (superbruto) 42,3 43,0 43,4 43,7 44,1 44,0 43,4

* Het betreft hier de internationale definitie van werkloosheid. Dit percentage ligt lager dan de nationale definitie.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger 81

de werkloosheid verder zal oplopen als hier De overheidsfinanciën banen verdwijnen. In tegenstelling tot dertig jaar geleden is de Gekeken naar de staat van de overheidsfinan- sociale zekerheid niet het grote probleem. Ook ciën vallen de grote verschillen op tussen de de omvang van de overheid is niet het pro- huidige situatie en die van dertig jaar terug. bleem: de totale collectieve uitgaven daalden Het EMU-saldo was dertig jaar geleden nega- in de afgelopen dertig jaar met ruim 8 procent- tiever en werd grotendeels gecreëerd door de punt van het bbp en Nederland heeft internati- centrale overheid. In alle jaren in de periode onaal gezien een relatief kleine overheid.17 1981-1986 overschreden de kabinetten Van Agt

Tabel 5 Overzicht van collectieve uitgaven, met bijzondere aandacht voor zorg, sociale zekerheid en totale collectieve uitgaven

Collectieve uitgaven ’81 ’82 ’83 ’84 ’85 ’86 M ( % bbp) Openbaar bestuur 10,3 10,5 10,7 10,4 10,4 10,1 10,4 Veiligheid 1,3 1,3 1,3 1,2 1,2 1,2 1,3 Defensie 2,8 2,8 2,9 2,7 2,6 2,6 2,7 Infrastructuur 1,9 1,8 1,7 1,8 1,8 1,6 1,8 Onderwijs 6,6 6,7 6,3 5,9 5,7 5,8 6,2 Collectieve zorg 4,7 4,9 4,8 4,6 4,6 4,9 4,8 Sociale zekerheid 18,2 19,5 20,0 19,0 18,7 18,1 18,9 Overdrachten aan bedrijven 4,8 5,1 5,2 5,5 5,6 6,0 5,4 Internationale samenwerking 1,9 2,0 1,9 2,0 2,0 2,2 2,0 Rente 4,4 5,1 5,6 5,9 6,2 6,2 5,6 Totale collectieve uitgaven 56,9 59,8 60,4 59,2 58,7 58,6 58,9

’09 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 M

Openbaar bestuur 11,5 11,3 10,7 10,8 10,5 10,2 10,8 Veiligheid 2,0 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 Defensie 1,2 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 Infrastructuur 1,8 1,9 1,7 1,6 1,6 1,6 1,7 Onderwijs 5,6 5,4 5,4 5,5 5,5 5,4 5,5 Collectieve zorg 9,9 10,1 10,3 10,7 10,8 11,0 10,5 Sociale zekerheid 12,4 12,6 12,8 12,9 13,4 13,5 12,9 Overdrachten aan bedrijven 2,4 2,2 1,8 1,6 1,5 1,4 1,8 Internationale samenwerking 1,9 2,3 2,1 2,1 2,2 2,2 2,1 Rente 2,2 1,9 2,0 1,8 1,9 1,8 1,9 Totale collectieve uitgaven 51,0 50,9 49,8 50,1 50,3 50,0 50,4

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 82 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger

en Lubbers de huidige 3 %-norm en vanaf 1984 punt groeide. In 1979 bedroeg de EMU-schuld tevens de 60 %-grens van de staatsschuld. De 42,3 % van het bbp; de werkelijke groei tot en economische en maatschappelijke ideeën met 1986 was 28,3 procentpunt. De staats- waren in die tijd uiteraard anders — de hui- schuld liep in de jaren tachtig ongeveer in dige normen werden pas in 1992 afgesproken dezelfde mate op als nu, terwijl de recente bij het Verdrag van Maastricht, waar tevens stijging voor ruim 10 procentpunt van het werd besloten tot een toekomstige oprichting bbp wordt verklaard door steuningrepen in van de Economische en Monetaire Unie banken en overdrachten naar EMU-landen (EMU).18 door de eurocrisis.19 Daarbij heeft de Staat nu In 2013 wordt het overheidstekort voor een banken zoals ABN Amro en SNS — dus materi- groot deel veroorzaakt door een onderdek- eel bezit — in handen. Verkoop van deze ban- king van de ‘wettelijke sociale verzekering’ (de ken zal in de toekomst leiden tot een lagere tekorten in de AOW- en Awf-fondsen). De pre- staatsschuld. mies van deze regelingen zijn niet kostendek- Daarnaast hebben financiële markten nu kend voor de uitgaven, waardoor er uit belas- een groter vertrouwen in de Nederlandse eco- tingmiddelen moet worden meebetaald. nomie dan dertig jaar geleden, afgaande op de Verder is er een duidelijke trend in het EMU- rentepercentages van 2 % die men nu betaalt saldo te ontdekken: de regeringen Rutte I en over tienjaars obligaties ten opzichte van de Rutte II proberen sinds 2010 weer onder de 3 % 8 % toen. Dit verklaart ook de lagere rentelas- te komen. ten als percentage van het bbp (zie tabel 5). De vergelijking van de EMU-schuld (de Door een groot overschot op de lopende reke- staatsschuld) moet eigenlijk breder getrok- ning van de betalingsbalans, redelijke groei- ken worden, omdat het beeld anders onvol- perspectieven en een goede reputatie wat be- ledig is. Wegens de kredietcrisis moest de treft financieel-economisch beleid kan Staat in 2008 allerlei steuningrepen in de ban- Nederland zich een vrijere blik ten opzichte kensector uitvoeren. In 2007 was de staats- van staatsschuld veroorloven; de ‘kritieke’ schuld 45,3 % van het bbp, wat betekent dat de drempelwaarde waarna de rente stijgt ligt staatsschuld tot en met 2014 met 29,7 procent- waarschijnlijk erg hoog.20

Tabel 6 Overzicht van de overheidsfinanciën, zoals het EMU-saldo, EMU-schuld en lange rente

Overheid ’79 ’80 ’81 ’82 ’83 ’84 ’85 ’86 M ( % bbp) EMU-saldo - - -4,9 -6,2 -5,5 -5,2 -3,6 -4,6 -5,0

EMU-schuld 42,3 44,6 48,0 53,7 59,8 63,4 68,7 70,6 56,4 Lange rente - - 11,5 9,9 8,2 8,1 7,3 6,4 8,6

’07 ’08 ’09 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 M

EMU-saldo - - -5,6 -5,1 -4,5 -4,1 -3,3 -3,4 -4,3

EMU-schuld 45,3 58,5 60,8 63,1 65,5 71,4 74,0 75,0 64,2 Lange rente - - 3,7 3,0 2,9 1,9 2,0 2,3 2,6

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger 83

Hoe zijn de vooruitzichten? risico vragen financiële markten een hogere rente, waardoor de rentelasten van de Staat Structureel staat Nederland er gewoon goed kunnen gaan oplopen. De hamvraag is bij voor, maar ons land heeft te maken met een welk bedrag aan ingeboekte ombuigingen het tijdelijke ‘dubbele’ crisis van stagnerende bin- vertrouwen in de Nederlandse economie niet nenlandse consumptie en export. Waarschijn- meer stijgt, maar daalt. Opzienbarende obser- lijk bevindt onze economie zich in een tijde- vatie in dit verband is dat er na het afblazen lijke neerwaartse schok en is zij nog op weg van het maartpakket van € 4,3 mrd er nage- naar een nieuw structureel groeipad, dat de noeg geen enkele negatieve reactie op de fi- komende decennia beduidend lager komt te nanciële markten ten aanzien van Nederland- liggen dan in de voorgaande decennia: de hui- se staatsobligaties plaatsvond. zenmarktbubbel kan niet op korte termijn opnieuw worden opgeblazen en de grootste Een ander interessant fenomeen is dat de cri- groei van de eurolanden waarheen we expor- sis tot op heden niet volledig terugkomt in de teren ligt achter ons. werkloosheidscijfers: de verwachting was dat deze hoger zouden zijn. De laatst gemeten werkloosheid door het CBS is 6,4 % (internatio- nale definitie).22 Hoog, maar nog ruim onder Overhaast de overheids­ het hoogtepunt van 8,3 % in 1983. Zorgwekkend financiën op orde brengen, is dat deze 6,4 % — terwijl het pas maartcijfers betreft — al hoger is dan de gemiddelde werk- kan het vertrouwen van de loosheid van 6,25 % die het CPB dit voorjaar financiële markten in nog voor heel 2013 raamde.23 De vingers in de Nederland juist schaden dam die ervoor zorgden dat de werkloosheid beperkt bleef — zoals ‘labour hoarding’, werk bij de overheid en in de zorg — lijken één voor één ingetrokken te worden. Het grootste om- buigingspakket van de Nederlandse overheid Belangrijk om rekening mee te houden is ooit — ruim € 15 mrd (2,5 % van het bbp) — valt dat het nemen van incidentele, niet-verster- zoals gezegd in dit jaar en een goede tweede kende saldoverbeteringen (vooral lastenver- van bijna € 10 mrd in 2014. zwaringen) deze opwaartse ontwikkeling flin- Door de afnemende winstgevendheid van ke schade toebrengen en zo de potentie voor bedrijven (een arbeidsinkomensquote van de lange termijn van de Nederlandse econo- ruim 81 % in 2013) zullen steeds meer werkne- mie kunnen verlagen. Dit zou de al flinke uit- mers ontslagen worden of hun contract niet daging van de vergrijzende bevolking en het verlengd zien. Als de trend van ruim 20.000 grotere aandeel inactieven in de samenleving extra werklozen per maand zich doorzet in de voor onze overheidsfinanciën onnodig veel periode april tot en met december, zullen er groter maken.21 op 1 januari 2014 ongeveer 770.000 mensen Het overhaast op orde brengen van de over- werkloos zijn. Dit komt overeen met een werk- heidsfinanciën zou het vertrouwen van de loosheidpercentage van ongeveer 8,5 %, een financiële markten in de Nederlandse Staat niveau dat zelfs boven de jaren 1983 en 1984 bovendien kunnen verminderen, in tegenstel- ligt. Wel gelijk de kanttekening dat dit een ling tot wat algemeen wordt aangenomen. De doemscenario is, gebaseerd op grove assump- veroorzaakte schade aan de potentiële groei ties.24 Dit neemt niet weg dat de werkloos- verkleint immers de kans op toekomstige te- heidsproblematiek in de huidige recessie — rugbetaling van de obligatieleningen. Voor dit met vertraging — erger zou kunnen worden

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 84 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger

dan in de jaren tachtig, zeker omdat zzp’ers in hoeft het kabinet zich voor bestrijding van de werkproblemen niet meetellen in de statistie- werkloosheid of stimulering van de werkgele- ken. De huidige recessie is dan ook dieper dan genheid op korte termijn niet per se afhanke- die van de jaren tachtig, en vertoont waar- lijk te laten maken van de sociale partners, schijnlijk meer overeenkomsten met de reces- maar het binnenlandse plan is nu wel mager. sie van de jaren dertig, die ook een financiële Vasthouden aan de regeringsinzet op la- crisis was. gere arbeidskosten, herstel via export en een kleinere overheid lijkt de negatieve gevolgen Mondriaan-akkoord van de crisis niet binnen afzienbare tijd te dempen, in tegenstelling tot de tijd van Lub- De kabinetten van premier Lubbers werden bers. Er is nu geen sprake van een ‘supply-side’ geconfronteerd met de economische naweeën of aanbodcrisis in Nederland, maar van een van de wereldwijde oliecrisis in 1979, zoals vraagcrisis zowel in het binnenland (de slech- beperkte negatieve groei, een hoge inflatie in te huizenmarkt en onzekerheid over de econo- 1981 en 1982, een instortende woningmarkt en mische toekomst van bedrijven en burgers) een sterk oplopende werkloosheid.25 De twee als in het buitenland (vertragende wereldhan- VVD-CDA ‘no nonsense’-regeringen zetten in del, eurocrisis en overheidsbezuinigingen). de periode 1982-1989 prominent in op loonma- tiging en versobering van het socialezeker- Groei binnenlandse bestedingen heidsstelsel als recept om uit de stagflatie te noodzakelijk komen, onder andere door bezuinigingen op uitkeringen en ambtenaren- en onderwijssala- De opgave voor Nederland is het vinden van rissen. Het akkoord van Wassenaar uit 1982, groeipotentieel. Het recept daarvoor is echter waarin loonmatiging werd uitgeruild tegen onduidelijk. Onze exportpositie is goed, maar arbeidsduurverkorting, kreeg een belangrijke zolang de wereldhandel niet aantrekt hebben symbolische functie. In 1985 begon de Neder- we er weinig aan. De vraag is bovendien of ons landse economie weer te lopen. bbp wel gaat groeien als de export toeneemt Ook de huidige crisis kent een sociaal ak- maar de binnenlandse bestedingen blijven koord: het Mondriaan-akkoord dat op 11 april krimpen. Het lijkt wensdenken dat de sterk 2013 werd gesloten.26 Minister Asscher en krimpende Nederlandse particuliere con- staatssecretaris Klijnsma schrijven in hun aan- sumptie, bedrijfsinvesteringen en investerin- biedingsbrief van het sociaal akkoord: ‘Het gen in woningen (41 % van het bbp) de komen- kabinet hoopt dat deze afspraken de mensen de jaren volledig worden gecompenseerd of weer vertrouwen geven in de toekomst van zelfs overtroffen door een groeiende uitvoer onze economie. (…) Dat vertrouwen kan de (32 % van het bbp).27 Door het grote aandeel bestedingen en investeringen in ons land on- wederuitvoer (46 %) verdient Nederland per dersteunen en de daarmee zo noodzakelijke eenheid product relatief weinig aan zijn ex- economische groei.’ port.28 Aan elke euro wederuitvoer verdienen Met het kabinet hoopt heel Nederland dat we 8 cent, terwijl aan binnenlands geprodu- het Mondriaan-akkoord snel deze symboli- ceerde export 54 cent wordt verdiend.29 Ook is sche aanjaagfunctie krijgt. Opvallend is wel onze export gericht op de eurozone en overige dat het akkoord geen duidelijk werkgelegen- ontwikkelde economieën, terwijl hun groeira- heidsplan bevat, terwijl in het Akkoord van mingen gematigd tot slecht zijn.30 Een ver- Wassenaar de afspraak van loonmatiging te- dere krimp van het bbp ligt voor de hand, ten- genover arbeidstijdverkorting werd gemaakt zij de bodem in de huizenmarkt bereikt is en met het doel de concurrentiepositie en de via die weg de consumptie weer opleeft. werkgelegenheid te vergroten. Natuurlijk Wil het Nederlandse bbp echt gaan groeien

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger 85

via het exportmodel — zoals het kabinet-Rutte de oplopende werkloosheid te maken met II graag wil — dan moet de uitvoer van binnen- betalingsproblemen. Het gevolg: meer execu- lands geproduceerde goederen naar opko- tieverkopen en zo een versterkte daling van mende economieën als Brazilië, Rusland, de huizenprijzen, wat weer sparen in plaats ­India en China sterk stijgen. Het aandeel BRIC- van consumeren stimuleert. Deze interactie is landen in de Nederlandse uitvoer is bijna twee een neerwaartse spiraal waar moeilijk uit te keer zo klein als het gemiddelde in de EU. Al- komen is, behalve door het perspectief van leen Ierland, Portugal, Luxemburg, Malta en starters te verbeteren en de oplopende werk- Griekenland vervoeren een kleiner deel van loosheid te dempen. hun export naar BRIC-landen.31 Verontrus- Het is essentieel dat de koopwoningmarkt tend, want de verdienkansen via de handel weer in de lift komt voordat Nederland de liggen nu en in de toekomst in deze opkomen- werkloosheidniveaus uit de jaren tachtig be- de landen. In 2013 en 2014 zullen de BRIC-lan- reikt. Een hypotheekbubbel van de grootte den naar verwachting groeien met 5,3 % en waar Rutte zich nu voor geplaatst ziet, en die 5,7 %, terwijl de voorspelling voor de eurozone de particuliere consumptie zo hevig drukt, die 0,3 % krimp en 1,1 % groei is.32 Het actief omzet- had Lubbers dertig jaar geleden niet. De pro- ten van onze exportagenda zal decennia in blemen op de huizenmarkt anno 2013 zijn veel beslag nemen, maar is noodzakelijk om zicht pregnanter dan in de jaren tachtig. Aangezien te krijgen op een structureel groeiperspectief. het voor de korte termijn het meest effectief is Er ligt een schone taak voor het ministerie van te proberen iets aan de krimpende binnen- Economische Zaken. landse economie te doen, vooral de koopwo- De sleutel voor een herstel op korte ter- ningmarkt, lijkt het een kwestie van tijd voor- mijn ligt bij de consumentenbestedingen, dat het woonakkoord wordt opengebroken. waarvan de krimp moet veranderen in een Verscheidene economen pleiten hiervoor en stijging via een opkrabbelende woningmarkt het belang van stabilisatie van de koop- en en een stop van de groeiende werkloosheid. huurmarkt is te groot om dit uit budgettaire Deze twee zaken hangen nauw samen: de overwegingen na te laten.33 grootse belemmering voor herstel van de wo- De ernst van de crisis vraagt ook om een ningmarkt is de oplopende werkloosheid, zorgvuldige omgang met het begrotingste- wegens een interactie waar de CPB-modellen kort, aangezien te snelle bezuinigingen en geen rekening mee houden. Potentiële star- lastenverzwaringen de binnenlandse beste- ters kunnen met het oog op de slechte werk- dingen enkel sterker zullen laten krimpen. De gelegenheidsperspectieven geen hypotheek huidige economische crisis is langer en dieper krijgen of willen zelf deze risico’s nu niet aan- dan die van de jaren tachtig. De grootste op- gaan. Aan de andere kant krijgen steeds meer gave voor de politiek is te zorgen dat de werk- gezinnen met hoge hypotheekschulden door loosheid niet groter wordt dan toen.

Noten bericht 13-026, 18 april 2013. nitie hanteert, makkelijker. Het CBS hanteert in het pers- 3 Beer, de (2012), ‘De arbeidstijd- 1 Reinhart, C.M. & Rogoff, K.S. bericht de nationale definitie verkorting die niet doorging (2009), This Time Is Different; van werkloosheid, ik hanteer en andere lessen uit de jaren Eight Centuries of Financial in dit artikel internationale ’80’, in: TPEdigitaal 6(3 / 4). Folly, Princeton: Princeton cijfers die terug te vinden zijn 4 CBS (2013), Beschikbaarbaar University Press. in CBS Statline. Zo is vergelij- inkomen huishoudens daalt in 2 CBS (2013), Werkloosheid geste- king met het CPB, die stan- 2012 met 3,2 procent, persbe- gen naar ruim 8 procent, pers- daard de internationale defi- richt 12-022, 29 maart 2013.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 86 Wimar Bolhuis De jaren tachtig maar dan erger

5 Op basis van bijlage E1 van de 15 Paul de Beer, Jet Bussemaker nen overeenkomen met een CEP 2013 en CBS Statline kern- en Paul Kalma (2005), Keuzen werkloosheidspercentage van cijfers over de bevolking. Het in de sociale zekerheid, WBS / De 8,5 % (internationale definitie). bbp in 1981 was ruim € 170 Burcht. 25 Zie onder andere Paul de Beer mrd, in 2012 ruim € 600 mrd. 16 CPB (2013), Toekomst voor de (2012), ‘De arbeidstijdverkor- Het aantal inwoners steeg van zorg, CPB Boek. ting die niet doorging en an- 14,2 miljoen naar 16,7 miljoen. 17 Ministerie van Binnenlandse dere lessen uit de jaren ’80, 6 Alle tabellen zijn gebaseerd op Zaken en Koninkrijksrelaties TPEdigitaal 6(3 / 4); Den Bakker, de bijlagen van het Centraal (2012), Werken in de publieke G. (2008), Economische crises Economisch Plan 2013 dat het sector; Feiten en Cijfers. jaren dertig en tachtig vergele- CPB in maart publiceerde. Een 18 Verdrag betreffende de Euro- ken, CBS: De Nederlandse eco- en ander is wel geüpdatet pese Unie, Publicatieblad nr. nomie 2008 (www.parlement. naar aanleiding van geactuali- C191 van 29 juli 1992. com voor handzame overzich- seerde CBS-gegevens. 19 Rijksoverheid (2012), Miljoe- ten). 7 World Economic Forum (2012), nennota 2013, Kamerstukken 26 De inhoud van het sociaal The Global Competitiveness 2012-2013, 33 400. Aangeboden akkoord tussen sociale part- Report 2012-2013,Insight Re- op 18 september 2012. Op pa- ners en overheid vindt men in port. gina 22 staat een handzaam de brief ‘Resultaten sociaal 8 CPB (2013), ‘Tekortreduce- overzicht van de opbouw van overleg’ van 11 april 2013 van rende maatregelen 2011-2017’, de staatsschuld sinds 2008. De de minister en de staatssecre- CPB Achtergronddocument. toename van staatsschuld taris van SZW aan de Tweede 9 CPB (2013), ‘De Nederlandse met € 3,7 mrd (0,6 % van het Kamer. woningmarkt — hypotheek- bbp) door de redding van SNS 27 Op pagina 15 van het Stabili- rente, huizenprijzen en con- Reaal zit niet in deze cijfers en teitsprogramma Nederland sumptie’, CPB Notitie op ver- komt er dus bovenop. (april 2013) staat een hand- zoek van minister Blok van Wo- 20 CPB (2013). ‘Macro Economi- zaam overzicht van de bijdra- nen en Rijksdienst. sche Verkenning’, CPB Publica- gen aan de reële bbp-groei: 10 Bij de interpretatie van de tie, p. 42; en CPB (2012), ‘When particuliere consumptie (32 %), cijfers uit tabel 2 is het belang- is debt sustainable?’, CPB investeringen in woningen rijk op te merken dat het hier Discussion Paper 212. (4 %), bedrijfsinvesteringen gaat om gemiddelden, tussen 21 En dat de Nederlandse over- (5 %), overheidsbestedingen huishoudens in Nederland heidsfinanciën onder druk (27 %) en uitvoer (32 %). bestaan grote verschillen als komen te staan door de ver- 28 CBS (20134), Statistisch Bulletin het gaat om schulden en grijzing is duidelijk. Zie bij- CBS, 14 februari 2013. spaartegoeden. voorbeeld: CPB (2010). ‘Vergrij- 29 CBS (2012), ‘Wederuitvoer: 11 CPB (2011), ‘Lage werkloosheid zing verdeeld; Toekomst van hoge exportwaarde, maar lage in de Grote Recessie; Bedrijven de Nederlandse overheidsfi- toegevoegde waarde’, CBS hamsteren arbeid’, CPB Policy nanciën’. CPB Publicatie no 86. artikel 27 november 2012. Brief 2011 / 10. 22 CBS Statline (2013), ‘Werkloze 30 IMF (2013), World Economic 12 CPB (2011), ‘Lage werkloosheid en werkzame beroepsbevol- Outlook; Hopes, realities, risks, in de Grote Recessie; Bedrijven king per maand; internatio- april 2013. hamsteren arbeid’, CPB Policy nale definitie’. 31 CBS (2012), ‘Sterke groei ex- Brief 2011 / 10. 23 CPB (2013), ‘Kerngegevens port naar BRIC-landen’, CBS 13 CBS (2012), ‘De Nederlandse arbeidsmarkt, 1969-2014’, Bij- artikel 6 april 2012. beroepsbevolking: twee afba- lage 08 bij het CEP 2013. 32 IMF (2013), World Economic keningen’, in: Sociaaleconomi- 24 Volgens CPB-bijlage 2 van de Outlook; Hopes, realities, risks, sche trends, 1e kwartaal 2012, CEP komt 560.000 werkloze april 2013. pp. 80-89. personen overeen met een 33 Het Financieele Dagblad (2013), 14 CPB (2012), ‘De fiscale behan- werkloosheidspercentage van ‘Experts bepleiten verdere deling van zelfstandigen: een 6,25 % (internationale defini- ingrepen woningmarkt’, web- kritische blik’, CPB Policy Brief tie). Simpele extrapolatie bete- site FD, 25 april 2013. 2012 / 02. kent dan dat 770.000 perso-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 87

Vijf wegen uit de crisis

De krampachtige pogingen het begrotingstekort binnen de norm te houden leiden tot paniekvoetbal. Zo wordt het ­consumentenvertrouwen natuurlijk nooit teruggewonnen.

Dik Wolfson

Emeritus hoogleraar economie aan de Afdeling Bestuurskunde van de Erasmus Universiteit Rotterdam

In zijn fixatie op het beperken van het begro- en (4) wonen, en (5) achterstallig onderhoud tingstekort tot 3 % van het bruto binnenlands op de arbeidsmarkt. Het spaaroverschot zit bij product dreigt het kabinet de slaaf te worden bedrijven die investeringen uitstellen tot de van zijn goede bedoelingen. Een crisis los je vraag aantrekt of oppotten omdat de banken niet op door te sleutelen aan de gevolgen voor krediet strenger rantsoeneren om hun balan- het begrotingstekort, maar door het aanpak- sen te herstellen, en bij huishoudens die de ken van de oorzaken. hand op de knip houden uit angst voor werk- De Nederlandse economie is concurrerend, loosheid of die voor hun pensioen sparen. We de export is geen probleem, maar de consu- geven te weinig uit, en dat remt het herstel. ment is de stuipen op het lijf gejaagd doordat Daar komt nog bij dat pensioenfondsen en het kabinet bovenop de klap van een noodza- verzekeraars zoveel spaargeld in het buiten- kelijke beperking van de hypotheekrenteaf- land beleggen dat Nederlandse banken daar trek ook nog lasten verzwaarde, lonen wilde weer terug moeten lenen.1 Die wanverhou- matigen en paniek zaaide over de pensioenen. ding wordt op dit moment onderzocht door Het is hoog tijd om de bestedingen te ontzien een groep deskundigen onder leiding van de en meer samenhang te brengen in de aanpak oud-thesaurier-generaal Van Dijkhuizen.2 van over verschillende ministeries verspreide Maar dat is niet genoeg. We zullen ook de pen- onevenwichtigheden. Dat is de weg om het sioenen, de zorg en het wonen meer in samen- vertrouwen van consumenten te herwinnen, hang moeten bezien, in een beleid dat de bin- weer op een groeipad te komen en het tekort nenlandse bestedingen meer ontziet, en we terug te dringen. Want dat tekort moet om- zullen ernst moeten maken met de hervor- laag, ja, maar er zijn slimmere manieren om ming van de arbeidsmarkt, want het beju- dat te bereiken. belde sociale akkoord van 11 april jl. neemt halve maatregelen. Vijf onevenwichtigheden De politieke randvoorwaarde dat het be- grotingstekort terug moet naar 3 % van het De oorzaak van de crisis zit in vijf structurele bruto binnenlands product is voor dit jaar onevenwichtigheden: (1) een omvangrijke opgeschort, en zal volgend jaar waarschijnlijk binnenlandse onderbesteding die leidt tot ook niet worden gehaald zolang er geen dui- een overvloed aan besparingen; knelpunten delijkheid is over drie dingen die je nu juist in de financiering van (2) pensioenen, (3) zorg niet moet doen in een situatie van hardnek-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 88 Dik Wolfson Vijf wegen uit de crisis

kige onderbesteding: lasten verhogen, lonen den van de eerder genoemde onevenwichtig- matigen en korten op pensioenen. Geld moet heden, besparingen beter kunt benutten, weer gaan rollen. We komen niet uit de crisis vraaguitval kunt verminderen, groei kunt be- zolang het consumentenvertrouwen binnen vorderen en zo het tekort terug kunt dringen. de Europese Unie alleen in Cyprus en Grieken- En benut het uitstel van ingrepen op de ar- land lager is dan hier. We zijn te somber ge- beidsmarkt nu eindelijk eens om ook daad- maakt, en dan moet een overheid ophouden werkelijk een houdbare visie te ontwikkelen. de bestedingen te smoren. De moeilijkste hervormingen zijn achter de Pensioenen rug, nu de aftrek van de hypotheekrente onder controle begint te komen en we wat langer In twintig jaar tijd — tussen 1991 en 2011 — is het gaan werken. Dankzij die structurele aanpak totale nettovermogen van alle Nederlandse deed eurocommissaris Rehn dit jaar niet huishoudens gegroeid van 200 % tot 400 % van moeilijk over die 3 %. Volgend jaar ook niet, zou het bruto binnenlands product, voornamelijk ik hopen, zolang we de crisis maar voortva- in de vorm van een eigen huis en pensioenver- rend blijven aanpakken op basis van een con- mogen.3 Daarvan hebben ouderen het meest sistente visie — maar die ontbreekt nu juist. geprofiteerd.4 Het gemiddelde vermogen van Zeker, de nullijn in de zorg is voor dit moment alle huishoudens boven de 65 jaar laat zich, met enig masseren van de laatst beschikbare CBS-cijfers over 2011 voor de daarna nog voort- durende daling van de huizenprijzen, schatten In weerwil van schandalen op ongeveer € 250.000. Dat ligt daarmee ver rond woekerpolissen gutst boven dat van huishoudens van rond de veer- tig jaar, die gemiddeld zo’n € 75.000 bezitten. het spaargeld binnen bij Bij de ouderen zit een belangrijk deel van de levensverzekeraars hun vermogen in het eigen huis, dat door- gaans geheel of grotendeels is afbetaald. Let wel, dit zijn gemiddelden die door de boven- ste 10 % omhoog worden getrokken. Niettemin terecht van tafel gehaald, maar Ruttes aankon- is ruwweg de helft van de 65-plus-huishoudens diging dat hij na de zomer weer op de rem aardig binnengelopen op de golven van twee gaat trappen als de consument daar geen ver- decennia van welvaartsgroei en renteaftrek. trouwen uit put doet die impuls teniet. Het Anderzijds heeft een veel kleiner deel — nog kabinet verandert wel van richting, maar weet geen 10 % — nauwelijks reserves en een beschei- kennelijk nog niet waar het naartoe gaat. den inkomen. Zij kunnen de touwtjes maar ‘Stop-Go’-beleid, heet dat. Het door Heerts en moeilijk aan elkaar knopen. Wientjes ingestudeerde cliché dat het sociaal Alleen al de grote verschillen in draag- akkoord geslaagd is als er ook maar één ont- kracht zijn voldoende reden om niet te korten slag of één faillissement mee wordt voorko- op de pensioenen, maar van meer vermogen- men, roept de vrees op dat het daar ook wel de ouderen een andere bijdrage te vragen (bij- eens bij zou kunnen blijven. voorbeeld via de zorg, zie hierna). Daar komt Mijn pleidooi is dan ook dat het kabinet nog bij dat korten op pensioenen, zoals ge- snel nieuwe en meer overtuigende lijnen uit- zegd, in de huidige conjunctuur een slecht zet om het consumentenvertrouwen te her- idee is. We hoeven ons er ook niet toe verplicht winnen. Begin nu eens niet bij de uitkomst (het te voelen, want de kapitaaldekking van pensi- tekort), maar bij de oorzaak: bekijk hoe je, op oenen valt buiten de Europese tekortnorm korte termijn, door het herschikken en verbin- van 3 %.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Dik Wolfson Vijf wegen uit de crisis 89

Op zichzelf was de ingreep in de pensioe- Zorg nen overigens minder dramatisch dan veel mensen denken. Volgens de website van de De AWBZ, voor de moeilijk verzekerbare zorg, toezichthouder (De Nederlandsche Bank) is zelf het grootste zorgenkind geworden bedroeg de gemiddelde korting 1 % en de voor de openbare financiën. In de prognoses hoogste korting 7 %, en dat bij slechts 10 van blijven de aanspraken oplopen, naar verwach- de 381 fondsen. Niettemin blijkt het gevolg te ting sterker dan met meer doelmatigheid en zijn dat mensen een elementaire zekerheid doeltreffendheid is op te vangen. De verzor- aangetast zien, en dat wreekt zich in de beste- ging thuis is al over de schutting naar de ge- dingen, niet alleen in die van gepensioneer- meenten (Wmo), maar dan nog zal er geld bij den, maar ook van degenen die nog geen 65 de AWBZ moeten en liefst niet alleen door zijn. pakketbeperking of premieverhoging — denk Zij zien de bui hangen en gaan uit voorzorg alweer aan die bestedingen — maar ook door maar vast nóg meer sparen. In weerwil van de herschikking van de bekostiging. Bovendien schandalen rond woekerpolissen gutst het waarschuwen Bakx c.s. dat er afwenteling spaargeld binnen bij de levensverzekeraars. naar het duurdere intramurale segment Door nu te korten is een nadeel gemaakt van dreigt nu de regering de extramurale verzor- ons grootste structurele concurrentievoor- ging en verpleging naar respectievelijk de deel: de hoge graad van kapitaaldekking. Het gemeenten en de verzekeraars wil overheve- zou verstandig zijn om nu al zonder omhaal len.6 Dat vraagt om een scherp acceptatiebe- of voorbehoud aan te kondigen dat er volgend leid, en wellicht ook om enigerlei vorm van jaar niet wéér gekort wordt. risicoverevening. Niet dat die kapitaaldekking geen groot Een goed voorbeeld van een redelijke her- goed is; dat is ze wel. Maar nu even niet. Het is schikking van lasten is de jaarlijkse eigen bij- de verkeerde zure appel om doorheen te bij- drage voor intramurale zorg die met ingang ten. Nu de financiële markten zelfs de Itali- van 2013 is gesteld op 8 % van het eigen vermo- aanse verkiezingen en de Cypriotische caprio- gen (voor mensen met een vermogen boven len lijken te doorstaan en de gemiddelde de vrijstellingsgrens). Daarmee worden de dekkingsgraad inmiddels het verlangde mini- wat grotere vermogens geleidelijk afge- mum van 105 % weer haalt, is het verantwoord roomd. Dat kan worden gezien als een be- om even pas op de plaats te maken. Die dek- scheiden correctie op de scheefgroei in ver- kingsgraad geeft aan in hoeverre toekomstige mogens de afgelopen twintig jaar. Bovendien verplichtingen gedekt zijn, en komt onder zijn er bij deze aanpak nauwelijks negatieve druk te staan in een crisis, als de rendementen bestedingeffecten te verwachten; dat is een op de beleggingen van de fondsen dalen. De meer pragmatische reden om in dit geval de dekking loopt weer op als de conjunctuur aan- sterkste schouders de wat zwaardere lasten te trekt, en fungeert dus als een ingebouwde laten dragen. stabilisator zolang je in slechte tijden niet Voor wie het risico wil afdekken om bij lang- bijstort en in goede tijden geen greep in de durige verpleging veel in te leveren, zal er wel kas doet. een markt voor particuliere bijverzekering Nu er sprake is van een beginnend herstel ontstaan. En als die lasten worden ontgaan van de dekking lijkt het verantwoord om bij door eerder aan kinderen te schenken — finan- die paar fondsen die nog onder water staan cieel adviseurs beleven gouden tijden lees ik even in te teren, in afwachting van het voor — wordt de vraag daar gestimuleerd en ont- 2015 voorziene nieuwe financiële toezichtka- vangt de fiscus eerder schenkingsrecht. Zo’n der. Ook de SER pleit voor een minder procy- voorschot op het erfrecht helpt om nu al het clisch pensioenstelsel.5 begrotingstekort te verkleinen, zonder dat dit

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 90 Dik Wolfson Vijf wegen uit de crisis

werkgelegenheid hoeft te kosten. Verder valt nippertje door de Eerste Kamer heeft geloodst, er veel te winnen met een beleid dat de dure is het tijd voor een volgende stap: om één van intramurale zorg terugdringt door te bevorde- die twee zetels te bestemmen voor een verte- ren dat mensen langer thuis blijven wonen. genwoordiger benoemd door de gemeente waar de corporatie werkzaam is. Dat legt een Wonen verbinding met de lokale strategische plan- ning, en tussen woningaanpassing en ge- De beperking van de hypotheekrenteaftrek meentelijke zorgplicht. Weer zo’n relatie tus- voert een vorm van gedwongen sparen in die sen wonen en zorg. de vermogenspositie van huishoudens op ter- Ten slotte blijkt, nu de lucht volgens het mijn versterkt en additionele ruimte schept Centraal Planbureau en de Nederlandse Ver- voor de hiervoor al genoemde vermogensge- eniging van Makelaars wel zo ongeveer uit de relateerde eigen bijdrage in de AWBZ. We had- woningmarkt is geknepen, de beperkte be- den die aftrek eerder moeten aanpakken, in de schikbaarheid van hypotheekkrediet een hoogconjunctuur, dan was het effect op de groot probleem. Daarom onderzoekt Van Dijk- bestedingen minder fnuikend geweest, maar huizen de mogelijkheid om pensioenfondsen achteruithuilen helpt niet. en verzekeraars te interesseren in kwalitatief Het perspectief van een hogere eigen AW- hoogwaardige, door de overheid gegarandeer- BZ-bijdrage zal bevorderen dat vermogende de en tot obligaties verpakte pakketten van ouderen thuis meer elektronische en andere bestaande en nieuwe hypotheken. Als institu- voorzieningen treffen om zelfstandig te kun- tionele beleggers wat minder in het buiten- nen blijven wonen. Dat past in een structureel land beleggen en in plaats daarvan in die Ne- streven om de intramurale zorg te beperken. derlandse hypotheekobligaties stappen, Dat beleid vraagt om een verdere intensive- krijgen de banken weer wat ruimte voor ba- ring, bijvoorbeeld door aanpassing van bouw- lansherstel.8 Dat stimuleert de woningmarkt en renovatievoorschriften en in de aansturing en de werkgelegenheid, en dan kunnen die van woningcorporaties. Dat zijn alweer drie banken ook weer een kleinere stroppenpot redenen waarom zorg en wonen in samen- aanhouden voor alles wat direct of indirect hang moeten worden bezien. met de bouw te maken heeft. De aansturing van corporaties is teloorge- Op hun beurt krijgen geldschieters op deze gaan toen zij in 1996 op afstand van de over- manier meer rente dan voor staatsobligaties, heid zijn gezet. Dat is geen goed idee gebleken. zonder dat ze zelf expertise hoeven te ontwik- Zij hebben de verenigings- of de stichtings- kelen in individuele hypotheekverstrekking, vorm, zonder aandeelhouders, en zijn in de en kan ten slotte de in vergelijking met de ons praktijk eigenlijk van niemand. ‘Baas in eigen omringende landen hoge hypotheekrente huis, en het huis (via de huursubsidie) op kos- dalen met een half of misschien wel een heel ten van de gemeenschap’, vatte de socioloog procent. Als de corporaties dan nóg niet dur- Van Doorn dat beheersprobleem ooit treffend ven bouwen, voeg ik daar maar vast aan toe, samen. De rekenschap aan de verschillende kun je tijdelijk nog wat van de beoogde ver- belanghebbenden is niet bevredigend gere- huurdersheffing kwijtschelden om ze te laten geld.7 De corporaties zijn weliswaar wettelijk bewegen. Ook dat verdient zich terug. verplicht om twee zetels in hun raad van ­toezicht toe te kennen aan een vertegenwoor- Arbeidsmarktbeleid en sociale zekerheid diger van huurders, maar daarmee komt de verbinding met het bredere volkshuisves- In het sociaal akkoord worden de aanpassin- tingsbeleid nog niet tot zijn recht. Nu minis- gen in het arbeidsmarktbeleid verzacht en is ter Blok de aanpak van scheefwonen op het de discussie over het versoepelen van het ont-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Dik Wolfson Vijf wegen uit de crisis 91

slagrecht uitgesteld tot 2016. Op zichzelf is dat WAO-crisis van de vroege jaren negentig heeft begrijpelijk in tijden van crisis, maar gebruik het bloed, zweet en heel veel tranen gekost om de blessuretijd die nu is ontstaan om alsnog te ze de regie over de uitvoering van de werkne- scoren. Kleinknecht en anderen hebben nog mersverzekeringen te ontnemen, zo bracht zeer onlangs uitgelegd dat de voor- en nadelen voorzitter Buurmeijer van de toenmalige en- van versoepeling van het ontslagrecht samen- quêtecommissie in herinnering in NRC Han- hangen met de aard van het werk.9 Een soepe- delsblad van 18 / 19 april. Gaat dat nu beter wor- ler ontslagrecht bevordert de op den duur den, in een herwonnen soevereiniteit in eigen toch onvermijdelijke doorstroming van neer- kring? Dan is het opnieuw te hopen dat werk- gaande en weinig kennisintensieve bedrijven nemers en werkgevers een proactieve agenda naar opkomende nieuwe bedrijfstakken, ter- gaan ontwikkelen op het gebied van scholing wijl bedrijven die het moeten hebben van toe- en een bredere inzetbaarheid, en dat de nood- komstgerichte innovatie gebaat zijn bij conti- zakelijke structurele hervormingen van de nue scholing en het vasthouden van expertise. arbeidsmarkt dit najaar al voldoende gestalte Het is te hopen dat die invalshoek over de hebben gekregen om ons gezicht in Europa te vorming en het behoud van menselijk kapi- redden als zou blijken dat we ook in 2014 niet taal wordt meegenomen in de uitwerking van aan de begrotingsnorm kunnen voldoen. de ambitieuze plannen van het sociaal ak- koord om in een nieuwe regionale structuur Een andere budgetnorm voor Europa zoveel mogelijk van werk naar werk te bemid- delen, sectoraal en intersectoraal. Binnen de Voor ons land begint de uniforme Europese tekortnorm van 3 % averechts te werken, want zij knijpt het economisch herstel af, en dat terwijl we — ons zacht spiegelend aan de Euro- Pensioenfondsen en pese partners — nog redelijk tot goed scoren in verzekeraars zouden wat de structurele hervormingen die er uiteinde- lijk toe doen. Dat blijkt uit het feit dat de inter- minder in het buitenland nationale financiële markten ons blijven be- moeten beleggen gunstigen met lage rentes. De huidige norm is een grove maatstaf die is bedacht om potverteren ten laste van an- dere lidstaten te voorkomen, maar daar is in kennisindustrie is inmiddels veel expertise ons geval geen sprake van, en ook voor de an- ontwikkeld over het bevorderen van alterna- dere lidstaten vormt het structurele (voor de tieve inzetbaarheid van mensen, waarbij conjuncturele ontwikkeling gecorrigeerde) wordt ingespeeld op technologische vernieu- saldo van de nationale besparingen op den wingen en de dynamiek van de arbeidmarkt. duur een beter aangrijpingspunt om te zien of Maar daarbuiten, in de minder kennisinten- iedereen zijn eigen broek wel ophoudt.10 In sieve sector, is het moeilijker om daarvoor de ons land functioneert een dergelijk naar Zijl- handen op elkaar te krijgen; en toch zal dat stra vernoemd en later door Zalm geactuali- nodig zijn om tot een intersectorale doorstro- seerd structureel begrotingskader al decen- ming van arbeidskrachten te komen. nialang, en ook het IMF pleit inmiddels voor De institutionele vernieuwingen in de soci- zo’n ‘cyclically adjusted budget deficit’.11 Dat ale zekerheid zijn alleen nog maar in houts- kunnen we ook elders in Europa gefaseerd kool geschetst. Wat moeten we ons voorstellen invoeren, als de Europese regeringsleiders bij de mededeling dat werkgevers en werkne- eindelijk eens hun verantwoordelijkheid ne- mers weer de regie krijgen over de WW? Na de men voor houdbare oplossingen, en niet lan-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 92 Dik Wolfson Vijf wegen uit de crisis

ger vluchten in noodverbanden en symp- oliecrisis uit de jaren zeventig zijn weinig aan- toombestrijding. wijzingen te ontlenen. Toen was loonmatiging Vasthouden aan gelijke kappen voor onge- nodig omdat onze concurrentiepositie onder lijke monniken werkt niet, daar zijn de drie druk stond; nu gelukkig niet. Toen waren de aartsvaders van de VVD (Wiegel, Bolkestein en banken en de pensioenen op orde; nu niet. In Nijpels) inmiddels ook achter gekomen. Wat de goede jaren daarna hebben we de woning- nodig is, is maatwerk en doorgaan met hervor- markt niet durven aanpakken, en ook daar men. Het is tijd om — hier en in Europa — nor- betalen we nu een prijs voor. Kortom, er zijn men, condities en beleidslijnen meer te gaan nu meer variabelen en meer onzekere ge- formuleren in termen van harde afspraken dragsreacties in het spel dan toen, en dan over structuurverbeteringen, zoals het IMF moet je varen op het theoretische kompas dat dat doet in zijn voorwaarden voor financiële je de particuliere bestedingen zoveel mogelijk steun, en om het zoeken naar oplossingen nu moet ontzien als je door die vijf genoemde eens niet te verkokeren, maar beleidsterrei- plagen tegelijk wordt bezocht. Dan moet je nen in samenhang te bezien. wat minder fantasieloos boekhouden per mi- Wat leveren de hier gedane suggesties dan nisteriële portefeuille en structurele oneven- voor Nederland precies op? Dat is moeilijk in wichtigheden in hun onderlinge samenhang te schatten, want aan de ervaringen met de bekijken.

Noten stabieler vaarwater: Een macro- 8 Van Dijkhuizen c.s., Voort- economische verkenning, 5 april gangsbericht Verkenning rol van 1 Hoogduin, ‘Goede stappen en 2013. institutionele beleggers bij hy- (vooralsnog) gemiste kansen’, 6 Bakx, Van Doorslaer en Schut, pothecaire woningfinanciering, in: Tijdschrift voor Openbare Risicoverevening voor de oude- Den Haag, 11 maart 2013. Financiën, 2013 (1), pp. 16-23. renzorg, ESB, 11 januari 2013, 9 Kleinknecht, Naastepad, 2 Van Dijkhuizen c.s., Voort- pp. 20-23. Storm en Vergeer, ‘Soepel ont- gangsbericht Verkenning rol van 7 Vulperhorst, ‘De dode hoek slag en innovatie’, ESB, 8 institutionele beleggers bij hy- van woningcorporaties’, in: maart 2013, pp. 134-137. pothecaire woningfinanciering, Minderman, Goodijk en Van 10 Wolfson, ‘The Scope for Fiscal Den Haag, 11 maart 2013. den Berg, red, Waar is de raad Policy in the European Com- 3 ‘De vermogens van jong en van toezicht?, deel II, Den Haag munity’, in: Fair en De Bois- oud’, in DNBulletin, 25 oktober (Boom / Lemma), 2012, pp. 237- sieu, (eds.), Fiscal Policy, Taxa- 2012 (http: / / www.dnb. 252; Kerssies en Van Essen, tion and the Financial System in nl / nieuws / nieuwsoverzicht- ‘Randvoorwaarden voor goed an Increasingly Integrated Eu- en-archief / dnbulle- intern toezicht in woningcor- rope, Dordrecht / Boston (Klu- tin-2012 / dnb280015.jsp). poraties’, in: Minderman, wer Academic), 1992, pp. 361- 4 Van Dalen, en Henkens, ‘Het Goodijk en Van den Berg 382. beeld van ‘de arme oudere’ op (red.), Waar is de raad van toe- 11 IMF, IMF Survey online, 16 april de snijtafel’, in: MeJudice, 11 zicht?, deel II, Den Haag 2013. februari 2013. (Boom / Lemma), 2012, pp. 253- 5 SER, Nederlandse economie in 267.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 93

Zekerheid op het werk loont

Flexibele arbeidskrachten worden slechter betaald dan vaste medewerkers. Om aan dat loonverschil iets te doen is het zinvoller flexibel werk met meer zekerheden te omgeven dan om te tornen aan de bescherming van werknemers met een vast contract.

Ernst Segers

Oud-stagiair bij de WBS, econoom (MSc economie, Tilburg University) en student Études Européennes in Brussel

In het sociaal akkoord zijn nieuwe afspraken leen mogelijk is via het UWV. Een hoger be- gemaakt over het ontslagrecht. Deze afspra- roep op het UWV-besluit loopt nog wel via de ken worden van kracht in 2016 en moeten lei- kantonrechter. Ontslag vanwege bijvoorbeeld den tot een betere balans tussen vaste en tijde- een conflict op het werk, loopt juist weer stan- lijke contracten. Voor vaste contracten wordt daard meteen via de kantonrechter. de bescherming verminderd, terwijl tijdelijke Met deze maatregelen proberen de sociale werknemers juist meer beschermd worden. partners en het kabinet een betere balans te Een belangrijke wijziging die werd bedon- vinden tussen aan de ene kant de wens van gen in het sociaal akkoord betreft de transitie- een dynamisch arbeidsmarkt bij werkgevers vergoeding. Deze vergoeding is vergelijkbaar en aan de andere kant het aanpakken van de met de huidige ontslagvergoeding voor vaste doorgeslagen flexibiliteit. De schoonmaak- en contracten. De hoogte van de vergoeding thuiszorgindustrie zijn voorbeelden van sec- wordt fors lager. Bij onvrijwillig ontslag heb- toren waarin die flexibiliteit is doorgeschoten. ben werknemers na twee jaar recht op deze Kwetsbare werknemers werken daar vaak met vergoeding, die verder alleen afhankelijk is zeer weinig zekerheid. Werkgevers concurre- van het aantal dienstjaren en niet meer van ren in aanbestedingsrondes vooral op prijs. het type contract dat een werknemer heeft. Als een nieuwe werkgever de aanbesteding Verder wordt het aantal opeenvolgende wint, kunnen de werknemers die mee mogen tijdelijke contracten waaronder een werkne- verhuizen daarom rekenen op verschaalde mer mag werken teruggebracht van vier naar arbeidsvoorwaarden. drie; wordt de periode waarin een werknemer Maar ook werkgevers in andere sectoren aaneengesloten onder tijdelijke contracten zeggen behoefte te hebben aan veel flexibili- mag werken teruggebracht van drie jaar naar teit. Zij zouden dan sneller kunnen reageren op twee jaar; komt er geen proeftijd meer bij tij- een veranderende vraag. Werknemers zullen in delijke contracten korter dan een halfjaar en een flexibelere arbeidsmarkt sneller aangeno- wordt het gebruik van nulurencontracten men (of ontslagen) worden en zouden zich ontmoedigd. Voor vaste contracten is onder daardoor ook makkelijker verplaatsen naar andere geregeld dat economisch ontslag al- nieuwe, innovatieve sectoren, is het idee.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 94 Ernst Segers Zekerheid op het werk loont

Daarnaast zijn er veel zzp’ers die vrijwillig derzoeken groepeert de OESO de lonen in tien afstand doen van beschermende wetgeving. 10 %-groepen. De negen loongrenzen tussen Zij zijn meestal goed opgeleid en ontlenen deze groepen (decielen) worden aangeduid hun zekerheid aan de vaardigheden en talen- als D1, D2 t / m D9. In mijn onderzoek heb ik de ten die ze bezitten, niet uit collectieve arrange- meest gebruikte loonverhoudingen gebruikt, menten. namelijk de verhouding tussen de grootver- dieners en de minst verdienende werknemers Onderzoek naar loonongelijkheid (D9:D1). De verhouding tussen de mediaan loongroep en de laagste loongroep (D5:D1) en In een onderzoek dat ik verrichtte voor mijn de verhouding tussen de grootverdieners ten scriptie aan de Universiteit Tilburg naar het opzichte van de mediaan loongroep (D9:D5). belang van beschermende wetgeving op de Naast ontslagbescherming kunnen ook an- arbeidsmarkt, blijkt dat de flexibiliteit en on- dere aspecten van invloed zijn op loonongelijk- zekerheid van tijdelijke contracten bij kwets- heid zoals: de kracht van de vakbonden, coördi- bare groepen leiden tot betaling van een lager natie tussen sociale partners, minimumlonen loon. De onderhandelingspositie van deze en macro-economische omstandigheden.4 Ook werknemers is vaak zwak omdat ze last heb- deze zijn meegenomen in de analyse, hiervoor ben van veel concurrentie op de arbeidsmarkt: verwijs ik naar mijn scriptie op de website van voor hen tien anderen. In een situatie met wei- de Wiardi Beckman Stichting. nig ontslagbescherming is het voor deze werk- nemers lastig om looneisen te stellen. Resultaten Het belang van beschermende wetgeving voor met name flexibele werknemers wordt De resultaten laten zien dat vooral een verho- ook gevonden in een studie van de OESO waar- ging van de ontslagbescherming voor tijde- uit blijkt dat slechts het hebben van een tijde- lijke contracten de loonongelijkheid vermin- lijk contract al oorzaak is van lager loon.1 En dert. Een verscherping van het ontslagrecht uit ander onderzoek blijkt een positief ver- voor tijdelijke contracten houdt in dit model band tussen de opzegtermijn van werk en het verband met een daling van 5,5 % (-0,158) van de hoogte van het loon.2 loonongelijkheid tussen de hoogste en laagste Voor mijn onderzoek heb ik een verband loongroep in het model (D9:D1). Voor vaste gelegd tussen de mate van ontslagbescher- contracten was dit verband niet sterk. Voor ming en de loonongelijkheid in vijftien West- deze contracten zijn de lonen meer rigide. Europese landen in de periode 1985-2008. 3 Hieruit kan worden geconcludeerd dat veel Later heb ik voor de Wiardi Beckman Stichting vaste werknemers en hun werkgevers minder een onderscheid gemaakt voor tijdelijke en gevoelig zijn voor een aanpassing in de ont- vaste contracten. Deze gegevens worden bijge- slagbescherming bij het vaststellen van de houden door de OESO. In de OESO-index lonen. wordt de rigiditeit van regelgeving op de ar- Doordat de looptijd van tijdelijke contrac- beidsmarkt in kaart gebracht. Obstakels voor ten korter is dan van vaste contracten zal een rekrutering en ontslag — zoals een lange op- aanpassing van het ontslagrecht het eerst ef- zegtermijn, hoge ontslagvergoedingen, hoge fect hebben op het loon van werknemers met vergoedingen voor onterecht ontslag en stren- tijdelijke contracten. Zij zullen immers eerder ge beperking voor de inzet van uitzendbu- dan mensen met een vast contract van baan reaus — dragen bij aan een hogere score. wisselen en opnieuw moeten onderhandelen Daarnaast houdt de OESO ook statistieken over hun loon. Verder hebben veel kwetsbare bij over de loonverhoudingen binnen landen. groepen op de arbeidsmarkt een tijdelijk con- Om de loonverhoudingen in een land te on- tract zoals laagopgeleiden, vrouwen (moe-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Ernst Segers Zekerheid op het werk loont 95

ders) en migranten.5 Deze werknemers schip- niet verwonderlijk dat ontslagrechtversoepe- peren relatief vaak tussen tijdelijk werk en ling geen sterk effect blijkt te hebben op de werkloosheid waardoor hun carrièreperspec- hogere loongroepen (D9:D5). tieven mager zijn en het voor hen vaak lastig is hun kennis en vaardigheden verder te ontwik- Minder loonongelijkheid kelen. Door het ontslagrecht van tijdelijke contracten te verstevigen wordt de leercurve Empirisch onderzoek van de OESO en van an- van deze werknemers minder frequent onder- deren heeft aangetoond dat, gemeten over een broken en zullen ontslagen evenrediger ver- hele economische cyclus, een flexibele ar- deeld worden over groepen werknemers. Ook beidsmarkt niet leidt tot banengroei.6 Welis- kan meer baanzekerheid een stimulans zijn waar zullen werknemers sneller aangenomen worden in een aantrekkende economie, maar tegelijkertijd krimpen personeelsbestanden harder bij economische tegenwind. Dit ver- Een soepel ontslagrecht leidt sterkt de bevinding dat een soepel ontslag- tot een onevenwichtigere recht leidt tot een onevenwichtigere loon- spreiding over bestaande banen. De grotere loonspreiding over ongelijkheid is hierdoor niet het gevolg van bestaande banen banencreatie aan de onderkant van de ar- beidsmarkt. Deze zogenoemde instapbanen die worden gekenmerkt door een laag loon en dito ontslagbescherming worden niet structu- voor werkgevers om te investeren in een werk- reel aan de arbeidsmarkt toegevoegd. Ze zijn nemer of voor een werknemer om te investe- een tijdelijk verschijnsel in tijden van econo- ren in bedrijfsspecifieke trainingen. Aange- mische voorspoed. Als het economisch tegen- zien hierdoor de arbeidsproductiviteit over zit betalen alle werknemers hieraan mee door het algemeen wordt vergroot, kan ook dit de een vergrootte onzekerheid. lonen positief beïnvloeden en dus de loonon- In het sociaal akkoord wordt duidelijk geko- gelijkheid verminderen. zen voor een evenwichtigere ontslagbescher- Werknemers naar wie veel vraag is worden ming. Een betere balans in beschermende wet- beschermd door hun kennis en kunde, op hen geving zal bijdragen aan een gelijkmatigere heeft een aanpassing van het ontslagrecht dus loonverdeling. Vooral de versterking van de minder impact. Hoe beter hun onderhande- rechtspositie van werknemers aan de onder- lingspositie is, hoe minder beschermende kant van de arbeidsmarkt heeft dit effect. Hier- wetgeving zij nodig hebben. Het is dan ook door wordt de arbeidsmarkt eerlijker.

Tabel 1 De relatie tussen de ontslagbescherming en loonongelijkheid

Ontslagbescherming loonverhouding loonverhouding loonverhouding (D9:D1) (D5:D1) (D9:D5)

Tijdelijke contracten -0,158** -0,068 ** -0,0277*

Vaste contracten -0,042 -0,039 0,049

** =significantieniveau van 1 %, * =significantieniveau van 10 %

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 96 Ernst Segers Zekerheid op het werk loont

Noten land, Denemarken, Spanje, OECD Economics Department Italië, Griekenland, Ierland, Working Papers, nr. 564. 1 Fournier, J. en I. Koske (2012), Noorwegen, Portugal. Zie 6 OESO (2004), OESO Employ- Less Income Inequality and Segers, E, The Return on Job ment Outlook; Bertola, G., T. More Growth — Are they Compa- security, Tilburg University Boeri en S. Cazes, (1999), Em- tible? Part 7. The Drivers of La- 2012. ployment protection and labour bour Earnings Inequality — An 4 De data voor deze subfactoren market adjustment in OECD Analysis Based on Conditional komt uit de database van J. countries: Evolving institutions and Unconditional Quantile Visser, ‘Data Base on Institutio- and variable Enforcement, Em- Regressions, OESO Economics nal Characteristics of Trade ployment and Training Papers Department Working Papers, Unions, Wage Setting, State 48; Bertola, G., (1990), ‘Job nr. 930. Intervention and Social Pacts, Security, Employment and 2 Van der Wiel K., (2010), ‘Better 1960-2010’ version 3.0. Amster- Wages’, in: European Economic protected, better paid: Evi- dam Institute for Advanced Review 34, pp. 851-886; Bertola, dence on how employment Labour Studies AIAS. G., (1992), ‘Labor Turnover protection affects wages’, in: 5 OESO (2004), OESO Employ- Costs and Average Labor De- Labour Economics, 17, pp. 16–26 ment Outlook; Causa, O. en S. mand’, in: Journal of Labor 3 Oostenrijk, België, Nederland, Jean, (2007), ‘Integration of Economics, 10 (4), pp. 389-411. Verenigd Koninkrijk, Duits- Immigrants in OECD Coun- land, Frankrijk, Zweden, Fin- tries: Do Policies Matter?’, in:

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 97

Wie luisteren wil, moet ook voelen

The Politics of volunteering Nina Eliasoph, Polity Press, Londen 2013

Als meedoen pijn doet. Affectief burgerschap in de wijk Evelien Tonkens & Mandy de Wilde, Van Gennep, Amsterdam 2013

De affectieve burger. Hoe de overheid verleidt en verplicht tot een nieuwe publieke moraal Thomas Kampen, Imrat Verhoeven & Loes Verplanke (red.), Van Gennep, Amsterdam 2013

De stagnerende verzorgingsstaat Jacques van Doorn & Kees Schuyt, Boom, Meppel 1978

Menno Hurenkamp

Hoofdredacteur S&D

De verzorgingsstaat zou uiteindelijk niet meer een voorbijgaande. Wie een tweederangsbur- moeten zijn dan een emancipatiemiddel, niet ger gold, werd geleerd dat hij niet de mindere een beweging die streeft naar het eeuwige was, maar de gelijke van anderen, en dat wie leven maar een manier om mensen minder dit zelfrespect wist op te bouwen, ook het res- afhankelijk te maken, schreven Jacques van pect van zijn medeburgers zou winnen. De Doorn en Kees Schuyt in de De stagnerende verzorgingsstaat behoort geen ander ideaal te verzorgingsstaat uit 1978. ‘De arbeidersbewe- hebben. Juist omdat zij over zoveel voorzie- ging en andere emancipatorische stromingen ningen beschikt, is het haar doodzonde te hebben hun historische taak altijd gezien als suggereren dat velen niet op eigen benen kun-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 98 Menno Hurenkamp over samenredzaamheid

nen staan en die voorzieningen nodig hebben. inzet door de overheid. En wie de moeite Die zonde heeft trouwens een straf: indien de neemt om het woord ‘vrijwilligers’ in te voe- suggestie inderdaad massaal wordt opgeno- ren in de databank van de rijksoverheid, ont- men — en er zijn tekenen dat dit gebeurt — zal dekt al snel dat alle departementen beleidsdo- de consumptieve vraag naar welzijn blijven cumenten produceren waarin meer wordt toenemen tot het systeem aan overbelasting verwacht van vrijwilligers. Ja, ook Verkeer, ook bezwijkt.’ Financiën. Dat Nederland ondertussen al min We zijn dertig jaar verder en de financiële of meer wereldkampioen vrijwilligerswerk is, crisis heeft de vraag weer prominent op de maakt deze beweging niet makkelijker. Er agenda gezet of de verzorgingsstaat inder- moet dus in toenemende mate een beroep op daad niet meer dan een middel en geen doel het gevoel van burgers gedaan worden. Hoe was. ‘Het kabinet heeft een stelsel voor ogen dat in z’n werk gaat komt in drie recente pu- waarin de rol van de overheid groter wordt blicaties aan de orde. naarmate mensen meer zorg nodig hebben, minder inkomen hebben en hun sociale net- Empowerment talk werk minder op kan vangen’, schrijft staats­ secretaris Martin van Rijn in zijn nota over de De Amerikaanse sociologe Nina Eliasoph pu- hervorming van de langdurige zorg (25 april bliceerde eerder de studie Avoiding politics 2013, kamerstuk 114352-103091-LZ.) (1998), waarin ze beschreef hoe Amerikanen De terugtrekkende beweging die Van Rijn hardnekkig proberen om hun maatschappe- beschrijft is een mooie pars pro toto voor een lijk engagement apolitiek vorm te geven. Poli- beweging die al een jaar of twintig aan de tiek is ‘vies’, hebben ze geleerd van de media, gang is: mensen moeten meer voor zichzelf en politiek gaat alleen maar om belangenstrijd voor anderen zorgen, meer zelf betalen en en ruzie en beide zijn verkeerd. Fatsoenlijke minder zeuren. Maar is de verwezenlijking mensen zouden zich daar ver van moeten hou- van dat ideaal van ‘op eigen benen staan’ in- den. Dus zetten Amerikanen zich wel in voor derdaad in zicht? Of is het huidige snijden in zeehonden en bemoeien ze zich niet met de voorzieningen tijdelijk en worden zodra de bouw van een kerncentrale in de buurt. On- economie aantrekt weer mooie regelingen langs verscheen van haar hand The politics of gemaakt die de van oudsher stevige relatie volunteering. tussen burger en overheid bestendigen, denk Eliasoph signaleert daarin dat in de Ver- aan de jaren negentig met de invoering van de enigde Staten maatschappelijke inzet in de PGB’s en de zogenaamde Melkertbanen? Het greep is van ‘mantra’s’, waarin vrijwilligers- is te vroeg om er iets over te zeggen, zou Mao’s werk aan de ene kant goed is voor degene die rechterhand Tsjoe en Lai ooit over de Franse het doet en aan de andere kant voor degene Revolutie hebben gezegd en dat geldt vermoe- die het ontvangt. Ze bekijkt vrijwilligerspro- delijk ook hier. jecten met kansarme jeugd in een kleine Ame- Wat wel genoteerd moet worden is dat in rikaanse stad. ‘Empowerment talk’, noemt korte tijd de verwachtingen van wat mensen Eliasoph de mantra’s waarmee die projecten voor elkaar kunnen en willen doen sterk zijn worden opgezet: beide partijen ontwikkelen toegenomen. De wetsvoorstellen voor de her- zich immers, als we de retoriek geloven. De ziening van onder meer de AWBZ (langdurige actieve burger ontwikkelt leiderschapskwali- zorg), WMO (maatschappelijke participatie), teiten en de bereidheid uit zijn comfortzone te de ZVW (ziekte) en de Participatiewet (arbeids- stappen. Hij of zij leert zich bovendien niks marktdeelname) zijn nog volop onderwerp gelegen te laten liggen aan experts (die im- van gesprek, maar één thema komt er telkens mers altijd traag zijn) of aan kennis uit het in terug: meer inzet door burgers, minder verleden die de belofte op een schitterende

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Menno Hurenkamp over samenredzaamheid 99

toekomst voor de cliënten zou kunnen bezoe- nomie, eigen kracht, netwerk, meedoen en delen. Laat staan aan zaken als bureaucratie of lokale gemeenschap de toon zetten. top-down management. Een frank en vrij type, Beide boeken brengen via meer dan tien dat in de avonduren snel en met plezier ar- case-studies onderdelen van eenzelfde bewe- men (van geest of portemonnee) er weer bo- ging in beeld; het ene boek strikt met voor- venop helpt. En de hulpontvanger weet zich beelden uit het buurtbeleid, het andere met vanzelfsprekend geïnspireerd door de vrijwil- een wat algemener bereik, met onder andere liger, om meer van zijn of haar leven te maken. ook de sociale zekerheid en de publieke opi- Beiden maken zo een ‘deep transformation’ nie. De beweging is dat burgerschap emotio- door, als je de politiek moet geloven. naliseert: werd het lidmaatschap van de ge- Amerika vergelijken met Nederland is niet meenschap van oudsher gedefinieerd door zinvol in kort bestek, maar wat bijblijft van de politieke en sociale rechten en plichten, zaken etnografische studie van Eliasoph is de be- die je kon doen, nu moet je ook dingen voelen perkte werking van kortlopende, overoptimis- om erbij te horen. Impliciet en expliciet wordt tisch getoonzette vrijwilligersprojecten. De het beleid geladen met gevoelsregels. Je moet optimistische houding die gepropageerd beseffen dat elke dienst een tegenprestatie wordt met empowerment talk leidt tot allerlei onbedoelde gevolgen. De organisatoren ste- ken hun tijd vooral in budgetverantwoording jegens opdrachtgevende overheid of markt- In de verzorgingsstaat partijen, door te zorgen dat ze toch vooral me- nieuwe stijl wordt vooral dia-aandacht krijgen. De actieve burgers zien veel van vrouwen verwacht er een mooie manier in om hun cv op te krik- ken. De kansarme jongeren die zich geholpen moesten weten, blijven lichtelijk geïntimi- deerd achter, eerder cynischer dan wijzer. Voor verlangt, dat wanneer je hulp krijgt je natuur- serieuze interactie, die op de een of andere lijk niet op de bank kunt blijven zitten. Je moet manier de bestaande verhoudingen tussen beseffen dat jouw buurt van jou is, jouw land kansarm (lees in dit geval: zwart) en kansrijk van jou is, en dat je er daarom zorg voor moet (wit) aan de orde stelt, ontstaat zelden plaats dragen. Je moet weten dat ieder mens talenten wanneer empowerment talk de toon zet. Daar- heeft, en dus moet je ook de jouwe maximaal voor wisselen de vrijwilligers elkaar te vaak af, benutten. Je moet weten dat het geld van de daarvoor is de druk om toch maar zoveel mo- staat op is, en dat je dus zelf in actie zult moe- gelijk deelnemers te hebben te groot. ten komen. Je moet de kernwaarden van de In de reeks jaarboeken van het Tijdschrift Nederlandse staat niet weten, maar verinner- voor Sociale Vraagstukken verschijnen deze lijken, volgens de minister van Sociale Zaken maand maar liefst twee boeken die zich min en Integratie. of meer met dezelfde thematiek bezighouden, Dus hamert de overheid meer op eigen ver- maar dan in Nederland. Als meedoen pijn doet. antwoordelijkheid. Van professionals wordt Affectief burgerschap in de wijk onder redactie verwacht dat ze tot achter de voordeur de van Evelien Tonkens en Mandy de Wilde en De cliën­ten nazitten die zich onttrekken aan con- affectieve burger. Hoe de overheid verleidt en ver- troles. Mensen die langdurige zorg ontvangen plicht tot een nieuwe publieke moraal onder re- worden eens flink door elkaar gerammeld of dactie van Thomas Kampen, Imrat Verhoeven ze die hulp wel ‘echt’ nodig hebben. Hulpont- en Loes Verplanke. Beide gaan in op het be- vangers in het algemeen wordt gezegd toch leidsoffensief van de overheid richting de bur- vooral zo lang mogelijk thuis te blijven en niet gers, een offensief waarin begrippen als auto- zomaar in instituties te gaan zitten, omdat het

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 100 Menno Hurenkamp over samenredzaamheid

‘thuis’ tenslotte ‘beter’ is. Bijstandsontvangers eerste keer zijn dat de terugtrekkende over- worden ‘bevrijd’ door verplicht vrijwilligers- heid heel hard aan het controleren sloeg. De werk. Buurtbewoners moeten zich drukker daadkrachtige taal waarmee de regering hulp- maken om de lokale sociale cohesie, door behoevenden wil gaan toetsen, migranten wil ‘trots’ te zijn op de buurt, ‘respect’ uit te dra- integreren, werkzoekenden aan een baan hel- gen voor buurtbewoners, door ‘genegenheid’ pen en mantelzorgers wil gaan ondersteunen, voor elkaar te voelen. belooft wat dat betreft weinig goeds. Het tweede punt is dat nergens in het be- Zorgen voor anderen leid expliciet gemaakt wordt dat in de verzor- gingsstaat nieuwe stijl vooral veel van vrou- De boeken bieden een genuanceerd beeld. wen verwacht wordt. Vrouwen doen nu al Verreweg de meeste mensen vinden het pret- verreweg het meeste vrijwilligerswerk en wan- tiger om in de maatschappij te staan dan er- neer er niet een ondubbelzinnige inspanning naast. Als daar soms wat dwang bij hoort, er- wordt gedaan om daar iets aan te veranderen, vaart men dat lang niet altijd als duurzaam is er geen enkele rede om te veronderstellen negatief. Wel nemen de verwachtingen toe waarom dat patroon in de nabije toekomst wanneer iemand uit de bijstand naar vrijwil- verandert. Ongeclausuleerd vragen om ‘meer ligerswerk wordt geduwd; hoopt diegene ver- vrijwilligerswerk’ betekent: ‘meer vrouwelijk volgens ook op nu en dan een aardig woordje vrijwilligerswerk’. of zelfs een of andere vorm van carrière. Naast de toenemende nadruk op emoties Ook vinden de meeste mensen het redelijk om het plichtsgevoel bij burgers te mobilise- vanzelfsprekend nu en dan wat bij te dragen ren, is nog minstens één relevant verschijnsel aan de eigen omgeving, het duw- en trekwerk op te merken dat de drie boeken delen. Impli- met andere buurtbewoners of met professio- ciet ligt in veel denken over maatschappelijke nals neemt men morrend voor lief. Waar ver- betrokkenheid verscholen dat het beter is moedelijk nog de meeste aarzeling zit ten aan- wanneer burgers zich spontaan inzetten, dat zien van het nieuwe burgerschap dat de ze meedoen niet omdat de overheid het wil, overheid verlangt, is in de mate waarin men maar omdat ze zelf vinden (voelen) dat het bereid is daadwerkelijk anderen te verzorgen: nodig is: burgerschap zou onbevlekt moeten zomaar de verantwoordelijkheid voor ouders, zijn. Drie opvattingen grijpen daarbij in el- laat staan buren nemen, zien Nederlanders kaar. Vanuit het eigenbelang komt betrokken- niet zo zitten. Je eigen rotzooi (kinderen, ge- heid bij de publieke zaak vanzelf, is de redene- zondheid, taalbeheersing) in de gaten houden, ring in de lijn van de Franse aristocraat Alexis akkoord. Maar bij verderstrekkende zaken als de Tocqueville die in de negentiende eeuw de verzorging van ouderen, veiligheid of gezond- jonge Amerikaanse democratie bestudeerde. heidszorg vinden Nederlanders nog altijd dat Je moet niet verwachten dat mensen zich om de overheid hoofdverantwoordelijk is. staatszaken bekommeren — wanneer ze zelf In de conclusie van De affectieve burger noe- behoefte hebben aan een weg die naar hun men Duyvendak en Tonkens twee punten die dorp voert, dan weten ze de overheid te vin- hier niet onvermeld mogen blijven. Het is nog den. Daarnaast is er een diepe culturele laag in maar de vraag of dit ‘gevoelsoffensief’ daad- onze samenleving die veronderstelt dat je al- werkelijk tot een vrijere rol voor de burger in tijd jezelf moet zijn, authentiek, origineel, niet de verhouding overheid-burger leidt. Al die afhankelijk. Aan de hand lopen van de staat of burgers moeten de goede kant opgeduwd de kerk of het welzijn remt je persoonlijke worden, en dat vergt veel coaching en begelei- groei. En ten slotte is er de redenering dat ech- ding. Misschien niet meer door het rijk maar te menselijke warmte uit het hart komt en dan toch door de gemeente. Het zou niet de niet via de wet, dat hulp van professionals of

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Menno Hurenkamp over samenredzaamheid 101

van de staat op de een of andere manier min- beeld hoger op rond illegaliteit en schaliegas. der is dan die van je buurman. Samen leidt het ‘Een vitaal democratisch debat over herzie- tot de populaire redenering dat ‘eigen kracht’ ning van de verzorgingsstaat ontbreekt’, con- beter is — een mooi zetje in de rug voor wie uit cluderen Duyvendak en Tonkens (de laatste bezuinigen wil. schrijft in beide bundels) in De affectieve bur- Maar in de Nederlandse wijken waar het ger. De vraag rijst of politieke partijen inzake niet zo goed gaat, of bij het helpen van Ameri- sociale zekerheid een afspiegeling van de be- kaanse kinderen waarmee het niet zo goed volking vertegenwoordigen. Sociale bewegin- gaat, blijkt uit de drie studies, is het niet zo gen op dit terrein zijn in ieder geval in geen zinvol onbevlekt burgerschap af te wachten. velden of wegen te bekennen. Voor zover de De mengelmoes van bedrijven en lokale over- burger protesteert is dat via nu en dan een heid en restjes maatschappelijk middenveld is stem op een populistische partij. Voor waarne- daar hard nodig, omdat de individuele men- mers uit het Haagse is dat mogelijk een schok- sen te weinig zelfvertrouwen / vaardigheden kende handeling, maar in het repertoire van / netwerk hebben om spontaan in beweging te verzet is dat een schamele actie. komen of te blijven. Buurtbewoners maken In die zin zit er iets horigs in het emotio- elkaar af en moeilijke leerlingen haken af nele burgerschap dat Nederlanders aan de dag wanneer hun energie niet op een zinvolle ma- leggen: snel bereid om meer eigen verant- nier getunneld wordt. Gezellige buurtbarbe- woordelijkheid voor hun directe omgeving te cues worden gedomineerd door bewoners dragen wanneer de overheid dat vraagt, niet met de grootste mond wanneer iedereen zijn ogenblikkelijk van plan om de stress en de gang kan gaan, en snelle jongens en meisjes ellende die dat oplevert te vertalen in politieke zijn handig om vrijwillig het vuil in de buurt of maatschappelijke actie, en wanneer het dan op te ruimen, maar niet om vijf, zes, zeven over grotere zaken als veiligheid of verzekerin- keer een eenvoudige wiskundesom te moeten gen gaat wil men toch liever dat de overheid uitleggen en dan volgende week weer. zoveel mogelijk zorgen bij ze weghoudt. Wie Eliasoph: ‘The litter does not care if a diffe- niet luisteren wil moet maar voelen, gaat het rent, untrained volunteer comes up next spreekwoord. Maar in Nederland lijkt het nu month, but the human recipient of personal- eerder zo dat men best wil luisteren en toch face to face aid usually does.’ In plaats van het moet voelen. fragiele engagement in de zwakkere delen van Het gevoelsoffensief slaat aan voor zover de maatschappij te bevrijden van de staat of het de directe omgeving van mensen betreft, andere vormen van duurzame of paternalisti- maar de publieke ruimte lijkt op de een of sche verbondenheid, kan misschien beter het andere manier buiten schot te worden gehou- moderne eigen kracht vocabulaire bevrijd den. Waar is de politieke agenda waarmee worden van retoriek. vrouwen of patiënten of kinderen met onge- Maar over de vraag hoe de verzorgingsstaat looflijk irritante ouders terugvechten? Horig nieuwe stijl eigenlijk vorm moet krijgen be- burgerschap — het is misschien een suggestie staat goedbeschouwd niet ongelooflijk veel dat de verzorgingsstaat als emancipatiema- discussie — de gemoederen lopen nu bijvoor- chine nog niet helemaal geslaagd is.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 102

Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt

In de serie kritiek op de Europese Unie: willen we een gezamen- lijke toekomst voor Europa, dan moet er een einde komen aan het eeuwige marktdenken en moeten we accepteren dat het ­eigene van Europa nu juist gelegen is in zijn culturele diversiteit.

Thomas von der Dunk

Cultuurhistoricus

Ik ben een groot liefhebber van Europa. En een internationale politieke unie hebben zij juist daarom constateer ik de laatste jaren bij zelf niets meer te zeggen. mijzelf een groeiende afkeer van de Europese Een lapsus in het heetst van de woor­ poli­tiek. Dat heeft alles te maken met de een- denstrijd die de waarheid ver­raadt? Als analyse zijdige richting waarin ook Europa zich onder is Verhofstadts uitspraak vermoedelijk juist, invloed van de al enige decennia lang domi- maar zij markeert dan wel het democratisch­ nante neoliberale ideologie­ begeeft: in de failliet van het Europese project. Hier krijgt de richting van een alles omvattende markt, bevol­king uit de mond van een van haar meest waarbij die markt steeds meer de koers van de bevlogen volksvertegen­ woordi­ gers­ te horen politiek dicteert en mét de politiek ook de dat er op een cruciaal punt in de praktijk niet burger machteloos heeft gemaakt. Het ver- veel meer te vertegen­woordi­gen valt. Een on- trouwen van een handvol ongrijpbare verdachter bron is nauwelijks­ denkbaar.­ Eigen­ beursspe­cu­lanten is voor het overleven van lijk zegt hij: als Europees politicus ga ik niet regeringen in Athene, Rome en Madrid inmid- meer over het voornaamste­ hoofdpijndossier dels doorslaggevender­ dan dat van miljoe­nen van de Europese politiek, de beslissingen­ op eigen inwoners. En ook voor het overleven van dat beleidsterrein­ hebben wij feitelijk naar de Europese­ Unie zelf. ongekozen machten gedelegeerd. De grote pleitbezorger van Europa en de Kan dan het toenemende cynisme van de euro, de parlementaire aanvoerder­ van de Europese burgers verbazen? Let wel: deze uit- liberalen Guy Verhofstadt,­ zei het op 27 januari spraak komt van de voorman­ van juist die poli- tijdens een verhit debat in het tv-programma tieke stroming die onder het motto ‘meer vrij- Buitenhof letterlijk: de markt zal eenvoudig­ heid’ als geen ander ideologisch verdere integratie­ van de eurolanden op haar verant­woor­delijk is voor de ontketening van de voorwaarden afdwingen. Met andere woor- financiële sector die deze nu onontkoomba­ ­re den: de burgers kunnen wel tegen zijn, maar dwang, en daarmee dit nu door hemzelf er- ze hebben geen keus. Over de vraag of de nati- kende gebrek aan politieke keuzes voor de bur- onale gemeenschappen moeten opgaan in gers, mogelijk heeft gemaakt.­ Die dictaten van

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt 103

de financiële markten, die Europese en natio- sen van het kapitalisme,­ haar voornaamste nale politici thans dwingen tot maatregelen­ wapen uit handen geslagen: de angst van de die haaks op de beloften aan en de wensen van rijke bovenlaag voor het communisme, die die hun eigen burgers staan, zijn immers slechts bovenlaag decennialang compromis­ bereid­ mogelijk geworden­ als gevolg van een al drie had gemaakt. Het is na 1989 ook door diverse decennia dominante neoliberale­ markt­ bedrijfs­magnaten onom­wonden gezegd: nu ideologie, die in de hele westerse­ wereld tot hoeven we met jullie geen rekening meer te massale privatisering­ heeft geleid. Daardoor­ is houden en kunnen wij doen wat wíj willen — de burger inmiddels­ nagenoeg de macht werken jullie niet mee, dan verplaatsen wij ontno­men om via de politiek nog enige invloed ons bedrijf en ons kapitaal gewoon naar het uit te oefenen op de organisatie van het eigen bui­tenland. Dat werd door de voortschrijden- bestaan: door de onzichtbare hand van de de globalisering­ sowieso steeds makkelijker.­ markt heilig te verklaren heeft de politiek zich- Heel concreet zien wij dat sedert enige zelf, en daardoor automatisch ook de burger, maanden nu ook van miljardairs een beschei- steeds meer buitenspel gezet. De keuzemo­ den extra offer wordt verlangd. De getroffenen gelijkheid van burgers om als collectief de in- verhui­zen boos naar België en de Franse ac- richting van de eigen samenleving­ te bepalen teur Depardieu stort zich om de fiscus te ont- is ingeruild voor de individuele­ schijnkeuze­ lopen zelfs in de armen van Poetin. In het van de consument,­ die nu mag beslissen of hij grootste neoliberale­ paard van Troje binnen zijn dagelijkse portie 220 volt wisselstroom­ van de Europese Unie, de Londense City, rolt energie­leve­rancier X of Y betrekt. ­Cameron nadrukkelijk­ de loper voor hen uit. Ook op het Europese continent is de ‘grote Ook de afgelopen maanden zijn het de Britten overheid’ door de marktideologen­ tot geweest die met een beroep op de vrije markt hoofdprobleem­ verklaard.­ Marktideologen echt stringente Europese regelgeving op ban- die binnen Nederland­ allereerst vertegen­ ­ kengebied hebben weten te voorkomen.­ woordigd worden door de politici van de VVD, Tot de belastingontwijkingsparadijzen­ de Volkspartij­ voor Vrijheid en Democratie: voor de brievenbusfirma’s van multinationals een naam die men in het licht van de essentie en multimiljardairs blijkt inmiddels naast de van de boven geciteerde uitspraak van haar Kanaal- en Kaaimaneilanden tevens Neder- geestver­want Verhofstadt nu nog slechts met land te horen, en de lauwe reactie van vooral hoon kan lezen. de VVD-Kamerfractie en VVD-staatssecretaris Frans Weekers is veelzeg­gend: gewoon een Deregulering en belastingvrijstelling kwestie van vrije concurrentie. Zo’n acht bil- joen euro stroomt onder dat motto jaarlijks Na de val van de Muur, toen het communisti­ ­ nagenoeg onbelast­ door Nederland, omwille sche tegenmodel­ uit zichzelf in elkaar gezakt van een klein voordeeltje­ van duizend banen was, grepen deze neoliberalen hun kans door en een miljard aan extra overheidsinkomsten. in één moeite door ook de aanval op het ge- Een bedrag waarmee het hele Europese begro­ mengde Rijnlandse model in te zetten ten- tingsgat gevuld kan worden, en dat dus nu einde dit door het Angelsaksi­ ­sche te vervan­ elders door gewone burgers en bedrijven­ gen. Met de ineenstorting van de Sovjet-Unie moet worden opgehoest, terwijl de belasting- was de potentiële dreiging van een revolutie, ontwijkers natuurlijk wel van de door ande- die eigenlijk al sinds de dagen van Bismarck ren betaalde collectieve infrastructuur profi- de kapitalistische­ elite tot zelfbeheersing­ had teren. Het is geen toeval dat de bij deze gedwon­gen, definitief­ verdwenen. Daarmee parasitaire mentaliteit behorende graaicul­ werd de sociaal-democratie,­ als eeuwige­ en tuur aan de top eveneens na de val van de eeuwig noodzakelijke corrector van de uitwas­ Muur een aanvang nam.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 104 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt

Het wantrouwen­ van burgers jegens de In die ontwikkeling speelt namelijk Europa politiek wordt verder versterkt­ door het feit een belangrijke rol — en helaas een negatieve, dat de politiek, door die zelf gecreëerde vrije die het vertrouwen van veel Europeanen­ in mondi­ale markt, nauwelijks­ in staat blijkt om Europa dan ook gaandeweg heeft ondermijnd. daaraan een einde te maken. Of niet in staat Daarbij is het wel noodzakelijk­ om in beginsel wil zijn. Frits Bolkestein mompelde in een afle- drie dingen helder te scheiden, die echter in vering van Buitenhof­ van 13 januari dat hij niet de praktijk dan meestal toch wel weer samen- zoveel met ‘jaloeziecultuur’ op had. Ja, in Chi- gaan. Het neoliberalisme begon allereerst als na, daar waren de welvaartsverschillen­ inder- een autonoom politiek verschijnsel binnen daad absurd. In het Westen viel het zijns in- afzonderlijke Europese lidstaten, waar het, ziens allemaal wel mee. afhankelijk van het nationale ideologische Maar ook al resulteert­ een en ander in Eu- klimaat, meer of minder daadwer­kelijk werd ropa nog niet in zulke obscene contrasten als om­armd — in Nederland meer, in Frankrijk in Amerika,­ de afstand tussen de midden­ minder. Enkele betreurenswaardige besluiten klasse en de Quote 500 is ook bij ons enorm zijn nationale besluiten geweest: van Europa gegroeid. Steeds meer is de wetgeving op de had het (in elk geval: nog) niet gehoeven. Met behoeften van die laatsten afgestemd:­ met de verkwanseling van de post en het spoor liep vergaande deregulering en belastingvrij­ Nederland in de jaren negentig uit eigen paars stelling dienden alle barrières voor ultrawinst­ enthousiasme voorop — in Berlijn en Parijs gevend internatio­ naal­ ondernemen­ te keek men wel uit. Om het publieke draagvlak ­worden geslecht.­ Dat kwam neer op een te vergroten, en zelf niet voor impopulaire amerika­nise­ring van de Europese samen­ besluiten of bezuinigingsmaatregelen verant- leving, lees: een geleidelijke afbraak van de woordelijk gehouden­ te worden, werd — en verzorgingsstaat, zoals minder ontslag­ dat is de tweede categorie­ — dan wel vaak de bescherming­ en minder sociale zekerheid. verant­woordelijk­heid op Brussel afgeschoven: het moest nu eenmaal ‘van Europa’. Vooral Tanend vertrouwen in Europa Gerrit Zalm was daar een meester in. Maar daarnaast is er zeker ook Brussel zelf. Als gevolg daarvan werd de staat doelbewust Niet toevallig telt de Europese­ Commissie een afgebroken ten behoeve van de belangen­ van bovenmatig groot aantal commissarissen met het internationale bedrijfsleven,­ teneinde vrij een liberale politieke achtergrond,­ wat het baan voor ‘de markt’ te scheppen, die op vrij- sterk liberale gehalte van veel Europese maat- wel alle terreinen­ van het maatschappelijk­ regelen verklaart. Europa heeft zich bovenal leven tot een politieke­ fetisj is uitgegroeid.­ De tot een Europese markt ontwikkeld: geen bar- markt is inmiddels oppermachtig omdat zij rières voor het vrije verkeer van producten en door bepaalde politici oppermachtig­ is ge- perso­nen. Regels moesten voor een gelijk maakt. Zij is nu zo oppermachtig­ dat de markt speelveld voor bedrijven zorgen, sociale de staat inmiddels dwingen kan om het pro- ­bescherming was daaraan ondergeschikt,­ en bleem dat die oppermachtige,­ gedereguleer­ ­de dat heeft bij de enorme economische­ niveau­ markt juist zelf heeft veroorzaakt — de financi- ver­schillen binnen de Unie grote consequen- ële crisis door de totale ontsporing­ van het ties: omwille­ van de succesvolle concurrentie bankwe­zen — ‘op te lossen’ door de staat nog moesten de kosten — fiscale en sociale — voor verder af te breken, waardoor dat dictaat in de bedrijven in de dure lidstaten snel omlaag. toekomst nog veel dwingender zal zijn. Het is Londen blokkeert tot op heden elke Europese deze ontwikkeling die vermoedelijk­ de hoofd- poging om hieraan een einde te maken — met reden vormt voor het feit dat steeds meer men- als fataal paradoxaal gevolg dat Europa voor sen steeds minder van Europa willen weten. neoliberalisme staat en dus door veel slachtof-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt 105

fers daarvan wordt gehaat, terwijl eigenlijk komt er daarom nog steeds weer heel gemak- alleen Europa dit neoliberalisme in zijn tegen- kelijk uit: natuurlijk moeten de anderen ginds deel zou kunnen doen verkeren en het nog eventjes hervormen en eindelijk even ste- uiteinde­lijk aan vertrouwen zou kunnen her- vig doorpakken.­ De anderen.­ Ginds. winnen indien het erin zou slagen om einde- Italië is intussen dankzij de Boekestijns op lijk de blokkades­ van de meest extreem deze wereld onbestuurbaar­ geworden, en Grie- neolibe­rale lidstaten te breken. kenland verkeert in een prerevolutio­ ­naire fase. De huidige crisis, die Noord en Zuid tegen De wankele regering weet zich daarbij nog elkaar opzet en oude vooroorde­ ­len van Duit- maar amper staande te houden tegenover een sers over Grieken en van Grieken over Duitsers groei­ende volkswoede, die zich in toenemende nieuw leven in blaast, versterkt het wantrou- wen jegens Europa evenwel juist nog verder. De crisis heeft namelijk, door het dictaat van de markt dat zich direct­ in een dictaat van De markt is oppermachtig Brussel vertaalt, al in een aantal Zuid-Europese­ omdat zij door politici landen de democratie ondermijnd.­ oppermachtig is gemaakt Waar men ter linkerzijde, na jaren gedach- teloos in het marktdenken te zijn meegegaan, nu langzaam aan weer bij zinnen komt, heeft de oorzaak van de vertrouwensbreuk­ tussen mate in electorale steun voor extreme partijen Europa en haar burgers op het neoliberale vertaalt — in Athene zetelt voor het eerst sinds denken ter rechterzijde­ nog weinig invloed 1945 in een Europese­ democratie­ weer een re- gehad. Neem voormalig VVD-parlementariër gelrechte nazipartij in het parlement, knok- Arend Jan Boekestijn­ in de NRC van 26 januari ploegen incluis. De bevolking­ moet er met lede jl., naar aanleiding van een mogelijk vertrek ogen aanzien hoe de eigen bovenlaag met een van de Britten, en combineer­ dat met een uit- beroep op ‘de wereldmarkt’­ soms zelfs spraak van zijn partijgenoot Mark Verheijen grondwet­t elijk van belastingbe­ ­taling is vrijge­ even verderop in dezelfde krant, namelijk dat steld, en daarin door buitenlandse ‘Europa een liberaal project is’ en ‘de liberale belastingpa­radijzen — waaronder dus ook grondslagen van Europa­ — interne markt, Neder­land — wordt gefaciliteerd. Modale Grie- muntunie — te veel zijn vervuild door beleids­ ken hebben intussen al een welvaartsverlies franje uit de wereld van de goede bedoelin­ van een kwart of meer moeten incasseren. gen’ — lees: een sociale agenda. De kop van Even ter opfrissing: Boekestijns eigen VVD be- Boekestijns stuk: ‘Zonder het Verenigd Europa zweek afgelopen­ herfst al bijna bij het eerste vaart Europa niet wel’. Zijn boodschap is twee- oproer vanwege een achteruitgang van een ledig: Den Haag moet er alles aan doen om een paar procent. En zie hoe het nu opnieuw­ in Brixit te voorkomen,­ want de Britten zijn onze Den Haag bij elk bezuinigingsplan kraakt. belangrijkste bondgenoten, onmisbaar ‘om- In Italië was tijdelijk min of meer in op- dat premier Monti Italië onvoldoende heeft dracht van Brussel een technocraat­ als pre- hervormd en president Hollande niet door- mier geïnstalleerd, die (ongeacht­ wat de Italia- pakt’, dat wil zeggen dat zij de sociale rechten nen zelf zouden willen) gedwongen werd om van Italianen en Fransen­ nog niet voldoende een technocra­ ­tisch — als objectief noodzake- hebben afgebroken om ‘de markten’ gerust te lijk verkocht, maar feitelijk ideologisch­ gela- stellen. Zonder de Britten, aldus Boekestijn, is den — programma uit te voeren,­ neerkomend de druk op de ketel weg. Lees: de VVD heeft op nog meer privatisering­ en deregulering. En Londen nodig om de eigen neoliberale­ bovenal neerkomend­ op verdere afbraak van vrijhan­delsagenda in Europa te redden. Het de staat als een van de belangrijkste­ organisa­

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 106 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt

tievormen waarmee­ burgers zelf collectief ropa’ en ‘meer markt’ (en dus van meer invloed op hun toekomst­ en de inrichting van Europese markt), worden weggezet als nostal- hun maatschappij kunnen uitoefenen.­ There is gische populisten.­ no alternative­ , zoals de neolibera­len dan ple- De politieke kaste in Brussel werd welis- gen te zeggen. Inderdaad: daar hebben zij zelf waar pas met het beruchte grondwets­ ­re­feren­ voor gezorgd. dum van 2005 hardhandig met de neus op de Waar Brussel decennialang succesvol Euro- feiten gedrukt, maar de scepsis is al ouder, en pese tegenstellingen­ wist te verzoenen, werkt heeft te maken met hetgeen waarvoor Europa Brussel nu steeds meer als Europese splijt­ steeds meer kwam te staan: voor de afbraak zwam, omdat het het nooit in de ogen van van de verzorgingsstaat,­ en dus voor toene- beide kampen tegelijk goed kan doen: in de mende onzekerheid.­ ogen van de burgers in de sterke landen die voor de redding van de zwakke moeten beta- Omdat het moet van Europa c.q. de markt len, en in de ogen van de burgers van de zwak- ke landen die hun samenleving moeten afbre- Het is, achteraf gezien, voor de kans op omar- ken om aan de eisen van de sterke landen te ming van Europa door zjn eigen burgers fataal voldoen. Vandaar dat de recente toekenning geweest dat de versnelde Europese eenwor- van de Vredesprijs,­ die tot de introductie­ van ding in de jaren negentig samenviel met de de euro terecht zou zijn geweest, het Nobel­ zegetocht van het neoliberalisme. Als gevolg comité nu op zoveel hoon en Brussel op zoveel daarvan ging ook — of liever gezegd: juist — Eu- meewa­righeid kwam te staan — het viel nog ropa samenvallen met de markt, en ‘meer Eu- mee dat men niet besloten had om de prijs ropa’ met ‘meer markt’. voor de economie toe te kennen. Europa werd in toenemende mate een De scepsis is inmiddels te diep geworteld argument voor deregulering en liberalise- om een andere reactie een kans te geven. En ring: om Europa als geheel in de globalise- uit die scepsis vloeit vervolgens­ de huidige rende wereld voldoende mee te kunnen laten massale electorale weigering voort om Brussel komen, en om de afzonderlijke landen bin- nog (letterlijk) enig krediet voor de oplossing nen Europa beter mee te kunnen laten ko- van de economische­ crisis te geven, ook daar men. Tenslotte vormden zowel Europa als de waar dat juist wel wenselijk zou zijn. Zodat wereld steeds meer één gemeenschappelijke ook de Nederlandse regering zich in vele boch- markt. Alles wat dat in de weg zou kunnen ten wringen moet om in Brussel aan de oplos- staan, werd als ‘protectionisme’­ gedemoni- sing mee te betalen en tegelijk het thuisfront­ seerd. te laten geloven dat men geenszins nog langer De economische en fiscale concurrentie meebetalen zal. tussen landen dwong vervolgens een sociale Brussel heeft op die scepsis nog geen begin race to the bottom af: verlaagde­ het ene land in van een antwoord, buiten de automatische het verlengde van de belastingtarie­ ­ven ook de reflex van de Verhof­ ­stadts dat Europa gewoon loonkos­ten om voor het internationale­ be- nóg meer moet doen. Dat men op die scepsis drijfsleven aantrekkelij­ ­ker te blijven, dan zag geen antwoord heeft, komt omdat men zich- het volgende land zich daartoe eveneens ge­ zelf de vraag niet durft te stellen waardoor die dwon­gen. Bij de forse welvaartsverschillen­ scepsis veroorzaakt is: door de maatschappe- binnen de EU, die groter werden naarmate de lijke gevolgen van een ongebreidelde­ markt. EU werd uitgebreid, nam die druk snel toe Daarvoor is men zelf namelijk nog veel te sterk — denk aan de Bolkesteinrichtlijn­ die het de gevangene van het dominante marktdis- moge­lijk had moeten maken dat Polen tegen cours, zodat alle criticasters van het (inmid- Poolse lonen in Nederland met Nederlandse dels nauw met elkaar verbonden) ‘meer Eu- werknemers konden concurreren.­ Voor de

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt 107

veel armere Polen een vooruitgang, voor de zegt: Europa, nee bedankt?­ Als, zoals Verhof­ Nederlanders het tegendeel. stadt stelt, de euro nu economisch­ alleen door Europa en de Europese­ uitbreiding werden verdere integratie te behouden is, dan kan dat in de rijkere Europese landen steeds vaker een electoraal — en dus politiek — om die reden argu­ment om dat deel van de bevolking dat alleen met minder markt. het sterkst op de socialezekerheidsarrange- Juist door die ‘markt’ is een grote kloof tus- menten is aangewezen veel van die zekerhe- sen hoger en lager opgeleiden­ ontstaan.­ Met den te ontnemen. Maar Europeanen­ zijn geen een beroep op de globalisering­ is onder het Amerika­nen, hoe hardnekkig men ook pro- motto van vrije concurrentie­ de sociaal­ beert dat van hen te maken. De Amerikaanse­ economi­sche veiligheid die de nationale levensleu­gen — iedere krantenjongen­ kan mil- verzor­gingsstaat aan velen bood gaandeweg jonair worden — waarmee de Amerikaanse­ afgebroken. De belangen van hoger betaalden­ onderklas­se stilgehouden­ wordt, wordt in zijn daarbij haaks op die van lager betaalden­ Europa niet geslikt. komen te staan. Door de steeds neoliberalere inslag van de In Nederland spelen zich soortgelijke­ pro- Europese Unie is het vertrouwen­ van grote cessen af — denk aan VVD-coryfee­ Kees van delen van de bevolking in Brussel ondermijnd: Dijkhuizen, topbankier bij de met staatssteun ‘meer Europa’ is gelijk komen te staan aan overeind gehouden­ NIBC, die zelf recentelijk ‘meer onzekerheid’.­ En dat zal zo blijven zo- zijn salaris van zeven naar acht ton verhoogde, lang degenen die het meest luidruchtig Eu- maar even later wel voorstellen presenteerde ropa propageren zelf ook het meest duidelijk om gepensioneer­ ­den veel zwaarder te belas- van Europa profiteren. Op bijna icoonmatige ten, alles ongetwijfeld met het oog op ‘de wijze kwam dat tot uitdrukking bij een kwes- tie die in Frankrijk juist ten tijde van het referen­dum speelde. De directie van een auto- fabriek in Mulhouse had besloten een groot ‘Meer Europa’ is gelijk deel van het werk naar het aanstaande EU-lid komen te staan aan en lagelonenland Roemenië te verplaatsen. De ‘meer onzekerheid’ Franse arbeiders mochten mee indien ze ook met Roemeense­ salarissen genoegen namen. Dat was de directie voor zichzelf uiteraard niet van plan: in die kostenbesparende en dus markt’. Of denk aan ING-collega Michel Til- winstgevende verhuizing zag zij tegenover de mant die een paar jaar terug dreigde het aandeelhouders een goed argument om voor hoofd­kan­toor van zijn bank naar een minder een extra bonus een flinke greep in de kas te zeurderig Europees buitenland te verplaatsen­ doen. indien Den Haag nog langer misprijzend naar Met een beroep op Europa kan de directeur zijn bonus wees. Of neem een andere ING- onder verwijzing naar Amerikaanse­ concur- topman, Nick Jue, die zich onlangs verbolgen­ rentie voor zichzelf een hoger salaris opeisen, toonde over de boosheid van de oud-werkne- terwijl hij aan de monteur onder verwijzing mers die hij zelf net om het bedrijf ‘renda­bel’ naar Albanese concurrentie kan mededelen­ te maken ontslagen­ had. Over de graaicultuur,­ dat die het met veel minder moet doen. Open waaraan ook hij zijn steentje bijgedragen had, grenzen betekenen voor de eerste dat hij een geen woord. interessante carrière van Maastricht via Er is zo een bovenklasse van superrij­ ­ken Marseil­le en München naar Milaan tegemoet geschapen, die de bedrijven waarover­ ze tijde- gaat, voor de tweede dat hij sneller zijn baan lijk de scepter zwaaien als hun persoonlijk verliest. Is het een wonder dat de laatste dan eigendom beschouwen­ en die menen dat nor-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 108 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt

male fatsoensregels­ voor hen niet langer gel- dige niet onomstreden lingua franca), de af- den. En vrijwel altijd speelt in de argumenta­ zonderlijke natiestaten­ met hun eigen tie waarmee het verschil in graairechten­ officiële meerderheids­ ­taal en de talloze etni- tussen topmanagers en modale werknemers­ sche minderheden­ met hun historische trau- wordt goedgepraat,­ op de achtergrond­ ook ma’s over geforceerde­ nationale­ unificatie Europa als context een rol. Het was geen toeval daarbin­nen. Dat is een uiterst delicaat even­ dat het ‘ja’ voor de grondwet­ in 2005, afgezien wicht tussen Unie, landen en regio’s, vrucht van wat studentenwijken, alleen maar een van vele bittere eeuwen van onderlinge­ nijd meerder­heid scoorde op de Utrechtse Heuvel­ en rivaliteit. De moeizame­ handha­ving van rug, in Wassenaar en in het Gooi. Wie dat ne- dat evenwicht — en niet de interne markt — geert, en ‘meer Europa’ nog steeds combineert vormt de kernopgave van het Europese pro- met ‘meer markt’, speelt met vuur. ject, omdat menige onbalans in het verleden direct tot bloedver­ ­gieten heeft geleid. Wie dat Culturele maakbaarheidsillusie niet snapt, snapt van Europa niets. Europa is geen Amerika, omdat een Euro- Maar hierbij blijft het niet. Het dictaat van de pees volk dat zichzelf als zodanig beschouwt markt dwingt nog iets anders af dat ook bij ontbreekt. Het daartoe noodzakelijke ont- veel Europeanen toenemend verzet oproept, staan van één publieke Europese ruimte wordt en daarvoor­ zijn de meeste beleidsmakers in allereerst sterk gehinderd door de duurzame­ Brussel even blind. Dat komt omdat zij, met de taalkundi­ge verscheidenheid op dit conti- eurocrisis als gretig aangegrepen­ breekijzer, nent. En waar Verhofstadts eigen Vlamingen met hun streven naar snelle verdere eenma- ook na honderd­ ­tachtig jaar staatkundig sa- king te weinig besef aan de dag leggen voor menleven nog niet dat minimale­ gevoel van wat de culturele essentie van Europa is: diver- nationale solidariteit­ met de Walen ontwik­ siteit. keld hebben om zonder mopperen­ een finan- Hoezeer men in Brussel, ondanks alle vro- ciële unie te vormen, zal dat met Vlamingen me verklaringen van het tegendeel, feitelijk en Grieken op de voor het voortbestaan van de voor die essentie blind is, blijkt wel uit de sta- euro zo noodzake­ ­lijk geachte korte termijn tus die bepaalde functies bezitten als er weer zeker niet lukken. een nieuwe Europese Commissie­ moet wor- In dat opzicht zijn de ideeën van de groot- den samengesteld. Alles en iedereen richt zich ste eurofielen op gevaarlijke maakbaarheids­ dan op diegenen die draaien rond de grote illusies gebouwd, op het snel uitwissen van totempaal van deze neoliberale tijd: de markt. eeuwenoude verschillen ter realisering van Ook Nederland gaat dan voor modieuze post- een intieme politieke unie. Zo’n politieke unie jes als ‘mededinging’ of ‘digitale agenda’. Die leidt automatisch­ tot steeds meer unifor­ zijn ongetwijfeld ‘best belangrijk’, om de fa- merende wetgeving,­ waarmee veel in de loop meuze pro-Europaleus van 2005 te parafrase- der eeuwen gegroeide en cultureel bepaalde ren, maar voor het bijeenhouden van Europa verschil­len aangaande de inrichting in het- in feite irrelevant. Zo’n beetje het laagst in zelfde korset worden gedwongen. Eigen natio- aanzien staat daarentegen­ de commissaris naal afwijkende­ regels voor de inkomensgrens­ voor meertaligheid.­ voor de toewijzing van huurwoningen, of voor Maar meertaligheid is de essentie van Eu- de organisatie­ van het omroepbestel? Hybride ropa, omdat die rechtstreeks op de culturele tussenvormen van overheid, middenveld pluriformi­teit van Europa betrekking heeft, en / of particuliere onderneming,­ die vrijwel en daarmee op het psycholo­ ­gisch — en dus elk Europees land wel kent, alleen telkens politiek — zo precaire evenwicht tussen Eu- weer op een ander gebied? Geen ‘Europese ropa als geheel (met het Engels als zijn hui- aanbe­ste­ding’ van schoolboeken­ meer? Alles

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt 109

ontoe­laatbaar voor Brussel, want als ze afwij- maar ook, ongeacht de ervaringen met Bulga- ken van die in Duitsland of Portugal,­ kan niet rije en Roemenië,­ nog steeds naar verdere uit- iedereen binnen Europa ‘eerlijk’ meedoen. breiding streeft, waardoor de sociaaleconomi­ Wat hiertoe heet te dwingen, is ‘de interne sche en sociaal-culturele verschillen binnen markt’ — en misschien zal de ongebreidelde de Unie verder toenemen. Een poging beide interne markt daarmee straks wel de grootste tegelijk af te dwingen vormt het recept voor ramp blijken die Europa sinds 1945 overko- een ramp. men is, omdat zij geleidelijk aan iets afdwingt Als ergens de culturele maakbaar­ ­heidsillu­ dat met de aard van Europa fundamenteel sies van Brussel zichtbaar worden die ten dien- strijdig is: culturele en maatschappelijke­ ste heten te staan van het creëren van één gelijkschake­ ­ling. Het door Brusselse werkbaar Europa, dan is het hier: het idee dat technocratie­ afgedwongen level playing field je in Griekenland­ ‘omdat de financiële mark- maakt dat van de poolcirkel tot Gibraltar ten het eisen’ een duizend jaar oude cultuur- dezelfde­ randvoor­ waarden­ moeten gelden, kloof even in een maandje tijd kan dichten. zonder acht te slaan op de fysieke geografie­ of Dat vergt minstens enige generaties — zo het de vele cultuurhistori­ sche­ gevoelighe­ den­ al ooit mogelijk is. De voor het politieke func- waarin dit continent al duizend jaar grossiert. tioneren van een land doorslag­ ­gevende ver- Elke poging tot snelle unificatie van boven, of houding tussen individu en collectief, tussen dat nu is met de Franse dictatuur­ van Napo- samenle­ving en staat, is in de diverse delen leon, de Duitse dictatuur van Hitler of de van Europa een door eigen historische ervarin­ Angel­saksi­sche dictatuur­ van de markt, roept gen bepaalde, en dus een onderling wezenlijk­ onherroepelijk verzet op. verschillende. Al­ die landen laten zich niet In de plaats van die oude fatale staats- even in één en dezelfde­ mal gieten, zoals we dwang is in het huidige Europa de even ge- nu dagelijks­ in Athene pogen, dat op geen en- vaarlijke tucht van de markt getreden. Zeker: kele wijze aan de gestelde voorwaarden kan die markt heeft ons veel materiële welvaart voldoen zonder een volksopstand­ te ontkete­ gebracht, en daarmee kon lang veel onder- nen. En in Spanje bedreigen­ de Brusselse eisen huidse onvrede en onzekerheid worden ge- inmiddels de wankele interne verhoudingen sust. Maar zij vormt in haar uniformeren­ ­de tussen Barcelona en Madrid. One size fits all effi­ciën­tiestre­ven (dat zij met alle staatsbu- gaat op Europese schaal slechts samen met reaucratieën gemeen heeft) inmiddels een een totalitaire tirannie. bedreiging voor de culturele pluriformiteit De dominante markt vormt de grote cultu- en leidt tot toenemende bemoeie­ ­nis van rele gelijkmaker van dit moment.­ Het eenzij- Brussel met zaken die raken aan nationale en dige accent op economisch nut dwingt gro- regionale ‘identiteit’.­ Dat is ongetwijfeld een tere efficiëntie en dus eenvormigheid af. ongrijpbaar fenomeen, maar daarmee voor Daaruit vloeien tal van gedetailleerde regels de betrokkenen niet minder essentieel. Het voort, opdat geen land zijn eigen markt ten was vanuit Haags perspectief al heel lang behoeve van zijn eigen producten tegen con- ineffi­ciënt dat de een Fries brabbelde, en de currentie afschermen kan. Als het om voor- ander een Brabants dialect had, zodat het nu schriften voor geisers gaat, is dat niet zo’n pro- ongetwijfeld handiger is om dat voortaan bleem. Het is vaak ook heel logisch en allemaal in het Engels te doen. Alleen blijken efficiënt. Maar het leidt wel tot irritatie en een de meeste mensen toch aan hun moedertaal enorme hoeveelheid bureaucratie als de btw- te hechten, hoe achterlijk zulks in Brusselse tarieven van kappers of de richtlijnen voor ogen vast ook is. kinder­speelplaatsen en glazen­wassers op el- Het probleem wordt nog vergroot doordat kaar afgestemd­ moeten worden, zoals steeds Brussel niet alleen naar verdere verdieping, weer geschiedt.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 110 Thomas von der Dunk Aan de basis van het wantrouwen ligt de markt

Met een beroep op ‘eerlijke concurrentie’ teitsgevoelige terreinen­ uit winstoogmerk­ die bedachten Brusselse ambtenaren­ al eens dat eliminatie van verschillen­ af te dwingen. voor obers overal dezelfde arbeidsvoorwaar- Meestal lukt dat niet, maar door extra Euro- den zouden moeten gelden, wat betreft het pese regelgeving­ heeft al een eeuwenoude maximale aantal uren blootstelling aan de Limburgse schimmelkaas het loodje gelegd. zon op terrassen. Voor Portugal een herken- Voor de gewone burger zijn zulke verschil- baar probleem — maar, zoals Angela Merkel len tussen landen niet onoverkomelijk,­ in de het plan torpedeerde: moet ik die ene dag per weten­schap dat noch de Fransen noch de Duit- jaar dat aan de Oostzee de hemel wolkeloos is, sers de afgelopen eeuwen via hun kaas of bier gaan interveni­ ­ëren? De dierentuin van Lon- massaal genocide­ op zichzelf hebben ge- den deed ooit, met eenzelfde beroep op con- pleegd. Dat de Duitsers intussen hun speciale currentievervalsing, haar beklag in Brussel zuurbrood bij de Unesco als te beschermen over het feit dat Artis subsidie ontving. Alsof cultureel erfgoed hebben voorgedragen,­ heeft een Britse familie op zondagochtend zegt: wat ongetwij­feld die achtergrond: straks wordt zullen we doen? Met de metro naar London het misschien nog door Brussel verboden, Zoo, of nemen we een dagre­tourtje naar Schip- omdat Ahold zo niet ‘eerlijk’ op de Duitse hol? In beide gevallen kwam het uiteindelijk markt meedingen kan. niet tot Europese richtlijnen, maar de voor- Het zijn dit soort cultureel gevoelige kwes- beelden maken duidelijk dat de Brusselse ties die bij veel Europeanen voor toenemende begin­selen voortdurend aanleiding geven het irritatie zorgen, omdat zij als vergaande in elk geval te proberen, wat weer een hoop bemoei­zucht en bedreiging­ van de eigen ma- advocaten en bureauraten werk verschaft. nier van leven worden gezien. En juist het feit Niet altijd kan die uniformering burgers in dat de kaas overal anders smaakt, en niet de de praktijk evenveel schelen. Maar als het om Ameri­kaanse eenheidsworst van McDonald’s producten en arrangementen­ gaat waaraan domineert, het feit dat Stockholm­ er anders mensen als iets eigens — nationaals,­ regio- uitziet dan Parijs, vormt de meerwaarde van naals — gehecht zijn, raakt het hen wel. Of dat Europa en maakt dit tot zo’n rijk continent.­ ‘eigene’ daadwerkelijk­ iets oeroud authen- Het zijn daarmee juist de pro-Europese politici tieks of slechts invention­ of tradition van giste- en het dito bedrijfsle­ ­ven die Europa door hun ren betreft, is daarbij secundair:­ in beide ge- maatregelen het meeste bedreigen.­ Europa vallen staan binnen de kortste keren de haren kan electoraal­ alleen maar voldoende aan recht overeind­ indien Brussel voorschrijft­ dat draag­vlak herwinnen als van het dogma van iets wat men ‘al eeuwen’ zo doet, plots niet de uniforme­ markt als einddoel wordt afge- meer mag. stapt. Bijvoorbeeld als het om uniforme regels Het Europese ideaal van vrij verkeer van voor voedsel gaat, opdat een megafabrikant­ perso­nen zou moeten betekenen­ dat een voor alle landen tegelijk massaler, dus goedko­ Fransman weliswaar gerechtigd is om precies per kan produceren, en geen rekening meer onder dezelfde voorwaarden in Yerseke een hoeft te houden met het feit dat de Duitse oester­kwekerij te beginnen als een Zeeuw, overheid aan bier of kaas traditioneel net iets maar dat die voorwaarden geheel andere kun- andere — cultuur- en smaakgebon­ ­den — nen zijn dan wanneer beiden daarmee in kwaliteitsei­sen stelt dan de Franse. Een opper- ­Bretagne van start zouden willen gaan. In machtige lobby van het internationaal opere- strijd met een Europese tucht van de markt? rende bedrijfsleven­ poogt, vaak via de Zeker — maar juist het steeds maar alles weer vertegen­woordiging van de ‘eigen’ nationale opoffe­ren aan die tucht brengt Europa uitein- overheid in Brussel, op steeds meer identi­ delijk om ­zeep.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 111 Interventie

De innovatiebox is een farce

Door John T. Knieriem door deze fiscale faciliteiten gestimuleerd Ondernemer en algemeen directeur van Intermax word om te innoveren? Ik had het niet anders Managed­ Hosting gedaan als de regeling er niet was geweest. Mijn onderneming heeft simpelweg geen be- staansrecht zonder dagelijks bezig te zijn met De innovatiebox is een fiscale stimulerings- innovatie. maatregel voor, de naam zegt het al, innova- Het getuigt van slecht psychologisch in- ties. Maar de maatregel doet niet wat ze moet zicht om te veronderstellen dat het in het doen: ze veroorzaakt niet meer innovatie. Ze vooruitzicht stellen van een lagere belasting- doet wel iets anders: ze creëert een belasting- druk de innovatie in een onderneming kan paradijs. De maatregel is in het leven geroe- beïnvloeden. Een goede ondernemer doet wat pen omdat in Nederland bedrijven uit zichzelf goed is voor de continuïteit van zijn onderne- minder in onderzoek en ontwikkeling investe- ming en voor de winstgevendheid. De ven- ren dan maatschappelijk gezien optimaal is. nootschapsbelasting speelt in die zin slechts De innovatie in Nederland loopt achter bij een beperkte rol bij de besluitvorming. andere landen. Volgens de Wetenschappelijke Mijn onderneming had over het afgelopen Raad voor het Regeringsbeleid blijven er in jaar een effectieve vennootschapsbelasting- ons land keer op keer kansen onbenut op in- druk van slechts 15 % dankzij de innovatiebox. novatiegebied. Wat betreft wetenschap en Uiteindelijk krijgen de aandeelhouders, na onderzoek mag ons land dan misschien uit- inhouding van dividendbelasting, te maken blinken, het schort vaak aan de toepassing van met een schamele belastingdruk van 36 %. Even deze verse kennis. ter vergelijking: op arbeid wordt op een be- Alle winsten die behaald worden met inno- lastbaar inkomen van € 56.000, 52 % belasting vatieve activiteiten vallen via de innovatiebox geheven. onder een lager belastingtarief. De vennoot- De vraag is of in deze tijd aan succesvolle schapsbelasting en fiscale faciliteiten worden ondernemers niet mag worden gevraagd iets zo ingezet om een gunstig vestigingsklimaat meer belasting te betalen in plaats van min- te bieden. Elk land zal in de toekomst een be- der. In mijn ogen dragen de fiscale maatrege- lastingparadijs dreigen te worden omdat het len ertoe bij dat de sterkste schouders de min- niet onder wenst te doen voor een ander land. ste lasten dragen. Waarom maken we die Met het stimuleren van innovatie heeft het innovatiebox niet exclusief? Voor echte star- intussen weinig te maken. ters bijvoorbeeld, die de eerste jaren vaak ver- In het geval van mijn onderneming werken lies draaien. Zij kunnen niet te veel profiteren we met ‘cutting edge’-technologie waaronder van de maatregel omdat er vaak geen winst is bijvoorbeeld ‘cloud computing’. We zijn con- en ze geen vennootschapsbelasting hoeven te tinu bezig met de ontwikkeling van processen betalen. Een andere optie is om de regeling te en toepassingen van nieuwe technologie. In- vervangen met een uitbreiding van de moge- novatie is ‘key’ voor ons. En met mij voor vele lijkheid om een door de staat gegarandeerd andere ondernemers. Natuurlijk maken wij innovatiekrediet te verkrijgen. Dit stelt star- gebruik van al die regelingen. Ik stop immers ters en innovatieve bedrijven in staat om mak- ook niet voor een groen stoplicht. Maar of ik kelijk kapitaal aan te trekken. Bovendien sti-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 112 Interventie

muleert het de kredietverstrekking. heid. Want eerlijk is eerlijk, zo’n investering Laten we in godsnaam weer teruggaan levert ook wat op. Kenniswerkers die genieten naar een fatsoenlijke belastingheffing. Het van kwalitatief hoogstaand onderwijs halen geld dat dit ons oplevert, stoppen we in het pas echt de rem van ontwikkeling en innova- onderwijs en garantieregelingen van de over- tie.

Waarom principes heilig moeten zijn

Door Jurriaan Fransman zegging kwam dat veel zaken nog uitgewerkt Docent Communicatie- en Media Ethiek en trainer / moesten worden en — niet onbelangrijk — dat adviseur op het gebied van integriteit Samsom in de Tweede Kamer zou blijven om daar het specifieke PvdA-geluid te blijven ver- tolken. Om nu te zeggen dat het congres in Heilig is een niet-seculier begrip. En een secu- november 2012 akkoord is gegaan met de liere partij als de PvdA heeft dus niets met hei- strafbaarstelling van illegaliteit door het hele ligheid van doen. Gelukkig. Maar dat betekent akkoord te accepteren, is dus te kort door de niet dat wij al onze principes maar moeten bocht. Voordat de patstelling rond de illega- relativeren. Zelden is er een zo grote discre- lenkwestie zich voordeed, schreef ik in S&D al pantie geweest tussen het programma en de dat het destijds half uitgewerkte regeerak- uitlatingen waarmee een partij de verkiezin- koord met een percentage à la Pyongyang gen inging en het beleid dat zij nu als coalitie- (99,8 %) is aangenomen en dat het ongeloof- partner uitvoert. waardig is omdat iedereen weet dat het bij een Ongeacht wat de uiteindelijke uitkomst is dergelijke uitslag aan een fundamentele en over mogelijke strafbaarstelling van illegali- inhoudelijke discussie heeft ontbroken. teit, ligt de problematiek breder dan alleen Het gaat niet om mijn gelijk, maar om de die kwestie, zo breed dat zij zelfs raakt aan de geloofwaardigheid van de PvdA. Inhoudelijk wortels van ons bestaansrecht. De huidige en procedureel is er het nodige mis. Om met uitruilcoalitie kon alleen ontstaan doordat het laatste te beginnen: de politieke ledenraad onze onderhandelaars principes of beginse- van 16 februari was geen dialoog, maar een len weliswaar als leidraad namen, maar in de eenzijdige monoloog van meer dan een uur onderhandelingen deze rekbaar hebben geïn- van respectievelijk Spekman, Asscher en Sam- terpreteerd. De beslotenheid van het formatie- som. Daarna mochten de leden individueel overleg nam wel snelheid met zich mee, maar kort aan het woord komen. Ieder langer voor- tegelijkertijd ontbrak feedback, zowel van de bereid betoog werd afgehamerd. Om weer met fractie als van specialisten. Specifieke exper- een lange monoloog van de top af te sluiten. tise ontbrak in het proces. Alleen zo kon in Inhoudelijk zien we discrepantie tussen recordtijd een akkoord op hoofdlijnen wor- beginselen en uitvoering ook bij de hervor- den gesloten. ming van de AWBZ, de publieke omroep en De fractie, en vier dagen later het congres, ontwikkelingsamenwerking. Dat op alle drie hadden de keuze tussen slikken of stikken. Er terreinen ingrijpende beleidswijzingen nodig kon niets in het akkoord veranderd worden. zijn, daarvan is iedereen overtuigd. Maar juist Het congres ging akkoord omdat wel de toe- op deze terreinen een uitruilsysteem (uitgere-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 113

kend met de VVD) te hanteren, knaagt aan uitruilcoalitie. Twee woorden in zijn bijdrage onze wortels. strekken tot nadenken: middelvinger en be- In dit verband is ook de kernzin in de reac- lastingbetaler. De middelvinger als beeld- tie van Wouter Bos op het Van waarde-rapport spraak is onnodig kwetsend en ronduit popu- tekenend (zie het vorige S&D-nummer): ‘Het listisch. Tegelijkertijd schetst hij een wel zeer hele verhaal is één grote opgestoken middel- liberale metafoor, namelijk belastingen zien vinger richting belastingbetaler.’ Ronduit ver- als een kwaad, terwijl wij als PvdA altijd ston- bijsterend. Was dit onze partijleider? Inder- den voor financiering uit algemene middelen. daad heeft hij altijd voor de Derde Weg gepleit Deze framing doordesemt de huidige discus- tot zijn laatste Den Uyl-lezing in november sie, die terug te voeren is op beginselen en 2010. Daar nam hij afstand van de altijd door uitruilen. In de onderhandelingen is een fun- hem uitgedragen lijn om zich vervolgens uit damentele fout gemaakt want compromissen de politieke arena terug te trekken. Om weer kun je altijd sluiten, principes mag je nooit terug te keren als architect van de huidige verloochenen.

Wie is er eenzijdig?

Door Dirk Achterbergh aan menselijke beïnvloeding. Weliswaar roe- Huisarts in Amsterdam Zuidoost pen de door Bos genoemde processen als de toename van kennisintensieve arbeid en een groter wordende diversiteit inderdaad nieu- Wouter Bos plaatste in het vorige nummer van we vragen en problemen op, het marginalise- S&D enige kritische kanttekeningen bij het ren van de democratische invloed op de in- Van waarde-project. Solidariteit, allemaal richting van zowel de private als de collectieve mooi en wel, is zijn stelling, maar wie moet sector is zeker ook het gevolg van welbewust dat betalen? Veel aandacht is er voor de ont- politiek handelen in de laatste decennia. De- vangers, weinig aandacht voor degenen (be- len van de collectieve sector zijn geprivati- drijven en belastingbetalers) die het geld seerd en in de niet-geprivatiseerde delen is de moeten verdienen. Daarbij is solidariteit logica van de markt aangemoedigd en moge- moeilijker te organiseren dan voorheen: de lijk gemaakt. In de private sector is de aandeel- nationale verzorgingsstaat wordt minder rele- houderswaarde en kortetermijnwinst de bo- vant en dus is de marge van politieke invloed ventoon gaan voeren, ten nadele van het en democratische besluitvorming verkleind. Rijnlandse model van een evenwichtige belan- ‘Van waarde’ dreigt zo een vrijblijvende exerci- genverdeling tussen werknemers, financiers, tie te worden, die los komt te staan van de klanten en samenleving. maatschappelijke realiteit: een wensenlijstje Solidariteit is moeilijker te organiseren in in de geest van ‘mooier weer en lagere prij- een wereld waarin persoonlijk voordeel en zen’, zonder lastige keuzes en dus zonder uit- gewin de norm zijn en het gezamenlijk belang zicht op verwezenlijking ervan. de uitzondering, maar deze wereld is in be- De tekst van Bos wekt de suggestie dat de langrijke mate door politieke besluitvorming marginalisering van de politiek onvermijde- tot stand gekomen en door neoliberale ideolo- lijk is, een soort natuurwet die zich onttrekt gen aangewakkerd. Als gevolg hiervan komen

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 114 Interventie

sociaal-democratische bestuurders inderdaad prijs fors is gestegen en dat tegelijkertijd de voor lastige keuzes te staan. Bos noemt het twijfels over de kwaliteit van de geleverde voorbeeld van de postbodes, waarbij we tegen- zorg niet zijn verminderd. Ik zag in de afgelo- woordig moeten kiezen tussen flexcontract of pen decennia, waar efficiency-verbetering non-contract (werkeloosheid). Het Van waar- hoog in het vaandel stond, een aantal ontwik- de-project wil deze keuze graag ontlopen, niet kelingen. Allerlei goedbetaalde behandelaren zozeer uit lafheid of luiheid, maar omdat de (testpsychologen, meer dokters en parame- menukaart door de Angelsaksische markt- dici) verschenen op het toneel, nog veel beter meester te beperkt is samengesteld. Niet het betaalde adviseurs maakten hun opwachting. kiezen uit deze menukaart, maar het samen- Ik zag een hausse aan indicatoren, audits en stellen van een kaart met een bredere keus benchmarks, kwaliteitsfunctionarissen en zou de inzet van de sociaal-democratie moe- medewerkers ketenzorg aan het palet van ten zijn. Greep op het leven weer terugkrijgen, professionals worden toegevoegd. Maar ik zag is het motto van Van waarde. Meebeslissen ook de verpleegkundigen bijna allemaal ver- over zaken die voor ons van waarde zijn en dwijnen uit de verpleeghuizen, terwijl de geen genoegen nemen met kiezen tussen de overblijvende verzorgenden niet goed toege- beperkte mogelijkheden die door anderen rust waren voor de moeilijke taken die aan worden opgedist. hen in de zorg van alledag zijn toevertrouwd. Waarom kan er niet worden gekozen voor Gelukkig maar dat er wel veel meldpunten en een volwaardige postbode die naast postbe- commissies in het leven zijn geroepen waar zorging ook taken in het zorgdomein of het we klachten kunnen neerleggen, die dan ver- sociale domein op zich zou kunnen nemen: volgens weer worden meegenomen in het het afleveren van geneesmiddelen of het in de nieuw te verschijnen jaarplan dat in kleuren- gaten houden van kwetsbare en / of oudere druk door de afdeling public relations wordt buurtbewoners? verzorgd. Eenzelfde, beperkt frame hanteert Bos in Kortom: het primaire proces staat onder zijn betoog als het gaat over het vermeende druk, en door gebrek aan richting groeit het afwijzen van het efficiency-denken in het Van secundaire proces onevenredig. Ziehier het waarde-project. De dromerige of naïeve gevolg van een eenzijdige oriëntatie op ver- WBS’ers zouden de Nederlandse burgers met meende kosten (dure verpleegkundigen er- onnodig hoge kosten voor publieke voorzie- uit), het onnadenkend introduceren van ningen opzadelen, is zijn these. Het betoog marktlogica en het tegelijkertijd ontbreken van Van waarde is echter niet gericht tegen van een helder idee over wat in de verpleeg- efficiency maar tegen de eenzijdige oriëntatie huiszorg nu echt van waarde is. Een sector die van beleidsmakers hierop. Het pleit nu juist steeds meer kost, en waar we onverminderd voor een hernieuwde aandacht voor doel en ontevreden over zijn, voorwaar een verschijn- betekenis van publieke voorzieningen. Beperk sel dat veel breder in de publieke sector kan je niet alleen tot de hoe-vraag (hoe zo efficiënt worden aangetroffen. Eigenlijk is dit, om Bos mogelijk collectieve arrangementen te orga- te citeren, één grote opgestoken middelvin- niseren?), maar stel vooral de wat-vraag (wat ger naar de belastingbetaler. Niet door dro- willen we bereiken, welke waarde kennen we merige sociaal-democraten veroorzaakt, de publieke sector toe en wat verwachten we maar onder leiding van een contingent be- van de burgers zelf en de gemeenschap). stuurders en beleidsmakers die vooral de kos- Als illustratief voorbeeld zou ik verpleeg- ten kenden, maar van waarden minder weet huizen willen noemen. Feit is dat de verpleeg- hadden.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 115

De afgelopen decennia is de Angelsaksische groot pleidooi om een nieuw evenwicht te marktlogica behoorlijk buiten haar oevers zoeken. De neoliberale schade volledig onbe- getreden en heeft het bedrijfsleven, de pu- sproken laten en tegelijkertijd de WBS eenzij- blieke sector en de samenleving uit balans digheid verwijten, maakt de kritiek van Bos er gebracht. Ik zie het Van waarde-project als één niet sterker op.

De financiële wurggreep van ‘Den Haag’

Door Willem Minderhout ten krijgen, maar juist op de lokale democra- Oud-gemeenteraadslid voor de PvdA in Den Haag en tie wordt fors bezuinigd. docent aan de opleiding Bestuurskunde en Overheids- De Raad voor het Openbaar Bestuur en de management van de Haagse Hogeschool Raad voor de Financiële Verhoudingen den- ken niet dat deze centralistische ‘have your cake and eat it too’-benadering (wel decentra- In een interview in Binnenlands Bestuur (18 ja- liseren en efficiencywinst inboeken, maar nuari 2013) zegt Ronald Plasterk dat hij ‘intel- nauwelijks zeggenschap over de wijze van lectueel de logica inziet’ van de uitbreiding besteding overdragen en geen eigen financie- van het gemeentelijk belastinggebied. ‘Maar ring toestaan) erg vruchtbaar zal zijn en ik waar je in deze tijd burgers vraagt de broek- denk dat zij daar groot gelijk in hebben. ‘De riem aan te halen, past het niet om dan de Raden achten het een gemiste kans dat op belastingen uit te breiden.’ Ik kan deze ge- geen enkele wijze een opening wordt geboden dachtegang van onze bewindsman niet vol- om het decentraal belastinggebied uit te brei- gen. Het gaat immers niet om een verhoging den onder gelijktijdige verlaging van de rijks- van de collectieve lastendruk, maar om een belastingen. De mogelijkheden van gemeen- verschuiving van rijksbelastingen naar lokale ten om op enige wijze zelf invulling te geven belastingen. Een dergelijke verschuiving lijkt aan de decentrale taken, eigen afwegingen te niet meer dan logisch nu er sprake is van een maken en risico’ s op te vangen zijn daarmee forse decentralisatie van rijkstaken — Wmo, minimaal.’ (ROB / RfV, ‘Brief Regeerakkoord Participatiewet — en er wordt aangestuurd op 2012, 11 december 2012.) een ongekende schaalvergroting. Een opwaardering van de lokale overheid Uit het feit dat ‘Den Haag’ taken naar de vind ik overigens een verstandige beleidsrich- gemeenten schuift zonder dat deze meer grip ting. De gemeente — als ‘eerste overheid’ — kan krijgen op hun inkomsten blijkt dat het Rijk veel effectiever en efficiënter lokale taken uit- de gemeentes niet voldoende vertrouwt en voeren dan de rijksoverheid. Wat dat betreft stevig aan de ‘gouden koorden’ van centrale geldt de subsidiariteitsdiscussie — beslissin- financiering wil vasthouden. De inverdien­ gen dienen op een zo laag mogelijk niveau effecten die deze decentralisatie met zich mee genomen te worden — die de nationale over- zou brengen, komen hierdoor in gevaar om- heid momenteel met ‘Europa’ voert net zo dat er een uitgebreid controle- en verantwoor- hard voor de verhouding lokaal–nationaal. dingscircus dreigt. In plaats daarvan zouden Willen de gemeenten echt effectiever wor- de gemeenteraden, als kaderstellend en con- den, dan moeten ze meer zijn dan een soort trolerend orgaan, een belangrijke stem moe- door het Rijk aangestuurde ‘zelfstandige’ be-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 116 Interventie

stuursorganen. Gemeenten zouden daadwer- gemeentefonds zal daartoe nodig blijven. Ik kelijk de kosten op de baten moeten kunnen voel me gekwalificeerd noch geroepen om te afstemmen. De argumenten voor de vergro- schetsen hoe het ‘lokale belastinggebied van ting van wat men het ‘lokaal belastinggebied’ de toekomst’ er idealiter uit zouden moeten noemt zijn bekend: meer ruimte om voorzie- zien. Flip de Kam heeft daar veel behartens- ningen te bieden die aansluiten op lokale waardige beschouwingen aan gewijd. In Wie ­behoeften, meer budgettair verantwoordelijk- betaalt de staat? bepleit hij een vergroting van heidsbesef, grotere keuzevrijheid voor het aandeel van de lokale belastingen als per- burgers en bedrijven en — last but not least centage van de totale gemeentebegroting van — een bevordering van de lokale democratie. de huidige 10 % tot 25 % bij een gelijkblijvende Maar de financiële armslag van gemeenten collectieve lastendruk. Hij stelt een gemengd is de laatste decennia alleen maar verder inge- stelsel van OZB ‘oude stijl’ en gemeentelijke perkt. Bekend zijn de afschaffing van het huur- opcenten op de inkomstenbelasting of een dersdeel van de OZB en de beperkingen die ingezetenenheffing voor. Deze ‘schets van De aan de hoogte van het eigenaarsdeel van die Kam’ kan als basis dienen voor een vergroting belasting gesteld zijn. De vereveningssystema- van het lokale belastinggebied als sluitstuk tiek van het Gemeentefonds, waarbij de waar- van de decentralisatie. De tijd is rijp voor een de van het onroerend goed in een gemeente doorbraak, maar dan moet die kans wel ge- — als indicator voor de belastingcapaciteit — pakt worden. negatief meeweegt in de verdeling van de al- Een overdracht van financiële bevoegdhe- gemene uitkering, vormt een verdere rem op den naar het lokaal bestuur zal mijns inziens lokaal initiatief: het grootste deel van de extra meer dan wat ook bijdragen aan de door de belastingopbrengst als gevolg van gemeente- PvdA nagestreefde ‘participatiestaat’. De wens lijke investeringen vloeit immers weg. (Zie uit de partijresolutie Over wat van waarde is ook Paul Bordewijk, ‘Verzin een list bij de ver- voor ‘directe invloed van mensen op de pu- evening’, B&G, juli / augustus 2013.) Indien men blieke voorzieningen en de politiek in hun decentralisatie serieus neemt dan zal ‘Den omgeving’ kan immers alleen tot stand ko- Haag’ deze wurggreep moeten staken. men als lokale politici ook verregaande in- Uiteraard zal het Rijk ervoor moeten blij- vloed op deze voorzieningen hebben. Ook en ven zorgen dat de voorzieningencapaciteit vooral wat betreft de financiering van die van de gemeenten onderling gelijk blijft. Een voorzieningen.

Geen politiek in economische wetenschap

Door Bernard Naron men Reinhart en Kenneth Rogoff ontkracht. Werkzaam voor de PvdA Europa-delegatie Die regel stelde dat een overheidsschuld bo- ven de 90 % negatief uitpakt voor de economi- sche groei van landen. Het onderzoek van Een kleine revolutie heeft zich voltrokken in Reinhart en Rogoff diende tot voor kort als de wereld van de economische wetenschap- intellectueel fundament voor politici die pen. Een groep jonge wetenschappers heeft voorstander zijn van harde bezuinigingen in de vuistregel van Harvard-professoren Car- tijden van crisis.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 117

Sinds het uitbreken van de financiële crisis ren als niet-kundige amateurs. Een treffend in 2008 buitelen economische (top)weten- voorbeeld hiervan vond ik de kritiek van Sil- schappers over elkaar heen om hun oplossin- vester Eijffinger, hoogleraar financiële econo- gen voor de crisis zo hard mogelijk de wereld mie, op de aanstelling van Laura van Geest (nu in te schreeuwen. Zegt de ene groep weten- nog topambtenaar bij het ministerie van Fi- schappers dat de oplossing ligt in een kleine nanciën) bij het Centraal Plan Bureau. Volgens overheid en minimale sociale bescherming, Eijfinger is Van Geest niet gepromoveerd en dan brengen anderen een tegenovergesteld heeft ze niet de wetenschappelijke status van verhaal naar voren. haar voorgangers, wat volgens hem een voor- Voor politici is het dagelijkse kost om de waarde is om kritisch met het kabinet om te tegenstander stevige van repliek te dienen en kunnen gaan. Bij de aanstelling van Klaas is het een ware kunst om op basis van het ei- Knot, voormalig topambtenaar bij Financiën gen gelijk via de kiezer macht te vergaren. Dat en huidig president van De Nederlandsche kan echter niet gezegd worden van weten- Bank, klonken soortgelijke verwijten. schappers in de economie. Zij opereren op Het zou flauw zijn om te zeggen dat Eijffin- basis van genuanceerd en empirisch onder- ger en zijn collega-zwaargewichten de econo- zoek en trekken hieruit brede en tijdelijke mische crisis niet hebben zien aankomen. conclusies. Het debat dat zij voeren is een aan- Waarschijnlijk waren zij druk bezig met deel- eenschakeling van nieuwe inzichten en weer- onderzoeken in hun gespecialiseerde vakge- leggingen van andermans theorieën. bieden en overzagen zij, net als de rest van de De heftige onenigheid tussen de weten- wereld, het geheel niet. Maar waarom dan wel schappers onderling laat zien dat de economi- pretenderen het geheel nu opeens wel te over- sche wetenschap de scheidsrechtersfunctie zien? binnen dit publieke debat niet op zich zou Topwetenschappers moeten zich bewust moeten nemen. Zeker, de basisbeginselen der zijn van hun sterfelijkheid en bescheiden om- economie kunnen als algemeen geldende gaan met de resultaten van hun onderzoek. De spelregels worden gecommuniceerd en gedo- wetenschappelijke weerlegging van het on- ceerd, maar debatten die nog niet in de weten- derzoek van Reinhart en Rogoff laat zien dat schap zijn beslecht moeten eerst worden uit- zelfs het meest empirische cijferonderzoek gevochten binnen de wetenschap. Ook een fouten kan bevatten die gemaakte conclusies hoogleraar moet zijn of haar positie kennen een heel andere richting kunnen geven. en niet constant voor de buhne de eigen voor- De les die politici hieruit moeten trekken is lopige conclusies van nog niet breed getest dat zij voorzichtig moeten omgaan met resul- onderzoek als het nieuwe vuistboek der ele- taten uit uniek economisch onderzoek. In de mentaire deeltjes presenteren. huidige crisis bevinden we ons op onbekend Dat sommige topwetenschappers de ijdel- terrein en zijn we bezig om lichtpuntjes in de heid voorbij zijn en steeds vaker politiek duisternis op te sporen. Over een paar jaar ­beginnen te bedrijven maakt de toch al kwets- zullen economische wetenschappers onder- bare economische wetenschap het middel­ ling uitwijzen wie het slecht heeft gedaan en punt van maatschappelijke onrust. Het dis- wie de prijs voor de glazen bol verdiende. Tot kwalificeert tegelijkertijd ook al diegenen die die tijd speur ik toch liever de duisternis af economisch beleid moeten maken en uitvoe- met de mijnwerkers Van Geest en Knot.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 118 Interventie

Cocktailparty met massale buikgriep

Door Michiel Emmelkamp ­Borgen-premier een links kabinet dat het be- Werkzaam bij de Wiardi Beckman Stichting leid van de vorige rechtse regering groten- deels doorzet. Ze flexibiliseert de sociale zeker- heid, matigt de lonen en pensioenen en Internationale toppen zijn een soort cocktail- hervormt het onderwijssysteem. Ondertussen party’s: met een drankje in de hand belang- verlaagde ze de belastingen in de hoogste be- rijke zaken doen. Maar deze keer werden alle lastingschijven. Haar kiezers zijn teleurge- gasten afgeleid door buikkramp vanwege eco- steld en zullen haar er volgens peilingen bij de nomische ziekte, zei het Britse parlementslid volgende verkiezingen op afrekenen. Douglas Alexander op de Progressive Gover- De afdeling eurozone zag vanwege de eco- nance Summit in Kopenhagen. Ze doen hun nomische buikgriep zo bleekjes dat ze amper best beleefd naar de verhalen te luisteren, van zich liet horen. De progressieve wereld maar ze willen eigenlijk alleen maar naar huis kijkt nieuwsgierig naar Duitsland en Neder- en bij thuiskomst kunnen ze zich niet meer land. Maar de Duitsers hadden slechts één herinneren wat ze hebben gehoord. parlementslid afgevaardigd en Diederik Sam- Sociaal-democratische politici en strategen som had afgezegd voor het leiderspanel. Te uit Europa en de VS reisden op 10 en 11 april af druk met binnenlandse zaken. naar Kopenhagen voor de Progressive Gover- Zuid-Europa was in de panels over econo- nance Summit, het jaarlijkse hoogtepunt van mische groei niet vertegenwoordigd. Wel Policy Network — en netwerk van trans-Atlan- mocht op de tweede dag een Griekse sociaal- tische sociaal-democratische partijen. Het democrate het populisme in haar land verkla- netwerk beleefde zijn gloriedagen in de tijd ren. Een Amerikaanse econome merkte fijn- van Blair, Clinton en Kok. Dit keer stond de tjes op dat voortaan de beide fenomenen ook conferentie in het teken van economische in de programmering met elkaar in verband groei en gedeelde welvaart. mochten worden gebracht. De conferentie vond voor de tweede keer Gelukkig hield het Spaans parlementslid en op rij in een Scandinavisch land plaats, want mogelijk aankomend PSOE-leider Juan Mos- het Scandinavische model geldt in progres- coso een ontroerende dinerspeech over de sieve kringen nog altijd als heilige graal. Het jeugdwerkloosheid in Zuid-Europa. Gemid- combineert economische welvaart en sociale deld 50 %, in sommige landsdelen boven de rechtvaardigheid, mede dankzij een hoge ar- 70 %. De noordelijke eurolanden draaien de beidsparticipatie van vrouwen en sterke col- zuurstoftoevoer nog verder dicht en de Duitse lectieve voorzieningen als productieve factor. verkiezingen zijn voor de Spanjaarden belang- Maar de Deense premier en gastvrouw rijker dan de Spaanse. Je kreeg er als noorder- ­Helle Thorning-Schmidt demonstreerde bij de ling het schaamrood van op de kaken. De com- aftrap dat de glans er wat vanaf is. Ze verkon- plexiteit van de situatie is bekend; René digde met vermoeide stem de noodzaak het Cuperus merkte op dat de burgers van de model competitief te maken. De Scandinavi- noordelijke landen geen zin hebben de zuider- ërs kampen met mondiale competitie, immi- lingen te sponsoren. Prima, 32 uur per week gratie en zijn bang voor de opkomende werken en met je zestigste met pensioen, maar ­machten in Oost en Zuid. En dus leidt de niet als wij voortdurend moeten bailouten.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 119

Tot een snoeihard laat staan constructief Veel aandacht kreeg ook het denken over debat kwam het echter niet. Maar inmiddels is ‘community building’. De Amerikanen en Brit- Europa het enige continent ter wereld zonder ten proberen hun worteling in lokale gemeen- economische groei en hebben we werkloos- schappen te hervinden, stimuleren dat ge- heidscijfers die sinds de Grote Depressie niet meenschappen samenwerken voor sociale meer zijn voorgekomen. En bij gebrek aan verandering en moedigen aan dat zij de partij eigen idee komt Europees links, en zeker noor- als vehikel gebruiken. Zowel de Obama-cam- delijk links, niet veel verder dan gesputter, wat pagne met z’n 2,2 miljoen vrijwilligers als irreële pleidooien voor een einde aan de euro, ­Labour’s vele initiatieven voor ‘community or- en meehobbelen met de Berlijnse consensus. ganizing’ zijn er illustraties van. De Amsterdam- De Amerikanen snapten er weinig van. Na se stadsdeelvoorzitter Martien Kuitenbrouwer een ingewikkelde geschiedenis van eeuwen stal overigens de show tijdens het debat over federalisering en zelfs burgeroorlog hebben populisme met een betoog dat in deze catego- ze een systeem gebouwd waarin federale soci- rie viel. Ze vertelde hoe ze probeert burgers zelf ale programma’s, interstatelijke migratie en problemen in hun wijk te laten oplossen en zo een federale democratie interstatelijke ver- en passant de sociale cohesie te vergroten. schillen compenseren. Waarom begrijpen de Ten slotte smaakten de debatten over econo- Europeanen niet dat het zo moet? mische ordening naar meer. De Angelsaksische Was er dan helemaal niets te lachen? Toch denktanks hebben meer ideeën dan de conti- wel. Ten eerste het elan bij Angelsaksisch links. nentaal-Europese over hoe nieuwe dynamiek in De Britse Labour Party en de Amerikaanse De- de economie te creëren. Voor de inrichting van mocraten hebben de aanpak van inkomens- de verzorgingsstaat valt bij onze bondgenoten ongelijkheid, tax havens, regulering van de in Scandinavië en mogelijk zelfs het Verenigd financiële sector en de geërodeerde positie Koninkrijk nog immer veel af te kijken, zo bleek van de middenklasse tot kroonjuwelen verhe- uit de levendige discussies. Het Van waarde- ven. Hun partijen zijn energieker dan ooit. onderzoek draagt de belofte in zich van een Martin O’Malley, gouverneur van Maryland en hernieuwd doordenken van het Rijnlands mo- mogelijk presidentskandidaat in 2016, en del en een vergelijkende studie van ‘varieties of ­Chuka Umunna, Labour-parlementslid en capitalism’ kan daarvoor zeer bruikbaar zijn. volgens sommigen straks de Britse Obama, Buikgriep of niet: luisteren moeten we dus waren de ‘rising stars’ onder de sprekers. Het toch. Mogelijk strijkt het gezelschap volgend zorgde voor een conferentie met meer elan jaar neer in Amsterdam, om kennis te nemen dan eerdere conferenties in deze serie. van het ‘Dutch model’.

De leeuw de baas

Door Randy Martens kinderlijke naïviteit af waarom een kudde van Econoom, gemeenteraadslid te Groningen tweehonderd buffels het toestond dat een handjevol leeuwen de zwakste buffel pakte. Als ze met z’n allen hun horens ertegenaan Toen ik een kind was keek ik vaak naar natuur- zetten, zijn de leeuwen kansloos. Als econoom documentaires. Ik vroeg me in mijn typische snap ik nu dat dat blijkbaar op onoverkome-

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 120 Interventie

lijke collectieve-actieproblemen stuit. Eén dag Onder macro-economen is consensus ont- nadat Cyprus ‘gered’ was — eigenlijk een onge- staan over de aanname dat de monetaire unie paste term — schoot de rente voor Slowakije gebouwd is met fundamentele weeffouten. omhoog. Het is geen toeval: als de aandacht Europese politici negeren deze consensus. De van het ene land af is, is het volgende aan de vraag rijst waar beleidsmakers in Europa zich beurt. De financiële markten zijn in een rol eigenlijk nog op baseren. We kunnen uit deze gekomen waarin ze de jager zijn en de Euro- neerwaartse spiraal komen door een ant- pese kudde is in deze metafoor natuurlijk de woord op de vraag te formuleren wanneer het prooi. Dat maakt pijnlijk duidelijk wie er ei- huidige beleid van fiscale soberheid als mis- genlijk de baas is op ons continent. ‘Let me lukt mag worden beschouwd. In mijn ogen issue and control a nation’s money and I care zijn we ver voorbij dat punt. Het is duidelijk not who writes the laws’, aldus Mayer Amschel dat delen van Europa er domweg enorm slecht Rothschild, misschien wel de meest befaamde voor staan. In de Volkskrant van 3 april, gewoon bankier ooit. Controle over geld, is controle willekeurig een dag eigenlijk: ‘In Portugal stij- over macht. Europa lijkt beide kwijt en is in gen sterfgevallen onder ouderen in de winter- een neerwaartse spiraal beland. Hoe nemen maanden omdat ze geen geld hebben hun we de macht terug? huis te verwarmen.’ ‘Malaria breekt weer uit in Nog een citaat: ‘Money is a veil’ (John Stuart Griekenland omdat er geen geld is broedplaat- Mill). Geld is een sluier, of iets aantrekkelijker sen van malariamuskieten te bestrijden.’ Let gezegd: geld is een illusie. Daar merk je tegen- op, wij lezen ontwikkelingslanden al decennia woordig overigens weinig van. Het is een illu- de les over wat voor een desinvestering dit is. sie die in het Europa van nu hele samenlevin- ‘Spanje: schizofrenen krijgen hun medicijnen gen ontwricht en ons al vijf jaar in zijn greep niet meer.’ houdt. De gevolgen van problemen rond het De EU brengt vrede noch welvaart in grote functioneren van ‘geld’ zijn in elk geval tast- delen van Europa. Deze crisis bedreigt daar- baar. Als geld een maatschappelijk construct is mee de legitimiteit van het hele Europese dat vooral in ons hoofd bestaat, kunnen we ons ­project. Een simpele blik op de grafiek van de dan niet een handiger construct inbeelden? stijgende (jeugd)werkloosheid zou een soci- En nu ik toch aan het citeren ben: Nobel- aal-democraat koude rillingen moeten geven. prijswinnaar Paul Krugman klaagde in The In Zuid-Europa staat straks de democratie zelf New York Times dat beleidsmakers fundamen- weer ter discussie. Het uitblijven van een reac- tele macro-economische beginselen over- tie daarop in het Noorden mag gerust ‘cogni- boord zetten en niet luisteren naar promi- tieve dissonantie’ genoemd worden. nente macro-economen. We nemen waar dat Er zijn meerdere uitwegen uit deze macro- het tekort groeit door te bezuinigen. Contra- economische patstelling, maar ze zijn geen intuïtief misschien, maar dat is de werking van alle makkelijk te realiseren of te verkopen: van de economie soms. ‘Cognitieve dissonan- een transferunie, een neuro-zeuro, een Grexit, tie’ noemde CPB-topman Coen Teulings het het is allemaal lastig-lastig-lastig. Maar we denken over bezuinigen in Europa en Neder- moeten wel iets doen, zonder reparaties aan land. Het onvermogen opvattingen aan te pas- de monetaire unie zullen steeds meer Zuid- sen aan waarnemingen. We nemen waar dat Europese landen kopje-onder gaan. We moe- ons recept voor het oplossen van de financiële ten als de partij van de internationale solidari- crisis er al vijf jaar (!) niet in slaagt verlichting teit allereerst beseffen dat het onacceptabel is te brengen. Tussen het eerste en het laatste nog meer landen op te offeren vanwege ons schot van WO II in Nederland zat minder tijd. onvermogen de feiten onder ogen te zien.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 121

We zijn niet willoos overgeleverd aan de Neuro, transferunie of Grexit; geen enkele financiële markten. Zij zijn niet de baas in Eu- mogelijke oplossing zal een volwaardige optie ropa. We hoeven geen landen uit onze Euro- kunnen worden zolang onze politici niet eerst pese kudde te offeren om de markten gunstig voluit erkennen dat de Unie kapot is en gron- te stemmen. Het Europese project is niet mis- dig veranderd moet worden. Merkels ‘Es gibt lukt, maar wel in gevaar. Het wordt tijd dat we keine Alternative zum Euro’, daar trapt u toch uit de ontkenningsfase komen en erkennen niet meer in? dat onze monetaire unie domweg niet werkt.

Quo vadis, Timmermans?

Door Heleen de Coninck nomische crisis, publieke weerstand door Universitair hoofddocent bij de Radboud Universiteit armzalige betrokkenheid en informatievoor- Nijmegen en fellow bij de WBS ziening, en politici die zich er niet meer voor durven uit te spreken. Toen gas nog schoon was, was Nederland vooruitstrevend op mili- Op dinsdag 26 maart sprak Frans Timmer- eubeleid. Nu zijn we het fossiel van Europa. mans, minister van Buitenlandse Zaken van Hoe rijm je dat met een ambitieuzer kli- de PvdA, de Muller lezing uit. Het persbericht maatbeleid? Is het wel vol te houden om aan op de website van het ministerie, dat bijna de ene kant kolencentrales te bouwen, Tanza- letterlijk door nieuwssites als nu.nl werd over- nia te helpen met het winnen van gas, nieuwe genomen, berichtte dat Timmermans in wil extractiemethoden voor fossiele brandstoffen zetten op een sterker internationaal en Euro- over de hele wereld te verkopen en de gasbe- pees klimaatbeleid, dat een duidelijker onder- langen van Nederland in Rusland te verdedi- deel wordt van de Nederlandse diplomatie. gen, en aan de andere kant te beweren dat we Wie de tekst van de lezing bestudeert, kan vanwege klimaatverandering af moeten van niet anders dan zich verbazen over het persbe- onze op koolwaterstoffen gebaseerde energie- richt. De echte inhoud van Timmermans’ le- voorziening? zing was vooral fossiel, fossiel, en oh ja, we Timmermans roemt de opkomst van scha- moeten nog kijken hoe we de problemen die liegas in de VS op een toon van ‘zij hebben het daarbij horen op gaan lossen. In zekere zin echt begrepen’. De visie die hij neerzet is: fos- was dit te verwachten — de Nederlandse diplo- siel brengt de energierevolutie. En helaas, hij matie gaat al langer vooral om gas en olie, wat heeft tot nu toe gelijk. Maar er is tegelijkertijd niet verwonderlijk is aangezien onze indus- een duurzame-energierevolutie aan de gang. trie, overheid en landbouw grotendeels draai- Zonne-energie is een stuk goedkoper gewor- en op gas en sommigen ons ‘het landje rond- den — in de meeste toepassingen nog lang niet om dat bedrijf’ noemen (Shell dus). zo goedkoop als elektriciteit uit kolen, maar Met de nieuwe kolencentrales hebben we een paar jaar geleden was het nog echt onbe- er ook nog een kolenbelang bij gekregen. Po- taalbaar. Dit komt omdat andere landen — gingen om die centrales klimaatvriendelijker Duitsland, China — veel hebben geïnvesteerd te maken via CO2-afvang en -opslag lopen stuk in onderzoek en beleid rondom zonne-ener- op lage CO2-prijzen veroorzaakt door de eco- gie. Willen we dat deze en andere duurzame

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 122 Interventie

energiebronnen echt doorzetten, dan moeten Begrijpt u het nog? De wereldwijde en toene- we ophouden met het verheerlijken van hun mende afhankelijkheid van fossiele brandstof- grootste concurrent (fossiele energie). fen wordt door onze minister van Buitenlandse Op Timmermans’ ministerie wordt geluk- Zaken met nauwelijks verholen bewondering kig ook niet alleen aan fossiel gewerkt. Neder- omarmd, terwijl hij de duurzame-energierevo- land heeft de afgelopen jaren met honderden lutie negeert. Tegelijkertijd vinden hij en col- miljoenen euro’s duurzame energie in ont- lega Ploumen dat het door diezelfde fossiele wikkelingslanden op gang geholpen, via eigen brandstoffen veroorzaakte klimaatprobleem programma’s, via de Wereldbank en binnen- met hernieuwde kracht moet worden bestre- kort mogelijk ook via het door de VN-geleide den. En financieren ze samen duurzame ener- Green Climate Fund. Deze programma’s gie in ontwikkelingslanden met als argument ­waren oorspronkelijk bedoeld voor het be- een schimmige mix van doelstellingen rondom strijden van de energiearmoede in de wereld klimaat en energiearmoede. — die eist volgens de Wereldgezondheidsorga- Voor de buitenwereld hebben we een ver- nisatie jaarlijks meer slachtoffers dan malaria warrend, opportunistisch en inconsistent — maar zijn met het wegebben van de klimaat- energiebeleid. Koopman en dominee combi- ambities omgetoverd tot klimaatfinancie­ ­ neren kan prima als de belangen parallel lo- ringsprogramma’s waarmee Nederland zegt pen, maar niet als ze tegengesteld zijn. Gaan aan zijn beloftes in de VN-klimaatonderhan- we echt voor die duurzame toekomst waarin delingen te voldoen. Overigens worden de Nederland bijdraagt aan een overgang naar Nederlandse duurzame-energieprogramma’s een duurzame energievoorziening? Dan moe- zeer positief beschouwd door de ontwikke- ten we, ook in Nederland, de verleiding van lingslanden, onze toekomstige handelspart- die mooie fossiele brandstoffen weerstaan en ners. juist duurzame energie omarmen. Voor waar Minister Ploumen van Buitenlands Handel we echt niet zonder fossiel kunnen — en dat en Ontwikkelingssamenwerking gaat over de zal de komende decennia in enkele sectoren klimaatfinanciering en de duurzame energie- nog wel het geval blijven — zal CO2-opslag poot van het ministerie van Buitenlandse moeten worden ingezet; het enige alternatief ­Zaken. Op 3 april hield ook zij een toespraak, als we klimaatverandering willen voorkomen tijdens een klimaat- en ontwikkelingsconfe- is die fossiele brandstoffen in de grond te la- rentie georganiseerd door enkele Nederland- ten zitten. Dit alles vergt een duidelijke en se ngo’s (op rijksoverheid.nl zijn alle speeches eenduidige diplomatieke inzet — niet de dub- van bewindspersonen terug te vinden). Haar bele tong in Timmermans’ lezing. boodschap was duidelijk: klimaatverande- Tanzania heeft gas gevonden? Prima, help ring schaadt iedereen maar vooral de armen, de Tanzanianen het verantwoord te winnen, en dat wordt alleen maar erger. Het is onze maar help ze tegelijkertijd met het ontwikke- gemeenschappelijke verantwoordelijkheid len van hun potentieel aan duurzame energie. om daar iets aan te doen. Gelukkig, zegt Plou- Zodat Tanzania niet het volgende Nigeria men, neemt dit kabinet zijn verantwoorde- wordt, maar ook niet zo opgesloten zit in het lijkheid. fossiele denken als Nederland.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 123

Geloven in democratie, ook in Europa

Door Aad Burger heid verwerft. Als dat niet lukt ga je in de op- Jurist, oud-PvdA raadslid in Utrecht, vicevoorzitter positie of neem je genoegen met een beschei- ­Gewestelijke Adviesgroep Ouderenbeleid Utrecht den rol. Dat uitgangspunt loslaten zou — om Van Apeldoorns woorden te gebruiken — de weg Bastiaan van Apeldoorn schrijft in een boei- wijzen naar het einde van de sociaal-demo- end artikel ‘Van Rompuy’s weg is de onze niet’ cratie. Europa maakt een proces van samen- dat minder EU meer Europa is. Van Rompuy’s werking en eenwording door zoals Neder- plannen voor meer Europese integratie zou- land dat zelf ook heeft meegemaakt. Dat den de weg wijzen naar het einde van de soci- heeft enkele eeuwen geduurd en is nog niet aal-democratie. afgelopen; we zijn nog steeds zoekende naar Met veel wat Van Apeldoorn noemt kan ik verbeteringen wat betreft onze staatsinrich- instemmen. Wat ik mis in zijn betoog is dat ting. Ook de ontwikkeling van de Europese ook van Balkenendes en Ruttes plannen om Unie moet een kans krijgen. Juist ook de in- maar twee namen te noemen hetzelfde ge- ternationale sociaal-democratie kan daarbij zegd kan worden. Nergens heb ik bij Van Apel- een grote rol spelen, maar die moeten we dan doorn gelezen dat we als PvdA ons daarom wel met volle overtuiging en inzet inhoud maar uit de Nederlandse staat zouden moeten geven en we moeten onze leden en kiezers terugtrekken of moeten proberen op termijn daarbij betrekken. een sociaal-democratisch onafhankelijk bol- Betere informatie en een duidelijke visie werk te vormen in Noordoost-Nederland waar zijn daarbij belangrijk. Nu gebeurt het te vaak PvdA en andere linkse partijen al jarenlang dat nationale politici zaken die goed gaan op meer invloed hebben dan in de rest van Neder- hun eigen conto schrijven en zaken die voor land. frictie zorgen aan Brussel wijten. Daarbij ver- Als PvdA geloven we in de democratie. Dat zwijgend dat zijzelf en Brussel samen die za- betekent dat je de meerderheid probeert te ken hebben voorbereid en goedgekeurd. krijgen en zo nodig daartoe coalities vormt Ik begrijp goed dat er een verschil is tussen met andere partijen om zoveel mogelijk van je de eenheidsstaat Nederland en de veel lossere programma te verwezenlijken. Binnen de Eu- Europese Unie. Maar voor mij is dat verschil ropese Unie werkt dat niet anders dan binnen bij bovenstaande afweging niet relevant. Van Nederland. De besluitvorming verloopt in de Apeldoorn hanteert voor zijn betoog een for- EU langs andere wegen, maar ook hier geldt mat dat te beperkt is en daardoor laat hij as- de regel dat het er uiteindelijk om gaat dat je pecten als die ik hier noem buiten beschou- alleen of samen met anderen een meerder- wing.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013 124 A. L. Snijders Vuur

In de middag hangt er een kolom rook boven het bos — een wolkenkrabber. Ik zie hem niet want ik kijk niet. Ik ruik hem niet want de lichte bries waait van mij af. Ik hoor wel sirenes in de verte maar die behoren zelfs op het platteland tot de urgentieloze moderni- teit. Aan het eind van de avond zie ik op de televisie dat we aan een ramp zijn ontsnapt, het bos was rood van de brandweerwagens, een reusachtige klepelmachine had het vuur geïsoleerd, de wind was zwak. Ik denk aan de bestorming van de Bastille in 1789, het be- gin van de Nieuwe Tijd, de tijd waarin we leven. Het fort lag in een Parijse woonwijk, maar de meeste inwoners hebben niets gemerkt van de gevechten. Ze lazen de volgende dag in de krant dat de nieuwe tijd was begonnen. Dit is een anekdote die ik graag met enig leedvermaak vertel. Maar nu ik zelf in een soortgelijke positie ben, wil ik toch graag weten waar het vuur het bos heeft vernietigd. Ik fiets hier vaak, maar ik kan het niet vin- den. Ik bezoek een boer die dichter bij het vuur woont dan ik, hij is trouwens geen boer meer, hij is beeldhouwer geworden, op het erf staan bronzen beelden op hardhouten sokkels. Hij vertelt dat het vuur ondergronds is gebleven, een ondervuur. De brandgang die tijdens het blussen geklepeld is, kan alleen een ondervuur tegenhouden, een boven- vuur waait er gevoed door de wind moeiteloos overheen. Diep in het bos vind ik de brandgang en de zwarte plekken. Alles wijst op een verstikkende strijd. Een bovenvuur is een schouwspel, een oppervlakkig feest, een bevrijding, een ondervuur bestaat alleen maar uit geniepige oorzaken onder je voeten. Je was er dichtbij maar je merkte niets. Dit is een land van vuur. Toen ik hier net woonde, heb ik een stukje geschreven met een Latijnse titel.

Loquebantur variis linguis

Na het paasvuur zou de heidense lente beginnen.

En dat was ook werkelijk zo, want terwijl ik te midden

van het anonieme boerenvolk de geblakerde plek verliet,

hoorde ik een man iets onrustbarends zeggen tegen een

andere man. Hij zei: ‘Ze hebben hem geslagen, maar er

is geen geluid gehoord.’ De andere man antwoordde: ‘Ja,

dat is de lente.’ Ik vloekte zacht, niet omdat ik me buiten-

gesloten voelde, maar omdat ik bedrogen werd door de

taal die ik toch door en door ken.

s& d Jaargang 70 Nummer 3 Juni 2013