Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tomaszów Lubelski, lipiec 2017 r.

ZLECENIODAWCA WYKONAWCA

Gmina Tomaszów Lubelski Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. ul 29-go Listopada 9 ul. Prymasa S. Wyszyńskiego 4 22-600 Tomaszów Lubelski 22-400 Zamość tel. 84 664 30 85, fax. 84 664 38 73 tel./fax 84 627 37 05, 512 138 998 [email protected] [email protected] www.tomaszowlubelski.pl www.doradztwoireklama.pl

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

SPIS TREŚCI

Wstęp ...... 4 1. Powiązania Lokalnego Programu Rewitalizacji z dokumentami strategicznymi i planistycznymi Gminy ...... 7 2. Charakterystyka Gminy ...... 10 3. Diagnoza czynników i zjawisk kryzysowych oraz skala i charakter potrzeb rewitalizacyjnych ...... 13 3.1. Delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji ...... 13 3.2. Metodologia ...... 15 3.3. Sfera społeczna – diagnoza...... 21 3.3.1. Demografia ...... 21 3.3.2. Pomoc społeczna ...... 32 3.3.3. Bezrobocie ...... 42 3.3.4. Edukacja ...... 54 3.3.5. Bezpieczeństwo publiczne ...... 62 3.3.6. Kultura ...... 67 3.3.7. Uczestnictwo w życiu publicznym ...... 71 3.4. Sfera gospodarcza – diagnoza ...... 77 3.5. Sfera środowiskowa – diagnoza ...... 81 3.6. Sfera przestrzenno-funkcjonalna – diagnoza ...... 90 3.6.1. Drogi gminne wymagające remontu ...... 90 3.7. Analiza opinii mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski ...... 92 4. Wyznaczanie obszaru zdegradowanego ...... 104 4.1. Procedura wyznaczenia obszaru zdegradowanego ...... 104 4.1.1. Sfera społeczna ...... 104 4.1.2. Sfera gospodarcza, środowiskowa oraz przestrzenno-funkcjonalna ...... 105 4.2. Diagnoza zjawisk społecznych ...... 105 4.3. Diagnoza zjawisk gospodarczych, środowiskowych oraz przestrzenno- funkcjonalnych ...... 109 5. Identyfikacja obszaru zdegradowanego ...... 112 6. Wyznaczenie obszaru rewitalizacji ...... 115 7. Wizja stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji...... 118

2 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

8. Cele rewitalizacji oraz odpowiadające zidentyfikowanym potrzebom rewitalizacyjnym kierunki działań ...... 120 9. Opis przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 123 9.1. Podstawowe przedsięwzięcia rewitalizacyjne ...... 123 9.2. Charakterystyka pozostałych przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 129 10. Komplementarność działań oraz przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 131 10.1. Komplementarność przestrzenna ...... 131 10.2. Komplementarność problemowa ...... 132 10.3. Komplementarność proceduralno-instytucjonalna ...... 132 10.4. Komplementarność międzyokresowa ...... 133 10.5. Komplementarność źródeł finansowania ...... 133 11. Indykatywne ramy finansowe Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023...... 135 11.1. Ramy finansowe Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 ...... 135 11.2. Potencjalne źródła finansowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych .... 136 12. Mechanizmy włączenia mieszkańców, przedsiębiorców i innych podmiotów i grup aktywnych na terenie Gminy w proces rewitalizacji (partycypacja społeczna) ...... 141 13. System realizacji (wdrażania) Lokalnego Programu Rewitalizacji ...... 145 14. System monitoringu i oceny skuteczności działań i system wprowadzania modyfikacji w reakcji na zmiany w otoczeniu programu...... 148 15. Zasady aktualizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji ...... 154 SPIS TABEL ...... 155 SPIS RYSUNKÓW ...... 156 SPIS WYKRESÓW ...... 156 SPIS MAP ...... 158

3 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wstęp

Program rewitalizacji jest podstawowym instrumentem tworzącym zakres i kierunki działań rewitalizacyjnych. Jest to długoterminowy program mający na celu wyprowadzenie obszarów zdegradowanych ze stanu kryzysu oraz stworzenie warunków do ich dalszego rozwoju. Objęcie danego obszaru procesem rewitalizacji, będzie wymagało uzyskania wsparcia poprzez dostępne instrumenty i narzędzia dedykowane rewitalizacji (programy UE oraz krajowe). Podstawą prawną do sporządzenia Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 (zwanego dalej LPR) jest Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2016 r. poz. 446, 1579, 1948). Zasady przygotowania dokumentu określone zostały w wytycznych w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020 wydanych przez Ministerstwo Rozwoju 2 sierpnia 2016 roku. Ponadto procesowi rewitalizacji poświęcona jest Ustawa z dnia 9 października o rewitalizacji (Dz. U. z 2015 r. poz. 1777, z 2016 r. poz. 1020, 1250.). Zgodnie z zapisami zawartymi w rozdziale 3 pkt. 1) Wytycznych w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020: „Rewitalizacja – to kompleksowy proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez działania całościowe (powiązane wzajemnie przedsięwzięcia obejmujące kwestie społeczne oraz gospodarcze lub przestrzenno-funkcjonalne lub techniczne lub środowiskowe), integrujące interwencję na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i lokalnej gospodarki, skoncentrowane terytorialnie i prowadzone w sposób zaplanowany oraz zintegrowany poprzez programy rewitalizacji.” Stan kryzysowy to stan spowodowany koncentracją negatywnych zjawisk społecznych (w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym), współwystępujących z negatywnymi zjawiskami w co najmniej jednej z następujących sfer: a) gospodarczej (w szczególności w zakresie niskiego stopnia przedsiębiorczości, słabej kondycji lokalnych przedsiębiorstw),

4 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

b) środowiskowej (w szczególności w zakresie przekroczenia standardów jakości środowiska, obecności odpadów stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia, ludzi bądź stanu środowiska), c) przestrzenno-funkcjonalnej (w szczególności w zakresie niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną, braku dostępu do podstawowych usług lub ich niskiej jakości, niedostosowania rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru, niskiego poziomu obsługi komunikacyjnej, deficytu lub niskiej jakości terenów publicznych), d) technicznej (w szczególności w zakresie degradacji stanu technicznego obiektów budowlanych, w tym o przeznaczeniu mieszkaniowym, oraz braku funkcjonowania rozwiązań technicznych umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, w szczególności w zakresie energooszczędności i ochrony środowiska). Obszar zdegradowany to obszar, na którym zidentyfikowano stan kryzysowy. Dotyczy to najczęściej obszarów miejskich, ale także wiejskich. Obszar zdegradowany może być podzielony na podobszary, w tym podobszary nieposiadające ze sobą wspólnych granic pod warunkiem stwierdzenia sytuacji kryzysowej na każdym z podobszarów. Obszar rewitalizacji to obszar obejmujący całość lub część obszaru zdegradowanego, cechującego się szczególną koncentracją negatywnych ww. zjawisk, na którym, z uwagi na istotne znaczenie dla rozwoju lokalnego, zamierza się prowadzić rewitalizację. Obszar rewitalizacji może być podzielony na podobszary, w tym podobszary nieposiadające ze sobą wspólnych granic, lecz nie może obejmować terenów większych niż 20% powierzchni gminy oraz zamieszkałych przez więcej niż 30% mieszkańców gminy.” (rozdział 3 pkt. 2), 3), 4) Wytycznych…) Niniejszy dokument został opracowany na podstawie analizy danych udostępnionych przez Urząd Gminy Tomaszów Lubelski, Urząd Pracy, GOPS w Tomaszowie Lubelskim, Policję, GUS, Państwowa Komisja Wyborcza, WiOŚ i inne podmioty posiadające informacje istotne do przeprowadzenia rzetelnej diagnozy oraz aktywnego udziału różnych grup interesariuszy. Przeprowadzone zostały spotkania diagnostyczno-projektowe oraz konsultacje społeczne w postaci badań ankietowych

5 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

z różnymi grupami interesariuszy. W wyniku przeprowadzonej analizy wyznaczono obszar zdegradowany oraz obszar rewitalizacji.

6 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

1. Powiązania Lokalnego Programu Rewitalizacji z dokumentami strategicznymi i planistycznymi Gminy

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 jest spójny z ustaleniami następujących dokumentów strategicznych i planistycznych Gminy Tomaszów Lubelski:

Plan gospodarki niskoemisyjnej Gminy Tomaszów Lubelski (PGN) – jest to dokument o znaczeniu strategicznym. Wskazuje on działania prowadzące do transformacji wszystkich sektorów gospodarki, której efektami będą: redukcja emisji gazów cieplarnianych, zwiększenie udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych i redukcja zużycia energii finalnej poprzez podniesienie efektywności energetycznej. Istotą Planu jest osiągnięcie korzyści ekonomicznych, społecznych i środowiskowych wynikających z działań zmniejszających emisję gazów cieplarnianych. Określone w Lokalnym Programie Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016- 2023 działania rewitalizacyjne będą przeprowadzane z myślą o ochronie środowiska, a ich podstawą będzie wykorzystanie przyjaznych środowisku materiałów zarówno przy budowie jak i późniejszej eksploatacji planowanych inwestycji.

Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2015-2020 zakłada osiągnięcie następujących celów strategicznych, których założenia odpowiadają celom Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023:

Cel strategiczny I: Podniesienie jakości życia mieszkańców przez rozwój infrastruktury technicznej i społecznej Gminy z zachowaniem zasad ochrony środowiska. o Cel operacyjny 4. Poprawa stanu i rozwój infrastruktury edukacyjnej, kulturalnej i społecznej.

Cel strategiczny IV: Generowanie pożądanych zjawisk społecznych oraz umożliwienie mieszkańcom Gminy wszechstronnego rozwoju.

7 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

o Cel operacyjny 1. Rozszerzenie oferty kulturalnej gminy oraz włączanie mieszkańców w czynny udział w życiu kulturalnym i społecznym. o Cel operacyjny 2. Poszerzanie dostępnej oferty edukacyjnej o nowe formy i umożliwienie młodym ludziom rozwoju zainteresowań. o Cel operacyjny 3. Włączenie się w aktywną walkę z bezrobociem. o Cel operacyjny 4. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Szereg działań, które mają zostać podjęte w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 doskonale wpisuje się w cele Strategii Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2015-2020, wpłyną one m.in. na poprawę infrastruktury technicznej, wykorzystanie potencjału krajobrazowego, aktywizację osób zagrożonych wykluczeniem, pomoc osobom bezrobotnym.

Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2017-2022. Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 w sposób szczególny wpisuje się w Strategię Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2017-2022. Strategia obejmuje wszystkie problemy społeczne, jakie występują na terenie Gminy i przedstawia sposoby ich rozwiązywania. Celem rewitalizacji jest wyprowadzenie określonego obszaru z sytuacji kryzysowej, następuje ona przede wszystkim z powodu kumulacji negatywnych zjawisk społecznych, a to one stanowią sens realizacji Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych. Wobec powyższego oba dokumenty, ich założenia i cele są ze sobą nierozerwalnie połączone. Wśród celów szczegółowych zawartych w Strategii powiązanych z Lokalnym Programem Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 należy wymienić:

Cel strategiczny 1: Poprawa warunków życia i funkcjonowania mieszkańców gminy znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej poprzez udostępnienie szerokiego asortymentu świadczeń i usług socjalnych.

Cel strategiczny 2: Integracja społeczności lokalnej i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez aktywizację społeczną

8 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

i zawodową, ze szczególnym uwzględnieniem niepracującej i nieuczącej się młodzieży.

Cel strategiczny 3: Wzmocnienie roli i znaczenia instytucji pomocy i integracji społecznej oraz potencjału organizacji pozarządowych działających na rzecz rozwoju społecznego.

Cel strategiczny 4: Profilaktyka środowiskowa i przeciwdziałanie pojawianiu się problemów społecznych oraz rozwój systemów wsparcia.

9 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

2. Charakterystyka Gminy

Gmina Tomaszów Lubelski jest gminą wiejską, wchodzącą w skład powiatu tomaszowskiego. Powiat tomaszowski położony jest w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego, sąsiaduje z powiatami biłgorajskim, hrubieszowskim, zamojskim (województwo lubelskie), a także z powiatem lubaczowskim (województwo podkarpackie).

Rysunek 1. Położenie Gminy Tomaszów Lubelski na tle województwa lubelskiego

Źródło: pl.wikipedia.org

Ważną cechą położenia powiatu jest jego bliskie sąsiedztwo z Ukrainą. Przez obszar powiatu tomaszowskiego przebiega droga krajowa S17, stanowiąca jego główną arterię komunikacyjną i podstawowy szlak drogowy. Droga krajowa S17 jest trasą o znaczeniu międzynarodowym, łączy Warszawę z Lwowem. Zapewnia także bezpośrednie połączenie powiatu z Lublinem i Zamościem.

10 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Gmina Tomaszów Lubelski jest jedną z 13 gmin wchodzących w skład powiatu tomaszowskiego. Sąsiaduje z gminami Bełżec, Jarczów, Krasnobród, Lubycza Królewska, Narol, Rachanie, Susiec, Tarnawatka oraz z miastem Tomaszów Lubelski. Gmina Tomaszów Lubelski posiada powierzchnię 170,93 km2, co stanowi 11,5% powierzchni powiatu. Pod względem wielkości powierzchni Gmina Tomaszów Lubelski jest trzecią gminą w powiecie. W skład Gminy Tomaszów Lubelski wchodzi 29 sołectw: Chorążanka, Dąbrowa Tomaszowska, Górno, Jeziernia, Justynówka, Klekacz, Łaszczówka, Łaszczówka-Kolonia, Majdan Górny I, Majdan Górny II, Majdanek, Nowa Wieś, Pasieki, Podhorce, Przecinka, Przeorsk, Rabinówka, Rogóźno I, Rogóźno II, Rogóźno III, Rogóźno-Kolonia, Ruda Wołoska, Ruda Żelazna, Sabaudia, Szarowola, Typin, Ulów, Wieprzowe Jezioro, Zamiany. Ze względu na specyficzne położenie, przestrzeń gminna wykazuje duże zróżnicowanie zarówno pod względem wyglądu, jak i pełnionych funkcji. Miejscowości sąsiadujące bezpośrednio z miastem Tomaszów Lubelski są gęsto zabudowane, tracą typowo wiejskie funkcje na rzecz podmiejskich, przestrzennie i funkcjonalnie łączą się z miastem Tomaszów Lubelski. Miejscowości oddalone od miasta posiadają w przeważającym stopniu charakter rolniczy oraz cechują się niższą gęstością zabudowy. Ponadto, ze względu na stosunkowo dużą powierzchnię, brak typowego centrum Gminy oraz fakt, iż siedziba Gminy (miasto Tomaszów Lubelski) znajduje się poza jej granicami administracyjnymi, Gmina nie posiada wysokiej spójności przestrzennej. Wszystkie miejscowości Gminy Tomaszów Lubelski cechują się typową, wiejską zabudową. Są to wsie położone wzdłuż jednego lub kilku ciągów komunikacyjnych, o nieregularnym kształcie, z nierównomiernym układem pól i dużym rozbiciem własności na liczne działki. Brakuje w nich funkcjonalnych centrów i wyodrębnionych lub odpowiednio zagospodarowanych przestrzeni publicznych, rolę te pełnią przestrzenie usytuowane wzdłuż dróg przebiegających przez miejscowości. Powoduje to duże uciążliwości w korzystaniu z dostępnej przestrzeni w poszczególnych sołectwach Gminy, brak wyodrębnionych miejsc koncentracji życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego, niedostateczne wykorzystanie przestrzeni publicznej i jej niską funkcjonalność.

11 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski znajduje się wiele budynków reprezentujących typ zabudowy tradycyjnej, jednak niekorzystne przekształcenia zabudowy mieszkaniowej wsi sprawiają, iż charakterystyczne dla miejscowej przestrzeni cechy architektoniczne zanikają. Nowa zabudowa cechuje się przemieszaniem różnych jej typów i brakiem wzorców budownictwa mieszkaniowego o formie architektonicznej nawiązującej do cech zabudowy tradycyjnej. Skutkuje to zanikaniem unikalnych dla obszaru Gminy cech przestrzeni oraz zaburzeniami harmonii i ładu przestrzennego. Ponadto, wiele istniejących obiektów zabudowy tradycyjnej o cechach zabytkowych posiada niską wartość techniczną lub użytkową, przez co mogą one ulec degradacji.

12 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

3. Diagnoza czynników i zjawisk kryzysowych oraz skala i charakter potrzeb rewitalizacyjnych

3.1. Delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Dokumentem źródłowym dla Lokalnego Programu Rewitalizacji jest Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych, której opracowanie należy do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym Diagnozę Gminy opracowano uwzględniając problemy zidentyfikowane w Strategii, analizując wskaźniki odpowiednie do zdiagnozowanych w niej problemów w skali sołectw, a następnie uzupełniając je analizą wskaźników gospodarczych, środowiskowych, infrastrukturalnych lub przestrzennych w tej samej skali.

Przyjęta w niniejszym opracowaniu procedura delimitacji spełnia wymogi Wytycznych w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020 oraz wymogi Ustawy o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 roku (Dz. U. z 2015 r. poz. 1777, z 2016 r. poz. 1020, 1250.).

Procedura ta składa się z kilku następujących po sobie etapów:

wyznaczenie jednostek urbanistycznych określonych jako najmniejsze, niepodzielne na kolejnych etapach postępowania obszary gminy, dla których możliwe jest pozyskanie danych dotyczących w szczególności zjawisk społecznych, a także gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych oraz technicznych. W przypadku Gminy Tomaszów Lubelski ze względu na brak danych statystycznych dla sołectw: Majdan Górny I, Majdan Górny II, Rogóźno I, Rogóżno II oraz Rogóźno III i w związku z tym brak możliwości zdiagnozowania występujących problemów w podziale na te sołectwa do analizy przyjęto obszar całej miejscowości Majdan Górny oraz obszar całej miejscowości Rogóźno.

pozyskanie niezbędnych danych statystycznych oraz przeprowadzenie analizy wskaźnikowej wyznaczonych uprzednio jednostek urbanistycznych. Analiza dotyczyła przede wszystkim sfery społecznej, zebrano również informacje

13 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

dotyczące negatywnych zjawisk w sferze gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej oraz technicznej. Analizę dla sfery społecznej przeprowadzono z wykorzystaniem wskaźnika syntetycznego.

wyznaczenie obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji: o Jako obszary zdegradowane uznano te sołectwa, w których stwierdzono gorsze niż średnia w Gminie wskaźniki problemów społecznych, współwystępujące z gorszymi wskaźnikami dotyczącymi co najmniej jednego z problemów o charakterze gospodarczym, środowiskowym, infrastrukturalnym lub przestrzennym. o Obszar rewitalizacji ustalono wybierając z obszarów zdegradowanych te sołectwa, w których występuje najgorsza sytuacja społeczna, na którą nawarstwia się największa liczba innych zdiagnozowanych problemów, przy czym, z uwagi na wymóg koncentracji przestrzennej, łączna powierzchnia wybranych sołectw nie przekracza 20% powierzchni gminy, a ich ludność nie stanowi więcej niż 30% liczby jej mieszkańców. Wyboru obszaru rewitalizacji dokonano na zebraniu sołtysów i radnych gminy oraz na podstawie wyników konsultacji społecznych przeprowadzonych w formie ankiety.

Cele LPR określone zostały przy udziale sołtysów wsi obszaru, dopuszczając różne ich określenie dla każdego z sołectw, przy czym:

co najmniej połowa z nich wynika z celów Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych, służy ich realizacji,

wszystkie cele programu odnoszą się do zdiagnozowanych problemów, prowadząc do ich rozwiązania,

cele programu dla każdego z sołectw wynikają z ustaleń zebrania mieszkańców.

Na podstawie zaakceptowanych celów określono listę projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych, akceptowaną przez społeczność sołectwa i odpowiadającą kryteriom SMART (są szczegółowe, mierzalne, adekwatne do potrzeb, realistyczne i osadzone w czasie). Projekty i przedsięwzięcia zostały opisane i uzasadnione, z wykazaniem oczekiwanych rezultatów i wpływu na redukcję zdiagnozowanych problemów, a także z podaniem przewidywanych źródeł finansowania.

14 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Zasady realizacji LPR zostały opisane z uwzględnieniem udziału sołtysów (lub osób przez nich wskazanych) w procesie koordynacji i społecznego monitorowania wdrażania Programu.

3.2. Metodologia

Jednym z najważniejszych elementów opracowania LPR jest diagnoza czynników i zjawisk kryzysowych, których analiza pozwoli na szczegółowe określenie miejsc wymagających rewitalizacji na terenie Gminy. Proces diagnostyczny składał się z czterech etapów - dwa pierwsze miały charakter analizy wskaźnikowej, dwa kolejne dotyczyły wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. Wyznaczony w ten sposób obszar zdegradowany stanowi najbardziej problemowy obszar Gminy i na nim będzie koncentrowała się interwencja w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016- 2023. Przed rozpoczęciem diagnozy Gminy, wyznaczone zostały jednostki planistyczne, służące badaniu zróżnicowania wewnątrzgminnego. Dzięki temu diagnoza czynników społecznych, gospodarczych, środowiskowych oraz funkcjonalno-przestrzennych została przeprowadzona w sposób szczegółowy. W przypadku Gminy Tomaszów Lubelski podział nastąpił na podstawie wytyczenia granic poszczególnych sołectw. Ze względu na brak danych statystycznych dla sołectw: Majdan Górny I, Majdan Górny II, Rogóźno I, Rogoźno II oraz Rogóźno III i w związku z tym brak możliwości zdiagnozowania występujących problemów w podziale na te sołectwa do analizy przyjęto obszar całej miejscowości Majdan Górny oraz obszar całej miejscowości Rogóźno. Podział taki został zastosowany, aby mieć pewność, iż przeprowadzona diagnoza w sposób rzeczywisty doprowadzi do wytyczenia obszaru zdegradowanego oraz obszaru rewitalizacji. Wszystkie przedstawione w diagnozie dane, zostały zebrane i opracowane z podziałem na sołectwa. Przestrzenne zróżnicowanie diagnozowanych zjawisk zostało przedstawione za pomocą map z podziałem na sołectwa. Gmina Tomaszów Lubelski podzielona jest na 29 sołectw, których struktura powierzchniowa oraz demograficzna została przedstawiona w poniższej tabeli:

15 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 1. Sołectwa w Gminie Tomaszów Lubelski

Liczba Gęstość Powierzchnia Udział Udział Lp. Sołectwo ludności zaludnienia [km2] [%] [%] [os.] [os./km2] 1 Chorążanka 1,90 1,11% 130 1,12% 68,42 Dąbrowa 2 1,27 220 1,90% 173,23 Tomaszowska 0,74% 3 Górno 1,07 0,63% 154 1,33% 143,93 4 Jeziernia 16,32 9,55% 855 7,39% 52,39 5 Justynówka 2,54 1,49% 238 2,06% 93,70 6 Klekacz 1,31 0,77% 49 0,42% 37,40 7 Łaszczówka-Kolonia 2,69 1,57% 247 2,14% 91,82 8 Łaszczówka 6,99 4,09% 1041 9,00% 148,93 9 Majdan Górny I 16,85 9,86% 1048 9,06% 62,20 10 Majdan Górny II 11 Majdanek 2,49 1,46% 216 1,87% 86,75 12 Nowa Wieś 1,73 1,01% 126 1,09% 72,83 13 Pasieki 12,40 7,25% 645 5,58% 52,02 14 Podhorce 8,44 4,94% 418 3,61% 49,53 15 Przecinka 1,84 1,08% 186 1,61% 101,09 16 Przeorsk 13,62 7,97% 460 3,98% 33,77 17 Rabinówka 10,40 6,08% 435 3,76% 41,83 18 Rogóźno I 19 Rogóźno II 10,06 5,89% 2050 17,72% 203,78 20 Rogóźno III 21 Rogóźno - Kolonia 3,85 2,25% 364 3,15% 94,55 22 Ruda Wołoska 5,69 3,33% 495 4,28% 86,99 23 Ruda Żelazna 1,82 1,06% 70 0,61% 38,46 24 Sabaudia 3,27 1,91% 551 4,76% 168,50 25 Szarowola 17,71 10,36% 609 5,26% 34,39 26 Typin 10,77 6,30% 411 3,55% 38,16 27 Ulów 12,29 7,19% 314 2,71% 25,55 28 Wieprzowe Jezioro 1,86 1,09% 123 1,06% 66,13 29 Zamiany 1,75 1,02% 114 0,99% 65,14 Razem 170,93 11569 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

W procesie delimitacji obszaru zdegradowanego wykorzystano informacje z następujących instytucji:

Urząd Gminy Tomaszów Lubelski,

Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim,

Gminny Zespół Ekonomiczno–Administracyjny Szkół w Tomaszowie Lubelskim,

Komenda Powiatowa Policji w Tomaszowie Lubelskim,

16 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Powiatowy Urząd Pracy w Tomaszowie Lubelskim,

Wojewódzki Urząd Pracy w Lublinie,

GUS Bank Danych Lokalnych.

Biuro Wyborcze.

Rysunek 2. Podział Gminy Tomaszów Lubelski na jednostki diagnostyczne

Źródło: Doradztwo i Reklama na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Dla wydzielonych jednostek urbanistycznych pozyskano dane statystyczne dostępne w zasobach Urzędu Gminy oraz wygenerowane przez instytucje zewnętrzne. Część pozyskanych tą drogą danych została wykorzystana do opracowania wskaźników, a część posłużyła do dokonania waloryzacji istniejącego zagospodarowania. Dodatkowym narzędziem służącym pozyskaniu informacji na potrzeby diagnozy była ankieta, dzięki której zbadano opinie mieszkańców w zakresie występowania obszarów problemowych w Gminie. Prace związane z opracowaniem Lokalnego Programu Rewitalizacji realizowane były przy aktywnym udziale społeczeństwa. Mieszkańcy oraz pozostałe zainteresowane osoby na etapie tworzenia dokumentu miały możliwość wnoszenia swoich pomysłów i opinii. Konsultacje społeczne były skierowanie do szerokiego grona odbiorców:

17 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski, przedstawicieli sektora gospodarczego, pozarządowego. Zaangażowanie mieszkańców, organizacji pozarządowych i partnerów społecznych przebiegało na etapie uzgadniania zapisów dokumentu strategicznego m.in. w zakresie identyfikacji przedsięwzięć rozwojowych (ankiety, udział w spotkaniach konsultacyjnych). Proces konsultacji z mieszkańcami Gminy, przedstawicielami sektora gospodarczego, pozarządowego, zawierał następujące elementy: spotkania konsultacyjne,

konsultacje projektu dokumentu online. Gmina Tomaszów Lubelski przystąpiła do wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. W tym celu dokonano delimitacji poszczególnych obszarów i poddano je diagnozie, by możliwe było zidentyfikowanie tych części Gminy, w których negatywne zjawiska społeczne cechują się dużą koncentracją.

Analiza wskaźnikowa Uzyskane dane posłużyły do budowy wskaźników odnoszących wielkość zjawiska do poszczególnych jednostek urbanistycznych. Proces ten był zdeterminowany dostępnością danych, różnym stopniem ich szczegółowości, a także sposobem gromadzenia informacji. Dane gromadzone są w różnych układach:

punktowym, czyli konkretnych punktów adresowych,

powierzchniowym, przykładowo obwodów szkolnych (OKE), okręgów wyborczych (PKW), które należało przeliczyć do układu analizowanych jednostek urbanistycznych. Poniżej została zaprezentowana tabela obszarów tematycznych, wskaźników oraz źródeł danych, która została zbudowana na podstawie powyżej zaprezentowanej procedury.

18 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 2. Obszary tematyczne, wskaźniki oraz źródła danych służące do wyznaczenia obszaru zdegradowanego

Obszar Lp. Wskaźnik Źródło danych tematyczny Sfera społeczna Urząd Gminy Tomaszów Wskaźnik obciążenia demograficznego Lubelski 1. Demografia Gminny Ośrodek Pomocy Liczba osób niepełnosprawnych Społecznej w Tomaszowie na 100 mieszkańców Lubelskim Gminny Ośrodek Pomocy Liczba osób dotkniętych zjawiskiem Społecznej w Tomaszowie ubóstwa na 100 mieszkańców Lubelskim Liczba przyznanych świadczeń ze Gminny Ośrodek Pomocy względu na długotrwałą lub ciężką Społecznej w Tomaszowie chorobę na 100 mieszkańców Lubelskim Liczba przyznanych świadczeń ze Gminny Ośrodek Pomocy względu na wielodzietność Społecznej w Tomaszowie na 100 mieszkańców Lubelskim Liczba przyznanych świadczeń ze Gminny Ośrodek Pomocy 2. Pomoc społeczna względu na niepełne wychowanie Społecznej w Tomaszowie na 100 mieszkańców Lubelskim Liczba przyznanych świadczeń ze Gminny Ośrodek Pomocy względu na przemoc Społecznej w Tomaszowie na 100 mieszkańców Lubelskim Liczba przyznanych świadczeń ze Gminny Ośrodek Pomocy względu na niepełnosprawność Społecznej w Tomaszowie na 100 mieszkańców Lubelskim Liczba przyznanych świadczeń ze Gminny Ośrodek Pomocy względu na niski dochód, trudne warunki Społecznej w Tomaszowie mieszkaniowe na 100 mieszkańców Lubelskim Liczba osób bezrobotnych Powiatowy Urząd Pracy na 100 mieszkańców w Tomaszowie Lubelskim Liczba osób długotrwale bezrobotnych Powiatowy Urząd Pracy na 100 mieszkańców w Tomaszowie Lubelskim 3. Bezrobocie Liczba osób bezrobotnych do 30 roku Powiatowy Urząd Pracy życia na 100 mieszkańców w Tomaszowie Lubelskim Liczba osób bezrobotnych powyżej Powiatowy Urząd Pracy 50 roku życia na 100 mieszkańców w Tomaszowie Lubelskim Komenda Powiatowa Liczba popełnionych przestępstw Policji w Tomaszowie na 100 mieszkańców Lubelskim Komenda Powiatowa Bezpieczeństwo Liczba wykroczeń bez wykroczeń 4. Policji w Tomaszowie publiczne drogowych na 100 mieszkańców Lubelskim Gminny Ośrodek Pomocy Liczba założonych „Niebieskich Kart” Społecznej w Tomaszowie na 100 mieszkańców Lubelskim 5. Życie kulturalne Liczba wydarzeń kulturalnych Urząd Gminy Tomaszów

19 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

na 100 mieszkańców Lubelski Liczba wydarzeń sportowych Urząd Gminy Tomaszów na 100 mieszkańców Lubelski Frekwencja wyborcza w wyborach PKW, Urząd Gminy do Sejmu i Senatu w 2015 r Tomaszów Lubelski Frekwencja wyborcza w wyborach PKW, Urząd Gminy Prezydenckich w 2015 r Tomaszów Lubelski Uczestnictwo Frekwencja wyborcza w referendum PKW, Urząd Gminy 6. w życiu ogólnokrajowym w 2015 r. Tomaszów Lubelski publicznym Frekwencja wyborcza w wyborach PKW, Urząd Gminy do Parlamentu Europejskiego w 2014 r. Tomaszów Lubelski Frekwencja wyborcza w wyborach PKW, Urząd Gminy Samorządowych w 2014 r. Tomaszów Lubelski Sfera gospodarcza Liczba osób fizycznych prowadzących GUS - Baza Internetowa działalność gospodarczą REGON na 100 mieszkańców Liczba gospodarstw rolnych GUS - Baza Internetowa 7. Gospodarka na 100 mieszkańców REGON Liczba podmiotów gospodarczych wyrejestrowanych z rejestru REGON GUS - Baza Internetowa w latach 2012-2017 na 100 REGON mieszkańców Sfera środowiskowa Powierzchnia zinwentaryzowanych Urząd Gminy Tomaszów wyrobów azbestowych na km Lubelski - baza azbestowa 8. Środowisko Powierzchnia unieszkodliwionych Urząd Gminy Tomaszów wyrobów azbestowych w stosunku do Lubelski - baza azbestowa zinwentaryzowanych Sfera przestrzenno-funkcjonalna Długości dróg gminnych wymagających Urząd Gminy Tomaszów 9. Drogi remontu Lubelski Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. – opracowanie własne

Badanie ankietowe W procesie tworzenia i realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 istotną rolę odgrywa partycypacja społeczna. Zgodnie z założeniami działań rewitalizacyjnych mają one objąć obszar o kumulacji negatywnych zjawisk. Najlepszym narzędziem do określenia tego terytorium - poza dostępnymi danymi liczbowymi były opinie mieszkańców zamieszkujących obszar analizowanej Gminy. Przeprowadzono konsultacje społeczne oraz stworzono ankietę, w której mieszkańcy ocenili najbardziej istotne sfery funkcjonowania Gminy,

20 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

wpływające na warunki życia jej obywateli. Badanie ankietowe miało na celu określenie i wyznaczenie obszaru Gminy, który zgodnie z opinią jej mieszkańców jest najbardziej zdegradowany i wymaga działań naprawczych – rewitalizacyjnych. W ramach partycypacji społecznej odbyły się także drugie konsultacje społeczne z lokalną społecznością oraz przeprowadzono badanie ankietowe, w którym mieszkańcy oraz inne zainteresowane osoby i instytucje mogły zgłaszać swoje uwagi, wnioski oraz pomysły na projekty, które powinny być zrealizowane w procesie rewitalizacji.

3.3. Sfera społeczna – diagnoza

Najważniejszy czynnik diagnozy prowadzącej do wyznaczenia obszaru zdegradowanego oraz obszaru rewitalizacji w kontekście opracowania Lokalnego Programu Rewitalizacji stanowią zjawiska społeczne występujące na terenie danej jednostki administracyjnej, Takie kwestie jak bezrobocie, ubóstwo, przestępczość, czy słaby dostęp do edukacji, niski poziom kapitału społecznego lub uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym stanowią podstawę dla weryfikacji form kryzysu występujących w gminie, w tej właśnie sferze. W przedmiotowym dokumencie do weryfikacji zjawisk społecznych, przypisano także zagadnienia z zakresu demografii. Całość prezentowanych zjawisk przedstawiono z podziałem na poszczególne sołectwa Gminy Tomaszów Lubelski. W przypadku, gdy pozyskanie danych w takim podziale było niemożliwe - opisano problem dotyczący całej Gminy i przedstawiono na tle powiatowym oraz wojewódzkim.

3.3.1. Demografia

Istotny wpływ na przebieg procesów społeczno-gospodarczych w Gminie wywierają zmiany struktury demograficznej oraz potencjał demograficzny. Zmiany te determinują rozmiary potrzeb w zakresie infrastruktury społecznej, stopień aktywności zawodowej, mają również wpływ na przebieg przyszłego rozwoju.

21 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Zgodnie z danymi otrzymanymi z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski teren gminy w 2016 r. zamieszkiwało 11569 osób.

Wykres 1. Liczba ludności Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Z danych przedstawionych na powyższym wykresie wynika, że liczba ludności Gminy Tomaszów Lubelski w analizowanym okresie wzrasta do 2014 r. natomiast w kolejnych latach maleje. W roku 2012 teren Gminy zamieszkiwany był przez 11420 osób, natomiast w 2016 r. liczba osób wzrosła o 149 mieszkańców i wynosiła 11569 osób.

Tabela 3. Liczba ludności Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 w podziale na sołectwa

Lp. Sołectwo 2012 2013 2014 2015 2016 1. Chorążanka 131 126 127 130 130 Dąbrowa 2. 209 211 214 218 220 Tomaszowska 3. Górno 146 146 148 151 154 4. Jeziernia 885 874 862 865 855 5. Justynówka 225 226 236 237 238 6. Klekacz 54 52 50 49 49 7. Łaszczówka-Kolonia 219 227 245 246 247

22 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

8. Łaszczówka 1037 1045 1057 1056 1041 9. Majdan Górny 1051 1049 1048 1045 1048 10. Majdanek 190 199 210 210 216 11. Nowa Wieś 142 141 142 136 126 12. Pasieki 656 648 656 657 645 13. Podhorce 448 443 435 428 418 14. Przecinka 188 191 190 188 186 15. Przeorsk 470 464 471 464 460 16. Rabinówka 409 419 426 431 435 17. Rogóźno 1937 1992 2009 2025 2050 18. Rogóźno - Kolonia 349 349 351 355 364 19. Ruda Wołoska 479 487 490 496 495 20. Ruda Żelazna 65 67 70 69 70 21. Sabaudia 534 559 555 558 551 22. Szarowola 618 614 616 607 609 23. Typin 426 417 420 413 411 24. Ulów 312 320 316 308 314 25. Wieprzowe Jezioro 127 129 128 126 123 26. Zamiany 113 112 113 115 114 Razem 11420 11507 11585 11583 11569 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

23 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 2. Liczba ludności Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 w podziale na sołectwa

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Na poniższym wykresie przedstawiono liczbę ludności w podziale na kobiety i mężczyzn w 2016. W 18 sołectwach liczba kobiet przeważa nad liczbą mężczyzn,

24 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

natomiast w 6 sołectwach przeważa liczba mężczyzn, w pozostałych dwóch sołectwach liczba jest równa.

Wykres 3. Liczba ludności w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w roku 2016 w podziale na kobiety i mężczyzn

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

25 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Ze względu na malejącą od 2015 r. liczbę mieszkańców istnieje potrzeba zapewnienia mieszkańcom odpowiedniej infrastruktury społecznej, edukacyjnej, rekreacyjnej oraz technicznej, która podniosłaby wartość terenu, a w konsekwencji zahamowałaby migrację ludności do pobliskich, atrakcyjnych ośrodków miejskich. Na terenie Gminy istnieje potrzeba technicznej modernizacji obiektów oraz wprowadzenia działań naprawczych w sferze społecznej, które pomogłyby w promowaniu regionu, przyciągnięciu przedsiębiorców oraz turystów. Gęstość zaludnienia na terenie Gminy waha się w przedziale od 25,55 do 203,78 osób na km2. Najmniejsza wartość gęstości zaludnienia została stwierdzona na terenie sołectwa Ulów, największa natomiast na terenie sołectwa Rogóźno. Gęstość zaludnienia w poszczególnych częściach Gminy jest bardzo zróżnicowana. Znacznie bardziej zaludnione są obszary centralne niż obszary peryferyjne.

Mapa 1. Gęstość zaludnienia na terenie Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

26 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Gmina Tomaszów Lubelski cechuje się stosunkowo wysoką gęstością zaludnienia, wyższą od średniej dla powiatu tomaszowskiego. Pod względem gęstości zaludnienia zajmuje trzecie miejsce w powiecie, ustępując miastu Tomaszów Lubelski oraz gminie Bełżec.

Proces starzenia się społeczeństwa jest jednym z największych problemów, które odznaczają się w strukturze polskich gmin oraz miast. W poniższej tabeli zaprezentowano podział ludności w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski ze względu na ekonomiczne grupy wieku na przestrzeni lat 2012-2016. W większości sołectw widoczny jest zdecydowany spadek liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz produkcyjnym i wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym. Wzrost liczby osób w wieku przedprodukcyjnym w latach 2012-2016 odnotowano w sołectwach: Chorążanka, Dąbrowa Tomaszowska, Justynówka, Łaszczówka-Kolonia, Majdan Górny, Majdanek, Rogóźno, Rogóźno–Kolonia, Ruda Żelazna, Zamiany. Liczba osób w wieku produkcyjnym w latach 2012-2016 wzrosła w sołectwach: Dąbrowa Tomaszowska, Górno, Justynówka, Łaszczówka-Kolonia, Majdanek, Przeorsk, Rabinówka, Rogóźno, Ruda Wołoska, Ruda Żelazna, Typin, Ulów, Wieprzowe Jezioro, natomiast liczba osób w wieku poprodukcyjnym w analizowanym okresie spadła w następujących sołectwach: Dąbrowa Tomaszowska, Górno, Klekacz, Majdan Górny Nowa Wieś, Podhorce, Typin, Ulów, Wieprzowe Jezioro.

Tabela 4. Podział ludności w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski wg ekonomicznych grup wieku na przestrzeni lat 2012-2016

Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym poprodukcyjnym produkcyjnym (19-60) Sołectwo (do 18 roku życia) (od 61 roku życia) 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 Chorążanka 14 13 15 18 19 82 79 75 75 73 35 34 37 37 38 Dąbrowa 34 32 32 33 37 139 143 145 148 148 36 36 37 37 35 Tomaszowska Górno 32 29 25 25 28 92 94 102 105 105 22 23 21 21 21 Jeziernia 172 173 167 159 153 538 526 520 526 524 175 175 175 180 178 Justynówka 60 59 64 62 65 120 122 127 127 123 45 45 45 48 50 Klekacz 7 7 6 6 6 27 25 26 26 26 20 20 18 17 17 Łaszczówka- 38 40 45 48 48 152 159 165 164 162 29 28 35 34 37

27 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Kolonia Łaszczówka 203 203 204 200 193 651 651 657 657 649 183 191 196 199 199 Majdan Górny 198 202 199 203 209 637 634 641 637 635 216 213 208 205 204 Majdanek 44 47 51 52 50 111 114 122 124 129 35 38 37 34 37 Nowa Wieś 26 26 27 22 20 83 81 81 81 77 33 34 34 33 29 Pasieki 142 134 139 134 121 388 383 382 387 391 126 131 135 136 133 Podhorce 94 89 82 76 72 252 245 242 247 245 102 109 111 105 101 Przecinka 45 45 42 43 40 103 104 104 103 102 40 42 44 42 44 Przeorsk 103 99 99 91 86 269 266 271 271 269 98 99 101 102 105 Rabinówka 76 74 74 72 70 273 276 279 283 289 60 69 73 76 76 Rogóźno 393 412 402 407 403 1272 1301 1312 1307 1319 272 279 295 311 328 Rogóźno - 75 74 75 80 83 213 213 213 211 211 61 62 63 64 70 Kolonia Ruda Wołoska 102 103 98 103 101 281 285 289 287 288 96 99 103 106 106 Ruda Żelazna 11 12 14 14 14 40 41 42 41 42 14 14 14 14 14 Sabaudia 112 109 106 103 101 353 357 355 349 351 69 93 94 106 99 Szarowola 115 115 108 103 102 369 359 366 359 361 134 140 142 145 146 Typin 98 98 97 91 89 226 220 222 224 229 102 99 101 98 93 Ulów 55 57 57 54 55 187 193 192 188 192 70 70 67 66 67 Wieprzowe 28 29 26 24 23 70 72 70 73 72 29 28 32 29 28 Jezioro Zamiany 22 22 22 24 25 72 71 71 69 68 19 19 20 22 21 Razem 2299 2303 2276 2247 2213 7000 7014 7071 7069 7080 2121 2190 2238 2267 2276 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

28 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 4. Podział ludności w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski wg ekonomicznych grup wieku w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Na powyższym wykresie zaprezentowano podział ludności wg ekonomicznych grup wieku w 2016 r. W większości sołectw Gminy Tomaszów Lubelski liczba osób w wieku poprodukcyjnym przewyższa liczbę osób w wieku przedprodukcyjnym.

29 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

W diagnozie zbadano także wskaźnik obciążenia demograficznego. Jest to wskaźnik obrazujący starzenie się społeczeństwa i związane z tym obciążenie systemu emerytalnego.

Tabela 5. Wskaźnik obciążenia demograficznego dla poszczególnych sołectw Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Lp. Sołectwo 2016 1. Chorążanka 24,62 2. Dąbrowa Tomaszowska 13,64 3. Górno 12,99 4. Jeziernia 18,36 5. Justynówka 16,39 6. Klekacz 32,65 7. Łaszczówka-Kolonia 12,15 8. Łaszczówka 16,52 9. Majdan Górny 16,70 10. Majdanek 15,74 11. Nowa Wieś 19,84 12. Pasieki 18,29 13. Podhorce 20,81 14. Przecinka 21,51 15. Przeorsk 18,91 16. Rabinówka 14,71 17. Rogóźno 13,46 18. Rogóźno - Kolonia 15,11 19. Ruda Wołoska 17,17 20. Ruda Żelazna 18,57 21. Sabaudia 15,43 22. Szarowola 19,54 23. Typin 20,92 24. Ulów 19,11 25. Wieprzowe Jezioro 18,70 26. Zamiany 16,67 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Sołectwa: Klekacz, Chorążanka oraz Przecinka należą do jednostek o najwyższych wartościach tego wskaźnika, przy czym najwyższą wartość odnotowano na terenie

30 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

sołectwa Klekacz. Wskaźnik obciążenia demograficznego dla Gminy Tomaszów Lubelski wyniósł 16,83.

Mapa 2. Wskaźnik obciążenia demograficznego dla poszczególnych sołectw Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Liczba osób niepełnosprawnych w podziale na sołectwa Gminy Tomaszów Lubelski została przedstawiona na poniższej mapie. Największy odział liczby osób niepełnosprawnych w ogólnej liczbie mieszkańców odnotowano w sołectwach: Majdanek i Ruda Żelazna.

31 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 3. Liczba osób niepełnosprawnych w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

3.3.2. Pomoc społeczna

Jednostką organizacyjną pomocy społecznej w Gminie Tomaszów Lubelski jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim. Jest to jednostka nieposiadająca osobowości prawnej, utworzona na mocy Uchwały Nr VII/38/90 z dnia 14 lutego 1990 roku Gminnej Rady Narodowej w Tomaszowie Lubelskim, działająca na zasadach określonych dla jednostki budżetowej. Głównym celem jego działalności jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin, umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka oraz zapobieganie powstawaniu sytuacji zmuszających do korzystania z tego typu pomocy.

32 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Pomoc społeczna polega w szczególności na:

przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń,

pracy socjalnej,

prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej,

analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej,

realizacji zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych,

rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb. Ośrodek Pomocy Społecznej jest instytucją polityki społecznej, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.

Poza działalnością Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim, na terenie Gminy funkcjonują jeszcze następujące placówki prowadzące działalność w sferze społecznej:

Środowiskowy Dom Samopomocy w Szarowoli.

Zakład Aktywności Zawodowej w Przeorsku.

Klub Integracji Społecznej.

Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim realizuje zadania własne i zlecone gminie wynikające z innych ustaw, na podstawie upoważnień wydanych przez Wójta Gminy, jeżeli wynikają one z przepisów prawa, w tym:

realizację świadczeń przyznawanych na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2003 roku o świadczeniach rodzinnych,

ustalanie prawa i wypłatę dodatków na podstawie ustawy z dnia 21 czerwca 2001 roku o dodatkach mieszkaniowych,

przyznawanie świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz prowadzenie postępowania wobec dłużników alimentacyjnych na podstawie ustawy z dnia 7 września 2007 roku o pomocy osobom uprawnionym do alimentów,

realizowanie programów rządowych dotyczących rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych opracowywanych na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia

33 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, tworzenie gminnego systemu, na zasadach określonych w ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, wspieranie rodzin wykazujących trudności w pełnieniu funkcji opiekuńczo- wychowawczych oraz organizacja pieczy zastępczej w zakresie ustalonym ustawą z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, wydawanie decyzji administracyjnych w sprawach świadczeniobiorców innych niż ubezpieczeni, spełniających kryterium dochodowe do pomocy społecznej, potwierdzających prawo do świadczeń opieki zdrowotnej, przewidzianych w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, prowadzenie postępowania, na zasadach przewidzianych w ustawie z dnia 23 grudnia 2014 roku o Karcie Dużej Rodziny, prowadzenie działalności w sferze zadań publicznych określonych na podstawie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, udzielanie wsparcia o charakterze doradczym i finansowym osobom, w utrzymaniu aktywności zawodowej umożliwiającej podjęcie zatrudnienia, prac społecznie użytecznych w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, założenia lub przystąpienia do spółdzielni socjalnej lub podjęcia działalności gospodarczej, poprzez organizowanie zatrudnienia socjalnego, o którym mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym, organizowanie oparcia społecznego dla osób, które z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego mają trudności w życiu codziennym, zwłaszcza w kształtowaniu swoich stosunków z otoczeniem, w zakresie edukacji, zatrudnienia oraz w sprawach bytowych, w oparciu o zadania wynikające z ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego, tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej, w szczególności dla gospodarstw o niskich dochodach, na zasadach określonych w ustawie z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego,

34 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

kształtowanie odpowiedniej polityki społecznej gminy w stosunku do osób zagrożonych uzależnieniem od substancji aktywnych, na zasadach określonych w ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii,

prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracji osób uzależnionych w ramach gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, realizowanego na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,

wypłatę dodatków energetycznych, przewidzianych w ustawie z dnia 26 lipca 2013 roku o zmianie ustawy – Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw,

realizowanie działań wynikających z Ustawy z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci.

W poniższej tabeli przedstawiono liczbę osób w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski objętych świadczeniami GOPS. Ze względu na różnorodność świadczeń GOPS, zdecydowano się także na zbadanie wskaźnika dotyczącego ubóstwa (kryterium braku osiągnięcia pewnego progu dochodu na osobę), który jest powiązany ze złą sytuacją materialną osób nim objętych i obniżoną jakością życia.

Tabela 6. Liczba osób objętych świadczeniami GOPS oraz osób dotkniętych zjawiskiem ubóstwa w 2016 r.

Liczba osób objętych Liczba osób dotkniętych Lp. Sołectwo świadczeniami GOPS zjawiskiem ubóstwa 1. Chorążanka 3 0 2. Dąbrowa Tomaszowska 12 7 3. Górno 8 8 4. Jeziernia 76 8 5. Justynówka 41 4 6. Klekacz 11 0 7. Łaszczówka-Kolonia 8 2 8. Łaszczówka 40 5 9. Majdan Górny 103 19 10. Majdanek 25 14 11. Nowa Wieś 0 0 12. Pasieki 19 0 13. Podhorce 29 9

35 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

14. Przecinka 12 11 15. Przeorsk 52 2 16. Rabinówka 13 1 17. Rogóźno 65 5 18. Rogóźno - Kolonia 15 1 19. Ruda Wołoska 33 8 20. Ruda Żelazna 14 1 21. Sabaudia 8 17 22. Szarowola 52 15 23. Typin 67 14 24. Ulów 7 0 25. Wieprzowe Jezioro 16 3 26. Zamiany 15 1 Razem 744 155 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

Najwięcej osób objętych świadczeniami GOPS oraz osób dotkniętych zjawiskiem ubóstwa w 2016 r. znajdowało się w sołectwie Majdan Górny.

Na poniższych mapach przedstawiono liczbę osób objętych świadczeniami GOPS oraz osób dotkniętych zjawiskiem ubóstwa w przeliczeniu na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach w 2016 roku.

36 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 4. Liczba osób objętych świadczeniami GOPS na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

Mapa 5. Liczba osób dotkniętych zjawiskiem ubóstwa na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

37 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Poniższe tabele przedstawiają podział liczby osób objętych pomocą społeczną wg przyczyn jej udzielenia z wyszczególnieniem każdego sołectwa w 2016 roku.

Tabela 7. Liczba osób objętych pomocą społeczną wg przyczyn jej udzielenia w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

ód, ód,

Lp. Sołectwo

ieroctwo

Niepełne

arkomania starszych

S

iski doch iski

ługotrwała i ługotrwała

psychiczne

Zaburzenia Zaburzenia

Alkoholizm

N

wychowanie

Bezdomność

N

D

mieszkaniowe

Wsparcie osób osób Wsparcie

ciężka choroba ciężka

otrzeby ochrony ochrony otrzeby

macierzyństwa

Wielodzietność

trudne warunki warunki trudne

iepełnosprawność

rzemoc w rodzinie w rzemoc

Zdarzenia losowe Zdarzenia

P

N P 1. Chorążanka 0 0 0 0 3 0 3 0 0 0 0 0 1 0 Dąbrowa 2. 0 0 8 0 5 0 1 11 0 0 0 0 0 0 Tomaszowska 3. Górno 1 0 0 0 0 0 6 8 0 0 0 0 0 1 4. Jeziernia 1 0 38 20 37 8 15 55 6 0 9 2 2 4 5. Justynówka 0 0 24 0 32 0 7 4 4 0 3 0 1 0 6. Klekacz 0 0 0 7 7 0 0 7 0 0 4 4 0 0 Łaszczówka- 7. 0 0 0 6 2 0 5 0 0 0 2 0 2 1 Kolonia 8. Łaszczówka 3 0 23 15 9 0 6 27 0 0 4 0 1 1 9. Majdan Górny 3 0 47 18 33 0 28 77 0 0 15 1 4 1 10. Majdanek 6 0 7 7 10 0 10 11 0 0 3 0 1 1 11. Nowa Wieś 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12. Pasieki 2 0 12 2 10 0 10 16 0 0 7 0 0 0 13. Podhorce 5 0 13 5 16 0 1 4 0 0 0 0 0 1 14. Przecinka 2 0 5 3 3 0 4 8 0 0 3 0 2 0 15. Przeorsk 4 0 14 0 21 0 13 18 0 0 2 0 3 2 16. Rabinówka 0 0 6 2 5 0 4 5 0 0 4 0 3 1 17. Rogóźno 12 0 19 29 27 0 31 42 3 0 4 8 1 5 Rogóźno - 18. 1 0 7 0 11 0 8 13 0 0 0 0 2 1 Kolonia Ruda 19. 5 0 5 2 10 0 16 22 4 0 7 0 1 2 Wołoska 20. Ruda Żelazna 1 0 0 7 6 0 4 12 5 0 0 0 0 1 21. Sabaudia 1 0 0 4 7 0 4 8 0 0 5 0 2 2 22. Szarowola 1 0 24 2 2 0 2 32 0 0 4 0 0 0 23. Typin 2 0 62 13 15 0 4 23 0 1 6 0 1 1 24. Ulów 0 0 0 0 7 0 3 0 0 0 0 0 0 0

38 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wieprzowe 25. 1 0 18 0 9 0 1 3 0 0 0 0 0 0 Jezioro 26. Zamiany 0 0 16 0 1 0 1 6 0 0 0 0 0 0 Razem 51 0 348 142 288 8 187 412 22 1 82 15 27 25 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

Z analizy danych zawartych w powyższych tabelach wynika, iż GOPS najwięcej świadczeń przyznał mieszkańcom sołectw: Jeziernia, Majdan Górny, Rogóźno i Typin. Najwięcej świadczeń przyznano z następujących powodów: wielodzietność, niepełne wychowanie, długotrwała i ciężka choroba, niepełnosprawność, niski dochód, trudne warunki mieszkaniowe oraz przemoc w rodzinie. Wskaźniki te w przeliczeniu na 100 mieszkańców wykorzystane zostały do niniejszej diagnozy. Rozkład przestrzenny występowania tych zjawisk przedstawiono na poniższych mapach.

Mapa 6. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu wielodzietności na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

39 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 7. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu niepełnego wychowania na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

Mapa 8. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

40 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 9. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu niepełnosprawności na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

Mapa 10. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu niskiego dochodu, trudnych warunków mieszkaniowych na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

41 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 11. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu przemocy w rodzinie na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim

3.3.3. Bezrobocie

Kolejnym badanym zjawiskiem jest zjawisko bezrobocia. Podobnie jak w przypadku wskaźników dotyczących ubóstwa, by możliwe było wymierne porównanie skali zjawiska, wskaźniki dotyczące bezrobocia zaprezentowano w ujęciu na 100 mieszkańców. W celu pełniejszego zobrazowania specyfiki zjawiska, poza porównaniem liczby bezrobotnych ogółem, zbadano także kształtowanie się liczby bezrobotnych w szczególnej sytuacji: do 30 roku życia oraz powyżej 50 roku życia oraz osób długotrwale bezrobotnych.

42 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Czynnikiem, który ma decydujący wpływ na zaspokajanie ważnych potrzeb społecznych w różnych sferach życia jest trwały brak pracy. Bezpośrednią konsekwencją bezrobocia jest narastająca patologia społeczna, pogłębianie się niepewności społecznej i wzrost poczucia zagrożenia bezpieczeństwa socjalnego. Długotrwały brak pracy powoduje szybką degradację ekonomiczną jednostki i rodziny, potęguje biedę i rozszerza sferę ubóstwa. Sytuacja materialna osób długotrwale bezrobotnych zależy w dużym stopniu od ich standardu życia w czasie zatrudnienia, a zwłaszcza od posiadanych dóbr trwałego użytku, oszczędności oraz długów. Istotne znaczenie ma bowiem poziom, od którego zaczyna się proces degradacji ekonomicznej i społecznej. Najbardziej trudną sytuację materialną mają rodziny długotrwale pozostające bez stałego zatrudnienia. Pomimo zmniejszenia liczby osób zarejestrowanych jako bezrobotne w ogólnej liczbie mieszkańców gminy, w Gminie Tomaszów Lubelski, która jest obszarem typowo rolniczym występuje zjawisko tzw. bezrobocia ukrytego, dotykające szczególnie osób zatrudnionych w rolnictwie i jest związane z niskim poziomem wykształcenia i kompetencji. Bezrobocie ukryte – agrarne jest poważnym, trudnym do oszacowania problemem. Występuje ono wtedy, gdy konieczną do wykonania pracę w gospodarstwie wykonuje więcej osób, niż w rzeczywistości mogłoby ją efektywnie wykonywać. Oznacza to, że w niektórych gospodarstwach pracują osoby, które nie przyczyniają się do zwiększenia ich produkcji i gdyby w tym czasie pracowały w innym miejscu, gospodarstwo funkcjonowałoby bez zmian. Pomimo tego, że oficjalnie pracują w gospodarstwie ich praca nie przyczynia się do generowania przez gospodarstwo dochodów lub okresowo pozostają bez zajęcia. Podejmowanie działań prowadzących do utworzenia nowych miejsc pracy oraz rozwijanie branż pozarolniczych na terenie gminy może pomóc w minimalizowaniu ryzyka wystąpienia tego zjawiska.

43 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 5. Bezrobocie na terenie Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.wuplublin.praca.gov.pl

Jak wynika z powyższych danych liczba bezrobotnych w badanym okresie spadała, spadała również liczba osób uprawnionych do zasiłku. Udział osób bezrobotnych zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładu pracy w ogólnej liczbie bezrobotnych wzrósł w badanym okresie z 3,50% w 2012 r. do 4,33% w 2016 r., natomiast udział osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie bezrobotnych zmniejszył się z 16,98% w 2012 r. do 10,17% w 2016 r.

W 2016 roku na terenie Gminy Tomaszów Lubelski zarejestrowanych było 801 osób bezrobotnych, w tym 391 kobiet.

Tabela 8. Liczba osób bezrobotnych ogółem oraz liczba osób długotrwale bezrobotnych w latach 2012-2016

Osoby bezrobotne ogółem Osoby długotrwale bezrobotne Lp. Sołectwo 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 1. Chorążanka 6 8 7 8 3 3 2 3 3 2 2. Dąbrowa Tomaszowska 15 16 13 17 12 10 11 11 9 6 3. Górno 12 12 10 9 12 10 10 6 6 6 4. Jeziernia 77 74 73 65 40 49 45 43 32 24

44 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

5. Justynówka 14 11 8 6 4 7 5 4 3 2 6. Klekacz 5 4 2 2 5 3 4 2 2 3 7. Łaszczówka-Kolonia 11 14 8 6 4 8 6 6 2 2 8. Łaszczówka 80 60 59 53 37 35 29 24 28 18 9. Majdan Górny 97 89 66 71 46 57 54 48 41 28 10. Majdanek 17 21 15 12 5 9 13 10 9 3 11. Nowa Wieś 7 6 6 4 6 3 3 5 3 2 12. Pasieki 50 42 31 33 26 24 26 18 14 10 13. Podhorce 23 24 19 16 9 11 9 8 3 2 14. Przecinka 9 10 7 9 9 6 7 4 6 5 15. Przeorsk 27 32 28 28 20 15 18 19 14 9 16. Rabinówka 38 35 29 35 25 22 15 10 14 13 17. Rogóźno 120 105 70 83 62 60 52 41 29 24 18. Rogóźno-Kolonia 20 28 18 13 15 9 13 13 10 5 19. Ruda Wołoska 44 41 39 41 29 23 21 24 23 17 20. Ruda Żelazna 7 7 10 6 6 3 3 8 4 3 21. Sabaudia 43 44 35 37 26 26 22 20 22 14 22. Szarowola 39 37 35 30 32 24 21 17 18 12 23. Typin 25 28 14 18 10 21 15 11 6 7 24. Ulów 23 22 15 16 10 15 12 8 7 9 25. Wieprzowe Jezioro 6 10 10 9 9 4 6 8 7 5 26. Zamiany 10 10 9 11 7 7 5 2 3 2 Razem 825 790 636 638 469 464 427 373 318 233 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

Udział osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie osób bezrobotnych w poszczególnych sołectwach w 2016 r. wynosił od 22,22% (sołectwo Podhorce) do 90,00% (sołectwo Ulów).

45 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 6. Osoby bezrobotne ogółem w latach 2012-2016

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

46 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

W latach 2012-2016 najwięcej osób bezrobotnych w Gminie Tomaszów Lubelski zarejestrowanych było na terenie sołectw: Rogóźno, Majdan Górny, Jeziernia. We wszystkich sołectwach z wyjątkiem sołectwa Wieprzowe Jezioro w badanym okresie odnotowano spadek ogólnej liczby bezrobotnych analogicznie do obszaru całej gminy.

Wykres 7. Osoby długotrwale bezrobotne w latach 2012-2016

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

47 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

W większości sołectw z terenu Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 wykazano spadek liczby osób długotrwale bezrobotnych. Jedynie w sołectwie Wieprzowe Jezioro odnotowano wzrost liczby długotrwale bezrobotnych osób. Największy spadek liczby osób długotrwale bezrobotnych nastąpił w sołectwie Rogóźno (o 36 osób w stosunku do roku 2012). W sołectwach: Klekacz oraz Ruda Żelazna liczba osób długotrwale bezrobotnych w analizowanym okresie utrzymywała się na stałym poziomie.

Tabela 9. Liczba osób bezrobotnych do 30 roku życia oraz osób bezrobotne powyżej 50 roku życia w latach 2012-2016

Osoby bezrobotne do 30 roku Osoby bezrobotne powyżej Lp. Sołectwo życia 50 roku życia

2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 1. Chorążanka 0 0 1 2 1 1 2 1 1 1 Dąbrowa 2. 0 0 3 5 4 4 5 4 8 4 Tomaszowska 3. Górno 0 0 3 2 5 3 6 4 4 4 4. Jeziernia 0 0 24 23 11 15 15 15 14 14 5. Justynówka 0 0 4 2 2 0 1 0 1 1 6. Klekacz 0 0 1 1 4 0 0 1 1 1 7. Łaszczówka-Kolonia 0 0 2 2 0 3 4 3 3 3 8. Łaszczówka 0 0 24 29 16 15 10 12 11 10 9. Majdan Górny 0 0 22 27 20 8 9 9 12 8 10. Majdanek 0 0 7 4 2 4 4 3 5 2 11. Nowa Wieś 0 0 4 2 4 0 0 0 0 0 12. Pasieki 0 0 10 13 8 9 7 3 3 2 13. Podhorce 0 0 10 9 4 3 2 3 1 2 14. Przecinka 0 0 5 7 6 2 2 1 1 1 15. Przeorsk 0 0 17 18 9 0 0 1 1 16. Rabinówka 0 0 9 12 7 6 4 4 7 5 17. Rogóźno 0 0 23 30 22 22 23 16 17 15 18. Rogóźno-Kolonia 0 0 10 5 4 2 3 1 1 2 19. Ruda Wołoska 0 0 13 15 8 8 10 11 9 7 20. Ruda Żelazna 0 0 5 2 2 3 1 2 1 1 21. Sabaudia 0 0 13 16 8 9 8 6 9 6 22. Szarowola 0 0 20 17 13 3 2 3 2 3 23. Typin 0 0 7 10 6 1 2 1 1 1 24. Ulów 0 0 5 7 5 4 2 2 2 1

48 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

25. Wieprzowe Jezioro 0 0 1 3 4 1 2 3 2 3 26. Zamiany 0 0 5 5 3 0 2 1 1 1 Razem 0 0 248 268 178 126 126 109 118 99 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

W analizowanym okresie w większości sołectw z terenu Gminy Tomaszów Lubelski odnotowano spadek liczby zarejestrowanych osób bezrobotnych do 30 roku życia. W sołectwach Klekacz i Wieprzowe Jezioro wystąpił największy wzrost – o 3 osoby w porównaniu do roku 2014. W większości sołectw zmniejszała się również liczba osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia. Największy wzrost liczby osób nastąpił w sołectwie Wieprzowe Jezioro.

49 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 8. Osoby bezrobotne do 30 roku życia w latach 2012-2016

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

Najwięcej osób bezrobotnych do 30 roku życia w roku 2016 zarejestrowanych było na terenie sołectw: Majdan Górny, Rogóźno, Łaszczówka, natomiast największy procentowy udział tych osób w ogólnej liczbie bezrobotnych w poszczególnych sołectwach odnotowano w sołectwie Klekacz (80,00%).

50 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 9. Osoby bezrobotne powyżej 50 roku życia w latach 2012-2016

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

Najwięcej osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia w latach 2012-2016 zarejestrowanych było na terenie sołectw: Rogóźno, Jeziernia i Łaszczówka, natomiast największy procentowy udział tych osób w ogólnej liczbie bezrobotnych w poszczególnych sołectwach odnotowano w sołectwie Łaszczówka-Kolonia (75,00%).

51 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 12. Liczba osób bezrobotnych ogółem na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

Liczba osób bezrobotnych ogółem na 100 mieszkańców w Gminie Tomaszów Lubelski wyniosła 4,04.

Mapa 13. Liczba osób długotrwale bezrobotnych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

Liczba osób długotrwale bezrobotnych na 100 mieszkańców w Gminie Tomaszów Lubelski wyniosła 2,01.

52 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 14. Liczba osób bezrobotnych do 30 roku życia na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

Liczba osób bezrobotnych do 30 roku życia na 100 mieszkańców w Gminie Tomaszów Lubelski wyniosła 1,54.

Mapa 15. Liczba osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z PUP w Tomaszowie Lubelskim

Liczba osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia na 100 mieszkańców w Gminie Tomaszów Lubelski wyniosła 0,86.

53 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

3.3.4. Edukacja

Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski znajdują się następujące jednostki oświatowe: Szkoły Publiczne: 1. Zespół Szkół Publicznych w Łaszczówce. 2. Zespół Szkół Publicznych im Żołnierzy Września 1939 roku w Majdanie Górnym. 3. Zespól Szkół Publicznych im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Podhorcach. 4. Zespół Szkół Publicznych im. Ordynacji Zamoyskiej w Sabaudii. 5. Zespół Szkół Publicznych im. Papieża Jana Pawła II w Szarowoli. 6. Szkoła Podstawowa w Pasiekach. 7. Szkoła Podstawowa w Rogoźnie. 8. Szkoła Podstawowa w Typinie. Szkoły Niepubliczne: 1. Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Jezierni prowadzona przez Fundację „Wiedza, Edukacja, Rozwój” w Jezierni. 2. Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Justynówce prowadzona przez Stowarzyszenie Rozwoju Justynówki i Okolic. 3. Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Przeorsku prowadzona przez Stowarzyszenie Czajnia.

Tabela 10. Statystyczna liczba uczniów wykazanych w SIO wg stanu na 30.09.2016 r. w placówkach oświatowych (w szkołach podstawowych i oddziałach przedszkolnych), dla których organem prowadzącym jest Gmina Tomaszów Lubelski Suma wszystkich Uczniowie Uczniowie Lp. Rodzaj uczniów uczniów niepełnosprawni pełnosprawni Liczba uczniów oddziału 1. przedszkolnego zorganizowanego 195 0 195 w szkole podstawowej Liczba uczniów w szkołach 2. 336 2 334 podstawowych Źródło: www.tomaszowlubelski.pl

54 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 11. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. – szkoły podstawowe

w tym Nauczyciele Uczniowie, Nazwa szkoły, Organ w Niepełnoza- Niepełnoza Lp. Miejscowość Patron wychow., Oddziały Pełnoza- placówki prowadzący dziewczęta oddziałach trudnieni -trudnieni słuchacze trudnieni przedszk. (stos. pracy) (w etatach) Szkoła 1 Łaszczówka Gmina 92 44 29 8,00 0 0 0,00 Podstawowa Szkoła Żołnierze Majdan Podstawowa 2 Września Gmina 71 36 17 6,00 0 0 0,00 Górny w Majdanie 1939 r. Górnym Szkoła 3 Pasieki Podstawowa Gmina 62 27 13 6,00 6 7 3,27 w Pasiekach Szkoła Marszałek 4 Podhorce Podstawowa Józef Gmina 82 41 29 8,00 0 0 0,00 w Podhorcach Piłsudski Szkoła 5 Rogóźno Podstawowa Gmina 32 18 11 3,00 3 3 1,11 w Rogóźnie Szkoła Ordynacja 6 Sabaudia Podstawowa Gmina 74 37 23 7,00 0 0 0,00 Zamoyska w Sabaudii Szkoła Papież Jan 7 Szarowola Podstawowa Gmina 60 28 17 5,00 0 0 0,00 Paweł II w Szarowoli Szkoła 8 Typin Podstawowa Gmina 41 23 13 3,00 4 7 2,23 w Typinie Fundację Niepubliczna „Wiedza, Szkoła 9 Jeziernia Edukacja, 56 21 22 7,00 7 14 3,27 Podstawowa Rozwój” w Jezierni w Jezierni Niepubliczna Stowarzyszenie Szkoła Rozwoju 10 Justynówka 40 21 14 6,00 0 12 4,38 Podstawowa Justynówki w Justynówce i Okolic Niepubliczna Szkoła Stowarzyszenie 11 Przeorsk 51 22 25 6,00 4 9 3,05 Podstawowa Czajnia w Przeorsku Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.cie.men.gov.pl (System Informacji Oświatowej)

Tabela 12. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. – gimnazja

w tym Uczniowie, Nazwa szkoły, Organ Lp. Miejscowość Patron wychow., w Oddziały placówki prowadzący słuchacze dziewczęta oddziałach przedszk. Gimnazjum 1 Łaszczówka Publiczne Gmina 49 24 0 3,00 w Łaszczówce Gimnazjum Marszałek 2 Podhorce Publiczne Józef Gmina 63 30 0 3,00 w Podhorcach Piłsudski Gimnazjum Ordynacja 3 Sabaudia Publiczne Gmina 36 17 0 3,00 Zamoyska w Sabaudii Gimnazjum Papież Jan 4 Szarowola Publiczne Gmina 14 6 0 2,00 Paweł II w Szarowoli Publiczne Żołnierze Majdan Gimnazjum 5 Września Gmina 22 13 0 3,00 Górny w Majdanie 1939 r. Górnym Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.cie.men.gov.pl (System Informacji Oświatowej)

55 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 13. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. – zespoły szkół Nauczyciele Organ Niepełnoza- Niepełnoza- Lp. Miejscowość Nazwa szkoły, placówki Patron Pełnoza- trudnieni trudnieni prowadzący trudnieni (stos. pracy) (w etatach) 1 Łaszczówka Zespół Szkół Publicznych Gmina 15 9 4,00 w Łaszczówce 2 Majdan Górny Zespół Szkół Publicznych Żołnierze Września Gmina 11 9 3,83 w Majdanie Górnym 1939 r. 3 Podhorce Zespół Szkół Publicznych Marszałek Józef Gmina 14 7 3,87 w Podhorcach Piłsudski 4 Sabaudia Zespół Szkół Publicznych Ordynacji Gmina 11 10 2,71 w Sabaudii Zamoyskiej 5 Szarowola Zespół Szkół Publicznych Papież Jan Paweł II Gmina 8 9 3,50 w Szarowoli Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.cie.men.gov.pl (System Informacji Oświatowej)

Szkoły funkcjonujące na terenie Gminy są to szkoły wiejskie. Ich cechą charakterystyczną jest fakt, iż uczy się w nich mniej dzieci, niż w szkołach miejskich, co potwierdzają powyższe dane. Łączna liczba uczniów uczęszczających do szkół na terenie Gminy Tomaszów Lubelski jest dużo mniejsza niż w szkołach miejskich. Z jednej strony, jest to cecha pozytywna – możliwe jest utworzenie mniejszych oddziałów, w których na jednego nauczyciela przypada mniej dzieci, dzięki czemu może on efektywniej pracować i lepiej dostosowywać pracę do potrzeb podopiecznych. Uczniowie są mniej anonimowi, społeczność szkolna jest niewielka i dobrze zintegrowana, a szkoła pełni ważną funkcję kulturową i społeczną na wsi. Jest to niezwykle istotne zwłaszcza w przypadku takich gmin jak Tomaszów Lubelski, gdzie nie ma jednej, centralnej miejscowości, siedziba leży poza jej granicami administracyjnymi i trudniej jest integrować lokalne społeczności. Jednak duża liczba małych szkół stanowi duże obciążenie finansowe dla Gminy. Konieczne jest właściwe wyważenie potrzeb lokalnych społeczności oraz możliwości budżetowych Gminy.

Wszystkie powyższe placówki udzielają pomocy finansowej, która dotyczy zapewniania stypendiów socjalnych oraz pomocy w zakresie dożywiania. Z danych zawartych w poniższej tabeli wynika, że największa kwota na stypendium socjalne oraz pomoc związaną z dożywianiem jest przyznawana uczniom w Zespole Szkół Publicznych w Łaszczówce.

56 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 14. Przyznana pomoc finansowa w placówkach edukacyjnych na terenie Gminy Tomaszów Lubelski

Przyznane stypendia Przyznana pomoc na Lp. Szkoła Rok socjalne dożywianie Liczba zł Liczba zł 2016 17 7384 8 9360 Niepubliczna Szkoła 2015 18 7552 17 19890 1 Podstawowa 2014 34 22884 20 23400 w Jezierni 2013 21 11330 6 7020 2012 35 11081 6 6480 2016 15 6252 13 10062 Niepubliczna Szkoła 2015 28 10056 15 11610 2 Podstawowa 2014 33 18234 12 9288 w Justynówce 2013 24 13420 11 8514 2012 18 5852 11 8514 2016 17 7110 23 26910 Niepubliczna Szkoła 2015 14 4780 17 19890 3 Podstawowa 2014 11 5924 15 17550 w Przeorsku 2013 20 10494 13 15210 2012 18 5344 13 14040 2016 75 31873 4 4680 2015 103 35556 5 5850 Szkoła Podstawowa 4 2014 63096 w Pasiekach 113 2 2340 2013 106 61158 1 1170 2012 63 19818 1 1080 2016 68 39791 6 7020 2015 74 26576 6 7020 Szkoła Podstawowa 5 2014 w Rogóźnie 70 35440 5 5850 2013 56 29842 5 5850 2012 36 10746 3 3240 2016 18 8105 13 11610 2015 17 6036 20 15480 Szkoła Podstawowa 6 2014 w Typinie 10 5492 17 13258 2013 13 6999 14 10836 2012 13 3809 14 10836 2016 Zespół Szkół 58 24155 20 5400 Publicznych Im. 2015 67 24196 23 6210 7 Marszałka Józefa 2014 69 35768 28 7560 Piłsudskiego 2013 80 36246 26 7020 w Podhorcach 2012 61 17542 26 7020

57 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

2016 26 10519 0 0 Publiczne Gimnazjum 2015 38 13924 0 0 Im. Marszałka Józefa 8 2014 Piłsudskiego 44 23384 0 0 w Podhorcach 2013 37 22263 0 0 2012 28 8226 0 0 2016 32 13636 0 0 Szkoła Podstawowa 2015 29 10272 0 0 Im. Marszałka Józefa 9 2014 Piłsudskiego 25 12384 0 0 w Podhorcach 2013 43 13983 0 0 2012 33 9316 0 0 2016 36 15377 6 7020 Zespół Szkół 2015 59 20622 1 1170 Publicznych Im. 10 2014 Ordynacji Zamoyskiej 55 29628 6 7020 w Sabaudii 2013 53 30109 6 7020 2012 61 17984 6 6480 2016 23 9952 0 0 Publiczne Gimnazjum 2015 40 14006 0 0 Im. Ordynacji 11 2014 Zamoyskiej 42 21828 0 0 w Sabaudii 2013 31 17566 0 0 2012 27 8049 0 0 2016 13 5425 0 0 Szkoła Podstawowa 2015 19 6616 0 0 Im. Ordynacji 12 2014 Zamoyskiej 13 7800 0 0 w Sabaudii 2013 22 12543 0 0 2012 34 9935 0 0 2016 40 17258 15 18720 Zespół Szkół 2015 57 20052 21 24570 Publicznych im. 13 2014 Papieża Jana Pawła II 64 33312 29 33930 w Szarowoli 2013 51 26912 6 7020 2012 58 17933 3 3510 2016 18 7737 0 0 Publiczne Gimnazjum 2015 31 10840 0 0 14 im. Papieża Jana 2014 37 19488 0 0 Pawła II w Szarowoli 2013 33 18215 0 0 2012 19 5668 0 0 2016 22 9521 0 0 Szkoła Podstawowa 2015 26 9212 0 0 15 im. Papieża Jana 2014 27 13824 0 0 Pawła II w Szarowoli 2013 18 8697 0 0 2012 39 12265 0 0 16 Zespół Szkół 2016 63 27360 30 35100

58 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Publicznych im. 2015 64 22800 27 31590 Żołnierzy Września 2014 49 32064 21 24570 1939 r. w Majdanie Górnym 2013 53 29037 24 28080 2012 51 15794 24 25920 2016 33 14231 0 0 Publiczne Gimnazjum 2015 33 11516 0 0 im. Żołnierzy 17 2014 Września 1939 r 27 14636 0 0 w Majdanie Górnym 2013 26 14630 0 0 2012 27 8305 0 0 2016 30 13129 0 0 2015 31 11284 0 0 Szkoła Podstawowa 18 2014 w Majdanie Górnym 32 17428 0 0 2013 27 14407 0 0 2012 24 7489 0 0 2016 100 42855 9 10530 Zespół Szkół 2015 128 44733 11 12870 19 Publicznych 2014 132 71892 8 9360 w Łaszczówce 2013 140 75877 14 16380 2012 130 38764 14 15120 2016 67 28643 0 0 2015 93 32465 0 0 Publiczne Gimnazjum 20 2014 w Łaszczówce 104 56660 0 0 2013 107 58088 0 0 2012 97 23222 0 0 2016 33 14212 0 0 2015 35 12268 0 0 Szkoła Podstawowa 21 2014 w Łaszczówce 28 15232 0 0 2013 33 17789 0 0 2012 33 15542 0 0 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z GOPS w Tomaszowie Lubelskim

Do wymiernego porównania poziomu edukacji w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski posłużono się wskaźnikiem odwołującym się do wyników sprawdzianu szóstoklasistów w roku szkolnym 2015/2016.

59 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 15. Średni wynik sprawdzianu szóstoklasistów w roku szkolnym 2015/2016 w szkołach Gminy Tomaszów Lubelski

i

języka

procentach procentach

matematyki

procentach

w

Szkoła językapolskiego

stanin stanin stanin

procentach

procentach procentach

o dysleksjio

Sprawdzian

w

w w

Język Język rosyjski

Język Język angielski Język angielski

Liczba uczniów Liczba

Język Język niemieck Język niemiecki

liczba piszącychliczba piszącychliczba piszącychliczba

Procent uczniówProcent

z zaświadczeniami

Średni wynikogółem

Średni wynikz Średni wynikz języka Średni wynikz języka

rosyjskiegow

angielskiego angielskiegow

Średni wynikz

Średni wynikz Szkoła Podstawowa 15 0% 57,6 3 73,7 40,7 15 76,7 5 0 - - 0 - w Pasiekach Szkoła 16 13% 62,5 4 65,8 59,1 16 66,1 3 0 - - 0 - Podstawowa Szkoła Podstawowa 5 20% 62,4 4 66,7 58,0 5 65,0 3 0 - - 0 - w Ulowie Szkoła Podstawowa 3 0% 71,5 7 68,3 75,0 3 69,2 3 0 - - 0 - w Typinie Szkoła Podstawowa w Zespole Szkół Publicznych im. 7 0% 55,4 2 66,7 43,6 7 69,6 4 0 - - 0 - Żołnierzy Września 1939 r. w Majdanie Górnym Zespół Szkół Publicznych w Łaszczówce - 19 11% 59,2 3 68,2 49,7 16 70,5 4 3 49 1 0 - Szkoła Podstawowa Zespół Szkół Publicznych w Szarowoli. 3 0% 50,4 1 66,7 33,3 3 61,7 2 0 - - 0 - Szkoła Podstawowa Zespół Szkół Publicznych im. Marszałka Józefa Piłsudskiego 9 0% 62,6 4 68,8 56,1 9 76,9 5 0 - - 0 - w Podhorcach. Szkoła Podstawowa Niepubliczna Szkoła 2 0% 82,9 9 83,3 82,5 2 71,3 4 0 - - 0 - Podstawowa w Justynówce

60 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Niepubliczna Szkoła 8 0% 56,7 3 64,3 48,8 8 72,2 4 0 - - 0 - Podstawowa w Jezierni Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie OKE

OKE zakwalifikowało pięć szkół z terenu Gminy Tomaszów Lubelski do szkół, które otrzymały wynik niski, trzy, które otrzymały wynik średni oraz dwie – wynik wysoki. Szkoły z wynikiem niskim, to szkoły, których wyniki znajdują się od 1 do 3 stopnia skali staninowej, z wynikiem średnim od 4 do 6 stopnia skali staninowej, powyżej 6 – wynik wysoki.

Tabela 16. Średni wynik sprawdzianu szóstoklasistów w roku szkolnym 2015/2016 w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski

Sołectwo Średni wynik Chorążanka 83% Dąbrowa Tomaszowska 61% Górno 61% Jeziernia 48% Justynówka 47% Klekacz 52% Łaszczówka-Kolonia 58% Łaszczówka 58% Majdan Górny 83% Majdanek 61% Nowa Wieś 52% Pasieki 46% Podhorce 52% Przecinka 52% Przeorsk Brak klasy VI w 2015/2016 r Rabinówka 46% Rogóźno bd Rogóźno - Kolonia bd Ruda Wołoska 58% Ruda Żelazna 58% Sabaudia 61% Szarowola 47% Typin 46%

61 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Ulów bd Wieprzowe Jezioro 61% Zamiany 47% Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z GZEAS w Tomaszowie Lubelskim

3.3.5. Bezpieczeństwo publiczne

Do głównych problemów sfery społecznej zalicza się wysoki poziom przestępczości na danym obszarze. Przestępczość zmniejsza poczucie bezpieczeństwa mieszkańców, obniża jakość życia, wpływa negatywnie na integrację lokalnej społeczności. Badanie poziomu przestępczości na terenie Gminy Tomaszów Lubelski oparto o dane pozyskane z Komendy Powiatowej Policji w Tomaszowie Lubelskim. Poziom przestępczości nie zawsze pokrywa się z rozkładem terytorialnym ubóstwa czy innych problemów społecznych. Bezsprzeczne pozostaje natomiast przełożenie liczby przestępstw na poczucie bezpieczeństwa mieszkańców poszczególnych jednostek urbanistycznych.

Tabela 17. Przestępczość na terenie Gminy Tomaszów lubelski w latach 2012-2016

Liczba wykroczeń bez wykroczeń Liczba przestępstw Lp. Sołectwo drogowych 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 brak brak brak 1. Chorążanka danych danych danych 1 0 2 0 0 0 0 Dąbrowa 2. brak brak brak 1 1 3 7 2 5 1 Tomaszowska danych danych danych brak brak brak 3. Górno danych danych danych 1 1 4 3 2 3 3 brak brak brak 4. Jeziernia danych danych danych 0 2 13 5 9 10 4 brak brak brak 5. Justynówka danych danych danych 1 1 0 0 0 3 2 brak brak brak 6. Klekacz danych danych danych 0 0 0 0 0 0 0 Łaszczówka- brak brak brak 7. 4 3 11 9 14 8 9 Kolonia danych danych danych brak brak brak 8. Łaszczówka danych danych danych 5 4 14 12 16 18 15 brak brak brak 9. Majdan Górny danych danych danych 3 1 8 8 3 5 9 brak brak brak 10. Majdanek danych danych danych 0 1 4 5 1 2 3 11. Nowa Wieś brak brak brak 1 1 0 0 0 0 2

62 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

danych danych danych brak brak brak 12. Pasieki danych danych danych 1 0 0 0 10 7 2 brak brak brak 13. Podhorce danych danych danych 0 1 5 4 3 0 3 brak brak brak 14. Przecinka danych danych danych 1 0 0 0 0 0 0 brak brak brak 15. Przeorsk danych danych danych 1 2 4 3 0 5 7 brak brak brak 16. Rabinówka danych danych danych 1 2 2 3 0 5 3 brak brak brak 17. Rogóźno danych danych danych 3 3 7 9 13 5 7 brak brak brak 18. Rogóźno - Kolonia danych danych danych 1 0 1 3 3 4 2 brak brak brak 19. Ruda Wołoska danych danych danych 3 4 11 13 1 7 5 brak brak brak 20. Ruda Żelazna danych danych danych 3 0 2 3 0 2 0 brak brak brak 21. Sabaudia danych danych danych 1 1 4 3 2 2 2 brak brak brak 22. Szarowola danych danych danych 3 2 3 0 5 6 5 brak brak brak 23. Typin danych danych danych 0 1 0 1 2 5 3 brak brak brak 24. Ulów danych danych danych 0 0 1 2 0 0 0 Wieprzowe brak brak brak 25. 0 0 0 0 0 0 3 Jezioro danych danych danych brak brak brak 26. Zamiany danych danych danych 0 0 0 1 1 0 0 Razem brak brak brak danych danych danych 35 31 99 94 87 102 90 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

W 2016 roku na terenie Gminy Tomaszów Lubelski stwierdzono 31 przestępstw oraz 90 wykroczeń bez wykroczeń drogowych. Najwięcej przestępstw oraz wykroczeń bez wykroczeń drogowych miało miejsce na terenie sołectw: Rogóźno i Majdan Górny. Liczba wykroczeń bez wykroczeń drogowych w latach 2012-2016 najbardziej spadła w sołectwie Jeziernia (o 9 szt.). Jednak po przeliczeniu liczby przestępstw oraz liczby wykroczeń bez wykroczeń drogowych na 100 mieszkańców danego sołectwa wyliczono, iż największa wartość takiego wskaźnika w przypadku przestępstw oraz liczby wykroczeń bez wykroczeń drogowych została osiągnięta na terenie sołectwa Łaszczówka Kolonia. Rozkład przestrzenny przestępczości na terenie Gminy ze wskazaniem sołectw przedstawiony został na poniższych mapach.

63 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 16. Liczba przestępstw na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z KPP w Tomaszowie Lubelskim

Mapa 17. Liczba wykroczeń bez wykroczeń drogowych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z KPP w Tomaszowie Lubelskim

64 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Kolejnym zjawiskiem opisującym problem w zakresie bezpieczeństwa publicznego na terenie Gminy jest procedura przyznawania „Niebieskiej Karty". Zjawisku uzależnienia od alkoholu często towarzyszy przemoc w rodzinie, która jest patologią społeczną o charakterze przestępczym. W przypadku stwierdzenia przemocy w rodzinie stosuje się procedurę tzw. „Niebieskiej Karty". Wszczęcie procedury rozpoczyna się w momencie wypełnienia formularza "Niebieska Karta" przez policjanta, pracownika socjalnego, przedstawiciela gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, ochrony zdrowia lub oświaty. Gmina Tomaszów Lubelski posiada Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie i Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie. Według danych zawartych w tym dokumencie wynika, iż na terenie Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r. założono 33 „Niebieskie Karty". Dane dotyczące „Niebieskich Kart" otrzymano z Posterunku Policji w Tomaszowie Lubelskim. Po zweryfikowaniu danych wykazano, iż liczba przyznanych „Niebieskich Kart” na przestrzeni lat 2012–2016 wzrosła o 20.

Tabela 18. Liczba założonych „Niebieskich Kart” w latach 2012-2016

Liczba założonych „Niebieskich Kart” Lp. Sołectwo 2012 2013 2014 2015 2016 1. Chorążanka 0 0 0 1 0 Dąbrowa 2. 1 0 0 0 0 Tomaszowska 3. Górno 0 0 1 0 0 4. Jeziernia 0 0 1 5 4 5. Justynówka 0 0 0 1 2 6. Klekacz 0 0 1 0 2 Łaszczówka- 7. 1 0 0 1 2 Kolonia 8. Łaszczówka 2 1 1 4 2 9. Majdan Górny 2 1 5 2 6 10. Majdanek 0 0 4 0 1 11. Nowa Wieś 0 0 0 0 0 12. Pasieki 0 2 7 4 3 13. Podhorce 0 2 2 0 0 14. Przecinka 1 0 0 1 0 15. Przeorsk 0 0 4 0 1 16. Rabinówka 1 0 0 2 1 17. Rogóźno 2 0 2 5 2

65 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

18. Rogóźno-Kolonia 0 0 0 1 0 19. Ruda Wołoska 0 0 1 4 2 20. Ruda Żelazna 0 0 0 0 0 21. Sabaudia 2 4 1 2 2 22. Szarowola 0 2 1 0 0 23. Typin 0 0 0 0 3 24. Ulów 1 1 0 0 0 25. Wieprzowe Jezioro 0 0 0 0 0 26. Zamiany 0 0 1 1 0 Razem 13 13 32 34 33 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z KPP w Tomaszowie Lubelskim

Przestrzenny rozkład tego zjawiska (liczba przyznanych „Niebieskich Kart” przypadających na obszar jednego sołectwa) został przedstawiony na poniższej mapie.

Mapa 18. Liczba założonych „Niebieskich Kart” na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z KPP w Tomaszowie Lubelskim

66 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

3.3.6. Kultura

Za realizację zadań z zakresu kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na terenie gminy odpowiedzialna jest Gmina Tomaszów Lubelski, co wynika z obowiązku ustawowego każdej gminy. W sferze kultury Gmina Tomaszów Lubelski prowadzi działalność głownie poprzez swoje jednostki organizacyjne – Gminny Ośrodek Kultury w Podhorcach oraz Gminną Bibliotekę Publiczną z filiami. Gminny Ośrodek Kultury w Podhorcach, w skład którego wchodzą Gminny Ośrodek Kultury w Podhorcach oraz Wiejski Dom Kultury w Majdanie Górnym, jest gminną, samorządową, instytucją upowszechniania kultury, powołaną do realizacji zadań Gminy z zakresu kultury. Celem działalności jest ochrona tradycji kulturalnej i dziedzictwa kulturalnego Gminy oraz zachęcenie jej mieszkańców do aktywnego udziału w działalności kulturalnej. Ośrodek realizuje cele poprzez wielokierunkową działalność zgodną z potrzebami lokalnej społeczności, obejmującą między innymi:

organizację wydarzeń kulturalnych różnego typu, skierowanych do różnych odbiorców;

edukację kulturalną środowiska, w szczególności dzieci i młodzieży, zmierzającą do rozwoju zainteresowań i talentów artystycznych poprzez pracę w zespołach, kołach zainteresowań, organizowanie kursów, konkursów, przeglądów, festiwali o charakterze lokalnym i ponadlokalnym,

rozwój folkloru i sztuki ludowej poprzez opiekę nad zespołami artystycznymi, promocję efektów ich pracy oraz udziału w przeglądach, konkursach i festiwalach,

koordynację działalności kulturalnej na terenie Gminy, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy ze środowiskami szkolnymi, organizacjami pozarządowymi i samorządem,

dokumentowanie wydarzeń kulturalnych na terenie Gminy.

W Gminie funkcjonuje Biblioteka Publiczna w Majdanie Górnym oraz 3 filie w Łaszczówce, Podhorcach, Szarowoli.

67 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Placówki organizują różnorodne wydarzenia kulturalne, do których zalicza się między innymi:

Konkurs Recytatorski im. Bolesława Leśmiana.

Przegląd Teatrów Dziecięcych – finał powiatowy.

Konkursy plastyczne i literackie pt. „Człowiek wolny od nałogów”.

Gminne Święto Niepodległości w Podhorcach.

Gminny Przegląd Kolęd i Pastorałek. Gminny Konkurs Wiedzy Pożarniczej „Młodzież zapobiega pożarom”.

Sejmik Ekologiczny w Majdanie Górnym.

Spotkania pod hasłem „Ojczyzna – Ojcowizna” w Ulowie.

Dzień Papieski w Podhorcach.

Spotkania opłatkowo-kolędowe.

Gminny Ośrodek Kultury sprawuje opiekę nad zespołami ludowymi działającymi na jej terenie:

„Sąsiadeczki” – Łaszczówka.

„Szarowolanki” – Szarowola.

„Kalina” – Ruda Wołoska.

„Jezioranki” – Jeziernia.

„Majdanianki” – Majdan Górny.

„Rogóźnianki” – Rogóźno. „Prząsniczki” – Ulów.

Chór męski – Podhorce.

Zespół wokalny Vocantes. Głównym problemem w sferze kultury na terenie Gminy są niewystarczające środki finansowe na prowadzenie działalności. W celu rozwijania działalności kulturalnej oraz promowania aktywnego uczestnictwa w kulturze wśród mieszkańców konieczne jest pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania różnorodnych przedsięwzięć kulturalnych, w tym źródeł UE. Ponadto, do problemów w sferze kultury należy brak centralnej miejscowości Gminy i fakt usytuowania jej siedziby poza jej granicami administracyjnymi. Gminny Ośrodek Kultury posiada siedzibę w miejscowości Podhorce, położonej na północny

68 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

wschód od Tomaszowa Lubelskiego. Miejscowości położone po zachodniej stronie są dosyć znacznie od niej oddalone. Ich mieszkańcom bliżej jest do miasta Tomaszów Lubelski, gdzie funkcjonują miejskie ośrodki kultury, cechujące się atrakcyjną i różnorodną ofertą. Zasięg oddziaływania jednostki gminnej staje się przez to ograniczony do części Gminy, co utrudnia integrację lokalnej społeczności i zmniejsza dostępność gminnej kultury dla mieszkańców.

Dane dotyczące liczby wydarzeń kulturalnych i sportowych w latach 2012-2016 otrzymano z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski. Liczba wydarzeń kulturalnych i sportowych w analizowanym okresie wzrastała. W 2016 odbyło się 26 wydarzeń kulturalnych oraz 19 wydarzeń sportowych.

Tabela 19. Liczba wydarzeń kulturalnych i sportowych w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016

Liczba wydarzeń kulturalnych Liczba wydarzeń sportowych Lp. Sołectwo 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 1. Chorążanka 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Dąbrowa 2. 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 Tomaszowska 3. Górno 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4. Jeziernia 0 0 0 0 3 0 0 0 1 1 5. Justynówka 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 6. Klekacz 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Łaszczówka- 7. 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 Kolonia 8. Łaszczówka 0 0 0 1 1 5 5 5 10 10 9. Majdan Górny 3 3 3 3 1 1 1 1 1 1 10. Majdanek 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11. Nowa Wieś 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 12. Pasieki 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 13. Podhorce 5 5 5 1 3 0 0 0 0 0 14. Przecinka 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 15. Przeorsk 0 0 0 2 3 0 0 1 1 2 16. Rabinówka 1 1 1 2 3 0 0 0 0 0 17. Rogóźno 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 18. Rogóźno - Kolonia 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 19. Ruda Wołoska 0 0 0 0 3 0 0 0 0 3 20. Ruda Żelazna 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 21. Sabaudia 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

69 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

22. Szarowola 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 23. Typin 0 0 0 0 2 0 0 0 0 2 24. Ulów 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 25. Wieprzowe Jezioro 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 26. Zamiany 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Po przeliczeniu liczby wydarzeń kulturalnych na 100 mieszkańców w 2016 r. najwyższy wskaźnik odnotowano dla sołectw: Podhorce, Nowa Wieś, Rabinówka, Przeorsk, Ruda Wołoska, natomiast najwyższy wskaźnik liczby wydarzeń sportowych na 100 mieszkańców odnotowano w sołectwie Łaszczówka. Poniższe mapy przedstawiają liczby wydarzeń kulturalnych oraz liczby wydarzeń sportowych przypadających na 100 mieszkańców w danym sołectwie.

Mapa 19. Liczba wydarzeń kulturalnych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

70 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 20. Liczba wydarzeń sportowych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych otrzymanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

3.3.7. Uczestnictwo w życiu publicznym

Podstawową formą aktywności obywatelskiej jest głosowanie w wyborach i referendach, zarówno na poziomie państwowym (np. wybory prezydenckie i parlamentarne), jak i lokalnym (np. wybory samorządowe).

Do oceny poziomu aktywności obywatelskiej w Gminie Tomaszów Lubelski posłużono się danymi dotyczącymi frekwencji w odniesieniu do następujących wyborów: Wybory do Sejmu i Senatu w 2015 r.

Wybory Prezydenckie w 2015 r.

Referendum Ogólnokrajowe w 2015 r.

Wybory do Parlamentu Europejskiego w 2014 r.

Wybory Samorządowe w 2014 r.

71 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Ze względu na fakt, że dane dotyczące frekwencji wyborczej gromadzone są w układzie obwodów wyborczych konieczne było przeliczenie wyników do układu analizowanych jednostek urbanistycznych. Każdemu z punktów adresowych przypisano właściwy obwód wyborczy i jednostkę urbanistyczną oraz liczbę osób uprawnionych do głosowania. Poniższa tabela zawiera informacje dotyczące podziału Gminy Tomaszów Lubelski na obwody wyborcze.

Tabela 20. Podział Gminy Tomaszów Lubelski na obwody wyborcze

Nr obwodu Siedziba Obwodowej Komisji Granice obwodu głosowania wyborczego Wyborczej Dom Strażaka 1. Łaszczówka Łaszczówka Budynek po byłej Szkole Podstawowej 2. Ulów Ulów Sabaudia, Górno, Dąbrowa Zespół Szkół Publicznych 3. Tomaszowska, Majdanek, Sabaudia Wieprzowe Jezioro Szkoła Podstawowa 4. Pasieki Pasieki Budynek po byłej Szkole Podstawowej 5. Ruda Wołoska Ruda Wołoska Wiejski Dom Kultury Majdan Górny Chorążanka, Majdan Górny I, 6. Lokal dla niepełnosprawnych Majdan Górny II i zapewniający możliwość głosowania korespondencyjnego Szkoła Podstawowa 7. Jeziernia, Łaszczówka-Kolonia Jeziernia

Gminny Ośrodek Kultury Podhorce, Przecinka, Nowa Wieś, 8. Podhorce Klekacz, Justynówka

Szkoła Podstawowa 9. Typin Typin Zespół Szkół Publicznych 10. Szarowola, Zamiany Szarowola Szkoła Podstawowa 11. Przeorsk, Ruda Żelazna Przeorsk

72 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Świetlica Wiejska Rogoźno Rogoźno I, Rogoźno II, Rogoźno III, 12. Lokal dla niepełnosprawnych Rogoźno-Kolonia i zapewniający możliwość głosowania korespondencyjnego Świetlica Wiejska 13. Rabinówka Rabinówka Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Zgodnie z ogólnodostępnymi danymi zamieszczonymi na oficjalnym portalu internetowym Państwowej Komisji Wyborczej oraz informacjami uzyskanymi z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski, frekwencja mieszkańców Gminy w ostatnich wyborach parlamentarnych, prezydenckich, wyborach do Parlamentu Europejskiego, referendum ogólnokrajowym oraz wyborach samorządowych przedstawiała się zgodnie z informacjami zawartymi w poniższej tabeli.

Tabela 21. Frekwencja wyborcza w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski

Wybory - Wybory Wybory Referendum Wybory Parlament Lp. Sołectwo Prezydenckie Parlamentarne Ogólnokrajowe Samorządowe Europejski 2015 2015 2015 2014 2014 1. Chorążanka 47,18% 43,87% 8,05% 19,98% 52,68% Dąbrowa 2. 39,42% 36,81% 7,40% 18,34% 42,38% Tomaszowska 3. Górno 39,42% 36,81% 7,40% 18,34% 42,38% 4. Jeziernia 43,99% 42,06% 6,17% 20,05% 45,86% 5. Justynówka 48,48% 48,43% 9,35% 30,16% 55,21% 6. Klekacz 48,48% 48,43% 9,35% 30,16% 55,21% 7. Łaszczówka-Kolonia 43,99% 42,06% 6,17% 20,05% 45,86% 8. Łaszczówka 46,23% 44,02% 9,64% 16,63% 49,76% 9. Majdan Górny 47,18% 43,87% 8,05% 19,98% 52,68% 10. Majdanek 39,42% 36,81% 7,40% 18,34% 42,38% 11. Nowa Wieś 48,48% 48,43% 9,35% 30,16% 55,21% 12. Pasieki 39,00% 42,40% 7,39% 13,52% 44,97% 13. Podhorce 48,48% 48,43% 9,35% 30,16% 55,21% 14. Przecinka 48,48% 48,43% 9,35% 30,16% 55,21% 15. Przeorsk 44,18% 36,67% 6,60% 8,83% 45,39% 16. Rabinówka 47,41% 47,43% 10,42% 24,42% 52,60% 17. Rogóźno 52,07% 49,48% 8,99% 19,01% 46,47% 18. Rogóźno-Kolonia 52,07% 49,48% 8,99% 19,01% 46,47% 19. Ruda Wołoska 44,85% 41,38% 8,97% 19,03% 49,34% 20. Ruda Żelazna 44,18% 36,67% 6,60% 8,83% 45,39%

73 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

21. Sabaudia 39,42% 36,81% 7,40% 18,34% 42,38% 22. Szarowola 51,38% 54,09% 7,68% 29,60% 57,48% 23. Typin 40,69% 44,23% 8,83% 12,86% 42,77% 24. Ulów 42,80% 38,58% 3,92% 19,32% 55,64% 25. Wieprzowe Jezioro 39,42% 36,81% 7,40% 18,34% 42,38% 26. Zamiany 51,38% 54,09% 7,68% 29,60% 57,48% Średnia 45,31% 43,71% 8,00% 20,89% 49,18% Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

W wyborach do Sejmu i Senatu w roku 2015 frekwencja wyborcza na terenie Gminy Tomaszów Lubelski wyniosła 43,71%. Najniższa frekwencja w 2015 roku na terenie Gminy Tomaszów Lubelski wystąpiła w okręgu Nr 3 i wyniosła 36,81%. Najwyższa frekwencja wystąpiła w okręgu wyborczym Nr 10, obejmującym sołectwa: Szarowola i Zamiany.

Mapa 21. Wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w 2015 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie parlament2015.pkw.gov.pl

W 2015 roku frekwencja w wyborach Prezydenckich w Gminie Tomaszów Lubelski wyniosła 45,31% i była wyższa od średniej dla powiatu (44,52%), natomiast niższa niż średnia dla województwa lubelskiego (48,56%). Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski

74 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

największa frekwencja wyborcza została osiągnięta w okręgu wyborczym nr 12, najniższa zaś w okręgu wyborczym nr 4.

Mapa 22. Wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 2015 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie prezydent2015.pkw.gov.pl

Frekwencja w Wyborach Samorządowych w roku 2014 roku w Gminie Tomaszów Lubelski (49,18%) była niższa od frekwencji wyborczej dla województwa lubelskiego (49,90%) ale wyższa w porównaniu do wyniku dla powiatu. Największa frekwencja wyborcza na terenie Gminy Tomaszów Lubelski została osiągnięta w okręgu wyborczym Nr 10, najniższa zaś w okręgu wyborczym Nr 3.

75 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 23. Wybory Samorządowe w 2014 r.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie samorzad2014.pkw.gov.pl

Powyższe zestawienia wskazują na to, iż mieszkańcy Gminy byli najbardziej aktywni podczas wyborów samorządowych, najmniej natomiast podczas Referendum Ogólnokrajowego w 2015 r. Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski chętniej uczęszczają więc na wybory, w których głos oddawany jest bezpośrednio na wybraną osobę (wybory prezydenckie), oraz których wyniki będą miały bezpośredni wpływ na ich życie i działalność (wybory samorządowe). Jednak duża dysproporcja we frekwencji pomiędzy wyborami prezydenckimi i samorządowymi, a parlamentarnymi i mały udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego i w Referendum Ogólnokrajowym mogą wskazywać na występowanie wśród mieszkańców niepokojącej tendencji braku zaangażowania w sprawy ponadlokalne, niskiej świadomości demokratycznych mechanizmów i małej wiary w to, że pojedynczy głos ma duże znaczenie. Niska frekwencja w wyborach parlamentarnych może również świadczyć o małej wrażliwości mieszkańców na sprawy ogólnospołeczne, co utrudnia budowanie społeczeństwa obywatelskiego wśród członków lokalnej wspólnoty i jest zjawiskiem niekorzystnym.

76 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Podsumowując całościowo wszystkie wyniki z wyżej wymienionych wyborów, widoczne jest, iż najwyższa frekwencja wyborcza na terenie Gminy Tomaszów Lubelski występuje na terenie okręgu Nr 10. Dlatego też ludność z sołectw należących do tego okręgu została zaliczona do najbardziej aktywnych w życiu publicznym Gminy. Najmniejsza frekwencja zaś występuje w obrębie okręgu Nr 3 dlatego też ludność zamieszkująca ten okręg została wytypowana jako społeczeństwo o najmniejszym zaangażowaniu w życie publiczne Gminy.

3.4. Sfera gospodarcza – diagnoza

Stan kryzysowy w sołectwie może wynikać również z koncentracji negatywnych zjawisk w sferze gospodarczej. Niski poziom przedsiębiorczości, w powiązaniu z wysokim poziomem bezrobocia wpływa na sytuację materialną mieszkańców danego obszaru, a w dalszej konsekwencji na poziom rozwoju jednostki terytorialnej. Rozmieszczenie podmiotów gospodarczych na terenie Gminy jest nierównomierne. Głównym czynnikiem lokalizacyjnym usług rynkowych jest dostępność komunikacyjna (położenie przy głównej trasie komunikacyjnej), możliwość osiągnięcia zbytu oraz korzystna struktura wieku mieszkańców. Najwięcej osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą oraz gospodarstw rolnych znajduje się na terenie sołectwa Rogóźno.

Tabela 22. Podmioty gospodarcze wpisane do rejestru REGON z podziałem na sołectwa Gminy Tomaszów Lubelski (wg stanu na 31.03.2017 r.)

Osoby fizyczne prowadzące Gospodarstwa Lp. Sołectwo Pozostałe działalność rolne gospodarczą 1. Chorążanka 4 32 2 2. Dąbrowa Tomaszowska 18 23 3 3. Górno 5 18 0 4. Jeziernia 54 136 14 5. Justynówka 8 41 3 6. Klekacz 2 14 0 7. Łaszczówka-Kolonia 32 19 2

77 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

8. Łaszczówka 37 119 13 9. Majdan Górny 74 166 13 10. Majdanek 10 40 1 11. Nowa Wieś 5 27 3 12. Pasieki 33 114 11 13. Podhorce 22 98 10 14. Przecinka 4 42 0 15. Przeorsk 22 90 5 16. Rabinówka 27 58 6 17. Rogóźno 126 174 13 18. Rogóźno - Kolonia 15 64 1 19. Ruda Wołoska 16 75 2 20. Ruda Żelazna 1 18 0 21. Sabaudia 23 67 10 22. Szarowola 16 125 11 23. Typin 8 84 2 24. Ulów 8 69 3 25. Wieprzowe Jezioro 6 18 2 26. Zamiany 2 17 1 Razem 578 1748 131 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Tabela 23. Podmioty gospodarcze wyrejestrowane z rejestru REGON w latach 2012-2017 z podziałem na sołectwa Gminy Tomaszów Lubelski

Liczba podmiotów gospodarczych Lp. Sołectwo wyrejestrowanych w latach 2012-2017 1. Chorążanka 3 2. Dąbrowa Tomaszowska 7 3. Górno 7 4. Jeziernia 36 5. Justynówka 3 6. Klekacz 1 7. Łaszczówka-Kolonia 18 8. Łaszczówka 25 9. Majdan Górny 33 10. Majdanek 12 11. Nowa Wieś 2 12. Pasieki 14 13. Podhorce 15 14. Przecinka 4 15. Przeorsk 12

78 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

16. Rabinówka 7 17. Rogóźno 65 18. Rogóźno - Kolonia 7 19. Ruda Wołoska 7 20. Ruda Żelazna 1 21. Sabaudia 15 22. Szarowola 14 23. Typin 6 24. Ulów 11 25. Wieprzowe Jezioro 5 26. Zamiany 5 Razem 335 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Na potrzeby diagnozy przyjęto następujące wskaźniki opisujące strefę gospodarczą:

osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 mieszkańców,

gospodarstwa rolne na 100 mieszkańców,

wyrejestrowane podmioty gospodarcze na 100 mieszkańców. Poniżej zostały zamieszczone mapy z rozkładem przestrzennym wyżej opisanych wskaźników. Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski najwyższy wskaźnik dotyczący liczby osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 100 mieszkańców w 2016 roku zanotowano w sołectwie Łaszczówka-Kolonia, co przedstawione zostało na poniższej mapie.

79 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 24. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Mapa 25. Gospodarstwa rolne na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

80 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 26. Liczba podmiotów gospodarczych wyrejestrowanych w latach 2012-2017 w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w przeliczeniu na 100 mieszkańców

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Największą liczbę pomiotów gospodarczych wyrejestrowanych z rejestru REGON na terenie Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2017 w przeliczeniu na 100 mieszkańców odnotowano w sołectwie Łaszczówka Kolonia.

3.5. Sfera środowiskowa – diagnoza

Gmina Tomaszów Lubelski położona jest na obszarze dwóch krain geograficznych: Roztocza oraz Wyżyny Wołyńskiej. Granica pomiędzy dwiema krainami przebiega w okolicach Tomaszowa Lubelskiego. Obszar Gminy położony na zachód oraz południowy zachód od miasta wchodzi w skład dwóch mezoregionów Roztocza i Roztocza Środkowego. Tereny usytuowane na wschód i północny wschód od Tomaszowa znajdują się w obrębie Grzędy Sokalskiej – mezoregionu stanowiącego ciąg wzniesień na obszarze Wyżyny Wołyńskiej. Obie krainy cechują się wyżynnym charakterem i występowaniem licznych wzniesień, co sprawia, iż obszar gminy posiada

81 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

wysokie walory krajobrazowe. Najwyższymi szczytami obu krain na terenie Gminy są Wapielnia (386 m n.p.m., Roztocze Środkowe) i Biała Góra (349 m n.p.m., Grzęda Sokalska). Niewielki fragment Gminy Tomaszów Lubelski usytuowany jest w obrębie Równiny Bełskiej. Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski początek biorą dwie rzeki: Sołokija oraz Huczwa. Obie należą do zlewni Wisły i pod względem czystości ogólnej zostały sklasyfikowane jako bezklasowe. W Gminie usytuowanych jest także kilka zbiorników wodnych. Największy z nich posiada powierzchnię 22 hektarów i położony jest w Rogóźnie. Zbiorniki wykorzystywane są przede wszystkim jako stanowiska wędkarskie. Spośród prawnych form ochrony przyrody na terenie Gminy Tomaszów Lubelski znajdują się:

część Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego – park utworzony został w 1988 roku w celu zachowania unikalnych wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych Roztocza Środkowego; jego szczególnym elementem jest kompleks lasów mieszanych, z dużą domieszką jodły oraz z charakterystyczną florą i fauną;

rezerwat „Piekiełko” – jest to rezerwat geologiczny o charakterze ścisłym, utworzony w 1962 roku na powierzchni 1,24 ha. Znajduje sie tam 68 głazów narzutowych przyniesionych przez lodowiec;

rezerwat „Zarośle” – jest to rezerwat leśny o powierzchni 64,02 ha, utworzony w 1998 roku. Ma na celu ochronę lasów jodłowo-bukowych, w tym 110-letniego starodrzewu jodły z pojedynczymi 130-letnimi okazami, z udziałem sosny, świerka, grabu i lipy. Teren ten objęty jest ochroną w ramach sieci Natura 2000;

użytek ekologiczny ,,Biała Góra” - obszar o powierzchni 33,72 ha, usytuowany na południowym stoku Białej Góry, pomiędzy Justynówką a Majdanem Górnym Jest to zbiorowisko roślinności kserotermicznej z licznymi gatunkami rzadkimi i chronionymi. Występuje tu między innymi wisienka karłowata, miłek wiosenny, len złocisty, zawilec wielkokwiatowy, powojnik prosty, ożota zwyczajna, ostrożeń panoński, oman wąskolistny i najrzadszy z nich starzec wielkolistny;

pomniki przyrody – na terenie Gminy znajduje się 7 pomników przyrody (wg. rejestru RDOŚ w Lubinie), zarówno ożywionej, jak i nieożywionej;

82 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Sołokiji PLB060021 – obszar o powierzchni 13667,76 ha, leży w granicach mezoregionu Roztocze Środkowe i Równina Bełska. Obejmuje dolinę rzeki Sołokiji od Tomaszowa Lubelskiego do granicy z Ukrainą. Sołokija płynie naturalnym korytem, zachowało się szereg meandrów i starorzeczy. W odcinku przygranicznym jej dolinę wypełniają rozległe, nieużytkowane łąki i ugory. Lasy zajmują ponad 1/4 powierzchni ostoi. Występują w mozaikowym układzie z gruntami rolnymi, głownie z prawej strony dorzecza, pozostając w ekologicznej łączności z lasami Roztocza. Przeważają drzewostany sosnowe z domieszką liściastych (głównie dębu i olchy). Wzdłuż koryta rzeki zachowały się dosyć duże płaty olsów oraz podmokłych borów sosnowych. Ostoja obejmuje również 5 kompleksów stawów rybnych oraz kilka małych, śródleśnych stawów. Rolnictwo jest intensywne. Przedmiotami ochrony są: rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus, derkacz Crex crex, dzięcioł syryjski Dendrocopos syriacus. W granicach obszaru funkcjonuje Plan Zadań Ochronnych ustanowiony zarządzeniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Lublinie z dnia 23 czerwca 2014 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Sołokiji PLH0600021 (Dz. Urz. Woj. Lub. z 2014 r. poz. 2335);

Obszar Natura 2000 Roztocze PLB060012 – obszar o powierzchni 103503,33 ha, obejmujący Lasy Zwierzyniecko-Kosobudzkie oraz całe Roztocze środkowe i Południowe. Roztocze to pas łagodnych wzniesień ciągnących się z północnego- zachodu na południowy-wschód. Około 70% powierzchni stanowią lasy, między którymi występują wąskie pasy pól uprawnych oraz wsie i niewielkie miasta. Znaczna część lasów ma charakter zbliżony do naturalnego. Dominują bory sosnowe, ale też spory udział mają mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. Sieć wód powierzchniowych jest dość uboga. Główną rzeką jest Wieprz. Ponadto z południowych stoków Roztocza spływają w kierunku Kotliny Sandomierskiej Tanew, Sopot i Szum. W dolinach Wieprza, Sołokiji i Topornicy znajdują się stawy rybne. Przedmiotami ochrony obszaru są: włochatka Aegolius funereus, orlik krzykliwy Aquila pomarina, podgorzałka Aythya nyroca, puchacz Bubo bubo, lelek Caprimulgus europaeus, rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus, bocian biały Ciconia ciconia, bocian czarny Ciconia nigra, siniak Columba oenas, derkacz Crex

83 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

crex, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzięcioł średni Dendrocopos medius, dzięcioł syryjski Dendrocopos syriacus, dzięcioł czarny Dyrocopus martius, kobuz Falco subbuteo, muchołówka białoszyja Ficedula albicolis, muchołówka mała Ficedula parva, bączek Ixobrychus minutus, gąsiorek Lanius collurio, pliszka górska Motacilla cinerea, trzmielojad Pernis apivorus, dzięcioł zielonosiwy Pinus canus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, puszczyk uralski Strix uralensis, jarzębatka Sylvia nisoria. Obszar Natura 2000 Borowa Góra PLH060070 – obszar o powierzchni 3.3 ha, obejmuje fragment murawy kserotermicznej na skraju kompleksu leśnego. Położony jest w gminie Tomaszów Lubelski, na południe od wsi Chorążanka. Przedmiotami ochrony są: murawy kserotermiczne oraz obuwik pospolity Cypripedium calceolus;

Obszar Natura 2000 Zarośle PLH060028 – obszar o powierzchni 391,83 ha, położony jest w obrębie mezoregionu Roztocze Tomaszowskie. Regionalizacja geobotaniczna lokalizuje go w obrębie krainy Roztocza i okręgu Roztocza Południowego. Północna część obszaru zajmuje fragment zrównania wierzchowinowego, natomiast południowa - wzniesienie o charakterze ostańca o wysokości 349,8 m n.p.m. Pomiędzy nimi rozciąga się rozległe obniżenie o charakterze suchej doliny. Teren w większości pokryty jest lasem. Przedmiotami ochrony są: żyzne buczyny, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, wyżynny bór jodłowy mieszany. Stan środowiska na przedmiotowym obszarze należy uznać za dobry. Na terenie Gminy nie funkcjonują zakłady przemysłu ciężkiego. Do największych zagrożeń dla środowiska naturalnego należą zanieczyszczenia bytowe i zanieczyszczenia zewnętrzne. Wzdłuż dróg o nasilonym ruchu, w szczególności przy drodze krajowej S17, występuje miejscowe zwiększenie zanieczyszczeń powietrza i gleb. Do poważnych problemów stanowiących istotne zagrożenie dla środowiska naturalnego należy niedostatecznie rozwinięta sieć kanalizacji sanitarnej i wodociągowej, wykorzystywanie zbiorników bezodpływowych do gromadzenia ścieków oraz zaniedbania w zakresie gospodarki odpadami. Ponadto, działalnością w znacznym stopniu oddziałującą na stan środowiska

84 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

naturalnego jest rolnictwo.1

Tabela 24. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych, prawnie chronione

Obszary o szczególnych walorach Powierzchnia Lp. Sołectwo przyrodniczych, prawnie chronione [ha] 1. Chorążanka BRAK - Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 47,3 ha Dąbrowa ptasia 2. Tomaszowska Otulina Krasnobrodzkiego Parku 2,2 ha Krajobrazowego 3. Górno BRAK - Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 418,2 ha ptasia 4. Jeziernia Obszar Natura 2000 „Dolina Sołokiji” 688,8 ha dyrektywa ptasia 5. Justynówka BRAK - 6. Klekacz BRAK - Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 58,3 ha Łaszczówka- ptasia 7. Kolonia Obszar Natura 2000 „Dolina Sołokiji” 96,4 ha dyrektywa ptasia Obszar Natura 2000 „Dolina Sołokiji” 489,3 ha dyrektywa ptasia 8. Łaszczówka Rezerwat Przyrody „Piekiełko” rezerwat 2,3 ha geologiczny i glebowy Użytki ekologiczne - siedlisko przyrodnicze i 18,0 ha stanowisko rzadkich lub chronionych Majdan Górny I gatunków 9. Pomniki Przyrody – skupisko 3 drzewa Obszar Natura 2000 „Dolina Sołokiji” 33,6 ha Majdan Górny II dyrektywa ptasia Pomnik Przyrody – pojedyncze drzewo Użytki ekologiczne - siedlisko przyrodnicze i 0,2 ha 10. Majdanek stanowisko rzadkich lub chronionych gatunków 11. Nowa Wieś BRAK - Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 1227,6 ha ptasia 18,2 ha 12. Pasieki Otulina Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego 13. Podhorce BRAK - 14. Przecinka BRAK - Obszar Natura 2000 „Dolina Sołokiji” 553,5 ha dyrektywa ptasia 15. Przeorsk Rezerwat Przyrody „Borowa Góra” rezerwat 3,3 ha geologiczny i glebowy Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 1040,4 ha 16. Rabinówka ptasia

1 Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2015-2020

85 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Otulina Krasnobrodzkiego Parku 26,6 ha Krajobrazowego Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 594,6 ha ptasia Rogóźno I Otulina Krasnobrodzkiego Parku 278,5 ha 17. Krajobrazowego Rogóźno II Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa ptasia 75,0 ha Rogóźno III Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa ptasia 162,5 ha Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 385,5 ha ptasia Rogóźno - 18. Krasnobrodzki Park Krajobrazowy 32,6 ha Kolonia Otulina Krasnobrodzkiego Parku 178,6 ha Krajobrazowego Obszar Natura 2000 „Dolina Sołokiji” dyrektywa 19. Ruda Wołoska 197,2 ha ptasia Obszar Natura 2000 „Dolina Sołokiji” dyrektywa 20. Ruda Żelazna 186,3 ha ptasia 21. Sabaudia BRAK - Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 1769,5 ha ptasia 22. Szarowola Krasnobrodzki Park Krajobrazowy 476,6 ha Otulina Krasnobrodzkiego Parku 1292,9 ha Krajobrazowego 23. Typin BRAK - Rezerwat Przyrody „Zarośle”- rezerwat leśny 65,6 ha Obszar Natura 2000 „Zarośle” dyrektywa 387,6 ha siedliskowa Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 1238,8 ha 24. Ulów ptasia Krasnobrodzki Park Krajobrazowy 1237,9 ha Otulina Krasnobrodzkiego Parku 0,9 ha Krajobrazowego Wieprzowe 25. Otulina Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego 36,0 ha Jezioro Obszar Natura 2000 „Roztocze” dyrektywa 174,8 ha ptasia 26. Zamiany Otulina Krasnobrodzkiego Parku 174,8 ha Krajobrazowego Źródło: Urząd Gminy Tomaszów Lubelski

Obszar województwa lubelskiego podzielony jest na dwie strefy, strefę aglomeracji Lublin oraz strefę lubelską, obejmującą obszar poza aglomeracją miasta Lublin, a więc również Gminę Tomaszów Lubelski. Oceny stanu zanieczyszczenia powietrza w województwie lubelskim dokonuje corocznie Lubelski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska na podstawie wyników pomiarów Państwowego Monitoringu Środowiska - art. 89 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony

86 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

środowiska (Dz. U. 2013 poz. 1232 z późn. zm.). Sposób sporządzania oceny określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 września 2012 r. w sprawie dokonywania oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012 r., poz. 1032). Zgodnie z danymi o lokalizacji stanowisk pomiarowych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie, na obszarze Gminy Tomaszów Lubelski nie funkcjonują stacje pomiarowe WIOŚ. Najbliższa stacja pomiarowa znajduje się w Zamościu przy ul. Hrubieszowskiej 69A. Strefa lubelska została zaliczona do klasy C na podstawie serii pomiarowej pyłu PM10. Głównym problemem w strefie lubelskiej, w zakresie zanieczyszczeń powietrza, jest pył zawieszony PM10. Źródłem tego zanieczyszczania jest głównie spalanie paliw stałych w kotłach nieposiadających urządzeń ochronnych, a więc głównie w kotłach indywidualnych wytwórców ciepła. Zanieczyszczenie oraz zła jakość powietrza wpływają negatywnie na zdrowie człowieka powodując często nieodwracalne uszczerbki na zdrowiu. Zanieczyszczenia posiadają swój negatywny wpływ również na środowisko. Dlatego bardzo ważne jest podjęcie szerokich działań zmierzających do przeciwdziałania zanieczyszczeniom.

Wyroby azbestowe Azbest jest nazwą handlowa grupy minerałów włóknistych, które pod względem chemicznym są uwodnionymi krzemianami różnych metali. W zależności z jakim metalem krzemiany tworzą związek wyróżnia się kilka typów azbestu o różnej szkodliwości dla środowiska i zdrowia. Azbest posiada unikalne właściwości chemiczne i fizyczne, takie jak odporność na bardzo wysokie temperatury, odporność na działanie chemikaliów, kwasów, zasad, wody morskiej. Dodatkowo azbest jest substancją wysoce szkodliwą, która niszcząco wpływa na organizm ludzki. Pył azbestu bez problemów dostaje się do płuc wraz z wdychanym powietrzem. Jeśli więc w powietrzu, którym oddychamy znajdują się włókna azbestu, to gromadzą się one i zalegają w płucach. Możliwość pojawienia się choroby w organizmie ludzkim zależy od rodzaju azbestu, wymiarów włókien zawartych w powietrzu, ich ilości oraz liczby lat przebywania w zanieczyszczonym azbestem środowisku. Włókna małych rozmiarów, niewidoczne gołym okiem, wnikają głębiej do układu oddechowego. Ponadto wyroby azbestowe mogą być również przyczyną nowotworu płuc i międzybłonniaka opłucnej.

87 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Stopień degradacji środowiska spowodowany obecnością azbestu, analizowano na podstawie danych bazy azbestowej - udostępnionej przez Urząd Gminy Tomaszów Lubelski wg stanu na koniec 2016 roku. Dane szczegółowe przedstawione zostały z podziałem na sołectwa. Masę wyrobów azbestowych w poszczególnych sołectwach przedstawiono w kilogramach.

Tabela 25. Masa wyrobów azbestowych zinwentaryzowanych oraz pozostających do unieszkodliwienia w kg w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski wg stanu na koniec 2016 r.

Ilość unieszkodliwionych i zinwentaryzowanych wyrobów azbestowych Lp. Sołectwo Azbest Azbest unieszkodliwiony zinwentaryzowany [kg] [kg] 1. Chorążanka 120 989 15 664 2. Dąbrowa Tomaszowska 104 368 22 891 3. Górno 95 469 9 537 4. Jeziernia 521 100 59 840 5. Justynówka 244 310 42 449 6. Klekacz 84 128 0 7. Łaszczówka-Kolonia 127 897 11 297 8. Łaszczówka 526 433 86 240 9. Majdan Górny 960 831 82 797 10. Majdanek 199 474 24 673 11. Nowa Wieś 166 650 18 106 12. Pasieki 418 836 32 428 13. Podhorce 656 245 39 567 14. Przecinka 210 298 11 187 15. Przeorsk 409 288 24 189 16. Rabinówka 214 533 23 331 17. Rogóźno 603 064 101 211 18. Rogóźno-Kolonia 165 825 13 002 19. Ruda Wołoska 418 957 20 950 20. Ruda Żelazna 67 551 11 099 21. Sabaudia 338 382 30 041 22. Szarowola 607 728 94 061 23. Typin 526 020 53 779 24. Ulów 297 748 21 230 25. Wieprzowe Jezioro 124 179 11 286 26. Zamiany 127 171 21 659 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

88 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 27. Masa zinwentaryzowanych wyrobów azbestowych na km2 powierzchni sołectwa w Gminie Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Mapa 28. Udział unieszkodliwionych wyrobów azbestowych w masie zinwentaryzowanych wyrobów azbestowych w Gminie Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

89 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Analizując przestrzenną prezentację zinwentaryzowanej masy azbestowej na km2 powierzchni sołectwa zauważyć można, iż sołectwami o najgorszej sytuacji są: Justynówka, Nowa Wieś, Przecinka, Sabaudia, natomiast największa masa azbestowa pozostaje do unieszkodliwienia w sołectwach: Klekacz, Przecinka i Ruda Wołoska. Świadomość i edukacja mieszkańców nastawiona na fakt, że szeroki zakres zastosowań wyrobów azbestowych w różnych latach ich produkcji oraz ich własności: (ognioodporność, elastyczność, łatwość montażu), a przy tym wielka szkodliwość dla otoczenia człowieka, sprawiły, że obecnie coraz częściej odchodzi się od zastosowania tych materiałów na poczet nowszych i bezpieczniejszych rozwiązań. Dlatego też obecnie, odchodząc od dawnych rozwiązań, istnieje możliwość bezpiecznego i łatwego pozbycia się wyrobów zawierających azbest za pośrednictwem licznych programów finansowanych m.in.: przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

3.6. Sfera przestrzenno-funkcjonalna – diagnoza

Część diagnostyczna dotycząca strefy przestrzenno-funkcjonalnej umożliwi zidentyfikowanie w dalszej kolejności problemów funkcjonowania Gminy Tomaszów Lubelski w jej ramach przestrzennych. Opisane i przeanalizowane wskaźniki pozwolą na dokonanie oceny w jakim stopniu system organizacji przestrzeni spełnia warunki bezpiecznego i sprawnego funkcjonowania w Gminie. Jakość przestrzeni ma decydujące znaczenie dla rozwoju społecznego, gospodarczego i ekonomicznego Gminy.

3.6.1. Drogi gminne wymagające remontu

Dokonując oceny stanu dostępności dróg publicznych, oparto się na zestawieniu długości dróg publicznych gminnych wymagających remontu przypadających na 100 km2 powierzchni Gminy.

90 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 26. Długość dróg gminnych wymagających remontu w km w 2016 r. w Gminie Tomaszów Lubelski

Lp. Sołectwo Długość [km] 1. Chorążanka 0,000 2. Dąbrowa Tomaszowska 0,000 3. Górno 0,200 4. Jeziernia 2,402 5. Justynówka 2,000 6. Klekacz 0,704 7. Łaszczówka-Kolonia 0,090 8. Łaszczówka 2,697 9. Majdan Górny 5,374 10. Majdanek 1,899 11. Nowa Wieś 0,076 12. Pasieki 0,000 13. Podhorce 0,510 14. Przecinka 0,510 15. Przeorsk 0,000 16. Rabinówka 0,000 17. Rogóźno 0,672 18. Rogóźno-Kolonia 0,000 19. Ruda Wołoska 0,061 20. Ruda Żelazna 1,457 21. Sabaudia 1,400 22. Szarowola 0,650 23. Typin 0,738 24. Ulów 0,000 25. Wieprzowe Jezioro 1,090 26. Zamiany 0,000

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

Łączna długość dróg gminnych wymagających remontu w Gminie Tomaszów Lubelski w roku 2016 wyniosła 22,53 km. Wiele odcinków dróg nie posiada odpowiedniej nośności - bardzo ważnego parametru technicznego, przy obecnym stałym wzroście przewozu towarów transportem kołowym. Brakuje także infrastruktury towarzyszącej, jak utwardzone pobocza, chodniki, odwodnienie czy

91 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

ścieżki rowerowe. Zły stan dróg jest jedną z przyczyn występowania negatywnych zjawisk drogowych, jakimi są wypadki.

Mapa 29. Drogi gminne wymagające remontu na 100 km2 w Gminie Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

3.7. Analiza opinii mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski

Jednym z najważniejszych etapów w procesie rewitalizacji jest analiza opinii mieszkańców na temat jakości życia w zamieszkiwanej przez nich Gminie. W toku prac nad Lokalnym Programem Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 przeprowadzono analizę, której celem było poznanie opinii lokalnej społeczności. W badaniu ankietowym wszyscy mieszkańcy Gminy, poprzez odpowiednio dobraną skalę mogli określić na jakim poziomie ich zdaniem znajdują się wybrane aspekty życia społecznego, gospodarczego, środowiskowego i przestrzenno-funkcjonalnego.

92 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Pierwsza część ankiety zawierała pytania mające określić profil respondentów, ankietowani zostali poproszeni o wybór odpowiednich wariantów:

Mieszkaniec obszaru zdegradowanego

Mieszkaniec gminy spoza obszaru zdegradowanego

Przedsiębiorca prowadzący działalność na obszarze zdegradowanym

Przedsiębiorca prowadzący działalność poza obszarem zdegradowanym

Wykres 10. Profil respondentów

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Druga część ankiety zawierała podzielone tematycznie aspekty funkcjonowania Gminy Tomaszów Lubelski. Określona została czterostopniowa skala odpowiedzi: brak problemu, niskie zagrożenie problemem, średnie zagrożenie problemem, wysokie zagrożenie problemem, dzięki którym respondenci określili sytuację w Gminie Tomaszów Lubelski w poszczególnych sferach: 1. Sfera społeczna:

brak miejsc pracy,

bezrobocie,

ubóstwo,

niski udział mieszkańców w życiu kulturalnym i społecznym, przestępczość,

93 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

marginalizacja i wykluczenie, brak aktywizacji grup mieszkańców szczególnie zagrożonych występowaniem negatywnych zjawisk społecznych,

wykluczenie społeczne osób starszych,

funkcjonowanie systemu pomocy społecznej w Gminie. 2. Sfera gospodarcza:

przedsiębiorczość mieszkańców,

niski dostęp do usług publicznych i handlu. 3. Sfera przestrzenno-funkcjonalna, techniczna i środowiskowa:

zły stan infrastruktury technicznej: drogowej, wodociągowej, kanalizacyjnej itp.

niewystarczająca dostępność komunikacyjna,

brak terenów rekreacyjnych,

zły stan środowiska naturalnego i zanieczyszczenie powietrza.

Wymienione wyżej aspekty zostały poddane ocenie przez respondentów. W następnym etapie na podstawie czterostopniowej skali oceny, przeliczona została liczba problemów w poszczególnej sferze. Ich wyniki w sołectwach zdegradowanych przedstawiają poniższe wykresy.

Wykres 11. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Górno

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

94 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 12. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Jeziernia

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Wykres 13. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Justynówka

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Wykres 14. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Klekacz

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

95 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 15. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Łaszczówka-Kolonia

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Wykres 16. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Majdan Górny

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Wykres 17. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Majdanek

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

96 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 18. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Ruda Wołoska

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Wykres 19. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Ruda Żelazna

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Wykres 20. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Sabaudia

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

97 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 21. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Typin

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Wykres 22. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Wieprzowe Jezioro

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

W celu wyodrębnienia sołectw, które według ankietowanych zostały wskazane jako „najgorsze”, odpowiedzi na poszczególne pytania z wszystkich analizowanych problemów zostały przedstawione na poniższych wykresach, umożliwiających porównanie wszystkich sołectw w poszczególnych sferach: społecznej, gospodarczej, funkcjonalno-przestrzennej, środowiskowej i technicznej.

98 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 23. Wyniki badania ankietowego w sferze społecznej dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

Największe, „wysokie zagrożenie problemem” w sferze społecznej zostało zaobserwowane w sołectwach: Górno, Justynówka, Klekacz, Majdan Górny, Majdanek, Ruda Żelazna oraz Wieprzowe Jezioro, natomiast najwięcej osób wskazało na „brak problemu” w sferze społecznej w sołectwach: Łaszczówka Kolonia i Jeziernia.

99 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Największa liczba ankietowanych wskazywała na następujące problemy:

Brak miejsc pracy

Bezrobocie

Niski udział mieszkańców w życiu kulturalnym i społecznym

Wykres 24. Wyniki badania ankietowego w sferze gospodarczej dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

100 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Największe, „wysokie zagrożenie problemem” w sferze gospodarczej zostało zaobserwowane w sołectwach: Klekacz, Wieprzowe Jezioro i Majdanek, natomiast najwięcej osób wskazało na „brak problemu” w sferze gospodarczej w sołectwie Łaszczówka Kolonia. Największa liczba ankietowanych wskazywała na następujące problemy:

Niski dostęp do usług publicznych i handlu.

Wykres 25. Wyniki badania ankietowego w sferze przestrzenno-funkcjonalnej, technicznej i środowiskowej dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

101 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Największe, „wysokie zagrożenie problemem” w sferze przestrzenno- funkcjonalnej, technicznej i środowiskowej zostało zaobserwowane w sołectwach: Klekacz, Sabaudia oraz Typin, natomiast najwięcej osób wskazało na „brak problemu” w sferze przestrzenno-funkcjonalnej, technicznej i środowiskowej w sołectwach: Łaszczówka Kolonia i Jeziernia. Największa liczba ankietowanych wskazywała na następujące problemy:

Brak terenów rekreacyjnych Niewystarczająca dostępność komunikacyjna

Wykres 26. Wyniki badania ankietowego j dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych ankietowych

102 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Na powyższym wykresie zaprezentowano łączne wyniki przeprowadzonego badania ankietowego. Największe „wysokie zagrożenie problemem” zostało zaobserwowane w sołectwach: Klekacz, Sabaudia oraz Majdanek.

W ostatniej części ankiety respondenci mogli wymienić działania jakie według nich powinny zostać zrealizowane na obszarze zdegradowanym. Według ankietowanych na obszarze zdegradowanym powinny być zrealizowane następujące działania: Utworzenie nowych miejsc pracy

Aktywizacja osób bezrobotnych

Zagospodarowanie Białej Góry

Budowa wieży widokowej na Białej Górze

Remont świetlic

Utworzenie miejsc integracji społecznej

Utworzenie ośrodka kulturalnego dającego możliwość integracji mieszkańców

Zagospodarowanie budynku byłej szkoły w Sabaudii

Budowa dróg i chodników

Budowa sieci wodociągowej i kanalizacyjnej

Oznakowanie źródełek w Rudzie Żelaznej

Utworzenie terenów rekreacyjnych

Poprawa stanu technicznego dróg Remont remizo-świetlicy w Rudzie Wołoskiej

Remont budynku dawnej szkoły w Rudzie Wołoskiej

Poprawa infrastruktury do uprawiania sportu i rekreacji w Rudzie Wołoskiej

Według ankietowanych na terenie obszaru zdegradowanego przede wszystkim powinny być zrealizowane działania dążące do zapobiegania wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych oraz integracja społeczna i zagospodarowanie obiektów na cele społeczne.

103 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

4. Wyznaczanie obszaru zdegradowanego

4.1. Procedura wyznaczenia obszaru zdegradowanego

Część diagnostyczna polegała na identyfikacji obszarów, na których koncentrują się negatywne zjawiska na terenie Gminy Tomaszów Lubelski. W pierwszej kolejności wzięto pod uwagę zjawiska społeczne, następnie gospodarcze, środowiskowe oraz przestrzenno-funkcjonalne. Dla każdej sfery zostały zdiagnozowane obszary problemowe oraz obliczone zostały wskaźniki syntetyczne. Następnie przedstawione zostało podsumowanie diagnostyczne dla każdej sfery.

4.1.1. Sfera społeczna

Pierwszym etapem prowadzącym do wyznaczenia obszaru zdegradowanego na terenie Gminy Tomaszów Lubelski jest diagnoza zjawisk społecznych. Poprzedzająca ją analiza zjawisk społecznych w sołectwach na terenie Gminy Tomaszów Lubelski pozwoliła na dokonanie oceny kondycji sfery społecznej Gminy w układzie lokalnym. Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski wyznaczono następujące problemy w sferze społecznej:

demografia: o Występowanie zjawiska „starzenia się społeczeństwa”.

pomoc społeczna: o Wysoka liczba świadczeń przyznanych z powodów: wielodzietność, niepełne wychowanie, długotrwała i ciężka choroba, niepełnosprawność, niski dochód, trudne warunki mieszkaniowe oraz przemoc w rodzinie. edukacja: o Niskie wyniki sprawdzianu po szóstej klasie.

bezpieczeństwo publiczne: o Duża liczba wykroczeń.

104 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

o Wzrastająca liczba założonych „Niebieskich Kart”.

uczestnictwo w życiu publicznym: o Niska frekwencja wyborcza w wyborach do Sejmu w 2015 roku oraz wyborach prezydenckich w 2015 roku na tle województwa.

4.1.2. Sfera gospodarcza, środowiskowa oraz przestrzenno-funkcjonalna

Kolejnym etapem jest diagnoza zjawisk sfery gospodarczej, środowiskowej oraz przestrzenno-funkcjonalnej. Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski wyznaczono następujące problemy wyżej wymienionych sfer:

sfera gospodarcza: o Niewielka liczba podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na wszystkich mieszkańców poszczególnych sołectw;

sfera środowiskowa: o Duża powierzchnia wyrobów pochodzenia azbestowego. sfera przestrzenno-funkcjonalna: o Znaczna długość dróg gminnych wymagających remontu.

4.2. Diagnoza zjawisk społecznych

Ocenę skali koncentracji problemów społecznych oparto na wskaźniku syntetycznym. W celu wyznaczenia obszarów zdegradowanych, pod względem społecznym wytypowano 22 wskaźniki, które poddano analizie w wymiarze terytorialnym (sołectwa) w oparciu o dane ilościowe aktualne na dzień 31.12.2016 roku. Tabela poniżej wskazuje zakres wartości wskaźników cząstkowych dla poszczególnych wartości opisujących sytuację społeczną (normalizacja zmiennych w celu sprowadzenia ich do porównywalnej skali) oraz wyliczony na ich podstawie wskaźnik syntetyczny dla każdego sołectwa. Ze wskaźnika syntetycznego obliczona została mediana, która dla sfery społecznej wyniosła 7,61. W związku z tym wszystkie sołectwa, których wskaźnik

105 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

syntetyczny jest równy bądź większy od wartości mediany zostały określone jako zdegradowane w sferze społecznej. Na podstawie analizy sfery społecznej jako obszary problemowe wyznaczone zostały następujące sołectwa (wartość wskaźnika syntetycznego podana została w nawiasie):

Dąbrowa Tomaszowska (8,32)

Górno (11,49) Jeziernia (8,24)

Justynówka (8,01)

Klekacz (13,37)

Łaszczówka-Kolonia (7,67)

Majdan Górny (7,88)

Majdanek (11,10)

Ruda Wołoska (7,82) Ruda Żelazna (12,51)

Sabaudia (7,98)

Typin (8,37)

Wieprzowe Jezioro (11,48)

106 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 27. Diagnoza sfery społecznej dla Gminy Tomaszów Lubelski

Demografia Pomoc społeczna

.

na 100 mieszkańców 100 na Sołectwo

dne warunki mieszkaniowe dne mieszkaniowe warunki

na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100

otrzymujących świadczenia GOPS GOPS otrzymujących świadczenia

na 100 mieszkańców na 100

Liczba osób Liczba niepełnosprawnych

na przemoc na 100 mieszkańców na przemoc na 100

na długotrwałą lub ciężką chorobę na długotrwałą chorobę lub ciężką

Wskaźnik obciążenia demograficznego Wskaźnik

dochód, tru

na wielodzietność na 100 mieszkańców na 100 na wielodzietność

Liczba przyznanych świadczeń przyznanychzeLiczba świadczeń względu przyznanychzeLiczba świadczeń względu przyznanychzeLiczba świadczeń względu przyznanychzeLiczba świadczeń względu przyznanychzeLiczba świadczeń względu

na niepełnosprawność na 100 mieszkańców na niepełnosprawność na 100

Liczba osób Liczba dotkniętych zjawiskiem ubóstwa

Liczba osób Liczba

na na niepwłnewychowanie

Liczba przyznanych świadczeń przyznanychzeLiczba świadczeń względu na niski Chorążanka 0,40 0,61 0,10 0,00 0,00 0,00 0,16 0,40 0,00 0,00 Dąbrowa Tomaszowska 0,08 0,07 0,24 0,49 0,25 0,00 0,16 0,08 0,29 0,00 Górno 0,68 0,04 0,23 0,80 0,00 0,00 0,00 0,68 0,30 0,00 Jeziernia 0,31 0,30 0,40 0,14 0,30 0,16 0,30 0,31 0,38 0,13 Justynówka 0,51 0,21 0,77 0,26 0,69 0,00 0,94 0,51 0,10 0,15 Klekacz 0,00 1,00 1,00 0,00 0,00 1,00 1,00 0,00 0,83 1,00 Łaszczówka- Kolonia 0,43 0,00 0,14 0,12 0,00 0,17 0,06 0,35 0,00 0,10 Łaszczówka 0,08 0,21 0,17 0,07 0,15 0,10 0,06 0,10 0,15 0,05 Majdan Górny 0,47 0,22 0,44 0,28 0,31 0,12 0,22 0,47 0,43 0,18 Majdanek 0,81 0,18 0,52 1,00 0,22 0,23 0,32 0,81 0,30 0,17 Nowa Wieś 0,00 0,38 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Pasieki 0,27 0,30 0,13 0,00 0,13 0,02 0,11 0,27 0,14 0,13 Podhorce 0,04 0,42 0,31 0,33 0,21 0,08 0,27 0,04 0,06 0,00 Przecinka 0,38 0,46 0,29 0,91 0,18 0,11 0,11 0,38 0,25 0,20 Przeorsk 0,49 0,33 0,50 0,07 0,21 0,00 0,32 0,49 0,23 0,05 Rabinówka 0,16 0,13 0,13 0,04 0,09 0,03 0,08 0,16 0,07 0,11 Rogóźno 0,26 0,06 0,14 0,04 0,06 0,10 0,09 0,26 0,12 0,02 Rogóźno - Kolonia 0,38 0,14 0,18 0,04 0,13 0,00 0,21 0,38 0,21 0,00 Ruda Wołoska 0,57 0,25 0,30 0,25 0,07 0,03 0,14 0,57 0,26 0,17 Ruda Żelazna 1,00 0,31 0,89 0,22 0,00 0,70 0,60 1,00 1,00 0,00 Sabaudia 0,13 0,16 0,06 0,48 0,00 0,05 0,15 0,13 0,08 0,11 Szarowola 0,06 0,36 0,38 0,38 0,27 0,02 0,02 0,06 0,31 0,08 Typin 0,17 0,43 0,73 0,53 0,91 0,22 0,26 0,17 0,33 0,18 Ulów 0,17 0,34 0,10 0,00 0,00 0,00 0,16 0,17 0,00 0,00

107 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wieprzowe Jezioro 0,14 0,32 0,58 0,38 1,00 0,00 0,51 0,14 0,14 0,00 Zamiany 0,15 0,22 0,59 0,14 0,96 0,00 0,06 0,15 0,31 0,00 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. - opracowanie własne

Tabela 28. Diagnoza sfery społecznej dla Gminy Tomaszów Lubelski

Uczestnictwo Bezpieczeństwo Życie Bezrobocie w życiu publiczne kulturalne publicznym

ń

Sołectwo

za w wyborach do Sejmu i do za wyborach w

Wskaźnik syntetyczny Wskaźnik

Senatu w 2015 Senatu r. w 2015

ób długotrwale bezrobotnych ób długotrwale bezrobotnych

na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100 mieszkańców na 100

Prezydenckich w 2015 r. Prezydenckich 2015 w

Liczba osób Liczba bezrobotnych

Samorządowych w 2014 r.Samorządowych w 2014

życia na 100 życiamieszkańców na 100

Liczba wydarzeń sportowych wydarzeńLiczba sportowych

Liczba wydarzeń kulturalnych wydarzeńLiczba kulturalnych

drogowych na 100 mieszkańców drogowych na 100

Liczba wykroczeńLiczba bez wykrocze

Liczba popełnionych przestępstw popełnionychLiczba przestępstw

Frekwencja Frekwencja wyborcza wyborach w Frekwencja wyborcza wyborach w

Liczba założonych Liczba „Niebieskich Kart”

Liczba osLiczba

Liczba osób bezrobotnych do 30 roku30 życiaosób Liczba bezrobotnych do

Liczba osób Liczba bezrobotnych powyżej roku 50

Frekwencja Frekwencja wyborc Chorążanka 0,08 0,19 0,09 0,30 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 0,37 0,59 0,32 5,62 Dąbrowa Tomaszowska 0,45 0,40 0,22 0,70 0,37 0,12 0,00 0,43 1,00 0,97 0,99 1,00 8,32 Górno 0,72 0,61 0,40 1,00 0,53 0,53 0,00 1,00 1,00 0,97 0,99 1,00 11,49 Jeziernia 0,36 0,41 0,16 0,63 0,19 0,13 0,11 0,56 0,88 0,62 0,69 0,77 8,24 Justynówka 0,01 0,06 0,10 0,16 0,35 0,23 0,21 1,00 1,00 0,27 0,32 0,15 8,01 Klekacz 1,00 1,00 1,00 0,79 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 0,27 0,32 0,15 13,37 Łaszczówka- Kolonia 0,00 0,06 0,00 0,47 1,00 1,00 0,20 0,49 1,00 0,62 0,69 0,77 7,67 Łaszczówka 0,23 0,22 0,19 0,37 0,32 0,40 0,05 0,88 0,00 0,45 0,58 0,51 5,33 Majdan Górny 0,32 0,39 0,23 0,29 0,08 0,24 0,14 0,88 0,90 0,37 0,59 0,32 7,88 Majdanek 0,08 0,16 0,11 0,36 0,38 0,38 0,11 1,00 1,00 0,97 0,99 1,00 11,10 Nowa Wieś 0,37 0,20 0,39 0,00 0,65 0,44 0,00 0,00 1,00 0,27 0,32 0,15 4,17 Pasieki 0,28 0,19 0,15 0,12 0,00 0,09 0,11 0,80 1,00 1,00 0,67 0,83 6,75 Podhorce 0,06 0,00 0,12 0,18 0,20 0,20 0,00 0,10 1,00 0,27 0,32 0,15 4,37 Przecinka 0,38 0,39 0,40 0,21 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 0,27 0,32 0,15 7,39 Przeorsk 0,32 0,26 0,24 0,08 0,36 0,42 0,05 0,18 0,55 0,60 1,00 0,80 7,56 Rabinówka 0,48 0,44 0,20 0,44 0,38 0,19 0,06 0,13 1,00 0,36 0,38 0,32 5,38 Rogóźno 0,16 0,12 0,13 0,28 0,12 0,09 0,02 1,00 1,00 0,00 0,26 0,73 5,10 Rogóźno - Kolonia 0,29 0,16 0,13 0,21 0,00 0,15 0,00 1,00 1,00 0,00 0,26 0,73 5,63 Ruda Wołoska 0,49 0,52 0,20 0,54 0,67 0,28 0,10 0,24 0,37 0,55 0,73 0,54 7,82

108 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Ruda Żelazna 0,81 0,67 0,35 0,55 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 0,60 1,00 0,80 12,51 Sabaudia 0,36 0,37 0,18 0,42 0,15 0,10 0,09 1,00 1,00 0,97 0,99 1,00 7,98 Szarowola 0,42 0,26 0,26 0,19 0,27 0,23 0,00 0,59 1,00 0,05 0,00 0,00 5,21 Typin 0,09 0,22 0,18 0,09 0,20 0,20 0,18 0,39 0,49 0,87 0,57 0,97 8,37 Ulów 0,18 0,42 0,20 0,12 0,00 0,00 0,00 0,60 1,00 0,71 0,89 0,12 5,17 Wieprzowe Jezioro 0,66 0,64 0,40 0,94 0,00 0,67 0,00 1,00 1,00 0,97 0,99 1,00 11,48 Zamiany 0,53 0,23 0,32 0,34 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 0,05 0,00 0,00 6,04 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. - opracowanie własne

4.3. Diagnoza zjawisk gospodarczych, środowiskowych oraz przestrzenno-funkcjonalnych

Identyfikacja problemów gospodarczych, środowiskowych oraz przestrzenno- funkcjonalnych Gminy Tomaszów Lubelski pozwoliła na skonstruowanie 6 wskaźników, które poddano analizie w wymiarze terytorialnym w oparciu o dane ilościowe aktualne na dzień 31.12.2016 roku. Poniżej zaprezentowana tabela wskazuje zakres wartości wskaźników cząstkowych dla poszczególnych wartości (normalizacja zmiennych w celu sprowadzenia ich do porównywalnej skali) oraz wygenerowany na ich podstawie wskaźnik syntetyczny dla każdego sołectwa na terenie Gminy Tomaszów Lubelski. Wskaźnik syntetyczny opisujący problemy gospodarcze, środowiskowe oraz przestrzenno-funkcjonalne Gminy Tomaszów Lubelski pozwolił wskazać obszary najbardziej problemowe w tej sferze. Na podstawie przekroczenia (lub dorównania) wartości mediany tego wskaźnika, która wyniosła 2,66, zostały wyznaczone obszary problemowe. Są to następujące sołectwa (wartość wskaźnika syntetycznego została podana w nawiasie):

Górno (3,71) Justynówka(3,37)

Klekacz (3,04)

Łaszczówka-Kolonia (2,93)

Łaszczówka (3,14)

Majdan Górny (2,83)

Majdanek (3,94)

Podhorce (2,71)

109 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Przecinka (3,48)

Ruda Wołoska (2,86)

Sabaudia (3,80)

Wieprzowe Jezioro (3,64)

Zamiany (2,92)

Tabela 29. Diagnoza sfery gospodarczej, środowiskowej oraz przestrzenno-funkcjonalnej dla Gminy Tomaszów Lubelski

Środowisko Gospodarka Drogi

do do

Sołectwo

na na km

eszkańców

Stosunek Stosunek

zkodliwionych

wskaźnik syntetyczny wskaźnik

mi mieszkańców

Powierzchnia

gospodarczych gospodarczych

rolnych na 100 rolnych na 100

z rejestru REGON

Liczba podmiotówLiczba

wyrejestrowanych

Liczba gospodarstw Liczba

gospodarczą na 100 gospodarczą na 100

unies

na 100 mieszkańców na 100

zinwentaryzowanych

zinwentaryzowanych

Liczba osób Liczba fizycznych

wyrobów azbestowych wyrobów azbestowych

wymagających remontu

Długości dróg gminnych Długościgminnych dróg

wyrobów azbestowych wyrobów azbestowych

prowadzących prowadzących działalność

Chorążanka 0,46 0,41 0,86 0,19 0,17 0,00 2,09 Dąbrowa Tomaszowska 0,66 0,00 0,41 0,87 0,32 0,00 2,26 Górno 0,73 0,54 0,84 0,81 0,55 0,23 3,71 Jeziernia 0,12 0,48 0,58 0,61 0,49 0,18 2,45 Justynówka 0,81 0,21 0,83 0,54 0,00 0,98 3,37 Klekacz 0,47 1,00 0,77 0,00 0,13 0,67 3,04 Łaszczówka- Kolonia 0,29 0,60 0,00 1,00 1,00 0,04 2,93 Łaszczówka 0,58 0,25 0,82 0,82 0,19 0,48 3,14 Majdan Górny 0,39 0,61 0,51 0,61 0,31 0,40 2,83 Majdanek 0,64 0,44 0,72 0,48 0,71 0,95 3,94 Nowa Wieś 0,81 0,50 0,78 0,34 0,05 0,05 2,54 Pasieki 0,14 0,65 0,68 0,52 0,15 0,00 2,14 Podhorce 0,61 0,73 0,67 0,25 0,39 0,08 2,71 Przecinka 1,00 0,76 0,94 0,29 0,15 0,35 3,48 Przeorsk 0,10 0,73 0,71 0,43 0,22 0,00 2,20 Rabinówka 0,00 0,50 0,59 0,73 0,06 0,00 1,88 Rogóźno 0,42 0,23 0,59 0,96 0,32 0,08 2,61 Rogóźno - Kolonia 0,24 0,64 0,77 0,53 0,11 0,00 2,28 Ruda Wołoska 0,57 0,77 0,84 0,64 0,03 0,01 2,86 Ruda Żelazna 0,18 0,25 1,00 0,14 0,03 1,00 2,59 Sabaudia 0,88 0,60 0,76 0,79 0,24 0,53 3,80

110 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Szarowola 0,15 0,29 0,90 0,39 0,17 0,05 1,94 Typin 0,30 0,53 0,96 0,39 0,03 0,09 2,30 Ulów 0,04 0,67 0,90 0,32 0,37 0,00 2,30 Wieprzowe Jezioro 0,49 0,59 0,70 0,67 0,47 0,73 3,64 Zamiany 0,56 0,22 0,97 0,65 0,52 0,00 2,92 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. - opracowanie własne

111 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

5. Identyfikacja obszaru zdegradowanego

Ostatnim etapem przeprowadzonej diagnozy było wskazanie obszarów zdegradowanych – sołectw, w których stwierdzono gorsze niż średnia w Gminie wskaźniki problemów społecznych, współwystępujące z gorszymi wskaźnikami dotyczącymi co najmniej jednego z problemów o charakterze gospodarczym, środowiskowym, infrastrukturalnym lub przestrzennym. Kumulacja negatywnych cech została obliczona na podstawie mediany sumy wszystkich wskaźników syntetycznych dla każdej sfery. Mediana dla całej Gminy Tomaszów Lubelski po uwzględnieniu wszystkich sfer (społecznej, gospodarczej, środowiskowej oraz przestrzenno- funkcjonalnej) wyniosła 10,59. Dlatego też wszystkie sołectwa, dla których wskaźnik sumaryczny był równy lub przekraczał wartość mediany, zostały uznane jako zdegradowane. Poniżej zaprezentowano tabelę obejmującą wszystkie wyliczone wskaźniki cząstkowe oraz syntetyczne dla poszczególnych sołectw Gminy Tomaszów Lubelski.

Tabela 30. Podsumowanie diagnozy Gminy Tomaszów Lubelski

SFERA SFERA SFERA SFERA WSKAŹNIK PRZESTRZENNO- SOŁECTWO SPOŁECZNA GOSPODARCZA ŚRODOWISKOWA SYNTETYCZNY FUNKCJONALNA Chorążanka 5,62 1,22 0,87 0,00 7,71 Dąbrowa Tomaszowska 8,32 1,60 0,66 0,00 10,58 Górno 11,49 2,20 1,28 0,23 15,20 Jeziernia 8,24 1,67 0,60 0,18 10,69 Justynówka 8,01 1,38 1,01 0,98 11,39 Klekacz 13,37 0,90 1,47 0,67 16,40 Łaszczówka-Kolonia 7,67 2,00 0,88 0,04 10,59 Łaszczówka 5,33 1,83 0,84 0,48 8,48 Majdan Górny 7,88 1,43 1,00 0,40 10,71 Majdanek 11,10 1,92 1,07 0,95 15,04 Nowa Wieś 4,17 1,18 1,31 0,05 6,71 Pasieki 6,75 1,35 0,79 0,00 8,89 Podhorce 4,37 1,30 1,34 0,08 7,08 Przecinka 7,39 1,37 1,76 0,35 10,86

112 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Przeorsk 7,56 1,36 0,83 0,00 9,76 Rabinówka 5,38 1,37 0,50 0,00 7,26 Rogóźno 5,10 1,87 0,65 0,08 7,71 Rogóźno-Kolonia 5,63 1,40 0,88 0,00 7,92 Ruda Wołoska 7,82 1,51 1,34 0,01 10,68 Ruda Żelazna 12,51 1,16 0,43 1,00 15,11 Sabaudia 7,98 1,79 1,48 0,53 11,78 Szarowola 5,21 1,45 0,44 0,05 7,15 Typin 8,37 1,38 0,84 0,09 10,67 Ulów 5,17 1,59 0,71 0,00 7,48 Wieprzowe Jezioro 11,48 1,83 1,08 0,73 15,12 Zamiany 6,04 2,14 0,78 0,00 8,97 MEDIANA 7,61 1,44 0,88 0,08 10,59 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. - opracowanie własne

Sołectwa, dla których wskaźnik sumaryczny jest równy lub przekracza wartość mediany Sołectwa, dla których wskaźnik sumaryczny jest równy lub przekracza wartość mediany w sferze gospodarczej, środowiskowej lub przestrzenno-funkcjonalnej lecz nie przekracza wartość mediany w sferze społecznej

Sołectwa wchodzące w skład obszaru zdegradowanego

Na podstawie uzyskanych wskaźników sum standaryzowanych dla Gminy Tomaszów Lubelski zidentyfikowano jako obszary zdegradowane następujące sołectwa (mediana sumaryczna dla każdego sołectwa została podana w nawiasie):

Górno (15,20)

Jeziernia (10,69) Justynówka (11,39)

Klekacz (16,40)

Łaszczówka-Kolonia (10,59)

Majdan Górny (10,71)

Majdanek (15,04)

Ruda Wołoska (10,68)

Ruda Żelazna (15,11) Sabaudia (11,78)

Typin (10,67)

113 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wieprzowe Jezioro (15,12) Wiąże się to bezpośrednio z obszarami wprost generującymi zidentyfikowane problemy, zarówno społeczne jak również problemy bezpośrednio związane z brakiem rozwoju gospodarczego, czynnikami środowiskowym oraz przestrzenno-funkcjonalnymi. Poniższa mapa przedstawia obszar zdegradowany wyznaczony na terenie Gminy Tomaszów Lubelski.

Mapa 30. Obszar zdegradowany na terenie Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. - opracowanie własne

114 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

6. Wyznaczenie obszaru rewitalizacji

Synteza wyników uzyskanych z przeprowadzonej diagnozy oraz badań ilościowych i jakościowych obecnej sytuacji w Gminie Tomaszów Lubelski, doprowadziły do wyodrębnienia obszaru rewitalizacji na terenie Gminy, który cechuje się największą kumulacją negatywnych zjawisk i problemów, jak również znacznym potencjałem rozwojowym. Obok kryterium wysokiego stopnia degradacji przy wyborze obszaru rewitalizacji istotnym czynnikiem była identyfikacja możliwie szerokiego spektrum możliwości realizacji potencjalnych działań naprawczych, zarówno działań tak zwanych „miękkich”, jak i „twardych”, mogących oddziaływać w jak najszerszym zasięgu, stwarzając realną możliwość kreowania pozytywnych zmian.

Obszar rewitalizacji wyznaczony został w granicach obszaru zdegradowanego, jest to obszar o istotnym znaczeniu dla rozwoju Gminy. Obszar rewitalizacji wpisuje się w strukturę funkcjonalno-przestrzenną Gminy, z uwzględnieniem społecznych więzi sąsiedzkich i kulturowych. Działania przeprowadzone na terenie rewitalizowanym jednocześnie będą służyć poprawie sytuacji społeczności przyległego obszaru zdegradowanego.

OBSZAR REWITALIZACJI:

powierzchnia: 31,21 km2 – co stanowi 18,26% powierzchni całej Gminy Tomaszów Lubelski

liczba mieszkańców: 2449 osób – co stanowi 21,17% wszystkich mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski.

Obszar rewitalizacji składa się z następujących sołectw:

Górno

Justynówka Klekacz

Majdan Górny

Majdanek

115 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Ruda Żelazna

Sabaudia

Wieprzowe Jezioro

Poniższa mapa przedstawia obszar objęty rewitalizacją wyznaczony na obszarze zdegradowanym Gminy Tomaszów Lubelski.

Mapa 31. Obszar rewitalizacji na terenie Gminy Tomaszów Lubelski

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. - opracowanie własne

W wyniku przeprowadzonej analizy wskaźnikowej oraz badań ilościowych i jakościowych, wyżej wymienione sołectwa znalazły się w sytuacji kryzysowej pod względem społecznym jak również osiągnęły stan kryzysowy w jednej z pozostałych sfer poddanych diagnozie osiągając tym samym najwyższy wskaźnik syntetyczny dla wszystkich problemów ujętych w diagnozie. Ponadto spełniają kolejny warunek powierzchniowy (nieprzekraczający 20% powierzchni Gminy Tomaszów Lubelski) oraz ilościowy (nie przekraczający 30% liczby ludności Gminy Tomaszów Lubelski). Dodatkowo sołectwa te na podstawie informacji wynikających z przeprowadzonej

116 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

ankiety znajdują się również w najgorszej sytuacji wg. respondentów – największa liczba osób wybrała odpowiedzi „wysokie zagrożenie problemem”.

Grupy społeczne, zamieszkujące obszar rewitalizacji na terenie Gminy Tomaszów Lubelski, wymagające największego wsparcia to przede wszystkim:

seniorzy – w zakresie dziennej opieki, aktywizacji i integracji ze społeczeństwem,

młodzież – zajęcia pozalekcyjne rozwijające pasje, stworzenie warunków do nowoczesnej nauki w kierunkach ważnych dla lokalnej gospodarki,

dzieci – stworzenie przyjaznej przestrzeni do rozwoju psychofizycznego

osoby bezrobotne – w zakresie aktywizacji zawodowej i społecznej, poszerzenia kwalifikacji i stworzenia warunków do rozwoju przedsiębiorczości m.in. w branży turystycznej,

osoby uzależnione od pomocy społecznej, ulegające patologiom – integracja społeczna, angażowanie w sprawy lokalnej społeczności. Działania rewitalizacyjne we wszystkich sferach równocześnie przyczynią się do wyprowadzenia z kryzysu społeczności zamieszkującej wyznaczony obszar rewitalizacji, pomogą odzyskać istniejące dawniej funkcje tego obszaru i wykreować powstanie nowych funkcji, zgodnych z aktualnymi potrzebami mieszkańców.

117 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

7. Wizja stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji

Kompleksowa rewitalizacja stanie się impulsem do wyprowadzenia obszaru z sytuacji kryzysowej, ożywienia społeczno-gospodarczego, a w konsekwencji do zapewnienia jego trwałego rozwoju. Wizja jest to określenie, jak przyjęty Program wpłynie na obszar, w jaki sposób go zmieni i jaki się on stanie po przeprowadzeniu rewitalizacji. Innymi słowy, wizja opisuje pożądany obraz obszaru, jaki ma zostać osiągnięty dzięki ustalonemu programowi jego rewitalizacji. Wizja jest wynikiem przeprowadzonej wcześniej diagnozy stanu obecnego oraz rezultatów przeprowadzonych konsultacji społecznych. Podjęcie działań rewitalizacyjnych skutkować będzie osłabieniem negatywnych zjawisk nie tylko na obszarze rewitalizowanym, ale także na obszarze całej Gminy. Rewitalizacja obszaru zdegradowanego umożliwia uruchomienie potencjału i zasobów lokalnych oraz ich optymalne wykorzystanie na rzecz rozwoju całej Gminy. Poprawa sytuacji ekonomicznej lokalnych przedsiębiorców i jakości życia mieszkańców obniży poziom migracji zewnętrznych. Nastąpi poprawa atrakcyjności i wzrost pozycji konkurencyjnej całej Gminy w układzie regionalnym i krajowym.

Wizja obszaru rewitalizacji po przeprowadzeniu działań rewitalizacyjnych: Obszar Gminy Tomaszów Lubelski objęty procesem rewitalizacji po jego zakończeniu będzie obszarem trwale odnowionym i dostosowanym do potrzeb mieszkańców Gminy. Stanie się miejscem bezpiecznym, przyjaznym dla osób w każdym wieku, dostosowanym dla osób niepełnosprawnych, w którym będzie można atrakcyjnie spędzić czas wolny, rozwijać swoje zainteresowania oraz umiejętności. Będzie obszarem generującym pozytywne zjawiska społeczne, atrakcyjnym dla inwestorów, cechującym się funkcjonalną przestrzenią i dogodnymi warunkami rozwoju. Dzięki modernizacji i doposażeniu infrastruktury społecznej w nowoczesny sprzęt zlikwidowane zostaną bariery uniemożliwiające świadczenie wysokiej jakości usług społecznych, zaspokajających potrzeby i oczekiwania mieszkańców.

118 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wizja została sformułowana w taki sposób, by podkreślić, że działania prorozwojowe będą miały na celu poprawienie jakości życia mieszkańców oraz rozwiązywanie lub minimalizowanie problemów społecznych, jakie skumulowały się w obrębie obszaru. By możliwe było uzyskanie tych efektów obszar musi cechować się funkcjonalną przestrzenią, która stanie się bazą materialną dla zjawisk społecznych oraz dogodnymi warunkami wszechstronnego rozwoju, zarówno społecznego, jak i gospodarczego. Wizja gwarantuje odpowiednie ukierunkowanie rewitalizacji i jej prowadzenie zgodnie z założeniami i pożądanymi efektami. Przeciwdziałanie różnorodnym problemom w obszarze rewitalizacji, szczególnie dotyczącym sfery społecznej, wpłynie na znaczną poprawę jakości życia, co w dalszej kolejności przyczyni się do pozytywnych zmian w innych obszarach Gminy. Gmina Tomaszów Lubelski będzie Gminą intensywnego i zrównoważonego pod względem przestrzennym rozwoju społeczno-gospodarczego, tworzącą przyjazną i atrakcyjną przestrzeń do życia dla mieszkańców, turystów i potencjalnych inwestorów.

119 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

8. Cele rewitalizacji oraz odpowiadające zidentyfikowanym potrzebom rewitalizacyjnym kierunki działań

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 realizuje cele zawarte w Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2017-2022. Jej głównym celem jest Poprawa warunków życia i funkcjonowania mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Lokalny Program Rewitalizacji realizuje w sposób bezpośredni cele Strategii: Cel strategiczny 1: Poprawa warunków życia i funkcjonowania mieszkańców gminy znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej poprzez udostępnienie szerokiego asortymentu świadczeń i usług socjalnych.

Cel strategiczny 2: Integracja społeczności lokalnej i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez aktywizację społeczną i zawodową, ze szczególnym uwzględnieniem niepracującej i nie uczącej się młodzieży.

Cel strategiczny 3: Wzmocnienie roli i znaczenia instytucji pomocy i integracji społecznej oraz potencjału organizacji pozarządowych działających na rzecz rozwoju społecznego.

Celem nadrzędnym wynikającym z przeprowadzonej diagnozy sfer: społecznej, gospodarczej, środowiskowej i przestrzenno-funkcjonalnej jest nadanie obszarowi objętemu procesem rewitalizacji nowych funkcji, realizacja zintegrowanych działań poprawiających zagospodarowanie przestrzenne, stan środowiska przyrodniczego a przede wszystkim realizacja działań mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i ożywienie gospodarcze. Dzięki realizacji zaplanowanych zadań nastąpi wyprowadzenie obszaru zdegradowanego z kryzysu poprzez rewitalizację obszarów problemowych. W ramach procesu rewitalizacji zostaną podjęte działania zarówno „miękkie” jak i infrastrukturalne, które przyczynią się do osiągnięcia celów zawartych w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2017-2022, ponieważ odnoszą się do działań długookresowych i długofalowych.

120 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Aby osiągnąć cel nadrzędny wyznaczone zostały cele operacyjne rewitalizacji:

Cel operacyjny 1. Aktywizacja lokalnej społeczności i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu.

Cel operacyjny 2. Wzmocnienie funkcjonalności przestrzeni publicznej, rozwój infrastruktury społecznej i technicznej.

Cel operacyjny 3. Poprawa lokalnego rynku pracy oraz wzrost przedsiębiorczości mieszkańców Gminy.

Kolejność celów nie stanowi o hierarchii ich ważności lub kolejności wdrażania, są one na tym samym poziomie ważności. Warunkiem udanej rewitalizacji jest uwzględnienie wszystkich czynników równocześnie, tj. infrastrukturalnych, środowiskowych, społecznych i gospodarczych. Wyznaczone cele rewitalizacji odpowiadają kryteriom SMART, ponieważ są sprecyzowane, mierzalne (do każdego celu został przypisany odpowiedni wskaźnik), atrakcyjne dla społeczności lokalnej Gminy, możliwe do zrealizowania i terminowe (zostaną zrealizowane w okresie obowiązywania Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023).

Kierunki działań mających na celu eliminację lub ograniczenie negatywnych zjawisk:

w ramach celu strategicznego I: o podejmowanie działań na rzecz osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, o wspieranie walki z bezrobociem, o wzmocnienie lokalnej i kulturowej tożsamości mieszkańców, podniesienie poziomu integracji społecznej poprzez utworzenie szerokiej i aktywnej oferty spędzania wolnego czasu, o aktywizacja najmłodszych mieszkańców Gminy, o przeciwdziałanie wykluczeniom, realizacja działań na rzecz integracji osób niepełnosprawnych i seniorów.

w ramach celu strategicznego II: o przebudowa infrastruktury użyteczności publicznej w celu nadania im nowych funkcji społecznych,

121 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

o dostosowanie infrastruktury technicznej do potrzeb mieszkańców, w tym osób starszych i niepełnosprawnych, o doposażenie budynków w odpowiedni sprzęt oraz zagospodarowanie terenu wokół nich. o modernizacja i organizacja otwartych miejsc publicznych (parków, placów, skwerów), o remonty i modernizacje placówek kulturalnych, edukacyjnych, społecznych, o tworzenie placów zabaw dla dzieci oraz innych obiektów zapewniających możliwość aktywnego spędzenia czasu wolnego. w ramach celu strategicznego III: o działania na rzecz współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, samorządem, organizacjami wspierania biznesu, o wspieranie dywersyfikacji gospodarki, o szkolenia dotyczące zakładania działalności gospodarczej, o promowanie i wspieranie inwestycji w turystykę.

122 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

9. Opis przedsięwzięć rewitalizacyjnych 9.1. Podstawowe przedsięwzięcia rewitalizacyjne

Proces rewitalizacji ma na celu przeprowadzenie działań, które przyczynią się do wyprowadzenia ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych. Odpowiednio dobrane działania rewitalizacyjne pozwolą uruchomić potencjał i zasoby lokalne oraz przyczynią się do rozwoju całej Gminy. Działania te są wzajemnie powiązane, obejmują kwestie społeczne oraz gospodarcze lub przestrzenno-funkcjonalne lub techniczne lub środowiskowe, integrują interwencję na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i lokalnej gospodarki. Są skoncentrowane terytorialnie i prowadzone będą w sposób zaplanowany i zintegrowany. W ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 wskazano szereg działań wpisujących się w cel nadrzędny i cele operacyjne. Realizacja zaplanowanych działań przyczyni się do podniesienia poziomu i jakości życia mieszkańców, stworzy warunki do walki z marginalizacją osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz spowoduje powstanie odnowionej infrastruktury przestrzeni publicznej, dzięki czemu wyprowadzi obszar zdegradowany ze stanu kryzysowego.

123 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 31. Podstawowe przedsięwzięcia rewitalizacyjne Gminy Tomaszów Lubelski

1. Nazwa Przebudowa i modernizacja Białej Góry przedsięwzięcia Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego 1. Adaptacja istniejących obiektów zdegradowanych projektu i przywrócenie funkcji kulturowych i turystycznych 2. Przebudowa obszaru turystycznego, ścieżka turystyczna wraz z wieżą widokową 3. Zagospodarowanie terenu funkcjonalnie związanego z obiektem 4. Odbudowa kompleksu kulturowo – rozrywkowego 5. Szkolenia dla osób bezrobotnych i nieuczących się z terenów zmarginalizowanych z następującego zakresu: Podstawowy kurs komputerowy Kursy zawodowe Kursy prawo jazdy kat. B Warsztaty kreowania wizerunku Warsztaty przygotowujące do samodzielności Organizacja staży zawodowych i pośrednictwo pracy

Lokalizacja Sołectwa: Majdan Górny, Justynówka Grupa docelowa Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski oraz turyści Planowany czas realizacji Lata 2018–2020 przedsięwzięcia Szacowana wartość 5 000 000,00 PLN Prognozowane rezultaty stworzenie nowych miejsc pracy projektu podniesienie kwalifikacji zawodowych lokalnej społeczności wzrost liczby osób korzystających z infrastruktury społecznej i kulturowej Sposób oceny projektu Ankiety, faktury, dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Potencjalne źródła Budżet Gminy oraz dofinansowanie ze środków UE finansowania Cel Przywrócenie funkcji obszaru zdegradowanego, wzmocnienie jego potencjałów rozwojowych w tym stworzenie nowych miejsc pracy i rozwój lokalnej społeczności obszaru zdegradowanego, oraz poszerzenie oferty aktywnego wypoczynku. Opis przedsięwzięcia Przedsięwzięcie swoim zakresem obejmuje odtworzenie obszaru zdegradowanego, przebudowę i modernizację istniejących obiektów.

2. Nazwa Przebudowa i adaptacja świetlicy wiejskiej przedsięwzięcia w miejscowości Ruda Żelazna na cele integracji społecznej Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego 1. Przebudowa budynku świetlicy wiejskiej

124 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

projektu 2. Zagospodarowanie terenu funkcjonalnie związanego z obiektem 3. Organizacja wydarzeń kulturowych i sportowych 4. Stworzenie placu zabaw i rekreacji dla dzieci i młodzieży 5. Wyposażenie obiektów w infrastrukturę społeczną i kulturową Lokalizacja Sołectwo Ruda Żelazna Grupa docelowa Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski oraz osoby zainteresowane Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji Szacowana wartość 1 000 000,00 PLN Prognozowane rezultaty wzrost liczby osób korzystających z infrastruktury projektu społecznej i kulturowej Sposób oceny projektu Ankiety, faktury, dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Potencjalne źródła Budżet Gminy oraz dofinansowanie ze środków UE finansowania Cel Celem planowanego przedsięwzięcia jest rozwój społeczności lokalnej i stworzenie warunków poprawy jakości życia. Opis przedsięwzięcia Przedsięwzięcie swoim zakresem będzie obejmować organizacje spotkań kulturowych, warsztatów, odtworzenie obszaru zdegradowanego, przebudowę i modernizację istniejących obiektów.

3. Nazwa Przebudowa i adaptacja budynku byłej szkoły przedsięwzięcia w miejscowości Sabaudia na cele społeczne wraz z zagospodarowaniem terenu Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego Przebudowa budynku świetlicy wiejskiej projektu Zagospodarowanie terenu funkcjonalnie związanego z obiektem Organizacja wydarzeń kulturowych i sportowych Stworzenie placu zabaw i rekreacji dla dzieci i młodzieży Wyposażenie obiektów infrastruktury społecznej i kulturowej Lokalizacja Sołectwo Sabaudia Grupa docelowa Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski oraz osoby zainteresowane Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 1 000 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Wzrost liczby osób korzystających z infrastruktury społecznej projektu i kulturowej Sposób oceny projektu Ankiety, faktury, dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Potencjalne źródła Budżet Gminy oraz dofinansowanie ze środków UE finansowania Cel Celem planowanego przedsięwzięcia jest stworzenie miejsca dla aktywizacji lokalnej społeczności i stworzenie warunków poprawy jakości życia. Przywrócenie funkcji obszarowi

125 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

zdegradowanemu, wzmocnienie jego potencjałów rozwojowych. Opis przedsięwzięcia Przedsięwzięcie swoim zakresem obejmuje odtworzenie obszaru zdegradowanego, przebudowę i modernizację istniejących obiektów wraz z zagospodarowaniem terenu.

4. Nazwa Przebudowa i adaptacja świetlicy wiejskiej przedsięwzięcia w miejscowości Justynówka na cele społeczne Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego Zagospodarowanie terenu funkcjonalnie związanego projektu z obiektem Przebudowa budynku świetlicy wiejskiej Organizacja wydarzeń kulturowych i sportowych Stworzenie placu zabaw i rekreacji dla dzieci i młodzieży Wyposażenie obiektów w infrastrukturę społeczną i kulturową Lokalizacja Sołectwo Justynówka Grupa docelowa Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski oraz osoby zainteresowane Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 1 000 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Wzrost liczby osób korzystających z infrastruktury społecznej projektu i kulturowej Sposób oceny projektu Ankiety, faktury, dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Potencjalne źródła Budżet gminy oraz dofinansowanie z środków UE finansowania Cel Celem planowanego przedsięwzięcia jest stworzenie miejsca dla aktywizacji lokalnej społeczności i poprawa warunków i jakości życia. Przywrócenie funkcji obszarowi zdegradowanemu i wzmocnienie jego potencjałów rozwojowych. Opis przedsięwzięcia Przedsięwzięcie swoim zakresem obejmuje odtworzenie obszaru zdegradowanego, przebudowę i modernizację istniejących obiektów.

5. Nazwa Rewitalizacja terenów poprzemysłowych (dawne przedsięwzięcia cegielnie) w miejscowości Sabaudia Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski, osoby prywatne projekt Zakres realizowanego Przebudowa obiektów zdegradowanych projektu Przywrócenia funkcji użytkowych obiektów przemysłowych Lokalizacja Sołectwo Sabaudia Grupa docelowa Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski oraz osoby zainteresowane Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia

126 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Szacowana wartość 4 000 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Wzrost liczby osób zatrudnionych projektu Sposób oceny projektu Ankiety, faktury, dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Potencjalne źródła Środki prywatnych inwestorów, budżet Gminy oraz finansowania dofinansowanie z środków UE Cel Przywrócenie funkcji obszarowi zdegradowanemu, wzmocnienie jego potencjałów rozwojowych w tym stworzenie nowych miejsc pracy i aktywizacja zawodowa lokalnej społeczności. Opis przedsięwzięcia Przedsięwzięcie swoim zakresem obejmuje odtworzenie obszaru zdegradowanego, przebudowę i modernizację istniejących obiektów.

6. Nazwa Rewitalizacja terenów dawnego zakładu przerobu przedsięwzięcia mięsa w miejscowości Majdanek Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski, osoby prywatne projekt Zakres realizowanego Przebudowa obiektów zdegradowanych projektu Przywrócenie funkcji użytkowych obiektów przemysłowych Lokalizacja Sołectwo Majdanek Grupa docelowa Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski oraz osoby zainteresowane Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 3 500 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Wzrost liczby osób zatrudnionych projektu Sposób oceny projektu Ankiety, faktury, dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Potencjalne źródła Środki prywatnych inwestorów, budżet Gminy oraz finansowania dofinansowanie z środków UE Cel Przywrócenie funkcji obszarowi zdegradowanemu, wzmocnienie jego potencjałów rozwojowych w tym stworzenie nowych miejsc pracy i aktywizacja zawodowa lokalnej społeczności. Opis przedsięwzięcia Przedsięwzięcie swoim zakresem obejmuje odtworzenie obszaru zdegradowanego, przebudowę i modernizację istniejących obiektów.

7. Nazwa Wsparcie osób bezrobotnych i aktywizacja zawodowa przedsięwzięcia Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego Organizacja szkoleń zawodowych, organizacja staży dla osób projektu wykluczonych, długotrwale bezrobotnych zgodnie z zapotrzebowaniem rynku pracy z celu ich aktywizacji i powrotu na rynek pracy. Lokalizacja Obszar rewitalizacji Grupa docelowa Mieszkańcy obszaru rewitalizacji

127 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 15 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Liczba osób korzystających ze szkoleń projektu Liczba osób, które odbędą staż Liczba osób, które uzyskały kwalifikacje po realizacji zadania Liczba osób zagrożonych ubóstwem, które uzyskały kwalifikacje po realizacji zadania Sposób oceny projektu Listy obecności, protokół z realizacji projektu Potencjalne źródła Budżet Gminy środki z UE i inne środki zewnętrzne finansowania

8. Nazwa Organizacja cyklicznych szkoleń i spotkań przedsięwzięcia informacyjnych zachęcających do zakładania i rozwoju własnej firmy Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego Szkolenia z zakresu przedsiębiorczości, prowadzenia projektu i zakładania działalności gospodarczej. Lokalizacja Projekt realizowany będzie na obszarze rewitalizacji Grupa docelowa Mieszkańcy obszaru rewitalizacji Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 20 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Liczba uczestników szkoleń i spotkań informacyjnych projektu Sposób oceny projektu Protokół z realizacji projektu Potencjalne źródła Budżet Gminy, środki z UE i inne środki zewnętrzne. finansowania

9. Nazwa Działania informacyjne propagujące wśród rolników przedsięwzięcia nowoczesne i efektywne formy gospodarowania Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego Spotkania informacyjne i szkolenia propagujące wśród projektu rolników nowoczesne i efektywne formy gospodarowania. Lokalizacja Projekt realizowany będzie na obszarze rewitalizacji Grupa docelowa Mieszkańcy z obszaru rewitalizacji Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 20 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Liczba adresatów działań informacyjnych propagujących wśród projektu rolników nowoczesne i efektywne formy gospodarowania Sposób oceny projektu Protokół z realizacji projektu Potencjalne źródła Budżet Gminy, środki z UE i inne środki zewnętrzne. finansowania

128 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

10. Nazwa Szkolenia zachęcające rolników do modernizacji przedsięwzięcia gospodarstw rolnych w kierunku wielofunkcyjnym Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego Spotkania informacyjne i szkolenia zachęcające rolników do projektu modernizacji gospodarstw rolnych w kierunku wielofunkcyjnym. Lokalizacja Projekt realizowany będzie na obszarze rewitalizacji Grupa docelowa Mieszkańcy z obszaru rewitalizacji Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 20 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Liczba adresatów działań informacyjnych propagujących wśród projektu rolników nowoczesne i efektywne formy gospodarowania Sposób oceny projektu Protokół z realizacji projektu Potencjalne źródła Budżet Gminy, środki z UE i inne środki zewnętrzne. finansowania Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

9.2. Charakterystyka pozostałych przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Tabela w poprzednim rozdziale przedstawia planowane działania rewitalizacyjne odpowiadające w sposób całkowity i jednoznaczny procesowi rewitalizacji. Tabela poniżej prezentuje natomiast inne dopuszczalne przedsięwzięcia, które również wpłyną w sposób pozytywny na obszar objęty rewitalizacją.

Tabela 32. Pozostałe przedsięwzięcia rewitalizacyjne Gminy Tomaszów Lubelski

1. Nazwa Przebudowa i adaptacja na cele usług komunalnych przedsięwzięcia terenu dawnej Spółdzielni Kółek Rolniczych w miejscowości Majdan Górny Podmiot realizujący Gmina Tomaszów Lubelski projekt Zakres realizowanego Przebudowa obiektów projektu Zagospodarowanie terenu funkcjonalnie związanego z obiektem Wyposażenie obiektu w infrastrukturę do zadań komunalnych Lokalizacja Sołectwo Majdan Górny Grupa docelowa Mieszkańcy Gminy Tomaszów Lubelski oraz osoby

129 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

zainteresowane Planowany czas Lata 2018-2023 realizacji przedsięwzięcia Szacowana wartość 4 000 000,00 PLN Prognozowane rezultaty Stworzenie nowych miejsc pracy projektu Sposób oceny projektu Ankiety, faktury, dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Potencjalne źródła Budżet Gminy oraz dofinansowanie ze środków UE finansowania Cel Celem przedsięwzięcia jest odtworzenie obiektu i dostosowanie do prowadzenia usług związanych z działalnością komunalną Opis przedsięwzięcia Przedsięwzięcie swoim zakresem zakłada przebudowę obiektów wraz z wyposażeniem obiektów w niezbędny sprzęt do działalności komunalnej. Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

130 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

10. Komplementarność działań oraz przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 zapewnia komplementarność w pięciu aspektach: przestrzennym, problemowym, proceduralno-instytucjonalnym, międzyokresowym i źródeł finansowania. Spełnienie tego wymogu jest konieczne do wspierania projektów rewitalizacyjnych, zapewnienie komplementarności w wymienionych wymiarach jest kluczowe dla osiągnięcia wsparcia w ramach LPR, jest także niezbędne dla osiągnięcia celów założonych w projekcie.

10.1. Komplementarność przestrzenna

Projekty wyznaczone do realizacji w procesie rewitalizacji swoim zasięgiem obejmują obszar, który w wyniku przeprowadzonej diagnozy określono obszarem rewitalizacji. Obszar rewitalizacji będący częścią obszaru zdegradowanego cechuje się nagromadzeniem negatywnych zjawisk i właśnie w tym obszarze zlokalizowane zostały działania rewitalizacyjne. Poszczególne projekty Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 wzajemnie się dopełniają i zapewniają kompleksowe działania na rzecz wyprowadzenia obszaru rewitalizacji ze stanu kryzysowego. Działania oddziałują nie tylko na obszar rewitalizacji, ale na cały obszar zdegradowany, a także zapewniają pozytywny wpływ na cała społeczność regionu. Podczas tworzenia i realizacji programu rewitalizacji wzięto pod uwagę wzajemne powiązania pomiędzy projektami/przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi zarówno realizowanymi na obszarze rewitalizacji, jak i znajdujących się poza nim, ale oddziałujących na obszar zdegradowany. Działania zaplanowane do realizacji przyczynią się do skutecznej poprawy całego obszaru rewitalizacji, poszczególne projekty/przedsięwzięcia rewitalizacyjne wzajemnie się dopełniają oraz zachodzi między nimi efekt synergii.

131 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

10.2. Komplementarność problemowa

Wyznaczone do realizacji projekty dopełniają się tematycznie tak, aby w pełni i w sposób kompleksowy oddziaływać na obszar rewitalizacji we wszystkich aspektach: społecznym, ekonomicznym, przestrzennym, środowiskowym, kulturowym, technicznym. Wszystkie działania podjęte w ramach rewitalizacji będą się uzupełniać i dzięki temu w sposób całościowy wpłyną na poprawę sytuacji w obszarze rewitalizacji. Projekty zakładające remonty i modernizację budynków obejmują także nadanie im funkcji społecznych. Zagospodarowanie terenów publicznych wpłynie na poprawę nie tylko stanu technicznego obiektów i miejsc, ale także na stan środowiska. W tym aspekcie komplementarności ważne jest precyzyjne określenie pożądanych efektów rewitalizacji. Każdy projekt posiada zatem wskazane rezultaty wynikające z jego realizacji. Działania rewitalizacyjne powiązane będą ze strategicznymi decyzjami Gminy na innych polach, co będzie skutkować lepszą koordynacją tematyczną i organizacyjną działań administracji.

10.3. Komplementarność proceduralno-instytucjonalna

W realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 udział biorą podmioty wykonawcze oraz zarządzające. Podmioty wykonawcze są odpowiedzialne za realizację poszczególnych zadań natomiast jednostki zarządzające koordynują wdrażanie oraz prowadzą monitoring i ocenę programu rewitalizacji. Monitoring realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 w zakresie realizacji poszczególnych projektów prowadzony będzie przez odpowiednie wydziały Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski oraz powołany zostanie w tym celu Koordynator ds. Rewitalizacji wraz z Zespołem ds. Rewitalizacji. Do Koordynatora ds. Rewitalizacji oraz Zespołu ds. Rewitalizacji należał będzie również monitoring całości procesu rewitalizacyjnego. Działania rewitalizacyjne prowadzone będą we współpracy z jednostkami podległymi Gminie między innymi Gminnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim. Określenie odpowiednich

132 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

instrumentów zarządzania, wdrażania i monitoringu (opisane w kolejnych rozdziałach) jest konieczne do pełnego wykorzystania narzędzi finansowych i instytucjonalnych.

10.4. Komplementarność międzyokresowa

Gmina Tomaszów Lubelski w poprzedniej perspektywie finansowej realizowała projekty i działania, które mają wpływ na obszar rewitalizacji, przyczyniły się do poprawy sytuacji Gminy w kilku płaszczyznach. Wśród zrealizowanych projektów znalazły się działania „miękkie” (skierowane na aktywizację społeczeństwa) oraz działania, których zadaniem była poprawa warunków życia mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski poprzez remonty świetlic wiejskich, budowę sieci kanalizacyjnej i wodociągów. Gmina Tomaszów Lubelski nie realizowała projektów, których działania można określić typowo rewitalizacyjnymi, jednakże zrealizowała projekty odpowiadające celom rewitalizacji oraz projekty mające na celu zaspokojenie potrzeb społecznych mieszkańców Gminy. Przedsięwzięcia o charakterze infrastrukturalnym zrealizowane w poprzedniej perspektywie finansowej uzupełnione zostaną projektami komplementarnymi (np. o charakterze społecznym) realizowanymi w ramach polityki spójności 2014-2020. Zachowana zostanie ciągłość programowa (polegająca na kontynuacji lub rozwijaniu wsparcia z polityki spójności 2007-2013). Ma to kluczowe znaczenie w procesie rewitalizacji.

10.5. Komplementarność źródeł finansowania

Projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne, realizowane w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023, wynikające z procesu rewitalizacji opierać się będą na konieczności umiejętnego uzupełniania i łączenia wsparcia ze środków EFRR, EFS i FS z wykluczeniem podwójnego dofinansowania. Silna koordynacja i synergia projektów rewitalizacyjnych finansowanych szczególnie w ramach EFS i EFRR jest konieczna dla uzyskania korzystnych efektów dla obszarów zdegradowanych. Komplementarność finansowa

133 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

oznacza także zdolność łączenia prywatnych i publicznych źródeł finasowania, przy założeniu, że stymulowanie zdolności inwestycyjnych lokalnych podmiotów ma kluczowe znaczenie dla dynamiki pożądanych zmian.

134 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

11. Indykatywne ramy finansowe Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016- 2023

11.1. Ramy finansowe Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 33. Harmonogram realizacji projektów rewitalizacyjnych

Wartość Projekt rewitalizacyjny 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 zadania [PLN] Cel operacyjny 1. Aktywizacja lokalnej społeczności i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Wsparcie osób bezrobotnych i aktywizacja 15 000,00 zawodowa Cel operacyjny 2. Wzmocnienie funkcjonalności przestrzeni publicznej, rozwój infrastruktury społecznej i technicznej. Przebudowa i 5 000 000,00 modernizacja Białej Góry Przebudowa i adaptacja świetlicy wiejskiej w miejscowości Ruda 1 000 000,00 Żelazna na cele integracji społecznej Przebudowa i adaptacja budynku byłej szkoły w miejscowości Sabaudia 1 000 000,00 na cele społeczne wraz z zagospodarowaniem terenu Przebudowa i adaptacja świetlicy wiejskiej w miejscowości 1 000 000,00 Justynówka na cele społeczne Rewitalizacja terenów poprzemysłowych (dawne 4 000 000,00 cegielnie) w miejscowości Sabaudia Rewitalizacja terenów dawnego zakładu przerobu 3 500 000,00 mięsa w miejscowości Majdanek Przebudowa i adaptacja na cele usług komunalnych 4 000 000,00 terenu dawnej Spółdzielni

135 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Kółek Rolniczych w miejscowości Majdan Górny Cel operacyjny 3. Poprawa lokalnego rynku pracy oraz wzrost przedsiębiorczości mieszkańców gminy. Organizacja cyklicznych szkoleń i spotkań informacyjnych 20 000,00 zachęcających do zakładania i rozwoju własnej firmy Działania informacyjne propagujące wśród rolników nowoczesne 20 000,00 i efektywne formy gospodarowania Szkolenia zachęcające rolników do modernizacji gospodarstw rolnych 20 000,00 w kierunku wielofunkcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji uzyskanych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski

11.2. Potencjalne źródła finansowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Kluczowym warunkiem powodzenia procesu rewitalizacji poza zaangażowaniem społeczeństwa, które z tego procesu ma czerpać korzyści jest przeznaczenie odpowiednich środków finansowych pokrywających koszty rewitalizacji określonego obszaru. Pozyskanie wystarczających zasobów, które w sposób całkowity pokryją planowane inwestycje oraz działania społeczne jest kluczem do powodzenia procesu rewitalizacji. Nie mniej ważne jest, aby działania podejmowane w trakcie procesu rewitalizacji były ze sobą powiązane, a ich celem było osiągnięcie wielopłaszczyznowej poprawy sytuacji na objętym programem obszarze. Podstawowym źródłem finansowania inwestycji realizowanych przez Gminę jest budżet gminny, jednak ze względu na jego ograniczenia i konieczność sfinansowania innych zadań, konieczne jest wykorzystywanie możliwości zewnętrznego wsparcia poszczególnych przedsięwzięć założonych do realizacji w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji. Do głównych zewnętrznych źródeł finansowania należą fundusze UE oraz

136 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

środki krajowe. Finansowe wsparcie Unii Europejskiej przysługuje państwom członkowskim Unii Europejskiej i podmiotom działającym na jej terenie oraz (w określonych przypadkach) krajom nienależącym do Unii Europejskiej (np. państwom starającym się o przyjęcie, korzystającym z tzw. funduszy przedakcesyjnych, itp.).

Perspektywa na lata 2014-2020 wdrażana jest w Polsce poprzez 6 krajowych programów operacyjnych zarządzanych przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju oraz 16 programów regionalnych zarządzanych przez Urzędy Marszałkowskie. Programy operacyjne:

Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko - priorytetami tego programu są: gospodarka niskoemisyjna, ochrona środowiska, rozwój infrastruktury technicznej kraju i bezpieczeństwo energetyczne;

Program Operacyjny Inteligentny Rozwój – największy w Unii Europejskiej program finansujący badania, rozwój i innowacje. Dzięki niemu, wsparcie m.in. na wspólne prowadzenie przedsięwzięć badawczo-rozwojowych uzyskają naukowcy i przedsiębiorcy, a wyniki prac B+R znajdą praktyczne zastosowanie w gospodarce. „Od pomysłu do rynku” - to główne założenie tego programu. Oznacza ono wsparcie powstawania innowacji: od tworzenia koncepcji niespotykanych produktów, usług lub technologii, przez przygotowanie prototypów/linii pilotażowych, po ich komercjalizację;

Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój - program mający na celu aktywizację zawodową osób młodych poniżej 30 roku życia pozostających bez zatrudnienia, wsparcie szkolnictwa wyższego, rozwój innowacji społecznych, mobilności i współpracy ponadnarodowej, a także reformy polityk publicznych w obszarach zatrudnienia, włączenia społecznego, edukacji, zdrowia i dobrego rządzenia;

Program Operacyjny Polska Cyfrowa - ma na celu zwiększenie dostępności do Internetu, stworzenie przyjaznej dla obywatela e-administracji, która umożliwi załatwianie wielu spraw za pośrednictwem komputera oraz upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy i umiejętności korzystania z komputerów;

Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej – w ramach programu realizowane będą projekty o kluczowym znaczeniu dla rozwoju społeczno-gospodarczego

137 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

pięciu województw Polski Wschodniej: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego. Na wsparcie mogą liczyć przede wszystkim inwestycje w zakresie infrastruktury wspierającej działalność naukową i badawczą oraz zakładające modernizację miejskich lub regionalnych systemów komunikacyjnych, a także realizowane będą przedsięwzięcia zwiększające atrakcyjność turystyczną tego obszaru.

Program Pomoc Techniczna - ma zapewnić sprawne działanie instytucji systemu wdrażania funduszy, jak również stworzenie skutecznego systemu informacji i promocji środków europejskich. Z uwagi na fakt, iż Gmina Tomaszów Lubelski jest gminą wiejską, może ubiegać się o środki zewnętrzne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 (PROW 2014-2020). PROW został opracowany na podstawie przepisów Unii Europejskiej, w szczególności rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 oraz aktów delegowanych i wykonawczych Komisji Europejskiej. Celem głównym PROW 2014-2020 jest poprawa konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi i działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny obszarów wiejskich. Działania realizowane w ramach Lokalnego Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 finansowane będą przede wszystkim ze środków pochodzących z funduszy UE w szczególności z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (Europejski Fundusz Społeczny oraz Europejski Funduszu Rozwoju Regionalnego). Dofinansowaniu ze środków UE towarzyszyć może dofinansowanie pochodzące z budżetu państwa lub budżetu samorządu powiatu czy województwa. W trakcie realizacji LPR zaangażowane zostaną dodatkowo środki wnoszone przez podmioty realizujące projekty.

Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 stanowi jeden z 16 regionalnych programów operacyjnych zapewniających realizację Umowy Partnerstwa zawartą między Unią Europejską a Rzeczpospolitą Polską

138 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

w zakresie polityki spójności. W Umowie Partnerstwa zawarta jest strategia, priorytety i warunki efektywnego korzystania z europejskich funduszy inwestycyjnych i strukturalnych w latach 2014-2020. Skuteczność wykorzystania środków UE ma za zadanie wypełnienie strategii UE skierowanej na rzecz zrównoważonego wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu. Głównym celem Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 jest podniesienie konkurencyjności regionu z wykorzystaniem lokalnych potencjałów, realizacja tego celu ma za zadanie osiągnięcie spójności społecznej i terytorialnej. Cel ten jest zawarty także w strategicznych dokumentach regionalnych takich jak Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (z perspektywą do 2030 r.). Ponadto, dokumentem kierunkującym interwencję RPO WL na lata 2014-2020 w zakresie badań i innowacji jest Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 roku, wyznaczająca m.in. inteligentne specjalizacje regionalne, priorytety polityki innowacyjnej. Wszystkie zawarte w Lokalnym Programie Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016- 2023 cele są komplementarne z powyższymi dokumentami i zapewnią realizację ich założeń w wymiarze lokalnym. Zadania określone w Lokalnym Programie Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 mogą być realizowane szczególnie w ramach Osi priorytetowej 13. Infrastruktura społeczna, Działanie 13.4 Rewitalizacja obszarów wiejskich. Celem tego działania jest rozwój infrastruktury obszarów zdegradowanych przyczyniający się do rozwiązywania zdiagnozowanych problemów społecznych na tych obszarch. Osiągnięcie tego celu ma zostać zapewnione poprzez wsparcie przedsięwzięć rewitalizacyjnych obejmujących m.in. głęboką przebudowę i adaptację zdegradowanych obiektów i obszarów, skierowanych na poprawę jakości korzystania z przestrzeni publicznej, likwidację izolacji obszarów problemowych oraz poprawę jakości życia mieszkańców obszarów zdegradowanych. Realizacja zadań rewitalizacyjnych na obszarach zdegradowanych wzmocni wysiłki na rzecz ograniczenia koncentracji ubóstwa oraz wykluczenia społecznego na zdiagnozowanym obszarze. Wszystkie podjęte działania mają także na celu wzmocnienie potencjałów rozwojowych obszarów objętych rewitalizacją.

139 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Środki krajowe umożliwiające wsparcie różnorodnych gminnych inwestycji, pochodzą z budżetu Państwa. Są rozdysponowywane przez Ministerstwa, Wojewodów, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Ministerstwo Sportu i Turystyki Rzeczypospolitej Polskiej, itp. Dofinansowanie można uzyskać w postaci dotacji z budżetu państwa. Ich przyznanie uregulowane jest ustawą o finansach publicznych. Dotację taką można otrzymać na finansowanie bądź też dofinansowanie zadań zarówno z zakresu administracji rządowej jak i innych zadań zleconych, bądź też bieżących zadań własnych poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego. Dotację taką mogą także otrzymać fundacje i stowarzyszenia, jako jednostki nie zaliczane do sektora finansów publicznych. Istnieją także programy finansowane ze środków krajowych, w ramach których można ubiegać się o realizację różnych typów inwestycji. Powyższe źródła finansowania (krajowe i zagraniczne) stanowią szansę zarówno dla władz gminnych, jak również mieszkańców i innych podmiotów prowadzących działalność na terenie gminy, na pozyskanie zewnętrznego wsparcia dla różnego rodzaju projektów, jakie są zaplanowane do realizacji w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji.

140 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

12. Mechanizmy włączenia mieszkańców, przedsiębiorców i innych podmiotów i grup aktywnych na terenie Gminy w proces rewitalizacji (partycypacja społeczna)

Lokalny Program Rewitalizacji (LPR) jest dokumentem o charakterze strategicznym, którego skutki wdrożenia obejmują wszystkie podmioty zlokalizowane na obszarze rewitalizowanym. Powoduje to konieczność zaangażowania do prac w przygotowaniu i wdrażaniu szerokiego spektrum interesariuszy. Pierwszym etapem spełniającym ten warunek było poinformowanie społeczeństwa o przystąpieniu Gminy do prac nad dokumentem. Następnie gromadzono dane niezbędne do przeprowadzenia diagnozy sytuacji społecznej, gospodarczej, środowiskowej i przestrzenno-funkcjonalnej. Diagnoza zakończyła się wyznaczeniem obszaru zdegradowanego. Przed przystąpieniem do kolejnego etapu prac przeprowadzono konsultacje społeczne, które odbyły się 28 kwietnia maja 2017 roku w siedzibie Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski. Na stronie internetowej Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski pod adresem www.tomaszowlubelski.pl umieszczona została ankieta konsultacyjna, w której respondenci oceniali jakość życia w wyznaczonym obszarze i proponowali zadania jakie powinny ich zdaniem zostać zrealizowane w procesie rewitalizacji. Dostęp do ankiety był nieograniczony, swoje zdanie mogli dzięki temu wyrazić nie tylko mieszkańcy obszaru zdegradowanego, ale wszystkie zainteresowane osoby jak również przedsiębiorcy i członkowie organizacji pozarządowych. Kolejnym działaniem po wyznaczeniu obszaru zdegradowanego było wyznaczenie obszaru rewitalizacji i również po tym etapie prac nad przygotowaniem dokumentu, przeprowadzono konsultacje społeczne w dniu 19 maja 2017 r. Przeprowadzone spotkania skierowane były do mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski, przedstawicieli samorządu lokalnego, sołtysów, przedsiębiorców, członków organizacji pozarządowych itp. Spotkania konsultacyjne dały możliwość włączenia się społeczności lokalnej w opracowanie Lokalnego Programu Rewitalizacji - identyfikację obszarów wymagających przeprowadzenia procesu rewitalizacji oraz zaplanowanie konkretnych projektów rewitalizacyjnych.

141 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 ma charakter zintegrowany:

jest wypracowany przez samorząd gminny i poddany dyskusji w oparciu o wieloaspektową diagnozę lokalnych problemów. Prace nad przygotowaniem programu, jak również wdrażanie (realizacja) programu oparte są na współpracy ze wszystkimi grupami interesariuszy, w tym szczególnie z mieszkańcami obszarów rewitalizacji, innymi ich użytkownikami, przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi.

znajduje się w nim opis procesu jego przygotowania dokumentujący udział w nim różnych grup interesariuszy w taki sposób, by możliwe było zweryfikowanie i ocena stopnia osiągniętego uspołecznienia, jak również określenie, w jaki sposób wybrana forma zarządzania LPR realizuje zasadę udziału w niej interesariuszy.

partycypacja społeczna jest wpisana w proces rewitalizacji jako fundament działań na każdym etapie tego procesu (diagnozowanie, programowanie, wdrażanie, monitorowanie). Skonsolidowanie wysiłków różnych podmiotów na rzecz obszaru rewitalizacji jest ważnym warunkiem sukcesu.

partycypacja ukierunkowana będzie na możliwie dojrzałe jej formy, nie ograniczające się jedynie do informacji czy konsultacji działań władz lokalnych, ale dążące do zaawansowanych metod partycypacji, takich jak współdecydowanie czy kontrola obywatelska.

142 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Rysunek 3. Mechanizm włączania interesariuszy w proces rewitalizacji

POINFORMOWANIE SPOŁECZEŃSTWA O ROZPOCZĘCIU PRAC NAD OPRACOWANIEM LOKALNEGO PROGRAMU REWITALIZACJI GMINY TOMASZÓW LUBELSKI NA LATA 2016-2023

POZYSKANIE NIEZBĘDNYCH DANYCH I OPRACOWANIE DIAGNOZY SFER: SPOŁECZNEJ, GOSPODARCZEJ, PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNEJ, ŚRODOWISKOWEJ

WYZNACZENIE OBSZARU ZDEGRADOWANEGO

PRZEPROWADZENIE KONSULTACJI SPOŁECZNYCH I PRZEDSTAWIE ZJAWISK KRYZYSOWYCH W POSZCZEGÓLNYCH SOŁECTWACH

UMIESZCZENIE NA STRONIE URZĘDU GMINY ANKIETY KONSULTACYJNEJ, W KTÓREJ RESPONDENCI OCENIALI JAKOŚĆ ŻYCIA W SWOICH SOŁECTWACH - W CELU WYZNACZENIA OBSZARU REWITALIZACJI

WYZNACZENIE OBSZARU REWITALIZACJI

KONSULTACJE DOKUMENTU

UMIESZCZENIE NA STRONIE URZĘDU GMINY PROJEKTU LOKALNEGO PROGRAMU REWITALIZACJI WRAZ Z FORMULARZEM ZGŁASZANIA UWAG

WNIESIENIE ZGŁOSZONYCH UWAG I ZAKOŃCZENIE PRAC NAD DOKUMENTEM

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. – opracowanie własne

Konsultacje społeczne i aktywny udział społeczeństwa w procesie rewitalizacji zaplanowano także na okres po realizacji pierwszych projektów rewitalizacyjnych, aby ocenić czy przeprowadzone działania faktycznie korzystnie wpływają na obszar zdegradowany i jego mieszkańców oraz aby poznać zdanie mieszkańców na temat prowadzonych przedsięwzięć. Dzięki ciągłemu monitorowaniu opinii mieszkańców

143 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Gminy, możliwa będzie aktualizacja Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023.

144 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

13. System realizacji (wdrażania) Lokalnego Programu Rewitalizacji

Lokalny Program Rewitalizacji jest dokumentem, który określa cele i plany działań na kilka lat, dlatego ważnym elementem decydującym o skuteczności realizacji jego założeń jest zintegrowany system wdrażania. Pierwszym etapem wdrożenia Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 będzie przyjęcie Programu stosowną uchwałą Rady Gminy Tomaszów Lubelski. W celu odpowiedniej realizacji Programu konieczne jest zaangażowanie odpowiednich osób i podmiotów oraz opracowanie mechanizmów wdrażania LPR. Za wdrażanie i monitoring Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 odpowiedzialny jest Wójt Gminy Tomaszów Lubelski, we współpracy z:

Urzędem Gminy Tomaszów Lubelski,

interesariuszami zewnętrznymi.

W systemie realizacji LPR zostaną wprowadzone mechanizmy zapewniające komplementarność podejmowanych procedur oraz działań różnorodnych instytucji zaangażowanych w proces rewitalizacji. Aby zapewnić spójności procedur realizowanych w strukturze Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski powołany zostanie Koordynator ds. Rewitalizacji, który w sposób kompleksowy zajmie się realizacją przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Osoba to powinna posiadać odpowiednie doświadczenie i kompetencje, aby sprawnie nadzorować pracę nad wdrożeniem założeń dokumentu i wprowadzaniem w życie zakładanych działań. Proces rewitalizacji jest procesem wieloletnim i wielopłaszczyznowym, obejmującym szereg działań w wielu aspektach, dlatego powołany zostanie Zespół ds. Rewitalizacji, który składać się będzie z doświadczonych pracowników Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski i który będzie współpracował z Koordynatorem ds. Rewitalizacji. Osoby tworzące Zespół ds. Rewitalizacji mogą zostać wydelegowane do tego zadnia przez Wójta Gminy Tomaszów Lubelski spośród pracowników Urzędu Gminy lub też być nowymi pracownikami zatrudnionymi w celu realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów

145 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Lubelski na lata 2016-2023. Duża liczba zadań wynikających z wdrożenia Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 wyklucza powierzenie całości działań z niego wynikających jednej osobie. Zadaniem Koordynatora ds. Rewitalizacji poza oczywistym nadzorem i wprowadzaniem LPR w życie będzie tworzenie warunków dla działań i projektów indywidualnych, powinien on także wspierać i zachęcać lokalną społeczność do aktywnego uczestnictwa w procesie rewitalizacji i realizowania własnych inicjatyw. Wszystkie działania rewitalizacyjne zaplanowane do realizacji w perspektywie lat 2016-2023 będą prowadzone przez Koordynatora ds. Rewitalizacji oraz Zespół ds. Rewitalizacji, we współpracy z lokalną społecznością. Zapewni to odpowiednie organizowanie pracy nad wdrażaniem Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023.

Odpowiedni podział zadań i kompetencji, a także adekwatne do każdego projektu wykorzystanie umiejętności pracowników zajmujących się procesem rewitalizacji zapewni jego należyte wprowadzenie w życie w sposób gwarantujący powodzenie procesu rewitalizacji.

Zadania Koordynatora ds. Rewitalizacji:

nadzór nad realizacją zaplanowanych przez Gminę projektów rewitalizacyjnych,

koordynowanie pracy Zespołu ds. Rewitalizacji, informowanie o realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023,

inicjowanie współpracy między beneficjentami projektów,

przygotowywanie rocznych sprawozdań z realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023.

Zadania Zespołu ds. Rewitalizacji:

realizacja projektów rewitalizacyjnych,

współpraca z Koordynatorem ds. Rewitalizacji w przygotowywaniu rocznych sprawozdań,

konsultowanie dodatkowych działań mogących zostać włączone w proces

146 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

rewitalizacji,

inicjowanie współpracy z interesariuszami procesu rewitalizacji,

opiniowanie zgłaszanych projektów społecznych.

Do pracy Zespołu ds. Rewitalizacji mogą zostać włączone inne osoby, posiadające odpowiednią wiedzę i doświadczenie lub wykazujące inicjatywę i zaangażowanie w proces rewitalizacji. Wszystkie problemy i projekty zgłaszane przez mieszkańców po konsultacjach z lokalną społecznością będą odpowiednio analizowane pod względem możliwości ich zrealizowania.

147 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

14. System monitoringu i oceny skuteczności działań i system wprowadzania modyfikacji w reakcji na zmiany w otoczeniu programu.

Proces monitorowania jest jednym z kluczowych elementów procesu zarządzania Lokalnym Programem Rewitalizacji. Celem monitoringu jest prawidłowa i efektywna realizacja założeń LPR, dostarczenie informacji na temat rzeczowego i finansowego stopnia zrealizowania projektów rewitalizacyjnych oraz ocena tego procesu, a także określenie występujących trudności lub niezgodności. Monitoring realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji będzie prowadzony przez Urząd Gminy Tomaszów Lubelski w zakresie realizacji poszczególnych projektów natomiast monitoring całości procesu będzie należał do powołanej jednostki Koordynatora ds. Rewitalizacji. Jego zadaniem będzie bieżący monitoring, polegający na systematycznym zbieraniu oraz analizowaniu ilościowych i jakościowych informacji na temat wdrażanych projektów oraz realizacji całego Programu, a także sprawdzanie czy wdrażane projekty są zgodne z wcześniejszymi celami i założeniami Programu. Dodatkowo powołany Koordynator ds. Rewitalizacji wraz z Zespołem ds. Rewitalizacji będą odpowiedzialni za przygotowanie corocznych sprawozdań z realizacji dokumentu, które będą publikowane na stronie internetowej Urzędu Gminy oraz w Biuletynie Informacji Publicznej. Działania rewitalizacyjne przeprowadzone w Gminie Tomaszów Lubelski będą stale monitorowane poprzez gromadzenie dokumentacji finansowej oraz raportowaniu efektów rzeczowych przedsięwzięć. Monitoring finansowy polegał będzie na należytym zbieraniu i przechowywaniu dokumentacji finansowej realizowanych projektów, co umożliwi kontrolę nad wydatkami i ich odpowiednim wykorzystaniu. Monitoring rzeczowy ma za zadanie przedstawić efekty przedsięwzięć rewitalizacyjnych, gromadzenie informacji na temat postępu realizowanych projektów, co pozwoli na kontrolę zgodności przedsięwzięć z założeniami Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023. Skuteczność działań podjętych w procesie rewitalizacji uzależniona jest od efektów, jakie zostaną osiągnięte szczególnie w wymiarze społecznym, dlatego niezmiernie ważne jest monitorowanie poprawy sytuacji w obrębie obszaru

148 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

rewitalizowanego oraz poza nim. Poprawa sytuacji społecznej mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski będzie monitorowana poprzez ankiety i spotkania przeprowadzane po realizacji określonych przedsięwzięć. Pozwoli to zaobserwować zmiany, jakie nastąpiły w przestrzeni społecznej, świadomości mieszkańców oraz na terenie obszaru rewitalizacji i poza nim. Ewaluacja Lokalnego Programu Rewitalizacji służyć będzie przede wszystkim oszacowaniu osiągnięcia wskaźników monitorujących, a przez to stopnia wdrożenia całego LPR. Odpowie również na pytanie o trafność planowanych, przeprowadzonych i zakończonych projektów w odniesieniu do potrzeb, oraz pozwoli ocenić efekty i korzyści z ich wdrożenia. Przebieg ewaluacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023:

ocena przeprowadzona na etapie przygotowywania Lokalnego Programu Rewitalizacji, sporządzenie harmonogramu projektów w oparciu o lokalne potrzeby oraz analizę zgłoszonych ankiet,

ocena poszczególnych projektów w trakcie ich realizacji, system monitorowania i kontroli będzie skierowany na analizę postępów w realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji i kontrolę terminów wykonania zadań,

ocena przeprowadzona po zakończeniu realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji – w celu weryfikacji rzeczywistych i planowanych wskaźników rezultatu sporządzane będą raporty w systemie rocznym.

W celu dokładnego i rzetelnego monitoringu opracowano listę wskaźników (tabela poniżej) na podstawie, których zestawione zostaną raporty z realizacji prac rewitalizacyjnych.

Tabela 34. Wskaźnik systemu monitorowania

Lp. Cel operacyjny Wskaźnik Źródło danych Cel nadrzędny: Nadanie obszarowi Odczuwalny wzrost 1. objętemu procesem poziomu jakości życia na Ankietyzacja mieszkańców rewitalizacji nowych obszarze rewitalizacji funkcji, realizacja

149 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

zintegrowanych działań poprawiających zagospodarowanie przestrzenne, stan środowiska przyrodniczego a przede wszystkim realizacja działań mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i ożywienie gospodarcze Liczba osób Protokół z realizacji korzystających ze szkoleń projektu, Lista uczestników, Liczba osób, które odbędą Listy obecności Cel operacyjny 1. staż Aktywizacja lokalnej Liczba osób, które Protokół z realizacji społeczności i 2. uzyskały kwalifikacje po projektu przeciwdziałanie realizacji zadania wykluczeniu Liczba osób zagrożonych Protokół z realizacji społecznemu. ubóstwem, które uzyskały projektu kwalifikacje po realizacji zadania Liczba nowych miejsc Ankiety, faktury, pracy dokumentacja zdjęciowa, protokoły odbioru Liczba osób, które Ankiety, faktury, uzyskały kwalifikacje dokumentacja zdjęciowa, zawodowe protokoły odbioru Liczba osób Ankiety, faktury, korzystających z dokumentacja zdjęciowa, infrastruktury społecznej protokoły odbioru i kulturowej

Liczby osób Ankiety, faktury, Cel operacyjny 2. korzystających z dokumentacja zdjęciowa, Wzmocnienie infrastruktury społecznej protokoły odbioru 3. funkcjonalności i kulturowej przestrzeni publicznej, rozwój infrastruktury Liczba osób Ankiety, faktury, społecznej i technicznej. korzystających z dokumentacja zdjęciowa, infrastruktury społecznej protokoły odbioru i kulturowej

Liczba osób Ankiety, faktury, korzystających z dokumentacja zdjęciowa, infrastruktury społecznej protokoły odbioru i kulturowej

Liczba osób Lista płac zatrudnionych

150 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Liczba osób Lista płac zatrudnionych

Liczba uczestników Protokół z realizacji Cel operacyjny 3. Poprawa szkoleń i spotkań projektu lokalnego rynku pracy informacyjnych 4. oraz wzrost przedsiębiorczości mieszkańców Gminy.

Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. – opracowanie własne.

Wdrażanie Lokalnego Programu Rewitalizacji wymaga nadzoru nad postępem prac oraz oceny podejmowanych działań. Istotną rolę w tym procesie pełni ewaluacja. Pozwala ona na obiektywną ocenę podejmowanych przez jednostki samorządu terytorialnego działań. Dostarcza informacji zwrotnych o efektach realizowanych przedsięwzięć, dzięki czemu umożliwia zwiększenie ich skuteczności i efektywności. Ewaluacja jest badaniem prowadzonym systematycznie podczas całego wieloletniego procesu rewitalizacji za pomocą zróżnicowanych metod i technik badawczych. Dzięki temu możliwe jest oszacowanie jakości prowadzonych działań i ich wpływu na społeczeństwo. Ewaluacja jest nie tylko narzędziem służącym do oceny realizowanych działań, ale także poprzez ustalanie związków między nakładami a końcowym rezultatem pozwala określić mechanizmy odpowiedzialne za powodzenie lub porażkę podjętych działań. Dzięki prowadzonej na bieżąco ewaluacji można podjąć działania naprawcze, które wykluczą ewentualne błędy popełnione podczas pierwszych projektów i zweryfikują trafność założeń Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023. Zastosowane będą dwie formy monitoringu: monitoring rzeczowy – polegać będzie na bieżącej inspekcji przeprowadzonych w danym czasie inwestycji, pozyskiwaniu danych odnoście postępu ich realizacji oraz zapewnienia zgodności z Lokalnym Programem Rewitalizacji,

monitoring finansowy - umożliwi kontrolę finansową aspektów inwestycji oraz zapewni trwałość osiągniętych rezultatów.

Wszystkie metody i techniki badawcze wykorzystane do badania ewaluacyjnego zostaną odpowiednio do potrzeb dobrane przez osoby nadzorujące wdrożenie

151 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023. W celu odpowiedniego i spełniającego swoje zadanie przeprowadzenie ewaluacji jest ona oparta na pięciu podstawowych kryteriach: trafność, skuteczność, efektywność, użyteczność, trwałość. Adekwatnie do potrzeb dobrane narzędzia ewaluacyjne pozwolą upłynnić wdrażanie programu i poszczególnych projektów.

Tabela 35 Kryteria ewaluacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Kryterium Opis kryterium Przykładowe pytania ewaluacyjne Czy cele rewitalizacji Ocena dostosowania planowanych odpowiadają problemom Trafność projektów do zidentyfikowanych określonym w diagnozie? problemów Czy projekty rewitalizacyjne odpowiadają problemom określonym w diagnozie? Czy zdefiniowane w diagnozie cele zostały osiągnięte? Ocena stopnia realizacji celów Skuteczność Czy zarządzanie i wdrażanie programowych programu jest skuteczne? Jakie są korzyści podjętych działań rewitalizacyjnych? Czy odpowiednio dobrano Ocena związków między nakładami narzędzia do realizacji Efektywność a efektami działań zamierzonych celów? rewitalizacyjnych Czy planowane efekty można było osiągnąć przy mniejszych nakładach finansowych? Ocena efektów procesu Czy podjęte działania przyczyniły się do rozwiązania rewitalizacji w odniesieniu do Użyteczność lub zmniejszenia skali sytuacji wyjściowej problemów? zidentyfikowanej w diagnozie Czy pojawiły się pozytywne efekty procesu rewitalizacji? Ocena trwałości osiągniętych Czy efekty zrealizowanych projektów okazały się trwałe? Trwałość efektów po okresie zakończenia Czy efekty zrealizowanych procesu rewitalizacji projektów są odczuwalne po ich zakończeniu? Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. – opracowanie własne.

Metody i techniki badawcze dobierane są przez Koordynatora ds. Rewitalizacji w oparciu o wybrane kryteria i, przede wszystkim, określony cel badania ewaluacyjnego. Każda ewaluacja mimo pewnych standardów metodycznych wymaga modyfikacji i dostosowywania metodyki do stawianych pytań i przedmiotów badania.

152 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wszelkie rozbieżności pomiędzy ustaleniami LPR a jego rzeczywistym wykonaniem będą szczegółowo wyjaśnione. Końcowy raport ewaluacyjny będzie dostępny do wglądu w Urzędzie Gminy Tomaszów Lubelski.

153 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

15. Zasady aktualizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 podlegał będzie wpływowi czynników zewnętrznych, powoduje to konieczność założenia okresowej aktualizacji LPR w trakcie obowiązywania obranego horyzontu czasowego. Zarówno czynniki zewnętrzne, jak również dynamiczne procesy zachodzące na terenie Gminy mogą spowodować zmianę bieżącej sytuacji społeczno-gospodarczej i, co za tym idzie, doprowadzić do zmian w zapisach Lokalnego Programu Rewitalizacji. W związku z tym, zachowano możliwość korygowania jego założeń i sposobu realizacji, w zależności od ewentualnych zmian. Podstawą do podjęcia aktualizacji LPR w przypadku gdy stwierdzony zostanie brak osiągnięcia założonych celów, zaistnieje potrzeba wprowadzenia do programu nowego zadania, zmiany harmonogramu realizacji zadań, planu finansowego lub konieczność aktualizacji wskaźników będzie system monitorowania i oceny. Aktualizacja LPR wiązała się będzie z przyjęciem odpowiedniej uchwały przez Radę Gminy tak, aby dokument mógł w dalszym ciągu spełniać swoje zadania operacyjne. Wszelkie zmiany dokonane w LPR będą musiały posiadać merytoryczne uzasadnienie. Akceptowane będą tylko te zmiany, które mogą się przyczynić do sukcesu Lokalnego Programu Rewitalizacji. Ze względu na ograniczone zasoby finansowo-rzeczowe, projekty, które zostaną dopisane do LPR, będą musiały być zgodne z programami lokalnymi, regionalnymi, krajowymi i europejskimi oraz z potrzebą zaspokojenia potrzeb lokalnego społeczeństwa. Będą również musiały mieć wpływ na osiągnięcie spójności społeczno-gospodarczej i przestrzennej.

154 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

SPIS TABEL

Tabela 1. Sołectwa w Gminie Tomaszów Lubelski ...... 16 Tabela 2. Obszary tematyczne, wskaźniki oraz źródła danych służące do wyznaczenia obszaru zdegradowanego ...... 19 Tabela 3. Liczba ludności Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 w podziale na sołectwa ...... 22 Tabela 4. Podział ludności w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski wg ekonomicznych grup wieku na przestrzeni lat 2012-2016 ...... 27 Tabela 5. Wskaźnik obciążenia demograficznego dla poszczególnych sołectw Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 30 Tabela 6. Liczba osób objętych świadczeniami GOPS oraz osób dotkniętych zjawiskiem ubóstwa w 2016 r...... 35 Tabela 7. Liczba osób objętych pomocą społeczną wg przyczyn jej udzielenia w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 38 Tabela 8. Liczba osób bezrobotnych ogółem oraz liczba osób długotrwale bezrobotnych w latach 2012-2016 ...... 44 Tabela 9. Liczba osób bezrobotnych do 30 roku życia oraz osób bezrobotne powyżej 50 roku życia w latach 2012-2016 ...... 48 Tabela 10. Statystyczna liczba uczniów wykazanych w SIO wg stanu na 30.09.2016 r. w placówkach oświatowych (w szkołach podstawowych i oddziałach przedszkolnych), dla których organem prowadzącym jest Gmina Tomaszów Lubelski ...... 54 Tabela 11. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. – szkoły podstawowe ...... 55 Tabela 12. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. – gimnazja ...... 55 Tabela 13. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. – zespoły szkół 56 Tabela 14. Przyznana pomoc finansowa w placówkach edukacyjnych na terenie Gminy Tomaszów Lubelski ...... 57 Tabela 15. Średni wynik sprawdzianu szóstoklasistów w roku szkolnym 2015/2016 w szkołach Gminy Tomaszów Lubelski ...... 60 Tabela 16. Średni wynik sprawdzianu szóstoklasistów w roku szkolnym 2015/2016 w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski ...... 61 Tabela 17. Przestępczość na terenie Gminy Tomaszów lubelski w latach 2012-2016 ..... 62 Tabela 18. Liczba założonych „Niebieskich Kart” w latach 2012-2016 ...... 65 Tabela 19. Liczba wydarzeń kulturalnych i sportowych w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 ...... 69

155 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Tabela 20. Podział Gminy Tomaszów Lubelski na obwody wyborcze ...... 72 Tabela 21. Frekwencja wyborcza w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski...... 73 Tabela 22. Podmioty gospodarcze wpisane do rejestru REGON z podziałem na sołectwa Gminy Tomaszów Lubelski (wg stanu na 31.03.2017 r.) ...... 77 Tabela 23. Podmioty gospodarcze wyrejestrowane z rejestru REGON w latach 2012- 2017 z podziałem na sołectwa Gminy Tomaszów Lubelski ...... 78 Tabela 24. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych, prawnie chronione ...... 85 Tabela 25. Masa wyrobów azbestowych zinwentaryzowanych oraz pozostających do unieszkodliwienia w kg w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski wg stanu na koniec 2016 r...... 88 Tabela 26. Długość dróg gminnych wymagających remontu w km w 2016 r. w Gminie Tomaszów Lubelski ...... 91 Tabela 27. Diagnoza sfery społecznej dla Gminy Tomaszów Lubelski ...... 107 Tabela 28. Diagnoza sfery społecznej dla Gminy Tomaszów Lubelski ...... 108 Tabela 29. Diagnoza sfery gospodarczej, środowiskowej oraz przestrzenno- funkcjonalnej dla Gminy Tomaszów Lubelski ...... 110 Tabela 30. Podsumowanie diagnozy Gminy Tomaszów Lubelski ...... 112 Tabela 31. Podstawowe przedsięwzięcia rewitalizacyjne Gminy Tomaszów Lubelski ..124 Tabela 32. Pozostałe przedsięwzięcia rewitalizacyjne Gminy Tomaszów Lubelski ...... 129 Tabela 33. Harmonogram realizacji projektów rewitalizacyjnych ...... 135 Tabela 34. Wskaźnik systemu monitorowania ...... 149 Tabela 35 Kryteria ewaluacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 ...... 152

SPIS RYSUNKÓW

Rysunek 1. Położenie Gminy Tomaszów Lubelski na tle województwa lubelskiego ...... 10 Rysunek 2. Podział Gminy Tomaszów Lubelski na jednostki diagnostyczne ...... 17 Rysunek 3. Mechanizm włączania interesariuszy w proces rewitalizacji ...... 143

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Liczba ludności Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 ...... 22 Wykres 2. Liczba ludności Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 w podziale na sołectwa ...... 24

156 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 3. Liczba ludności w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w roku 2016 w podziale na kobiety i mężczyzn ...... 25 Wykres 4. Podział ludności w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski wg ekonomicznych grup wieku w 2016 r...... 29 Wykres 5. Bezrobocie na terenie Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 ...... 44 Wykres 6. Osoby bezrobotne ogółem w latach 2012-2016 ...... 46 Wykres 7. Osoby długotrwale bezrobotne w latach 2012-2016 ...... 47 Wykres 8. Osoby bezrobotne do 30 roku życia w latach 2012-2016 ...... 50 Wykres 9. Osoby bezrobotne powyżej 50 roku życia w latach 2012-2016 ...... 51 Wykres 10. Profil respondentów...... 93 Wykres 11. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Górno ...... 94 Wykres 12. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Jeziernia ...... 95 Wykres 13. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Justynówka ...... 95 Wykres 14. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Klekacz ...... 95 Wykres 15. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Łaszczówka-Kolonia ...... 96 Wykres 16. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Majdan Górny ...... 96 Wykres 17. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Majdanek ...... 96 Wykres 18. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Ruda Wołoska ...... 97 Wykres 19. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Ruda Żelazna ...... 97 Wykres 20. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Sabaudia ...... 97 Wykres 21. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Typin ...... 98 Wykres 22. Wyniki badania ankietowego w poszczególnych sferach dla sołectwa Wieprzowe Jezioro ...... 98 Wykres 23. Wyniki badania ankietowego w sferze społecznej dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski ...... 99 Wykres 24. Wyniki badania ankietowego w sferze gospodarczej dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski ...... 100

157 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Wykres 25. Wyniki badania ankietowego w sferze przestrzenno-funkcjonalnej, technicznej i środowiskowej dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski ...... 101 Wykres 26. Wyniki badania ankietowego j dla sołectw Gminy Tomaszów Lubelski ...... 102

SPIS MAP

Mapa 1. Gęstość zaludnienia na terenie Gminy Tomaszów Lubelski ...... 26 Mapa 2. Wskaźnik obciążenia demograficznego dla poszczególnych sołectw Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 31 Mapa 3. Liczba osób niepełnosprawnych w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 32 Mapa 4. Liczba osób objętych świadczeniami GOPS na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 37 Mapa 5. Liczba osób dotkniętych zjawiskiem ubóstwa na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 37 Mapa 6. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu wielodzietności na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 39 Mapa 7. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu niepełnego wychowania na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 40 Mapa 8. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 40 Mapa 9. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu niepełnosprawności na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 41 Mapa 10. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu niskiego dochodu, trudnych warunków mieszkaniowych na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 41 Mapa 11. Liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu przemocy w rodzinie na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 42 Mapa 12. Liczba osób bezrobotnych ogółem na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 52 Mapa 13. Liczba osób długotrwale bezrobotnych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 52 Mapa 14. Liczba osób bezrobotnych do 30 roku życia na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 53

158 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023

Mapa 15. Liczba osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 53 Mapa 16. Liczba przestępstw na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 64 Mapa 17. Liczba wykroczeń bez wykroczeń drogowych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 64 Mapa 18. Liczba założonych „Niebieskich Kart” na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 r...... 66 Mapa 19. Liczba wydarzeń kulturalnych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 70 Mapa 20. Liczba wydarzeń sportowych na 100 mieszkańców w poszczególnych sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w 2016 roku ...... 71 Mapa 21. Wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w 2015 r...... 74 Mapa 22. Wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 2015 r...... 75 Mapa 23. Wybory Samorządowe w 2014 r...... 76 Mapa 24. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski ...... 80 Mapa 25. Gospodarstwa rolne na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski ...... 80 Mapa 26. Liczba podmiotów gospodarczych wyrejestrowanych w latach 2012-2017 w sołectwach Gminy Tomaszów Lubelski w przeliczeniu na 100 mieszkańców ...... 81 Mapa 27. Masa zinwentaryzowanych wyrobów azbestowych na km2 powierzchni sołectwa w Gminie Tomaszów Lubelski ...... 89 Mapa 28. Udział unieszkodliwionych wyrobów azbestowych w masie zinwentaryzowanych wyrobów azbestowych w Gminie Tomaszów Lubelski 89 Mapa 29. Drogi gminne wymagające remontu na 100 km2 w Gminie Tomaszów Lubelski ...... 92 Mapa 30. Obszar zdegradowany na terenie Gminy Tomaszów Lubelski ...... 114 Mapa 31. Obszar rewitalizacji na terenie Gminy Tomaszów Lubelski ...... 116

159 Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2016-2023 został opracowany przez firmę Doradztwo i Reklama Sp. z o.o.