Rocznik Tomaszowski 7 Spis Treści
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ROCZNIK TOMASZOWSKI 7 Wydano dzięki pomocy finansowej: Urzędu Miasta w Tomaszowie Lubelskim Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne ROCZNIK TOMASZOWSKI 7 PL ISSN 0209-0414 Tomaszów Lubelski 2018 WYDAWCA Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim RADA NAUKOWA Andrzej Janeczek, Andrzej Kędziora, Franciszek Leśniak, Jan Lewandowski Hubert Łaszkiewicz, Marek Mądzik, Jacek Zygmunt Sawicki, Marian Surdacki Jan Tęgowski, Andrzej Urbański, Andrzej Wrzyszcz REDAKCJA Marek Sioma (redaktor naczelny) Janusz Brodowski (zastępca redaktora naczelnego i sekretarz redakcji) Wojciech Dziedzic (redaktor tematyczny) RECENZENCI TOMU dr Janusz Kłapeć (IPN – Oddział w Lublinie), dr Grzegorz Kuprianowicz (PTH – Oddział w Lublinie), dr hab. Jacek Legieć, prof. nadzw. (UJK), dr hab. Robert Litwiński, prof. nadzw. (UMCS), dr hab. Mariusz Mazur, prof. nadzw. (UMCS), dr hab. Andrzej Przegaliński (UMCS), dr hab. Dariusz Szewczuk (UMCS), dr Jerzy Ternes (PTH – Oddział w Lublinie), prof. dr hab. Rafał Wnuk (KUL) TŁUMACZENIE STRESZCZEŃ NA JĘZYK ANGIELSKI Waldemar Fugas REDAKCJA I KOREKTA Teresa Dunin PROJEKT OKŁADKI Mikołaj Malarczyk Fotografia na okładce: Powitanie marszałka Józefa Piłsudskiego w Tomaszowie przez księdza kanonika Juliana Bogutyna 20 marca 1921 r. Zdjęcie pochodzi ze zbiorów Muzeum Regionalnego im. dra Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim. Pokolorowane, staraniem Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Tomasza Zamoyskiego w Tomaszowie Lubelskim, jest elementem stałej wystawy w bibliotece. © Copyright by Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, 2018 Nakład 400 egzemplarzy Wersją pierwotną czasopisma jest wersja papierowa ADRES REDAKCJI ul. Zamojska 2, 22-600 Tomaszów Lubelski http://www.ttr-tomaszów.pl, e-mail: [email protected] SKŁAD I ŁAMANIE KOMPUTEROWE Wydawnictwo „Morpol” s.c. M. Malarczyk, A. Wyka-Malarczyk Zemborzyce Wojciechowskie 100A, 20-515 Lublin DRUK I OPRAWA Drukarnia „Tekst” E. Zonik i wspólnicy s.j. ul. Wspólna 19, 20-344 Lublin Rocznik Tomaszowski 7 Spis treści SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Krzysztof Latawiec – Tomaszów Lubelski jako ośrodek władz administracyjnych w latach 1815–1918 .................................................................... 7 Abstract: Tomaszów Lubelski as the center of local administrative authority between the years 1815–1918 . 19 Zdzisław Pizun, Ryszard Gawryś – Fabryki ceramiki w Lubyczy Królewskiej i Siedliskach Tomaszowskich............................................................... 21 Abstract: Ceramics manufactories in Lubycza Królewska and Siedliska .......... 44 Mariusz Lewko – Rodzina de Mezerów i jej wkład w rozwój polskiego przemysłu ceramicznego na przykładzie manufaktur w Korcu, Baranówce i Tomaszowie Lubelskim.................................................................... 45 Abstract: The family of de Mezer and their contribution to Polish ceramics industry based on the manufactories in Korce, Baranówka and Tomaszów Lubelski ....... 63 Robert Czyż – Profesorowie Państwowego Gimnazjum Koedukacyjnego im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim w okresie międzywojennym, na podstawie wspomnień i materiałów źródłowych – część 2 .................................. 65 Abstract: The principals and teaching staff of the Public Coeducational Bartosz Glowacki Junior High School in Tomaszów Lubelski during the interwar period, based on memories and primary sources – part 2.............................. 88 Urszula Fidecka – Budynek Sejmiku Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim ........ 89 Abstract: The building of the Poviat/District/Government Assembly in Tomaszów Lubelski................................................................... 113 Tomasz Róg – Majątek Lubycza Królewska w okresie międzywojennym............. 115 Abstract: The estate of Lubycza Królewska during the interwar period .......... 123 Ks. Krzysztof Grzesiak – Akcja rewindykacyjno-polonizacyjna (1938–1939). Przebieg wydarzeń na terenie powiatu tomaszowskiego................................... 125 Abstract: Revindication and polonization campaign (1938–1939). The course of events in the poviat of Tomaszów ........................................... 175 5 Spis treści Rocznik Tomaszowski 7 Jarosław Joniec – Rudolf Reder – ocalały z obozu zagłady w Bełżcu. Uwagi i postulaty badawcze .................................................................... 177 Abstract: Rudolf Reder – Survivor of Belzec extermination camp. Research observations and requirements .......................................................... 192 Ewa Koper – Los ludności na terenie powiatu tomaszowskiego w okresie II wojny światowej – próba ujęcia zbiorowego w świetle dokumentacji powojennej z lat 1944–1950 .................................................................... 193 Abstract: The fate of the population in the area of the Tomaszów Lubelski poviat during the Second World War – an attempt at a collective analysis thru post-war documentation from period of 1944–1950 . 211 MISCELLANEA Wojciech Dziedzic – 100. rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości. Tomaszów – pierwsze dni wolności ....................................................... 213 Wojciech Dziedzic – 100. rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości. Tomaszowskie wizyty marszałka Piłsudskiego ................................................. 223 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Katarzyna Warmińska-Mazurek – Wspomnienia austriackiego kapelana z czasów I wojny światowej .................................................................... 229 Jerzy Hłasko ps. Wej – Aby Polak był zawsze Polakiem, a Polska zawsze Polską...... 235 SYLWETKI Magdalena Malec-Tereszczuk – Alina Mazurek-Bilińska – doktor z numerem jeden .... 263 Henryk Welcz – Aleksander Kowal (16 maja 1922 – 19 lutego 2002). Skrzypek z Majdanu Górnego (Roztocze) ........................................................... 269 Z ŻAŁOBNEJ KARTY Elżbieta Sobieszczańska – Wspomnienie o Macieju Stanisławie Sobieszczańskim ....... 273 Robert Czyż – Wspomnienie o Marku Świtce (1954–2017) – pasjonacie społecznego działania i nauczycielu z powołania ............................................ 279 Ks. Edward Walewander – Siostra Helena Pasieczna (1947−2017) – in memoriam ....... 283 Mariusz Koper – Z gospodarki w Żurawcach na deski teatru w Warszawie. Władysław Kowalski (1936–2017).......................................................... 293 RECENZJE Ziemia Lubycka. Geografia, historia, język, kultura, red. M. Koper, Lublin–Lubycza Królewska 2017, ss. 480 – Wojciech Dziedzic ................................................ 303 Roman i Marzanna Mucha, Wydanie autorskie ekslibrisów Romana i Marzanny Muchy z okazji 500-lecia polskiego ekslibrisu i 100-lecia Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim, Tomaszów Lubelski 2017, ss. 120 – Wojciech Dziedzic ............................................................ 311 Szczepan Żmudzki, Ulhówek – dzieje miejscowości od czasów rozbiorów do zakończenia akcji „Wisła”, Ulhówek 2017, ss. 228 – Robert Czyż..................................... 315 KRONIKA Wydarzenia w mieście w 2017 roku ............................................ 321 6 Rocznik Tomaszowski 7 A R Tomaszów T Y LubelskiK U jako Ł ośrodek Y władz administracyjnych... Krzysztof Latawiec Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie TOMASZÓW LUBELSKI JAKO OŚRODEK WŁADZ ADMINISTRACYJNYCH W LATACH 1815–1918 Celem artykułu jest pokazanie Tomaszowa Lubelskiego jako ośrodka władz administra- cyjnych w dobie niewoli narodowej. Miasto to początkowo znajdowało się w cieniu leżącego nieopodal Zamościa. Jednak ustalenie nowego przebiegu granicy Królestwa Polskiego (Impe- rium Rosyjskiego) w 1815 r. wpłynęło na utworzenie w Tomaszowie Lubelskim pierwszego organu administracji specjalnej. Rusyfikacyjne działania rządu carskiego w kolejnych dekadach XIX stulecia spowodowały podniesienie Tomaszowa Lubelskiego do rangi miasta powia- towego i stopniowe tworzenie w nim kolejnych urzędów działających w ramach różnych struktur administracyjnych. Otrzymany przez miasto status został zachowany również przez austro-węgierskie władze okupacyjne. To wszystko przyczyniło się do ugruntowania pozycji Tomaszowa Lubelskiego jako ośrodka administracyjnego na płaszczyźnie mikroregionalnej. Umożliwiło analizowanemu ośrodkowi utrzymanie takiej pozycji również w odrodzonym państwie polskim po 1918 r. Słowa kluczowe: Tomaszów Lubelski, administracja, urzędnicy Wiele ośrodków miejskich na terenie Królestwa Polskiego, w dobie niewoli narodowej, spotkały przeróżne losy. Niektóre przeżywające swoją świetność w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów uległy degradacji. Inne, dzięki rosyjskiemu zaborcy, zyskały na znaczeniu i stały się centrami administracyjnymi o zasięgu lokalnym. Kolejne znowu zdołały zachować swoją pozycję, niekiedy popadając w stagnację. W tym miejscu należy zadać sobie pytanie – jaki wpływ na rozwój Tomaszowa Lubelskiego miał fakt znajdowania się Królestwa Polskiego pod berłem rosyjskim? Tomaszów w chwili rozpoczęcia okresu niewoli narodowej był ośrod- kiem miejskim pozostającym w cieniu leżącego nieopodal Zamościa. Miasto założone przez Jana Zamoyskiego odgrywało bardzo ważną rolę w sferze politycznej, gospodarczej i kulturalnej. Leżący kilkadziesiąt kilometrów dalej Tomaszów nie miał zbytnich szans na podwyższenie swojej pozycji, a co za tym idzie – zdominowanie Zamościa. Wraz z utworzeniem Królestwa Polskiego i przeprowadzeniem deli- mitacji granic stało