DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY TOMASZÓW LUBELSKI Tom 3

Home , Andrzej Zamoyski, Jan Jakub Zamoyski, Jeziernia, Klemens Zamoyski, Konstanty Zamoyski, Maurycy Klemens Zamoyski

Ewa Niedźwiedź

DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY Józef Niedźwiedź Marzena Czubaj-Gancarz W ramach serii wydawniczej ukazały się:

Tom 1. A. Kupiec-Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Komarów-Osada, powiat zamojski, Komarów – Zamość, wyd. I 2003, wyd. II 2020 Tom 2. J. Frykowski, E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Łaszczów, Dzieje miejscowości

powiat tomaszowski, Łaszczów – Zamość 2004 DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY TOMASZÓW LUBELSKI Tom 3. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Miączyn, powiat zamojski, Miączyn – Zamość 2005 gminy Tomaszów Lubelski Tom 4. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Dołhobyczów, powiat hrubieszowski, Dołhobyczów – Zamość 2006 Tom 5. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, E. Prusicka-Kołcon, L. Szopiński, M. Kołcon, Dzieje miejscowości gminy Mircze, powiat hrubieszowski, Mircze – Zamość 2008 Tom 6. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Frykowski, Dzieje miejscowości gminy Tyszowce, powiat tomaszowski, Tyszowce – Zamość 2008 Tom 7. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Skierbieszów, powiat zamojski, Skierbieszów – Zamość, wyd. I 2009, wyd. II 2015 Tom 8. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Werbkowice, powiat hrubieszowski, Werbkowice – Zamość 2009 Tom 9. E. Banasiewicz-Szykuła, J. Niedźwiedź, A. Szykuła-Żygawska, B. Szykuła, Dzieje miejscowości gminy Łabunie, powiat zamojski, Łabunie – Zamość 2010 Tom 10. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Kalisz, J. Panasiewicz, Dzieje miejscowości gminy Hrubieszów, powiat hrubieszowski, Hrubieszów – Zamość 2010 Tom 11. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Grabowiec, powiat zamojski, Grabowiec – Zamość 2011 Tom 12. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, E. Stąsiek-Witkowska, Dzieje miejscowości gminy Telatyn, powiat tomaszowski, Telatyn – Zamość 2011 Tom 13. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Trzeszczany, powiat hrubieszowski, Trzeszczany – Zamość 2012 Tom 14. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Krynice, powiat tomaszowski, Krynice – Zamość 2013 Tom 15. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, B. Typek, Dzieje miejscowości gminy Rachanie, powiat tomaszowski, Rachanie – Zamość 2013 Tom 16. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, M. Skorniewski, Dzieje miejscowości gminy Ulhówek, powiat tomaszowski, Ulhówek – Zamość 2014 Tom 17. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, R. Czyż, R. Kuźniarz, Dzieje gminy Tarnawatka, powiat tomaszowski, Zamość – Tarnawatka 2018 ISBN 978-83-7825-137-8 DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020

„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie” Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zadanie pn. „Dzieje miejscowości Gminy Tomaszów Lubelski”, realizowane przez Ochotniczą Straż Pożarną w Rogóźno-Kolonia, współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach poddziałania 19.2 Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Projekt dofinansowany za pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie.” DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY TOMASZÓW LUBELSKI

Ewa Niedźwiedź Józef Niedźwiedź Marzena Czubaj-Gancarz

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY TOMASZÓW LUBELSKI

Zamość – Tomaszów Lubelski 2021 © CopyrightISBN 978-83-7825-137-8 by Akapit sp.z o.o. © Copyright by Józef Niedźwiedź

JNJN

Wydawcy

JN – Profil www.jozefniedzwiedz.cba.pl www.facebook.com/dzieje.gmin.zamojszczyzny/

AKAPIT sp. z o.o. www.drukarniaakapit.pl

Skład, przygotowanie fotografii i okładki JN – Profil

Druk: Drukarnia AKAPIT sp. z o.o. ul. Węglowa 3 20-481 Lublin

Na okładce: Fragment mapy F. von Miega, Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1: 28 800, 1779- 1782, Kriegsarchiv w Wiedniu, rps B. IXa 390, mikrofilm NID w Warszawie, fot. Z. Dubiel 1985. Spis treści

Wstęp...... 7 I. Położenie geograficzne i klimat...... 9 II. Rys historyczny...... 11 III. Dzieje miejscowości...... 59 CHORĄŻANKA...... 59 64 DĄBROWA TOMASZOWSKA...... 61 66 GÓRNO...... JEZIERNIA...... JUSTYNÓWKA...... 77 KLEKACZ...... 84 ŁASZCZÓWKA...... 86 ŁASZCZÓWKA-KOLONIA...... 102 MAJDAN GÓRNY...... 104 MAJDANEK...... 121 NOWA WIEŚ...... 124 PASIEKI...... 128 PODHORCE...... 137 PRZECINKA...... 149 PRZEORSK...... 150 RABINÓWKA...... 160 ROGÓŹNO...... 165 ROGÓŹNO-KOLONIA...... 175 RUDA WOŁOSKA...... 178 RUDA ŻELAZNA...... 187 SABAUDIA...... 190 SZAROWOLA...... 196 TYPIN...... 206 ULÓW ...... 216 WIEPRZOWE JEZIORO...... 227 ZAMIANY...... 229 IV. Wykaz skrótów...... 232 V. Źródła...... 233

Wstęp

Gmina Tomaszów Lubelski jest jedną z dwu- Zainteresowanie dziejami miejscowości nastu gmin wiejskich powiatu tomaszow- należy jednak łączyć nie tylko z wyższą świa- skiego. Jej dzieje dotychczas nie zajmowały domością historyczną i obywatelską, ale także zbytnio historyków, o czym świadczy nie- z poszukiwaniem własnej tożsamości i od- wielka ilość opracowań na ten temat. Te nie- rębności jako jednostki terytorialnej. Gmina liczne natomiast1 traktują omawiane tereny Tomaszów Lubelski jest tego znakomitym najczęściej dość lakonicznie lub w sposób przykładem. wyrywkowy . Kontrastuje to wyraźnie z iloś- Wzrost zainteresowania swoją „małą oj- cią opracowań dotyczących Tomaszowa Lu- czyzną” jest także wynikiem wprowadzenia belskiego, czy nawet innych, sąsiednich gmin. do programu szkolnegojest tego utrudniony. tematu. Jednak Wydaje się zatem, że już najwyższy czas, często dostęp do najnowszych prac regional- aby także tereny gminy Tomaszów Lubelski nych czy archiwalnych otrzymały monografię historyczną. Warto za- Niniejsza praca wychodzi naprzeciw temu uważyć, że w ostatnim czasie obserwuje się zapotrzebowaniu, bowiem w przystępnej wzmożone zainteresowanie dziejami spo- wości gminy Komarów Osada, powiat zamojski, Ko- łeczności lokalnych, tzw. „małych ojczyzn”, co marów-Zamość 2003; J. Frykowski, E. Niedźwiedź, niewątpliwie jest wynikiem znacznego wzro- J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Łasz- stu świadomości historycznej i obywatel- czów, powiat tomaszowski, Łaszczów-Zamość 2004; E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejskiej. Zaowocowało to powstaniem szeregu scowości gminy Miączyn, powiat zamojski, Miączyn- prac naukowych lub popularno-naukowych Zamość 2005; E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, U. No- dotyczących dziejów Zamojszczyzny. Opra- wakowska, Dzieje miejscowości gminy Dołhobyczów, powiat hrubieszowski, Dołhobyczów-Zamość 2006; cowania te traktujące o dziejach gmin lub E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, E. Prusicka-Kołcon, miejscowości, a nawet całej Zamojszczyzny L. Szopiński, M. Kołcon, Dzieje miejscowości gminy cieszą się dość dużym powodzeniem u czy- Mircze, powiat hrubieszowski, Mircze-Zamość 2008; E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Frykowski, Dzieje telników, wzbogacają bowiem wiedzę, naj- miejscowości gminy Tyszowce, powiat tomaszow- częściej dotychczas trudno dostępną. Na ta- ski, Tyszowce-Zamość 2008; E. Niedźwiedź, J. Niedź- kie opracowanie zasługują także mieszkańcy wiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Skierbie- szów, powiat zamojski, Skierbieszów-Zamość, wyd. gminy Tomaszów Lubelski. I 2009, wyd. II 2015; E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, „Dzieje miejscowości gminy Tomaszów J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Werbkowice, Lubelski, powiat tomaszowski” to kolejny powiat hrubieszowski, Werbkowice-Zamość 2009; E. Banasiewicz-Szykuła, J. Niedźwiedź, A. Szykuła-Ży- tom cyklu „Dzieje gmin Zamojszczyzny”, re- gawska, B. Szykuła, Dzieje miejscowości gminy Łabu- alizowanego początkowo przez Regionalny nie, powiat zamojski, Łabunie 2010; E. Niedźwiedź, Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków J. Niedźwiedź, J. Kalisz, J. Panasiewicz, Dzieje miej- scowości gminy Hrubieszów, powiat hrubieszowski, w Lublinie, Pracownię Terenową w Zamo- Hrubieszów-Zamość 2010; J. Niedźwiedź, E. Niedź- ściu, a od tomu szóstego przez poszczególne wiedź, Dzieje miejscowości gminy Grabowiec, powiat gminy oraz autorów. W ramach tej serii wy- zamojski, Grabowiec-Zamość 2011; J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, E. Stąsiek-Witkowska, Dzieje miejsco- dano już opracowania dotyczące pradziejów wości gminy Telatyn, powiat tomaszowski, Telatyn- i historii gmin: Komarów-Osada, Łaszczów, -Zamość 2011; E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje Miączyn, Dołhobyczów, Mircze, Tyszowce, miejscowości gminy Trzeszczany, powiat hrubieszowski, Trzeszczany-Zamość 2012; J. Niedźwiedź, Skierbieszów, Werbkowice, Łabunie, Hru2 - E. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości bieszów, Grabowiec, Telatyn, Trzeszczany, gminy Krynice, powiat tomaszowski, Krynice-Za- Krynice,1 Rachanie, Ulhówek i Tarnawatka . mość 2013; J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, B. Typek, Dzieje miejscowości gminy Rachanie, powiat toma- Porównaj np.: W. Bondyra, Słownik historyczny miej- szowski, Rachanie-Zamość 2013; E. Niedźwiedź, scowości województwa zamojskiego, Lublin-Zamość J. Niedźwiedź, M. Skorniewski, Dzieje miejscowości 1993; J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejsco- gminy Ulhówek, powiat tomaszowski, Ulhówek-Za- 2 Awości dawnego województwa zamojskiego, Zamość mość 2014; J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, R. Czyż, 2003. R. Kuźniarz, Dzieje gminy Tarnawatka, powiat toma- . Kupiec-Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejsco- szowski, Tarnawatka-Zamość 2018. 7 Wstęp

formie omawia dzieje miejscowości udoku- obszar zarówno pod względem narodowo- mentowane możliwie najpełniej źródłowo. ściowym, jak i religijnym. Miało to oczywi- Uzupełnieniem wiadomości historycznych ście swoje odbicie w dziejach oraz kulturze są ryciny, mapy i liczne fotografie, których duchowej i materialnej miejscowej ludności. jakość często nie jest idealna, lecz ich auten- Obecna gmina Tomaszów Lubelski po- tyczność stanowi wartość niepodważalną. wstała 1 stycznia 1973 roku na mocy Ustawy Upowszechnianiu wiedzy historycznej z dnia 29 listopada 1972 roku oraz Uchwały służą także organizowane dni miejscowo- Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie ści, związane zazwyczaj z ważnymi dla nich z 5 grudnia 1972 roku. Niniejsze opracowa- wydarzeniami historycznymi czy uroczyste nie zawiera opis dziejów wszystkich miejsco- jubileusze obchodzone w odniesieniu do źró- wości, z wyjątkiem przysiółków. dłowo udokumentowanych dat. Część miejscowości posiada wspólną hi- Gmina Tomaszów Lubelski jest spadko- storię w pewnych okresach czasu ze wzglę- bierczynią dwu innych dawnych gmin: Maj- du na przynależność do tych samych dóbr danu Górnego i Pasiek. Gmina Majdan Gór- (Ordynacja Zamojska, dobra Łaszczówka) ny powstała w 1867 roku z chwilą kolejnej i stąd pewne partie materiału powtarzają się, reorganizacji administracyjnej. W jej skład ale w intencji autorów było ukazanie pełnych wchodziły wtedy: Łaszczówka, Majdan Gór- dziejów miejscowości bez konieczności od- ny, Nedeżów, Podhorce,3 Przeorsk, Ruda Wo- syłania czytelnika do wiadomości zawartych łoska, Ruda Żelazna, Sznury, Typin i Majdany w innych miejscach książki. Typiński [Pawłówka] . Gmina Pasieki po- W pracy wykorzystano różne źródła: wstała dopiero w 1919 roku, ale wcześniej, • archiwalne: z Państwowego Archiwum od 1870 roku, mieściła się tutaj siedziba gmi- w Lublinie (Księgi Grodzkie Grabowieckie ny Tomaszów Lubelski. W skład gminy Pasie- i Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki), ki w 1921 roku wchodziły: Jeziernia (wieś z Archiwum Państwowego w Zamościu i Cheł- i folwark), Kunki, Łasochy, Łosiniec, Majda- mie (księgi hipoteczne, akta gminy Pasieki nek (folwark), Małki (osada młyńska), Mazi- i Majdan Górny, akta inspektoratu szkolne- ły, Paary, Pasieczno, Pasieki, Rogóźno (wieś, go Tomaszów Lubelski) oraz z Centralnego folwark, kolonia i leśniczówka), Rogóźno- Państwowego Archiwum Historii Ukrainy we -Brygada (koszary), Sabaudia, Świdy (fol- Lwowie (Rejestry poborowe i lustracje woje- wark), Ulów, Wieprzowe Jezioro (folwark), wództwa bełskiego), Wólka Łosiniecka,4 Zahucie (leśniczówka), • źródła drukowane (rejestry poborowe Zamiany (wieś i folwark) oraz Zawadki (wieś i akta synodów różnowierczych), i leśniczówka) . W latach 1955-1972 na oma- • źródła kartograficzne, wianym terenie funkcjonowało kilka gromad, • kroniki szkolne i parafialne, których siedziby znajdowały się w Kunkach, • literaturę. Majdanie Górnym, Podhorcach (Typinie), Literatura do tego tematu jest dość boga- Tomaszowie Lubelskim, Rudzie Wołoskiej, ta, a podstawę tworzą prace: J. Niedźwiedzia Szarowoli i Bełżcu. „Leksykon historyczny miejscowości daw- Warto zauważyć, że na przestrzeni dzie- nego województwa zamojskiego”,neczka „Osadnic„Słownik- jów tereny obecnej gminy Tomaszów Lu- twogeograficzny pogranicza Królestwa polsko-ruskiego. Polskiego Wojewódz i innych- belski były podzielone pomiędzy różne jed- twokrajów bełskie słowiańskich”, od XIV do początku A. Ja XVII wieku”, nostki administracyjne, tak kościelne, jak Z. Śledzia, „Łaszczówka dawniej i dziś”, i świeckie, co znacznie utrudniało i trochę „100-lecie kościoła Matki Bożej Częstochow- nadal utrudnia integrację omawianych te- skiej w Podhorcach 1919-2019”, B. Zapalskie- 3 renów. Stanowiły one bardzo różnorodny go, „Kapela Ludowa Bednarzy z Nowej Wsi Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych przy Gminnym Ośrodku Kultury w Podhorcach 4 krajów słowiańskich, wypisy, Lublin 1974, s. 74, 291, woj. zamojskie”, M. Tereszczuka „Waleczni jak 303, 329, 383, 402. Spartakus Szarowola”, J. Petera, Tomaszowskie Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej. Województwo lubelskie, t. IV, Warszawa 1924, s. 107-108. 8 za okupacji”, A. Jabłonowskiego „Polska XVI mi nacjonalistami”. Pełna literatura dotycząca wieku. Źródła dziejowe t. XVIII. Ziemie Ru- tematu została podana na końcu opracowania. skie”, D. Kawałko „Cmentarze województwa zamojskiego”, „Księga Adresowa Polski (wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem) dla przemysłu, Autorzy kierują wyrazy wdzięczności do rzemiosła i rolnictwa 1929”, ks. M. Zahajkiewi- wszystkich, którzy udzielili wszelkich infor- cza „Diecezja lubelska. Informator historyczny macji o dziejach najnowszych poszczegól- i administracyjny”, L. Głowackiego „Działania nych miejscowości oraz udostępnili prywatne wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939” oraz fotografie. I. Cabana „Na dwa fronty. Obwód AK Toma- Słowa podziękowania kierujemy także do szów Lubelski w walce z Niemcami i ukraiński- recenzentów: dr Agnieszki Szykuły-Żygaw- skiej i dr. Jacka Feduszka za wnikliwą, inspi- rującą oraz budującą ocenę.

I. Położenie geograficzne i klimat

Gmina Tomaszów Lubelski zajmuje obszar ją tu rozwinięte na utworach piaszczystych położony w górnym dorzeczu Wieprza i So- gleby bielicowe, występujące w dolinach łokiji. Większa część gminy wchodzi w skład i obniżeniach terenu. Mniejszą powierzchnię Roztocza Środkowego, zwanego także Toma- zajmują gleby brunatne rozwinięte na zwie- szowskim, znacznie mniejszy teren5 (Podhor- trzelinach gez i opok górnokredowych oraz ce, Justynówka, Przecinka, Typin, Chorążan- rędziny wykształcone na opokach margli- ka) należy do Grzędy Sokalskiej . stych i wapieniach. Niewielką powierzchnię Roztocze Środkowe jest krainą geogra- zajmują także gleby płowe (pseudobielicowe7 ficzną leżącą pomiędzy Kotliną Sandomier- i brunatne) wykształcone na lessach, ale jest ską, Kotliną Zamojską, Grzędą Sokalską oraz to najżyźniejsza gleba Roztocza . dwiema innymi częściami Roztocza: Zachod- Grzęda Sokalska charakteryzuje się pa- nią (Roztocze Gorajskie) i Wschodnią (Roz- górkowatą rzeźbą terenu, na której wystę- tocze Lwowskie). Stanowi pas wyraźnych puje kilka podłużnych lessowych garbów wzniesień o szerokości około 20 i długości o przebiegu równoleżnikowym, w kierunku około 40 kilometrów. Wzniesienia zbudo- wschód-zachód. Pomiędzy garbami wystę- wane są ze skał górnokredowych: węglano- pują szerokie, zabagnione doliny rzeczne, wo-krzemionkowych i węglanowych (gezy, a w obrębie garbów lokalnie suche doliny. Za- opoki, margle, wapienie) o miąższościach sadnicze elementy rzeźby terenu wykształci- sięgających do 1400 m, lokalnie przykrytych ły się w okresie trzeciorzędu. Na utworach skałami trzeciorzędowymi (wapieniami, lessowych zalegających na Grzędzie Sokal- piaskowcami, piaskami i iłami) o miąższości skiej8 grubą warstwą powstały w okresie przekraczającej niekiedy6 100 m oraz czwar- subborealnym gleby brunatne i czarnozie- torzędowymi – głównie lessami i piaskami my . Występują one na znacznym obszarze plejstoceńskimi . Charakterystyczną cechą gminy Tomaszów Lubelski, a w dolinach rzek Roztocza są głębokie doliny, przecinające spotyka się również gleby torfowo-bagienne. wzgórza5 w różnych kierunkach. Przeważa- Ocieplenie klimatu i zmniejszenie ilości opadów w okresie subborealnym (około

6 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 3200-2300 r. p.Chr.) miało duży wpływ na 2001, s. 280. faunę i florę tego regionu. Niektóre gatunki H. Maruszczak, Osobliwości stosunków fizjograficz- nych Roztocza i ich znaczenie dla działalności czło- drzew nie utrzymały się w takim klimacie wieka w czasach prehistorycznych i we wczesnym i7 zostałyT wyparte przez gatunki ciepłolubne. średniowieczu, [w:] B. Balcer, J. Machnik, J. Sitek, 8 Z pradziejów Roztocza na Ziemi Zamojskiej, Kraków amże, s. 218. 2002, s. 207. J. Kondracki, Geografia regionalna..., s. 296-297. 9 Położenie geograficzne i klimat

W wyniku tych przemian znacznie zmniej- zimy i gorące lata. Roczna ilość opadów szyła się powierzchnia lasów dębowych, po- wynosi średnio około 600 mm. Przeważają szerzył się natomiast zasięg buka, cisa, jodły, deszcze letnie, mające charakter krótkich, sosny i świerka. Ptactwo wodne utraciło do- gwałtownych, lokalnych ulew. Ważną cechą godne warunki bytowania, natomiast rozwi- panującego tutaj klimatu jest występowanie nęła się fauna klimatu kontynentalnego. dużej ilości dni słonecznych dochodzących Ważnym elementem dla rozwoju środowi- do 38% w roku. ska przyrodniczego jest sieć hydrograficzna. Tereny leśne stanowią około 25% powierz- Północno-zachodnią część gminy Tomaszów chni gminy. Są to przeważnie lasy grądowe, Lubelski nawadnia rzeka Wieprz, natomiast czyli mieszanki drzew dębowych w połącze- południową, rzeka Sołokija. Spory fragment niu z grabem, sosną i osiką. Występują one gminy położony jest także przy źródłach rze- w okolicach Rogóźna, Ulowa, Łaszczówki, Dą- ki Huczwy. browy Tomaszowskiej i Klekacza. Na terenie gminy zaznacza się duża dys- Na omawianym terenie w 1962 roku utwo- proporcja pod względem sieci rzecznych. rzono rezerwat ścisły przyrody nieożywionej Południowa i zachodnia część jest bardzo „Piekiełko” w Łaszczówce. Powstał on na ob- korzystnie nawodniona, natomiast część szarze 1,25 ha, gdzie znajduje się 68 kamien- północno-wschodnia nie posiada wykształ- nych głazów, niezwykle twardych, ułożonych conych dolin i towarzyszących im zazwyczaj pierścieniowato na okręgu o średnicy ok. 50 cieków wodnych. m. Największe z nich posiadają około 10 m Na omawianym obszarze występuje klimat w obwodzie. kontynentalny. Charakterystyczne są mroźne

Ryc. 1. Uroczysko „Piekiełko” w Łaszczówce, widok z lat 60. XX wieku, fot. z Albumu J. Petera ze zb. MR w Tomaszowie Lubelskim.

10 II. Rys historyczny

A. CZASY NAJDAWNIEJSZE 11 Najstarsze ślady działalności człowieka na krzemienne, a ponadto mikrolityczny rdzeń terenie gminy Tomaszów Lubelski pochodzą odkryto w Sabaudii . W tym czasie używano ze schyłkowego paleolitu (XI-IX tysiąclecie narzędzi krzemiennych niewielkich rozmia- p.Chr.). Wraz z ociepleniem klimatu pojawiła rów, polowano na małe zwierzęta za pomocą się roślinność leśno-tundrowa, lasy brzozo- łuku i skonstruowanych do niego strzał, za- we i sosnowe z domieszką wierzby i osiki. kończonych krzemiennymi grocikami. Lasy zajmowały jednak niewielkie obszary, Rewolucyjne zmiany zaszły na tym terenie a dominowały gatunki9 roślinności tundrowej w połowie VI tysiąclecia p.Chr., kiedy przy- lub stepowo-tundrowej z wyspami drzewia- byłe znad środkowego Dunaju grupy ludno- sto-krzaczastymi . W takich warunkach żyły ści kultury ceramiki wstęgowej rytej (5500- m.in. renifery i mamuty będące głównym 5200 r. p.Chr.) przyniosły na teren dorzecza pożywieniem ówczesnych ludzi. Odkryte w górnego Wieprza umiejętność hodowli zwie- Jezierni,10 Łaszczówce i Ulowie narzędzia krze- rząt (wcześniej udomowionych), uprawy mienne są zapewne śladami obozowisk my- roli i produkcji udoskonalonych narzędzi śliwych , którzy polowali na te duże zwie- kamiennych. Te dokonania pozwoliły na rzęta. Na terenie gminy Tomaszów Lubelski zmianę typu gospodarki z koczowniczej na nie znaleziono dotąd szczątków kostnych osiadłą i zapoczątkowały okres zwany neo- tych zwierząt, ale takie znaleziska zarejestro- litem. Uprawiano wówczas zboża: pszenicę, wano w niedalekim Masłomęczu, w Wolicy jęczmień i owies, a także len, groch i socze- koło Hrubieszowa i w Zamościu. wicę. Hodowano bydło rogate, świnie oraz W połowie IX tysiąclecia p.Chr. nastąpiło owce lub kozy. Ważną umiejętnością był tak- dalsze ocieplenie klimatu, co spowodowało że wyrób i wypalanie naczyń glinianych. Śla- duże zmiany wśród miejscowej flory i fauny. dy pierwszej kultury neolitycznej w postaci Znacznie zwiększył się zasięg lasów z dużym kilku ułamków naczynia glinianego i kilku udziałem drzew liściastych takich jak: dąb, wytworów krzemiennych: drapacza i frag12- wiąz, jesion, lipa i leszczyna. Duże zwierzęta mentu drapacza oraz przekłuwacza zare- w części wymarły (mamut) lub wywędrowa- jestrowano13 na terenie Majdanu Górnego , ły na północ w poszukiwaniu chłodniejszych natomiast z Rogóźna pochodzi kamienna miejsc (renifer). W dorzeczu Wisły i Odry po- siekierka . Podobny zabytek zarejestrowa- jawiły się zwierzęta mniejsze, lecz za to licz- no także na terenie Sznurów (obecnie część niejsze, a zdobywanie pożywienia stało się Tomaszowa Lubelskiego). łatwiejsze. Okres ten zwany jest środkową W połowie V tysiąclecia p.Chr. tereny epoką kamienia (mezolitem). W tym czasie górnego dorzecza Wieprza i Sołokiji objęła, funkcjonowały obozowiska ludzkie znane 11w niewielkim stopniu, fala rolniczej ekspansji z Jezierni, Rudy Wołoskiej oraz Ulowa, gdzie T. Wiśniewski, Zanim przyszli Germanie, [w:] zarejestrowano9 mikrolityczne narzędzia B. Niezabitowska-Wiśniewska, Ulów – tajemnica sta- rożytnego Roztocza. Katalog wystawy, Lublin 2007, J. Reder, Środowiskowe uwarunkowania rozwoju s. 39-48; E. Banasiewicz, Opracowanie wyników osadnictwa i gospodarki społeczności pradziejowych badań AZP na obszarze 94-90, Zamość 1984, ma- południowo-wschodniej Lubelszczyzny, (Skarby 12 teriały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura 10 z przeszłości), [w:] Pradzieje południowo-wschod- w Zamościu.

niej Lubelszczyzny, Lublin 2007, s. 16-17. E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP J. Libera, Późny paleolit i mezolit środkowowschod- 13 na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w archi- niej Polski, część druga, źródła, Lublin 1998, s. 87; wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. T. Wiśniewski, Zanim przyszli Germanie, [w:] I. Kutyłowska, Materiały archeologiczne w zbio- B. Niezabitowska-Wiśniewska, Ulów – tajemnica sta- rach Muzeum Regionalnego w Tomaszowie Lu- rożytnego Roztocza. Katalog wystawy, Lublin 2007, belskim, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. VI/1972, s. 39-48. s. 150. 11 Rys historyczny

14 nowych przybyszów zwanych kulturą lubel- ki z uchem w kształcie księżyca (ansa luna- sko-wołyńską (4400-3400 r. p.Chr.) . Kul- ta) i flasze z kryzą oraz toporki kamienne tura ta powstała w 2. połowie V tysiąclecia z guzikowatym obuchem. Ślady tej kultury p.Chr. na lessach sandomierskich, Wyżynie w postaci licznych fragmentów naczyń gli- Lubelskiej oraz Wyżynie Zachodniowołyń- nianych i drobnych wytworów krzemien- skiej i związana była z kręgiem naddunajskim. nych znaleziono w Dąbrowie Tomaszowskiej, Jej ludność budowała dużych rozmiarów Majdanie Górnym, Łaszczówce, Łaszczówce- chaty naziemne oraz ziemianki, najczęściej Kolonii, Majdanku, Rogóźnie, Podhorcach, w kształcie koła. Pochówki szkieletowe skła- Przeorsku, Rudzie Żelaznej, Sabaudii, Typi- dano w obrębie osiedli lub w pobliżu nich, nie i Ulowie. Do niej także zaliczono skarb na cmentarzyskach złożonych z kilku do wiórów krzemiennych z Rogóźna, czworo- kilkunastu pochówków. Zmarłego składano ścienne siekierki krzemienne z Łaszczówki- w grobie w pozycji skurczonej razem z naczy- Kolonii i Przeorska oraz topór kamienny niami glinianymi, narzędziami i ozdobami. z Rudy Żelaznej. Gliniane naczynia często malowano białą W schyłkowej fazie rozwoju tej kultury farbą we wzory geometryczne. Pojawiły się nastąpiły znaczne zmiany klimatyczne, co w tej kulturze pierwsze wyroby miedziane. w konsekwencji doprowadziło do zmian Ślady tej kultury w postaci ułamków na- w gospodarce. Wówczas hodowla zwierząt czyń glinianych i narzędzi krzemiennych: zaczęła przeważać nad rolnictwem kopienia- rdzenia, kilku wiórowców, wiórów i odłup15 - czym. Suchszy klimat utrudniał rozwój szaty ków odkryto w Justynówce, Łaszczówce, roślinnej i w efekcie następowało stepowie- Majdanie Górnym, Przeorsku i Ulowie . nie gleby na dużych obszarach. Omawiane Znacznie liczniej reprezentowana jest ro- tereny zostały wówczas zasiedlone przez dzima (powstała na Niżu Środkowopolskim) ludność kultury amfor kulistych (3500-2700 kultura pucharów lejkowatych (4000-2800 r. r. p.Chr.), której ślady osadnictwa odkryto je- p.Chr.), która wykształciła się w 2. połowie dynie na terenie Majdanu Górnego i Jezierni, V tysiąclecia p.Chr. na pograniczu pasa Nizin zaś groby w niedalekich sąsiednich miejsco- i Wyżyn Polskich, na podłożu kultur mezo- wościach: Kolonii Partyzantów i Woli Gró- litycznych. Cały teren Lubelszczyzny został deckiej. W praktykach religijnych tej kultury zajęty przez małopolską grupę tej kultury, zaobserwowano ciekawy zwyczaj łączenia a jedną z cech ją wyróżniających jest przewa- ludzkich pochówków razem z bydlęcymi, ga gospodarki hodowlanej nad rolnictwem, gdzie jedną część kamiennej komory gro- przy dość znacznej roli łowiectwa i rybołów- bowej zajmował zmarły, drugą zaś specjal- stwa. Zakładano osady przy dolinach rzecz- nie zabita w tym celu krowa. W genezie tej nych i na wysoczyznach, a zwiększony zasięg kultury dużą rolę odegrała schyłkowa faza osadnictwa był możliwy przez zastosowanie osadnictwa „pucharowego”. W końcowym sprzężajnej (za pomocą wołów) uprawy roli. etapie swego istnienia kultura amfor kuli- Budowano przeważnie chaty naziemne o lek- stych współwystępowała z kulturą ceramiki kiej konstrukcji słupowej, rzadziej ziemian- sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.). Ta ostatnia ki. Charakterystyczne dla tej kultury są duże powstała prawdopodobnie na stepach nad- narzędzia krzemienne, osiągające nierzadko czarnomorskich i w krótkim czasie rozprze- ponad dwadzieścia centymetrów długości, strzeniła się na znaczne obszary Europy. Jej naczynia14 gliniane: puchary lejkowate, kub- ludność zajmowała się głównie pasterstwem, co nakazywało zakładać krótkotrwałe obo- Kultura ta w dotychczasowej literaturze fachowej 15 zwana była niekiedy kulturą lubelsko-wołyńskiej zowiska z zabudową szałasową. Niespalone ceramiki malowanej. szczątki zmarłych chowano pod kurhanami A. Zakościelna, Krzemieniarstwo kultury lubelsko- wkładając do grobu naczynia gliniane, narzę- wołyńskiej ceramiki malowanej, Lublin 1995, s. 162- 163 i tabl. XXIV:16-17, XXVI:4; B. Niezabitowska-Wi- dzia i ozdoby. Wśród zabytków spotyka się śniewska, T. Wiśniewski, Kompleks osadniczy w Ulo- starannie gładzone kamienne topory; krze- wie, powiat tomaszowski – wstępne podsumowanie mienne grociki do strzał w kształcie serca, sześcioletnich badań wykopaliskowych, „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, t. X/2008, s. 81. dłuta i szydła kościane oraz naczynia gliniane 12 Rys historyczny

zdobione odciskami sznura lub krótką linią pierwsza kultura wczesnobrązowa zwana rytą (głównie amfory i pucharki). W miarę mierzanowicką (2300/2200-1600 r. p.Chr.). ponownego wilgotnienia klimatu, począw- Wykształciła się ona w dorzeczu górnej Wi- szy od około 2900 lat p.Chr. na omawianym sły, szczególnie na Wyżynach Miechowskiej terenie pojawiły się grupy ludzi określane i Sandomierskiej. Jej ludność zajmowała mianem kultury ceramiki sznurowej (2900- się głównie hodowlą, w mniejszym stopniu 2200 r. p.Chr.), zajmujące się głównie pa- rolnictwem. Jedynymi obiektami odkrywa- sterstwem. Taki typ gospodarki zmuszał do nymi na osadach kultury mierzanowickiej częstej wędrówki, w czym zapewne pomoc- są jamy zasobowe (przeważnie w przekroju ny był oswojony już koń. Przypuszczalnie trapezowate), jamy produkcyjne oraz groby z tą kulturą można łączyć toporek kamienny zwierzęce. Zmarłych składano niespalonych z Łaszczówki. Obok śladów obozowisk, gdyż do jam grobowych, przeważnie w pozycji na ludność koczownicza nie budowała trwałych boku, wkładając im wyposażenie w postaci osiedli, znane są także kurhany, w których ozdób i narzędzi, rzadziej naczyń glinianych. chowano zmarłych. Takie kopce ziemne za- Często spotyka się groby bez wyposażenia. rejestrowano w Jezierni, Ulowie, Nowej Wsi, Charakterystyczny dla tej kultury inwentarz Klekaczu, Majdanie Górnym i Typinie. Część stanowią naczynia baniaste, często zdobione z nich nie była badana wykopaliskowo, stąd guzkami lub listwami plastycznymi, kubki ich przynależność do tej kultury nie jest do i amforki zdobione odciskami sznura oraz końca pewna. Wśród badanych znalazły liczne ozdoby kościane w postaci tarczek, się kurhany z Ulowa, Klekacza i Nowej Wsi. płytek, paciorków, przekłuwaczy i szpil. Nie- Odkryto w nich szkieletowe pochówki ludz- rzadko występują również ozdoby miedziane kie wyposażone w dary grobowe w postaci np. zausznice w kształcie wierzbowego liścia naczyń glinianych,16 narzędzi kamiennych i inne. Typowe są też soczewkowate siekierki i krzemiennych oraz miedzianego naszyjnika krzemienne, kamienne toporki, krzemienne (Klekacz) . grociki sercowate oraz groty i sierpy krze- Znaczne przemiany kulturowe nastąpiły mienne z retuszem powierzchniowym, bi- w końcu III tysiąclecia p.Chr., a ich przyczy- facjalnym (obustronnym). Retusz bifacjalny ną było rozprzestrzenianie się nowych idei narzędzi rdzeniowych oraz wykonywanie gospodarczych i duchowych. Zasadniczą pozostałych narzędzi głównie na odłupkach rolę zaczął odgrywać wynaleziony brąz oraz charakteryzuje krzemieniarstwo z wczesnej wierzenia związane z bóstwem słonecznym. epoki brązu. W związku z tym częstymi na- Zmiany te następowały jednak powoli i we rzędziami są zgrzebła i skrobacze lub po pro- wczesnej fazie epoki brązu, na badanych stu odłupki retuszowane. terenach, metal pojawia się bardzo rzadko, Z kulturą mierzanowicką związane są a upowszechnia się dopiero w późniejszych wszystkie zabytki datowane na wczesną fazach tej epoki. Na podłożu kultury cerami- epokę brązu. Zarejestrowano je w szeregu ki sznurowej, przy mniejszym współudzia- miejscowościach: Justynówce, Klekaczu, le innych kultur schyłkowoneolitycznych Łaszczówce, Majdanie Górnym, Majdanku, oraz impulsów idących znad środkowego Podhorcach, Przeorsku, Rabinówce, Typinie, Dunaju,16 powstała około 2200 roku p.Chr. Rudzie Żelaznej, Rudzie Wołoskiej, Ulowie i Wieprzowem Jeziorze. Wśród odkrytych J. Buszewicz, Grób kultury ceramiki sznurowej zabytków, obok sporej grupy fragmentów z Nowej Wsi, stan. 1, gm. Tomaszów Lubelski, woj. potłuczonych garnków, zarejestrowano tak- Zamość, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 39/1987, s. 155-158; J. Machnik, J. Bagińska, W. Koman, Neoli- że dwa groty krzemienne (Majdan Górny, tyczne kurhany na Grzędzie Sokalskiej w świetle ba- Typin), fragment krzemiennej siekierki so- dań archeologicznych w latach 1988-2006, Kraków czewkowatej (Przeorsk), krzemienny grocik 2009, s. 27-35; B. Niezabitowska-Wiśniewska, T. Wi- śniewski, Kurhany ceramiki sznurowej na stanowi- (Ulów) i kamienny rozcieracz (Podhorce). sku 3 w Ulowie, powiat tomaszowski, [w:] Kurhany Najmłodsze zabytki kultury mierzanowic- i obrządek pogrzebowy w IV-II tysiącleciu p.n.e., red. kiej datowane są na XVIII-XVII w. p.Chr. Mniej H. Kowalewska-Marszałek, P. Włodarczak, Kraków 2011, s. 229-369. więcej w tym czasie wykształciła się następna 13 Rys historyczny

18 kultura archeologiczna zwana trzciniecką osady w Rudzie Wołoskiej i Łaszczówce oraz (1650-1100 r. p.Chr.). Powstała ona w do- domniemany grób ciałopalny w Jezierni . rzeczu górnej i środkowej Wisły oraz środ- Już w XII w. p.Chr. na terenie Lubelszczy- kowej Warty, na podłożu kultur postsznu- zny, w wyniku powolnej ewolucji kultury rowych przy silnych impulsach z zewnątrz, trzcinieckiej, wykształciła się grupa kultury głównie wczesnobrązowych kultur sąsied- łużyckiej (1200-400 r. p.Chr.) zwana lubel- nich m.in. madziarowskiej i otomańskiej, ską. Jej gospodarka nie różniła się zasad- a w mniejszym stopniu również mogiłowych. niczo od gospodarki poprzedniej kultury, Ludność kultury trzcinieckiej trudniła się za- choć większą rolę mogło odgrywać rolnic- równo hodowlą, jak i rolnictwem, a przewa- two. Budowano głównie chaty naziemne, ga jednej gałęzi gospodarki nad drugą miała ale również półziemianki i ziemianki oraz charakter lokalny i była uzależniona od wa- obiekty gospodarcze w postaci jam. Zmar- runków środowiska naturalnego. Badania łych palono na stosie, a spalone szczątki na osadach tej kultury wskazują, że zakła- wkładano najczęściej do naczynia gliniane- dano osiedla duże, z zabudową różnorodną: go zwanego popielnicą (grób popielnicowy) domy naziemne, półziemianki i ziemianki lub rzadziej bezpośrednio do ziemi (grób ja- oraz jamy gospodarcze. Często zakładano mowy). Cmentarzyska zakładano na stokach także sezonowe obozowiska. Zmarłych cho- wzniesień, często w pobliżu cieku wodnego. wano przeważnie niespalonych, pod kurha- Zmarłym wkładano do grobu dary w postaci nami. Na Lubelszczyźnie spotyka się także naczyń glinianych, sporadycznie ozdoby lub pochówki ciałopalne. Charakterystycznymi narzędzia. Charakterystyczne dla tej kultury zabytkami dla tej kultury są garnki esowate są naczynia dwustożkowate, często zdobio- z listwą plastyczną, często zdobione pozio- ne szerokimi lub wąskimi żłobkami, garnki mymi dookolnymi żłobkami, niekiedy połą- esowate najczęściej chropowacone, misy czonymi z łuczkami lub z ornamentem stem- esowate, kubki oraz placki gliniane. Inne pelkowym, rzadziej misy i czarki esowate. formy występują rzadziej. Wśród zabytków Częste są krzemienne siekierki o przekroju metalowych spotyka się siekierki z tulejką, soczewkowatym i krzemienne sierpy. Dość sierpy z guzkiem, naramienniki z podwój- rzadko spotykane są wyroby brązowe, pra- nymi spiralnymi tarczkami, różnego rodza- wie wyłącznie ozdoby w postaci naramien- je szpile, naszyjniki skręcane dookoła osi ników z dwoma tarczkami i bransolety z nie- oraz bransolety. Częste są także krzemienne stykającymi się końcami oraz uchate szpile. sierpy oraz kamienne toporki pięcioboczne. Sporadycznie występują także inne ozdoby Z omawianych terenów do kultury łużyc- oraz brązowe siekierki. W inwentarzach tej kiej oprócz licznych stanowisk odkrytych kultury można spotkać krzemienne groci- podczas badań powierzchniowych (niemal ki trzoneczkowate, toporki kamienne oraz w każdej miejscowości), należy cmentarzy- żarna i rozcieracze. Kultura trzciniecka na sko w Majdanie Górnym (złożone z kilku omawianym terenie znana jest z kilku miej- grobów ciałopalnych) oraz osady w Jezierni, scowości: Dąbrowy Tomaszowskiej, Jezierni, Łaszczówce i Rudzie Wołoskiej, gdzie zareje- Łaszczówki, Pasiek, Podhorzec,17 Przeorska, strowano kilkanaście obiektów osadowych.19 Rabinówki, Rogóźna, Rudy Żelaznej, Typina Na wyróżnienie zasługuje także brązowe kół- Ulowa oraz Rudy Wołoskiej . Na kilkunastu ko, fragment wędzidła końskiego z Ulowa . osadach zarejestrowano liczne fragmenty W połowie VII w. p.Chr. za sprawą kultury ceramiki oraz wyroby krzemienne: sierp halsztackiej18 docierają do kultury łużyckiej (Rabinówka) i fragment sierpa (Ulów), kilka J. Niedźwiedź, Przemiany kulturowe i osadnicze odłupków; brązowe: tarczka, siekierka, grot na Roztoczu Środkowym i w Kotlinie Zamojskiej od (Ulów) oraz kamienne: dwa fragmenty płytki środkowej epoki brązu do wczesnej epoki żelaza, szlifierskiej (Ruda Wołoska). Podczas badań cz. 2 – Katalog, Rzeszów 2018, mps dr w Uniwersy- 19 zarejestrowano ślady obozowiska w Jezierni, tecie Rzeszowskim w Rzeszowie, s. 39-40, 51, 60-62 17 i ryc. K 44; K 65. J. Niedźwiedź, Przemiany kulturowe i osadnicze..., H. Taras, Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, cz. 2 – Katalog, s. 133, 167-170, 194-200, 237 i ryc. 14 Bugu i Sanu, Lublin 1995, s. 221-241. K 131-132, K 151-152, K 173-176, K 215. Rys historyczny

pierwsze wyroby żelazne. W tym okresie również paciorki: gliniane, szklane i meta- tereny międzyrzecza Wisły i Bugu, zapew- lowe. Ślady osadnictwa kultury pomorskiej ne także okolice Tomaszowa Lubelskiego, na tym terenie znane są tylko z jednej21 osady wchodzą w orbitę wpływów scytyjskich. w Przeorsku, gdzie zarejestrowano kilkana- Dotychczas nie zarejestrowano zabytków ście ułamków naczyń glinianych . scytyjskich 20na omawianym terenie, ale spo- W młodszym okresie przedrzymskim (II-I rą ich liczbę znaleziono w pobliskim Starym w. p.Chr.) na terenach gminy Tomaszów Lu- Machnowie . belski swoje niezbyt intensywne ślady po- Ludy scytyjskie często nękały w V wieku zostawiła tzw. grupa czerniczyńska, utwo- p.Chr. najazdami ludność kultury łużyckiej, rzona w wyniku przemieszania elementów czym prawdopodobnie przyczyniły się do jej kultury pomorskiej i jastorfskiej, choć w póź- upadku. Około połowy V wieku p.Chr. kultu- niejszych fazach duży wpływ mogła mieć ra łużycka na tym terenie została stopniowo również kultura zarubiniecka. Ludność gru- wyparta przez kulturę pomorską (450-200 py czerniczyńskiej budowała półziemianki r. p.Chr.), która wykształciła się w VII wie- i ziemianki, najczęściej owalne lub prosto- ku p.Chr. na terenie Pomorza Gdańskiego kątne, choć spotyka się również budowle i wkrótce rozprzestrzeniła się na znaczne ob- o nieregularnych kształtach. Zmarłych cho- szary. Budownictwo i gospodarka nie różni- wano w grobach ciałopalnych jamowych, ły się zasadniczo w stosunku do poprzedniej zakładając na wzniesieniach małe cmenta- kultury, znacznie natomiast różnił się ob- rzyska typu rodowego. Wśród inwentarza rządek pogrzebowy i inwentarz kulturowy. spotyka się naczynia garnkowate i wazowate, Ludność kultury pomorskiej chowała swo- kubki-dzbany, misy i placki-talerze zdobione ich zmarłych najczęściej w grobach skrzyn- ornamentem plastycznym w postaci wałków, kowych o konstrukcji kamiennej, wkładając niekiedy karbowanych oraz chropowacone. do grobu po kilkanaście popielnic. Były to Rzadziej występuje ornament palcowy. Kra- zapewne grobowce rodzinne. Istniały tak- wędzie wylewów były często karbowane. że inne typy pochówków. Jednym z nich był Materiały tej grupy w przeważającej mierze grób podkloszowy, w którym popielnica pochodzą z okolic Hrubieszowa. Z tego czasu była przykryta większym naczyniem tzw. (II-I w. p.Chr.) pochodzi cmentarzysko grupy kloszem. Znane są też groby bez konstrukcji czerniczyńskiej z Rudy22 Wołoskiej, gdzie od- kamiennej składające się jedynie z popielnic. słonięto 4 ciałopalne pochówki wyposażone Szczególnie charakterystyczne dla tej kultu- w naczynia i ozdoby . Ludność grupy czer- ry są popielnice zdobione w górnej części niczyńskiej (II-I w. p.Chr.) utożsamiana z Ba- wyobrażeniem twarzy ludzkiej oraz urny starnami w połowie I wieku przed Chrystu- domkowe. Te wyjątkowe formy nie wystę- sem uległa ekspansji kultury przeworskiej pują jednak na omawianym terenie. Wśród (I w. p.Chr.-V w.) przypisywanej Wandalom. inwentarza ruchomego spotykamy gliniane Prawdopodobnie pod koniec II wieku naczynia dwustożkowe z krótką szyją, garn- wskutek najazdu nieprzyjaciela miejsco- ki jajowate, misy półkuliste, placki gliniane i wa ludność opuściła swoje siedziby między kubki z wysoką szyjką oraz brązowe naszyj- Wieprzem a Huczwą, być może tymczasowo, niki wielozwojowe, bransolety nerkowate, jednak już tu nie powróciła, a dowodem na szpile20 i zapinki. W kulturze tej występują to są skarby monet ukryte w Swaryczowie, Zubowicach, Żulicach i Ruszczyźnie. E. M. Kłosińska, O kilku przedmiotach brązo- wych odkrytych na Roztoczu Środkowym, [w:] Na przełomie er i w pierwszych wiekach Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i inter- naszej21 ery dotarły tu wpływy imperium pretacje, red. S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak, Rzeszów 2009, s. 441-448, Collectio Archa- 22 J. Niedźwiedź, Przemiany kulturowe i osadnicze..., eologica Ressoviensis, Tomus XI; E. M. Kłosiń- cz. 2 – Katalog, s. 306 i ryc. K 260. ska, Kilka uwag na temat militariów ludności Ł. Pawłowski, Dokumentacja końcowa z ratowni- kultury łużyckiej na Lubelszczyźnie, [w:] He- czych badań archeologicznych stanowiska 2 w m. reditas praeteriti. Additamenta archaeologica Ruda Wołoska, gm. Tomaszów Lubelski, wykona- et historica dedicata Ioanni Gurba Octogesimo nych w związku z budową stacji GPZ, Lublin 2013, Anno Nascendi, red. H. Taras, A. Zakościelna, mps w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura Lublin, s. 245-258. w Zamościu, s. 42-43. 15 Rys historyczny

rzymskiego, co zapoczątkowało nowy okres terenach Polski, faza młodsza zwana cecelską zwany rzymskim. Charakteryzuje się on obecna jest także na Lubelszczyźnie. Podsta- znacznym rozwojem wymiany handlowej wą gospodarki tej kultury było rolnictwo oraz wielką mobilnością poszczególnych kul- i hodowla. Zmarłych chowano zarówno spa- tur. Omawiane tereny potencjalnie znalazły lonych na stosie, jak i niespalonych. Jedną się w orbicie oddziaływań kultury przewor- z cech charakterystycznych dla tej kultury skiej, a potem wielbarskiej. jest prawie zupełny brak przedmiotów żela- Kultura przeworska powstała prawdo- znych oraz broni wśród wyposażenia grobo- podobnie na początku II w. p.Chr. na bazie wego. Do grobu wkładano naczynia gliniane kultury pomorskiej. Za jej kolebkę uważa najczęściej wazowate i misowate o ostrych się Śląsk, wschodnią Wielkopolskę i Kujawy, załomach, kubki i dzbany, ozdoby brązowe skąd ekspandowała wkrótce na prawie cały i srebrne w postaci różnorodnych zapinek, obszar Polski (z wyjątkiem północnych jej bransolet żmijowatych i wężykowatych, pu- obszarów). Ludność tej kultury budowała charków szklanych, kościanych grzebieni niewielkie półziemianki oraz nieco więk- oraz paciorków szklanych i bursztynowych. sze naziemne lub lekko wkopane w ziemię Zabytki z okresu rzymskiego (I-V w.) są budynki o konstrukcji słupowej. Wewnątrz stosunkowo skromne, a znaleziono je na te- chaty znajdowało się otwarte palenisko lub renie Ulowa, Typina (kultura przeworska) rzadziej piec z kamieni lub wypalonej gliny. i Jezierni (kultura wielbarska).23 Ponadto kil- Zmarłych palono na stosie i chowano do ka zabytków z tego okresu pochodzi z terenu grobów jamowych wraz z wyposażeniem Tomaszowa Lubelskiego . Tylko kilka sta- i resztkami stosu. W późnej fazie pojawiają się nowisk z Ulowa, gdzie odkryto kilkadziesiąt również pochówki popielnicowe. Zmarłym obiektów z tego okresu (głównie ciałopal- wkładano do grobu duże ilości naczyń. Po- nych pochówków), ale także kilka jam gospo- czątkowo naczynia lepiono ręcznie, w młod- darczych, dostarczyły dużej ilości zabytków, szych fazach zastąpiono je toczonymi na kole. wśród których znajdują się ozdoby: fibule, Często spotyka się łamane intencjonalnie na- paciorki szklane, klamra do pasa, sprzączki, rzędzia lub broń. Charakterystyczne dla tej a także narzędzia: nóż, przęśliki i inne wyro24- kultury są naczynia odwrotnie gruszkowate by: monety (srebrne denary), kościane grze- często spotykane w starszej fazie, później za- bienie, szczypczyki oraz naczynia gliniane . stąpione naczyniami o silnie wydętym brzu- Od połowy V wieku, w okresie wędrówek ścu, misy o ostrym załomie brzuśca, garnki ludów zapoczątkowanym przez najazd Hu- jajowate i naczynia wazowate. Typowe są nów na Europę Środkową, omawiane tereny też iksowate ucha i facetowane krawędzie, niemal całkowicie opustoszały na pół wieku. a w zdobnictwie stosowanie meandra wypeł- Z tego okresu pochodzą pochówki z Ulowa, nianego nakłuciami. Powszechnie używano przypisywane przedstawicielom ludu Heru- różnorodnych narzędzi żelaznych: radlic, lów. Wędrowali oni znad Morza Czarnego do krojów płużnych, sierpów, przyborów ko- Skandynawii i prawdopodobnie25 osiedlili się walskich oraz narzędzi do obróbki drewna. tu na pewien czas, ale epizod ten jeszcze nie Szczególnie często spotykanymi zabytkami są został dostatecznie zbadany . 23 elementy uzbrojenia w postaci grotów osz- czepów, mieczy, tarcz z umbami i ostróg. Czę- 24 Zabytki te znajdują się w zbiorach Muzeum im. sto spotyka się różnego rodzaju ozdoby: zapin- J. Petera w Tomaszowie Lubelskim. ki, klamry do pasa, grzebienie oraz paciorki. B. Niezabitowska, Zanim przyszli Słowianie czyli Roztocze u schyłku starożytności, [w:] Ar- Przypuszczalnie pod koniec II wieku tereny cheologia Roztocza. Krajobraz przyrodniczo- Lubelszczyzny zostały zasiedlone przez lud- kulturowy, (Skarby z Przeszłości, t. VII), red. ność kultury wielbarskiej, powstałej w 2. po- E Banasiewicz, Lublin 2005, s. 85-97; B. Nie- zabitowska-Wiśniewska, Kompleks osadniczy łowie I w. na Pomorzu Wschodnim, stamtąd w Ulowie, powiat tomaszowski – wstępne pod- przywędrowała nieco później na Mazowsze sumowanie sześcioletnich badań wykopalisko- 25 i Lubelszczyznę. Jej starsza faza zwana lubo- wych, „Archeologia Polski Środkowowschod- niej”, t. X/2008, s. 67-93. widzką, występuje na północno-zachodnich B. Niezabitowska, Zanim przyszli Słowianie..., s. 100. 16 Rys historyczny

B. OKRES WCZESNOHISTORYCZNY (VI – POŁOWA XIII w.)

Pod koniec V lub na początku VI wieku ob- i Świerszczowie oraz na granicy Kotliny Hru- szar międzyrzecza Wieprza i Bugu zaczęli bieszowskiej z Grzędą Horodelską, w Hu- penetrować Słowianie. Dobre warunki hy- synnem. Na obszarze gminy Tomaszów Lu- drologiczno-glebowe sprzyjały rozwojowi belski nie znaleziono bezpośrednich do- osadnictwa na tym terenie. Podobnie jak na wodów na tak wczesne osadnictwo. Nieco innych obszarach, zaczęły powstawać tu osa- późniejsze osady zarejestrowano w Jezierni, dy, najpierw jednodworcze, a następnie wie- Majdanie Górnym i Typinie, gdzie stwierdzo- lodworcze, złożone z trzech i więcej zagród. no po kilka fragmentów ceramiki datowanej Były one użytkowane przez grupy ludzkie na VIII-IX wiek. Dużą osadę z okresu od IX liczące 20-40 osób. Osady te z czasem przy- do X wieku odkryto w Szarowoli, natomiast brały formy jednorzędówek nadrzecznych, fragmenty naczyń z XII-XIII wieku znalezio- stosownie do panujących warunków natu- no w Majdanie Górnym, Łaszczówce, Typinie, ralnych. W obrębie gospodarstwa notowano Podhorcach, Justynówce, Rudzie Wołoskiej najczęściej naziemne budynki mieszkalne, i Przeorsku. W większości miejscowości zna- o konstrukcji zrębowej lub słupowo – ple- leziono fragmenty naczyń glinianych datowa- cionkowej, rzadziej ziemianki lub półzie- nych ogólnie na okres wczesnośredniowiecz- mianki. Budynkom mieszkalnym towarzy- ny (VI-XIII w.). szyły obiekty gospodarcze i jamy zasobowe. Osadnictwo słowiańskie początkowo dość Z najstarszym horyzontem osadnictwa rzadkie, z czasem zaczęło się coraz inten- słowiańskiego datowanego na VI wiek na- sywniej rozwijać, co doprowadziło do utwo- leży łączyć ślady domostw odkryte na tere- rzenia związków społecznych zwanych ple- nie Kotliny Hrubieszowskiej w Zubowicach mionami. Według zgodnej opinii historyków,

Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny domniemanego grodziska na „Białej Górze” w Majdanie Górnym; 1 – wały zachowane bardzo dobrze i dobrze, 2 – majdan małego gródka obronnego oraz wały zachowane we fragmentach lub słabo czytelne w terenie, wg H. Maruszczaka 1999.

17 Rys historyczny

w IX i X wieku omawiane tereny zajmowało cach diecezji ołomunieckiej znalazły się plemię Lędzian, któremu można przypisać więc ziemie plemienne26 Wiślan z Krakowem budowę grodów m.in. w Czermnie (gród i Sandomierzem oraz Lędzian z Przemy- Czerwień), Gródku nad Bugiem (gród Wo- ślem i Czerwieniem . Można się domyślać, łyń), Majdanie Górnym, Guciowie i Śniaty- że po rozpadzie państwa wielkomoraw- czach. Z Lędzianami związane były także skiego ziemie te na krótko weszły w skład liczne osady w międzyrzeczu Huczwy, Bugu państwa czeskiego. Dowodem na to mogą i Wieprza. Wiele małych osad słowiańskich być granice diecezji praskiej z początku XI odkryto także na terenie obecnej gminy wieku, z których wschodnia sięgała Bugu i Tomaszów Lubelski. Zapewne od X wieku Styru. Należy zauważyć, że granice ówcze- tworzyły one część terytorium tzw. Grodów snych biskupstw pokrywały się zazwyczaj Czerwieńskich, znanych nam z przekazów z granicami państwowymi. Wydaje się za- latopisów ruskich. Grody te stanowiły zatem możliwe, że omawiane tereny zetknęły chodnią rubież państwa kijowskiego. Przy- się z chrześcijaństwem jeszcze przed przypuszczalnie jednak wcześniej, od połowy IX jęciem chrztu przez Polskę w 966 roku. Jed- do początku X wieku, tereny te należały do nak ta stosunkowo krótka przynależność do Wielkich Moraw, potem Czech, a od około Kościoła łacińskiego, nie wywarła zapewne27 960 roku i w latach 1018-1031 do Polski Pia- większego wpływu na miejscową ludność stowskiej. Czerwień, jak wykazują badania w postaci trwałej jej chrystianizacji . archeologiczne, był stołecznym ośrodkiem Gęstość zaludnienia tych terenów była tego terytorium. Jego dość rozległy kompleks wtedy stosunkowo niewielka. Według ba- osadniczy rozlokowany w międzyrzeczu dań historyków w XIV wieku okolice Chełma Huczwy i Sieniochy składał się z grodu, pod- i Bełza zamieszkiwało średnio 1,6-3,4 osób grodzia, kilku osad otwartych, powiązanych na kilometr kwadratowy, zaś w X wieku hi- wzajemnie ze sobą systemem drewnianych storycy28 przyjmują dla południowego Woły- pomostów oraz kilku cmentarzysk szkieleto- nia około 1,6 osób na kilometr kwadrato- wych. Dużą rangę posiadały także inne grody, wy . Należy przy tym pamiętać, że obszar w tym potężny gród Wołyń (obecnie na tere- dzisiejszej gminy Tomaszów Lubelski był nie Gródka nad Bugiem) oraz Sutiejsk zloka- dość słabo zamieszkały, gdyż na XIV wiek lizowany na terenie dzisiejszej Sąsiadki. Ten można datować jedynie osadę w Podhorcach ostatni zbudowali Rusini w XI wieku celem i dopiero w XV-XVI wieku nastąpiła tutaj in- obrony zachodniej granicy Rusi Kijowskiej. tensywna kolonizacja, kiedy powstały osady Zapewne mniejsze znaczenie posiadały inne w Rudzie Wołoskiej, Typinie i Rogóźnie. grody, w tym gród w Majdanie Górnym. Pierwsze źródło pisane związane z grodami Zabytki związane z osadnictwem sło- czerwieńskimi„W roku pochodzi 6489 [981]dopiero poszedł z 981 roku.Wło- wiańskim, a datowane na okres wczesnośre- dzimierzW Powieści na LachyDorocznej i zajął ruski grody kronikarz ich Przemyśl, za- dniowieczny (VIII-XIII w.) zanotowano na Czerwieńnotował: i inne grody”29 kilkunastu stanowiskach archeologicznych, prawie we wszystkich miejscowościach . Ważnym wydarze- gminy Tomaszów Lubelski. Starsze fazy tego niem, w tym także dla omawianego obszaru, osadnictwa (do wieku XI) mają wyraźne należącego wówczas do Rusi, było przyjęcie cechy zachodniosłowiańskie. Między inny- chrztu przez księcia kijowskiego Włodzi- mi ten fakt skłania badaczy do wniosku, że mierza26 wraz z całym dworem w 988 roku. w 2. połowie IX wieku omawiany obszar G. Labuda, Czeskie chrześcijaństwo na Śląsku należał do Wielkich Moraw lub przynaj- i w Małopolsce w X i XI wieku, [w:] Chrystiani- mniej był im częściowo podległy. Przypusz- zacja Polski Południowej. Materiały z sesji na- 27 czać zatem można, że tereny te przed 973 ukowej odbytej 29 czerwca 1993 roku, Kraków 1994, s. 84. rokiem należały do diecezji ratyzbońskiej, 28 A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., a następnie do wyłączonej z niej diecezji Lublin 1999, s. 49. 29 ołomunieckiej, czyli morawskiej, podległej S. Kuczyński, Studia z dziejów Europy Wschodniej X-XVII w., Warszawa 1965, s. 47. arcybiskupstwu mogunckiemu. W grani- Latopis Russkij (dalej LR), Kiiev 1989, s. 49. 18 Rys historyczny

Chrzest ten nie oznaczał szybkiej chrystianizacji całego państwa, a ludność dorzecza Huczwy i Bugu kilkakrotnie zmieniająca swoją przynależność do Polski i Rusi, mu- siała nieco później przyjąć religię chrześci- jańską. Prawdopodobnie nastąpiło to w 2. połowie XI wieku. Wówczas też być może po- wstała parafia prawosławna w Czerwieniu, o istnieniu której świadczą ślady budynku murowanego oraz przedmioty sztuki sakralnej odkryte na grodzisku podczas prowadzonych tu badań archeologicznych w latach 70. XX wieku i w latach 2013-2014. Parafia w Czerwieniu posiadała zapewne rozległy zasięg i administracyjnie była przy- należna do założonej w 1086 roku eparchii (diecezji) we Włodzimierzu. 30Prawdopodob- nie w XIII wieku Czerwień był nawet sie- dzibą protopopii (dekanatu) . Można przy- puszczać, że omawiane tereny wchodziły w skład zwierzchności czerwieńskiej31 zarów- no pod względem administracji kościelnej, Ryc. 3. Książę kijowski Włodzimierz Wielki, jak i świeckiej (wołość) . wg obrazu z kościoła p.w. św. Jerzego w Bił- Pograniczne położenie terenów dorzecza goraju. Wieprza, Huczwy i Bugu sprawiło, że przez dłuższy czas były one obiektem rywalizacji Polski i Rusi. Po zajęciu ich w 981 roku przez Włodzimierza Wielkiego, w 1018 roku Grody32 Czerwieńskie„W roku (i 1031 zapewne Jarosław Czerwień) z Mścisławem zdobył izebrali przyłączył swoich do Polskilicznych Bolesław wojów iChrobry poszli na. Lachów.Z kolei I zajęli znowu Grody Czerwieńskie i spustoszyli lacką ziemię a bogatych Lachów przywieźli i rozdzielili ich. I osadził Jarosław swoich Lachów nad rzeką Roś i są oni do dnia dzisiejszego”33

. Zajęcie tych terenów przez Ruś dokumen- tują także znaleziska archeologiczne, które wykazują zmianę charakteru osadnictwa w wieku XI, kiedy pojawiły się zabytki wschodniosłowiańskie. Na krótki okres, w po- czątkach lat 70. XI wieku tereny te wcielił do Polski Bolesław Śmiały, po czym przeszły w posiadanie książąt ruskich aż do roku 1340. Ryc. 4. Popiersie księcia kijowskiego Jarosła- 30 31 wa Mądrego, wg Latopis Russkij 1989. A. Gil, Prawosławna eparchia..., s. 135. A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskie- 32 go. Województwo bełskie od schyłku XIV do począt- 33 ku XVII w., Warszawa 1993, mapa 3. LR 1989, s. 83.

LR 1989, s. 87. 19 Rys historyczny

Ryc. 5. Ziemia czerwieńska i bełska na przełomie XII i XIII w., wg A. Swieżawskiego 1990.

Wielkie Księstwo Kijowskie po śmierci w następnym roku, a jego następstwem było Jarosława Mądrego w 1054 roku zostało wyodrębnienie księstwa bełskiego. Począt- podzielone na szereg mniejszych księstw. kowo Czerwień, wraz ze swym okręgiem Jednym z nich było księstwo włodzimierskie, nadal wchodził w skład36 księstwa włodzi- w skład którego weszły również omawiane mierskiego, ale po kilku latach włączono go tereny. Księstwem tym w XI wieku władali do księstwa bełskiego . Omawiane tereny kolejno: Igor, Izjasław, Wsiewołod, Oleg, Ja- wchodziły w części do wołości czerwieńskiej, ropełk, i Dawid. W 1100 roku księstwo wło- włączonej do księstwa bełskiego, a w części dzimierskie objął Jarosław I, potem Roman do wołości bełskiej. Pierwszym księciem beł- i Andrzej Dobry. W 1121 roku Jarosław I skim został Wsiewołod I, a po jego śmierci w próbował odzyskać utracone księstwo przy roku 1195 księstwo zostało podzielone po- pomocy wojów księcia polskiego Bolesława34 między dwóch jego synów. Powstało wów- Krzywoustego, jednak sprzymierzone wojska czas księstwo czerwieńskie, które otrzy- poniosły klęskę przy oblężeniu Czerwienia . mał we władanie Wsiewołod II, natomiast W 1136 roku księstwo włodzimierskie objął księstwo bełskie przypadło Aleksandrowi. Izjasław II Mścisławowicz, potem Święto- W roku 1210 tereny księstwa czerwień- sław, ponownie Izjasław II, Włodzimierz skiego zostały poważnie zniszczone przez i wreszcie Mścisław II. Ten ostatni zmarł najazd Litwinów i Jaćwingów, którzy spu- w 1170 roku, ale na krótko przed śmiercią stoszyli kraj aż po Czerwień i Uchanie. Do- podzielił księstwo włodzimierskie pomiędzy szło wówczas do walk niedaleko37 strażnicy czterech synów, z których Świętosław otrzy- w Uchaniach, podczas których polegli ruscy mał Włodzimierz, Wsiewołod prawdopodob- dowódcy: Dobrogost i Maciej . Jednak wy- nie Bełz,35 Włodzimierz Brześć, natomiast nie daje się mało prawdopodobne, by najazd ten wiadomo jaką część księstwa otrzymał Ro- objął także w jakimś stopniu tereny obecnej man . Można domniemywać, że były to tere- gminy Tomaszów Lubelski. ny między Wieprzem a Bugiem. Podział ten 36 jednak34 był nietrwały i przestał obowiązywać 37

Tamże, s. 27.

35 A. Swieżawski, Ziemia bełska. Zarys dziejów poli- A. Jusupowić, Elity ziemi halickiej i wołyńskiej tycznych do roku 1462, Częstochowa 1990, s. 24. w czasach Romanowiczów (ok. 1205-1269), Kraków Tamże, s. 26-27. 2013, s. 128-129. 20 Rys historyczny

Samodzielne księstwo czerwieńskie miało mi książąt ruskich z Zachodem wyprawili się krótkie dzieje, bowiem po śmierci Wsiewoło- w 1259 roku pod wodzą Burundaja na Ruś. da II w 1214 roku połączono je z powrotem Zaskoczeni książęta ruscy, otoczeni we Wło- z księstwem bełskim pod panowaniem księ- dzimierzu, musieli zgodzić się na uczestnic- cia Aleksandra. Następnie krótko księstwem two w wyprawie przeciwko Polce, a ponadto bełskim władał książę halicko-włodzimierski na zniszczenie głównych grodów na Rusi. Ta- Daniel, który przekazał swoją władzę synowi tarzy jednak nie zdobyli wtedy Chełma. Aleksandra – Wsiewołodowi III. Ten trudny okres dziejów Rusi halicko- Częsta zmiana władzy była wynikiem włodzimierskiej okazał się także niekorzyst- niemal ciągłych walk między książętami, ny dla Czerwienia. Jego los przypieczętował które osłabiły znacznie Ruś, co wykorzy- zapewne chan tatarski Burundaj, który w stali Tatarzy najeżdżając te tereny w zimie 1259 roku zarządził likwidację ważniejszych 1240/1241 roku pod wodzą Batu-chana.„ciągnął odNa- grodów na Rusi. Przypuszczalnie zniszczono działtrasie głębokiego ich pochodu rozpoznania” było księstwo38 bełskie, w wówczas wały w Czerwieniu. Rządy Daniela tym okolice Czerwienia, którędy na Rusi trwały do jego41 śmierci w 1264 roku . Ten najazd i wówczas ziemię bełską i chełmską otrzy- położył kres politycznej egzystencji Grodów mał jego syn Szwarno . W tym okresie nadal Czerwieńskich. Zniszczone zostały wówczas trwały walki między książętami ruskimi, czę- główne grody:„poszedł Czerwień na Czerwień i Wołyń. i bijąc Współcze taranem- sto wspieranymi przez Polaków i Węgrów. zdobyłsny wydarzeniom go i spalił” latopis ruski mówi, iż Ba- W latach 1267-1269/1270 Szwarno jako tu-chan wielki książę litewski połączył z Litwą swoją . Być może podobnie stało dzielnicę zarządzając państwem od Roztocza się z innymi warowniami, w tym z grodziska- po Dźwinę. Po jego śmierci w 1269/1270 na mi w Majdanie Górnym, Guciowie i Sąsiadce Litwie rządy objął Trojden, a księstwo wo- (Sutiejsku), które przestały funkcjonować łyńskie otrzymał książę Lew I, który ponow- w XIII wieku. nie zjednoczył księstwo halicko-włodzimier- Tatarzy po bitwie pod Legnicą wycofali się skie. Ziemie te po jego śmierci (około 1300 z Polski i Rusi. W tej ostatniej nadal trwała r.) przeszły pod rządy syna Jerzego I, zmarłe- rywalizacja między książętami o poszczegól- go około 1308 roku. Wówczas Ruś przypadła ne dzielnice. W 1242 roku doszło do faktycz- w udziale jego synom: Andrzejowi i Lwu II. nego podziału księstwa halicko-włodzimier- Najazd tatarski w 1259 roku niewątpliwie skiego i jego wschodnia39 część (Ponizie) oraz przyczynił się do upadku wielu ośrodków zachodnia (przemyskie) znalazły się w rę- osadniczych. Wołyń i Sutiejsk w połowie, kach Romanowiczów . Stan taki potwierdza a Czerwień pod koniec XIII wieku, zniknęły podział z 1245 roku, kiedy została wydzie- z areny dziejowej. Ostatnia wzmianka o tym lona ziemia chełmska, którą40 obok ziemi beł- grodzie pochodzi z roku 1289, kiedy bojarzy skiej i drohickiej oraz księstwa halickiego ruscy radzili księciu42 Mścisławowi, by zajął otrzymał książę Daniel , będący wówczas Bełz i Czerwień, ale do wyprawy tej osta- wasalem tatarskim. Książę ten zbudował tecznie nie doszło . Dotychczasową funk- gród w Chełmie, który wkrótce stał się sto- cję polityczno-administracyjną powyższych licą księstwa, a po koronacji Daniela w 1253 grodów przejęły: Horodło, Szczebrzeszyn, roku na króla, królestwa halicko-włodzimier- Grabowiec i Bełz, gdzie utworzono okręgi skiego. Koronacja odbyła się w Drohiczynie administracyjne zwane wołościami, później i była wynikiem zbliżenia Daniela do wład- przekształconymi na powiaty. Funkcję go- ców zachodnich oraz zawarcia unii religijnej spodarczą Czerwienia przejęły pobliskie Ty- z papieżem. Tatarzy zaniepokojeni kontakta- szowce, Wołynia – Hrubieszów, a Sutiejska – 38 39 Szczebrzeszyn. Tamże, s. 33 i 42. 41 D. Dąbrowski, Daniel Romanowicz Król Rusi (ok. 42

40 1201-1264). Biografia polityczna, Bydgoszcz 2012, Tamże, s. 451.

s. 239. J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość A. Świeżawski, Ziemia bełska..., s. 44. 1990, s. 19. 21 Rys historyczny

C. OKRES HISTORYCZNY (POŁOWA XIII-XVIII W.)

W pierwszej ćwierci XIV wieku nastąpiły dalsze, poważne zmiany w układzie sił w Europie Wschodniej. Po wygaśnięciu dy- nastii Rurykowiczów, gdyż ostatni władcy Andrzej i Lew II nie pozostawili męskiego potomka, księstwo halicko-włodzimierskie przeszło w 1323 roku w ręce Bolesława Trojdenowicza, księcia mazowieckiego. Był on spokrewniony po kądzieli z Rurykowi- czami, ale aby objąć tron musiał przyjąć pra- wosławie. Podczas ponownego chrztu obrał imię Jerzego. Jego rządy na Rusi od początku spotkały się z jawną opozycją bojarów. Ksią- żę nie mając siły do przeciwstawienia się ich polityce, zawarł sojusz z królem Polski Ka- zimierzem Wielkim. W zamian za uzyskaną pomoc uczynił króla polskiego swoim spad- kobiercą na tronie halickim. Bojarzy nieza- dowoleni z polityki księcia otruli go w 1340 roku. Jeszcze w tym samym roku Kazimierz Wielki podjął akcję przejęcia rządów na Rusi. O sukcesję po Trojdenowiczu walczyła tak- że Litwa, już dłuższy czas rozszerzająca swe Ryc. 6. Książę Władysław Opolczyk, wielko- granice kosztem ziem ruskich oraz chylący rządca Rusi Czerwonej, fragment obrazu się ku upadkowi mongolski Chanat Złotej J. Matejki. Ordy. Po przerywanych rozejmami długo- trwałych walkach (1340-1366), w których w zamian za pewne zobowiązania Polska uzyskała pomoc węgierską, ostatecznie Władysław Opolczyk w 1382 roku wywiózł w 1366 roku doszło do podziału Rusi. Li- z Bełza cudowną ikonę Matki Boskiej, która twa uzyskała Wołyń i część Podola, nato- od kilku stuleci znajdowała się w tutejszej miast Polska ziemie: chełmską i bełską (czy- cerkwi zamkowej. Została ona umieszczona li m.in. tereny dzisiejszej Zamojszczyzny) w klasztorze na Jasnej Górze, gdzie jest do oraz przemyską, lwowską i halicką. Ziemie chwili obecnej znana jako cudowny obraz te nazywano odtąd Rusią Czerwoną. Kazi- Matki Boskiej Częstochowskiej. mierz Wielki ziemię chełmską i bełską oddał Rządy Władysława Opolczyka na Rusi był w lenne władanie księciu litewskiemu Jerze- krótkotrwałe, gdyż od 1379 roku zarządzali mu Narymuntowiczowi. Jednak stan taki nie tym obszarem w imieniu króla starostowie43 utrzymał się długo, bowiem po śmierci króla węgierscy, najpierw Jan Kopolai (1379- w 1370 roku zależność lenna została ze- 1381), a potem Piotr Czudar (1381-1382) . rwana, a w 1376 roku Litwini kolejny raz Śmierć Ludwika Węgierskiego w 1382 dokonali najazdu na Polskę. Akcja ta spowo- roku miała doniosłe skutki polityczne i spo- dowała wyprawę odwetową Polaków pod wodowała duże zmiany w tej części Europy. wodzą Sędziwoja z Szubina w 1377 roku, co Niebezpieczeństwo ze strony Zakonu Krzy- pozwoliło odzyskać utraconą ziemię chełm- żackiego zbliżyło do siebie Polskę i Litwę, ską i bełską. Wówczas król Ludwik Węgier- które w 1385 roku zawarły w Krewie unię ski przekazał Ruś Czerwoną w lenne wła- obu43 państw. W znacznym stopniu układ danie księciu Władysławowi Opolczykowi, J. Dąbrowski, Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1370- włączając ją jednak do Królestwa Węgier. 1382, Kraków 2009, s. 251-252. 22 Rys historyczny

spodarować prowadząc pokojową politykę kolonizacyjną. Przede wszystkim masowo sprowadzał szlachtę polską z Mazowsza i wo- jewództwa krakowskiego nadając jej ziemię i przywileje. W ten sposób usuwał dawnych bojarów ruskich z ich posiadłości, choć nie- którzy z nich zachowali swoje dobra. Te po- sunięcia nie były aprobowane powszechnie przez miejscową ludność. Niezadowolenie było zapewne głównym powodem wybuchu antyfeudalnego powstania w ziemi bełskiej w 1431 roku. Termin wybuchu sugeruje jego powiązanie z powstaniem księcia litewskiego Bolesława Świdrygiełły. Oba powstania jed- Ryc. 7. Książę mazowiecko-bełski Ziemowit IV, nak dość szybko zostały stłumione. W ziemi ze zb. parafii rzymskokatolickiej w Grabowcu. bełskiej przeciwko chłopom walczyły wojska księcia bełskiego Kazimierza II oraz posiłki pod dowództwem Jana Mężyka z44 Dąbrowy. Połączone wojska szybko rozprawiły się ze ten zabezpieczał tereny Rusi Czerwonej od zbuntowaną miejscową ludnością . najazdów Litwinów, a w dalszej perspek- Rozpoczętą przez księcia Ziemowita IV tywie stworzył warunki dla trwałego roz- politykę kolonizacyjną w księstwie bełskim woju osadnictwa. W sposób pośredni unia kontynuowali także następcy – Kazimierz przyczyniła się także do przyłączenia ziemi II i Władysław I, co spowodowało dalszą chełmskiej do Korony. Król Władysław Ja- ekspansję szlachty polskiej do księstwa giełło po objęciu tronu zainicjował wyprawę bełskiego. Ta, zwabiona dużym rozdawnic- królowej Jadwigi na Ruś w 1387 roku, w wy- twem urodzajnej45 ziemi i przywilejami, chęt- niku której ziemie spod węgierskiego pano- nie przenosiła się tutaj z przeludnionego wania wróciły w sposób pokojowy do Polski. Mazowsza . Jednak aby zatrzymać nowych Odzyskane księstwo bełskie w 1388 roku właścicieli, książę Kazimierz II począwszy Jagiełło przekazał w lenne, dziedziczne wła- od 1436 roku, wprowadził obowiązek prze- danie księciu mazowieckiemu Ziemowitowi bywania obdarowanego w swoich dobrach IV jako wiano swej siostry Aleksandry, a czę- bełskich. Wśród rodzin przybyłych w tym ściowo zapewne także jako zadośćuczynienie czasie byli Zamoyscy i Małdrzykowie, którzy za zrzeczenie się pretensji do tronu polskie- począwszy od 2. połowy XV wieku odgrywali go. Nadanie to zostało potwierdzone przez wiodącą rolę w rozwoju gospodarczym tych królową Jadwigę w 1397 roku, gdyż w Pol- okolic. sce wówczas istniało dwuwładztwo i oficjal- Pod rządami księcia Ziemowita IV two- ne dokumenty były podpisywane zarówno rzono w ziemi bełskiej instytucje i urzędy na przez króla, jak i królową. wzór polski: powiaty i parafie. Właśnie po- Początkowo poprawne stosunki króla z Zie- lityka kościelna odgrywała, jak się wydaje, mowitem IV wkrótce uległy znacznemu po- bardzo znaczącą rolę. W 1375 roku omawia- gorszeniu, co doprowadziło do uszczuplenia ne tereny weszły w skład nowo utworzonej nadania z 1388 roku. Przed 1395 rokiem łacińskiej diecezji chełmskiej. książę Ziemowit IV stracił okręg hrubie- 44 szowski i późniejszą włość kryłowską, któ- re to terytoria zostały przyłączone do ziemi A. Świeżawski, Antyfeudalne powstanie chłopskie w ziemi bełskiej (1431) i jego geneza, [w:] Mazowsze chełmskiej. 45 i Ruś Czerwona u średniowieczu, Częstochowa 1997, Mimo tych uszczupleń księstwo bełskie s. 102. stanowiło dość rozległe terytorium, które A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od XIV do pocz. XVII wie- Ziemowit IV starał się odpowiednio zago- ku, Wrocław-Warszawa 1993, s. 81-83. 23 Rys historyczny

w dalszym ciągu przeszkodą w organizacji administracji kościelnej na ziemi chełmskiej i bełskiej był brak uposażenia. Dlatego ad- ministracja46 chełmskich biskupów łacińskich na tych terenach nie miała dużego znacze- nia . Krótko na przełomie XIV i XV wieku (lata 1392-1409) tereny te administrował arcybiskup halicki Jakub47 Strepa, a później (w latach 1409-1415) biskup włodzimierski Grzegorz Boczkowski . Dopiero król Wła- dysław Jagiełło hojnie uposażając biskupów chełmskich stworzył podstawy ich funkcjonowania. W 1417 roku biskupem chełmskim został dominikanin – Jan Biskupiec (z Opa- towca), który zorganizował administrację łacińskiej diecezji chełmskiej. Pierwsze parafie łacińskie zaczęły po- wstawać na tym terenie pod koniec XIV wieku (w 1377 roku dwie parafie p.w. św. Mikołaja i Ducha Świętego w Bełzie, w 1397 roku w Małoniżu, w 1394 roku w Grabowcu, w 1398 roku w Szczebrzeszynie). Nieco póź- Ryc. 8. Jakub Strepa (Strzemię) jako arcybi- niej utworzono parafie w najbliższym są- skup halicki, wg M. Leszczyńskiego 2011 siedztwie omawianego obszaru i miały one większe lub mniejsze znaczenie dla okolic . Tomaszowa. Już przed 1409 roku erygo- wano parafię w Wożuczynie, w 1409 roku Początek organizacji Kościoła łacińskiego w Gródku, w 1425 roku w Chodywańcach, na tych ziemiach można odnieść do połowy około 1435 roku w Rachaniach, w 1537 roku XIV wieku, kiedy król Kazimierz Wielki, pra- w Dzierążni, w 1572 roku48 w Krasnobrodzie, gnąc pozyskać przychylność i pomoc papie- a na początku XVII wieku w Tomaszowie Or- ża do walk z Tatarami i Litwinami (wówczas dynackim (Lubelskim) . poganami), podjął wysiłek powołania orga- Kierunek przemian w ziemi bełskiej za- nizacji kościelnej na ziemiach przez siebie początkowany przez Ziemowita IV kontynu- zdobytych. W roku 1359 papież Innocen- owali jego następcy. W 1424 roku księstwo ty VI na prośbę króla mianował Tomasza bełskie odziedziczyli wspólnie książęta: z Sienna biskupem chełmskim obrządku ła- Ziemowit V, Kazimierz II i Władysław I. Do- cińskiego. Miało to jednak znaczenie czysto piero w 1434 roku nastąpił podział spadku propagandowe, ponieważ diecezja nie była i księstwo bełskie objął Kazimierz II, który jeszcze prawnie erygowana ani uposażona. w 1442 roku ożenił się z Małgorzatą z Sza- Po włączeniu ziemi chełmskiej do Polski motuł, jedyną49 córką Wincentego. Ślub ten od- w roku 1366, poczyniono dalsze starania był się w Turobinie lub w Czernięcinie koło w tym kierunku. W ich wyniku papież Grze- Turobina . Jednak 3 miesiące później Kazi- gorz XI bullą z 13 lutego 1375 roku erygo- mierz46 II zmarł, a sukcesję po nim otrzymał wał diecezję chełmską i włączył ją wraz z biskupstwami w Przemyślu i Włodzimierzu A. Sochacka, Biskupstwo chełmskie w polityce 47 do drugiej metropolii polskiej utworzonej Władysława Jagiełły do 1417 roku, „Res Historica”, t. 20/2005, s. 11-24. w Haliczu. Wówczas w Chełmie nie było bi- L. Bieńkowski, Działalność organizacyjna biskupa skupa, a kolejnym pasterzem diecezji chełm- 48 Jana Biskupca w diecezji chełmskiej (1417-1452), 49 „Roczniki Humanistyczne”, t. VII/1960, z. 2, s. 192. skiej został Stefan, notowany po raz pierw- A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 52-55. szy na tym stanowisku w 1383 roku. Jednak A. Świeżawski, Ziemia bełska....., s. 158. 24 Rys historyczny

Władysław I. Po jego śmierci50 w 1455 roku szonym popytem na produkty rolne na Za- księstwo bełskie objęli dwaj synowie: Zie- chodzie Europy oraz spowodował wzrost mowit VI i Władysław II , ale ze względu na zainteresowania sprzedażą tych produktów. ich małoletniość faktyczne rządy sprawował W tych warunkach warstwa rycerska zaczę- biskup płocki Paweł Giżycki, wyznaczony do ła przekształcać się w osiadłą na swych do- tej funkcji testamentem Władysława I. Obaj brach szlachtę. Od połowy XV wieku w Polsce książęta zmarli jednak bezpotomnie w 1462 zaczęły powstawać folwarki szlacheckie, a w roku. Wówczas król Kazimierz Jagiellończyk, 2. połowie XVI wieku proces ten objął tak- na prośbę bełskiej szlachty, którą reprezen- że tereny Rusi Czerwonej, m.in. omawiane towali: Dobiesław Byszowski, Świętosław Ła- okolice. Gospodarka51 zmieniała swój charak- buński, Czombor z Łykoszyna i Jan Małdrzyk ter przechodząc z bartniczo-leśno-rybnej do z Chodywaniec przyłączył księstwo bełskie rolnej (zbożowej) . do Korony tworząc województwo bełskie. Tworzeniu gospodarstw szlacheckich (fol- Stanowiło ono północno-wschodnią część warków) towarzyszył stopniowy wzrost uci- Rusi Czerwonej i zajmowało tereny położone sku włościan. Już w 1496 roku konstytucja w dorzeczu czterech większych rzek: Bugu, sejmowa przywiązała chłopa do ziemi i do- Styru, Wieprza i Raty. Graniczyło z woje- konała ograniczenia jego wolności osobistej wództwami: ruskim, lubelskim (utworzonym (zgoda pana na małżeństwo, wyjście ze wsi w roku 1474) oraz wołyńskim i początkowo do miasta itp.), a w 1518 roku został poddany dzieliło się na 6 powiatów: bełski, lubaczow- sądownictwu dominialnemu (pańskiemu). ski, łopatyński, sokalski, grabowiecki i horo- W 1520 roku ustalono minimum pańszczy- delski. Powiat lubaczowski nie funkcjonował zny kmiecej sprzężajnej na 1 dzień tygo- jednak długo, został bowiem w XVI wieku zli- dniowo z łana, ale już w połowie XVI wieku52 kwidowany, a jego terytorium włączono do wzrosła ona do 3 dni. Na pańszczyznę pieszą powiatu bełskiego. Podobnie było z powia- 1-2 dni w tygodniu wychodzili zagrodnicy . tem sokalskim (sewołżskim), także włączo- W niewielkim stopniu polska kolonizacja nym do powiatu bełskiego. Tereny obecnej Rusi Czerwonej w XIV i XV wieku wpłynęła gminy Tomaszów Lubelski w całości wcho- na rdzenną, chłopską ludność ruską. Nie- dziły w skład powiatu bełskiego. liczni chłopi przybywający tu ze środkowej Intensywny rozwój osadnictwa w XV i XVI Polski rozpływali się w znacznie liczniejszej wieku skutkował uruchomieniem procesów ludności ruskiej, od wieków tu mieszkającej urbanizacyjnych, zapoczątkowanych już w 1. i wyznającej prawosławie. Zjawisko to wy- połowie XV wieku. Przed 1418 rokiem przy- stępowało szczególnie we wschodniej części wilej lokacyjny uzyskały Tyszowce, a w 1425 dzisiejszej Zamojszczyzny. roku także pobliskie Rachanie. Nieco później Ludność polska wyróżniała się w tym spo- prawa miejskie uzyskał Krasnobród (1572), łeczeństwie przez swoją wiarę rzymskokato- Łaszczówka (1609), Tomaszów [Ordynacki] licką (łacińską) i uczęszczanie do kościołów. (1621) i Komarów (około 1748). Parafie łacińskie funkcjonowały w tym cza- Włączenie tych ziem do Korony w 1462 sie w Dzierążni, Tomaszowie, Gródku, Cho- roku pozwoliło zrównać miejscową szlachtę dywańcach, Rachaniach i Krasnobrodzie, ale w prawach ze szlachtą polską. Jednocześnie na terenie obecnej gminy53 Tomaszów Lubel- proces ten zbiegł się w czasie ze znacznymi ski w XVIII wieku istniała tylko jedna parafia zmianami w dziejach Europy, jakie niosły łacińska – w Tomaszowie . Znacznie gęściej 51 odkrycia geograficzne oraz prądy naukowe okresu Odrodzenia. R. Szczygieł, Okolice Tomaszowa przed powstaniem Od 2. połowy XV wieku następowały tak- miasta XIV-XVI wiek, [w:] Tomaszów Lubelski. Mo- 52 że znaczne przemiany wewnątrz warstwy nografia miasta, red. R. Szczygieł, Lublin-Tomaszów Lubelski 2011, s. 72. rycerskiej. Napływ kruszców szlachetnych 53 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodar- do Europy Zachodniej zaowocował zwięk- cza Polski, Warszawa 1997, s. 44-45. 50 Tomaszów Lubelski oczywiście nie wchodzi w skład gminy, znajduje się jednak w centrum terenów gmi-

Tamże, s. 198. ny, które okalają to miasto. 25 Rys historyczny

Ryc. 9. Ośrodki miejskie w województwie bełskim około połowy XVII wieku, wg M. Horna 1966

występowały parafie unickie, które istniały sowe przesiedlenia ludności ukraińskiej (czy w Przeorsku, Rudzie Wołoskiej, Łaszczówce, raczej rusińskiej) po II wojnie światowej. Typinie, Podhorcach, Rogóźnie i Szarowoli, Wcześniej niż Kościół katolicki na oma- a na terenach sąsiednich także w Tarnawat- wianym terenie swoje struktury tworzył ce, Pańkowie, Łosińcu, Werechaniach, Ma- Kościół wschodni, wówczas była to Cerkiew ziłach, Korhyniach, Bełżcu i Tomaszowie. prawosławna. Prawdopodobnie po opano- Stan taki nie może dziwić, gdyż w 1630 roku waniu przez książąt kijowskich tego terenu w województwie bełskim54 było 8 tys. Żydów, w 981 roku i po przyjęciu chrześcijaństwa 20-25 tys. katolików i aż 140-145 tys. pra- w 988 roku, stały się one już wtedy miejscem wosławnych i unitów . W tym samym czasie działalności Kościoła kijowskiego. Najpóźniej w całej diecezji chełmskiej miało być 650 cer- u schyłku XI stulecia powstała eparchia wło- kwi i tylko około 100 kościołów katolickich. dzimierska, a na początku XIII wieku książę Niewiele zmieniło się w ciągu trzech następ- Daniel powołał nowe biskupstwo w Uhrusku, nych stuleci. Ostateczny kres takiemu po- przeniesione wkrótce do Chełma. Wraz z po- rządkowi rzeczy przyniosła dopiero toleran- wstaniem eparchii chełmskiej rozpoczął się cja religijna w 1905 roku, kiedy dawni unici powolny proces tworzenia jej struktur55 tere- przechodzili54 licznie na katolicyzm oraz ma- nowych i pod koniec XVI wieku liczyła ona 55około 420-440 cerkwi prawosławnych . M. Horn, Zaludnienie województwa bełskiego

w 1630 roku, „Roczniki Dziejów Społeczno-Gospo- K. Grzesiak, Diecezja lubelska wobec prawosławia darczych”, t. 23/1960, s. 67-97. w latach 1918-1939, Lublin 2010, s. 26. 26 Rys historyczny

Ryc. 10. Cerkwie unickie w okolicach Tomaszowa w 1772 roku, wg A. Gila 2005.

Występowanie kilku religii obok siebie nie gijna między Stolicą Apostolską a ducho- powodowało początkowo większych konflik- wieństwem prawosławnym z terenów Rzecz- tów. Zaburzenia na tle religijnym nastąpiły pospolitej. W jej wyniku powstał Kościół w 2. połowie XVI wieku, kiedy nasilił się na greckokatolicki zwany unickim, który zacho- ziemiach rdzennie polskich i na Rusi ruch wywał dotychczasowe obrzędy, lecz uznawał reformatorski. Wówczas też uległ dalszemu zwierzchność papieża. Do unii przystąpił bi- pogłębieniu niekorzystny dla Kościoła łaciń- skup chełmski Dionizy Zbirujski wraz z całą skiego stosunek procentowy wiernych. Ruch diecezją, która w całości obejmowała oma- reformacyjny objął przede wszystkim szlach- wiane tereny. Jednak znaczna część ludności tę, licznie przechodzącą na wiarę protestanc- prawosławnej pozostała przy swojej religii ką. Na 70 kościołów istniejących wówczas56 i dopiero w 2. połowie XVII wieku w cało- w łacińskiej diecezji chełmskiej, aż 24 zo- ści przystąpiła do Unii. Pierwsze wzmianki stało przejętych na zbory protestanckie . o cerkwiach w okolicach Tomaszowa57 pocho- Zborami zostały wówczas m.in. kościoły dzą z XV wieku i dotyczą świątyń w Typinie w Gródku, Dubie, Łabuniach i Krasnobrodzie. (1472) i Przeorsku (1472) . Kolejne cer- Prawdopodobnie na ten cel przejęto także kwie powstały w wieku XVI w Podhorcach cerkiew w Krynicach, bowiem tutaj także ist- (1533), Rogóźnie (1531) i Rudzie Wołoskiej niał zbór. W końcu XVI wieku zaczął się ruch (1578). Prawdopodobnie także pod koniec kontrreformacyjny i przywracanie zborom XVI wieku zbudowano cerkiew w Szarowoli, funkcji kościołów, co trwało do połowy XVII ale pierwsza wzmianka o niej pochodzi do- wieku, a sporadycznie i dłużej. piero z 1620 roku. Około połowy XVII wieku Dla wyznawców prawosławia spore zna- powstała cerkiew w Łaszczówce. czenie miała zawarta w 1596 roku unia reli- 56 57

A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 51. A. Gil, Prawosławna eparchia…, s. 183-184. 27 Rys historyczny

Ryc. 11. Ordynacja Zamojska w połowie XIX wieku, wg R. Bendera 1995.

W58 początkach XVII wieku unicka diecezja no-oświatowym i gospodarczym, własnym chełmska podzielona była na 11 dekana- wojskiem, prawem i sądownictwem. Dzięki tów . W 2. połowie XVIII obok dekanatów inicjatywie kanclerza oraz jego następców funkcjonowały dwa oficjalaty – chełmski (6 rozbudowa Ordynacji przebiegała bardzo dekanatów) i bełski (dekanat bełski,59 poty- szybko. Z chwilą utworzenia w 1589 roku licki i tyszowiecki, a od 1696 roku jeszcze liczyła 2 miasta i 39 wsi, w 1605 roku już 6 horodelski, tomaszowski i zamojski) . Oko- miast i 149 wsi, a w 1792 roku aż 10 miast ło 1700 roku w diecezji było 14 dekanatów, i 203 wsie. Obszary ordynackie objęły więk- w tym tomaszowski, w którego zasięgu znaj- szość obecnych terenów Zamojszczyzny, dował się teren dzisiejszej gminy Tomaszów a w całości omawiane tereny. W interesie Lubelski (cerkwie: Rogóźno, Przeorsk, Ruda ordynatów prowadzono też usilne zabiegi Wołoska, Szarowola, Łaszczówka, Typin, o wszechstronne wzmocnienie ekonomicz- Podhorce). ne dóbr. Ordynacją zarządzali ordynaci przy W XVI wieku na omawianych obszarach pomocy swoich urzędników. Kanclerz Jan zanotowano poważne zmiany własnościowe. Zamoyski powierzył administrację dóbr Znaczny obszar obecnej gminy Tomaszów podskarbiemu, a funkcję tę pełnił najpierw Lubelski wszedł w skład utworzonej przez Antoni Wydzierzewski, a potem Samuel Jana Zamoyskiego Ordynacji Zamojskiej, za- Knut. Rolę podskarbich przejęli późniejsi twierdzonej formalnie i prawnie przez króla burgrabiowie: Jerzy Sornel (1665-1697), i sejm Rzeczpospolitej w 1589 roku. Było to Franciszek Bieniecki (1698-1708), Marcin istne „państwo w państwie”, z własną ad- Borzęcki (1709-1730), Adam Suchodolski ministracją,58 własnym ośrodkiem kultural- (1731-1739), Sariusz (1740-1747), Franci- 59 szek Dzierżanowski (1748-1768), Andrzej Tamże, s. 150-151. A. Gil, Chełmska diecezja…, s. 142-143. Wyszyński (1768-1772), Karol Lipski (1772- 28 Rys historyczny

1786), Aleksander Daszkiewicz (1787-1790), uległy zamki w Rachaniach, Łaszczowie, Ty- Joachim60 Owidzki (1790-1796), Jędrzej Chy- szowcach i Wożuczynie, prawdopodobnie liński (1796-1799), Antoni Karski (1799- dwory w Podlodowie i Typinie oraz kościoły 1802) , Józef Kolasanty 61Szaniawski (1811), w Dubie i Dzierążni. Spalono także wiele za- Mikołaj Malhomme (1811-1832) i Ignacy budowań włościan. Na 62terenie gminy Toma- Cieszkowski (od 1832 r.) . szów Lubelski taki przypadek zanotowano Ordynacja Zamojska od początku objęła w Rogóźnie i Szarowoli , ale prawdopodob- swym zasięgiem północno-zachodnią część nie także wszystkie istniejące wówczas wsie omawianych terenów, gdzie w różnym czasie wokół Tomaszowa w tym okresie ucierpiały. powstało 9 miejscowości (Ulów, Szarowola, Znaczny upadek osadnictwa sięgający poło- Pasieki, Rogóźno, Dąbrowa Tomaszowska, wy zabudowy i liczby mieszkańców nastąpił Sabaudia, Zamiany, Majdanek i Wieprzowe także w miasteczku Łaszczówka. Jezioro). Jednym z inspiratorów najazdu Szwedów Nie tylko struktura kościelna i własno- na Polskę w 1655 roku był Hieronim Ra- ściowa ulegała zmianom. Duże przeobraże- dziejowski, ówczesny właściciel dóbr kry- nia dokonały się także w systemie obronnym łowskich, który poróżniony z królem szukał po XIV wieku, kiedy na znaczeniu stracił sys- odwetu i korzyści osobistych. Po ogłoszeniu tem grodowy na rzecz budowanych w XV-XVI na nim infamii w 1652 roku pojechał on wieku zamków i dworów obronnych. Proces do Sztokholmu i doradzał Szwedom najazd ten wymusiło położenie okolic Tomaszowa na Polskę, obiecując pomoc w pozyskaniu na południowo-wschodnich Kresach ówcze- szlachty i Kozaków. Kiedy klęska Rzeczpo- snej Rzeczpospolitej i częste rabunkowe na- spolitej wydawała się przesądzona doszło jazdy tatarskie. do zawiązania w Tyszowcach 29 grudnia Na omawianych terenach system obronny 1655 roku konfederacji, której uczestnicy od XVI wieku tworzyły zamki w Niemirówku, wypowiedzieli wojnę Szwedom. Jej trzon Rachaniach, Łaszczowie, Tyszowcach i Wożu- tworzyło wojsko hetmanów Stanisława Po- czynie, a także dwory obronne w Krynicach, tockiego i Stanisława Lanckorońskiego, li- Rachodoszczy, Podlodowie i Typinie. Umoc- tewskie wojsko Pawła Sapiehy i oddziały, nienia obronne w postaci wałów ziemnych które porzuciły hetmana wielkiego litewskie- posiadało także miasto Tomaszów. System go Janusza Radziwiłła. Znaczną rolę odegrała obronny nie był jednak dość skuteczny, czego okoliczna szlachta, wśród której na pierwszy dowiodły późniejsze wydarzenia. Zagony ta- plan wysuwali63 się starosta grabowiecki Ma- tarskie zapuszczały się często w głąb Rzecz- rek Matczyński i podkomorzy bełski Marcin pospolitej sięgając omawianych terenów. Brzezicki . Dotkliwe były najazdy z początku XVI (lata W 1672 roku kolejny najazd łupieżczy 1500 i 1507) i początku XVII wieku. Szcze- dosięgnął terenów międzyrzecza Wieprza gólnie niszczycielskie, podobnie jak dla całej i Bugu. Tatarów pod Hrubieszowem pokonał Rzeczypospolitej, były klęski z połowy XVII wówczas hetman Jan Sobieski, późniejszy wieku: wyprawy kozackie Bohdana Chmiel- król Polski. Drugi raz Tatarzy ponieśli klęskę nickiego w 1648 roku, moskiewsko-kozackie w potyczce pod Krasnobrodem, gdzie ich w 1655 roku, szwedzkie Karola X Gustawa pogromcą został starosta wiski Władysław w 1656 roku, siedmiogrodzkie Jerzego II Wilczkowski. Podczas tej kampanii tatarskiej Rakoczego w 1657 roku, szwedzkie, saskie, jeden z zagonów rozłożył swój obóz pomię- rosyjskie i kozackie (Mazepy) z początku dzy Tomaszowem a Szarowolą. Jednak do XVIII60 wieku. Podczas tych walk zniszczeniu walk w okolicach Tomaszowa wówczas nie doszło. R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów 62 w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII w.,

Lublin 1963, s. 44; K. Ajewski, Stanisława Kostki Za- 63 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne..., 61 moyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa przyp. 208. 2010, s. 376. A. Kersten, Z badań nad konfederacją tyszo- K. Ajewski, Stanisława Kostki Zamoyskiego życie..., wiecką, „Rocznik Lubelski”, t. 1/1958, s. 115- s. 382-383. 116. 29 Rys historyczny

Ryc. 12. Chełmska diecezja unicka około 1772 roku, wg J. Góraka 1996.

Mimo tych krótkotrwałych walk, od po- XVIII wieku zawisło nad Rzeczpospolitą wid- czątku lat 60. XVII wieku do końca tego wie- mo rozbiorów. Ostatecznie Prusy, Rosja i Au- ku nastały stosunkowo spokojne czasy. Dal- stria porozumiały się w 1772 roku i zmusiły sze nieszczęścia dosięgły omawiane tereny w polskich posłów oraz króla do podpisania dobie wojny północnej w latach 1700-1721, traktatu rozbiorowego, potwierdzonego 18 gdy zarówno obce wojska, jak przemarsze IX 1773 roku osobnymi umowami. własnych, niepłatnych i niesfornych regi- W wyniku pierwszego i trzeciego rozbio- mentów, doprowadziły do kolejnych znisz- ru Polski obszar dzisiejszej Zamojszczyzny czeń i dewastacji ekonomicznej omawiane- dostał się pod zabór austriacki pod panowa- go terenu. Później gospodarka zaczęła się niem Józefa II, cesarza w latach 1764-1790. stopniowo odradzać, jednak już od połowy Zdecydowana większość dotychczasowych 30 Rys historyczny

Ryc. 14. Łacińska diecezja chełmska około 1772 r., 1 – granica diecezji, 2 – granice dekana- tów, wg S. Litaka 1980.

Ryc. 13. Łacińska diecezja chełmska około 1772 r., 1 – granica diecezji, 2 – granice dekanatów, wg S. Litaka 1980.

majątków kościelnych i królewskich zosta- polsko-rusińskich, ponieważ nazwa Ukraina ła skonfiskowana, a następnie rozdana lub powstała dopiero później) na tle narodowo- sprzedana przechodząc w ręce prywatne. ściowym i wyznaniowym. Królewszczyzny (starostwa rzeczyckie i tar- W 1773 roku dokonano zmiany podziału nawackie) oraz część dóbr kościelnych zo- administracyjnego wprowadzając w miejsce stały sprzedane. Rozwiązano większość za- województw cyrkuły, a w miejsce powiatów konów, w tym pobliski zakon dominikanów dystrykty (okręgi). Wówczas obszar obec- w Krasnobrodzie, jezuitów w Łaszczowie i nej gminy Tomaszów Lubelski znalazł się Bartoszków w Rachaniach. Jednocześnie roz- w cyrkule bełskim z siedzibą w Zamościu oraz począł się proces rozbudzania zadawnionych w dystrykcie bełskim. W 1775 roku zmniej- antagonizmów polsko-ukraińskich (a raczej szono ilość dystryktów z ośmiu do trzech. 31 Rys historyczny

utworzono wtedy dystrykt tomaszowski, któ- ry przetrwał zaledwie kilka lat. Obejmował on, co oczywiste, także naj- bliższe okolice Tomaszowa. W 1783 roku ponownie zreorganizowano podział administracyjny likwidując cyrkuł tomaszowski, połączony wówczas z zamojskim. Jak się wkrótce okazało, stało się to podstawą65 do wytyczenia granicy Księstwa Warszawskie- go, a potem Królestwa Polskiego . Bez zmiany pozostawał samorząd wiejski ustalony wielowiekową tradycją. Na czele gromady stał wójt oraz przysiężni Ryc. 14. Józef II Habsburg, cesarz państwa au- w zróżnicowanej liczbie,66 od 2 do 12. Wójta striackiego. mianował dziedzic, natomiast przysiężnych wybierała gromada . Jako najmniejsze jednostki administracyjne występowały dominia, które obejmowały dobra należące do jednego właściciela i były przez niego zarządzane. Po III rozbiorze Polski gubernium gali- cyjskie wysunęło projekt zniesienia diecezji chełmskiej i powołania diecezji lubelskiej. W 1803 roku plan ten poparł cesarz Franciszek II, a w 1805 roku bullę zatwierdzającą wy- dał papież Pius VII. Jednak jej postanowienie zostało zrealizowane67 dopiero w roku 1807, a pasterzem diecezji został biskup Wojciech Skarszewski . Austriacka reforma administracyjna, oprócz wydatnych zmian w strukturze Cer- Ryc. 15. Wojciech Skarszewski, pierwszy biskup kwi unickiej, dotknęła również podziału Ko- lubelski. ścioła rzymskokatolickiego. Na omawianym terenie znalazły się parafie wchodzące wcze- śniej w skład diecezji chełmskiej. Były to: Dzierążnia, Łabunie, Krasnobród, Tomaszów, Pozostały: zamojski, biłgorajski (od 1776 Chodywańce, Wożuczyn, Gródek i Rachanie, roku tomaszowski) i sokalski. Okolice Toma- które w 1782 roku, weszły w skład diece- szowa przydzielono do dystryktu zamojskie- zji przemyskiej. Kolejnych zmian dokonano68 go, potem tomaszowskiego. Na czele dystryk- w 1787 roku, kiedy to do archidiecezji lwow- tu stał starosta. Funkcję tę w Tomaszowie skiej65 włączono dekanat sokalski i bełski . pełnił Józef d’Elle Vauxde Limon, a w Za- mościu: Ignacy Bojakowski (1780), Igna- W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju te- 66 rytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju cy Kohlmanhuber64 (1785-1787), Wincenty władz, Lublin 1977, s. 57-59. von Mandorf (1789-1796) i Antoni Oelberg S. Grodziski, Zabór austriacki 1772-1848, [w:] Hi- (1797-1809) . 67 storia prawa i państwa Polski, t. III, Warszawa 1981, W 1776 roku przeprowadzono korektę s. 691. M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska. Informator hi- granicy i Biłgoraj będący siedzibą dystryktu 68 storyczny i administracyjny, Lublin 1985, s. 40-41 powrócił64 do Rzeczpospolitej. W jego miejsce i 49. Bp M. Leszczyński, Archidiecezja lwowska obrząd- J. Peter, Szkice z przeszłości miasta Kresowego, Za- ku łacińskiego w granicach polski 1944-1992, Lublin mość 1947, s. 372, 380-382. 2011, s. 18. 32 Rys historyczny

D. OKRES NOWOŻYTNY I WSPÓŁCZESNY (XIX-XX W.)

Już kilkanaście lat po ostatnim rozbiorze Po- wód zamojski i hrubieszowski. Do obwodu lacy próbowali odzyskać wolność w sojuszu zamojskiego włączono z dawnego powiatu z cesarzem Francji Napoleonem Bonaparte. tomaszowskiego Tomaszów, Rogóźno i Wie- W 1807 roku działania wojenne francusko- przowe Jezioro, jako enklawę, a pozostałe71 pruskie objęły znaczny obszar dawnej miejscowości omawianego obszaru weszły Rzeczpospolitej. Po klęsce Prus z terenów w skład obwodu hrubieszowskiego . trzeciego zaboru pruskiego utworzono W czasie wojny Napoleona z Rosją po- w 1807 roku Księstwo Warszawskie. Dwa łudniowo-wschodnia Lubelszczyzna trzy- lata później wybuchła wojna austriacko- krotnie była areną walk. W lipcu 1812 roku francuska, która swym zasięgiem objęła oddziały rosyjskie gen. Karola Lamberta także Zamojszczyznę. Wojska austriackie (Francuza w służbie rosyjskiej) wdarły się pod dowództwem arcyksięcia Karola d’Este na teren Księstwa Warszawskiego prze- uderzyły 14 kwietnia 1809 roku na tereny kraczając Bug pod Kryłowem, Strzyżowem Księstwa Warszawskiego. Pięć dni później i Dubienką. Rosjanie po zajęciu Hrubieszo- doszło do zwycięskiej dla Polaków bitwy pod wa nałożyli nań kontrybucję w pieniądzach Raszynem. Inne starcia były mniej korzystne i bydle. Jednak szybko przybyłe oddziały pol- dla Polaków i Austriacy w wyniku rozejmu skie z Zamościa zmusiły ich do wycofania się zajęli Warszawę. Wkrótce jednak nastąpiła za Bug do Uściługa. W październiku wojska kontrofensywa wojsk polskich i Austriacy rosyjskie gen. Aleksandra Tormasowa prze- zostali wyparci z zajętych terenów, a dalsze kroczyły Bug pod Włodawą i wtargnęły na walki pozwoliły opanować całą Galicję. Jed- teren Księstwa Warszawskiego, gdzie sto- nym z ważniejszych epizodów było zdobycie czyły potyczkę z polską dywizję nadbużań- w dniach 15-20 maja twierdzy zamojskiej ską pod dowództwem gen. Amilkara Kosiń- przez wojska polskie,69 którymi dowodził gen. skiego. W wyniku walk zginął jeden żołnierz Jean Pelletier, a wojskami austriackimi płk polski, natomiast nieprzyjaciel stracił prawie Ferdynand Pulszky . Po zwycięstwie Napo- stu zabitych i rannych. Potyczki w okolicach leona nad Austrią i pokoju w Schönbrunn do Kryłowa trwały72 aż do 20 października, po Księstwa Warszawskiego przyłączono Lu- czym dywizja nadbużańska wyruszyła w kie- belszczyznę jako kolejny departament. De- runku Chełma . W grudniu 1812 roku Ro- partamenty dzieliły się na powiaty i gminy. sjanie ponownie zajęli Hrubieszów broniony Obszar obecnej gminy Tomaszów Lubelski wówczas pod dowództwem podpułkownika znalazł się wówczas w departamencie lubel- Zumbrzyckiego. Obrońcy poddali się po krót- skim i utworzonym w 1810 roku powiecie kich, ale zaciętych walkach, w których zginę- tomaszowskim. Na terenie powiatu znalazło ło 30 Polaków.73 Wtedy zwycięzcy zniszczyli się wtedy aż sześć70 miast. Poza Tomaszowem i zrabowali miasto, a następnie wycofali się były to: Tyszowce, Jarczów, Rachanie, Łasz- do Uściługa . czów i Kryłów . Powiat ten funkcjonował Wasalne wobec Napoleona Księstwo War- jednak dość krótko, zlikwidowano go bo- szawskie było formalnie rządzone przez króla wiem w 1816 roku, w wyniku kolejnej re- saskiego Fryderyka Augusta, ale otrzymało z formy administracyjnej. Powołano wtedy rąk cesarza prawodawstwo oparte na tzw. Ko- do życia obwody, a teren dawnego powiatu deksie71 Napoleona. Jednym z jego elementów 69tomaszowskiego podzielono pomiędzy ob- 72 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju te- 70 J. Feduszka, Przyłączenie Zamościa do Księstwa rytorialnego..., s. 74 i 84.

Warszawskiego w 1809 roku, Zamość 2009, s. 15-20. M. Kukiel, Wojna 1812 roku, Poznań 1999, s. 129; S. Wiśniewski, W księstwie Warszawskim i Króle- 73 J. Willaume, Amilkar Kosiński 1796-1823, Poznań stwie Polskim 1809-1965, [w:] Tomaszów Lubelski. 1930, s. 94.

Monografia miasta, red. R. Szczygieł, Lublin-Toma- M. Mądzik, Hrubieszów w latach 1809-1866, [w:] szów Lubelski 2011,s. 249. Dzieje Hrubieszowa, t. I, Hrubieszów 2006, s. 238. 33 Rys historyczny

spodarstw o powierzchni powyżej 3 mórg i nakazywał dziedzicom zasiedlać opustosza- łe gospodarstwa włościańskie w ciągu dwóch lat, zakazując przy tym włączania pustek do gruntów folwarcznych. Wykonując ten ukaz sporządzono dla każdej wsi tabele presta- cyjne określające wielkość gospodarstw i ich użytkowników. Były one potem podsta- wą przy uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim w 1864 roku. W 1813 roku podczas odwrotu armii Na- Ryc. 16. Gen. Maurycy Hauke, dowódca twier- poleona spod Moskwy ważną rolę odegrała dzy zamojskiej w 1813 roku. twierdza Zamość, która pod wodzą gen. Mau- rycego Haukego broniła się bohatersko przez osiem miesięcy, stawiając czoła rosyjskim wojskom gen. Rotha. Po klęsce Napoleona, w roku 1815 na Kon- gresie Wiedeńskim utworzono Królestwo Polskie, całkowicie zależne od cara Rosji, obejmujące również departament lubelski, przemianowany wkrótce na województwo. Województwa dzieliły się na obwody. Okolice Tomaszowa należały wówczas do wojewódz- twa lubelskiego i częściowo do obwodu zamojskiego z siedzibą w Janowie Lubelskim, a częściowo do obwodu hrubieszowskiego. W roku 1837 w wyniku reformy administra- Ryc. 17. Gen. Józef Dwernicki, jeden z dowód- cyjnej województwa zamieniono na gubernie. ców powstania listopadowego, wg W. W. Bed- Narodowe powstania: listopadowe i stycz- narskiego 1993. niowe, objęły także Zamojszczyznę. Najważ- niejszą rolę w tych wydarzeniach spełniała potężna twierdza zamojska, rozbudowana jeszcze w 2 ćwierci XIX wieku przez Rosjan, było zniesienie poddaństwa osobistego chło- a będąca jednocześnie ciężkim, carskim wię- pów, które uwzględniała także konstytucja zieniem wojskowym. Ruch wyzwoleńczy, Królestwa Polskiego po roku 1815. Jednak jakim było powstanie listopadowe w latach te ważne dla chłopów uregulowania były 1830-1831 nie ominął obwodu hrubieszow- często łamane przez ziemian dla zwiększe- skiego (obejmujący wówczas omawiane te- nia zysków za wszelką cenę. Niemały wpływ reny). Utworzono tutaj oddział Straży Bez- na taki stan rzeczy miał znaczny wzrost pieczeństwa, z którego na przełomie 1830 zapotrzebowania na artykuły spożywcze i 1831 roku wydzielono Gwardię Ruchomą w Europie Zachodniej na początku XIX wie- w sile 963 ochotników pod dowództwem ku, będący wynikiem rozwoju przemysłu. To Jana Rulikowskiego. Oddział ten stacjono- spowodowało, że gospodarka rolna stała się wał w Łaszczowie i tam zorganizowano wówczas bardzo opłacalna. W dalszej kolej- punkt zborny dla obwodu. W styczniu 1831 ności prowadziło to do powiększania gospo- roku chirurg żydowski Alfons Brawstedt za- darstw folwarcznych przez posiadaczy ziem- łożył w Łaszczowie na własny koszt74 szpital skich. Następstwami tego były częste rugi dla powstańców o 30 łóżkach, przeniesiony chłopów z ich gospodarstw i przyłączanie 74w marcu tego roku do Zamościa . ziemi do folwarku. Aby temu zapobiec, car Mikołaj I wydał 6 czerwca 1846 roku ukaz W. W. Bednarski, Rola wojskowa ziem południowo- 34 gwarantujący chłopom nieusuwalność z go- wschodnich województwa lubelskiego w powstaniu Rys historyczny

Ryc. 18. Tereny gminy Tomaszów Lubelski na Mapie Kwatermistrzowskiej wydanej w 1843 r.

Gwardia Ruchoma powiatu hrubieszow- żyli w Łaszczowie placówkę wojskową, która skiego wzmocniona żołnierzami załogi twier- była miejscem78 wypadowym wojsk rosyjskich dzy zamojskiej wzięła udział w zwycięskim przygotowujących się do ataku na twierdzę ataku na batalion rosyjski w Uściługu, do- Zamość . Na początku lipca 1831 roku takie konanym w nocy z 4 na 5 marca 1831 roku. placówki wojskowe z korpusu79 gen. Wasyla Podczas powrotu75 z akcji większość ochotni- Kajzarowa znajdowały się także w Komaro- ków ze Straży Bezpieczeństwa rozeszła się76 wie, Udryczach i Miączynie . Powstanie na do domów . Z dóbr tarnawackich do pobo- tym terenie zakończyło się kapitulacją twier- ru w Gwardii Ruchomej zapisano 465 osób . dzy zamojskiej. W kwietniu 1831 roku przez teren powiatu W okresie międzypowstaniowym na tere- hrubieszowskiego przeszedł Korpus Wojska nie całej guberni lubelskiej nastąpiło szereg Polskiego gen. Józefa Dwernickiego. Droga klęsk elementarnych, które znacznie pogor- przemarszu wiodła77 przez Zamość, Komarów, szyły i tak już wcześniej ciężkie położenie Tyszowce do Kryłowa, gdzie wojska przepra- chłopów. Zresztą cały wiek XIX obfitował wiały się na Wołyń . w różnego rodzaju nieszczęścia. Już w 1817 W połowie roku Rosjanie przeszli do roku wystąpiła pierwsza ogólnoświatowa kontrofensywy, w czerwcu 1831 roku zało- 78epidemia (pandemia) cholery. W 1827 roku 75 79 76 listopadowym 1830-31, Puławy 1977, s. 223. W. W. Bednarski, Rola wojskowa..., s. 305. Tamże, s. 103. Z. Stankiewicz, Wykaz bitew i potyczek stoczonych 77 W. W. Bednarski, Z dziejów powstania listopadowe- w czasie powstania listopadowego na terenie Za- go na Lubelszczyźnie i Podlasiu, Puławy 1993, s. 66. mojszczyzny, Zamość 1991, mps, s. 8; J. Feduszka, W. W. Bednarski, Zamojszczyzna przed wyprawą Twierdze Modlin, Serock i Zamość w planach stra- gen. Józefa Dwernickiego na Wołyń, „Rocznik Za- tegicznych powstania listopadowego, Lublin 1999, mojski”, t. 1, s. 52 s. 146 i przyp. 106. 35 Rys historyczny

Ryc. 19. Okolice Tomaszowa w obwodzie janowskim i hrubieszowskim guberni lubelskiej w latach 1845-1866, wg W. Ćwika. J. Redera 1977.

„epidemię dziecięcą” 80

zanotowano , a czte- w dobrach podhoreckich . Podobne wy- ry lata później kolejną epidemię cholery. darzenia w całym Królestwie Polskim legły W 1847 roku wybuchła, nienotowana nigdy u podstaw wprowadzenia przez cara Aleksan- na taką skalę, zaraza ziemniaczana, sześć dra II uwłaszczenia chłopów w 1864 roku. lat później ponownie „epidemia dziecięca”, W czasie powstania styczniowego połu- a w 1854 roku kolejny raz epidemia chole- dniowa granica Lubelszczyzny, stanowiąca ry. Te klęski spowodowały wyraźny spadek jednocześnie granicę pomiędzy Królestwem przyrostu naturalnego na tych terenach. Za- Polskim a Austrią, odegrała istotną rolę dla raza ponownie dziesiątkowała ludność w la- wsparcia działań powstańczych. Osłabienie tach 1867, 1871 i 1873, zaś w latach 1881, Austrii po przegranej wojnie w 1859 roku 1888 i 1898 zanotowano epidemie dziecięce. pozwoliło Polakom z Galicji aktywnie włą- Wybuch powstania styczniowego w 1863 czyć się do tych wydarzeń przez dostarcza- roku poprzedziły niepokoje na wsi, podczas nie broni i lekarstw, a także udział ochot- których chłopi domagali się zmniejszenia ników, czasem nawet całych regularnych ciężarów wobec właścicieli ziemskich. Straj- oddziałów. W 1863 roku przybyły tu partie ki chłopskie objęły część omawianych tere- A. Krukowieckiego, A. Taniewskiego, Józe- nów, a szczególnym echem odbiły się one fa80 Grekowicza, W. Massakowskiego, Józefa

J. Willaume, Wieś lubelska przed uwłaszczeniem, Lublin 1964, s. 163. 36 Rys historyczny

Ryc. 20. Bitwa powstańców pod Krasnobrodem w 1863 roku, obraz ze zb. MZ w Zamościu.

Miniewskiego, J. Romockiego i L. Myciel- „Lelewela” w sile 80 piechurów, 20 jeźdźców skiego, a na początku 1864 roku z Galicji na i 160 kosynierów stoczył bitwę z Moskala- Lubelszczyznę dotarły oddziały powstańcze mi pod dowództwem majora Ogalina, któ- ppłk. Karola Krysińskiego,81 mjr. Józefa Etna- ry dysponował 2 rotami piechoty. W czasie ra, Niedźwiedzkiego i Zawadzkiego oraz mjr. dwugodzinnej 83walki zginęło 42 powstańców, Walerego Kozłowskiego . W listopadzie a około 30 rozproszyło się i przeszło za kor- 1863 roku w Wasylowie Wielkim utworzo- don graniczny . Druga bitwa miała miejsce no 20-osobowy szwadron, który pod do- 8 stycznia 1864 roku, kiedy oddział powstań- wództwem gen. Michała Heydenreicha-Kru- czy pod dowództwem Karola Świdzińskiego ka przeszedł w Radkowie granicę Królestwa82 został zaatakowany pod Krasnobrodem. Polskiego, a następnie przedarł się m.in. Zaskoczeni powstańcy ponieśli duże straty. przez Werechanie, Krasnobród na Podlasie . Rosjanie zabili 5 lub 6 z nich, a kilku ranili. Głośnym echem odbiły się walki oddzia- Zabitych powstańców obrabowali, rannych łów powstańczych w lasach Roztocza: pod natomiast84 obdarli do naga i porzucili na Józefowem, Krasnobrodem i Panasówką. Na miejscowym cmentarzu, gdzie zmarli na interesującym nas terenie doszło do potyczki mrozie . powstańców z Rosjanami w Tomaszowie. 15 maja 1863 roku odbyła się bitwa w la- W okolicach Krasnobrodu dwukrotnie sach turkowickich. Nazajutrz walki trwały doszło do działań wojennych w okresie po- na terenie między Starą Wsią i Tuczapami. wstania styczniowego. Najpierw 24 marca 83Po bitwie oddziały powstańcze wycofały się 1963 roku w okolicach kaplicy św. Rocha oddział powstańczy Marcina Borelowskiego K. Słowik, Skrócone studium historyczno-urbani- 81 styczne osady Krasnobród, woj. zamojskie, Lublin 1991, mps w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatu- 82 J. Feduszka, J. Kuśnierz, „Gdzie słońce wschodzi i kędy 84ra w Zamościu, s. 20; S. Zieliński, Bitwy i potyczki..., zapada...”. Katalog wystawy, Zamość 2001, s. 10-11. s. 86. Z. Bieluń, Zwycięzca spod Żyrzyna generał Michał E. Niebelski, Zmierzch powstania styczniowego Heydenreich-Kruk (1831-1886), Lublin 2006, s. 143- w Lubelskiem i na Podlasiu (1864-1872), Dzieje Lu- 145. belszczyzny, t. VII, Lublin 1998, s. 68. 37 Rys historyczny

w lasy tuczapskie. Rannych pozostawiono Rosjanie wysłali z Zamościa do Tomaszowa w dworze mołożowskim, gdzie mieścił się oddział Kozaków w sile 268 żołnierzy pod szpital powstańczy. Po odejściu powstańców85 dowództwem ppłk. Gieorgija Jemanowa Rosjanie wymordowali wszystkich rannych [Emanowa]. Nad ranem 5 lutego uderzyli na oraz lekarza Juwenala Niewiadomskiego . miasto i szybko wyparli zaskoczonych po- Do incydentu doszło w Wożuczynie 15 paź- wstańców pod dowództwem Jana Czarnec- dziernika 1863 roku, gdy kilku powstańców kiego, którzy próbowali uszykować się do pieszych zaatakowało 4-osobowy konny pa- boju na otwartym terenie. Rosjanie jednak trol kozacki. W wyniku starcia86 jeden powstanie podjęli walki, skierowali się ponownie do niec został ciężko ranny w głowę, natomiast miasta, gdzie rozpoczęli grabież i rzeź miesz- Kozacy stracili tylko konia . 25 października czan. Wśród zabitych wówczas 24 osób byli 1863 roku oddział powstańczy pod dowódz- lekarze: Wojciech Żelkowski i Wincenty Dą- twem mjr. Józefa Czyżewicza, po zwycięskiej browski, nauczyciel Ferdynand Jarochowski potyczce87 pod Jarczowem, dotarł w pobliże oraz kilku urzędników. Wielu mieszkańców Mołożowa, gdzie ponownie stoczył bój z Mo- zostało w tych zajściach rannych.90 Żołnierze skalami . Do kolejnej walki doszło 18 stycz- rosyjscy zrabowali miasto i zniszczyli szereg nia 1864 roku pod Starą Wsią. Powstańcy budowli, a kilka domów podpalili . pod dowództwem płk. Wojciecha Komorow- Walki zbrojne na terenie Zamojszczyzny skiego starli się z Rosjanami. Źle wykonany trwały aż do wiosny 1864 roku. Ostatni bój manewr taktyczny doprowadził oddział po- stoczył oddział mjr. Rokickiego 1 maja 1864 wstańczy do dotkliwej porażki. Zginęło kil- roku pod Zamościem,91 gdzie powstańcy po- ku Polaków, a88 kilku dalszych dostało się do nieśli klęskę, a dowódca prawdopodobnie niewoli. Pozostała część oddziału wycofała dostał się do niewoli . się do Austrii . Warto wspomnieć, że właściciel pobli- Tragiczne wydarzenia miały miejsce skiej Tarnawatki Włodzimierz Dzieduszycki w Tomaszowie Ordynackim zimą 1863 roku. popierał powstanie i przez swoje kontakty W nocy z 30 na 31 stycznia powstańcy z od- w Galicji pomagał organizacyjnie przerzuca- działu Henryka Hugona Gramowskiego pró- jąc broń, ludzi i umundurowanie przez gra- bowali zdobyć miasto, ale natknęli się na sil- nicę. W swoich dobrach galicyjskich urządził ny opór Rosjan i musieli89 się wycofać. Ciężko prowizoryczne szpitale dla rannych po- ranny został wówczas Gramowski, którego wstańców, których92 przewożono z Królestwa potem dobili Kozacy . Rosjanie wkrótce wy- Polskiego. Taki szpitalik funkcjonował m.in. cofali się do twierdzy zamojskiej, a 2 lutego w Poturzycy . miasto zostało zajęte przez oddział powstań- Po upadku powstania władze carskie pod- czy w sile około 200 ludzi pod dowództwem jęły szereg represji wobec Polaków. Więk- Feliksa Piaseckiego. Powstańcy po wkrocze- szość dotychczasowych miasteczek (w tym niu do miasta zniszczyli rosyjskie godła, od- pobliskie: Tyszowce, Krasnobród, Komarów czytali manifest Rządu Narodowego, a z kasy i Łaszczów) utraciło swe prawa miejskie, miejskiej85 zabrali pieniądze. Trzy dni później spadając do rzędu osad i wsi. Zakazano także szerzenia polskiej oświaty i kultury. Jedno- J. Feduszka, Powstanie styczniowe na Zamojsz- cześnie rozpoczęły się konfiskaty majątków czyźnie. Nieznane dokumenty z lat 1863-1864, 86 „Zamojski Kwartalnik Kulturalny”, nr 3-4/2001, i zsyłki na Syberię. s. 53-59. Jednym ze skutków powstania było uwłasz- B. Dąbrowska, Powstanie styczniowe w powiecie czenie chłopów w 1864 roku, które jednak 87 hrubieszowskim, Hrubieszów 1966, mps w zb. To- warzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, s. 55. tylko w niewielkim stopniu zmniejszyło nie- 88 S. Zieliński, Bitwy i potyczki 1863-1864, Rap- pokoje na wsi. Wprowadzono wówczas ser- perswil 1913, s. 107. 90 J. Feduszka, Ochotnicy galicyjscy w powstaniu styczniowym, wzięci do niewoli po bitwie pod 91 J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 87-92; S. Wiśniew- 89 Starą Wsią 17-18 stycznia 1864 roku, „Zamoj- ski, W Księstwie Warszawskim..., s. 301-304. ski Kwartalnik Kulturalny”, nr 1-2/2006, s. 83. 92 J. Feduszka, Powstanie styczniowe na Zamojszczyź- S. Wiśniewski, W Księstwie Warszawskim..., s. 301- nie, Zamość 2013,s. 33-34. 302. W. Gruner, Tarnawatka, Tarnawatka 2010, s. 24. 38 Rys historyczny

Ryc. 21. Gminy Tomaszów i Majdan Górny w latach 1867-1915.

93 wituty, dające prawo korzystania wspólnie gminnego . W wyniku tej reformy powstały z dworem z części pastwisk i lasów, nie dając gminy, m.in. w Majdanie Górnym, Tomaszo- ich chłopom na własność, co wraz z gospo- wie (z siedzibą w Pasiekach), Tarnawatce,94 darczym zacofaniem i nędzą, powodowało Rachaniach, Komarowie, Krasnobrodzie, narastanie ostrych konfliktów społecznych. Majdanie Nepryskim i Krynicach . Gospodarka opierała się na rolnictwie, gdyż W wyniku reformy sądowej w Tarnawatce na terenie powiatu tomaszowskiego i hru- w 1876 roku utworzono sąd gminny I okrę- bieszowskiego istniał tylko niewielki prze- gu powiatu tomaszowskiego. Obejmował mysł spożywczy. Obok liczniejszych gorzel- on teren czterech gmin: Tarnawatki, Krynic, ni i cegielni istniały cukrownie: w Mirczu Majdanu Górnego i Tomaszowa. Długoletnim i Poturzynie oraz otwarta w 1913 cukrow- sędzią gminnym w tym okręgu był właściciel95 nia w Wożuczynie, a także fabryki krochmalu Antoniówki Aleksander Własiewicz, który w Sahryniu i Podlodowie, browar w Jarczo- pełnił tę funkcję w latach96 1887-1904 . Po wie oraz młyn parowy w Tyszowcach. Na te- nim sędzią był Borys Zając, notowany na tym renie obecnej gminy Tomaszów Lubelski ist- stanowisku w 1910 roku . Sąd gminny zli- niała duża gorzelnia w Rogóźnie, a mniejsze kwidowano w 1915 roku wraz z ewakuacją w Jezierni i Podhorcach, browary w Jezierni Rosjan z terenu Królestwa Polskiego. i Rogóźnie oraz cegielnie w Sabaudii, Maj- Mniej więcej równocześnie z nowym po- danku i Majdanie Górnym. działem administracyjnym z 1867 roku roz- Elementem rusyfikacji ziem polskich po poczęło się tworzenie sieci szkół elementar- powstaniu styczniowym była przeprowa- nych. W Królestwie Polskim zorganizowano dzona w 1867 roku reforma administracji, dziesięć93 dyrekcji naukowych, które miały za w wyniku której utworzono mniejsze gubernie oraz większe samorządy gminne, całko- W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwo- 94 ju terytorialnego, podziałów administracyjnych wicie podporządkowane carskiej administra- 95 i ustroju władz, Lublin 1977, s. 112. cji. Organem uchwalającym w gminie było SGKP, wypisy, s. 395. 96 zebranie gminne, a wykonawczym – wójt, A. Bereza, Sądownictwo zamojskie od czasów Ordy- nacji po współczesność, Zamość 2006, s. 37. który miał do pomocy ławników i pisarza Pamiatnaja kniżka... na 1910 god, s. 238. 39 Rys historyczny

Ryc. 22. Szkoły elementarne w powiecie tomaszowskim w 1904 roku, 1 – szkoły rządowe, 2 – szkoły cerkiewne, wg W. Z. Romanowskiego 1970.

99 zadanie m.in. kierować wszystkimi szkoła- funkcjonowały 93 szkoły: 56 rządowych i 37 mi początkowymi (elementarnymi). Szkoły cerkiewnych , z tego na terenie gminy To- powiatu hrubieszowskiego, tomaszowskie- maszów i Majdan Górny były czynne szkoły go, zamojskiego97 i krasnostawskiego zostały w Kunkach, Łosińcu, Pasiekach, Rogóźnie, podporządkowane Chełmskiej Dyrekcji Na- Szarowoli, Sabaudii, Podhorcach, Majda- ukowej . Na jej czele stali kolejno: Teofan nie Górnym, Typinie, Łaszczówce, Maziłach Lebiedincew (1865-1881), Sergiusz Mar- i Przeorsku. chow/Markow (1872-1881), Piotr Rublew- Zmiany administracyjne po powstaniu ski (1882-1895), Władimir Awakumowicz styczniowym dotknęły także organizację Istomin (1896-1901), Jan Niedumow (1902- Kościoła. W 1875 roku władze carskie zli- 1906), Władimir Ochrimienko98 (1907-1910), kwidowały unicką diecezję chełmską. W jej Nikołaj Dorofiejew (1911-1912) i Fiodor Ko- miejsce utworzono prawosławną diecezję rałłow (1913-1915) . chełmsko-warszawską, która obejmowała Po 1864 roku placówki oświatowe zaczę- cały teren Królestwa Polskiego. W Chełmie ły stopniowo powstawać w każdej gminie. powstał Chełmski Zarząd Duchowny przy W zaborze rosyjskim, w granicach które- wikariuszu diecezji – biskupie Marcelim Po- go znajdowała się gmina Tomaszów, prak- pielu. Przymusowe włączenie unitów do pra- tycznie nie funkcjonowały polskie szkoły, wosławia wywołało znaczny ich opór, który a uczęszczanie do szkół rosyjskich nie było z różnym natężeniem trwał do ukazu tole- obowiązkowe, ponieważ nie istniał po- rancyjnego w 1905 roku. Unici często prze- wszechny obowiązek szkolny. To powodo- kraczali granicę rosyjsko – austro-węgierską, wało, że naukę pobierało zaledwie co piąte by w Galicji przystępować do sakramentów dziecko. Sieć szkół była dosyć gęsta. Na po- w tamtejszych cerkwiach unickich. czątku XX wieku w powiecie tomaszowskim Ogarniające pod koniec XIX wieku całe 97 Królestwo Polskie niezadowolenie z polity- D. Szewczuk, Chełmska Dyrekcja Naukowa. Struktura, ki gospodarczej rządu objawiało się częsty- 98 kompetencje i personel, „Res Historica”, t. 24/2007, mi99 niepokojami społecznymi. Stały się one s. 95-113.

J. Niedźwiedź, Zarys historii szkoły w Honiatyczach, W. Z. Romanowski, Z dziejów szkoły i oświaty..., Zamość 2016, s. 7-8. s. 40. 40 Rys historyczny

główną przyczyną ogłoszenia przez cara w 1905 roku ukazu tolerancyjnego, pozwa- lającego na swobodny wybór religii. Spowo- dowało to masowe przechodzenie dawnych unitów na katolicyzm. Oblicza się, że z terenu dawnej diecezji chełmskiej przeszło wów- czas do kościoła łacińskiego około 280 tys. unitów. Cerkwie prawosławne w znacznej mierze wówczas opustoszały. Ze strony kościoła rzymskokatolickiego notowano wówczas także wzmożoną akcję agitacyjną. Rzymskokatolicki biskup lubelski Marian Leon Fulman objeżdżał w 1905 roku południowe tereny diecezji, aby wzmocnić Ryc. 23. Biskup lubelski Marian Leon Fulman, wiarę na tych obszarach. Wizyty takie objęły wg P. Krukowskiego 2014. m.in. parafie w Dubie i Dzierążni.

Ryc. 24. Tereny gminy Tomaszów Lubelski w Guberni Chełmskiej w latach 1912-1915.

41 Rys historyczny

Ryc. 25. Bitwa pod Komarowem 27.08.-2.09.1914 r., wg J. Dąbrowskiego 1937.

posłanego tam przez metropolitę, specjalnie wyświęconego do tego celu biskupa unickie- go Mazura. Prawdopodobnie była to reakcja na antypolską postawę metropolity, który w końcowym okresie wojny objeżdżał świato- we skupiska emigracji ukraińskiej i kwesto- wał na rzecz wojska ukraińskiego, mającego walczyć z odradzającą się Polską. Jedyną pa- rafię unicką po upadku Rosji udało się reak- tywować w Grabowcu. Na terenie południowej Lubelszczyzny Ryc. 26. Gen. Maurycy Auffenberg, dowódca jeszcze w 1906 roku trwały niepokoje spo- wojsk austro-węgierskich w bitwie pod Ko- łeczne, objawiające się głównie jako strajki marowem, wg J. Dąbrowskiego 1937. chłopskie, organizowane w poszczególnych majątkach. Do takiego strajku doszło w Gro- dysławicach,100 a w 1907 roku w majątku Tar- nawatka chłopi samowolnie wycinali pański W celu przeciwdziałania dalszemu prze- las . Wydarzenia te miały charakter lokalny chodzeniu unitów na katolicyzm powzięto i skierowane były przeciw wyzyskowi dzie- szereg działań represyjnych. Jednym z nich dziców. było utworzenie w 1905 roku prawosław- Wyraźnym elementem rusyfikacji było nej diecezji chełmskiej, na czele której sta- utworzenie w roku 1912 guberni chełmskiej nął biskup Eulogiusz. Nosił on tytuł biskupa obejmującej m.in. tereny powiatów toma- chełmskiego i lubelskiego. Po I wojnie świa- szowskiego i hrubieszowskiego. Gubernię tę towej metropolita unicki Andrzej Szeptyc- odłączono od tzw. Kraju Przywiślańskiego ki próbował przywrócić Unię na terenach (byłego Kongresowego Królestwa Polskiego) wschodniej Lubelszczyzny, ale jego dzia- i100 włączono w obręb Cesarstwa Rosyjskiego. łania zostały zablokowane przez polskich 42 wojskowych, którzy zatrzymali w Zamościu M. Mądzik, Od powstania styczniowego..., s. 359. Rys historyczny

Ryc. 27. Wojska rosyjskie palą gospodarstwa na opuszczonym obszarze, wg J. Dąbrowskiego 1937.

Spotkało się to z ostrym protestem wszystkich warstw społecznych i ugrupowań po101- litycznych na Lubelszczyźnie, lecz mimo tego podział ten przetrwał do 1915 roku . Tymczasem 1 sierpnia 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Działania wojenne już w pierwszych miesiącach objęły południo- wą Lubelszczyznę, a większe bitwy stoczono wówczas pod Kraśnikiem, Zamościem (26-27 sierpnia 1914 r.) i Komarowem (28 sierpnia – 1 września 1914 roku). W bitwach tych wojska austriackie zwyciężyły. Działania Ryc. 28. Gen. Władimir Ołochow, dowódca wojenne objęły także tereny102 gminy Majdan wojsk rosyjskich w bitwie pod Tomaszowem Górny i Tomaszów, doszło do walk w okoli- w 1915 roku. cach Tarnawatki i Komarowa . Wojskami 4 armii austro-węgierskiej dowodził gen. Mau- rycy Auffenberg, zaś 5 armii rosyjskiej gen. Paweł Plahwe. We wrześniu, pod naciskiem niemiecko-austriackie pod dowództwem kontrofensywy rosyjskiej, Austriacy wycofali feldmarszałka Augusta von Mackensena sto- się za San. czyły zwycięską bitwę z Rosjanami pod do- Ponowne działania wojenne objęły całą wództwem gen. Władimira Ołochowa pod Lubelszczyznę w czerwcu i lipcu 1915 roku. Tomaszowem. Dalsze walki toczyły się mię- W101 dniach 25-27 czerwca połączone wojska dzy Tomaszowem, Kryłowem i Hrubieszo- wem do 14 lipca 1915 roku. A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się 102kapitalizmu 1864-1918, [w:] Dzieje Lubelszczy- Odwrót wojsk rosyjskich w 1915 roku po- zny, red. T. Mencel, t. I, Warszawa 1974, s. 724. łączony był z ewakuacją urzędów i ludności E. Izdebski, Bitwa pod Komarowem 26 sierpnia – 2 cywilnej. Rosjanie realizowali plan pozosta- września 1914 roku, Warszawa 1931, s. 129, 136- 137, 170, 191. wienia po sobie „spalonej ziemi”, co wiązało 43 Rys historyczny

się z wywózką wszelkich dóbr i zniszczenia tury administracji państwowej, która swo- pozostałej ich części. im zasięgiem objęła również znaczną część W połowie 1915 roku Lubelszczyzna zna- Zamojszczyzny. Wkrótce też rozpoczęły się lazła się pod okupacją Austro-Węgier. Na walki zbrojne polsko-ukraińskie na spor- okupowanych obszarach utworzono Gene- nym obszarze. Pod koniec 1918 roku doszło ralne Gubernatorstwo. Siedzibą Generalne- do potyczek w okolicach Dołhobyczowa, go Gubernatorstwa Wojskowego początko- a w styczniu 1919 roku koło Machnowa, Dy- wo były Kielce, a od 1 października – Lublin. nisk i Uhnowa. W nocy z 3 na 4 stycznia 1919 Dalsze lata wojny przyniosły znaczne straty roku wojsko polskie pod dowództwem mjr. gospodarcze, bowiem na miejscową ludność Leopolda Lisa-Kuli w okolicy Rudy Żurawiec- spadł obowiązek utrzymania wojsk okupa- kiej rozbiło po krótkiej walce sotnię uhnow- cyjnych. Celem wykorzystania gospodar- ską Dymitra Breczka i zajęło Machnów czego podbitych terenów, już w 1915 roku oraz Nowosiółki. Jednak jeszcze 4 stycznia Austriacy zbudowali kolej wąskotorową łą- w wyniku kontrataku przeciwnika Polacy czącą Uhnów z Włodzimierzem Wołyńskim, ponieśli znaczne straty i musieli opuścić za- z odgałęzieniem do Wożuczyna oraz kolej jęte tereny. Do kolejnych walk doszło w nocy Bełżec-Trawniki z odgałęzieniem do Bud z 21 na 22 stycznia, kiedy sotnie ukraińskie Dzierążyńskich, a w 1916 roku zbudowano atakując od strony Dynisk i Karowa starły kolej normalnotorową z Bełżca przez Zwie- się z Polakami w Uhnowie i zdobyły go. Na- rzyniec do Zawady i Rejowca. Kolej była bar- zajutrz103 polska kontrofensywa pozwoliła od- dzo pomocna okupantowi w gospodarczej zyskać Uhnów i zająć Bełz, a wkrótce także grabieży dóbr. Sokal . Z czasem linia frontu ustabilizowała Skutkiem dwukrotnych działań wojen- się na odcinku Rawa Ruska-Uhnów-Bełz-So- nych w południowej Lubelszczyźnie były kal. Walki pomiędzy oddziałami ukraińskimi duże zniszczenia, które w powiecie hrubie- i polskimi na terenie Galicji trwały do końca szowskim sięgały około 25% budynków, maja 1919104 roku. Ostatecznie Polacy wyparli a w powiecie tomaszowskim około 21%. wojska Ukraińskiej Galicyjskiej Armii z tych Wojska rosyjskie wycofując się w 1915 roku terenów . z tych terenów, zabierały ze sobą co tylko Pod koniec 1919 roku wybuchły pierw- było możliwe, a resztę niszczyły, najczęściej sze walki polsko-sowieckie, choć przybrały paląc. Działaniom wojennym towarzyszyły one na sile dopiero wiosną 1920 roku. Po także liczne epidemie chorób i głód. Dopro- początkowych sukcesach, kiedy wojska pol- wadziło to do dużych strat wśród cywilnej skie doszły aż do Dniepru, w wyniku kontr- ludności (około 33%) oraz żywego inwenta- ofensywy Sowieci zepchnęli Polaków do linii rza (około 60% koni i 70% bydła). Wisły i Wieprza. Punktem przełomowym Okupacja austriacka trwała do listopada tej wojny była bitwa warszawska (13-25 1918 roku i ustała wraz z zakończeniem sierpnia 1920), której częścią była ofensy- I wojny światowej. Pomimo dużych strat wa wojska polskiego znad Wieprza (16-18 gospodarczych i wśród ludności, wynik po- sierpnia 1920). Elementem dalszych działań lityczny tej wojny był korzystny dla Polaków. polskich mających na celu uniemożliwienie W listopadzie 1918 roku Polska po 123 latach udzielenia wsparcia armii gen. Michaiła Tu- niewoli odzyskała niepodległość. Jednak ko- chaczewskiego (m.in. przez działania 1 Armii niec I wojny światowej nie przyniósł obsza- Konnej S. Budionnego i 12 Armii G. Woska- rom Zamojszczyzny upragnionego spokoju. nowa: sierpień-wrzesień 1920) stała się bi- Nadal trwała walka o wschodnie granice od- twa pod Komarowem stoczona 31 sierpnia rodzonej Polski. Na terenach międzyrzecza 1920 roku, poprzedzona skuteczną obroną 103 Huczwy i Bugu swoją państwowość chcieli odtworzyć zarówno Polacy, jak i Ukraińcy. 104 M. Bużewicz, Stąd nasz ród, Ustrzyki Dolne 2001, s. 176. Już 1 listopada 1918 roku Ukraińcy prokla- mowali powstanie Zachodnio-Ukraińskiej G. Łukomski, Cz. Partacz, B. Polak, Wojna polsko- ukraińska 1919-1920, Koszalin-Warszawa 1994, Republiki Ludowej i zaczęli tworzyć struk- 126-249. 44 Rys historyczny

Ryc. 29. Bitwa pod Komarowem w 1920 roku, wg B. Królikowskiego 1999.

105

Zamościa (28-31.VIII.1920) . Bitwa pod Komarowem rozegrała się pomiędzy 1 Armią Konną Siemiona Budionnego a 1 Dywizją Ka- walerii płk. Juliusza Rómmla. W jej wyniku, pomimo miażdżącej przewagi liczebnej, armia Budionnego została częściowo rozbita, a pozostała jej część zmuszona do odwrotu. Doszło do kolejnych potyczek: 2 września w Tyszowcach i Łaszczowie (Czerkasach), w Horyszowie Ruskim i Hostynnem (31 sierpnia), Trzeszczanach (2 września), Ste106- Ryc. 30. Dowódca polskiej kawalerii w bitwie fankowicach (5 września) i pod Hrubieszo- pod Komarowem w 1920 roku – płk Juliusz wem (koniec sierpnia - początku września) . Rómmel, na zdjęciu jako generał. Poważne sukcesy wojsk polskich na fron- cie północno-wschodnim, gdzie wyjątkowe znaczenie należy przypisać bitwie niemeń- skiej (20-26 września 1920), doprowadzi- W niepodległym państwie polskim te- ły do zwycięskiego końca wojny i zmusiły reny międzyrzecza Wieprza i Bugu weszły Związek Sowiecki do rokowań, które w 1921 w skład województwa lubelskiego, utwo- roku doprowadziły do podpisania pokoju rzonego 2 sierpnia 1919 roku. Zostało ono w Rydze. podzielone na 19 powiatów, w tym: zamoj- 105 ski, hrubieszowski i tomaszowski. W okresie 106 J. Odziemkowski, Leksykon polskich bitew międzywojennym na czele powiatu toma- 1914-1921, Pruszków 1998, s. 73-74. szowskiego stali starostowie: Tadeusz Eytner J. Odziemkowski, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej (1918-1928), Kazimierz Wielanowski (1928- 1919-1921, Warszawa 2004, s. 87-88, 151-153, 416, 420. 45 Rys historyczny

107

1939) i Franciszek Olealczyk (1939) . Naj- Bardzo ciężkie czasy nastały dla miesz- niższym szczeblem administracji pozostały kańców wsi podczas wielkiego światowego gminy, m.in. Majdan Górny i Pasieki. Odzyska- kryzysu gospodarczego w latach 1929-1935, nie niepodległości przyczyniło się do powsta- a i później tylko w niewielkim stopniu stan nia polskich szkół. Już w 1915 roku otwarto się poprawił. Efektem niezadowolenia chło- polską szkołę w Łaszczówce, a w 1916 roku pów (doszły tu również względy polityczne) w Podhorcach, Nowej Wsi, Typinie, Jezierni były ostre protesty w latach 1935-1937. Do- i Majdanie Górnym. Wkrótce utworzono je datkowo miała miejsce tzw. pacyfikacja 27 w kolejnych miejscowościach: Justynówce wsi przez siły policyjne rządu gen. F. Sławoj- (1919), Pasiekach (1917), Rogóźnie (1917), -Składkowskiego we wrześniu 1936 roku. Sabaudii (1919), Szarowoli (1917) i Ulowie Nastroje społeczne komplikowała złożona (1919). Jednak spora grupa małych miejsco- sytuacja narodowościowa w południowej wości z omawianych terenów: Chorążanka, i wschodniej części regionu, gdzie znacz- Dąbrowa Tomaszowska, Górno, Klekacz, Maj- ny procent ogółu mieszkańców stanowiła danek, Przecinka, Rabinówka, Ruda Żelazna mniejszość ukraińska (21% całego społe- i Zamiany, nigdy nie miały szkoły w swoich czeństwa Zamojszczyzny, a w powiecie hru- dziejach. bieszowskim aż 38%). W okresie międzywo- Województwo lubelskie posiadało charak- jennym konflikty narodowościowe na tym ter wybitnie rolniczy, gdzie niemal zupełnie terenie nie przybierały jeszcze ostrego cha- brak było większych zakładów przemysło- rakteru, lecz korzeni późniejszych nienawi- wych. Nieliczne, najczęściej niewielkich roz- ści i krwawych walk należałoby szukać już w miarów fabryki związane były przeważnie tym czasie. Dużą rolę, jak się wydaje, należy z przetwórstwem rolniczym (cukrownie, go- przypisać nieumiejętnej polityce władz sa- rzelnie) lub drzewnym (tartaki, fabryki me- nacyjnych. Do niej należy zaliczyć akcję nisz- bli). Handel w miastach zdominowali kupcy czenia cerkwi prawosławnych na Lubelsz- żydowscy, gdyż ta nacja stanowiła 54% ogółu czyźnie. Od maja do połowy lipca 1938 roku ludności miejskiej. Rolnictwo, które odgry- zniszczono 127 prawosławnych świątyń, wało na tym obszarze dominującą rolę, było w tym 91 cerkwi, 10 kaplic108 i 26 domów mo- ogromnie zacofane. Wobec długotrwałego dlitwy. W ramach tej akcji zniszczono cer- kryzysu gospodarczego doby międzywojen- kwie w Typinie i Szarowoli . nej władze państwowe niewiele uczyniły, aby Dalszą eskalację konfliktów narodowo- poprawić sytuację materialną ludności. ściowych przerwał wybuch II wojny świa- towej, kiedy 1 września 1939 roku miała miejsce napaść Niemiec hitlerowskich na Polskę. Znaczna przewaga wroga w sprzęcie i uzbrojeniu sprawiła, mimo bohaterskich walk Polaków na niektórych odcinkach frontu, że wojska polskie szybko wycofywały się na wschód. Już 11 września Armia „Kraków” pod dowództwem gen. Antoniego Szyllinga przekroczyła Wisłę pod Baranowem Sando- mierskim, choć wraz z Armią „Lublin” pod dowództwem gen. Tadeusza Piskora mia- Ryc. 31. Gen. Antoni Szylling, dowódca Armii ła bronić linii Wisły od Góry Kalwarii aż do „Kraków” podczas kampanii wrześniowej Sanu, tworząc tzw. Front Środkowy. Tereny w 1939 roku. Zamojszczyzny miały pełnić rolę bezpośred- niego zaplecza dla wojsk polskich. Jednak 107 wobec błyskawicznych sukcesów wojsk hi-

tlerowskich koncepcja ta załamała się. Nie- B. Cisło, Tomaszowianie XX wieku wpisani w hi- 108 storię miasta i powiatu, Tomaszów Lubelski 2002, s. 162. W. Gruner, Tarnawatka, Tarnawatka 2011, s. 163. 46 Rys historyczny

Ryc. 32. Położenie Frontu Północnego 23 września 1939 roku rano (II Bitwa Tomaszowska), wg L. Głowackiego 1976.

miecki zagon pancerny (XXII Korpus) ude- szczególną rolę odegrała Warszawska Bry- rzając od południa rozciął klinem obronę gada Pancerno-Motorowa pod dowództwem polską i uderzył od tyłu na obie polskie ar- płk. Stefana Roweckiego. mie. Już 13 września do Zamościa wkroczyły Wszelkie poczynania Polaków, poza nie- oddziały austriackiej 2 DPanc. gen. Materny, wielkimi lokalnymi sukcesami, kończyły się a inne oddziały zajęły Tomaszów i Hrubie- niepowodzeniami, a wrogi pierścień okrąże- szów. W tym czasie od północy, przez Włoda- nia zaciskał się coraz bardziej. Szczególnie wę, w kierunku Hrubieszowa i Włodzimierza krwawe walki toczono na terenie Pasiek, Ro- Wołyńskiego, nacierały kolumny niemiec- góźna i Ulowa, ale działania wojenne objęły109 kiej 3 Armii. W ten sposób Front Środkowy także inne miejscowości: Szarowolę, Zamia- znalazł się w okrążeniu. Próby przebicia się ny, Dąbrowę, Sabaudię i Majdan Górny . Frontu na Tomaszów, Lwów i dalej ku granicy W tak tragicznej sytuacji dowódca Frontu rumuńskiej oraz węgierskiej, rozpoczęły fazę Środkowego109 – gen. Tadeusz Piskor, nie chcąc tzw. I bitwy pod Tomaszowem Lubelskim L. Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie (17-22 września). Na omawianych terenach w roku 1939, Lublin 1976, s. 128-165. 47 Rys historyczny

Ryc. 33. Fragment mapy wysiedleń Zamojszczyzny, wg J. Jóźwiakowskiego 2007.

dążyły do przebicia się na Tomaszów, Lwów i dalej ku granicy z Rumunią oraz Węgrami. Jednak sytuacja Frontu już na początku była dramatyczna, gdyż ważniejsze miejscowo- ści i punkty strategiczne wcześniej zostały zajęte przez przeważające siły hitlerowskie. Rozproszone oddziały polskie toczyły kilka odrębnych bitew z nieprzyjacielem: pod Cześnikami, Jacnią, Krasnobrodem oraz pod Tomaszowem. Na tym ostatnim odcinku znalazły się także kilka z omawianych Ryc. 34. Gen. Stefan Dąb-Biernacki, dowódca miejscowości: Typin, Podhorce, Justynówka Frontu Północnego, fot. ze zb. własnych. i Majdan Górny. Silny napór wojsk niemieckich zmienił kierunek natarcia na zachodni – do Tereszpola, gdzie 27 września w tamtejszych lasach resztki wojsk polskich spotkała powodować dalszych krwawych ofiar, 22 ostateczna zagłada. Skapitulowała tam więk- września podjął decyzję o zaprzestaniu walk. szość jednostek Frontu, jedynie niewielkiej Podległe mu oddziały w części rozproszyły części (grupa kawalerii gen. W. Andersa) się, ale w zdecydowanej większości poszły udało się przedrzeć przez kordon okrążenia. do niewoli. Inne drobniejsze grupki, które wydostały się Kolejna faza walk, zwana drugą bitwą pod z kotła, jeszcze przez kilka dni stosowały Tomaszowem Lubelskim, rozpoczęła się 21 walki zaczepne ze zwycięskim nieprzyja- września z chwilą przybycia z północy wojsk cielem. Były to jednak akty rozpaczy, wobec Frontu Północnego, złożonego z wyczerpa- miażdżącej przewagi przeciwnika skazane nych i częściowo rozbitych armii „Modlin” z góry na niepowodzenie. i „Prusy”, pod dowództwem nieudolnego gen. Jeszcze podczas II bitwy tomaszowskiej Stefana Dąb-Biernackiego. Oddziały polskie na Zamojszczyznę wkroczyły wojska Armii 48 Rys historyczny

Czerwonej, w myśl wcześniejszych ustaleń tys. Niemców i volksdeutschów), którym układu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierp- służyć miały resztki „niższego rasowo” spo- nia 1939 roku o granicy opartej na Wiśle. łeczeństwa polskiego. W miejscowości Miętkie 24 września doszło Hitlerowskie plany „zagospodarowania” do półgodzinnej potyczki żołnierzy polskich okupowanych ziem słowiańskich znalazły z żołnierzami Armii Czerwonej. Podczas swą realizację w zbrodniczej polityce wysie- walki zginęło wielu Polaków (ich dokładna dleń ludności polskiej oraz niemieckiej kolo- liczba nie jest znana), a 12 dalszych rozstrze- nizacji Zamojszczyzny. Pierwsze takie akcje lano. Drugą potyczkę z wojskiem sowieckim miały miejsce już w listopadzie 1941 roku stoczono w Zamłyniu, gdzie zginęło kilku- (m.in. Huszczka Mała i Duża). Główna jednak nastu Polaków, a trzecią w Rogalinie koło fala rozpoczęła się 28 listopada 1942 roku Horodła. W kilku miejscowościach doszło (Skierbieszów i okolice) i trwała do połowy do mordowania110 polskich żołnierzy przez czerwca 1943 roku. W tym okresie wysiedlo- Sowietów. Taki111 przypadek zanotowano no 117 wsi i 40 080 osób z planowanej liczby w Niemirówku , ale także w Grabowcu czy 140 tys. Wysiedlenia prowadzono w sposób w Husynnem . Krótka okupacja sowiec- nadzwyczaj brutalny, a ludność przewożono ka zakończyła się 5 października zgodnie z do obozu przejściowego w Zamościu, gdzie postanowieniami niemiecko-sowieckiego dokonywano segregacji na cztery grupy. Oso- „Traktatu o granicach i przyjaźni”, oddają- by silne i zdrowe kierowane były do pracy cego Niemcom Lubelszczyznę w zamian za w Rzeszy i na terenie Generalnej Guberni, wolną rękę na Litwie. Niemcy powrócili na część wywożono do obozu zagłady w Oświę- te tereny 8 października. cimiu, część, przeważnie starców i dzieci, Okupacyjne władze niemieckie prowadzi- wysiedlono do powiatów podwarszawskich, ły na terenach podbitych politykę „Wielkich znikomy procent, głównie dzieci, po bada- Niemiec”. Hitler dekretem z dnia 26 paź- niach antropologicznych jako tzw. rasowo dziernika 1939 roku powołał tzw. Generalną wartościowe, kierowano do obozu w Łodzi Gubernię, w której mieszkało 12 milionów z przeznaczeniem na zgermanizowanie. ludności polskiej. Tereny Zamojszczyzny Szczególnie tragiczny był los dzieci z Za- weszły w jej skład w ramach dystryktu lu- mojszczyzny, których podczas całej okupacji belskiego. Wkrótce potem powstały pierw- wywieziono przeszło 30 tysięcy. Tragiczny sze getta dla licznych tu Żydów (w grudniu los wysiedleńców dotknął mieszkańców 1939 roku w Zamościu, potem w Tomaszo- omawianych terenów z Szarowoli, Pasiek, wie, Hrubieszowie, Komarowie, Żółkiewce Sabaudii, Rogóźna, Jezierni, Przeorska, Maj- i Izbicy). Rozpoczęto eksterminację naj- danu Górnego, Podhorzec, Justynówki i Ty- pierw Żydów, głównie w obozach w Bełżcu pina. Wielu Polaków wywieziono na roboty i Treblince, a później także ludności polskiej. przymusowe do Niemiec. Wbrew wcześniejszej koncepcji o stworzeniu Terror stosowany wobec ludności, wysie- na Lubelszczyźnie wielkiego „rezerwatu” dla dlenia, pacyfikacje oraz obowiązek dostaw Żydów z całej Europy, hitlerowcy postanowili żywności dla okupanta u ludności Zamojsz- stworzyć tu wolną „przestrzeń życiową” dla czyzny wywołały odruch samoobrony. Klęska „Wielkich Niemiec”– osadzenia Niemców z wrześniowa nie złamała ducha walki narodu Besarabii (tzw. „Czarnych”), Lotaryngii, kra- polskiego. Już bowiem 4 grudnia 1939 roku jów bałkańskich i nadbałtyckich (łącznie 27 rząd emigracyjny powołał Związek Walki 110 Zbrojnej (ZWZ), przemianowany 14 lutego I. Caban, Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa 1942 roku na Armię Krajową (AK). 111w Obwodzie Tomaszów Lubelski, Lublin 1999, W powiecie tomaszowskim zręby ruchu s. 257-258. oporu tworzono już w 1939 roku, najpierw J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, Dzieje miejscowo- ści gminy Grabowiec, powiat zamojski, Grabowiec- jako Służba Zwycięstwu Polsce (SZP), po- Zamość 2011, s. 75: E, Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, tem Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), a w J. Kalisz, J. Panasiewicz, Dzieje miejscowości gminy końcu jako Armia Krajowa (AK). Pierwszym Hrubieszów, powiat hrubieszowski, Hrubieszów-Za- mość 2010, s. 96. komendantem Obwodu Tomaszów został 49 Rys historyczny

Ryc. 35. Schemat bitwy pod Zaborecznem i Różą 1 i 2 lutego 1943 roku, wg J. Markiewicza 1957.

1941), por. Bolesław Choromański „Lubicz (II-XI 1941), mjr Wilhelm Szczepakiewicz „Drugak” (XI 1941-IX/X 1944), por. Włady- sław Surowiec „Sosna” (IX/X-XI 1944) i por. Stanisław Książek „Rota” (XI 1944-I 1945). W szczytowym okresie Armia Krajowa w obwodzie tomaszowskim112 liczyła ponad 4500 członków, zorganizowanych w 24 kompa- niach-placówkach . Ruch oporu istniał także na terenie gmin Majdan Górny i Pasieki, gdzie w latach 1942- Ryc. 36. Major Wilhelm Szczepanowicz „Dru- 1944 walczyło kilka oddziałów partyzanc- gak”, dowódca oddziałów AK Obwód Toma- kich. Ciężar walki z okupantem na tym terenie szów Lubelski, wg I. Cabana 1999. przejęły oddziały Obwodu Tomaszów AK pod dowództwem mjr. Wilhelma Szczepanowicza „Drugaka” i partyzanci BCh pod dowództwem mjr. Franciszka Bartłomowicza „Grzmota”. ppor. Józef Rybicki „Andrzej” (XI-XII 1939- We wrześniu 1940 roku Ruch Ludowy II 1940), potem funkcję tę pełnili kolejno: powołał własną organizację zbrojną – Straż por. Józef Gniewkowski „Orsza” (II-IV 1940), 112Chłopską „Chłostrę”, która stała się zalążkiem por. Józef Dresler „Dionizy (IV-VI 1940), kpt. I. Caban, Związek Walki Zbrojnej. Armia Krajowa Tomasz Skarżyński „Ambroży“ (VI 1940-II w Obwodzie Tomaszów Lubelski, Lublin 1999, s. 6. 50 Rys historyczny

utworzonych wiosną 1941 roku Batalionów Chłopskich (BCh). Pomimo braku decyzji do- wództwa AK, miejscowe oddziały BCh i AK wystąpiły zbrojnie przeciwko wysiedleniom i kolonistom niemieckim w nasiedlonych wsiach. Walki te nabrały wielkiego rozmachu i w znacznym stopniu utrudniły Niem- com realizację ich zamiarów. Sami hitlerowcy określili je mianem „powstania zamojskiego”. Władze okupacyjne nie zrezygnowały z pla- nów kolonizacji i za wszelką cenę usiłowały stłumić powstanie. Doszło wówczas do sze- Ryc. 37. Major Franciszek Bartłomowicz, do- regu dużych bitew z partyzantami: pod Woj- wódca BCh w powiecie tomaszowskim, fot. ze dą (30.XII. 1942 r.), Zaborecznem (1.II.1943 zb. Muzeum im. J. Petera w Tomaszowie Lu- r.), Różą (2.II.1943 r.), Długim Kątem i Lasow- belskim. cami. Szczególną rolę wśród tych walk ode- grało Zaboreczno, gdzie 1 lutego 1943 roku oddziały partyzanckie BCh pod dowództwem mjr. Franciszka Bartłomowicza „Grzmota” spalili 5 gospodarstw na skraju Kolonii Za- starły się z nieprzyjacielem. Rankiem 1 lu- boreczno. Ogółem w walce wzięło udział tego Niemcy pod dowództwem mjr. Kriegera około 290 partyzantów i 16 sanitariuszek, przyjechali samochodami do Antoniówki i ty- a po stronie niemieckiej około 1500 żołnie- ralierą posuwali się w kierunku Zaboreczna. rzy, żandarmów, „szupowców” i „czarnych”. W Antoniówce partyzanci otworzyli do nich Hitlerowcy stracili ponad 100 zabitych i mie- ogień, lecz po krótkiej113 walce Polacy wycofali li wielu rannych. Po bitwie polscy partyzanci się. Niemcy nadal atakowali, ale ponieśli spo- wycofali się na Hutków, gdzie opatrzyli po- re straty i wycofali się . W południe Niemcy szkodowanych i udali się następnie do Przej- ściągnęli „szupowców” i „własowców” z Za- my i Róży. Nazajutrz Niemcy zaatakowali mościa oraz Tomaszowa i ponownie zaata114 - Polaków pod Różą, gdzie po półgodzinnej kowali Zaboreczno od strony Antoniówki walce partyzanci dowodzeni przez por. Stani- i Zadnogi, jednak znowu zostali odparci . sława Ligenzę „Groma” wycofali się z częścią Około godz. 15 Niemcy po półgodzinnym swoich rannych. Niemcy zajęli jednak punkt ostrzelaniu pozycji partyzantów z moździe- opatrunkowy w116 miejscowej gajówce, gdzie rzy i granatników ponownie zaatakowali broniąc się poległo 4 rannych partyzantów Polaków, ale i tym115 razem Polacy wytrzymali i sanitariuszka . W sumie117 w czasie dwu dni natarcie i odparli ataki wroga, który wycofał walk zginęło 10 polskich partyzantów, a 4 się z pola walki . Już o zmierzchu okupanci dalszych zostało rannych . 113 Bitwa pod Zaborecznem odbiła się dużym J. K. Głogowski, E. Pasieczny, E. Zwolak, Pluton echem nie tylko na Zamojszczyźnie, ale i w „Głowackiego” pod Zaborecznem, [w:] J. Peter, To- całej Polsce, podnosząc ducha oporu do wal- 114maszowskie za okupacji, Tomaszów Lubelski 1991, s. 246-250. ki z najeźdźcą. Powstrzymała także na kilka K. Korzeniowski, Pod Zaborecznem na odcinku miesięcy dalsze wysiedlenia wsi. kompanii czwartej, [w:] Tomaszowskie za okupacji, Tłumieniu polskiego ruchu oporu służyć red. J. Peter, Tomaszów Lubelski 1991, s. 243-245; miały zbrodnicze masowe pacyfikacje wsi S. Sokołowski, W walce o prawo do życia, [w:] Ba- 116 taliony Chłopskie w obronie Zamojszczyzny, red. J. Markiewicz, Warszawa 1957, s. 199-200; F. Bar- K. Semczuk „Pokrzywa”, Bitwa pod Zaborecznem, tłomowicz, O sytuacji przed bitwą i o bitwie pod fragmenty, [w:] Armia Krajowa na Zamojszczyźnie, Zaborecznem, [w:] Bataliony Chłopskie w obronie 117red. J. Jóźwiakowski, Lublin 2007, s. 294-296; A. Gliń- 115Zamojszczyzny, red. J. Markiewicz, Warszawa 1957, ska (oprac.), Zamojszczyzna w okresie ..., s. 132-152.

s. 121-126. F. Bartłomowicz, O sytuacji przed bitwą i o bitwie

J. Krupa, Fragmenty wspomnień partyzanckich, pod Zaborecznem, [w:] Bataliony Chłopskie w obro- [w:] Bataliony Chłopskie w obronie Zamojszczyzny, nie Zamojszczyzny, red. J. Markiewicz, Warszawa red. J. Markiewicz, Warszawa 1957, s. 147. 1957, s. 126. 51 Rys historyczny

Ryc. 38. Kartka żywnościowa z okresu okupacji niemieckiej, zb. własne.

przez żandarmerię niemiecką, Wehrmacht utworzyli w 1940 roku Ukraińską Powstań- i policję ukraińską. Wysiedlenia połączone czą Armię (UPA), jako zbrojne ramię Organi- z barbarzyńską pacyfikacją (tzw. operacja zacji Nacjonalistów Ukraińskich i pod koniec „Wehrwolff I”) wznowiono nocą z 23 na 24 1942 roku zaczęli napadać na ludność pol- czerwca 1943 roku. Do końca lipca tego roku ską. We wrześniu 1943 roku celem realizacji wysiedlono 171 wsi. planu budowy tzw. Wielkiej Ukrainy, wezwa- Jednym z elementów polityki hitlerowców no ludność polską do opuszczenia powia- wobec okupowanej Zamojszczyzny było po- tów hrubieszowskiego i tomaszowskiego. zyskiwanie przychylności Ukraińców i pod- Wszystkim, którzy chcieli pozostać, grożo- sycanie ich nienawiści do wszystkiego, co no śmiercią. Bojówki UPA, policja ukraińska polskie. Temu służyć miały także przesiedle- i ukraińscy żołnierze z dywizji SS „Galizien” nia ludności ukraińskiej do wysiedlonych wsi podjęli ofensywę, często mordując Polaków na tzw. Zatanwiu, w okolicach Tarnogrodu, w bestialski sposób. Łukowej i Biszczy, a także faworyzowanie Polacy nie poddawali się bez walki. Głów- jej na obszarze powiatów hrubieszowskie- ny ciężar obrony szczególnie zagrożonego go i tomaszowskiego. Wsie zamieszkane w powiatu hrubieszowskiego przyjął na siebie większości przez Ukraińców rzadko były słynny I Batalion BCh „Rysia” (Stanisława Ba- wysiedlane, a jeżeli to następowało, ludność saja), natomiast w powiecie tomaszowskim ukraińską hitlerowcy traktowali o wiele le- odziały AK. Mimo to walki z przeważający- piej niż polską. Była to polityka dosyć sku- mi Ukraińcami przyniosły stronie polskiej„do- teczna, zwłaszcza wobec odnowionych daw- tychczasowyprzegraną. Jak rezultat mówi raport to całkowite komendy zniesienie hrubie- nych urazów. W konsekwencji doprowadziło zszowskiej powierzchni BCh ziemi z 29 kwietniagmin Dołhobyczów, 1944 roku Kry- to do napadów nacjonalistów ukraińskich łów, Miętkie oraz prawie całkowite: Mieniany, na wsie polskie i gospodarstwa Polaków we Werbkowice, Mołodiatycze...”118 wsiach mieszanych. Ukraiński terror został zapoczątkowany w listopadzie 1942 roku, . W później- a szczególnego rozmachu nabrał po 5 mar- szym czasie linia graniczna stref wpływów ca 1944 roku, gdy na zachodni brzeg Bugu polskich i ukraińskich ukształtowała się napłynęły sotnie Ukraińskiej Powstańczej mniej więcej wzdłuż rzeki Huczwy, a więc Armii, uciekające przed nieuchronnie zbli- nie objęła omawianego terenu. W takim też 118 żającym się od wschodu frontem. Działający jeszcze przed wojną nacjonaliści ukraińscy W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 12-13. 52 Rys historyczny

stanie przedstawiała się w chwili wyzwole- przede wszystkim wyśrubowane, pod wzglę- nia. W lipcu 1944 roku Armia Czerwona wy- dem wysokości, kontyngenty płodów rolnych zwoliła te tereny spod okupacji niemieckiej. nałożone na rolników, ale także przymusowa Walki z nacjonalistami ukraińskimi znacz- praca części ludności na miejscu i na terenie nie osłabiły działalność polskiego ruchu Rzeszy. Towarzyszyła temu reglamentacja oporu przeciw hitlerowcom, lecz bynaj- żywności regulowana systemem kartkowym. mniej walka ta nie ustała. Oddziały AK i BCh W chwili zakończenia okupacji niemiec- otrzymały wsparcie nie tylko oddziałów AL kiej trwały nadal walki polsko-ukraińskie (stosunkowo słabe), lecz także partyzantki w niewielkiej odległości od omawianych te- sowieckiej. Doszło nawet do tego, iż począw- renów. Te bratobójcze walki ciągnęły się aż szy od jesieni 1943 roku okupantom hitle- do 1946 roku (w niektórych okolicach nawet rowskim zaczęło się wymykać z rąk panowa- dłużej) i ustały wraz z przesiedleniem lud- nie nad tym rejonem kraju. Było to istotne ności ukraińskiej za Bug oraz na tzw. Ziemie zwłaszcza wobec nieustannie zbliżającego Odzyskane. Podczas krwawych zmagań pol- się ku zachodowi natarcia Armii Czerwonej, sko-ukraińskich119 na Zamojszczyźnie w latach gdy polski ruch oporu mógł spełniać rolę 1944-1946 życie straciło około 8 tysięcy dywersji na tyłach wycofujących się armii osób . niemieckich. Toteż dowództwo Wehrmachtu W pierwszych latach powojennych trwała przedsięwzięło w ostatnim okresie okupacji walka władzy komunistycznej z podziemiem dwie wielkie operacje antypartyzanckie pod poakowskim. Następowały liczne aresztowa- kryptonimem „Sturmwind I” (9-14 czerw- nia i zsyłki. W tym okresie teren gmin Maj- ca 1944 r. bitwa na Porytowym Wzgórzu) dan Górny i Pasieki znalazł się w IV Rejonie i „Sturmwind II” (18-28 czerwca 1944 r. bi- Tomaszowskiego Obwodu WiN. Początkowo twy w Puszczy Solskiej). Jedynie pod Osucha- komendantem tego rejonu był ppor.120 Tadeusz mi w uroczysku Maziarze Niemcy odnieśli Niedziałkowski „Tomasz”, a po jego zastrzele- sukces, pokonując polskie zgrupowania par- niu przez UB – Jan Opiełko „Arab” . W tym tyzantów, gdzie zginęło około 700 żołnierzy czasie nie zanotowano jednak ważniejszych AK i około 500 żołnierzy BCh. akcji żołnierzy WiN-u na omawianym terenie. W ramach planu „Burza”, mimo dużych Po wojnie Polska znalazła się w nowych obaw o charakterze politycznym i przykła- granicach, gdyż w zamian za utracone zie- dów postępowania NKWD wobec akowców mie wschodnie otrzymała Ziemie Zachodnie na Kresach Wschodnich, całość sił zbrojnych oraz Warmię i Mazury. Zachowano podział AK i BCh aktywnie wsparła natarcie wojsk administracyjny na województwa, powiaty Armii Czerwonej, współuczestnicząc (23-29 i gminy. Województwo lubelskie miało jed- lipca 1944 r.) w wyzwalaniu Zamojszczyzny nak nieco inny kształt, ale nadal w jego skład spod okupacji hitlerowskiej (m.in. 21/22 wchodziły miejscowości obecnej gminy To- lipca wyzwolony został Tomaszów, 24 lipca maszów Lubelski. Zasięgi terytorialne gmin Biłgoraj, zaś 25 i 26 lipca – Zamość i Szcze- zasadniczo nie różniły się od tych przedwo- brzeszyn). jennych. W roku 1955 zostały zastąpione Blisko pięcioletni okres okupacji hitle- gromadami. Na omawianym terenie powstały rowskiej przyniósł Zamojszczyźnie ogromne gromady w Majdanie Górnym, Tomaszowie, zniszczenia. Straciło życie około 25 tysięcy Podhorcach, potem w Typinie, Rudzie Woło- osób cywilnych, a ludność żydowska uległa skiej, Wieprzowie Tarnawackim (w jej skład prawie całkowitej biologicznej ekstermi- weszły: Wieprzowe Jezioro i Majdanek) i Sza- nacji. Poległo około 2,5 tys. partyzantów ze rowoli. Ta ostatnia funkcjonowała do 1961 wszystkich działających tu formacji. Całko- roku,119 potem jej obszar został przyłączony witemu zniszczeniu uległo kilkadziesiąt wsi W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości regionu, a niemal wszystkie poniosły straty 120województwa zamojskiego, Lublin-Zamość 1993, materialne. Trzeba też pamiętać o wykorzy- s. 11-13. stywaniu gospodarczym miejscowej ludno- R. Wnuk, Konsporacja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 roku, Lublin ści przez władze okupacyjne. Służyły temu 1992, s.110. 53 Rys historyczny

do Tomaszowa. Podobnie postąpiono ze zli- trójstopniowy podział administracyjny. Oma- kwidowaną w 1959 roku gromadą Ruda Wo- wiane tereny weszły w skład województwa łoska i w 1968 roku – Majdan Górny. Funkcję lubelskiego i powiatu tomaszowskiego, ale przewodniczącego Prezydium121 GRN w Toma- kształt gminy pozostał niezmieniony. szowie Lubelskim pełnił najpierw Włady- Na czele gminy w latach 1973-1990 stał sław Warzocha (1955-1958) , potem Sta- naczelnik, którego funkcję w Tomaszowie nisław Kuczyński (1958-1961) i Władysław Lubelskim pełnili: Karol Łypka (1973-1984), Kupicz (1961-1972). Zygmunt Kucharski (1984-1987) i Marian Zasadnicze zmiany w gospodarce w okre- Łysiak (1987-1990). Od 1990 roku gminą sie powojennym nastąpiły w wyniku nacjo- zarządza wójt. W latach 1990-2014 był nim nalizacji gospodarstw folwarcznych, przemy- Antoni Wawryca, zaś od 2014 roku funkcję tę słu i banków. Przejęto dawne gospodarstwa sprawuje Marzena Czubaj-Gancarz. ziemiańskie w Majdanie Górnym, Przeorsku, W gminie funkcjonowało szereg ważnych Rogóźnie, Rudzie Wołoskiej, Łaszczówce instytucji. Jedną z nich była Gminna Spół- i Wieprzowym Jeziorze. Po wojnie nastąpił dzielnia, gdzie funkcję prezesa pełnili ko- znaczny rozwój szkolnictwa, choć począt- lejno: Władysław Ciągło (1969), Zdzisław kowo powszechnie borykano się z brakiem Grzesiak, Marek Świć i Adolf122 Garbarz. Kie- lokali szkolnych. W większości miejscowości rownikiem Banku Spółdzielczego był Alek123- uczono wówczas częściowo w mieszkaniach sander Wiśniewski (1969) . Na czele poste- prywatnych. Stopniowo jednak, w różnym runku MO w 1958 roku stał Antoni Lesiuk . okresie, zdołano wybudować kilka potrzeb- Działała tu także Spółdzielnia Kółek Rol- nych budynków (w Szarowoli, Pasiekach, niczych. Jej prezesem został najpierw Borek, Sabaudii, Justynówce, Podhorcach, Typinie, a potem kolejno: Brudnowski, Mieczysław Majdanie Górnym, Przeorsku, Jezierni). Od Górnik, Zbigniew Kołodziej i wreszcie Jan końca lat 50. do końca lat 60. wszystkie miej- Dawidowski. Ten ostatni w latach 90. został scowości gminy zostały zelektryfikowane. likwidatorem tej organizacji. Zmiany w rolnictwie nie tylko polegały Lata 60. i 70. były okresem wzmożonych na likwidacji przedwojennych folwarków inwestycji drogowych, które połączyły po- ziemiańskich i utworzeniu szeregu Pań- szczególne miejscowości z Tomaszowem stwowych Gospodarstw Rolnych, a potem Lubelskim. W późniejszym okresie powstało Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych, ale kilka budowli sakralnych, zbudowano kapli- także na wprowadzeniu przymusowych kon- ce i kościoły w Szarowoli (1981), Jezierni tyngentów dla rolników indywidualnych. Za (2000), Rogóźnie-Kolonii, Rudzie Wołoskiej, odstawione towary rolnik otrzymywał dużo Łaszczówce i Majdanie Górnym. Cały obszar niższą zapłatę niż za te same produkty sprze- gminy został pocięty siecią wodociągową, dawane na wolnym rynku. Kontyngenty obej- którą poprowadzono niemal we wszystkich mujące podstawowe produkty żywnościowe: miejscowościach. zboże, mięso, ziemniaki i mleko zostały osta- Ważnym wydarzeniem dla całej Zamojsz- tecznie zniesione w 1972 roku. czyzny było powołanie dnia 25 marca 1992 W roku 1973 przywrócono w kraju po- roku przez papieża Jana Pawła II bullą Totus dział administracyjny na gminy (powstała Tuus Poloniae Populus diecezji zamojsko- gmina Tomaszów Lubelski w swym obecnym lubaczowskiej, a dotychczasowa kolegiata kształcie), a w dwa lata później zlikwidowa- zamojska została podniesiona do godności no powiaty wprowadzając dwustopniowy katedry. Pierwszym biskupem zamojsko-lu- podział administracyjny. Utworzono wów- baczowskim został ks. prof. Jan Śrutwa, do- czas województwo zamojskie jako jedno z 49 tychczasowy biskup pomocniczy diecezji lu- województw w kraju. Stan ten przetrwał do belskiej,122 a jego następcą w 2006 roku – ks. dr 1 stycznia 1999 roku, kiedy zlikwidowano 33 województwa121 i wprowadzono z powrotem 123 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 16. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 1. nr 4. 54 Rys historyczny

Wacław Depo. Po ponad pięciu latach posłu- gi został on arcybiskupem częstochowskim. Od końca grudnia 2011 do połowy 2012 roku diecezją administrował biskup Mariusz Leszczyński. W połowie 2012 roku kolejnym biskupem zamojsko-lubaczowskim został ks. dr Marian Rojek. W latach 80. nastąpiły ważne zmiany spo- łeczno-polityczne. Po okresie powszechnych strajków w całej Polsce doszło do porozu- mienia z władzami krajowymi. W Gdańsku 31 sierpnia 1980 roku Lech Wałęsa, prze- wodniczący NSZZ „Solidarność” podpisał Ryc. 39. Antoni Wawryca, wójt gminy Toma- z delegacją rządową na czele z wicepremie- szów Lubelski w latach 1990-2014. rem Mieczysławem Jagielskim gdańskie po- rozumienia sierpniowe. Otworzyło to drogę do walki o dalsze reformy kraju, które jednak zablokowało wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku. Kraj ogarniał coraz większy kryzys gospodarczy, a dalsze strajki w 1988 roku wymusiły na władzy kompro- mis polityczny. W wyniku obrad „okrągłe- go stołu” i wyborów tzw. kontraktowych 4 czerwca 1989 roku powołano pierwszy powojenny rząd niekomunistyczny na czele z Tadeuszem Mazowieckim. W ten sposób w 1989 roku zlikwidowano w Polsce ustrój socjalistyczny, wprowadzając demokrację. Przeprowadzono także zmiany w zarządza- Ryc. 40. Marzena Czubaj-Gancarz, wójt gminy niu państwem m.in. przez decentralizację Tomaszów Lubelski od 2014 roku. i przekazanie tym samym szeregu uprawnień samorządom terytorialnym. Wzmocniło to w sposób istotny rangę samorządów gminnych oraz ich samodzielność. Przyniosło jednak także ujemne skutki, gdyż gminy borykające się z trudnościami finansowymi zmuszone były zreformować sieć szkolną zamykając mniejsze placówki. Kolejna reforma w 1999 roku wprowadziła 6-klasowe szkoły podstawowe oraz 3-letnie gimnazja. Na terenie gminy gimnazja znajdowały się w Podhorcach, Łaszczówce i Pasiekach, a szkoły podstawowe w Pasiekach, Rabi- nówce, Podhorcach, Justynówce, Sabaudii, Szarowoli, Rogóźnie, Typinie, Ulowie i w Je- Ryc. 41. Ks. dr Marian Rojek, biskup diecezji zierni. Niż demograficzny sprawił, że zlikwi- zamojsko-lubaczowskiej. dowano wkrótce szkoły w Ulowie, Rabinówce i Rudzie Wołoskiej, zaś w Jezierni i Przeor- sku przekształcono w Niepubliczne Szkoły Podstawowe, prowadzone przez Fundację „Wiedza, Edukacja, Rozwój” w Jezierni oraz 55 Rys historyczny

Stowarzyszenie Czajnia z Przeorska. W wy- Prężnie działają także jednostki Ochotni- niku kolejnej reformy oświatowej w 2016 czych Straży Pożarnych. roku rozwiązano gimnazja i wprowadzono W listopadzie 2019 roku w mieście Wu- ponownie 8-klasowe szkoły podstawowe. han, w środkowych Chinach rozpoczęła się Wejście Polski w skład Unii Europejskiej epidemia zakaźnej choroby COVID-19 wy- 1 maja 2004 roku umożliwiło samorządom woływanej przez koronawirusa SARS-CoV-2, gminnym pozyskiwanie funduszy europej- która wkrótce przybrała postać pandemii. Na skich na różne inwestycje. Z możliwości terenie całego świata wprowadzono różne tej korzystają też władze gminy Tomaszów obostrzenia sanitarno-epidemiologiczne, co Lubelski i Starostwa Powiatowego w Toma- doprowadziło do ogólnoświatowego kryzysu szowie. Dzięki temu udało się zrealizować gospodarczego. kilka ważnych przedsięwzięć, na czele z re- Pomimo trudności związanych ze zmianą montem dróg, budową wiejskich placów ustroju i gospodarki gmina Tomaszów Lu- zabaw, remontem szkół i świetlic. Fundusze belski należy do prężnie rozwijających się UE przyczyniły się także do aktywniejszej i jest jedną z największych gmin wiejskich na działalności organizacji społecznych. Widać Lubelszczyźnie. Według danych statystycz- to szczególnie na przykładzie Kół Gospodyń nych z końca 2019 roku mieszkało tu 11 841 Wiejskich, które po chwilowym zaprzestaniu mieszkańców. działalności w połowie lat 90., po kilkunastu latach zostały licznie reaktywowane. Tabela 1. Pierwsze ślady osadnictwa i wzmianki źródłowe o miejscowościach gminy Tomaszów Lubelski

Lp. Miejscowość Najstarsze zabytki Data Źródło pierwszej wzmianki archeologiczne pierwszej wzmianki 1 Chorążanka - 1881 APZ, Akta folwarku Chorążanka.

2 Dąbrowa KPL (4200-2900 r. 1901 H. Wierciński, Opis statystyczny Tomaszowska p.Chr.) guberni lubelskiej, Warszawa 1901, mapa.

3 Górno X-XIII w. poł. XIX SGKP, wypisy, Lublin 1974, s. 74. 4 w.

Jeziernia paleolit (XI-IX tys. 1604 H. Gmiterek, Narol w okresie Rzecz- p.Chr.) pospolitej..., s. 20-21.

5 Justynówka KL-W (4400-3400 r. 1843 Topograficzna Karta Królestwa Pol- p.Chr.) skiego, tzw. Mapa Kwatermistrzow- 6 ska, Warszawa 1843.

Klekacz KCSz (2900-2200 r. 1899 Mapa rosyjska z 1899 roku. p.Chr.)

7 Łaszczówka paleolit (XI-IX tys. 1609 H. Gmiterek, Narol w okresie Rzecz- p.Chr.) pospolitej szlacheckiej (1580-1772), „Rocznik Lubaczowski”, t. V/1994, s. 20-21.

56 Rys historyczny

Lp. Miejscowość Najstarsze zabytki Data Źródło pierwszej wzmianki archeologiczne pierwszej wzmianki 8 Łaszczówka- KPL (4200-2900 r. 1905 Sprawocznja kniżka ljubklinskoj Kolonia p.Chr.) gubernii na 1905 god.

9 Majdan Górny KCWR (5500-5200 1621 R. Szczygieł, Lokacja prawna miasta (Górno) r. p.Chr.) Tomaszowa, „Rocznik Tomaszow- ski”, t. 1/1981, s. 24.

10 Majdanek KPL (4200-2900 r. 1891 Pamjatnaja kniżka ljublinskoj guber- p.Chr.) nii na 1891 god, s. 392.

11 Nowa Wieś KCSz (2900-2200 r. 1874 SGKP, wypisy, Lublin 1974, s. 291. (Kol. Podhor- p.Chr.) ce)

12 Pasieki KAK (3700-2500 r. pocz. A. Tarnawski, Działalność gospodar- p.Chr.) XVII w. cza Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. kor. (1572- 1605), Lwów, s. 329.

13 Podhorce KPL (4200-2900 r. 1409 Zbiór Dokumentów Małopolskich, p.Chr.) cz. V, nr 1223.

14 Przecinka - 1937 Mapa Wojskowego Instytutu Geo- graficznego, Warszawa 1937.

15 Przeorsk KL-W (4400-3400 r. 1387 A. Janeczek, Osadnictwo pograni- p.Chr.) cza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV wieku do początku XVII w., Warszawa 1993 , s. 75.

16 Sabaudia mezolit (9250- 1836 APL, Akta Ordynacji Zamojskiej, 5500 r. p.Chr.) sygn. 2228, s. 1-4.

17 Szarowola epoka kamienia - 1579 M. Stworzyński, Opisanie staty- WEŻ (XI tys. - 400 r. styczno-historyczne dóbr Ordynacyi p.Chr.) Zamoyskiey 1834 roku. Bibliote- ka Narodowa w Warszawie, rkps Biblioteki Ordynacji Zamojskiej nr 1815, s. 58 i przypis 236.

18 Rabinówka k. mierzanowicka 1889 APZ, Akta hipoteki dóbr Rabinówka. (2300-1600 r. p.Chr.)

57 Rys historyczny

Lp. Miejscowość Najstarsze zabytki Data Źródło pierwszej wzmianki archeologiczne pierwszej wzmianki 19 Rogóźno KCWR (5500-5200 1460 APL, Księga Ziemska Grabowiecka, r. p.Chr.) nr 3, s. 22-24; A. Janeczek, Osadnic- two pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV wieku do początku XVII w., Warszawa 1993 , s. 110, 162.

20 Rogóźno-Ko- KPL (4200-2900 r. 1784 R. Orłowski, Położenie i walka klaso- lonia p.Chr.) wa chłopów w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII w., Lublin 1963, s. 38.

21 Ruda Wołoska mezolit (9250- 1425 CPAHUL, Księga Ziemska Bełska, nr 5500 r. p.Chr.) 14, s. 321-323.

22 Ruda Żelazna KPL (4200-2900 r. 1779- F. von Mieg, Karte des Königreichs p.Chr.) 1783 Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, Kriegsarchiv w Wiedniu, rps B.IXa 390, mikrofilm KOBiDZ w Warszawie.

23 Typin KPL (4200-2900 r. 1409 Zbiór Dokumentów Małopolskich, p.Chr.) cz. V, nr 1223.

24 Ulów paleolit (XI-IX tys. poł. XVII M. Stworzyński, Opisanie staty- p.Chr.) w. styczno-historyczne dóbr Ordynacyi Zamoyskiey 1834 roku. Bibliote- ka Narodowa w Warszawie, rkps Biblioteki Ordynacji Zamojskiej nr 1815, s. 22.

25 Wieprzowe kultura mierzano- 1833 APZ, Akta hipoteki dóbr Telatyn. Jezioro wicka (2300- 1600 r. p.Chr.)

26 Zamiany kultura łużycka 1830 SGKP, wypisy, Lublin 1974, s. 486. (1200-400 r. p.Chr.)

58 III. Dzieje miejscowości

CHORĄŻANKA Wieś położona jest na wschodnim skraju gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Grzędy So- kalskiej. Badania archeologiczne prowadzone na terenie miejscowości nie wykazały śladów osadnictwa pradziejowego ani średnio- wiecznego. Początki współczesnej miejsco- wości sięgają 1881 roku, kiedy od Majdanu Ryc. 42. Rupert Kwiryn Sobieszczański, wła- Górnego odłączono 356 mórg ziemi i utwo- ściciel Chorążanki w latach 1887-1908, fot. ze rzono folwark Chorążanka. Wówczas dobra zb. rodziny Sobieszczańskich. od Władysława Zawadzkiego kupił za 12 tys. rubli Andrzej Eretz. Sześć lat później folwark Chorążanka drogą kupna-sprzedaży trafił do Ruperta Kwiryna124 Sobieszczańskiego (1838-1913) herbu Rogala, syna Wojciecha i Julii z Tuszewskich . Był on żonaty z Różą Józefą z Janiszewskich (1845-1930) herbu Ostoja, córką Hipolita i Pauliny ze Zdano- wiczów z Chodywaniec. W 1908 125roku dobra Chorążanka zakupił od poprzedniego właści- ciela Aleksander Bohlen [Boleń] , syn Hu- Ryc. 43. Róża Józefa z Janiszewskich Sobiesz- berta i Katarzyny ze Zdrojewskich. Ożenił się czańska, żona Ruperta Kwiryna, fot. ze zb. ro- on w 1868 roku z Heleną z Bujalskich, córką dziny Sobieszczańskich. Teofila i Marianny z Dąbrowskich, właścicie- li sąsiedniego folwarku w Rudzie Wołoskiej. W 1905 roku na terenie folwarku Chorążan- 129 ka, który126 liczył 178 dziesięcin powierzchni, mieszkańców, głównie Polaków (w tym 3 było 11 mieszkańców – 5 Polaków i 6 Ży- Ukraińców) i miała status kolonii . dów . W 1910 Aleksander Boleń sprzedał W we wrześniu 1939 roku w okolicach drobne działki ziemi 55 chłopom,127 zostawia- Chorążanki trwały walki żołnierzy polskich jąc sobie 162 morgi, które jednak dwa lata i niemieckich. Ciała poległych wówczas żoł- później także rozparcelował . nierzy pochowano na granicy wsi Chorążanki Obok folwarku, według mapy z 1914 roku i Majdanu Górnego. W latach 50. XX wieku i informacji ustnych128 mieszkańców, na tere- pochówki ekshumowano i przeniesiono na nie obecnej wsi znajdowała się leśniczówka Rotundę do Zamościa.130 Nie jest jednak pewne i gminna studnia . Wkrótce powstały tu czy była to ekshumacja całkowita i wybrano także zbudowania chłopskie i według spisu wszystkie pochówki . z 1921 roku Chorążanka liczyła już 17 do- Jeszcze przed wybuchem II wojny świa- 124mów (w tym 3 były niezamieszkałe) oraz 69 towej, w 1939 roku zbudowano131 we wsi 125 drogę utwardzoną, która stanowiła odcinek 126 APZ, Akta folwarku Chorążanka. Tomaszów – Wereszczyca . Dość tragiczny Tamże. 129

127 J. Janicka, Żydzi Zamojszczyzny..., s. 324; Sprawocz- 128naja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 god, s. 517. 130 B. Czopek, Nazwy miejscowe..., s. 162; Skorowidz...,

APZ, Akta folwarku Chorążanka. 131t. IV, s. 107.

M. Bury, Na skrawku wschodnich rubieży (zarys D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 87. monograficzny gminy Jarczów), Jarczów 2006, s. 36. M. Bury, Na skrawku wschodnich rubieży..., s. 65. 59 Chorążanka

Ryc. 44. Chorążanka na mapie WIG z 1937 roku.

134

był dla mieszkańców okres II wojny świato- ki , około 2010 roku ułożono światłowód, wej. Podczas działań wojennych w 1939 roku a w 2014 roku zbudowano wodociąg. W la- zginęła 6-osobowa132 rodzina Typków. Ponadto tach 1981-1982 wybudowano we wsi muro- w 1943 roku zginęło dwu innych mieszkań- waną świetlicę, gdzie zlokalizowano także ców wsi . sklep należący do GS w Jarczowie. Funkcję W okresie powojennym wieś stosunkowo sprzedawcy pełnił w nim najpierw August często zmieniała swoją przynależność admi- Patro, potem Anna Tys i nieustalona z imie- nistracyjną. W latach 1944-1954 należała do nia Ciećko. W połowie lat 90. sklep zlikwido- gminy Majdan Górny, w latach 1955-1968 do wano. W Chorążance funkcjonował kilkana- gromady Majdan Górny, w latach 1969-1972 ście lat Punkt Skupu Mleka, gdzie pracowała do gromady Jarczów, w latach 1973-1996 do najpierw Kazimiera Dziura, a potem Lucyna135 gminy Jarczów, a od 1997 roku do gminy To- Krawczyk. Mleko skupowano dla Spółdzielni maszów Lubelski. Mleczarskiej w Tomaszowie Lubelskim . Na początku lat 60. XX wieku powsta- ło Kółko Rolnicze w Przewłoce, do którego przynależeli także gospodarze z Chorążanki. Na początku lat 2000 gospodarze z Chorą- żanki założyli we wsi swoje Kółko Rolnicze, a jego prezesem został najpierw Bolesław Bartecki, a w latach 2011-2019133 funkcję tę pełnił Jan Leszczuk. W 2019 roku Kółko ostatecznie zlikwidowano . Ryc. 45. Jan Leszczuk, prezes Kółka Rolniczego Po II wojnie światowej wykonano we i sołtys w Chorążance, fot. ze zb. J. Leszczuka. wsi kilka ważnych inwestycji. W 1968 roku przeprowadzono132 elektryfikację Chorążan- 134

133 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi, Toma- 135 APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- szów Luberski [b.r.w.], s. 172. 1968, nr 68. Informacja ustna Jan Leszczuk z Chorążanki. Informacja ustna Jan Leszczuk z Chorążanki. 60 Ryc. 46. Chorążanka, uczniowie klasy VII z Majdanu Górnego pielęgnują mogiły żołnierzy na cmentarzu wojennym, 1949 r.

140 Stosunkowo ważne zadania wypełniają których odkryto 3 stanowiska archeologicz- sołtysi, będąc najniższym ogniwem admini- ne (punkty osadnicze) . Najstarsze ślady stracji. Funkcję tę w Chorążance136 po II woj- pobytu człowieka na tym terenie znane w ponie światowej137 pełnili kolejno: Stanisław138 Woś staci kilku ułamków naczyń glinianych moż- (do 1949 r.), Józef Zając (1950) , Jan Typek na datować na środkowy neolit, a związane (1958-1960) , Antoni Mruk (1968) , Cze- są one zapewne z kulturą pucharów lejkowa- sław Mękal, Tadeusz Nazarewicz, 139Zbigniew tych (4000-2800 r. p.Chr.). Kolejna faza osad- Mękal (2003-2007), Wiesław Herda (2001- nictwa, reprezentowana przez kilka ułam- 2011) i od 2011 roku Jan Leszczuk . ków naczyń glinianych, pojawiła się tutaj141 Obecnie Chorążanka to niewielka wieś. w późnym neolicie i można ją łączyć z kulturą Według danych w 2011 roku liczyła 131, ceramiki sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.) . a w 2019 roku 141 mieszkańców. Przypuszczalnie jest to ślad krótkotrwałego obozowiska tej ludności. W środkowej epoce brązu swoją obecność zaznaczyła ludność DĄBROWA TOMASZOWSKA kultury trzcinieckiej (1650-1100 r. p.Chr.), której ślady w postaci 2 fragmentów naczy- Wieś położona jest w północnej części gminy nia140 glinianego oraz 1 odłupka krzemiennego Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza To- maszowskiego, przy źródłach rzeki Sołokiji. H. Wróbel [Taras], Opracowanie wyników badań Teren miejscowości był zamieszkały już AZP na obszarze 93-89, Zamość 1984, materiały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamo- w pradziejach, a świadczą o tym archeolo- ściu; E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań 136giczne badania powierzchniowe AZP, podczas AZP na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały 137 w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamo- APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 2. 141ściu; H. Taras, Kultura trzciniecka w międzyrzeczu 138 APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- Wisły, Bugu i Sanu, Lublin 1995, s. 220. 1968, nr 60. W. Koman, Koczownicy, pradziejowi pasterze i ho-

139 APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- dowcy bydła na Roztoczu, [w:] Archeologia Roztocza, 1968, nr 68. red. E. Banasiewicz-Szykuła, (Skarby z Przeszłości), Informacja ustna Jan Leszczuk z Chorążanki. Lublin 2005, s. 48. 61 Dąbrowa Tomaszowska

Ryc. 47. Dąbrowa [Tomaszowska] na mapie z 1941 roku.

142

odkryto na terenie wsi . Kolejna faza osad- Ordynacji Zamojskiej. Ostatnim urzędującym nicza może być datowana dopiero na okres w niej leśniczym był Józef Gaj. W 1943 roku wczesnośredniowieczny i 143to na jej późniejsze Niemcy spalili tę placówkę. fazy (X-XIII wiek). Reprezentują ją nieliczne Pierwsi rolnicy zasiedlili tę wieś w latach ułamki naczyń glinianych . 20. i 30. XX wieku. Wśród osiadłych wówczas Współczesna wieś posiada dosyć młodą mieszkańców można wymienić: Władysława metrykę, a jej początki sięgają144 końca XIX Malca, Kazimierza Wawrętego, Miszczyszyna, wieku. Pierwszy raz miejscowość pojawi- Bronisława Horodelskiego, Bronisława Cisło, ła się na mapie w 1901 roku . Zapewne Tetycha, Józefa Krawczyka, Stanisława Wac- chodziło wówczas o leśniczówkę ordynacką ko, Seweryna Kawałko, Franciszka Mulawę, funkcjonującą tutaj do II wojny światowej. Tadeusza Kaczora, Stanisława145 Zygmunta, Bu- Zbudowano ją w niedalekiej odległości od dzyńskiego, Jarczaka, Pankiewicza, Koszela, bitego traktu Zamość-Tomaszów Lubelski, Knatalskiego i Józefa Kielara . utwardzonym w latach 1838-1840. W 1916 W latach 30. powstała we wsi kaflarnia, roku Austriacy zbudowali kolejkę wąskoto- będąca we władaniu Żyda Szyndlera. Zakład rową na trasie Bełżec-Budy [Dzierążyńskie], ten zlikwidowano na początku okupacji nie- która przebiegała wzdłuż traktu Zamość-To- mieckiej. maszów Lubelski, a więc przez tereny póź- Dąbrowa [Tomaszowska] kilkakrotnie za- niejszej wsi Dąbrowa Tomaszowska. Kolejkę pisała się na karty historii podczas II wojny tę zlikwidowano w 1923 roku. światowej. Na jej obszarze toczyły się krwa- Pierwotnie na południowym skraju lasu we boje w kampanii wrześniowej 1939 roku. zbudowano142 leśniczówkę należącą do dóbr Obszar Dąbrowy i Rogóźna obsadzili Niemcy 18 września skutecznie stawiając tutaj zapo- 143 H. Taras, Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, rę dla wojsk polskich. 19 września 73 pp płk. Bugu i Sanu, Lublin 1995, s. 220. E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP Piotra Sosialuka uderzył na Niemców w Sza- 144na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w archi- rowoli145 oraz w lesie Dąbrowa i na krótko wy- wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. H. Wierciński, Opis statystyczny guberni lubelskiej, Informacja ustna Władysław Woć z Dąbrowy To- Warszawa 1901, mapa. maszowskiej. 62 Dąbrowa Tomaszowska

146 parł ich z tych pozycji . Ostateczny wynik walk był jednak niekorzystny dla żołnierzy polskich, którzy musieli się poddać. Do tragedii doszło we wsi 19 marca 1943 roku, kiedy na skraju lasu pod Dąbrową [To- maszowską] Niemcy rozstrzelali 5-osobową rodzinę gajowego Koszela (ocalał tylko 9-letni syn Leon) i spalili zabudowania gajówki. Odgłosy strzałów zaalarmowały partyzan- tów, którzy pod dowództwem Jana Zagaj- skiego „Lopka” zorganizowali zasadzkę na powracających Niemców. Ostrzelano147 wtedy 2 samochody z żandarmerią niemiecką, ale straty nieprzyjaciela nie są znane . Ryc. 48. Zajazd P. Kudlickiego w Dąbrowie Tomaszow- W sierpniu 1943 roku148 Dąbrowę [Toma- skiej, widok z 2019 roku. szowską] wymieniono w składzie gminy Tomaszów Lubelski . Podczas okupacji niemieckiej we wsi zorganizowano pluton149 AK pod dowództwem Józefa Gaja „Bomby”, gajowego z Dąbrowy [Tomaszowskiej] . Po II wojnie światowej wieś znacznie roz- budowała się, choć była to ciągle niewielka miejscowość. Przez około 40 lat, do końca lat 80. XX wieku, funkcjonowała tutaj kuźnia Seweryna Kawałki. W 1968 roku zelektryfikowano Dąbrowę Tomaszowską, a w 1998 Ryc. 49. Antoni Szajna, sołtys Dąbrowy [Toma- roku zbudowano wodociąg. Przez krótki szowskiej], fot. ze zb. L. Szajny. czas, w latach 1992-1993, był czynny we wsi prywatny sklep prowadzony przez Ire- nę Chlebowską. W 2000 roku Piotr Kudlicki założył tutaj stadninę koni, a w 2015 roku browie Tomaszowskiej. Zakończenie inwe- otworzył Zajazd z restauracją i hotelem. Jesz- stycji planuje się na 2022 rok. cze jeden zakład powstał w 2016150 roku, kiedy Ważną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi Kazimierz Wójtowicz uruchomił w Dąbrowie pełniąc rolę najniższego szczebla administra151- Tomaszowskiej niewielki tartak . cji. Funkcję tę w Dąbrowie Tomaszowskiej152 Przez cały okres istnienia wsi nie było tu- sprawowali kolejno: Józef 153Kielar (1946) , taj żadnej organizacji społecznej. Tylko poje- Stanisław Podborny (1958-1961) , Sewe- dyncze osoby należały do takich organizacji ryn Kawałko (1961-1966)154, Antoni Szajna (OSP, KGW, Kółko Rolnicze) funkcjonujących (1967-1999), Kazimierz Kusiak (1999-2011) w sąsiednich miejscowościach. i od 2011 roku Teresa Król . W 2018 roku rozpoczęto budowę drogo- Dąbrowa Tomaszowska to niewielka wieś. wej obwodnicy miasta Tomaszowa Lubel- Według danych w 2011 roku liczyła 222, skiego, której początek zlokalizowano w Dą- 151a w 2019 roku 224 mieszkańców. 146 F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja admini- 147 E. Hanejko, Szpital polowy 503 w wojnie obronnej stracji państwowej w latach 1944-1950 w powie- 1481939 r., „Rocznik Tomaszowski”, t. 8.2019, s. 184. 152cie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS I. Caban, Na dwa fronty, Lublin 1999, s. 61-62. w Lublinie, s. 91. 149 Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, red. Cz. 153 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Madejczyk, Warszawa 1979, cz. 2, s. 180. nr 4.

150 I. Caban, Na dwa fronty, Lublin 1999, s. 50; B. Miel- 154 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, niczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 203. nr 8.

Informacja ustna Władysław Woć z Dąbrowy To- Informacja ustna Lidia Szajna i Władysław Woć maszowskiej. z Dąbrowy Tomaszowskiej. 63 GÓRNO Wieś położona jest w północnej części gminy o nazwę lasu. Dopiero bowiem w XIX wie- Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza To- ku w części dóbr Ordynacji Zamojskiej157 po- maszowskiego (Środkowego). wstał folwark Górno-Majdanek obejmujący Teren miejscowości był zamieszkały już 200 morgów gruntów ornych . Pierwsza okresie wczesnośredniowiecznym (X-XIII w.), wzmianka o folwarku158 pochodzi z roku 1850, a dowodzą tego archeologiczne badania po- kiedy wchodził w skład ordynackiego klucza wierzchniowe AZP, podczas których odkryto rogozińskiego . Około 1860 roku sporzą- 3 stanowiska archeologiczne (punkty osad- dzono mapę folwarku, ale obecnie znana jest

Ryc. 50. Folwark Górno i wieś Sabaudia na mapie WIG z 1934 roku.

155

nicze) . Stosunkowo niewielka ilość zare- tylko jego kopia z 1865 roku,159 gdzie zaznaczo- jestrowanych ułamków naczyń glinianych no pola, łąki, pastwiska, lasy, zabudowania może wskazywać na nietrwałość osadnictwa dworskie, ceglisko i drogi . Ceglisko ozna- w X-XIII wieku. Wobec braku rozwiniętej w cza zapewne miejsce po dawnej cegielni. pobliżu sieci wodnej, mogło mieć ono cha- Na160 początku lat 20. XX wieku w Górnie po- rakter sezonowy. jawili się koloniści z Górecka Starego i Kościel- Kolejny ślad o Górnie występuje w przy- nego , którzy zakupili tutaj ziemię i wybu- wileju lokacyjnym156 miasta Tomaszowa z 1621 157 roku, kiedy przy opisie granic wymieniono 158„Rocznik Tomaszowski”, t. 1/1981, s. 24. tę nazwę , choć zapewne chodziło tutaj SGKP, wypisy, s. 74. 155 159 J. Willaume, Z dziejów wsi lubelskiej przed uwłasz- czeniem, „Annales UMCS”, sec. F, vol. X/1958, s. 146.

J. Buszewicz, Opracowanie wyników badań AZP A. Pawłowska-Wielgus, Inwentarz materiałów 156na obszarze 93-90, Zamość 1988, materiały w archi- 160kartograficznych archiwum Ordynacji Zamojskiej ze wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Zwierzyńca 1786-1941, Warszawa 1971, s. 165. R. Szczygieł, Lokacja prawna miasta Tomaszowa, Informacja ustna Zygmunt Łojek z Górna. 64 Górno

dowali gospodarstwa. Jako samodzielna wieś Górno pojawia się dopiero po II wojnie161 świa- towej, choć jeszcze w 1961 roku występowa- ła w dokumentach jako Kolonia Górno . Około 1945 roku Antoni Puźniak zbudo- wał we wsi kuźnię i pracował jako kowal do lat 60., kiedy do spółki z dwoma braćmi: Mi- chałem i Janem oraz z Adamem Romańczu- kiem162 zbudowali cegielnię. Była ona czynna do 1974 roku, a jej ruiny są widoczne do dziś . Podczas II wojny światowej mieszkańcy Górna nie ponieśli strat w ludziach i mająt- ku. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej we wsi wykonano kilka ważnych inwestycji. Pod koniec lat 50. zbudowano utwardzoną drogę z tzw. kocich łbów, które zalano asfaltem w 1974 roku, w 1967 roku Górno zostało zelektryfikowane,163 pod koniec lat 90. zbudowano wodociąg, a w 1999 we wsi założono telefony . Na początku lat 70. powstało we wsi Koło Gospodyń Wiejskich, a jego przewodniczącą Ryc. 51. Fragment komina dawnej cegielni została Helena Adamowicz. Pod koniec lat z Górna, widok z 2020 roku. 70. koło rozpadło się, ale kilka lat później reaktywowano je i funkcjonowało pod przewodnictwem Elżbiety Niemczuk. Wśród form jego działalności były tradycyjnie różnego rodzaju kursy (gotowania, szycia), wycieczki krajoznawcze oraz wypożyczalnia naczyń na imprezy okolicznościowe. Członkinie164 koła założyły także zespół śpiewaczy. Koło rozpa- dło się pod koniec lat 90. XX wieku . Krótko, w latach 90. XX wieku, funkcjo- nował w Górnie prywatny sklep spożywczy założony przez Mariana i Zofię Puźniaków. Był on zlokalizowany w ich własnym domu. Obok sklepu czynny był także Punkt Skupu Owoców prowadzony od początku do 60. do ok. 1976 roku przez Ewę i Jana Zygmuntów, następnie do 1994 roku prowadził go Franci165 - szek Puźniak, a po nim do początku lat 2000 Punkt ten należał do Elżbiety Niemczuk . Ważną publiczną funkcję odgrywają sołty- si we wsi, pełniąc rolę najniższego szczebla 161administracji państwowej. W Górnie byli to

162 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Ryc. 52. Adam Romańczuk podczas pracy przy 163nr 8. pozyskiwaniu gliny do produkcji cegieł, fot. ze 164 Informacja ustna Zygmunt Łojek z Górna. zb. A. Łojek. 165 Informacja ustna Anna Łojek z Górna. In formacja ustna Anna Łojek z Górna. Informacja ustna Anna Łojek z Górna. 65 JEZIERNIA Wieś położona jest na południowym skraju gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Rozto- cza Środkowego. Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie miejscowości pojawiły się już w pradzie- Ryc. 53. Antoni Puźniak, kowal i współwłaści- jach czego dowodzą badania archeologiczne. ciel cegielni w Górnie, fot. ze zb. A. Łojek. W ich wyniku odkryto tutaj aż 13 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Najstarsze ślady ludzkiego pobytu sięgają kilkunastu tysięcy lat wstecz, a pozostawili je tutaj przedstawiciele schyłkowopaleoli- tycznej kultury świderskiej XI-IX tys. p.Chr. Na jednej z piaszczystych wydm w Jezier- ni znaleziono liczne wytwory krzemienne: 4 liściaki (2 mazowszańskie, 1 kundajski, 1 atypowy), 10 drapaczów (w tym 3 zdwojo- ne), atypowy wiórowiec z retuszem typu ko- Ryc. 54. Stefan Puźniak, sołtys wsi Górno, fot. stionkowskiego, przekłuwacz, półtylczak168 (?) ze zb. S. Puźniaka. odłupkowy i zatępiec. Wszystkie te narzędzia wykonano z krzemienia wołyńskiego . Kolejną fazę osadniczą reprezentują zabytki związane ze środkową epoką kamienia – mezolitem (8250-5500 p.Chr.). Wśród zarejestrowanych z tego okresu narzędzi krzemiennych można169 wymienić zbrojnik ja- nisławicki, półtylczak pieńkowski, rylcowiec, trapez i skrobacz . Zabytki te prawdopodobnie reprezentują dwie kultury archeologiczne: janisławicką i chojnicko-pieńkowską. Ryc. 55. Anna Łojek, sołtys wsi Górno od 2011 Są to zapewne ślady krótkotrwałych obozowisk. roku, fot. ze zb. A. Łojek. Osadnictwo schyłkowoneolityczne na terenie Jezierni reprezentują zabytki dwu kul- 166 tur: amfor kulistych (3500-2700 r. p.Chr.) 167 i ceramiki sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.). kolejno: Józef Zawiślak (1961-1965) , Józef Ta pierwsza znana jest wyłącznie ze staran- Kozak (1965-1969), Jan Zygmunt (1969) , nie gładzonej czworościennej siekierki krze- Józef Zawiślak (1969-1972), Ewa Zygmunt, miennej. Druga zaś obok spektakularnych Tadeusz Adamowicz, Stefan Puźniak (do zabytków: krzemiennego grota soczewkowa- 2007 r.), Dorota Rejman (2007-2011) i od tego i wiertnika pozostawiła po sobie frag- 2011 roku Anna Łojek. menty ceramiki, dwa odłupki z krzemiennej Górno to niewielka wieś. Według danych siekiery gładzonej, drobne narzędzia i wióry w 2011 roku liczyła 128, a w 2019 roku 155 krzemienne oraz kilkanaście kopców ziem- mieszkańców. nych zwanych kurhanami, zawierającymi pod nasypem ziemnym pochówki ludzkie. 166 Występowały168 one przeważnie jako kopce

167 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 169 J. Libera, Późny paleolit i mezolit środkowowschod- nr 8. niej Polski, część druga, źródła, Lublin 1998, s. 87. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, J. Libera, Późny paleolit i mezolit..., część druga, nr 16. źródła, s. 87. 66 Jeziernia

Ryc. 56. Zabytki paleolityczne z Jezierni, wg J. Libery 1995.

yc. 57. Krzemienne zabytki mezolityczne z Jezierni, wg J. Libery 1995. R

67 Jeziernia

Ryc. 58. Zabytki archeologiczne z terenu Jezierni, 1 – fragment garnka wczesnośredniowiecz- nego, 2 – siekierka krzemienna kultury amfor kulistych, wg I. Kutyłowskiej 1972.

Dość mało wyraziste172 są ślady kultury łu- życkiej, do której zaliczono jeden ułamek naczynia glinianego . Kolejny zabytek – fragment brązowej fibuli, z dolną cięciwą, podwiniętą nóżką i otwartą pochewką oraz 8-zwojową sprężynką i kabłąkiem zdobio173- nym stempelkowym ornamentem geome- trycznym pochodzi z okresu rzymskiego Ryc. 59. Brązowa fibula znaleziona w Jezierni, i prawdopodobnie można go łączyć z kulturą rys. J. Bagińska. wielbarską (III-połowa V w.). Po dość długiej przerwie, kolejna fala osadnictwa pojawiła się dopiero w X-XIII wieku za 170 sprawą ludności słowiańskiej,174 która pozosta- pojedyncze, ale w jednym przypadku tworzą wiła tutaj ślady w postaci drobnych ułamków skupisko złożone z ośmiu kurhanów . naczyń glinianych . Stosunkowo bogate ślady osadnictwa po- Obiektem archeologicznym, choć raczej zostawiła tutaj ludność kultury trzcinieckiej o nowożytnej chronologii, jest tajemniczy (1650-1100 r. p.Chr.). Z nią można wiązać obiekt ziemny w kształcie prostokąta o wy- ślady obozowiska (3 obiekty) oraz prawdo- miarach 60x40 m, który tworzą wały ziemne podobnie jeden ludzki pochówek ciałopalny. o szerokości około 0,5 m takiej samej wy- Obok licznych ułamków naczyń glinianych sokości. Jego funkcja dotychczas nie zosta- do tej kultury można przypisać krzemienną ła jednoznacznie określona. Być może jest siekierkę, fragmenty przęślików glinianych to ślad obozu tatarskiego lub kozackiego, oraz 19 odłupków krzemiennych, natomiast gdyż mieli oni zwyczaj sypania takich wałów drobne fragmenty przepalonych171 kości mogą w miejscach dłuższego, ale czasem nawet kil- świadczyć o funkcjonowaniu tutaj cmenta- kudniowego postoju. rzyska170 ciałopalnego .

E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP 172 na obszarze 95-89, Zamość 1984, materiały w archi- teriały do badań..., s. 266. wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; A. J. Machnik, Badania archeologiczne na Roztoczu Urbański Opracowanie wyników badań AZP na ob- 173Lubelskim w 1959 r., „Sprawozdania Archeologicz- szarze 95-90, Zamość 1995, materiały w archiwum ne”, t. 12, s. 94-96. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; S. Nosek, 174 Zabytek znajduje się w zbiorach Muzeum im. J. Pe- Materiały do badań nad historią starożytną i wcze- tera w Tomaszowie Lubelskim. 171snośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Lu- E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP blin 1957, s. 254. na obszarze 95-90, Zamość 1984, materiały w archi- H. Taras, Kultura trzciniecka..., s. 224; S. Nosek, Ma- wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 68 Jeziernia

Ryc. 60. Wybrane monety srebrne z XVII-wiecznego skarbu z Jezierni, ze zb. Muzeum im. J. Pe- tera w Tomaszowie Lubelskim (awersy i rewersy).

Wieś Jeziernia została osadzona pod koniec [i Jezierni] był Andrzej177 Maksymilian Fredro XVI lub na początku XVII175 wieku w dobrach herbu Bończa, kasztelan lwowski, notowa- Floriana Łaszcza, a pierwsza wzmianka o niej ny także w 1677 roku178 . W 1681-82 roku pochodzi z 1604 roku . W 1620 roku Sta- Jeziernia należała do [Mikołaja] Radeckiego nisław i Jerzy Łaszczowie, synowie Floriana herbu Godziemba , który był dziedzicem i Katarzyny z Trzcińskich, podzielili się do- wsi także około 1700 roku. Wszedł on w jej brami: Łaszczówką, Nedeżowem, Jeziernią posiadanie po części drogą ożenku z Teresą i Rudą Wołoską. Łaszczówka wraz z Jezier- z Lipskich, a po części w wyniku wygranych nią zapewne trafiła do Jerzego, bowiem jego sporów ze spadkobiercami po Łaszczach: synowie: Stefan,176 Kazimierz, Franciszek i Jan Adauktem Lipskim i wdową po nim Teofilą dziedziczyli na Florianowie (Łaszczówce) z Brześciańskich, siostrami Adaukta: Kry- w 1659 roku . Z okresu kiedy Jeziernią wła- styną z Lipskich Boguską, Teresą z Lipskich dali Łaszczowie pochodzi skarb srebrnych Czarnołuską oraz po zrzeczeniu się praw monet z połowy XVII wieku, znaleziony tutaj przez spadkobierców179 bezpotomnego Karola w 1974 roku. Antoniego Fredry i zastawnikiem Teofilem Od Łaszczów dobra te przejęli Fredrowie. Hurczyną . W 1704 roku wsią władał syn W 1671 roku kolatorem kościoła, a więc za- Mikołaja Radeckiego – Józef (zm. 1740), cho- 175pewne i współwłaścicielem dóbr Łaszczówki 177 178 176 H. Gmiterek, Narol w okresie Rzeczpospolitej..., 179 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 435. s. 20-21. CPAHUL, Regestrum Controbutionis... [1681-82 r.]. A. Boniecki, Herbarz polski, t. XV, s. 217. W. Bondyra, Własność ziemska..., s. 88. 69 Jeziernia

Ryc. 61. Jeziernia na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

180 184

rąży horodelski . Podczas II wojny świa- z Gajszuków . W 1839 roku po śmierci towej mieszkańcy Górna nie ponieśli strat rodziców majątek ten objęły dzieci: Hen- w ludziach i majątku. Po wyzwoleniu spod ryk, Ewelina i Adela z O’Donelów Stürgkh. okupacji niemieckiej we wsi wykonano kil- W 1849 roku po śmierci Eweliny jej udziały ka ważnych inwestycji. Pod koniec lat 50. przejęła pozostała dwójka spadkobierców, zbudowano utwardzoną drogę z tzw. kocich od których w 1858 roku dobra te kupił za 50 łbów, które zalano asfaltem w 1974 roku, tys. rubli185 Antoni Makomaski (ur. 1818) herbu w 1967 roku Górno zostało zelektryfikowa181 - Jastrzębiec, syn Jana, żonaty z Teofilą z Go- ne, pod koniec lat 90. zbudowano wodociąg, rayskich . a w 1999 we wsi założono telefony . Po Na początku XIX wieku Jeziernia była nie- Maurycym Kurdwanowskim dobra Łasz182- wielką miejscowością. Spis z 1827 roku no- czówka [z Jeziernią] w końcu XVIII wieku tował ją w powiecie tomaszowskim186 i parafii odziedziczyła jego druga żona Rozalia . Chodywańce, a liczyła wówczas 46 domów W 1763 roku Jeziernia przeszła w ręce Placy- i 274 mieszkańców . Prawdopodobnie da Kurdwanowskiego (1746-1824), żonatego już wówczas funkcjonowała187 karczma, która po raz pierwszy z Anną z Miączyńskich183 (zm. w 1845 roku uzyskała patent na dalszy wy- 1784) herbu Suchekomnaty, a drugi raz z Ro- szynk alkoholu . W 1866 roku wieś liczyła zalią z Granowskich herbu Leliwa . 49 domów i 444 morgi gruntów, a pod koniec W 1809 roku dobra od Józefa Kurdwanow- XIX wieku było tutaj 58 domów i 469 miesz- skiego, który otrzymał ją w spadku po mat- kańców, w tym 429 katolików. Włościanie ce Rozalii z Granowskich Kurdwanowskiej, mieli 433 morgi ziemi, natomiast do folwar- nabył hrabia Józef O’Donel, żonaty z Józefą ku należało 804 morgi ziemi ornej i łąk oraz 180 202184 morgi lasu sosnowego i gorzelnia. We 181 J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 72; CPAHUL, Lu- 185 182stracja... z ok. 1700 r. 186 APZ, Akta hipoteki dóbr Majdan Górny. 183 J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 72. 187 APZ, Akta hipoteki dóbr Majdan Górny. AZP, Akta hipoteki Majdan Górny. Tabella..., t. I, s. 180. APZ, Akta hipoteki dóbr Łaszczów i Małoniż. DzUGL, nr 24/1845, s. 395. 70 Jeziernia

Ryc. 62. Żołnierze austriaccy na tle zniszczonego budynku w Jezierni, 1914 r., wg W. Dziedzica 2016.

188 wsi był kowal i 2 gonciarzy.189 Był tu posteru- Zapewne jednak domy zostały szybko od- nek straży granicznej . W 1880 roku czyn- budowane, gdyż spis z 1921 roku notował ny był we wsi browar , zapewne należący we wsi 99 gospodarstw i 690 mieszkańców, do folwarku. w tym 11 Ukraińców195 i 7 Żydów, natomiast Po Antonim Makomaskim190 dobra Jarczów w folwarku było 5 domów i 67 mieszkańców, [wraz z folwarkiem w Jezierni] w 1896 roku w tym 12 Ukraińców . objął syn Edmund . Według spisu z 1905 Ważną rolę w życiu mieszkańców odgry- roku folwark Jeziernia liczył191 aż 2251 dzie- wała oświata, której początki sięgają zaboru196 sięcin powierzchni, ale z tego 2072 dziesię- rosyjskiego. W 1914 roku uczył tu Aleksy Ka- cin stanowił obszar leśny . Jeszcze w 1918192 szuba, a szkoła funkcjonowała tylko 1 rok . roku folwark w Jezierni należał do bezżenne- W 1916 roku otwarto polską szkołę 2-kla- go Edmunda Makomaskiego (1850-1938) . sową, gdzie uczyli kolejno: Maria Skulska Wkrótce jednak nastąpiła zmiana właściciela (1919-1920), Zofia Zborowska, po mężu i w 1929 roku tutejszy folwark o powierzchni Matejowa (1920-1922), Sylwia Czarnecka 616 ha należał do Alojzego Podgórskiego193 (ur. (1923-1926), Stanisław Krynicki197 (od 1925 r.), 1887), syna Władysława i Apolonii, a miej- Zofia Słowikowska (od 1927 r.) i Franciszek scowa terpentyniarnia do B. Szparera . Bartłomowicz (1937-1943) . W okresie I wojny światowej Jeziernia była Znaczące wydarzenie miało miejsce we areną walk194 wojsk rosyjskich i austriackich. wsi w 1933 roku, kiedy z inicjatywy Józefa Podczas tych zmagań duża część wsi została Sikory, Józefa Pleskacza i Władysława Ku- 188zniszczona . pera zorganizowano tutaj jednostkę Ochot- 189 niczej Straży Pożarnej. Jeszcze tego samego 190 SGKP, wypisy, s. 114 i 117. roku zakupiono sikawkę ręczną, 7 wężów (2 Pamiatnaja kniżka... na 1880 god, s. 134. 191 APZ, Akta hipoteki dóbr Jarczów; A. Boniecki, Her- ssące i 5 tłoczących), 3 bosaki i drabinę, zaś barz polski, t. XV, s. 280. w 1940 roku druhowie otrzymali motopompę, 192 Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 195 193god, s. 533. 196

194 APZ, Akta hipoteki Kol. Jeziernia. Skorowidz..., t. IV, s. 107. Ks. Adr. 1929, s. 523. 197 S. Krynicki, Jeziernia, „Rocznik Tomaszowski”, W. Dziedzic, Wielka wojna 1914-1918 w Toma- t. 2/2013, s. 194; Chełmska Gubernia 1914 r., s. 273. szowskiem. Wybrane aspekty działań militarnych APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- i ich skutki, „Rocznik Tomaszowski”, t. 5/2016, s. 91. belski 1916-1950. 71 Jeziernia

Ryc. 63. Jubileusz 75-lecia OSP w Jezierni, 2008 r., wg Straże pożarne powiatu tomaszowskiego.

a w 1985 roku samochód strażacki. Pierw- W wyniku wysiedlenia 315 mieszkań- szą, drewnianą remizę wybudowano w 1936 ców Jezierni trafiło do obozu przejściowego roku, a w 1987 roku powstał obiekt muro- w Krynicach. Pozostałych we wsi Polaków wany. Funkcję prezesa pełnili kolejno: An- zatrudnili niemieccy nasiedleńcy do prac drzej Wawryca (1933-1949), Józef Wawryca w swoich gospodarstwach.203 W sierpniu 1943 (1949-1957), Władysław Krawczyk (1957- roku Jeziernię wymieniono w składzie gminy 1960), Władysław Kędra (1960-1979), Józef Tomaszów Lubelski . Harbuz (od 1979 r.), Piotr Ciećko,198 Czesław W maju 1944 roku doszło do dwóch incy- Woś (do 2006199 r.), Rafał Szałapaj (2006-2011), dentów we wsi. Najpierw samochód cięża- Piotr Wójtowicz (od 2011 r.) i obecnie Pa- rowy Wehrmachtu wpadł na minę, a przyby- tryk Harbuz . łych na miejsce żandarmów ostrzelali polscy204 Dość tragiczny los spotkał mieszkańców partyzanci. W drugiej akcji w wyniku zama- podczas II wojny światowej. W Jezierni chu zlikwidowano dorffürera z Jezierni . Niemcy zorganizowali200 w 1943 roku tymcza- Tragiczny wynik II wojny205 światowej był sowy obóz przesiedleńczy, gdzie przebywało taki, że w różnych okolicznościach zginęło około 350 osób . W lipcu 1943 roku wieś 20 mieszkańców Jezierni . została wysiedlona, 201a szkołę zamknięto. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej Wcześniej uczyli202 tutaj: Franciszek Bartłomo- ludność powróciła do swoich gospodarstw. wicz, Zofia Balkowska i od 1940 roku Sta- W 1944 roku otwarto w Jezierni206 szkołę, gdzie nisława198 Kopeć . nauczycielem i kierownikiem został Hipolit Jarmułowicz (1944-1955) . Potem placów- M. Skiba, Straże pożarne na Zamojszczyźnie, Za- ką tą kierowali kolejno: Anna Jarmułowicz 199mość 1996, s. 140-141; Straże pożarne powiatu to- 200maszowskiego, Tomaszów Lubelski 2011, s. 199. 203 Informacja ustna Józef Harbuz z Jezierni. UMCS w Lublinie, s. 92. A. Wiśniewska, Pomoc lubelskiej Rady Głównej Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, red. Opiekuńczej dla wysiedlonej ludności Zamojszczy- 204Cz. Madejczyk, Warszawa 1979, cz. 2, s. 107, 155 201zny w latach 1941-1943, „Rocznik Zamojski”, t. 1, 205i 190. s. 134. J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa..., s. 550-551. 202 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 206 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 203- belski 1916-1950. 204.

M. Puchalska, Justynówka – losy wsi i jej mieszkań- APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- ców w latach 1939-1944, Lublin 1997, mps mgr na belski 1916-1950. 72 Jeziernia

(1955-1966), Marian Żuk (1966-1969), Sta- nisław Haratynowicz (1969-1975), Józef Grzeszczuk (1975-1980), Kazimiera Dworni- Ryc. 64. Franciszek Bartłomo- czuk (1980-1991), Irena Sidorowicz (1991- wicz, nauczyciel w Jezierni w la- 2002) i Bogdan Gnap (2002-2012). W 2012 tach 1940-1943, fot. ze zb. Mu- roku zlikwidowano tutaj szkołę publiczną, zeum im. J. Petera w Tomaszo- ale funkcjonuje ona nadal jako niepubliczna wie Lubelskim. Szkoła Podstawowa, a jej dyrektorem była najpierw Renata Wasyl (2012-2013), a od 2013 roku Anna Kochan. Niepubliczną szkołę prowadzi Fundacja „Wiedza, Edukacja, Roz- wój” z prezesem Piotrem Wójtowiczem. W okresie powojennym mieszkańcy do- Ryc. 65. Hipolit Jarmułowicz, konali we wsi szeregu ważnych inwestycji. kierownik szkoły w Jezierni w la- W 1953 roku Jeziernia została zelektryfiko- tach 1944-1955, fot. ze zb. wła- wana, a pod koniec lat 60. lub na początku snych. lat 70. zbudowano we wsi utwardzoną207 dro- gę. W 1958 roku Paweł Szaluś wybudował tutaj elektryczny młyn motorowy . Był on jego właścicielem do początku lat 90. XX wieku. Potem obiekt przejął Piotr Pogładziński i mełł w nim zboże do początku208 lat 2000. Kil- ka lat młyn stał pusty, po czym został roze- Ryc. 66. Anna Jarmułowicz, kie- brany około 2010 roku . rownik szkoły w Jezierni w la- W okresie międzywojennym i powojen- tach 1955-1966, fot. ze zb. wła- nym czynna była we wsi kuźnia Władysława snych. Gardeckiego. Był to obiekt murowany z kamienia i przykryty czterospadowym dachem. Najmłodszą inwestycją jest budowa od 2018 roku obwodnicy drogowej Tomaszowa Lubelskiego, której część przebiega przez Jeziernię. Tutaj zbudowano jeden z węzłów komunikacyjnych. Inwestycja powinna być Ryc. 67. Irena Sidorowicz, dyrek- całkowicie ukończona w 2022 roku. tor szkoły w Jezierni w latach W 1956 roku mieszkańcy wymurowali209 1991-2002, fot. z Archiwum UG we wsi kaplicę p.w. św. Antoniego, a w 1982 w Tomaszowie Lubelskim. roku wybudowano murowany kościół . 16 czerwca 2000 roku biskup zamojsko-lu- baczowski210 Jan Śrutwa erygował w Jezierni parafię rzymskokatolicką p.w. św. Antoniego z Padwy . Organizatorem parafii i pierwszym proboszczem został ks. Witold Mikul- ski. W latach 2011-2013 zastąpił go na tym Ryc. 68. Bogdan Gnap, dyrektor stanowisku ks. Tomasz Demczuk, a od 2013 szkoły w Jezierni w latach 2002- roku posługę duszpasterską pełni ks. Mieczy- 2012, fot. z archiwum UG w To- sław Grabowski. 207 maszowie Lubelskim.

208 Zabytki Architektury i Budownictwa w Polsce, 209Warszawa 1991, t. 48, s. 103.

210 Informacja ustna Kazimierz Kostrubiec z Jezierni. M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 334. Zam. Inf. Diec., R. IX, nr 2, s. 178. 73 Jeziernia

Ryc. 69. Uczniowie klasy VII z Jezierni z ks. H. Misztalem, fot. ze zb. M. Skwarek.

Ryc. 70. Uczniowie klasy V z nauczycielką ze szkoły w Jezierni, fot. ze zb. M. Skwarek.

74 Jeziernia

Szczególnym miejscem kultu jest grota Matki Boskiej zbudowana w 2001 roku na wzór Lourdes, ale pięciokrotnie mniejsza, w centrum wsi nad źródłem, które cudownie wytrysnęło w czasie II wojny światowej. Przy niej założono Park Kardynała Wyszyńskiego, na pamiątkę jego pobytu we wsi w 1948 roku. Ważną rolę w życiu mieszkańców odgry- wały sklepy. Pierwszy sklep Gminnej Spół- dzielni otwarto na początku lat 50., a prowa- dziła go Józefa Kłos. Potem w tej placówce pracował najpierw Józef Harbuz, a po nim Henryka Juzeluk. Ta ostatnia w połowie lat 90. odkupiła sklep od GS i prowadziła w nim Ryc. 71. Kuźnia w Jezierni, widok z 1982 roku, fot. handel do 2018 roku. Wówczas zlikwidowa- S. Stadnicki, zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Za- ła tę placówkę. Inny sklep spożywczy około mościu. 2000 roku otworzył Mirosław Natyna, potem przejął go Marek Harbuz, następnie kilka lat funkcjonował jako sklep antykwaryczny, a od 2007 roku przejęła go Renata Dżugaj i handluje w nim do tej pory. Kolejny sklep od początku lat 90. przez kilka lat prowadziła Kazimiera Gardecka. Z handlem związany był także Punkt Sku- pu Mleka prowadzony przez Leona Traczyka. Funkcjonował on od końca lat 60. do począt- ku lat 90. XX wieku. Mleko było odwożone do Spółdzielni Mleczarskiej w Tomaszowie Lubelskim. W okresie powojennym powstało we wsi kilka organizacji społecznych. Jedną z nich było Kółko Rolnicze założone w 1962 roku. Funkcję211 prezesa w latach 1962-1968 pełnił Jan Żółkiewski, potem Józef Kielar (1968- 1973) . W 1973 roku kółko to włączono w skład Spółdzielni Kółek Rolniczych w To- maszowie Lubelskim, natomiast w Jezierni pozostała baza sprzętu podlegała kierowni- kowi. Funkcję tę pełnili kolejno: Stanisław Blanderski, Józef Kielar,212 Zbigniew Wołoszyn i Marian Wawryca. Około 1988 roku kółko zostało zlikwidowane . 213 Ryc. 72. Drewniany młyn z Jezierni, stan z 1982 r., Pierwsze Koło Gospodyń Wiejskich w Je- fot. S. Stadnicki, ze zb. WUOZ w Lublinie, Dele- zierni założono w latach 1963-1964 . Naj- gatura w Zamościu. starsze dzieje tego koła nie są znane. Jego przewodniczącą211 w latach 1977-2016 była

212 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 12, nr 16.

213 Informacja ustna Józef Leńczuk i Maria Skwarek z Jezierni. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 12. 75 Jeziernia

Maria Skwarek, a od 2016 roku funkcję tę pełni Katarzyna214 Kobielarz. Przy KGW istnieje od 1980 roku śpiewaczy Zespół Ludowy „Jezioranki” . W latach 70. i 80. XX wieku funkcjonował we wsi zespół215 piłkarski LZS Jeziernia, który występował w gminnych rozgrywkach pił- karskich . Szczególną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla administracji. Funkcję tę w Jezierni sprawo- wał przed II wojną światową Józef Kukiełko. W 1944 roku utworzono dwa sołectwa: Je- ziernia Podbór (Jeziernia216 I) i Jeziernia Podlas217 (Jeziernia II). Funkcję sołtysa pełnili: Stani- sław Sikora (1946) , Józef Wajda (1952) , Eugeniusz Gielarowski (1958-1969) – w 218Je- zierni I oraz Leon Noga (1958-1969) i Stani- sław Grabek (1961-1969) – w Jezierni II . Od 1973 roku funkcjonuje tylko jedno sołec- two, a funkcję tę pełnili: Leon Probola, Józef Kielar, Franciszek Witkowski, Piotr219 Probola (1989-2007), Wiesław Pisarczyk (2007- 2015) i od 2015 roku Piotr Kielar . Obecnie Jeziernia to stosunkowo duża miejscowość o charakterze podmiejskim. Ryc. 73. Kościół murowany w Jezierni, widok z 2019 W 2002 roku liczyła 875, w 2011 roku 869, roku. a w 2019 roku 833 mieszkańców.

Ryc. 74. Ks. Witold Mikul- ski, pierwszy proboszcz parafii w Jezierni, fot. ze Ryc. 76. Maria Skwarek, długoletnia przewod- zb. W. Mikulskiego. nicząca KGW w Jezierni, fot. ze zb. M. Skwarek.

214 215 Informacja ustna Maria Skwarek z Jezierni. 216 M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus Szarowola, Tomaszów Lubelski 2020, s. 6-11. Ryc. 75. Ks. Tomasz Dem- F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja admini- czuk, proboszcz w Jezier- stracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie 217tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS w ni w latach 2011-2013, 218Lublinie, s. 91. fot. ze zb. T. Demczuka. APZ, Akta gminy Pasieki 1892-1954, nr 28. 219 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 8. Informacja ustna Kazimierz Kostrubiec, Maria Skwarek i Piotr Probola z Jezierni. 76 Ryc. 77. Zespół Ludowy „Jezioranki” na występie w Kazimierzu Dolnym w 1987 roku, fot. ze zb. M. Skwarek.

JUSTYNÓWKA Wieś położona jest na północnym skraju gmi- siedlono w środkowej lub schyłkowej epoce ny Tomaszów Lubelski, u źródeł rzeki Hucz- brązu za sprawą ludności kultury łużyckiej wy, w obrębie Grzędy Sokalskiej. (1200-400 r. p.Chr.). Świadczą o tym nielicz- Pierwsze ślady osadnictwa pojawiły się już ne ułamki naczyń znalezione podczas badań w pradziejach, a dowodzą tego archeologicz- powierzchniowych. W początkach naszej ne badania powierzchniowe220 AZP, podczas ery ślady bytności na tym terenie pozosta- których odkryto 26 stanowisk archeologicz- wiły kultury z okresu rzymskiego: przewor- nych (punktów osadniczych) . Najstarszy ska (I-III w.) lub wielbarska (III-początek V zabytek w postaci krzemiennego wiórowca w.). Zabytki z tego okresu są na razie bardzo z retuszem rynienkowatym można zaliczyć skromne, gdyż reprezentuje je zaledwie kilka do środkowoneolitycznej kultury lubelsko- mało charakterystycznych ułamków naczyń. -wołyńskiej (4400-3400 r. p.Chr.). Dalszych Nieco liczniejsze ślady pozostawiła ludność kilka ułamków ceramiki oraz odłupek krze- słowiańska, która zasiedliła ten teren w X- mienny, ze względu na brak charakterystycz- XIII wieku.221 O ich pobycie świadczą charak- nych cech datowano ogólnie na neolit (5500- terystyczne dla tego okresu ułamki naczyń 2200 r. p.Chr.). Schyłkowoneolityczna kultura glinianych . ceramiki sznurowej (2900-2000 r. p.Chr.) Pierwsza wzmianka źródłowa o Justynów- reprezentowana jest przez pojedynczy okaz ce pochodzi z roku 1843, kiedy pojawiła się kamiennego toporka. Skromne ilościowo na Topograficznej Karcie Królestwa Polskie- zabytki (drobna ceramika i 1 łuszczeń krze- go, tzw. Mapie Kwatermistrzowskiej jako mienny) należały do wczesnobrązowej kul- Przysiółek Justynówka. Ponieważ treść mapy tury mierzanowickiej (2300/2200-1600 r. pochodzi z około 1830 roku, można przy- 220p.Chr.). Kolejny raz teren miejscowości za- puszczać, że miejscowość powstała jeszcze w latach 20. XIX wieku. E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP 221 na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Tamże. 77 Justynówka

Ryc. 78. Justynówka na Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego z 1843 roku.

kulczyckiej (ur. 1785), kupił jej drugi mąż – Wincenty Rulikowski (1768-1844), syn Mi- chała i Teresy z Witskich, senator-kasztelan224 Królestwa Polskiego. Wkrótce po założeniu wsi powstała tu karczma225 , która w 1845 roku uzyskała patent na dalsze prowadzenie wyszynku alkoholu . Wówczas wieś należa- Ryc. 79. Michał Chmiel, garncarz z Justynówki ła do dóbr Podhorce we władaniu syna Win- przed 1939 rokiem, fot. ze zb. M. Chmiela. centego z pierwszego małżeństwa Władysła- wa Rulikowskiego226 (1793-1869), żonatego z Emmą ze Szlubowskich (1807-1893) herbu Ślepowron . W 1856 roku Podhorce wraz Justynówka została utworzona na obsza- z osadą Justynówka objął zięć tych ostat- rze wsi Podhorce (część G), którą w 1823222 nich – Kazimierz Dobiecki (1834-1896), syn roku kupiła Justyna z Przewłockich Niepo- Eustachego i Cecylii z Ciężkowskich, żonaty kulczycka od Wincentego Dobrowolskiego . z Natalią z Rulikowskich (1836-1902). Zapewne od jej imienia powstała nazwa W 1864 roku wskutek uwłaszczenia ca- miejscowości. Za datę powstania wsi można łość ziemi w Justynówce przeszła na wła- zapewne uznać rok 1823, kiedy223 Justyna Nie- sność włościan, którzy tutaj zajmowali się pokulczycka wycięła w Podhorcach duży ob- rolnictwem. Około 1880 roku do Justynówki szar lasu i dała włościanom . W 1826 roku przenieśli się garncarze z Sokołowa Małopol- dobra te od Justyny z Przewłockich Niepo- skiego224 i utworzyli tutaj ośrodek garncarski. 222 223 Nie wykazuje jej Mapa Kwatermistrzowska z 1843

APCh, Akta hipoteki dóbr Podhorce G. 225roku (treść mapy z ok. 1830), a więc przypuszczalnie

Ks. K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach powstała w latach 30. XIX wieku.

koło Tomaszowa, [w:] 100-lecie kościoła Matki Bożej 226 Dziennik Urzędowy Guberni Lubelskiej, nr 24/1845 Częstochowskiej w Podhorcach 1919-2019, [b.m.r.w.], r., s. 395. s. 38. APZ, Akta hipoteki dóbr Podhorce. 78 Justynówka

Ryc. 80. Otwarcie szkoły szybowcowej na Białej Górze w 1938 roku, fot. ze zb. B. Cisło.

230 Wśród przybyszów była rodzina Chmielów [Tetkowski?]. Miejscowy sklep spożywczy trudniąca się garncarstwem w Justynówce należał wtedy do W. Gardiasa . do około 1939 roku. Wtedy ostatni z garnca- Ciekawą inicjatywą było otwarcie szkoły rzy Michał Chmiel227 przeniósł się do pobliskie- szybowcowej w 1938 roku na Białej Górze, go Majdanku, likwidując tym samym ośrodek na pograniczu Justynówki i Majdanu Górne- w Justynówce . go. Jednak jej żywot, ze względu na wybuch Według mapy austriackiej w 1910 roku II wojny światowej, był krótki. Kol. Justynówka liczyła 54 domy. W tym Przed II wojną światową funkcjonował we czasie powstała we wsi Spółdzielnia Spo- wsi polski sklep Jana Gardiasa, sklep żydow- żywców, do której mogli 228należeć wyłącznie ski Szyji Hajnyka oraz dwa młyny zbożowe. chrześcijanie. Cztery lata wcześniej powsta- Podczas wojny sklep żydowski zlikwidowa- ło we wsi Kółko Rolnicze . Według spisu z no, ale drugi otworzył Paweł Mandziuk. Mły- 1921 roku miejscowość nadal jako kolonia229 ny początkowo Niemcy zamknęli,231 lecz uru- Justynówka liczyła 135 domów i 749 miesz- chomili je po wysiedleniu ludności polskiej kańców, w tym 18 Ukraińców i 16 Żydów . dla przybyłych nasiedleńców . W okresie W latach 20. powstał w Justynówce zakład międzywojennym obok ludności rolniczej we mleczarski, którego właścicielem w 1929 wsi pracowało także kilku rzemieślników: 2 roku227 (a zapewne i wcześniej) był Jan Tetyk szewców, 2 kowali, 3 stolarzy, 3 tkaczy oraz murarz i garbarz.232 Ilość gospodarstw rolnych R. Kamiński, A. Urbański, Ośrodki garncarskie na Zamojszczyźnie – historia, rozwój, zanik, [w:] w miejscowości według spisu z 1939 roku Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od wynosiła 188 . późnego średniowiecza do czasów współczesnych, 230 228red. A. Gruszczyńska, A. Targońska, Rzeszów 1994, 231 s. 313-318. Ks. Adr. 1929, s. 523. W. Jaworski, Legalne organizacje społeczne w po- M. Puchalska, Justynówka – losy wsi i jej mieszkań- 229wiecie tomaszowskim do 1914 roku, „Rocznik Toma- 232ców w latach 1939-1944, Lublin 1997, mps mgr na szowski”, t. 4/2015, s. 93 i 97. UMCS w Lublinie, s. 120. Skorowidz..., t. IV, s. 107. Tamże, s. 19, 154-169. 79 Justynówka

Najważniejszym obiektem we wsi była szkoła. Jej początki sięgają 1915 roku, kiedy gospodarze zatrudnili Jana Tomaszowskie- Ryc. 81. Zofia Nowicka, w la- go z Pawłówki, aby uczył ich dzieci w do- tach 1945-1946 nauczyciel- mach. Dnia 1 września 1916 roku powstała ka w Justynówce, fot. ze zb. polska szkoła 1-klasowa z Zofią Wołowską SP w Tarnawatce. jako nauczycielką, która pracowała tu do 1 lutego 1918 roku. Potem jej miejsce do 1919 roku zajęła Leokadia Królówna. Z powodu braku budynku zajęcia szkolne odbywały się w wynajętej sali u Macieja Puchalskie- go. Kolejną nauczycielką w Justynówce była233 Ryc. 82. Bronisław Kąkol, najpierw Anna Podkańska (1919-1927), kierownik szkoły w Justy- a potem Sabina Dzikówna (1927-1933) . nówce w latach 1950-1954, Ta ostatnia od 1928 roku oficjalnie uczyła fot. ze zb. UG w Tomaszowie w szkole w Podhorcach,234 gdyż w latach 1928- Lubelskim. 1934 szkoła organizacyjnie była przyłączo- na do tej szkoły . Jednak według kroniki szkolnej uczyli235 tutaj oddelegowani ze szko- ły w Podhorcach: Waleria Barówna i Stefan Czajkowski . W 1934 roku szkoła w Justy- nówce ponownie odzyskała236 niezależność i wówczas naukę przez kolejne dwa lata pro- Ryc. 83. Mieczysław Kawka, wadził Zygmunt Fil . Od 1934 roku szkoła w latach 1968-1971 kierow- mieściła237 się najpierw u Pawła Mandziuka, nik szkoły w Justynówce fot. a potem u Adama Drapały i Józefa Kudy- z Kroniki SP w Justynówce. by . Kolejną nauczycielką w 1936 roku zo- stała Stanisława Kopeć, która obok Mikołaja Iwasiówki (1937-1940) i Janiny Sopkowej (1939-1943) uczyła jeszcze w początkowej fazie okupacji niemieckiej. W 1940238 roku kie- rownictwo szkoły objął Karol Gołębiowski, Ryc. 84. Alina Gardias, dy- a uczyła także Janina Sopkowa . W lipcu rektor szkoły w Justynówce 1943 roku wieś została wysiedlona przez w latach 1973-1991, fot. ze Niemców, a szkoła na okres 1 roku przestała zb. UG w Tomaszowie Lubel- funkcjonować. W 1944 roku wznowiono na- skim. ukę, a kierownikiem 2-klasowej szkoły został Karol Gołębiewski. Ponadto uczyli tu kolejno: Czesław 239Korzeń, Zofia Nowicka (1945-1946), Bronisław i Krystyna Kąkol oraz Danuta 233Uchnest .

Ryc. 85. Zdzisława Karwan, APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 234belski 1916-1950, nr 155, Akta osobowe Sabiny Dzi- dyrektor szkoły w Justy- 235kówny, zamężnej Bieńczak.

nówce w latach 1991-1997, 236 Kronika SP w Podhorcach. fot. ze zb. UG w Tomaszowie Kronika SP w Justynówce za lata 1918-1972. 237 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- Lubelskim. belski 1916-1950. 238 Kronika SP w Justynówce za lata 1915-1939; M. Pu- chalska, Justynówka – losy wsi..., s. 14-15. 239 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- belski 1916-1950. APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 80 Justynówka

Ryc. 86. Budynek szkoły w Justynówce wybudowany w latach 1946-1949, fot. ze zb. A. Suszyńskiej.

Ryc. 87. Justynówka, klasa VII z nauczycielką Wacławą Czok w 1970 roku, fot. z Kroniki SP w Justynówce.

W okresie okupacji niemieckiej i zapewne Już we wrześniu 1939 roku podczas działań jeszcze240 przed wojną funkcjonowała we wsi wojennych spłonęły 4 zagrody chłopskie. kuźnia, której właścicielem był Antoni Bar- W Justynówce stacjonował krótko 44241 pp płk. tosik . Okres okupacji niemieckiej był dość Józefa Frączka, który wyparł ze wsi Niemców tragicznym czasem dla mieszkańców wsi. podczas tzw. II Bitwy Tomaszowskiej242 . Ran- 240 kiem 23 września 1939 roku Niemcy ostrze- belski 1916-1950. 241lali z armat Justynówkę . A. Tytuła „Malinowski”, W Podhorcach pod nowym 242 panem, [w:] J. Peter, Tomaszowskie za okupacji, Toma- M. Puchalska, Justynówka – losy wsi..., s. 26-27. szów Lubelski, s. 417. L. Siemion, Na wzgórzach Roztocza, Lublin 1978, 81 Justynówka

W latach 1946-1949 wybudowano we wsi nowy, murowany budynek szkolny, a sto- pień organizacyjny tej placówki podnoszono stopniowo aż do 8-klasowej w 1966 roku i taki status utrzymał się do 1978 roku. Potem w latach 1973-1982 funkcjonowała jako 4-klasowa, najpierw samodzielna, a od 1878 Ryc. 88. Maria Puchalska, dyrektor szkoły w Ju- roku jako Punkt Filialny SP w Majdanie Gór248- stynówce w latach 1997-2016, fot. ze zb. UG nym. W latach 1982-2012 placówka w Justy- w Tomaszowie Lubelskim. nówce była ponownie szkołą samodzielną . Kierownikiem szkoły do 1950 roku był Ka- rol Gołębiowski, w latach 1950-1954249 funkcję tę pełnił Bronisław Kąkol,250 a potem kolejno: Wacław Mazurek (1954-1968) , Mieczy- sław Kawka (1968-1971) , Teresa Kosior- ska (1971-1973), Alina Gardias (1973-1991), Zdzisława Karwan (1991-1997) i Maria Pu- chalska (1997-2012). W 2012 roku zlikwidowano szkołę pu- bliczną, ale kontynuowała swoją działalność Ryc. 89. Angelika Suszyńska, dyrektor niepu- jako niepubliczna Szkoła Podstawowa. Jej blicznej SP w Justynówce od 2019 roku, fot. ze dyrektorką była najpierw Maria Puchalska zb. A. Suszyńskiej. (2012-2016), a potem kolejno: Beata Wybra- nowska (2016-2017), Justyna Kudyba (2017- 2019) i od 2019 roku Angelika Suszyńska. Ważnym wydarzeniem było zorganizowa- Podczas okupacji niemieckiej, w latach nie w Justynówce w 1956 roku z inicjatywy 1940-1943, wywieziono na roboty do Nie- Jana Grundasa, Walentego Kamieniaka, Jana miec 14 mieszkańców Justynówki. 15 lipca Depko i Jana Łasochy jednostki Ochotniczej 1943 roku wieś wysiedlono, a nasiedlono243 29 Straży Pożarnej. Początkowo na jej uposaże- rodzin volksdeutschów i Niemców z Rumuni, niu była ręczna sikawka, a w 1965 roku stra- Besarabii, Węgier i Jugosławii . Wysiedlo- żacy otrzymali motopompę. Funkcję prezesa nych Polaków umieszczono w obozie przej- pełnili kolejno: Walenty 251Kamieniak (1956- ściowym w Krynicach. Po dwóch tygodniach 1958), Jan Puchalski (1958 -2011) i od 2011 udało się przekupić pilnujących244 ich Niemców roku Henryk Skowroński . i mieszkańcy powrócili do Justynówki lub Przełomowym wydarzeniem była elektry252- najbliższej okolicy . Kilku mieszkańców fikacja wsi dokonana w 1954 roku, a pierw- Justynówki wstąpiło w szeregi partyzanc- sze światło zapalono 26 października . kie placówki BCh w Podhorcach.245 Dowódcą Około połowy lat 50. Adam Drapała wybu- jednego z plutonów był plut. Jan Przybyła dował we wsi 1-piętrowy młyn elektryczny. „Orzeł” z Justynówki . Podczas246 okupacji W latach 90. przejął go jego wnuk Andrzej253 niemieckiej w różnych okolicznościach życie Węgrzyn, ale obiekt nie funkcjonował już dłu- straciło 11 mieszkańców wsi . go248 i około 2000 roku zaprzestał działalności . 249 Po wojnie wysiedleńcy powrócili do swo247- Kronika SP w Justynówce. ich gospodarstw. Pod koniec lat 40. powstała 250 APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 21 we wsi Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna . 251i 26. 243 APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 27.

244s. 116. M. Skiba, Straże pożarne na Zamojszczyźnie, Za- 245 M. Puchalska, Justynówka – losy wsi..., s. 35, 78. 252mość 1996, s. 142; Straże pożarne powiatu toma- 246 Tamże, s. 40-41. 253szowskiego..., s. 200-201.

247 Tamże, s. 97 i 112. Kronika SP w Justynówce za lata 1918-1972. B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 73. Informacja ustna Roman Garbula z Majdanku i Ma- APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9. ria Puchalska z Justynówki. 82 Justynówka

Ryc. 90. Drużyna OSP z Justynówki, 2010 r., wg Straże pożarne powiatu tomaszowskiego.

Stosunkowo ważnym wydarzeniem było uruchomienie komunikacji autobusowej przez Justynówkę do Tomaszowa i Łaszczo254 - wa, a pierwszy autobus „Autonaprawy” z Za- mościa zawitał tutaj 20 lipca 1964 roku . Istotną rolę w życiu mieszkańców wsi peł- nił sklep spożywczy, który około 1945 roku otworzył Franciszek Nowosielski i sprzeda- wał w nim kilka lat. Około 1950 roku powstał sklep założony przez Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopską”, gdzie sprzedawał Jan Depko, a potem Marianna Dziura. Na po- czątku lat 90. sklep kupił od GS Henryk Gar- Ryc. 91. Młyn elektryczny Adama Dreptały w Justy- bula i prowadził go do ok. 2003 roku. Od tej nówce, stan z 2020 roku. pory we wsi brak jest sklepu stałego, a handel prowadzą sklepy obwoźne. Około 2551969 roku powstało we wsi Kół- ko Rolnicze, które jednak nie dysponowało tę w Justynówce sprawowali256 kolejno: Piwo- sprzętem i wkrótce przyłączyło się do Kół- warczyk (przed II wojny św.), Paweł Gardias257 ka Rolniczego w Podhorcach. (1940-1943 i 1944-1950) , Jan Rejman W 1970 roku otwarto we wsi Punkt Biblio- (1943-1944), Jan Łasocha (1963-1972) , teczny należący do Gromadzkiej Biblioteki Edmund Rzeszutek, Janina Wawręta (2007- w Podhorcach. 2011) i od 2011 roku Elżbieta Ciszek. Funkcję organizatorów i koordynatorów Justynówka to niewielka wieś. Według da- życia społecznego wsi pełnią sołtysi, będąc nych w 2011 roku liczyła 211, a w 2019 roku najniższym254 szczeblem administracji. Funkcję 243 mieszkańców. 255 256 Kronika SP w Justynówce za lata 1918-1972. 257 APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 10; APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 8-9. M. Puchalska, Justynówka – losy wsi..., s. 40, 64. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 54. 83 KLEKACZ Wieś położona jest na wschodnim skraju gmi- nym ludzkim pochówku szkieletowym, a po- ny Tomaszów Lubelski, w obrębie Grzędy nadto w jednym z nich wystąpiła także jama Sokalskiej. osadowa tej kultury. Miejscowość była zamieszkała już w pra- Wśród pozyskanych zabytków, obok na- dziejach, a dowodzą tego archeologiczne czyń glinianych i ich fragmentów oraz narzę- badania powierzchniowe258 AZP, podczas któ- dzi krzemiennych (grociki, drapacz, przekłu- rych odkryto 10 stanowisk archeologicznych wacz, wiór retuszowany, łuszczeń), na wy- (punktów osadniczych) . Najstarsza faza różnienie zasługuje toporek kamienny,259 dwa osadnicza, zasługująca na szczególną uwagę, gliniane paciorki oraz miedziany naszyjnik reprezentuje schyłek neolitu. Z nią związa- z końcami haczykowato zagiętymi . Do tej ne są 3 kurhany kultury ceramiki sznurowej kultury prawdopodobnie można włączyć (2900-2200 r. p.Chr.). Dwa z nich były bada- także pochodzący spoza obiektów fragment ne wykopaliskowo i odkryto w nich po jed- toporka kamiennego.

Ryc. 92. Zabytki kultury ceramiki sznurowej i mierzanowickiej z kurhanów w Klekaczu, st. 8 i 10, wg J. Machnika, J. Bagińskiej, W. Komana 2009.

258 259

E. Banasiewicz, J. Kuśnierz, Opracowanie wyników J. Machnik, J. Bagińska, W. Koman, Neolityczne badań AZP na obszarze 94-91, Zamość 1985, mate- kurhany na Grzędzie Sokalskiej w świetle badań ar- riały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w cheologicznych w latach 1988-2006, Kraków 2009, Zamościu. s. 27-35. 84 Klekacz

Ryc. 93. Klekacz na mapie rosyjskiej z 1915 roku.

Ryc. 94. Drewniana chałupa w Klekaczu, początek lat 80. XX wieku, fot. ze zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

Młodsze chronologicznie materiały – ułam- z okresem wczesnośredniowiecznym wyróż- ki naczyń, związane są z wczesną epoką nionym na podstawie kilku ułamków naczyń brązu i z dużym prawdopodobieństwem glinianych. można je zaliczyć do kultury mierzanowic- Miejscowość posiada stosunkowo młodą kiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.). Kolejna faza metrykę, a powstała na gruntach wsi Ne- osadnicza pojawiła się tutaj w okresie lateń- deżów. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi skim (III-I w. p.Chr.) za sprawą grupy czerni- z 1899 roku, kiedy zanotowano Klekacz na czyńskiej, a reprezentują ją nieliczne ułamki mapie rosyjskiej. Według mapy z 1915 roku naczyń. Podobnie skromne ślady związane są posiadała już 9 gospodarstw, natomiast 85 Ważną rolę w życiu publicznym wsi odgry- wają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla administracji.262 Funkcję tę w Klekaczu263 sprawowali kolejno: Wojciech Ciesak (1947- 1950) , Jan Kurzępa (1950-1972) , Sta- nisław Maśluch, Edmund Gałan (do 2019 r.) i od 2019 roku Edward Czop. Klekacz to bardzo mała wieś. Według danych w 2002 roku liczył 63, w 2011 roku 57, a w 2019 roku zaledwie 40 mieszkańców. Ryc. 95. Świetlica Wiejska w Klekaczu, widok z 2020 roku. ŁASZCZÓWKA Wieś położona jest w środkowej części gminy Tomaszów Lubelski nad rzeką Sołokiją i jej dopływem Harasinką, w obrębie Rozto- cza Tomaszowskiego (Środkowego). Teren miejscowości był zamieszkały już w pradziejach, a świadczą o tym archeologiczne badania powierzchniowe Archeolo- Ryc. 96. Edward Kuźniarz, jeden ze sprzedawców gicznego Zdjęcia Polski,264 podczas których w sklepie w Klekaczu, fot. ze zb. I. Kuźniarz. odkryto 11 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych) . Najstarsze śla- dy osadnictwa pochodzą ze schyłkowego paleolitu i z tym okresem należy łączyć w 1921260 roku jako kolonia liczyła 26 domów krzemienny wiór, z widoczną techniką dwu- i 157 mieszkańców, w tym 15 Ukraińców i 6 piętową, znaleziony na terenie Łaszczówki Żydów . Samodzielną wsią została zapewne zwanej265 Zalewki. Zabytek ten można ostroż- po 1944 roku. nie przypisać kulturze świderskiej (XI-IX tys. Po II wojnie światowej dokonano we wsi p.Chr.) . Kolejną, znacznie późniejszą fazę kilka ważnych inwestycji. Pod koniec lat 60. osadnictwa reprezentują drobne ułamki na- wieś została zelektryfikowana, a na począt- czyń glinianych kultury lubelsko-wołyńskiej ku lat 80. zbudowano utwardzoną drogę. (4400-3400 r. p.Chr.). Nieco młodsze mate- W 1965 roku Gminna Spółdzielnia zorga- riały w postaci ułamków naczyń glinianych nizowała we wsi sklep spożywczy, który należały do środkowoneolitycznej kultury mieścił się w mieszkaniach prywatnych, pucharów lejkowatych (4000-2800 r. p.Chr.). a sprzedawała w nim najpierw Irena Kuźniarz, Późny horyzont neolityczny reprezentuje a potem Bronisław Kurczaba. W 1975 roku kultura ceramiki sznurowej (2900-2200266 r. nastąpiła krótka przerwa w działalności p.Chr.), a śladem jej pobytu na tym terenie sklepu, ale wkrótce reaktywowano go w wy- 262jest znaleziony toporek kamienny . budowanej w 1975 roku Świetlicy Wiejskiej. 263 Tutaj sprzedawcą był najpierw Edward261 Kuź- 264 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 8. APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9. niarz, potem Eugenia Czop i Ewa Kurzępa. Na E. Banasiewicz, J. Kuśnierz, Opracowanie wyników początku lat 90. sklep zlikwidowano . badań AZP na obszarze 94-91, Zamość 1985, ma- W połowie lat 70. XX wieku powstało we 265teriały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura wsi Koło Gospodyń Wiejskich, a jego prze- w Zamościu. J. Libera, Zanim przyszli pierwsi rolnicy, [w:] Pra- wodniczącą była Irena Kuźniarz. Koło funkcjo- dzieje południowo-wschodniej Lubelszczyzny, red. nowało260 zaledwie kilka lat, potem rozpadło się. 266E. Banasiewicz-Szykuła, (Skarby z Przeszłości), Lu- 261 blin, s. 29-30. Skorowidz..., t. IV, s. 107. Zabytek ten znajduje się w zbiorach Muzeum im. Informacja ustna Irena Kuźniarz z Klekacza. J. Petera w Tomaszowie Lubelskim. 86 Łaszczówka

Kolejne zabytki w postaci ułamków naczyń glinianych, narzędzi krzemiennych: fragmentu grota, fragmentu sierpa, wiórka i odłupka oraz kamiennego rozcieracza zaliczono do wczesnej epoki brązu. Z dużym prawdopo- dobieństwem zapewne można przypisać je kulturze mierzanowickiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.). W środkowej epoce brązu teren ten zasie- dliła ludność kultury trzcinieckiej, wyróżnio- Ryc. 97. Łaszczówka, toporek kamienny kultu- na tutaj na podstawie kilku ułamków267 naczyń ry ceramiki sznurowej, rys. J. Bagińska, zbiory glinianych oraz wyrobów krzemiennych: dra- MR w Tomaszowie Lubelskim. pacza, wiórowca i odłupka . Późną epokę brązu i wczesną epokę żelaza reprezentuje kultura łużycka (1200-400 r. p.Chr.), wyróż- 271 niona na postawie kilku ułamków naczyń syn Jerzego, dochodząc swoich praw w 1623 glinianych i krzemiennego odłupka retuszo- roku najechał zbrojnie Łaszczówkę . wanego. Po kilkunastu wiekowej przerwie W 1629 roku w miasteczku272 istniał już teren Łaszczówki zasiedliła ludność słowiań- drewniany kościół, a przed 1640 rokiem ska, której ślady w postaci ułamków naczyń notowano tu szkołę parafialną . Obok ko- glinianych mogą być datowana na VIII-XIII ścioła w miasteczku funkcjonowała273 także wiek. cerkiew unicka, a w latach 1683-1685 noto- Początki miejscowości sięgają roku 1609, wano tu nawet 2 cerkwie , być może starą kiedy Florian Łaszcz Nieledewski herbu i nową. W 1721 roku tutejszym parochem Prawdzic, syn Stanisława, żonaty z Katarzyną był ks. Jan Markiewicz. Parafia unicka była z Trzcińskich, założył na gruntach wsi Ruda uposażona274 w półłanek gruntu i 3 ogrody oraz Wołoska miasto Nowy Łaszczów. Wówczas268 dziesięciny snopkowe po półkopy z ćwierci to 3 rodziny chłopskie zbiegły z sąsiednich łana . Świątynia unicka funkcjonowała275 tu- wsi do tego nowo lokowanego miasta . taj stosunkowo krótko, gdyż spis z 1749 roku Przywilej lokacyjny, który uwolnił miesz269- i potem kolejne już jej nie wymieniają . czan „od powinności chłopskich”, wydał król Częste najazdy tatarskie sięgające tych Zygmunt III Waza 25 grudnia 1613 roku . terenów nie ominęły także Łaszczówki. Po śmierci Floriana Łaszcza jego synowie W 1629 roku połączona armia krymsko-bu276 - Stanisław i Jerzy w 1620 roku podzielili się dziacka Tatarów spustoszyła miasto, a stan dobrami: Łaszczówką, Nedeżowem, Jezier- budynków zmniejszył się o 12% . W póź- ną i Rudą 270[Wołoską]. Łaszczówkę otrzymał niejszych latach upadek miasta był jeszcze wówczas Stanisław, żonaty z Zofią z Kędzie- bardziej widoczny. Według rejestru podym- rzawskich . Jednak wokół dóbr trwały spo- nego w 1630 roku miasto liczyło 194 domy, ry, gdyż inni spadkobiercy domagali się także a w 1650 zaledwie 80 domów. Na stan taki swego udziału. Jeden z nich – Mikołaj Łaszcz, duży wpływ miał zapewne najazd wojsk ko- 267 268 zackich271 Bohdana Chmielnickiego. H. Taras, Kultura trzciniecka..., s. 226.

R. Szczygieł, Powstanie miasta Jelitowa (Toma- 272 H. Gmiterek, Narol w okresie Rzeczpospolitej szla- szowa) i jego dzieje w czasach rządów w Ordynacji checkiej..., s. 21, przypis 14. kanclerskiej linii Zamoyskich, [w:] Tomaszów Lubel- 273 J. Chachaj, Łacińskie szkolnictwo parafialne na Rusi 269ski. Monografia miasta, red. R. Szczygieł, Lublin-To- Koronnej od XVI do XVIII wieku, Lublin, s. 149. maszów Lubelski 2011, s. 89. A. Gil, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. R. Szczygieł, Początki osady..., s. 43; M. Horn, Żydzi Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII województwa bełskiego w pierwszej połowie XVII 274wieku, [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, 270w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 275Przemyśl 2000, s. 43. nr 27/1958, s. 27, 29. APL, ChKGK, nr 101, s. 40. H. Gmiterek, Narol w okresie Rzeczpospolitej 276 A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje szlacheckiej (1580-1772), „Rocznik Lubaczowski”, i organizacja, Lublin. t. V/1994, s. 21. M. Horn, Rzemiosło miejskie..., s. 34. 87 Łaszczówka

280 w tym roku wybudował w Łaszczówce kolejny drewniany kościół281 . Jednak całość dóbr objął na podstawie umowy familijnej dopiero w 1709 roku . Za jego rządów w 1719 roku tutejszym proboszczem był 282ks. Andrzej Wasilkowski, ale po jego przejściu na probo- stwo tyszowieckie w 1728 roku , dłuższy Ryc. 98. Andrzej Maksymilian Fredro, właści- czas parafia była bez kapłana. ciel Łaszczówki w 2. połowie XVII wieku. Po Józefie Radeckim dobra odziedziczył w 1740 roku Mikołaj Michał Kurdwanowski (zm. 1746) herbu Półkozic,283 syn Maurycego Stanisława i Barbary z Radeckich, żonaty W połowie XVII wieku dobra Łaszczówka z Anielą z Wyhowskich . Kurdwanowski wraz z ręką Barbary Łaszczówny, córki Sta- na powrót erygował tu parafię łacińską, do nisława i Zofii z Kędzierzawskich, trafiły do której włączył swoje wsie: Przeorsk, Majdan Walentego Fredry (1602-1677) herbu Boń- Górny, Jeziernię, Sznury, Wereszczycę, Rudę cza. Potem przejął je ich syn Stanisław Anto- Wołoską i Żyłki. Jednak wskutek zadłużenia ni, ale w 1676 roku przekazał te dobra stry277- właściciel nie wywiązał się z zobowiązań jowi Andrzejowi Maksymilianowi Fredrze dotyczących uposażenia kościoła i parafia (1620-1679), kasztelanowi lwowskiemu . w Łaszczówce284 została oddana oo. trynita- Ten ostatni zapewne jednak już wcześniej rzom z Tomaszowa, którzy prowadzili ją do posiadał je we władaniu, gdyż w 1671 roku 1781 roku . Wówczas zaborcy austriaccy był kolatorem (opiekunem) łaszczowieckie- skasowali zakon trynitarzy, zatem Łaszczów- go kościoła, więc zapewne i właścicielem kę przyłączono najpierw do parafii w Cho- miasteczka. Wówczas posługę278 kapłańską dywańcach, gdzie proboszczem285 był ks. Jan w tutejszej świątyni pełnił ks. Jakub Kra- Folgiert, a w 1783 roku włączono wieś do szewski, dziekan potylicki . parafii tomaszowskiej . Około 1680 roku część Łaszczówki trafi- Gdzieś pod koniec 1. połowy XVIII wieku ła do Mikołaja Stefana Radeckiego (zm. ok. Łaszczówka utraciła prawa miejskie i lustra- 1703), który od 1669 roku był żonaty z Te- cja miast oraz286 miasteczek województwa beł- resą z Lipskich i ona właśnie wniosła te do- skiego z 1752 roku nie wymienia Łaszczówki bra w posagu. Mikołaj Stefan Radecki herbu jako miasta287 . W taryfie mostowego i grobel- Godziemba, chorąży horodelski, był żonaty nego z 1767 roku288 Łaszczówka figuruje jako pierwszy raz z Piotrowską, a po raz drugi wieś , podobnie notuje ją wizytacja bisku- z Teresą z Lipskich, córką Hieronima i Zofii pia z 1774 roku . z Piwów. Drugą część miasteczka przed 1690 280 rokiem uzyskał w wyniku wygranych sporów J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 72; J. A. Wadowski, ze spadkobiercami po Łaszczach i Lipskich: 281Kościoły diecezji chełmskiej, rkp 2472/I w Bibliotece Adauktem Lipskim i wdową po nim Teofilą 282PAN w Krakowie, s. 435. z Brześciańskich, siostrami Adaukta: Kry- K. Warmińska Mazurek, Łaszczówka..., s. 272. J. Frykowski, E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje styną z Lipskich Boguską, Teresą z Lipskich 283miejscowości gminy Tyszowce powiat tomaszowski, Czarnołuską oraz279 po zrzeczeniu się praw Tyszowce-Zamość 2008, s. 81. przez spadkobierców bezpotomnego Karola 284 APZ, Akta hipoteki dóbr Łaszczów i Małoniż; PSB, 285t. XXIX, s. 677. Antoniego Fredry . W 1704 roku właścicie- J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 72.

lem części dóbr był Józef Radecki (zm. 1740), J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 435-436; chorąży277 horodelski, żonaty z Teodorą, który 286J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 55-56; J. Górak, Mia- sta i miasteczka..., s. 72. K. Warmińska-Mazurek, Łaszczówka – zarys dzie- 287 CPAHUL, Lustracja miast i miasteczek wojewódz- 278jów miejscowości, „Rocznik Tomaszowski”, t. 5/2016, twa bełskiego w 1752 roku.

279s. 272-274. 288 CPAHUL, Taryfa mostowego i grobelnego woje-

J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 435. wództwa bełskiego z 1767 roku, s. 236.

W. Bondyra, Własność ziemska w województwie J. A. Wadowski, Kościoły diecezji chełmskiej..., bełskim w czasach saskich, Lublin 2015, s. 88. s. 435-436. 88 Łaszczówka

Ryc. 99. Łaszczówka na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

Kolejnym właścicielem dóbr w 1746 roku Edward odkupił udziały brata i stał się roku został Maurycy Józef Kurdwanowski jedynym właścicielem290 Łaszczówki. Był on (1722-1771), syn Mikołaja, żonaty z Hum- dwukrotnie żonaty, pierwszy raz z Janiną beliną z Potockich (zm. 1784), córką Feliksa z de Neveauxów , a drugi raz z Wandą i Marianny z Daniłowiczów, a po nim dobra z Szaneckich. Jeszcze w 1929 roku posiadał Łaszczówka przejął najpierw syn Jan Placyd tu 224 ha ziemi, natomiast do jego syna Ste- Kurdwanowski (1746-1824), żonaty z Ro- fana 291Kiwerskiego (1887-1960), żonatego zalią z Granowskich, a potem wnuk Ludwik z Haliną z Młodzianowskich, należał292 wtedy Czesław Kurdwanowski. Od tego ostatniego młyn . Las łaszczowiecki w latach 30. był w 1809 roku majątek wykupiła siostra Alek- w posiadaniu Feliksa Bukietyńskiego . sandra z Kurdwanowskich Hulewiczowa Po śmierci Edwarda Kiwerskiego w 1933 (zm. 1853), żona Jakuba Michała Hulewi- roku Łaszczówkę przejął w całości syn Ste- cza (1750-1825), a w 1842 roku przejął je fan. Ostatnią właścicielką tutejszego folwar- od matki w spadku Antoni Marcin Hulewicz ku po 1933 roku była Zofia z Kiwerskich Pła- (1801-1871), żonaty z Anną z Pasławskich, checka (ur. 1893), córka Wacława, a od 1912 córką Mikołaja i Heleny z Sosnowskich. Od roku żona Mariana Płacheckiego (ur. 1874), Hulewiczów Łaszczówka przeszła prawdo- która kupiła te dobra zapewne od Stefana gopodobnie289 do Radwańskich, a wraz z ręką ich Kiwerskiego. W późniejszym czasie wyszła córki Katarzyny do Antoniego Kiwerskie- ona powtórnie za mąż293 za Augustynowicza . W 1858 roku majątek objął ich syn – i gospodarowała w Łaszczówce do reformy Wojciech Kiwerski (1815-1883), żonaty od rolnej w 1944 roku . 1835 roku z Heleną z Kraczkiewiczów (ur. 290 1817), a w 1882 roku odziedziczyli dobra jego synowie: Wacław (1854-1929) i Edward 291 AZP, Akta hipoteki dóbr Majdan Górny; Z. Śledź, (zm.289 1933). Jednak jeszcze w tym samym 292Łaszczówka wczoraj i dziś..., s. 11-13. 293 Ks. Adr. 1929, s. 563. Z. Śledź, Łaszczówka dawniej i dziś, Tomaszów Lu- Kronika SP w Łaszczówce. belski 2016, s. 13. J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 72. 89 Łaszczówka

Ryc. 100. Edward Kiwerski, dziedzic Łaszczówki przed swoim dworem, ok. 1930 r., wg Z. Śledzia 2016.

Na początku XIX wieku Łaszczówka była stosunkowo niewielką wsią. Spis z 1827 roku notował ją w powiecie294 tomaszowskim i parafii Tomaszów, a liczyła wówczas 29 domów i 148 mieszkańców . W miarę spokojny ży- wot mieszkańców zakłócił epizod z okresu powstania listopadowego. W czerwcu 1831 roku powstańcy z korpusu295 gen. Wojciecha Chrzanowskiego przeprowadzili we wsi re- kwizycję żywności . Nie wpłynęło to jednak na dalszy rozwój wsi. W 1845 roku296 notowano w Łaszczówce karczmę, która uzyskała patent 297na dalszy wyszynk alkoholu . W 2. połowie XIX wieku funkcjonowała we wsi gorzelnia . Te dwa ostatnie obiekty stanowi- ły własność dworską. Pod koniec XIX wieku dwór razem z folwarkiem liczył 494 morgi ziemi ornej, 10 mórg łąk i 830 mórg lasu sosnowego. Ponadto do folwarku należały298 2 młyny wodne i stawy. Wieś liczyła wtedy Ryc. 101. Edward Kiwerski (po prawej) i jego żona 33 domy i 384 morgi ziemi włościańskiej . Tutejszy294 dwór drewniany po II wojnie świa- Wanda z Szaneckich (po lewej), wg Z. Śledzia 2016. 295 296 Tabella..., t. I, s. 278. 297 W. W. Bednarski, Z dziejów powstania..., s. 76.

DzUGL, nr 24/1845 r., s. 395. 298 K. Latawiec, Tomaszów Lubelski jako ośrodek..., s. 14. SGKP, wypisy, s. 215-216. 90 Łaszczówka

Ryc. 102. Omłoty w folwarku Kiwerskich, lata 30. XX w., wg Z. Śledzia 2016.

towej przez dłuższy czas był siedzibą szkoły, ale po wybudowaniu nowej siedziby budynek dworski rozebrano w 1983 roku. Łaszczówka początkowo leżała przy waż- nym szlaku Tomaszów – Lwów i pod koniec XVIII wieku funkcjonowała we wsi stacja pocztowa prowadzona przez pocztmistrza Teodora Thadera. Prawdopodobnie jednak wkrótce przeniesiono299 ją do Tomaszowa, gdzie w 1821 roku pocztmistrzem był To- masz Szymański . W latach 1838-1840 zbudowano drogę bitą na trasie Zamość- -Lwów, która omijała Łaszczówkę, a biegła Ryc. 103. Drewniany dwór w Łaszczówce, rozebrany przez Jeziernię. Odbiło się to zapewne na w 1983 roku, fot. ze zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura dalszym rozwoju osady. w Zamościu. Pod koniec sierpnia 1914 roku, podczas I wojny światowej, na terenie wsi toczyły się walki wojsk austriackich z rosyjskimi.300 W pobliżu ogrodów dworskich znajdowa- ło się stanowisko austriackich haubic . Żołnierzy poległych wówczas na terenie gmin Majdan Górny i Jarczów pochowano na cmentarzu w Łaszczówce-Kolonii. Jest to zbiorowa mogiła301 w kształcie dwustopniowe- go kopca ziemnego, z metalowym krzyżem na szczycie . Po zajęciu tych terenów Austriacy od czerwca do sierpnia 1915 roku zbudowali polową kolejkę wąskotorową o szer. 600 mm 299na trasie Bełżec-Trawniki, z odgałęzieniem Ryc. 104. Rzut dworu w Łaszczówce, wg J. Góraka 300 1990. J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 295 i 380.

301 K. Warmińska-Mazurek, Łaszczówka – zarys..., s. 282. D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 240. 91 Łaszczówka

do Bud Dzierążyńskich. Kolejka ta przebiega- ła przez teren Łaszczówki, gdzie zlokalizowano jedną z mijanek. Początkowo wykorzysty- wano kolejkę do celów wojskowych, ale już od listopada 1915 roku wprowadzono tutaj ruch pasażerski. Kolej na trasie302 Bełżec-Budy funkcjonowała do końca 1922 roku, a potem stopniowo była rozbierana . Łaszczówka w tym czasie była miejscowo- ścią średniej wielkości. Według spisu z 1921 roku wieś liczyła 67 domów i 402 mieszkań- ców, w tym 14 Ukraińców, natomiast dwa folwarki (Łaszczówka303 I i Łaszczówka II) liczyły łącznie 7 domów i 123 mieszkańców, w tym 15 Żydów . W okresie międzywojennym funkcjono- wały we wsi dwa młyny wodne304 oraz tartak parowy, zbudowany około 1928 roku przez Anszela Brandta i Judę Adlera . Do ważniej- szych wydarzeń w tym czasie należy zaliczyć utworzenie Kółka305 Rolniczego, które dnia 21 listopada 1933 roku zorganizowało we wsi Ryc. 105. Plan sytuacyjny centrum Łaszczówki z 1930 sklep spożywczy . roku, wg J. Góraka 1990. Podczas II wojny światowej, przed napa- ścią Niemiec na ZSRR, stacjonowali w 1941 roku we wsi żołnierze Wehrmachtu. W okresie okupacji niemieckiej Łaszczówka nie była wysiedlona. Znaczne zmiany zaszły tutaj po II wojnie światowej. Majątek dworski w 1944 roku został częściowo rozparcelowany, ale więk- szość przejęły Państwowy Zarząd Nieru- chomości Ziemskich. Tutejszy młyn przejął Związek Samopomocy Chłopskich z Maj306- danu Górnego w 1945 roku. Kierownikiem tego młyna został Bolesław Sienkiewicz . W 1952 roku ziemię pofolwarczną przejęła nowoutworzona Rolnicza Spółdzielnia Pro- dukcyjna, której przewodniczącym był najpierw Stefan Korzeń (1952-1955), potem Feliks Czubaj (od 1955 r.), Jan Pikuła i Jan Kudyba (do 1971 r.). W 1971 roku rozwią- zano Spółdzielnię, a majątek przejęła RSP 302 Ryc. 106. Fragment kolejki wąskotorowej na trasie Bełżec-Budy [Dzierążyńskie], wg H. Chwedyka 2008. 303 H. Chwedyk, Kolej wąskotorowa Bełżec-Budy, „Za- 304mojski Kwartalnik Kulturalny”, nr 4/2008, s. 76-79. Skorowidz..., t. IV, s. 107. 305 K. Warmińska-Mazurek, Łaszczówka – zarys..., 306s. 276-277. Kronika SP w Łaszczówce.

APZ, Akta Powiatowego Związku Rolniczych Spół- dzielni Produkcyjnych powiatu tomaszowskiego, nr 184. 92 Łaszczówka

Ryc. 107. Budynek sklepu z Łaszczówki zbudowanego w 1933 roku, wg K. Warmińskiej-Mazurek 2016.

307 w Żurawcach . Jednak już w 1972 roku za- wiązano w Łaszczówce Rolniczą Spółdzielnię II z przewodniczącym Marianem Jońcem, który pełnił tę funkcję do 1978 roku. Wów- czas Spółdzielnię z Łaszczówki połączono ze Spółdzielnią w Przeorsku pod nazwą Rolni- cza Spółdzielnia Produkcyjna w Przeorsku z siedzibą w Łaszczówce. Przewodniczącym Ryc. 108. Feliks Czubaj, przewodniczący RSP Spółdzielni w 1978 roku został Stanisław w Łaszczówce, fot. ze zb. M. Czubaj-Gancarz. Kurdybanowski i pełnił tę funkcję do 1999 roku. Za jego kadencji w 1985 roku dołą- czono do Spółdzielni RSP z Kolonii Jarczów i zmieniono nazwę na Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną w Łaszczówce. Od 2000 roku, już jako prezes, Spółdziel- nią Produkcji Rolnej w Łaszczówce kieruje Krzysztof Koman.308 Spółdzielnia w 1960 roku posiadała 36 ha użytków i około 47 ha sta- wów rybnych . Z czasem areał wzrósł do 350 ha, a obecnie posiada 707 ha powierzch309 - ni użytków, z tego 520 ha użytków rolnych, Ryc. 109. Krzysztof Koman, prezes RSP Łasz- 120 ha łąk i 43 ha stawów rybnych . Te- czówka, fot. ze zb. K. Komana. reny spółdzielni położone są w gminach: 307 308 309 Kronika SP w Łaszczówce. Kronika SP w Łaszczówce. Z. Śledź, Łaszczówka wczoraj i dziś..., s. 261; Rol- nictwo w Polce. Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne, red. K. Stanisławski, t. II, Bydgoszcz 2003, s. 62-63. 93 Łaszczówka

Ryc. 110. Pracownicy RSP z Łaszczówki przy swoich maszynach rolniczych, fot. ze zb. K. Komana.

310

frontu posiadała czterosłupowy ganek . Była to 1-klasowa szkoła rosyjska i początko- wo nie cieszyła się dużą frekwencją uczniów. Według Kroniki szkolnej zbudowano ją oko- ło 1870 roku, ale ta informacja wydajePamiatnoj się kniżkinieścisła. ljublinskoj Brak jest gubernii bowiem wzmianek o tej szkole w kolejnych rocznikach . Dopiero w rocz- niku 1899 zanotowano, że uczyła tutaj Alek- sandra Baranowska, w 1900 roku Aleksan311 - dra Czernikowa, w latach 1904-1908312 Michał Onufriew, w 1910 roku Filip Wnuk , zaś w 1914 roku Jan Makarenko . Pierwszą polską szkołę utworzono uchwałą mieszkań- Ryc. 111. Feliks Czubaj podczas pracy przy stawach ców wsi 31 grudnia 1915 roku. Nauczycielką rybnych w Łaszczówce, fot. M. Czubaj-Gancarz. została wtedy Maria Górniakówna, pracująca w Łaszczówce w latach 1916-1918. Jej miejsce zajęli potem kolejno: Janina Kotulska,313 Edward Witkowski, Aniela Głowaczówna i Wanda Fedorowiczówna (1923-1926)314 . Tomaszów Lubelski, Lubycza Królewska, Od 1926 roku uczyła tutaj Kazimiera Borek Ulhówek i Jarczów. notowana jeszcze w 1941 roku . Podczas Pierwsza szkoła powstała w Łaszczówce II wojny światowej szkoła kilka lat nie funk- 310 około 1898 roku. Umieszczono ją w parte- 311 rowym budynku drewnianym o konstrukcji Kronika SP w Łaszczówce. zrębowej, zbudowanym na ceglanej podmu- Pamiatnaja kniżka... 1899 god, s. 179; ... na 1900 312 rówce, oszalowanym z zewnątrz i przykry- god, s. 180; ... na 1904 god, s. 237; ... na 1908 god, 313s. 222; ... na 1910 god, s. 237. tym dwuspadowym, gontowym dachem. Od 314 Gubernia chełmska 1914 r., s. 274. Kronika SP w Łaszczówce. 94 Kronika SP w Łaszczówce. Łaszczówka

Ryc. 112. Uczniowie klasy II z Łaszczówki z nauczycielką i księdzem, rok szkolny 1931/1932, fot. z Kroniki SP w Łaszczówce.

cjonowała. W 1945 roku wznowiono zaję- cia, a pierwszą nauczycielką została Wanda Wyrobcowa. Od 1 grudnia 1945315 roku kierownikiem szkoły została Zofia Jakubowska i pełniła tę funkcję do 1953 roku . W latach 1953-1970 kierownikiem tej placówki był Mieczysław Fuks, potem kolejno: Anna Fuks (1970-1971), Stanisław Lipowiec (1971- 1990) i od 1990 roku Józef Augustyniak. Ryc. 113. Kazimiera Borek, nauczycielka Stopień organizacyjny szkoły systema- w Łaszczówce w latach 1926-1942, wg Z. Śle- tycznie wzrastał. W 1945 roku była tu szko- dzia 2016. ła 4-klasowa z jednym nauczycielem. Potem podniesiono jej stopień organizacyjny do 5-klasowej, a w 1953 roku do 6-klasowej z 3 nauczycielami. Pod koniec lat 50. była to już szkoła 7-klasowa, a od 1966 roku 8-klasowa. Przy316 szkole około 10 lat, od 1957 roku, funkcjonował Uniwersytet Powszechny dla Dorosłych . Poważne zmiany w szkolnictwie nastąpiły dopiero w 1999 roku, kiedy wskutek reformy szkolnictwa wprowadzono 6-klasowe szkoły Ryc. 114. Mieczysław Fuks, długoletni kierow- 315 podstawowe i 3-letnie gimnazja. nik szkoły w Przeorsku i Łaszczówce, fot. ze APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- zb. własnych. 316belski 1916-1950; APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9.

Kronika SP w Łaszczówce. 95 Łaszczówka

Ryc. 115. Łaszczówka, uczniowie z nauczycielami przy szkole, lata 50./60., wg K. Warmińskiej- Mazurek 2016.

Ryc. 116. Łaszczówka, uczniowie z dyrektorem S. Lipowcem w 1974 r., fot. z Kroniki SP w Łasz- czówce.

96 Łaszczówka

W Łaszczówce utworzono wówczas Zespół Ryc. 117. Stanisław Li- Szkół, który łączył obie te placówki. Dyrekto- powiec, w latach 1971- rem Zespołu Szkół został Józef Augustyniak. 1990 kierownik i dyrek- Ponowną reorganizację szkolnictwa przepro- tor szkoły w Łaszczów- wadzono w 2016 roku, kiedy nastąpił powrót ce, fot. z Archiwum UG do 8-klasowych317 szkół podstawowych. w Tomaszowie Lubel- W 1965 roku otworzono w Łaszczówce skim. przedszkole . Funkcjonowała tutaj tak- że biblioteka, powstała już w latach 60. XX wieku jako Gromadzka Biblioteka Publiczna. W placówce tej pracowali kolejno: Jerzy Ko- rzeń, Henryka Domańska, Zofia Cichoń, Zofia Ryc. 118. Józef Augu- Wojciechowska i od lat 80. Małgorzata Kraw- styniak, od 1990 roku czyk. W latach 1992-1995 w Łaszczówce dyrektor szkoły w Łasz- zlokalizowano siedzibę Gminnej Biblioteka czówce, fot. z Archiwum Publicznej, a jej dyrektorką była Małgorza- UG w Tomaszowie Lu- ta Krawczyk. W 1995 roku siedzibę tej Bi- belskim. blioteki przeniesiono do Majdanu Górnego, natomiast tutaj pozostał Punkt Filialny. Bi- bliotekarką do chwili obecnej jest Małgorza- ta Krawczyk. Obok biblioteki funkcjonował w Domu Strażaka Klub Rolnika, gdzie mieści- ła się także czytelnia. Po II wojnie światowej dokonano we wsi Ryc. 119. Ksiądz dr Józef kilka ważnych inwestycji. W 1955 roku Łasz- Flis, w latach 1992-1996 czówka została zelektryfikowana, a świa- proboszcz w Łaszczówce, tło włączono 13 października. Inwestycję fot. ze zb. własnych. tę przez 6 tygodni wykonywali elektrycy z Lublina. W latach 1962-1964 powstał we wsi zalew o powierzchni około 10 ha. Przy nim zbudowano kilka domków letniskowych, przystań wodną oraz kawiarnię. W latach 1960-1964318 wybudowano także drogę utwar- Ryc. 120. Ks. Tadeusz dzoną z Tomaszowa Lubelskiego do Łasz- Sochan, w latach 1996- czówki . W 1975 roku tutejszy zalew za- 1999, proboszcz w Łasz- mknięto i przeznaczono na stawy rybne, czówce, fot. ze zb. A. Szy- które użytkuje odtąd Rolnicza Spółdzielnia kuły-Żygawskiej. Produkcyjna w Łaszczówce. Na początku319 lat 80. XX wieku wybudowano we wsi murowaną kaplicę, poświęconą w 1983 roku . Był to pierwszy krok do zorganizowania tu parafii. 30 czerwca 1992 roku utworzono Samodzielny Ośrodek Dusz- Ryc. 121. Ksiądz Jerzy pasterski, a 25 grudnia tego roku biskup Jan Kołton, w latach 1999- Śrutwa erygował tutaj parafię rzymskoka- 2007 proboszcz w Łasz- tolicką p.w. Trójcy Przenajświętszej. Funk- czówce, fot. ze zb. wła- cję proboszcza pełnili kolejno: ks. Józef Flis snych. (1992-1996),317 ks. Tadeusz Sochan (1996- 318 319 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972. Kronika SP w Łaszczówce. M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 335. 97 Łaszczówka

Ryc. 122. Łaszczówka, kościół p.w. Św. Trójcy, widok z 2019 roku.

Ryc. 123. Zalew w Łaszczówce, w 1. połowie lat 70. XX w., fot. ze zb. I. Domańskiej-Łuczki.

1999), ks. Jerzy Kołton (1999-2007) i od Stefana Korzenia, Jana Ziarkiewicza, Stefana 2007 roku ks. Jarosław Przyczyna. Kukiełki i Jana Barbeckiego. W 1950 roku za- Stosunkowo duża aktywność społeczna kupiono sikawkę ręczną, w latach 1953-1960 sprawiła, że w okresie powojennym we wsi druhowie zbudowali remizę, w 1957 otrzy- funkcjonowało kilka organizacji społecz- mali motopompę, a w 1989 roku samochód nych. Pierwszą z nich była Ochotnicza Straż strażacki. W latach 1975-1982 zbudowano Pożarna założona w 1949 roku z inicjatywy Dom Strażaka, gdzie obok Straży Pożarnej 98 Łaszczówka

Ryc. 124. Straż pożarna i mieszkańcy Łaszczówki w 1957 roku, fot. z AP w Zamościu.

swoją siedzibę znalazła także szkoła, a po roku Koło Gospodyń Wiejskich z przewod323 - dobudowaniu w latach 1984-1988 III kon- niczącą Stanisławą Domańską. Do tego koła dygnacji, także przedszkole, biblioteka i Klub zapisało się wówczas 15 gospodyń . Po- Rolnika. Funkcję prezesa OSP w Łaszczówce tem funkcję przewodniczącej pełniły: Wan- pełnili kolejno: Stefan Korzeń (1949-1966), da Frąc, Janina Babiarz, Feliksa Żurkiewicz Władysław Bednarz320 (1966-1971), Marian i Irena Babiarz. Ta ostatnia kierowała Śpie- Ziarnkiewicz (1971-1979), Jan Domański waczym Zespołem Ludowym „Sąsiadecz- (1979-1996) , Marian Wajda (1996-2001), ki”, zorganizowanym w 1977 roku. Obecnie Tadeusz Wawryszczuk (2001-2006), Piotr przewodniczącą Koła Gospodyń Wiejskich Krupa (2006-2015) i od 2015 roku Jacek jest Alicja Babiarz. Malinowski.. Do ważnych inwestycji we wsi należy za- Pod koniec lat 40. utworzono w Łaszczów- liczyć scalenie gruntów324 na początku lat 70. ce handlową Spółdzielnię „Zjednoczenie”, i meliorację łąk pod koniec lat 70. lub na po- którą później włączono do Gminnej Spół- czątku lat 80. XX wieku . dzielni „Samopomoc Chłopska” w Majdanie W Łaszczówce325 od 1963 roku funkcjonował Górnym. W jej strukturach funkcjonował Punkt Skupu Mleka, gdzie pracował Edward sklep spożywczy, gdzie po II wojnie świato- Wajda . wej sprzedawał Stanisław Berbecki. W 1981 roku powstało w Łaszczówce We wsi utworzono także Kółko Rolni- Koło NSZZ Rolników Indywidualnych „So- cze (Ośrodek321 Maszynowy), które powstało322 lidarność”. Jego przewodniczącym został w 1949 roku, a prezesem był najpierw An- Krystian Krawczyk, który internowany na drzej Śledź , potem Władysław Bednarz . początku stanu wojennego326 w Polsce, prze- Równolegle z KR powstało 1 marca 1949 bywał w więzieniu od 13 grudnia 1981 roku 320 do323 lipca 1982 roku . 321 M. Skiba, Straże pożarne na Zamojszczyźnie, Za- 324 322mość 1996, s. 141. 325 Kronika SP w Łaszczówce. Kronika SP w Łaszczówce. 326 Z. Śledź, Łaszczówka wczoraj i dziś..., s. 263. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Z. Śledź, Łaszczówka wczoraj i dziś..., s. 264.

nr 16. E. Wilkowski, Solidarność na ziemi zamojskiej 99 Łaszczówka

Ryc. 125. Zespół Śpiewaczy „Sąsiadeczki” z Łaszczówki na spotkaniu ze Sławą Przybylską, fot. ze zb. K. Komana.

Ryc. 126. Drużyna piłkarska „Pogoń 96” Łaszczówka, fot. ze zb. gminy Tomaszów Lubelski.

100 Łaszczówka

Na początku lat 60. XX wieku z inicjatywy Kazimierza Harbuza zorganizowano we wsi Ludowy Zespół Sportowy. Pod koniec lat 60. prezesem klubu został Mieczysław Szczygieł i wówczas powstała we wsi dru- żyna piłki nożnej, która potem występowała w rozgrywkach na poziomie A-klasy. W latach 70. prezesem LZS był Henryk Śledź, Ryc. 127, Zbigniew Jeruzal, prezes Klubu „Po- potem Jan Czubaj i wreszcie Andrzej Matej. goń 96” w Łaszczówce, fot. ze zb. Z. Jeruzala. W 1996 roku przekształcono LZS w Klub „Pogoń 96” Łaszczówka, który przez dłuż- szy czas sponsorował Marian Czubaj. Od początku XXI wieku prezesem klubu był Zbigniew Śledź, po nim funkcję tę objął Zbi- gniew Jeruzal, a w 2020 roku Artur Krupa. Największymi sukcesami drużyny piłkarskiej z Łaszczówki był awans do Klasy Okręgowej w sezonie 2006/2007, lecz ze względów organizacyjnych zespół nie występował w tej klasie. Ponownie na koniec sezonu Ryc. 128. Jan Domański, długoletni sołtys 2013/2014 „Pogoń 96” awansowała do Kla- i prezes OSP w Łaszczówce, fot. ze zb. I. Do- sy Okręgowej,327 tym razem klub grał w niej mańskiej-Łuczki. jeden sezon i po roku piłkarze spadli do niż- szej ligi . Trenerami drużyny byli kolejno: Andrzej Malec, Andrzej Nowosielski, Józef Kirsz, Krzysztof Wróbel, Janusz Cybulski, Marian Dyda, Mariusz Olenkiewicz, Marek Olenkiewicz, Jan Remizowski, Stefan Tytuła, Paweł Babiarz, a obecnie prowadzi ją Artur Jaremko. Najmłodszą inwestycją jest budowa od 2018 roku obwodnicy drogowej Tomaszowa Lubelskiego, której część przebiega przez Ryc. 129. Marian Pochodeńko, długoletni, ak- Łaszczówkę. Zbudowano tu m.in. wiadukt tywny sołtys w Łaszczówce, fot. ze zb. rodziny na drodze z Tomaszowa do Łaszczówki. In- Pochodeńko. westycja powinna być całkowicie ukończona w 2022 roku. 332 Aktywność społeczną mieszkańców in- 333 spirują głównie sołtysi, którzy pełnią rolę Jan Berbecki (1957-1958) , Jan Domański najniższego szczebla administracji. Funk- (1958-1976) , Krystian Krawczyk, Marian cję tę w Łaszczówce sprawowali kolejno: Pochodeńko, Mikołaj Krawczyk, Marian Pa- Wincenty Szczepaniuk328 (1915-1916), Antoni329 nek, Jan Lentowicz, Tadeusz Wawryszczuk, Harbuz (1934), Jan330 Żurkiewicz (podczas331 II Jarosław Sojko i od 2012 roku Artur Krupa. wojny św.) , Jan Berbecki (1944-1946) , Łaszczówka jest stosunkowo dużą wsią Jan Bobko (1950) , Jan Krupa (1956) , o charakterze podmiejskim. W 2002 roku li- 327 czyła 999, w 2011 roku 1018, a w 2019 roku 328 w latach 1980-1989, Chełm, s. 351 i 398. 1038 mieszkańców. Informacja ustna Zbigniew Śledź z Łaszczówki. 329 Kronika SP w Łaszczówce; Z. Śledź, Łaszczówka 332 330wczoraj i dziś..., s. 163. 333 331 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 8. APZ, Akta Prezydium GRN Ruda Wołoska, nr 18. APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, APZ, Akta Prezydium GRN Ruda Wołoska, nr 9. nr 8, nr 20. 101 ŁASZCZÓWKA-KOLONIA Wieś położona jest w środkowej części gminy Tomaszów Lubelski, nad rzeką Sołokiją, w obrębie Roztocza Tomaszowskiego. Teren miejscowości był zamieszkany już w pradziejach, a świadczą o tym archeologiczne badania powierzchniowe AZP, podczas których odkryto 1 stanowisko archeologiczne (punkt osadniczy)334. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą ze środkowego Ryc. 130. Siekierka krzemienna kultury pu- neolitu za sprawą kultury pucharów lejkowa- charów lejkowatych z Łaszczówki-Kolonii, wg tych (4000-2800 r. p.Chr.),335 reprezentowaną I. Kutyłowskiej 1972. przez kilka ułamków naczyń glinianych oraz krzemienną siekierkę .

Ryc. 131. Kozackie koszary na terenie Łaszczówki-Kolonii, wg rosyjskiej mapy z 1914 roku.

Współczesna wieś – Łaszczówka-Kolonia siednich miejscowości: Tomaszowa, Jezier- powstała zapewne pod koniec XIX wieku ni, Majdanu Górnego, Łaszczówki i Sznu- i według336 danych z 1905 roku liczyła 56 do- rów. Domy mieszkalne zostały ulokowane mów, 374 mieszkańców oraz 213 dziesięcin w większości wzdłuż utwardzonego traktu ziemi334 . Pierwsi osadnicy pochodzili z są- Tomaszów Lubelski-Żółkiew, który został zbudowany w latach 1838-1840. E. Banasiewicz, J. Kuśnierz, Opracowanie wyników Prawdopodobnie na początku XX wieku badań AZP na obszarze 94-91, Zamość 1985, ma- zbudowano na terenie Łaszczówki-Kolo- 335teriały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. nii koszary wojskowe należące do 17 To- 336 I. Kutyłowska, Materiały archeologiczne w zbiorach maszowskiej Brygady Straży Granicznej, Muzeum Regionalnego..., ryc. 26. utworzonej w 1889 roku w Tomaszowie. Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 god, s. 512-513. Jej dowódcami byli kolejno: Mikołaj Josi- 102 Łaszczówka-Kolonia

pow (1889-1891), Włodzimierz Adlerberg (1891-1984), Piotr Łazowskij (1894-1907), Aleksander Basziłow (1907-1908) Włodzi- mierz Kasdorf (1908-191),337 Mikołaj Manoj- łow (1910-1912) i Włodzimierz von Baum- garten (1912-1914) . Koszary w Kolonii Łaszczówce zaznaczono na mapie rosyjskiej z 1914 roku. W latach 1912-1914 w tych 338ko- szarach stacjonowały dwie sotnie żołnierzy rosyjskich z 15 Pułku Kozaków Dońskich . Pod koniec sierpnia 1914 roku na terenie gminy Majdan Górny i Jarczów doszło do walk wojsk rosyjskich z austriackimi. Po za- Ryc. 132. Stacja Paliw Petrochemii Płock, obecnie nie- kończeniu działań wojennych ciała poległych czynna, widok z 2020 roku. w kilku potyczkach żołnierzy339 zwieziono w jedno miejsce i pochowano we wspólnej mogile w Łaszczówce-Kolonii . Nad zbio- rową mogiłą usypano wówczas kopiec, który nadal jest widoczny. Prawdopodobnie podczas I wojny świa- towej wieś została bardzo zniszczona, gdyż340 według spisu z 1921 roku liczyła zaledwie 6 domów oraz 37 mieszkańców – Polaków . Po II wojnie światowej powstało w Łasz- czówce-Kolonii kilka organizacji społecz- nych. Jedną z nich było Kółko Rolnicze341 utworzone w 1958 roku. Jego pierwszym prezesem został342 Kazimierz Malec (1958) , potem 343funkcję tę objął Tadeusz Kielar Ryc. 133. Tartak Słobodów z Łaszczówki-Kolonii, stan (1962-1965) i ponownie Kazimierz Malec z 2020 roku. (1969) . W połowie lat 70. Kółko przyłą- czono do SKR w Tomaszowie Lubelskim. W Łaszczówce-Kolonii w latach 80. zosta- ła otworzona stacja paliw należąca do Petro- i hotel otwarty w styczniu 1996 roku. Od chemii Płock. Po kilkunastu latach funkcjo- 2000 roku stacja funkcjonuje jako franczyza nowania stację zamknięto i sprzedano w ręce sieci stacji BP. W 2017 roku firma „Marpol” prywatne. Próba jej powtórnego uruchomie- przekształciła się w spółkę344 z ograniczoną nia nie powidła się. odpowiedzialnością, ale jej profil działania Drugą stację paliw w latach 1989-1990 pozostał niezmieniony . zbudowała prywatna firma „Marpol” nale- W 1977 roku Antoni Wyszyński otwo- żąca do Grażyny i Stanisława Żurawskich. rzył Zakład Gastronomiczny „U Antka”, któ- W337 1995 roku zbudowano obok także bar ry obecnie świadczy także usługi hotelowe. Drugą restaurację o nazwie „Arkadia” otwo- 338 K. Latawiec, Tomaszów Lubelski jako ośrodek..., rzył w Łaszczówce-Kolonii Janusz Zieliński 339s. 13-14. 340 APL, Rząd Gubernialny Chełmski, nr 1211. w 1998 roku. 341 Kronika SP w Łaszczówce. W 2000 roku Marian Słoboda zbudował Skorowidz..., t. IV, s. 107. tutaj tartak z jedną piłą – trakiem taśmowym,3 342 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 4. o mocy przerobowej około 600 m drew-

343 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 344na rocznie. Po śmierci właściciela w 2012 nr 12. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Informacja ustna Stanisław Żurawski, właściciel nr 16. stacji paliw. 103 345

roku zakład przejęła żona Emilia Słoboda . W 1990 roku Piotr Zubrzycki razem z Janu- szem Zielińskim założyli zakład przetwór- stwa mięsnego, ale po kilku latach został jego jedynym właścicielem. Masarnia o przerobie 5 ton na zmianę produkuje tradycyjne wyroby wędliniarskie. Produkty te są sprzedawa- ne w sklepie przyzakładowym,346 ale także we własnych placówkach handlowych w Toma- szowie Lubelskim i Zamościu . W latach 2018-2019 zbudowano w części wsi wodociąg i kanalizację. Inwestycja ma być zakończona w najbliższych latach. Od 2018 roku prowadzone są także prace ada- ptacyjne na działce wiejskiej, gdzie instalo- wane są kolejne przyrządy do ćwieczeń re- kreacyjnych dla dzieci i dorosłych. Przez długi czas Łaszczówka i Łaszczów- ka-Kolonia posiadały wspólne sołectwo. Od 1958347 roku Łaszczówka-Kolonia ma swojego sołtysa, którym został wtedy Marian Żurakie- wicz . Jednak po kilkunastu latach sołectwo Ryc. 134. Neolityczne i wczesnobrązowe za- zlikwidowano i dopiero w 1999 roku reakty- bytki krzemienne z Majdanu Górnego, wg wowano. Funkcję sołtysa objął Piotr Babiarz.348 I. Kutyłowskiej 1972 i J. Bagińskiej 1995. Po czterech kadencjach w 2015 roku zastąpił go na tym stanowisku Bogusław Pisklak . Łaszczówka-Kolonia jest to niewielka wieś, która w 2019 roku liczyła 250 mieszkańców. ułamków ceramiki oraz kilku zabytków krzemiennych: drapacza i fragmentu drapacza oraz przekłuwacza,350 należy zaliczyć do kul- MAJDAN GÓRNY tury ceramiki wstęgowej rytej (5500-5200 r. p.Chr.) . Znacznie młodszymi zabytkami są Wieś położona jest we wschodniej części krzemienny wiórowiec i drapacz na wiórow- gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Roz- cu, oba z retuszem351 rynienkowatym, repre- tocza Środkowego. zentujące kulturę lubelsko-wołyńską (4400- Miejscowość była zamieszkała już w pra- 3400 r. p.Chr.) . W środowym neolicie dziejach, a świadczą o tym archeologiczne teren ten zagospodarowała ludność kultury badania powierzchniowe AZP oraz badania pucharów lejkowatych (4000-2800 r. p.Chr.), wykopaliskowe,349 podczas których odkryto a świadczą o tym niezbyt liczne ułam- 36 stanowisk archeologicznych (punktów ki naczyń glinianych. Bardziej spektaku- 345osadniczych) . Najstarsze zabytki w postaci larne zabytki dotyczą kultury amfor kulistych (3700-2500 r. p.Chr.), do której 346 Informacja ustna Emilia Słoboda z Łaszczówki-Ko- należała starannie gładzona czworościen- lonii. na siekierka krzemienna i podobnie ob- 347 Informacja ustna Piotr Żubrzycki, właściciel ma- sarni. 348 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 4. badań AZP na obszarze 94-91, Zamość 1985, ma- 349 Informacja ustna Piotr Babiarz z Łaszczówki-Ko- 350teriały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura lonii. 351w Zamościu. E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP Badania powierzchniowe AZP.

na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w ar- I. Kutyłowska, Materiały archeologiczne w zbio- chiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; rach Muzeum Regionalnego..., ryc. 49; A. Zakościelna, E. Banasiewicz, J. Kuśnierz, Opracowanie wyników Krzemieniarstwo kultury..., s. 162, tabl. XXIV:16-17. 104 Majdan Górny

Ryc. 135. Zabytki z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej z okresu halsztackiego w Maj- danie Górnym, wg E. Kłosińskiej 2013.

352 robione dłuto krzemienne . W schyłko- leży przypisać kilka kopców ziemnych – wym okresie neolitu pojawiła się na tym kurhanów, zawierających pod nasypem po- terenie ludność kultury ceramiki sznuro- chówek (pochówki) ludzki. Prawdopodobnie wej (2900-2200 r. p.Chr.). Jej zapewne na- z tym horyzontem353 można łączyć trzy toporki 352 kamienne, krzemienną siekierkę i fragmenty J. Bagińska, Dłuto krzemienne kultury amfor kuli- wiórów . Wczesną epokę brązu reprezen- stych z Majdanu Górnego, gm. Tomaszów Lubelski, tuje wspaniale zachowany grot oszczepu, „Sprawozdania z badań archeologicznych w woje- prawdopodobnie pozostawiony przez lud- wództwie zamojskim w 1994 roku, red. A. Urbański, Zamość 1995, s. 52; J. Libera, Od łowców mamutów ność kultury mierzanowickiej (2300/2200- do pierwszych pasterzy, [w:] Archeologia Roztocza. 1600353 r. p.Chr.). Krajobraz przyrodniczo-kulturowy, (Skarby z Prze- szłości, t. VII), red. E. Banasiewicz, Lublin 2005, s. I. Kutyłowska, Materiały archeologiczne w zbio- 41 i ryc. 19. rach..., s. 149, ryc. 55-56. 105 Majdan Górny

355

dycji miejscowej zwane „Medno” . Prowa- dzone w 1972 roku na jego obszarze badania wykopaliskowe nie potwierdziły,356 że ślady wałów są pozostałością systemu obronnego, ale być może są to twory naturalne . Jednak obecność sporej ilości materiałów zabytko- wych, w tym ułamków naczyń i żelaznego grota do strzały, wskazują na funkcjonowa- nie tutaj osadnictwa, przynajmniej w systemie półobronnym. Na razie jednak problem funkcjonowania grodziska w Majdanie Gór- nym, wobec małego zakresu badań archeolo- Ryc. 136. Fragment naczynia glinianego oraz gicznych, pozostaje kwestią otwartą. grot żelazny do strzały z terenu domnie- Współczesna wieś powstała prawdopo- manego grodziska z Majdanu Górnego, wg dobnie na przełomie XVI i XVII wieku. Pierw- M. Florka 2018. szy raz występuje w przywileju lokacyjnym miasta357 Tomaszowa z 1621 roku, kiedy przy opisie granic wymieniono wieś Górno [Hur- no] . Zapewne należała wtedy do rodziny Stosunkowo bogate zabytki reprezentują Łaszczów, choć podczas podziału dóbr mię- kulturę łużycką (1200-400 r. p.Chr.). Tutaj dzy Stanisławem i Jerzym, synami Floriana obok licznych ułamków naczyń pozyskanych Łaszcza, dokonanym w 1620 roku jej nie na domniemanych osadach należy wspo- wymieniano. Nie można wykluczyć, że przez mnieć o cmentarzysku ciałopalnym, gdzie pewien czas wieś była zniszczona. Pojawiła pozyskano 8 popielnic z przepalonymi kość- się ponownie w źródłach dopiero w 1. poło- mi wewnątrz. Prawdopodobnie także do tej wie XVIII wieku. Wchodziła wtedy w skład kultury można włączyć sierp krzemienny,354 dóbr Łaszczówka, które w 1747 roku trafiły choć jego kształt i rozmiary nie wykluczają w ręce Maurycego Kurdwanowskiego, kaszte- wcześniejszej (trzcinieckiej) chronologii . lana halickiego, żonatego z Rozalią z Granow- Z okresu lateńskiego (III-I w. p.Chr.) pocho- skich, a w 1782 roku przeszły na jego syna dzi fragment fibuli (zapinki), znaleziony na Jana Placyda (1746-1824), żonatego po raz powierzchni. Zabytek ten można łączyć bądź pierwszy z Anną z Miączyńskich358 (zm. 1784) z grupą czerniczyńską (III-I w. p.Chr.) bądź z herbu Suchekomnaty, a drugi raz z Marią kulturą przeworską (II-I w. p. Chr.-III w. n.e.). z Granowskich herbu Leliwa . Z okresem rzymskim (I-V w.) należy łączyć W 1809 roku Tekla z Kurdwanowskich kilka niecharakterystycznych ułamków ce- Hulewicz, żona Jakuba Michała Hulewicza ramiki, ale trudno je jednoznacznie określić (1750-1825) nabyła majątek Łaszczówka, kulturowo. Mogą należeć zarówno do kultury w skład którego wchodził Majdan Górny,359 na przeworskiej (I w. p.Chr.-III w.) jak i wielbar- licytacji od swego ojca Jana Placyda Kurdwa- skiej (III-połowa V w.). Najmłodsze zabytki nowskiego (1746-1824) herbu Półkozic . archeologiczne związane są z okresem wcze- Wkrótce niewielką część majątku darowała snośredniowiecznym (VIII-XIII w.) i należy je Janowi355 Kiwerskiemu, rządcy majątku Łasz- identyfikować osadnictwem słowiańskim. 356 Na terenie miejscowości znajduje się do- E. Banasiewicz, Grodziska i zamczyska Zamojszczy- zny, Zamość 1990, s. 81. mniemane354 grodzisko z X-XIII wieku, w tra- M. Florek, Grody plemienne południowej Lubelsz- czyzny, [w:] Grody z okresu plemiennego na Lubelsz- E. Kłosińska, Na południowo-wschodnich rubie- 357czyźnie, red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2018, żach popielnicowego świata – sytuacja kulturowa i s. 101-107. osadnicza w młodszej epoce brązu i wczesnej epo- 358 R. Szczygieł, Lokacja prawna miasta Tomaszowa, ce żelaza w dorzeczu Huczwy i górnego Bugu, [w:] 359„Rocznik Tomaszowski”, t. 1/1981, s. 24. Problemy kultury wysockiej, red. S. Czopek, Rzeszów J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 72. 2005, s. 183, ryc. 13: c-d; J. Libera, Krzemienne formy J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 398; J. Górak, Mia- bifacjalne..., s. 59, 65, 147, 174, 226. sta i miasteczka..., s. 72. 106 Majdan Górny

Ryc. 137. Majdan Górny na Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego z 1843 roku.

361 czówka, po którym dziedziczył syn Wojciech z Heleną z Bujalskich. Ta ostatnia była córką (ur. 1815). Ten ostatni ożenił 360się w 1835 Teofila i Marianny z Dąbrowskich . roku z Heleną z Kraczkiewiczów, córką To- Na początku XIX wieku Majdan Górny był masza i Teresy z Czernickich . Główną stosunkowo dużą miejscowością. Według część dóbr Łaszczówka wraz z Majdanem spisu z 1827 roku wieś należała do powiatu362 Górnym w 1842 roku odziedziczył po matce tomaszowskiego i parafii Tomaszów, a liczy- Antoni Marcin Hulewicz (1801-1871), żona- ła wówczas 133 domy i 776 mieszkańców . ty od 1852 roku z Anną z Pasławskich, córką W tym okresie zbudowano w przysiółku Mikołaja i Anny z Sosnowskich. Hulewicz w Lipki karczmę,363 która w 1845 roku uzyskała 1854 roku odkupił dobra należące do Woj- patent na dalsze prowadzenie364 wyszynku al- ciecha Kiwerskiego za 114 tys. złp i w ten koholu . Karczmę tę na początku XX wieku sposób scalił je. W 1860 roku majątek po prowadził Żyd Hildebrand . mężu odziedziczyła Anna z Pasławskich Hu- Około połowy XIX wieku w części wsi zwa- lewicz, która w 1877 roku wyszła po raz dru- nej Polesie powstał kolejny folwark. Pierw- gi za mąż za Karola Gintowta. W 1881 roku sza wzmianka o nim pochodzi z roku 1855 od Anny Gintowt za 50 tys. złp kupił folwark i wówczas liczył 457 mórg ziemi. Przy fol- w Majdanie Górnym Władysław Zawadzki, warku znajdował się parterowy dwór drew- syn Władysława, który od 1881 roku parce- niany. Początkowo folwark w Polesiu w ra- lował i sprzedawał w częściach swój mają- mach dóbr Łaszczówka był we władaniu tek. Jeszcze tego samego roku 195 dziesięcin Hulewiczów, ale po powstaniu styczniowym kupił Falko Goldwag i tyle samo Aleksandra jako odrębny folwark przeszedł do Kozłow- Zelenko. W 1883 roku 180 dziesięcin zwa- skich. Od lat 80. XIX wieku jego właścicielem nych „Klin” i „Dzikie Pole” kupił Andrzej Eret był Adam Kozłowski (1843-1908), żonaty 361 za 12 tys. rubli, natomiast w 1885 roku część 362 dóbr kupił Aleksander Boleń [Bohlen], syn 363 APZ, Akta hipoteki Majdan Górny. Huberta i Katarzyny ze Zdrojewskich, żonaty 364 Tabella..., t. II, s. 11. 360 DzUGL, nr 24/1845 r., s. 395. A. Kościucha, Ocalić od zapomnienia. Opowieść APZ, Akta hipoteki Majdan Górny. o pewnej rodzinie, 2006, mps w zb. L. Dominika. 107 Majdan Górny

cioosiowy, z gankiem na dwóch słupach, przykryty dachem dwuspadowym.366 Dworek usadowiony był na podmurówce z cegły, z zewnątrz otynkowany . Po śmierci Mieczysława Teofila Kozłow- skiego w 1922 roku, dalsze prace budowla- ne prowadziła jego żona Jadwiga Kozłowska zdobywając środki na ten cel ze sprzedaży parcelowanych gruntów. W 1925 roku dobra Polesie liczyły 366 mórg, w tym 312 morgi ziemi ornej, 22 morgi łąk, 7,25 morgi lasu oraz 25 morgi nieużytków, dróg i rowów. Ryc. 138. Dwór drewniany w majątku Polesie, części W tym czasie w folwarku na stałe zatrudnia- Majdanu Górnego, widok z 1982 r., fot. S. Stadnicki, ze no 11 pracowników. zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. W 1931 roku Jadwiga Kozłowska po doj- ściu do pełnoletności synów: Kazimierza i Wacława, podzieliła swój majątek. Dwór przypadł w udziale Kazimierzowi (1904- 1944), żonatemu z Jadwigą z Drożdżyków, z którym zamieszkała matka. Wacław (1909- 1976) otrzymał część majątku przylegającą bezpośrednio do dawnego założenia, gdzie wybudował skromny drewniany dom z za- budowaniami gospodarczymi. Dobra dworskie zostały znacznie uszczu- Ryc. 139. Stanisław Pisarczyk, wójt gminy plone w 1864 roku, kiedy w wyniku uwłasz- Majdan Górny, fot. ze zb. Muzeum im. J. Petera czenia włościanie z Majdanu Górnego uzy- w Tomaszowie Lubelskim skali na własność 1180 mórg ziemi i 400 mórg lasu. Pod koniec XIX wieku oprócz lud- ności rolniczej było tu 6 cieśli, 15 tkaczy, 2 kołodziejów, 6 traczy, 4 łyżkarzy i 1 kowal, pierwszy raz od 1869 roku z Julią Serednic- a także kilku pasieczników, właścicieli 400 ką (zm. 1871), córką Leonarda i Klementyny pni. Wieś liczyła wtedy 976 mieszkańców, z Pawłowskich, a od 1871 roku drugi raz w tym 868 katolików. Był tu dwór z fol- z Karoliną Anną z Bujalskich, córką Teofila warkiem o powierzchni 1245 mórg, w tym i Marianny z Dąbrowskich. Jemu należy przy- 725 mórg ziemi367 ornej, 500 mórg lasu i 20 pisać modernizację założenia dworskiego. mórg łąk oraz 1-klasowa szkoła początkowa Wybudował w części gospodarczej szereg i urząd gminy . Ten ostatni funkcjonował murowanych budynków i założył stawy ho- w Majdanie Górnym368 od 1867 roku aż do roku dowlane, a także uruchomił cegielnię. Mają- 1954.369 Wójtem gminy byli m.in.: Piotr Gro- tek po nim odziedziczył jego syn Mieczysław szek (1891-1895) , Paweł Poczekwa370 (1899- Teofil Kozłowski (1875-1922), żonaty z Ja- 1900) , Bartłomiej Żurkiewicz (1903-1908), dwigą z Lisowskich. Podczas365 I wojny świa- Iwan366 (Jan) Rusin (1910-1914) , Jan Smoła towej część budynków gospodarczych oraz J. Petera-Górak, Nieznane i zapomniane dworki dwór zostały zniszczone . Po roku 1920 367drewniane na Lubelszczyźnie, [w:] Ziemiaństwo na wniesiono tutaj drewniany dworek pię- 368Lubelszczyźnie, Kozłówka 2001, s. 122. 365 SGKP, wypisy, s. 74 i 231. 369 Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 313; ... na 1895 E. Bończak-Kucharczyk, A. Oleksicki, K. Kucharczyk, god, s. 331. J. Oleksicki, Dokumentacja ewidencyjna założenia 370 Pamiatnaja kniżka... na 1899 god, s. 225; ... na 1900 dworsko-ogrodowego w Polesiu, gm. Tomaszów god, s. 228.

Lub., Białystok 1987, mps w Archiwum WUOZ w Lu- Pamiatnaja kniżka... na 1903 god, s. 196; ... na 1908 blinie, Delegatura w Zamościu, s. 1-2. god, s. 217; ... na 1910 god. s. 232; Gubernia Chełm- 108 Majdan Górny

Ryc. 140. Cegielnia prywatna z Majdanu Górnego, 1983 r., fot. ze zb. WUOZ w Lublinie, Delega- tura w Zamościu.

(1915-1916), Józef Karwan (1918) i Antoni Witkowski (1921), a podczas II wojny świa- towej (do 1943 r.) Stanisław Pisarczyk. Po I wojnie światowej Urząd Gminy mieścił się w dawnej, carskiej szkole. Budynek ten w 1944 roku został zniszczony podczas bombardo- wania. Gmina mieściła się potem w budynku obok szkoły, a gdy w 1955 roku371 powstały gromady, Urząd GRN mieścił się w dawnym dworze Kozłowskich na Polesiu . Rozwój Majdanu Górnego w 1. połowie XX wieku następował ze zmiennym szczęściem. Pod koniec sierpnia 1914 roku, podczas tzw. Ryc. 141. Cegielnia Kazimierza Piaseckiego z Majdanu bitwy komarowskiej Austriacy372 ostrzeliwa- Górnego, widok z 2020 roku. li z Rabinówki wojska rosyjskie znajdujące się w Majdanie373 Górnym . W wyniku tych walk większa część zabudowań wsi została zniszczona . Zapewne wkrótce je odbudo374- W 1938 roku Głaz i Pliżga do spółki wy- wano, gdyż według spisu z 1921 roku było budowali we wsi cegielnię w przysiółku tutaj 193 domy oraz 1277 mieszkańców . Lipka. Podczas II wojny światowej była ona Podczas walk w 1914 roku w Majdanie zgi- nieczynna. Po wyzwoleniu spod okupacji nie- nęło kilkunastu żołnierzy austriackich, któ- mieckiej cegielnię dla parafii p rzymskoka- rych pochowano w pobliżu kaplicy św. Jacka, tolickiej z Tomaszowa kupił ks. Nieźwiński. a potem ciała ekshumowano i pochowano Jednak po kilku latach przejęło je Tomaszow- w zbiorowej mogile w Łaszczówce-Kolonii. skie Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej, 371 wchłonięte wkrótce przez Lubelskie Przed- ska 1914 r., s. 271. siębiorstwo Ceramiki Budowlanej. To ostat- 372 Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górne- 373go. nie zmodernizowało cegielnię, która po roz- W. Dziedzic, Wielka wojna 1914-1918..., s. 91. budowie składała się z 5 suszarni, torowiska 374 A. Kościucha, Ocalić od zapomnienia. Opowieść o do transportu surówki, budynku do wyrobu pewnej rodzinie, mps w zb. L. Dominika. Skorowidz..., t. IV, s. 107. cegieł oraz pieca do wypału. Jednorazowo 109 Majdan Górny

Ryc. 142. Straż pożarna w Majdanie Górnym, rok 1938, fot. ze zb. Archiwum UG w Tomaszowie Lubelskim.

można było wypalać do 90 tys. sztuk cegły, Druga cegielnia w Majdanie Górnym po- a zatrudnienie w tej cegielni znalazło 50 osób. wstała w 1964 roku założona przez Spół- Dla pracowników cegielni wybudowano dzielnię Szewsko-Cholewkarską z Toma- drewniany barak, gdzie przeznaczono ok. 10 szowa Lubelskiego, przekształconą wkrótce pomieszczeń na kwatery, a w środku tej bu- w Spółdzielnię Wielobranżową. Spółdziel- dowli urządzono świetlicę. W połowie lat 70. nia ta skupiała 5-7 szewców, którzy w Maj- cegielnię przejęło Zamojskie Przedsiębior- danie Górnym od 1956 roku szyli obuwie. stwo Ceramiki Budowlanej, a w 1988 roku W 1964 roku zaprzestano wyrobu obuwia, kupił ją prywatnie Kazimierz Piasecki. Nowy a Spółdzielnia zakupiła wówczas grunt pod nabywca dokonał wielu ulepszeń procesu budowę cegielni wraz z terenem surowco- produkcji oraz wypału cegły i przez kilkana- wym. Ziemię sprzedała gromada w Majda- ście lat z powodzeniem prowadził ten zakład. nie Górnym w zamian za dostarczenie 100 Od około 2010 roku produkcja cegły stawa- tys. sztuk cegły na budowę Domu Kultury. ła się coraz bardziej nieopłacalna375 i wskutek Kontrakt został zrealizowany, ale ze wzglę- braku popytu Piasecki ostatecznie zaprzestał du na małą ilość surowca cegielnia funkcjo- produkcji w 2017 roku . W latach 50. XX nowała tylko 4-5 lat. Potem zakład rozpoczął wieku, kiedy zapotrzebowanie na cegłę było produkcję supremy i pustaków betonowych ogromne, powstały w Majdanie Górnym dwie zatrudniając ok. 10 osób. Przez krótki okres cegielnie376 polowe Juliana Warzochy i Andrze- przy tej wytwórni funkcjonował także zakład ja Gryczyszyna. Funkcjonowały one jednak ślusarski przeniesiony po kilku latach377 do To- 375krótko . maszowa. Wytwórnia supremy i pustaków w 1992 roku została zamknięta . 376 Informacja ustna Kazimierz Piasecki z Majdanu 377 Górnego. Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górnego. Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górnego. 110 Majdan Górny

Do ważnego wydarzenia doszło w 1918 roku, kiedy z inicjatywy Józefa Karwana po- wstała we wsi jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1930 roku strażacy wybudowali remizę, w 1936 roku zakupiono sikawkę ręczną, 5 odcinków węży oraz 2 beczkowo- zy. W 1955 roku druhowie otrzymali moto- pompę, w 1964 roku samochód strażacki, Ryc. 143. Ludwik Obelek, kierownik szkoły a w latach 1964-1968 zbudowano Wiejski w Majdanie Górnym w latach 1918-1929, fot. Dom Kultury, po części z pomieszczeniem dla ze zb. SP w Majdanie Górnym. strażaków. Funkcję prezesa Ochotniczej Stra- ży Pożarnej w Majdanie Górnym pełnili kolejno: Albin Raczkiewicz, Jan Pisarczyk, Eu378- geniusz Tulej (do 1991 r.), Józef379 Poleszczuk (1991-2011), Janusz Malec (2011-2018) i od 2018 roku Ireneusz Wójcik . Piersza szkoła we wsi powstała w latach 70. XIX wieku jako 1-klasowa380 szkoła rosyjska, ale jej początki nie są znane. W latach 1890- 1891 uczył tutaj Józef Lewko , potem Maria Wojewódzka (1894-1895), Tyfant381 Kondrac- Ryc. 144. Kamila Chołodecka, nauczycielka ki (1899-1900), Józef Królikowski (1903- w Majdanie Górnym w latach 1918-1922, fot. 1904) i Paweł Fufajkin (1908) . W 1914 ze zb. AP w Zamościu. roku utworzono382 we wsi szkołę 2-klasową, gdzie uczyli: Eugeniusz Germański i Helena Żukowa . Rosyjska szkoła funkcjonowała do 1915 roku. Od 1916 roku istniała we wsi polska szkoła, gdzie uczyli: Jadwiga Tymosz- czyk (1916-1917), Ludwik Obelek (1918- 1929), Kamila Chołodecka (1918-1922), Ignacy Sirko (1920-1933), Jadwiga Nowak (1926-1928), Bronisław Pobis (od 1926 r.), Jadwiga Szymańska (1927-1928), Klotylda Dudówna (od 1928 r.), Wanda Sobczyków- Ryc. 145. Klotylda Dudówna, nauczycielka na (od 1929 r.), Franciszek Szul (od 1929 r.), i kierownik SP w Majdanie Górnym w latach Zygmunt Fil (1933-1934), a od 1934 roku 1928-1968, fot. ze zb. SP w Majdanie Górnym. Łucja Fedorkówna. Kierownikiem szkoły w latach 1918-1929 był Ludwik Obelek, potem Franciszek Szul (1929-1937), 383Wacław Bałka (1937), Bronisław Kulikowski (1938) 378i od 1938 roku Antoni Bartosiewicz .

M. Skiba, Straże pożarne na Zamojszczyźnie, Za- 379mość 1996, s. 140; Straże pożarne powiatu toma- 380szowskiego, Tomaszów Lubelski 2011, s. 204-206. Informacja ustna Anna Wawrzusiszyn z Rogóźna. 381 Pamiatnaja kniżka... na 1890 god, s. 211; ... na 1891 god, s. 200. Pamiatnaja kniżka... na 1894, s. 210; ... na 1895 Ryc. 146. Bronisław Kulikowski, kierownik SP god, s. 209; ... na 1899 god, s. 179; ... na 1900 god, w Majdanie Górnym w 1938 r., zdjęcie obozowe. 382s. 180; ... na 1903 god, s. 196; ... na 1904 god, s. 237; 383... na 1908 god, s. 222. Gubernia Chełmska 1914 r., s. 274. Kronika Szkoły w Majdanie Górnym. 111 Majdan Górny

Ryc. 147. Uczniowie i nauczyciele szkoły w Majdanie Górnym w 1929 roku, fot. z Kroniki SP w Majdanie Górnym.

386 Podczas okupacji niemieckiej uczyli tu- we wsi egzekucji 25 Żydów z terenu gminy. taj: Mikołaj Iwasiówka, Klotylda Duda [Du- Zwłoki zamordowanych zakopano w polu . dówna], Maria Fedorkówna i Antoni Barto- 29 marca 1943 roku Niemcy dokonali siewicz. Kierownikiem384 szkoły był najpierw aresztowań w Urzędzie Gminy w Majdanie Antoni Bartosiewicz (1938-1941), a w latach Górnym. Zatrzymano wtedy Kuźmińskiego - 1941-1943 Emil Kotyk . gminnego komendanta policji, sekretarza Tragicznym okresem dla mieszkańców gminy Dorchę oraz Alicję Szczepankiewicz wsi była II wojna światowa. Już 15 września wraz z synem. Tych dwoje ostatnich grupa 1939 roku doszło do walk Polaków z Niem- partyzantów pod dowództwem por.387 Mariana cami o wzgórza wokół wsi Po początkowych Gołębiewskiego „Irki” uwolniła 23 kwietnia sukcesach zakończonych ich zdobyciem, Po- tego roku z więzienia388 w Zamościu . lacy ustąpili385 zmasowanemu kontratakowi W lipcu 1943 roku wieś została wysiedlo- Niemców wspomaganych przez kolumnę na przez Niemców , co skutkowało także czołgów . Wynikiem tych walk jest cmen- zamknięciem szkoły. Dnia 4 listopada 1943 tarz wojenny w Majdanie Górnym (Chorą- roku polscy partyzanci389 napadli na Liegen- żance), gdzie w 16 mogiłach pochowano schaft w Majdanie Górnym i dokonali rekwi- 116 żołnierzy. Do tragedii doszło w listo- zycji żywności . Podsumowaniem okresu padzie 1942 roku, kiedy oddział SS i policja okupacji niemieckiej jest fakt, że w różnych niemiecka w odwecie za akcję partyzancką okolicznościach zginęło łącznie 16 mieszkań- oddziału BCh Jana Kędry „Błyskawicy”, któ- 386ców wsi, w tym 6-osobowa rodzina żydow- ry zniszczył budynek i akta gminy, dokonali 387 384 388 Biuletyn GKBZHwP, t. IX, Warszawa 1957, s. 238. I. Caban, Na dwa fronty..., s. 63-64., s. 80-82.

385 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- E. Bończak-Kucharczyk, A. Oleksicki, K. Kucharczyk, belski 1916-1950. J. Oleksicki, Dokumentacja ewidencyjna założenia S. Kamiński, „Kamień”, Z dni klęski, [w:] J. Peter, To- 389dworsko-ogrodowego w Polesiu..., s. 4; Biuletyn maszowskie za okupacji, Tomaszów Lubelski 1991, GKBZHwP, t. IX, s. 238. s. 5-6. J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa..., s. 438. 112 Majdan Górny

Ryc. 148. Kościół p.w. św. Jacka i MB Królowej Polski w Majdanie Górnym, widok z 2019 roku.

390 ska . W lipcu 1944 roku, podczas wyzwalania tych terenów spod okupacji niemieckiej poległo na terenie wsi 10 żołnierzy radziec391 - kich i nieustalona liczba Niemców. Zostali oni pochowani w pięciu mogiłach ziemnych . Po wojnie ludność powróciła do swoich gospodarstw. Oba majątki dworskie w Maj- danie Górnym zostały rozparcelowane wśród okolicznych mieszkańców. Zabudowania gospodarcze wówczas przejęła Gminna Spół- dzielnia, natomiast392 dworskie budynki mieszkalne niewłaściwie użytkowane popadły z czasem w ruinę . Utworzona w 1946 roku Gminna Spółdzielnia urządziła w budynkach podworskich magazyny, ale obok nich funk- cjonowała także Rozlewnia Wód Gazowanych oraz masarnia. Prezesem GS w Majdanie Gór- Ryc. 149. Kaplica św. Jacka z 1910 roku w Majdanie nym był m.in. Wyskiel. W 1966 roku Gmin- Górnym, widok z 2019 roku. na Spółdzielnia z Majdanu Górnego weszła w skład Gminnej Spółdzielni w Tomaszowie Lubelskim,393 ale tutaj pozostała jedna z baz. Jej kierownikiem w latach 1978-1991 był Lech roku w jej miejsce wymurowano we wsi, Dominik . z miejscowego kamienia, kaplicę publicz- Jeszcze XIX-wieczną metrykę posiada ną p.w. św. Jacka. Była ona remontowana sakralne budownictwo za sprawą budowy w 1945 roku. W kaplicy tej znajdują się za- drewnianej390 kapliczki. W latach 1908-1910 bytkowe organy z 1859 roku, wykonane przez Antonio Malzera w miejscowości Kut- 391 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 174- ná Hora w Czechach. W 1982 roku wybudo394 - 392 175. wano w Majdanie Górnym murowany kościół APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 34. E. Bończak-Kucharczyk, A. Oleksicki, K. Kucharczyk, p.w. św. Jacka i MB Królowej Polski . Duży 393J. Oleksicki, Dokumentacja ewidencyjna założenia wkład w budowę tej ostatniej świątyni miał dworsko-ogrodowego w Polesiu..., s. 3-4. 394 Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górne- go. M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 334. 113 Majdan Górny

Ryc. 150. Stara drewniana szkoła z Majdanu Górnego, fot. z archiwum SP w Majdanie Górnym.

ks. Henryk Staszczak, wikary tomaszowski, który dopingował w różny sposób mieszkań- ców i nadzorował postęp prac. Po II wojnie światowej Majdan Górny nadal był siedzibą gminy. Funkcję wójta Ryc. 151. Teresa Wysocka, od pełnił najpierw Adam Czapla (1944-1946), 1995 roku dyrektor Biblioteki a potem Władysław Rachański395 (1946-1947), Komunalnej w Majdanie Gór- Wojciech Łysiak (1947-1949) i ponownie nym fot. z e zb. T. Wysockiej. Adam Czapla (1950) . Od 1951 roku gminą kierował przewodniczący396 Prezydium GRN, którym w gminie Majdan Górny został An- toni Pisklak397 . W latach 1955-1966 prze- wodniczącym Prezydium GRN był Stanisław Bartecki , a w latach 1966-1968 Jan Typek. Komendantem tutejszego posterunku Milicji Ryc. 152. Zygmunt Kucharski, dy- Obywatelskiej w latach398 1944-1945 był plut. rektor szkoły w Majdanie Gór- Władysław Sokołowski,399 od 1946 roku plut. nym, fot. z Archiwum UG w To- Edward Kasperski , potem Michał Szabat maszowie Lubelskim. zabity w 1951 roku i na końcu Tadeusz Dziadosz. W 1968 roku gromadę w Majdanie 395Górnym zlikwidowano.

F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja administracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS 396 Ryc. 153. Kazimiera Horodec- w Lublinie; APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890- 3971954, nr 37. ka, dyrektor szkoły w Majdanie APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 37. Górnym w latach 1977-1980, fot. 398 APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- z Kroniki Szkoły w Majdanie 1968, nr 58. J. Romanek, Polityka kadrowa Komendy Po- Górnym. wiatowej MO w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944-1946, [w:] Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa 399Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944-1956, red. G. Joniec, Lublin 2009, s. 38. Księga pamięci poległych funkcjonariuszy SB, MO i ORMO, [Warszawa 1960], s. 280. 114 Majdan Górny

Ryc. 154. Uczniowie i nauczyciele szkoły w Majdanie Górnym w 1992 roku, fot. z Kroniki Szkoły w Majdanie Górnym.

Przy gminie (gromadzie) funkcjonowało szereg instytucji. Jedną z nich była Gminna Biblioteka Publiczna utworzona w 1949 roku. Początkowo mieściła się ona w mieszkaniu400 prywatnym Antoniego Kozyry. Jej kierownikiem został najpierw Czesław Śrutwa , a potem Eugenia Śrutwa (1952-1957). W 1957 roku bibliotekę przeniesiono do budynku szkoły, gdzie prowadziły ją kolejno: Ma- Ryc. 155. Alina Fus, dyrektor szkoły w Majda- ria Falatus (1957-1959), Maria Garbacz nie Górnym w latach 1984-1990 i 2001-2003, (1960-1963) i Maria Gruszka (1964-1966). fot. z Archiwum UG w Tomaszowie Lubelskim. Po wybudowaniu Wiejskiego Domu Kultu- ry przeniesiono tam bibliotekę, którą pro- wadziły: 401Helena Kowal (1966-1979), Anna Kudyba (1979-1980) i od 1980 roku Teresa Wysocka . W latach 1973-1995 biblioteka była filią Gminnej Biblioteki Publicznej. W 1995 roku przeniesiono do Majdanu Gór- nego siedzibę Biblioteki Gminnej, a jej dyrek- torką została wówczas Teresa Wysocka i peł- ni tę funkcję do tej pory. Biblioteka posiada obecnie swoje filie w Szarowoli, Łaszczówce Ryc. 156. Maria Kozyra, dyrektor szkoły i Podhorcach. 400 w Majdanie Górnym w latach 2003-2013, fot. z Archiwum UG w Tomaszowie Lubelskim. 401 APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- 1968, nr 27. APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- 1968, nr 58; Informacja ustna Teresy Wysockiej – dyrektorki Biblioteki w Majdanie Górnym. 115 Majdan Górny

Po II wojnie światowej szkoła mieściła się w drewnianym budynku parterowym. Syste- matycznie powiększająca się liczba uczniów sprawiła, że lokal ten okazał się za ciasny. W latach 1987-1990 z inicjatywy Zygmunta Kucharskiego wybudowano nowy, murowany, piętrowy budynek szkolny. Dodać nale- Ryc. 157. Anna Wawrzusiszyn, dyrektor szkoły ży, że w dużej mierze budowę zrealizowano w Majdanie Górnym od 2018 roku, fot. ze zb. w czynie społecznym. A. Wawrzusiszyn. Niezwykle ważną inwestycją we wsi była jej elektryfikacja w latach 1949-1952, ale część wsi zwana Lipki otrzymała prąd dopiero w latach 60. W 1967 roku wybudowano Ważną instytucją publiczną był Urząd Pocz- w Majdanie Górnym hydrofornię oraz frag- towy utworzony pod koniec lat 40. Mieścił się ment wodociągu, a inwestycję wodociągo- on w mieszkaniu prywatnym, najpierw Leona wą dokończono w latach 1979-1980. Drogę Raczkiewicza, potem Czesława Nakoniecz- utwardzoną zbudowano w Majdanie Górnym nego. Naczelnikiem poczty był m.in. Stefan jeszcze w 1939 roku, ale był to odcinek dro- Ornorowicz (od 1971 r.), potem Nowak. Urząd gi Tomaszów-Ulhówek. Przez wieś drogę ten w połowie lat 70. zlikwidowano. W 2016 utwardzoną406 zbudowano około 1956 roku, roku powstała w Majdanie Górnym Agencja a w 1969 roku zaczął kursować do wsi au- Pocztowa, którą prowadzi Jacek Agaciński. tobus . Widocznym znakiem normalizacji życia W okresie powojennym funkcjonowały po II wojnie światowej było wznowienie w w Majdanie Górnym cztery sklepy należące 1945 roku zajęć lekcyjnych w tutejszej szko- do Gminnej Spółdzielni. Z handlem407 zwią- le. Kierownikiem402 5-klasowej placówki został zane były także dwa Punkty Skupu Mleka, Jan Janowski i pracował na tym stanowisku utworzone w latach 50. XX wieku . Mleko do 1951 roku . Szkoła szybko podniosła przyjmował m.in. Jan Świtka. W 1964 roku swój stopień organizacyjny do siedmio, a od zbudowano tutaj murowany budynek z prze- 1966403 roku 8-klasowej. W latach 1951-1968 znaczeniem na Punkt Skupu Mleka i funkcjo- roku kierownikiem była Klotylda Dudów- nował od do końca lat 90. XX wieku. na , która zapisała się w pamięci miesz- Aktywność mieszkańców zaowocowała kańców nie tylko jako dobra nauczycielka, utworzeniem we wsi kilku organizacji spo- ale także jako osoba niezwykle szlachetna. łecznych. Jedną z nich było Kółko Rolnicze408 Pomagała404 bowiem materialnie wielu ubo- założone w 1958 roku, a funkcję prezesa gim rodzinom, których dzieci uczęszczały do pełnił Jan Świtka, potem Antoni Mazurek . szkoły . Potem szkołą kierowali: Zygmunt W 1969 roku powstała w Majdanie Górnym Kucharski (1968-1977), Kazimiera Horodecka Międzykółkowa Baza Maszynowa, a jej kie- (1977-1980), Zygmunt Kucharski (1980-1984), rownikiem był najpierw Jan Grzesik, potem Alina Fus (1984-1990),405 Zygmunt Kucharski Edward Kozyra, Żyworonko i na końcu Ma- (1990-2001), Alina Fus (2001-2003), Maria rian Harbuziński. W połowie lat409 70. MBM Kozyra (2003-2013) , Anna Świca (2013- włączono w skład Spółdzielni Kółek Rolni- 2018) i od 2018 roku Anna Wawrzusiszyn. czych w Tomaszowie Lubelskim . 402 406 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- belski 1916-1950; B. Cisło, Tomaszowianie XX wieku 407 Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górne- 403wpisani w historię miasta i powiatu, Tomaszów Lu- go. belski 2002, s. 47. 408 APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- 404 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 33; 1968, nr 60. Kronika SP w Majdanie Górnym. 409 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 405 Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górne- nr 16. go. Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górne- Kronika SP w Majdanie Górnym. go. 116 Majdan Górny

Ryc. 158. Śpiewaczy Zespół Ludowy „Majdanianki” w 2018 roku, fot. W. Stromidło.

Ryc. 159. Kapela Kowalów z Majdanu Górnego z aktorem i piewcą kultury ludowej Wojciechem Siemionem, fot. ze zb. L. Kowal.

117 Majdan Górny

Ryc. 160. Piłkarze LZS „Podgórze” Majdan Górny, lata 80., fot. ze zb. L. Dominika.

W tej świetlicy swoją siedzibę od 1965 roku miał Klub „Ruchu”, z klubową Danutą Pole- szuk. W latach 1964-1968 zbudowano w czynie społecznym Dom Kultury, gdzie na bazie Klubu „Ruch” w 1977 roku powstał Wiejski Dom Kultury. Jego pierwszym kierownikiem został Jan Grzesik, a w latach 1982-1997 kie- Ryc. 161. Lech Dominik, działacz społeczny rowała nim Maria Stromidło. Po jej odejściu i prezes klubu LZS „Podgórze” Majdan Górny, ze stanowiska WDK podlega bezpośrednio fot. ze zb. L. Dominika. pod dyrektora GOK w Podhorcach. Wiejski Dom Kultury jest animatorem życia kultu- ralnego dla mieszkańców Majdanu Górne- go oraz okolicznych wsi i wchodzi w skład Kilkadziesiąt lat funkcjonowała we wsi Gminnego Ośrodka Kultury w Podhorcach. piekarnia założona pod koniec lat 70. przez W 1953 roku Julian Pisarczyk i Czesław Mariana Pisarczyka. Po kilkunastu latach za- Nakonieczny zorganizowali w Majdanie kład przejął Janusz Wachuła, ale sprzedał go Górnym półstałe kino „Sojusz”. Salę kinową w 2001 roku Wiesławowi i Małgorzacie Kar- urządzono najpierw w świetlicy (remizie), wanom oraz Elżbiecie Sidor. Nowi właścicie- a od 1968 roku przeniesiono ją do Wiejskie- le prowadzili Zakład Produkcyjny „Piekarz” go Domu Kultury. Kino prowadziło także do 2016 roku. działalność objazdową wyświetlając filmy Życie kulturalne wsi od dawna ogniskuje w Jezierni, Podhorcach i Łaszczówce. W 1973 się wokół Świetlicy Wiejskiej zorganizowa- roku ze względu411 na małe zainteresowanie fil- nej jeszcze na początku lat 50. XX wieku.410 Jej mami, co spowodował rozwój telewizji, kino kierownikiem został Bolesław Dziedzic, no- zlikwidowano . towany410 na tym stanowisku w 1955 roku . 411

APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- 1968, nr 58. Informacja ustna Lech Dominik z Majdanu Górnego. 118 Majdan Górny

Ryc. 162. Klub Seniora z Majdanu Górnego, fot. ze zb. L. Dominika.

Ryc. 163. Jedno z pomieszczeń prywatnego skansenu państwa Turów w Majdanie Górnym.

Na początku lat 60. utworzono we wsi z Tomaszowa412 Lubelskiego. Przy Zespole Śpie- Koło Gospodyń Wiejskich z przewodniczą- waczym kilkanaście lat działał także teatr cą Eugenią Śrutwą. W połowie lat 90. koło amatorski . przestało funkcjonować. Reaktywowano je Zespół Śpiewaczy kontynuuje muzycz- w 2016 roku, a jego przewodniczącą została ne tradycje przedwojenne. W okresie mię- Alicja Dołgoń. Od 1973 roku funkcjonuje we dzywojennym w Majdanie Górnym działały wsi śpiewaczy Zespół Ludowy „Majdanian- trzy412 kapele: Stanisława Kowala, Jana Herdy ki”. W latach 80. XX wieku zespół ten wystę- P. Pasieczny (oprac.), 45 lat Zespołu Ludowego pował wspólnie z kapelą ludową T. Harbuza „Majdanianki”, Tomaszów Lubelski 2019, s. 6-8. 119 Majdan Górny

i Jana Mazurka. Także w okresie powojennym funkcjonowało we wsi kilka kapel, z których413 najbardziej rozpoznawalna była Kapela Kowa- lów, prowadzona przez Aleksandra Kowala . Obok działalności artystycznej we wsi dba- no o rozwój kultury fizycznej wśród miesz- kańców. W 1969 roku powstał we wsi Lu- dowy Zespół Sportowy „Podgórze” Majdan Ryc. 164. Ks. prof. Jan Śrutwa, biskup zamoj- Górny, którego wieloletnim prezesem był sko lubaczowski w latach 1992-2006. Lech Dominik. Klub posiadał sekcje: lekko- atletyczną, piłki siatkowej i piłki nożnej. Pił- karze tego klubu występowali przez szereg lat w rozgrywkach na szczeblu powiatowym, Helena Harbuz, Stanisław Dąbrowski i od a potem wojewódzkim. Największym sukce- 2019 roku Robert Kostur. Drugie sołectwo sem „Podgórza”414 był udział w rozgrywkach znajduje się w Majdanie419 Górnym II (Drugim) Zamojskiej Klasy Wojewódzkiej415 A w sezonie i tu funkcję sołtysa sprawowali: Józef Grun- 1977/1978 . Klub z różnym powodzeniem das (1960-1969) , Marian Wójcik, Janusz funkcjonował do 1999 roku . Malec, Marian Skiba i od 2015 roku Renata Najmłodszą organizacją społeczną we wsi Piech. jest Klub Seniora „Relaks”, który powstał w Majdan Górny to stosunkowo duża wieś. 2016 roku z inicjatywy Aliny Fus i liczy obec- W 2002 roku było tu aż 1041, w 2011 roku nie 40 członków. Seniorzy aktywnie uczest- 1013, a w 2019 roku 1060 mieszkańców. niczą w uroczystościach patriotycznych, reli- Z Majdanu Górnego pochodzi ksiądz bi- gijnych i kulturalnych na terenie całej gminy. skup Jan Śrutwa. Urodził się 1 grudnia 1940 Na uwagę zasługuje prywatny skansen roku w rodzinie miejscowych rolników. Po państwa Turów, który mieści się w dawnym ukończeniu szkoły podstawowej w swej ro- domu drewnianym Aleksandra Kowala. Zgro- dzinnej miejscowości uczęszczał do szko- madzono tu kilka tysięcy eksponatów o wa- ły średniej w Tomaszowie Lubelskim i po lorach artystycznych i muzealnych z różnych uzyskaniu matury wstąpił w 1958 roku do dziedzin życia. Skansen ten odwiedzają arty- Seminarium Duchownego w Lublinie. Świę- ści z wielu krajów, przy okazji swoich wystę- cenia kapłańskie przyjął z rąk biskupa Piotra pów na Zamojszczyźnie. Kałwy 31 maja 1964 roku i przez kolejnych Ważną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi 5 lat był wikariuszem w parafii Garbów. pełniąc rolę najniższego szczebla admini- W 1973 roku uzyskał doktorat z historii stracji. Funkcję tę w Majdanie Górnym spra- Kościoła na KUL-u w Lublinie, a następnie wowali kolejno:416 Antoni Klecha (1945), Jan417 w latach 1973-1975 odbył studia licencjackie Dominik (1945-1946), Władysław Pisarczyk z archeologii w Papieskim Instytucie Arche- (1946-1950) i Antoni Pisarczyk (1950) . ologii Chrześcijańskiej w Rzymie. W 1975 W 1955 roku utworzono we wsi dwa sołec- roku został prefektem w Lubelskim Semi- twa: Majdan Górny I i Majdan Górny II. Funk418- narium Duchownym, a w latach 1976-1981 cję sołtysa w Majdanie Górnym I (Pierw- pełnił obowiązki wice rektora tegoż Semina- szym) pełnili: Stanisław Proc (1960) , rium. Od 1972 roku podjął pracę w Katolic- Edward413 Ryściuk (1969), Krzysztof Garbula, kim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie w 1979 roku uzyskał stopień doktora habilitowanego H. Welcz, Aleksander Kowal (16 maja 1922 – 10 lu- 414tego 2002). Skrzypek z Majdanu Górnego (Roztocze), na podstawie rozprawy „Praca w starożyt- „Rocznik Tomaszowski”, t. 7, s. 269-272. nym chrześcijaństwie afrykańskim”. W 1981 415 M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus Szarowola, roku został docentem i kierownikiem Kate- 416Tomaszów Lubelski 2020, s. 8-9. 417 Kronika Klubu LZS „Podgórze” Majdan Górny. dry Kościoła w Starożytności na KUL-u. Na 418 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 2. tej419 usypanie uczelni pełnił kolejno funkcję: APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9. APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- 1968, nr 60. 1968, nr 60. 120 kierownika Instytutu Historii Kościoła, pro- dziekana Wydziału Teologicznego i prorek- tora KUL. 4 sierpnia 1984 roku został miano- wany przez papieża Jana Pawła II biskupem sufraganem lubelskim, a od 25 marca 1992 roku został pierwszym biskupem zamojsko- lubaczowskim. Funkcję tę pełnił do 2006 roku, kiedy jako biskup-senior przeszedł Ryc. 165. Maurycy Zamoyski, właściciel fol- w stan spoczynku i zamieszkał w domu księ- warku w Majdanku, fot. ze zb. Muzeum Za- ży seniorów w Biłgoraju. mojskiego w Zamościu. Innym wybitnym mieszkańcem wsi jest Jan Świtka, urodzony 23 czerwca 1936 roku. Po ukończeniu szkoły średniej w Tomaszo- wie Lubelskim podjął studia filozoficzne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, które ukończył pracą magisterską w 1962 roku. Potem na tej uczelni doktoryzował się i uzyskał habilitację, a następnie został profesorem. Z jego inicjatywy utworzono w Tomaszowie Lubelskim Zamiejscowy Wydział Nauk Prawnych i Ekonomicznych Ryc. 166. Maria Róża Zamoyska z Sapiehów, KUL, a on został jego dziekanem. Obok pracy żona Maurycego. naukowej był także politykiem i z ramienia Stronnictwa Demokratycznego zdobył man- dat poselski w 1989 roku. Funkcję tę pełnił przez kolejne cztery lata. Był odznaczony osadnicza objęła ten teren we wczesnej epo- Orderem Odrodzenia Polski w 1986 roku, ce brązu za sprawą kultury mierzanowickiej a Rada Miasta Tomaszowa Lubelskiego przy- (2300/2200-1600 r. p.Chr.). Zapewne z tym znała mu honorowe obywatelstwo. horyzontem chronologicznym można wiązać kilkanaście fragmentów ceramiki oraz wyroby krzemienne: grot, zgrzebło i 6 odłupków. MAJDANEK Ponownie teren miejscowości został zasiedlony dopiero w okresie rzymskim (I-V w.). Wieś położona jest w północnej części gminy Z tym okresem należy łączyć żelazny grot o Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza. długości 21 cm, znalezione na powierzch- Teren miejscowości był zamieszkały już w ni. Najmłodsza faza osadnicza, którą repre- pradziejach, a świadczą o tym archeologicz- zentują nieliczne ułamki421 naczyń glinianych, ne badania powierzchniowe AZP, podczas związana jest ze Słowianami i można ją da- których odkryto 7 stanowisk archeologicz- tować na VIII-XIII wiek . nych (punktów osadniczych). Najstarsze Początki współczesnej wsi można odnieść zabytki w postaci ułamka naczynia glinia- do 2. połowy XIX wieku, gdy w dobrach Or- nego można łączyć ze środkowoneolityczną dynacji Zamojskiej powstał folwark Maj- kulturą pucharów lejkowatych (4000-2800 danek.422 Był on dzierżawiony w 1891 roku r. p.Chr.). Do tej kultury przypuszczalnie na- przez Władysława Kraczkiewicza, syna To- leżały także wiór oraz odłupek krzemienny. masza . W 1905 roku folwark ten należał Epizodycznie przedstawia się sprawa pobytu 421rodniczo-kulturowy, (Skarby z Przeszłości, t. VII), ludności kultury amfor kulistych420 (3500-2900 red. E. Banasiewicz, Lublin 2005, s. 41. r. p.Chr.), która pozostawiła swój ślad w po- J. Buszewicz, Opracowanie wyników badań AZP 420staci krzemiennej siekierki . Kolejna faza na obszarze 93-90, Zamość 1988, materiały w ar- 422chiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu;

J. Libera, Od łowców mamutów do pierwszych pa- S. Nosek, Materiały do badań..., s. 254, 322. sterzy, [w:] Archeologia Roztocza. Krajobraz przy- Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 392. 121 Majdanek

Ryc. 167. Majdanek na mapie z 1941 roku.

Jeszcze przed II wojną światową powsta- ło tutaj kilka gospodarstw chłopskich two- rzących kolonię Majdanek.426 W sierpniu 1943 roku Majdanek wymieniono w składzie gminy Tomaszów Lubelski . 427Podczas II wojny światowej czworo mieszkańców wsi zginęło w różnych okolicznościach . Do ważniejszych inwestycji we wsi w okre- Ryc. 168. Wojciech Cipera ze wsi Majdanek, sie powojennym można elektryfikację Maj- zginął w obozie w Oświęcimiu, fot. ze zb. danku w 1967 roku, budowę utwardzonej R. Garbuli. drogi na trasie Sabaudia-Majdanek w 1974 roku, a na trasie Majdanek-Justynówka w latach 1983-1984, budowę wodociągu wraz z ujęciem428 wody i hydrofornią około 1992 roku do Maurycego Zamoyskiego i liczył 453 i 1/2 oraz budowę linii telefonicznej około 2000 dziesięcin powierzchni.423 Były tutaj 2 domy roku . W latach 1959-1960 wykonano we i 49 mieszkańców. Do gospodarstwa należały wsi scalenie gruntów, a w 2. połowie lat 60. także dwie cegielnie . zbudowano świetlicę wiejską. Według spisu z 1921 roku notowano tu na- Stosunkowo krótkie były dzieje sklepu dal jedynie folwark, który liczył 4 domy i 76 spożywczego, który w latach 1999-2012 mieszkańców, w tym 2 Ukraińców424 i 7 Żydów. założył i prowadził Andrzej Dziura. Sklep Folwark ten należał do dóbr ordynackich i mieścił się w jego prywatnym mieszkaniu. wchodził w skład gminy Pasieki . Wkrótce W 1991 roku powstała we wsi masarnia na- Maurycy Zamoyski sprzedał folwark,425 a kupił leżąca do Andrzeja Żurawskiego, Szymona go zapewne Tomasz Jankowski, który w 1929 Mochela i Zygmunta Seroczyńskiego. Wśród roku423 posiadał tu 311 ha ziemi . 426produkowanych tu tradycyjnych wyrobów

424 Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 427 Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, red. 425god, s. 534. 428Cz. Madajczyk, Warszawa 1979, cz. 2, s. 180. Skorowidz..., t. IV, s. 107. B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 211. Ks. Adr. 1929, s. 574. Informacja ustna Roman Garbula z Majdanku. 122 Majdanek

Ryc. 169. Koło Gospodyń Wiejskich ze wsi Majdanek, 2019 r., fot. ze zb. A. Pasiecznej.

W 2009 roku powstała we wsi jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, do której weszli431 także strażacy z Sabaudii i Dąbrowy Tomaszowskiej. Jej prezesem został Andrzej Woś . W 1972 roku rozpoczęło działalność Koło Gospodyń Wiejskich z przewodniczącą Aliną Pasieczną. Jego działalność była krót- Ryc. 170. Roman Garbula, sołtys w Majdanku ka i po kilku latach uległo likwidacji. W 2019 w latach 1991-2011, fot. ze zb. R. Garbuli. roku reaktywowano KGW, a jego przewodni- czącą została Beata Ponurek. Ważną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla administra432 - na wyróżnienie zasługuje pieczeń429 chlebowa cji. Funkcję tę w Majdanku sprawowali kolej- oraz szynka i polędwica z Roztocza. Masarnia no: Adam Kinczkowski (1946-1969) , Józef funkcjonowała do 2010 roku . Ratyna (1969-1972), Jan Woś (11972-1979), W okresie powojennym powstało w Maj- Jan Ważny (1979-1989), Stanisław Łyczko danku kilka organizacji społecznych. Jedną (1989-1991), Roman433 Garbula (1991-2011), z nich było Kółko Rolnicze założone w 1963 Joanna Stepuch (2011-2019) i od 2019 roku roku. Wkrótce przyłączyło się ono do Kółka Edward Ponurek . Rolniczego w Majdanie Górnym, ale na Maj- Majdanek to stosunkowo niewielka miej- danku powstała niewielka baza maszynowa scowość. Według danych w 2011 roku liczyła złożona z 2 ciągników z osprzętem oraz mło- 195, a w 2019 roku 228 mieszkańców. 431 carni do zboża. Kierownikiem430 (dyspozyto- rem) tej bazy był najpierw Bronisław Dobiak, 432 Straże pożarne powiatu tomaszowskiego, Toma- a potem Dymitr Grundas . Około 1974 roku szów Lubelski 2011, s. 207. Kółko to włączono w skład Spółdzielni Kółek F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja administracji państwowej w latach 1944-1950 w powie- Rolniczych429 w Tomaszowie Lubelskim. cie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS 430 433w Lublinie, s. 91; APZ, Akta Prezydium GRN Toma- Informacja ustna Edward Ponurek z Majdanku. szów 1954-1972, nr 8. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Informacja ustna Roman Garbula i Edward Ponurek nr 12 i nr 16. z Majdanku. 123 NOWA WIEŚ 435 Wieś położona jest na wschodnim skraju gmi- (X-XIII w.), kiedy obszar ten był użytkowany ny Tomaszów Lubelski, w obrębie Grzędy już przez ludność słowiańską . Sokalskiej. Miejscowość o stosunkowo młodej me- Teren miejscowości był zamieszkały już w tryce. Powstała w 1871 roku na gruntach pradziejach, a dowodzą tego archeologiczne dworskich Podhorzec i weszła w skład gmi- badania powierzchniowe AZP, podczas któ- ny Majdan Górny.436 Pierwsi mieszkańcy przy- rych odkryto 4 stanowiska archeologiczne byli tutaj z Galicji, kupili ziemię uprawną (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki po- i założyli kolonię . W imieniu kolonistów, chodzą ze schyłkowego neolitu i są związa- na podstawie zawartego 30 listopada 1871 ne z kulturą ceramiki sznurowej (2900-2200 roku kontraktu kupna-sprzedaży, Wojciech r. p.Chr.). Spektakularnymi obiektami z tego Kus i Jan Ożóg zakupili ziemię od Kazimierza okresu są dwa kopce ziemne - kurhany, z któ- Dobieckiego (1834-1896), syna Eustachego rych jeden był badany wykopaliskowo. Zna- i Cecylii z Ciężkowskich, żonatego z Natalią leziono w nim szkieletowy pochówek ludzki z Rulikowskich (1836-1902).437 Drugą partię oraz wyposażenie434 w postaci dwóch naczyń pól w 1881 roku kupił w imieniu kolonistów glinianych i krzemiennego odłupka retuszo- Józef Tomaszewski . Pozostali koloniści, wanego . którzy przybyli w te strony zawarli umowy Po długiej przerwie teren miejscowości prywatne z Ożogiem438 oraz Kusem i w zależ- zasiedliła ludność kultury łużyckiej (1200- ności od wpłaconej kwoty otrzymali swoje 400 r. p.Chr.), której ślady w postaci kilku nadziały439 ziemi . Według Słownika geogra- ułamków naczyń glinianych odkryto na po- ficznego Kolonia Podhorce powstała w 1874 wierzchni. Nieco bogatszy zbiór ceramiki po- roku . chodzi z okresu wczesnośredniowiecznego Nowa Wieś pojawiła się na mapie z 1899 roku jako Kolonia440 Podhorce, a dwa lata póź- niej występuje w źródłach już pod nazwą Nowesioło . Koloniści przybyli tu z Gali- cji, najwięcej ze wsi Nienadówka,441 ale także z Przewrotnego, Wysokiej, Widełek, Libiga, Woli Żarczyckiej i Uścia Solnego to m.in.: Walenty Kołodziej, Jan Ożóg, Kazimierz442 Re- chul, Wojciech Kus, Józef Nowak, 443Franciszek Węgrzyn, Jan Smoła, Antoni Depka oraz Jakub435 Cisło i Franciszek Molenda .

E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; E. Banasiewicz, J. Kuśnierz, Opracowanie wyników badań AZP na obszarze 94-91, Zamość 1985, ma- 436teriały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura 437w Zamościu. 438 SGKP, wypisy, s. 291. APZ, Akta hipoteki dóbr Podhorce A-F. B. Zapalski, Kapela Ludowa Bednarzy z Nowej Wsi 439przy Gminnym Ośrodku Kultury w Podhorcach woj. 440zamojskie, [b.m.w.] 1979, s. 26-28. Ryc. 171. Zabytki kultury ceramiki sznurowej z kurhanu w Nowej Wsi, wg J. Buszewicza 1987. SGKP, wypisy, s. 291. 441 H. Wierciński, Opis Statystyczny guberni lubelskiej, 434 Warszawa 1901, mapa. 442 APZ, Akta USC rzym. - kat. parafii Gródek za lata

J. Buszewicz, Grób kultury ceramiki sznurowej 1876-1900.

z Nowej Wsi, stan. 1, gm. Tomaszów Lubelski, woj. 443 B. Zapalski, Kapela Ludowa Bednarzy z Nowej Zamość, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 39/1987, Wsi..., s. 26-30.

s. 155-158. APL, Akta USC rzym.-kat. Gródek, lata 1871-1900. 124 Nowa Wieś

Ryc. 172. Nowa Wieś (Kolonia Podhorce) na mapie z 1899 roku.

Koloniści założyli dwa skupiska osadnicze, jedno zlokalizowane wzdłuż rzeki Huczwy, po jej południowej stronie, obecnie należy do wsi Podhorce (Kolonia Podhorce) i drugie skupisko, które zlokalizowano na południe od tego pierwszego, a obecnie nosi nazwę Nowa Wieś (dawniej zwana także Wsią Za444- polską). Dziełem kolonistów były dwa drewniane wiatraki służące do mielenia zboża . Około 1890 roku (prawdopodobnie w 1891 roku) została otworzona 445w Nowej Wsi Ryc. 173. Ignacy Bednarz, twórca kapeli „Bed- 1-klasowa szkoła rosyjska, gdzie uczył narze”, fot. ze zb. A. Bednarza. Piotr Janowski (1891-1904) i Józef446 Lew- ko(1908-1910), a w 1914 roku, kiedy była tutaj 2-klasowa szkoła, Teodor Maśluk . Szko- ła rosyjska była zapewne czynna do 1915 Przez cały czas nauki na sale lekcyjne wy- roku. W następnym roku otwarto w Nowej najmowano pomieszczenia u miejscowych Wsi szkołę polską, a naukę prowadziła Ste447- rolników. fania Dreherówna. Uczyła ona tutaj do 1926 Była to stosunkowo niewielka wieś i we- roku, kiedy zlikwidowano tę placówkę . dług spisu z 1921 roku, kiedy jako kolonia 444 występowała pod nazwą „Podhorce448 Nowe”, 445 Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 liczyła 42 domy oraz 267 mieszkańców, god, s. 514-515. w tym 1 Ukraińca i 18 Żydów . Potem wieś 446 Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 200; ... na 1904 nieco rozbudowała się i według mapy WIG god, s. 237. 447 Pamiatnaja kniżka... na 1908 god, s. 222; ... na 1910 z 1937 roku było tutaj 51 budynków miesz- god, s. 237; Gubernia Chełmska 1914 r., s. 274. kalnych. APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 448 belski 1916-1950, Akta osobowe Stanisławy Bukow- skiej. Skorowidz miejscowości..., t. IV, s. 107. 125 Nowa Wieś

Ryc. 174. Kapela „Bednarze” z Nowej Wsi około 1975 r., fot. ze zb. A. Bednarza.

Ryc. 175. Koło Gospodyń Wiejskich z Nowej Wsi, 1988 r., fot. ze zb. J. Kuropatnickiej.

Mieszkańcy wsi byli bardzo muzykalni, Po II wojnie światowej wykonano we wsi co zaowocowało powstaniem kilku kapel kilka ważnych inwestycji gospodarczych. muzycznych. Najbardziej znana449 była Kape- W połowie lat 50. Nowa Wieś została zelek- la „Bednarze”, którą założył i prowadził od tryfikowana, w 1971 roku dokonano scalenia 1922 roku Ignacy Bednarz . gruntów, w 1972 roku zbudowano utwardzo- 449 ną drogę do Podhorzec, a około 2005 roku ułożono wodociąg. H. Welcz, Tradycje muzyczne orkiestr dętych Ziemi Tomaszowskiej, „Rocznik Tomaszowski”, t. 5/2016, Kilkadziesiąt lat funkcjonował we wsi s. 343-344. sklep, założony przez GS w początkach lat 126 Nowa Wieś

50. XX wieku. Początkowo mieścił się on w drewnianej świetlicy, a sprzedawał tam do ok. 1980 roku Józef Depko. W 1980 roku przywieziono z Podhorzec drewniany kiosk, gdzie umieszczono sklep. W tym obiekcie sprzedawał najpierw Waldemar Krawczyk (1980-1982), potem Jadwiga Kuropatnic- ka i Teresa Łaba. W 1990 roku zbudowano murowany sklep i tutaj sprzedawał Paweł Ryc. 176. Janina Topornicka, założycielka Bednaruk. Po około 2 latach sklep sprywa- i przewodnicząca KGW w Nowej Wsi, fot. ze tyzowano, a kupił go dotychczasowy sprze- zb. J. Topornickiej. dawca. Po kilka latach odkupiła go od niego Ewa Mandziuk i handlowała w nim do około 2007 roku. Od tamtej pory brak jest sklepu we wsi, a handel prowadzą sklepy obwoźne. Innym obiektem handlowym był Punkt Skupu Mleka zorganizowany we wsi na po- czątku lat 60. Początkowo mleko przyjmował dla Spółdzielni Mleczarskiej w Tomaszowie Lubelskim Jan Bielecki, potem Bolesław Dep- ko, a na końcu Stanisława Bednarz. Około 1998 roku Punkt Skupu Mleka w Nowej Wsi Ryc. 177. Jadwiga Kuropatnicka, przewodni- zlikwidowano. cząca KGW w Nowej Wsi, fot. ze zb. J. Kuro- We wsi funkcjonowało też kilka organiza- patnickiej. cji społecznych. W latach 60. i na początku lat 70. założono tutaj bazę maszynową Kółka Rolniczego w Podhorcach. Od lat 50. do po- czątku lat 70. funkcjonowała drużyna straży pożarnej, której prezesem był Czesław Wino- grodzki. Pierwsze Koło Gospodyń Wiejskich powstało w Nowej Wsi ok. 1975 roku, a jego przewodniczącą była najpierw Janina To- pornicka, potem Janina Pisarczyk i na koniec Jadwiga Kuropatnicka. Koło funkcjonowało do 1990 roku, a potem rozpadło się. Dopiero Ryc. 178. Dorota Kusy, przewodnicząca KGW w 2016 roku zostało reaktywowane,450 a jego w latach 2016-2019 i sołtys Nowej Wsi od przewodniczącą była najpierw Dorota Kusy, 2019 roku, fot. ze zb. D. Kusy. a od 2019 roku Joanna Kamińska . Ważną funkcję społeczną pełnili zawsze 454 sołtysi. Funkcję tę w Nowej Wsi w latach451 30. 455 XX wieku sprawował Jan Woś, w452 okresie oku- pan Karwan (1963-1970) , Józef Lepionka pacji niemieckiej Mieczysław Bielecki453 , w (1970-1972) , Paweł Bednarz, Zdzisława latach 1946-1950 Jan Bednarz , potem ko- Wójcik, Bożena Bielecka, Kazimierz Gajewski lejno: Mieczysław Bielecki (1950) , Szcze- i od 2019 roku Dorota Kusy. 450 Nowa Wieś to niewielka miejscowość. 451 Według danych w 2011 roku liczyła 137, 452 Informacja ustna Dorota Kusy z Nowej Wsi. a w 2019 roku 128 mieszkańców. I. Caban, Na dwa fronty..., s. 79. F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja administracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie 454 453tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS w 455 Lublinie, s. 90. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 54. APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 10. 127 PASIEKI Wieś położona jest na zachodnim skraju gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza Środkowego. Miejscowość była zamieszkała już w pradziejach, czego dowodzą archeologiczne badania powierzchniowe AZP, podczas któ- rych odkryto 4 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki w postaci czworościennej, starannie gładzo- Ryc. 179. Główka brązowej szpili kultury łu- nej siekierki krzemiennej oraz odłupka456 i życkiej z Pasiek, wg E. Kłosińskiej 2005. łuski krzemiennej można zaliczyć do kultury amfor kulistych (3700-2500 r. p.Chr.) . Siekierka tego typu stanowi bardzo charakterystyczny wytwór tej kultury. Kolejną fazę Po śmierci Jana Zamoyskiego z braku osadniczą reprezentują dwa457 ułamki naczyń dziedzica (jego trzy córki zmarły w dzieciń- glinianych przypisane do kultury trzciniec- stwie) Ordynację, wbrew statutom, przejęła kiej (1650-1100 r. p.Chr.) . Natomiast458 z Gryzelda z Zamoyskich Wiśniowiecka (1623- kulturą łużycką należy łączyć fragment szpili 1673), żona Jaremy (zm. 1651) i zarządzała brązowej pochodzącej z ok. 1000 r. p.Chr. nią w latach 1665-1673. Potem dobra, także W okresie późniejszym teren miejscowości bezprawnie, objął Stanisław Koniecpolski prawdopodobnie nie był zasiedlony aż do (1643-1682), starosta doliński, syn Aleksan- czasów nowożytnych. dra i Joanny z Zamoyskich, siostry Jana So- Miejscowość powstała na początku XVII biepana. Był on żonaty z Katarzyną Eugenią z wieku, założona na gruntach Rogóźna przez Wiśniewieckich (1653-1683), córką Dymitra Ordynata459 Tomasza Zamoyskiego i należa- i Marianny z Zamoyskich. W 1674 roku Sejm ła do dóbr Ordynacji Zamojskiej dzieląc jej przyznał prawo do Ordynacji bocznej linii losy . Jej nazwa powstała od bartników Zamoyskich i ostatecznie461 objął je Marcin Za- i pasieczników, którzy w tutejszych lasach moyski (1637-1689), syn Zdzisława, żonaty z trudnili się bartnictwem. Anną z Gnińskich . Potem kolejno Ordyna- Założyciel wsi - Tomasz Zamoyski (1594- cją Zamojską władali: Tomasz Józef Zamoy- 1638) był żonaty z Katarzyną z Ostrogskich i ski (1679-1725),462 Michał Zdzisław Zamoy- z tego związku narodziło się troje dzieci: Gry- ski (1680-1735) i Tomasz Antoni Zamoyski zelda, Joanna i Jan. Po jego śmierci w 1638 (1715-1751) . Za rządów tych463 ostatnich roku początkowo Ordynacją zarządzała żona inwentarze z roku 1726 i 1758 wspominają Katarzyna (zm. 1642), a w 1647 roku prze- w Pasiekach młyn o 1 kamieniu464 . Według jął ją ich syn – Jan zwany Sobiepanem (1627- spisu z 1783 roku wieś należała do ordynac- 1665). W 4601656 roku wydał on pozwolenie na kiego klucza tomaszowskiego . przeniesienie huty szkła z Pasiek w lasy za- Kolejny spis z 1827 roku notował wieś w mechskie456 . powiecie tomaszowskim i parafii Tomaszów. Liczyła wówczas 16 domów i 105 mieszkań-

J. Buszewicz, Opracowanie wyników badań AZP na 461 457obszarze 94-89, Zamość 1994, materiały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 462 M. Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich..., 458 H. Taras, Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, 463s. 35-36.

Bugu i Sanu, Lublin 1995, s. 230. Tamże, s. 43-62.

E. M. Kłosińska, Nieznana szpila brązowa z miejsco- M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne wości Pasieki, pow. Tomaszów Lubelski, „Materiały dóbr Ordynacyi Zamoyskiey 1834 roku. Biblioteka 459i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeolo- 464Narodowa w Warszawie, rkps Biblioteki Ordynacji 460gicznego”, t. 35/2014, s. 259-261. Zamojskiej nr 1815, przyp. 183. A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 163. R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów

M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historycz- w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII w., ne..., przypis 236. Lublin 1963, s. 34. 128 Pasieki

Ryc. 180. Pasieki na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

465 ców , natomiast po koniec XIX wieku było tutaj 48 domów i 316 mieszkańców, w tym 116 katolików. Włościanie posiadali466 wtedy 1197 mórg gruntu, natomiast do folwarku ordynackiego należało 109 mórg . W 1845467 roku notowano we wsi karczmę, która uzy- skała patent na dalszy wyszynk alkoholu . Z powyższych danych wynika, że Pasieki w Ryc. 181. Tomasz Józef Zamoyski, V Ordynat, połowie XIX wieku należały do średniej wiel- właściciel wsi Pasieki, ze zb. Muzeum Zamoj- kości wsi. skiego w Zamościu. W latach 1870-1918 Pasieki były siedzibą gminy tomaszowskiej, powstałej po likwida468- cji gminy w Rogóźnie. Jej wójtem pod469 koniec XIX wieku był Andrzej Mróz (1891-1895) , potem Wasyl Szabat (1899-1900)470 , Grze- gorz Koszel (1903-1904), Wasyl Kijko (1908- 1910) i Adam Panasiewicz (1914) . Do niezwykle ważnego wydarzenia doszło w 1900 roku, kiedy wybudowano w Pasie- 465 466 467 Tabella..., t. II, s. 79. Ryc. 182. Antonina z Zahorskich Zamoyska, 468 SGKP, wypisy, s. 280. żona Tomasza Józefa, fot. ze zb. Izby Muzeal- DzUGL, nr 24/1845 r., s. 688. nej przy parafii p.w. Narodzenia NMP w Krze- 469 Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 313; ... na 1895 god, s. 331. szowie. 470 Pamiatnaja kniżka... na 1899 god. s. 226; ... na 1900 god, s. 228. Pamiatnaja kniżka... na 1903 god, s. 126; ... na 1904 god, s. 158; ... na 1908 god, s. 21; ... na 1910 god, s. 232; Chełmska Gubernia 1914 r., s. 271. 129 Pasieki

Ryc. 183. Pracownicy Urzędu Gminy w Pasiekach w 1921 roku, fot. ze zb. Muzeum im. J. Petera w Tomaszowie Lubelskim.

471

kach drewnianą szkołę . Wówczas zapew- ły: Jeziernia, Kunki, Łasochy, Łosiniec, Majda- ne rozpoczęto we wsi472 naukę w 1-klasowej nek, Małki, Maziły, Paary, Pasieczno, Pasieki, szkole rosyjskiej, gdzie w latach 1903-1904 Rogóźno, Sabaudia,476 Świdy, Ulów, Wieprzowe uczył473 Iwan Bruszko , w latach 1908-1910 Jezioro folwark, Wólka Łosiniecka, Zahucie Szymon Pasieczny, a w 1914 roku Natalia i Zamiany477 . Funkcję wójta pełnił najpierw Kraś . Szkoła rosyjska funkcjonowała do Jan Presz (1923), a potem Parkot (1928- 1915 roku. Pasieki były wówczas niewielką 1929) . Istniała tutaj szkoła powszechna wsią. Wykaz z 1905 roku notował tu 57 do- 4-klasowa, otwarta zapewne w 1916 roku, mów i 728 mieszkańców (409 prawosław474 - gdzie w latach 1918-1919 uczyła Natalia Sa- nych, 247 katolików i 72 Żydów). Włościanie dowska, potem Celestyn Dąbrowski (1919- posiadali 549 i 3/4 dziesięcin ziemi . W na- 1922), Maria Sygnarska (1922-1926), a w stępnych latach nastąpił znaczny rozwój wsi. latach 1926-1940 kierownikiem478 szkoły był Według spisu z 1921 roku w Pasiekach475 było Stanisław Klepacki. Ten ostatni uczył tutaj 85 domów (1 niezamieszkały) i 555 miesz- razem ze swoją żoną Stanisławą . W 1940 kańców, w tym 188 Ukraińców . roku kierownikiem szkoły został Stanisław W okresie międzywojennym miejscowość Nowosad i pełnił tę funkcję do479 1943 roku. W była siedzibą gminy Pasieki, do której należa- okresie okupacji niemieckiej pracowała w 471 472 szkole także Maria Stepaniuk . ZAiBwP, t. 48, s. 104. W latach 30. nastąpiła rozbudowa szkoły, Pamiatnaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1899 dobudowano476 jedno pomieszczenie na klasę 473god, s. 243; ... na 1903 god, s. 237; ... na 1904 god, 477 s. 285. 478 Tamże. 474 Pamiatnaja kniżka... na 1908 god, s. 226; ... na 1910 APZ, Akta hipoteki Rabinówki. god, s. 241; Gubernia Chełmska 1914 r., s. 275. 479 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 475 Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 belski 1916-1950; I. Caban, Na dwa fronty..., s. 328.

god, s. 234-235. APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- Skorowidz..., t. IV, s. 108. belski 1916-1950. 130 Pasieki

Ryc. 184. Drewniany budynek szkoły w Pasiekach, fot. S. Stadnicki, ze zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

i powiększono mieszkanie480 dla nauczyciela. Podniesiono wtedy także stopień organizacyjny szkoły do 6-klasowej . Do kilku istotnych zdarzeń doszło tutaj podczas II wojny światowej. 18 września 1939 roku walczyły we wsi oddziały War- szawskiej Brygady Pancerno-Motorowej puł- kownika Stefana Roweckiego (późniejszego Ryc. 185. Natalia Sadowska, nauczycielka w Pa- komendanta ZWZ i AK), zdążające na Toma- siekach w latach 1918-1919, wg B. Cisło 2002. szów oraz oddziały 55 rezerwowej DP. Wieś została początkowo zdobyta przez oddziały polskie i stąd ruszyły czołgi do Tomaszowa. Doszło wkrótce do bitwy pancernej, ale duża przewaga ilościowa i jakościowa Niemców, przesądziła o porażce Polaków. W walce tej zginął dowódca481 kompanii pancernej por. Ma- rian Stanisław Herman. Polacy wycofali się w lasy ulowskie . Podczas okupacji niemieckiej polscy partyzanci dokonali we wsi kilka akcji zbroj- Ryc. 186. Stanisław Luchowski, kierownik nych. 6 listopada 1942 roku482 oddział BCh Jana szkoły w Pasiekach w latach 1966-1973, fot. Kędry „Błyskawicy” zniszczył dokumenty w z Kroniki SP w Pasiekach. tutejszej480 siedzibie gminy . Podobną akcję 481

Kronika SP w Pasiekach.

B. Fus, E. Olszewski, Tomaszów Lubelski w latach II 483 wojny światowej i okupacji niemieckiej 1939-1944, przeprowadził oddział Stanisława Ligenzy [w:] Tomaszów Lubelski. Monografia miasta, red. R. 18 stycznia 1943 roku . W kilka miesięcy Szczygieł, Lublin-Tomaszów Lubelski 2011, s. 417; W. Dziedzic, Warszawska Brygada Pancerno-Moto- rowa na tle działań Armii „Kraków” i Armii „Lublin” 482w pierwszej Bitwie Tomaszowskiej. W 80. rocznicę 483rium walk Batalionów Chłopskich na Lubelszczyźnie, wojny, „Rocznik Tomaszowski”, t. 8/2019, s. 199-200. Lublin 1964, s. 42. Z. Mańkowski, J. Markiewicz, J. Naumiuk, Kalenda- J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa..., s. 224-225. 131 Pasieki

484

później wieś została wysiedlona . Wójtem485 gminy został wtedy Josif Gebauer, zastrzelo- ny przez partyzantów 7 lipca 1944 roku . 7 września 1943 roku partyzanci pod dowódz- twem Mieczysława Berezeckiego486 dokonali udanego zamachu na dorfführera (sołtysa) wsi Pasieki Augusta Suttera . 4 maja 1943 Ryc. 187. Krystyna Nowicka, kierownik PF roku patrol partyzancki pod dowództwem w Pasiekach w latach 1973-1976 i 1977- Eugeniusza Wiśniewskiego „Burzy” przybył 1981, fot. z Kroniki SP w Pasiekach. do urzędu gminy, aby wykonać wyrok na Ukraińcu Eliaszu Kuryle. Jednak nie zastali go,487 więc upozorowali napad na gminną kasę i częściowo zniszczyli dokumentację urzę- du . 1 października 1943 roku partyzanci w sile ok. 200 ludzi napadli na wieś nasiedloną488 przez Ukraińców zabijając 9 i raniąc 8 osad- ników oraz paląc około 30 gospodarstw . Po wojnie ludność polska powróciła do swoich gospodarstw, a Pasieki489 nadal były siedzibą gminy. Funkcję wójta w latach 1944- Ryc. 188. Czesław Nowicki, dyrektor szkoły 1948 pełnił Konstanty Koper , a w latach w Pasiekach w latach 1981-1992, fot. z Ar- 1948-1950 Teodor Lilepło. chiwum UG w Tomaszowie Lubelskim. Od 1951 roku na czele gminy stał prze- wodniczący Prezydium GRN i funkcję tę w Pasiekach pełnili: Jan Tracz (1951), Wła- dysław490 Maciejko (1951-1952), Stanisław Basiak (1952) i Władysław Warzocha (1953- 1954) . Przy gminie funkcjonował posterunek Milicji Obywatelskiej, którego komendantem w 1944 roku był kpr. Józef491 Matwiejszyn, w 1945 roku szer. Józef Wawro, a od 1946 roku kpr. Michał Krawczyk . Ryc. 189. Maria Wiśniewska, dyrektor szko- Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej ły w Pasiekach w latach 1992-2001, fot. wznowiono zajęcia szkolne w 1944 roku z Archiwum UG w Tomaszowie Lubelskim. i przez rok do szkoły w Pasiekach uczęszcza- 484ły także dzieci z Rabinówki. Była tu wówczas 485 W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości wo- 486jewództwa zamojskiego, Zamość-Lublin 1993, s. 85. B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 212.

J. Markiewicz, Nie dali ziemi skąd ich ród, Lublin 4871967, s. 162; Zamojszczyzna Sonderlaboratorium 488SS..., s. 208. 489 I. Caban, Na dwa fronty..., s. 85-86. Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS..., s. 241. F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja administracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie 490tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS w 491Lublinie, s. 48 i 82. Ryc. 190. Ewa Probola, dyrektor szkoły APZ, Akta gminy Pasieki 1892-1954, nr 26. w Pasiekach od 2001 roku, fot. z Archiwum J. Romanek, Polityka kadrowa Komendy Po- UG w Tomaszowie Lubelskim. wiatowej MO w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944-1946, [w:] Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944-1956, red. G. Joniec, Lublin 2009, s. 38-39 i 46. 132 Pasieki

Ryc. 191. Pasieki, uczniowie klasy VII z nauczycielami: Marzenną Sadłochą, Markiem Kulasem i Alicją Palak, 1994 r., fot. z Kroniki SP w Pasiekach.

492 szkoła 4-klasowa, a kierownikiem została Od 2016 roku, kolejna reforma oświatowa, najpierw Zofia Czaplińska (1944-1954) , przywróciła 8-klasowe szkoły podstawowe potem Jan Czapliński (1954-1966) i Stani- i taka placówka jest także w Pasiekach. sław Luchowski (1966-1973). Szkoła stop- W 1945 roku przy gminie493 utworzono niowo podnosiła swój stopień organizacyjny Związek Samopomocy Chłopskiej, którego do 8-klasowej w 1966 roku, ale w 1973 roku prezesem został Jan Kowal . Później Zwią- obniżono go ponownie do 4-klasowej. Pla- zek ten przekształcono w Gminną Spółdziel- cówka w Pasiekach została wówczas Punk- nię „Samopomoc Chłopską”, a w latach 60. tem Filialnym SP w Tomaszowie Lubelskim, przyłączono ją do GS w Tomaszowie Lubel- którego kierownikiem była najpierw Kry- skim. styna Nowicka (1973-1976), potem Zofia Pod koniec lat 40. XX wieku Gminna Spół- Nowicka (1976-1977) i ponownie Krystyna dzielnia założyła we wsi sklep spożywczy, Nowicka (1977-1981). W 1981 roku kierow- który mieścił się w budynku drewnianej nikiem szkoły w Pasiekach został Czesław świetlicy, a sprzedawała tam najpierw nie- Nowicki (1981-1992). Podniesiono też wte- znana z imienia Maciejko, a potem Juliusz dy jej stopień organizacyjny do 5-klasowej, Świderek, Aniela Kulas, Kazimiera Koza, a w 1985 roku do 8-klasowej. W 1992 roku Kazimierz Maciejko, Janina Kiecana i Teresa dyrektorem szkoły została Maria Wiśniew- Buczkowska. Na początku lat 90. sklep GS-u ska, a w 2001 roku zastąpiła ją na tym stano- zlikwidowano i wówczas placówkę prywatną wisku Ewa Probola. W 1999 roku na skutek otworzyła w świetlicy wiejskiej Alina Biela, reformy oświatowej w Pasiekach obniżono gdzie sprzedawała w latach 1994-2019. Inny stopień492 organizacyjny szkoły do 6-klasowej. sklep493 prywatny w Pasiekach w 1994 roku

APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- APZ, Akta Powiatowego Związku Samopomocy belski 1916-1950. Chłopskiej w Tomaszowie 1944-1954, nr 5. 133 Pasieki

Ryc. 192. Drużyna OSP z Pasiek, 2008 r., fot. ze zb. Cz. Wojciechowskiego.

Waliwander Maria. Usługi handlowe od 2002 roku pełni Firma Pszczelarska „Bartek”, zało- żona przez Jerzego Skibę. Obiektem handlowym był także Punkt Sku- pu Mleka, gdzie od końca lat 50. do początku494 lat 70. pracował Aleksander Małka. Potem mleko dostarczali do Łosińca wozacy . Ryc. 193. Czesław Wojciechowski, prezes OSP Ważnym wydarzeniem było zorganizo- w Pasiekach, fot. ze zb. Cz. Wojciechowskiego. wanie we wsi w 1955 roku jednostki Ochot- niczej Straży Pożarnej. W tym samym roku zakupiono ręczną sikawkę, w 1964 roku druhowie otrzymali motopompę, a w 2010 roku samochód strażacki. W 1959 roku zbudowano pierwszą remizę, a w latach 1986-1992 drugą remizę strażacką. Od 1969 roku dzia- łała także drużyna żeńska straży pożarnej. Funkcję prezesa jednostki OSP w Pasiekach pełnili kolejno: Władysław Maciejko (1955- 1969), Michał Stechnij (1969-1975), Jan Ryc. 194. Zdzisław Dmitroca, przewodniczący Pliszka (1975-1977), Stanisław Kulas (1977- RSP w Pasiekach, fot. ze zb. Z. Dmitrocy. 1981), Czesław Koprowski495 (1981-1987), Sta- nisław Hałasa (1987-2011) i od 2011 roku Czesław Wojciechowski . 494 otworzyła Ewa Mikuła i sprzedaje w nim 495

Informacja ustna Bolesław Ścirka z Pasiek. do tej pory. Ponadto w latach 70. funkcjo- nował we wsi drugi sklep GS zlokalizowany M. Skiba, Straże pożarne..., s. 141; Straże pożarne powiatu..., s. 208; Informacje uzupełniające Czesław w drewnianym kiosku i tam sprzedawała Wojciechowski. 134 Pasieki

Ryc. 195. Kościół filialny w Pasiekach z 1978 roku, widok z 2020 roku.

W okresie powojennym w Pasiekach funk- cjonowało kilka kuźni, a prowadzili je: Jan Krawczyk, Jan Wacko, Władysław Gęborys, Antoni Gęborys i Aleksander496 Kijko. Ponadto istniały także warsztaty tkackie u Michała Hałasa i Jana Harpały . Około 1960 roku utworzono w Pasiekach Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną zrzesza- jącą 12 rolników gospodarujących na 207 ha użytków. Prezesem tej spółdzielni został Leszek Szałowski, potem funkcję tę pełni- li kolejno: Kazimierz Maryńczak, Zdzisław Ryc. 196. Drewniana kuźnia z Pasiek, fot. S. Stadnicki, Dmitroca i jako ostatni Piotr Gozdek. Spół- ze zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. dzielnia obok produkcji roślinnej zajmowała się także hodowlą trzody chlewnej. Na ten 499 cel zbudowano dwie obory i w jednej znaj- dowały się maciory, a w drugiej warchlaki. wał Stanisław Suraj (1969-1973) . W 1974 Na terenie bazy zbudowano także magazyn roku kółko to weszło w skład Spółdzielni Kó- zbożowy, silosy, garaże na sprzęt rolniczy i łek Rolniczych w Tomaszowie Lubelskim. biurowiec. Na początku lat 2000497 Spółdzielnia Na początku lat 60. Powstało we wsi Koło rozpadła się, a majątek od likwidatora zaku- Gospodyń Wiejskich, którego przewodni- pili dotychczasowi pracownicy . czącą została Maria Kuryło. Koło prowadziło Ważną organizacją społeczną było Kółko różnego rodzaju kursy: gotowania, pieczenia, Rolnicze utworzone498 we wsi w 1962 roku. garmażeryjne oraz kroju i szycia, a także wy- Pierwszym prezesem został Władysław Sak pożyczalnię naczyń. Pod koniec lat 90. koło (1962-1969) , potem funkcję tę sprawo- zostało zlikwidowane,500 ale reaktywowano je 496 w 2012 roku. Jego przewodniczącą została 497 499wtedy Ewa Mikuła .

498 Informacja ustna Bolesław Ścirka z Pasiek.

Informacja ustna Zdzisław Dmitroca z Pasiek. 500 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 16. nr 12. Informacja ustna Wanda Ścirka z Pasiek. 135 Pasieki

Ryc. 197. Koło Gospodyń Wiejskich z Pasiek, fot. ze zb. E. Mikuły.

503 W okresie powojennym dokonano we wsi sował do A-klasy, ale z początkiem 2013 roku kilku ważnych inwestycji. W 1961 roku Pa- zawiesił swoją działalność . sieki zostały zelektryfikowane, w latach501 Ważną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi 1972-1974 zbudowano utwardzoną dro- pełniąc rolę najniższego szczebla504 admini- gę, a w 1981 roku zbudowano502 wodociąg . stracji. Funkcję tę505 w Pasiekach sprawowali W 1981 roku wystawiono w Pasiekach mu- kolejno: Adam Okoń (1946) , Władysław rowany kościół filialny . Sak (1958-1969) , Jan Świderek, Włady- W latach 70. utworzono we wsi Ludowy sław Jarczak, Czesław Wojciechowski (2003- Klub Sportowy „Roztok” Pasieki, którego 2007), Ludwik506 Gierczak (2007-2011), Jan piłkarze rozpoczęli rozgrywki od C-klasy, Metzgier (2011-2019) i od 2019 roku Mał- ale potem awansowali kolejno do B i A klasy. gorzata Suraj . Prezesem klubu był Józef Witkowski. W 1999 Pasieki to stosunkowo duża wieś o charak- roku „Roztok” połączył się z klubem „Spar- terze podmiejskim. Według danych w 2002 takus” Szarowola i przez kilka lat utrzymy- roku liczyła 630, w 2011 roku 626, a w 2019 wał się w środku tabeli Klasy Okręgowej. roku 618 mieszkańców. W 2003 roku ”Spartakus-Roztok” spadł do klasy A, ale po jednym sezonie powrócił do Klasy Okręgowej, w 2007 roku awansował do 503 IV, rok później do III ligi (grupa podkarpacko- 504 M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus..., s. 13, 16, lubelska) i na koniec sezonu 2009/2010 23, 27, 29, 180-187. uzyskał awans do II ligi. Jednak Klub sprze- F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja admini- dał licencję na grę w II lidze, a wykupił ją stracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie 505tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS w od „Spartakusa” klub „Motor” Lublin. Potem Lublinie, s. 91.

„Spartakus”501 rozpoczął grę od B-klasy, awan- 506 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 502 nr 4.

Informacja ustna Czesław Wojciechowski z Pasiek. Informacja ustna Czesław Wojciechowski i Broni- M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 335. sław Ścirka z Pasiek. 136 PODHORCE Wieś położona jest na północnym skraju gminy Tomaszów Lubelski, nad rzeką Huczwą, w obrębie Grzędy Sokalskiej. Miejscowość była zamieszkała już w pradziejach, a świadczą o tym głównie archeologiczne badania powierzchniowe AZP,507 podczas których odkryto 28 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych) . Ryc. 198. Neolityczny wiórowiec krzemienny Najstarsze zabytki związane są z osadnic- z Podhorzec, wg I. Kutyłowskiej 1972. twem środkowoneolitycznym. Reprezentują ją nieliczne ułamki naczyń glinianych oraz wiórowiec508 krzemienny zaliczone do kultury pucharów lejkowatych (4000-2800 r. mazowiecki i bełski, nadał Michałowi Mo- p.Chr.) . Kolejne ślady wskazują na osadnic- tyczce,510 mieszczaninowi szczebrzeskiemu two wczesnobrązowej kultury mierzanowic- wsie Zwiartów, Zwiartówek, Podhorce i Pro- kiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.), wyróżnionej ste . W 1446 roku wieś511 należała do Piotra na podstawie kilku ułamków naczyń glinia- i Andrzeja, którzy byli obecni podczas roz- nych oraz kamiennego rozcieracza. graniczania wsi Typin . Była to wówczas Nieco młodsze, nieliczne materiały cera- niewielka miejscowość512 i według rejestru po- miczne oraz odłupek krzemienny wskazują borowego w 1472 roku było tu 3 i 1/2 łana na osadnictwo kultury trzcinieckiej (1650- użytków oraz młyn513 . W 1506 roku notowa- 1100 r. p.Chr.). Trochę liczniejszy materiał, ny był Bernard z Podhorzec, piastujący urząd głównie ułamki naczyń oraz placek gliniany, stolnika bełskiego . Według rejestru pobo- można zaliczyć do kultury łużyckiej (1200- rowego z 1531 roku Miękicki posiadał tu 3 400 r. p.Chr.). Ponownie obszar ten był zasie- łany, natomiast Stanisław Mikołaj Szczerba dlony w okresie rzymskim (I-V w.), głównie 1 i 1/2 łana użytków oraz młyn o 1 kole. za sprawą kultury przeworskiej (I-III w.), W 1578 roku Jan i Bartłomiej Morgalicowie a świadczy o tym kilka ułamków naczyń mieli w Podhorcach 3/4 łana użytków, Piotr zarejestrowanych na powierzchni. Licznie Podhorecki herbu Bylina 2 łany użytków i 1 reprezentowany jest materiał ceramiczny zagrodnika z ziemią, Anna Podhorecka 1/2 z okresu wczesnego średniowiecza (VIII-XIII łana użytków, Jan Zwiartowski 2 i 1/4 łana w.). Wskazuje on na zasiedlenie tych terenów użytków, 2 zagrodników z ziemią, 2 komorni514- przez ludność słowiańską. ków i cerkiew, Walenty Podhorecki 1/4 łana Pierwsza historyczna wzmianka o miej- użytków i Dunikowski 3/4 łana użytków . scowości pochodzi z roku 1409, kiedy Miko- W 1596 roku dziedzicem wsi był515 Krzysztof łaj z Podhorzec509 był jednym ze współfunda- Płaza-Mielecki, który miał graniczne zatargi torów uposażenia dla kościoła w pobliskim z kanclerzem Janem Zamoyskim . W 1608 507 Gródku . W roku 1425 Ziemowit IV, książę roku część wsi wziął w zastaw Zygmunt516 E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP Komorowski herbu Korczak, żonaty z Ewą na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w ar- z Podhorzec, córką Duszy Podhoreckiego . chiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; 510 E. Banasiewicz, J. Kuśnierz, Opracowanie wyników 511 badań AZP na obszarze 94-91, Zamość 1985, ma- 512 ZDM, cz. V, nr 1361. 508teriały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura ZDM, cz. III, nr 738. w Zamościu. 513 A. Janeczek, A. Świeżawski, Rejestr poboru łano- D. Łysiak, Osadnictwo kultury pucharów lejko- wego..., s. 44. watych w zachodniej części Grzędy Sokalskiej, 514 H. Gmiterek, R. Szczygieł, Urzędnicy wojewódz- „Sprawozdania z badań archeologicznych w woje- twa..., s. 66. wództwie zamojskim w 1994 roku”, Zamość 1995, 515 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 211, 509s. 111; I. Kutyłowska, Materiały archeologiczne 516242. w zbiorach..., s. 149. A. Tarnawski, Działalność gospodarcza..., s. 58. ZDM, cz. V, nr 1223. A. Boniecki, Herbarz polski, t. XI, s. 12. 137 Podhorce

Ryc. 199. Podhorce na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

523 Przed 1608 rokiem część wsi posiadał Nie wiadomo, z jakiego powodu dokonano Walenty Łęski,517 żonaty z Zofią z Kędzierzaw- powtórnej erekcji parafii w 1750 roku . skich, który zamienił tutejsze dobra z Dra- Być może zaginęły odpowiednie dokumenty. mińskimi . W 1629 roku wieś należała do W 1761 roku była tu parafialna524 cerkiew Mruczyńskiego, Kędzierzyńskiego, Marcina drewniana p.w. Opieki NMP, która należała Podhoreckiego,518 Jerzego Rogali, Plennickiego, do dekanatu tomaszowskiego . Pod koniec Walentego Podhoreckiego, Seiberoza i Woł- XVIII lub na początku XIX wieku parafię zli- kowyskiej . W 1652 roku wieś [zapewne kwidowano i przyłączono do Typina. Jednak w części] należała do Olewińskich,519 którzy Podhorce pozostały siedzibą parafii typiń- podarowali obraz Matki Boskiej do kapliczki skiej. Cerkiew, pomimo próby przywrócenia525 „na Piaskach” w Tomaszowie . parafii, pozostała jako filialna do 1875 roku Stosunkowo starą metrykę posiada tutej- i należała do parafii w Typinie . W okresie sza cerkiew, wzmiankowana520 po raz pierwszy 1875-1915 funkcjonowała tutaj parafia pra- w roku 1533. Notują ją potem źródła przez wosławna, zlikwidowana po 1915 roku, kie- resztę521 XVI wieku . Według danych z 1743 dy prawosławni wyjechali na wschód. Cer- roku parafia była uposażona w 3 ćwierci łana kiew w 1917 roku została rekoncyliowana na pola . Potem uposażenie systematycznie kościół filialny, z chwilą utworzenia parafii wzrastało do 24 mórg 243 sążni na począt522- w 1919 roku stała się kościołem parafialnym. ku XIX wieku, 26 mórg 864 sążni (1825 r.), a Spłonęła w pożarze w 1920 roku. 517kilka lat później do 31 morgów 134 sążni . Aż do likwidacji parafii unickiej przy cer- 518 kwi podhoreckiej rezydowali parochowie. A. Boniecki, Herbarz polski, t. XV, s. 323. 519 CPAHUL, Rejestr pogłównego województwa beł- W latach 40. XVIII wieku526 tutejszym paro- 520skiego z 1629 r. chem był ks. Maksym Wilkiewicz, a w 1761 521 J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 91. roku ks. Stefan Terlecki . Kolatorami tej 522 A. Gil. Prawosławna eparchia..., s. 232. 523 APL, ChKGK, nr 549. 524 Ks. K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach 525 APL, ChKGK, nr 549. koło Tomaszowa, [w:] 100-lecie kościoła Matki 526 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 309. Bożej Częstochowskiej w Podhorcach 1919-2019, M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 328-329. [b.m.r.w.], s. 14-22-23. Ks. K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach..., 138 Podhorce

cerkwi do 1864 roku (do uwłaszczenia) byli Podhorce A kupił od Narcyza Zakaszewskie- właściciele527 dóbr. W 1662 roku Podhorce były go za 80 tys. złp Wincenty Rulikowski, który we władaniu Sobieszczańskiego i [Jerzego] ponadto wykupił pozostałe części Podhorzec. Łęskiego . Zapewne podczas ich rządów Podhorce część B kupił Wincenty Ruli- ukryto we wsi skarb monet złożony z szelą- kowski w 1823 roku od Macieja Baryckiego gów koronnych i litewskich528 (tzw. boratynek). i jego syna Stanisława, którzy odziedziczyli ją Skarb ten został znaleziony podczas prac po Antonim Baryckim i Agnieszce z Zawadz- ziemnych w 1987 roku . kich Baryckiej, a ci z kolei dostali w spadku Pod koniec XVII wieku dobra podhorec- po Sebastianie, Mikołaju i Marcinie Baryc- kie uległy rozdrobnieniu i około 1700 roku kich. Przed nimi majątek ten posiadał Łukasz należały do Jagiełłowicza, Baryckiego, So- Barycki, a wcześniej Franciszek Barycki, wła- bieszczańskiego,529 Raczyńskiego, Tuszyń- ściciel dóbr w 1775 roku. skiego, Jana Czyżowskiego i Szymona Czy- Podhorce C Wincenty Rulikowski kupił od żowskiego . Duży dział w Podhorcach po Jakuba Kuleszy, a w części od Stanisława Ba- Jerzym Łęskim, objęła jego żona Petronella ryckiego. Kulesza kupił swoją część w 1823 z Iwanieckich i jej drugi mąż Józef Mikołaj roku od Feliksa Dunina Rajeckiego, a Barycki Zaleski.530 Po nich dobra przejął Józef Łęski odziedziczył po swej matce Agnieszce z Za- waz ze swym bratem (nieznanym z imie- wadzkich Baryckiej. nia) . Według rejestru z 1713 roku dobra Część D Podhorzec kupił Rulikowski od posiadali531 tutaj: Jerzy Łęski, Kędzierzawski, Józefa Czyżewskiego, który ją odziedziczył Barycki, Jan Czyżowski, Brześciański i Skrzy- po ojcu Wojciechu Czyżewskim oraz ro- tuska . W latach 40. XVIII wieku wieś 532na- dzeństwie: bracie Kazimierzu i siostrach – leżała do Adama Rostkowskiego, a w 1761 Agnieszce z Czyżewskich Trzcińskiej i Ana- roku do Antoniego Wyszogrodzkiego . stazji z Czyżewskich Krajewskiej. Wojciech W 1774 roku533 właścicielami części Podhorzec Czyżewski odziedziczył dobra po swym ojcu byli: Sebastian, Michał i Marcin Baryccy her- Michale Czyżewskim, ten zaś kupił je w 1726 bu Nowina . roku od swej matki Marianny z Niewockich W 1755 roku dziedzic Podhorzec Józef Czyżewskiej, żony Karola. Szymanowski, zawarł kontrakt z konwentem Część E w 1719 roku była własnością Ka- o. trynitarzy tomaszowskich na dzierżawę tarzyny ze Stachowskich Szeptyckiej, która części dóbr534 za pożyczkę 15 tys. złp. Dzierża- w tym roku przekazała ją synowi z pierw- wa trwała 12 lat. Potem dobra te kupił Piotr szego małżeństwa Stefanowi Bzowskiemu, Żeromski535 . W 1794 roku od Tadeusza My- a ten swemu synowi Wojciechowi. Od dzieci słowskiego część wsi kupił Walenty Zaka- Wojciecha Bzowskiego: Andrzeja, Tomasza szewski . Do 1815 roku dobra Podhorce A i Tekli, żony Stanisława Czarneckiego majtek należały do Walentego Zakaszewskiego, po kupiła w 1823 roku Justyna z Przewłockich którym dziedziczył syn Narcyz. W 1826 roku Niepokulczycka, która wyszła po raz drugi za 527 528s. 14-15. mąż za Wincentego Rulikowskiego. AGAD, Rejestr poborowy z 1662 r. Część F około 1820 roku kupił Rulikowski

J. Feduszka, E. Hanejko, W. Panasiewicz, J. Waszkie- od włościanina Kajetana Banacha, który na- wicz, Skarby monet nowożytnych polskich i obcych 529XV-XVIII w. w zbiorach muzeów państwowych woje- był ją od Michała Antoniewicza, a ten kupił 530wództwa zamojskiego, [b.m.r.w.], Katalog wystawy. od Narcyza Zakaszewskiego. CPAHUL, Lustracja.... z około 1700 r. Część G w 1823 roku od Wincentego Do- 531 W. Bondyra, Własność ziemska..., s. 103; Ks. browolskiego, żonatego z Praxedą z Kuchar- 532K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach..., s. 15. W. Bondyra, Własność ziemska..., s. 183-184. skich kupiła Justyna z Przewłockich Niepo- 533 Ks. K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach ..., kulczycka, a Dobrowolski nabył ją w 1818 534s. 14-15. roku od Narcyza 536Zakaszewkiego. Od Niepo- APZ, Akta hipoteki dóbr Podhorce. E. Hanejko, Miasto w okresie od wielkiego sporu o kulczyckiej dobra kupił w 1826 roku Win- Ordynację do I rozbioru Polski, [w:] Tomaszów Lu- centy Rulikowski . 535belski. Monografia miasta, Lublin-Tomaszów Lubel- 536 ski 2011, s. 149. APZ, Akta hipoteki dóbr Podhorce. APCh, Akta hipoteki dóbr Podhorce G. 139 Podhorce

Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie538 tomaszowskim i parafii Gródek. Liczyła wów- czas 84 domy i 519 mieszkańców . Pod koniec XIX wieku było tu 96 domów i 600 mieszkańców, w tym 401 katolików oraz 942 morgi gruntu. Folwark w 1870 roku liczył 1487 mórg, w tym 525 mórg ziemi ornej, Ryc. 200. Wincenty Rulikowski, właściciel Pod- 81 mórg łąk, 856 mórg lasu, 14 mórg zarośli horzec, fot. z archiwum WUOZ w Lublinie, De- oraz 12 mórg nieużytków. W 1874 roku na legatura w Zamościu. obszarze dworskim powstała kolonia, którą utworzyła ludność przybyła z Galicji. Liczy- ła ona 156 domów i 1047 mórg ziemi ornej oraz 190 mórg lasu. We wsi i kolonii było 6 cieśli, 30 tkaczy, 4 kołodziejów, 4 szewców, 1 rymarz, 6 stolarzy, 1 garncarz, 6 stelmachów, 6 traczy,539 6 bednarzy i 2 kowali. Włościanie posiadali także 10 pasiek540 liczących do 100 uli . W 2. połowie XIX wieku we wsi funk- cjonowała gorzelnia . Podczas uwłaszcze- nia w 1864 roku włościanie uzyskali 942 Ryc. 201. Władysław Rulikowski, właściciel morgi i 59 prętów gruntu na własność. Po- Podhorzec, wg J. Niedźwiedzia 2012. nadto chłopi posiadali serwituty do spółki z dworem, które były często powodem do za- targów. W 1897 roku doszło do walki chło- pów o 541prawa serwitutowe, gdyż właściciele dóbr bezprawnie przyłączyli je do swoich włości . W 1905 roku na terenie Kolonii Podhorce funkcjonowały542 2 wiatraki oraz młyn wodny. We wsi w tym czasie była cerkiew, szko- ła i karczma . W 1910 roku utworzono w Podhorcach Spółdzielnię Spożywców, a jej Ryc. 202. Emma Rulikowska, fot. ze zb. WUOZ prezesem został Jan Kuźmicz. Jednak funk- w Lublinie, Delegatura w Zamościu. cjonowanie Spółdzielni nie było dynamiczne543 i w 1914 roku uległa samo rozwiązaniu ze względu na małą ilość członków . Znaczne zmiany zaszły na wsi w okresie Wskutek kilkuletnich zabiegów w 1826 I wojny światowej. Podczas wycofywania roku Wincenty Rulikowski (1768-1844), syn się Rosjan w 1915 roku znaczna część lud- Michała i Teresy, stał się jedynym właścicie- ności wsi (prawosławna) wyjechała w głąb lem wsi Podhorce. Po nim w 1844 roku odzie- Rosji. Dwa lata później miejscową, opusz- dziczył dobra syn Władysław (1793-1869), czoną przez prawosławnych cerkiew przejęli 538 żonaty z Emmą ze Szlubowskich, a w 1856 539 roku przejął je jego zięć Kazimierz Dobiecki 540 Tabella..., t. II, s. 98. (1834-1896), syn Eustachego i Cecylii z Cięż- SGKP, wypisy, s. 291. 541 K. Latawiec, Tomaszów Lubelski jako ośrodek..., kowskich, żonaty z Natalią z Rulikowskich s. 14.

(1836-1902). Od Dobieckiego w 1871 roku 542 J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, Ruch część dóbr Podhorce kupili koloniści, 537któ- ludowy..., s. 31. 543 rych reprezentowali Wojciech Kus i Jan Ożóg, Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 god, s. 514-515.

a537 w 1881 roku także Józef Tomaszewski . W. Jaworski, Legalne organizacje społeczne w powiecie tomaszowskim do 1914 roku, „Rocznik Toma- 140 APZ, Akta hipoteki dóbr Podhorce A-F. szowski”, t. 4/2015, s. 93. Podhorce

Ryc. 203. Podhorce, kościół, plebania i dzwonnica z lotu ptaka, fot. ze zb. E. Gnap.

katolicy, którzy wkrótce rozpoczęli starania cono ją do pierwotnej546 funkcji. W latach 1964- o utworzenie parafii rzymskokatolickiej. 1965 przy kościele wystawiono murowaną W październiku 1917 roku przybył do Pod- dzwonnicę . horzec ks. Edmund Dzięcielewski i pełnił tu- Ksiądz Feliks Woźniak był proboszczem taj posługę duszpasterską. Dnia 3 paździer- podhoreckim do śmierci w 1943 roku. Potem nika 1919 roku biskup lubelski Marian Leon544 funkcję tę pełnili kolejno: ks. Ignacy Roczon Fulman dokonał erekcji parafii, a ks. E. Dzię- (1943-1944), ks. Jan Klepa (1944-1946), ks. cielewski został pierwszym proboszczem . Józef Walczak (1946-1948), ks. Jan Orzeł W 1920 roku krótko obowiązki proboszcza (1948-1955), ks. Stefan Roszkowski (1955- od lipca do października pełnił ks. Józef 1966), ks. Eugeniusz Tatarczak (1966-2003), Masztalerz, proboszcz z sąsiedniego Gródka, ks. Zygmunt Zółkiewski (2003-2009) i od ale jeszcze w tym samym roku proboszczem 2009 roku ks. Adam Herda. został ks. Feliks Woźniak. Drewniana świą- Pierwotnie cmentarz grzebalny dla ludno- tynia została odremontowana, ale w grud- ści unickiej funkcjonował wokół cerkwi, ale niu 1920 roku, z niewyjaśnionych przyczyn, na początku XIX wieku wytyczono cmentarz spłonęła. W latach 1921-1926 wybudowano, poza zabudową wsi. Po utworzeniu parafii według planu inż. Andrzeja Gruchalskiego, rzymskokatolickiej cmentarz ten 547powięk- kościół murowany, trzynawowy, neobaroko- szono. Obecnie posiada kształt wydłużonego wy, z dwiema wieżami na frontonie i z zakry- czworoboku o powierzchni 0,65 ha . stią. Dla potrzeb545 budowy założono cegielnię Na początku XX wieku Podhorce były parafialną, która funkcjonowała jeszcze w nadal stosunkowo dużą wsią i według spi- 1929 roku . Kościół został konsekrowany su z 1921 548roku liczyły 175 domów oraz w 1930 roku. Podczas okupacji niemieckiej 1061 mieszkańców, w tym 40 Żydów i 114 świątynia w latach 1943-1944 została zamie- Ukraińców . Mieszkańcy w zdecydowanej niona najpierw na magazyn zboża, potem na większości byli rolnikami. Ponadto istniał tu schronienie dla kobiet i dzieci w razie napa- zakład546 mleczarski Spółdzielni Mleczarskiej, 544du partyzantów na wieś. Po wojnie przywró- 547 545 548 M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 328-329. Kronika parafii rzymskokatolickiej w Podhorcach. D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 240. Ks. Adr. 1929, s. 576. Skorowidz..., t. IV, s. 107. 141 Podhorce

młyn parowy Jana Ćwika i S-ki oraz wiatrak J. Bobki. Miejscowym bednarzem był wtedy K. Stempola, cieślą – J. Bobko, kowalem – S. Janicki, szewcem – M. Kim, a rzeźnikiem – Ryc. 204. Ksiądz Józef Maszta- I. Kozakiewicz. Funkcjonowały także dwa lerz, pełnił obowiązki probosz- sklepy spożywcze: Feliksa Bednarza i S. Wę549- cza w Podhorcach w 1920 roku. grzyna, natomiast wyroby tytoniowe sprzedawali: I. Kawka, I. Nowak oraz P. Nowak . W 1937 roku powstał we wsi sklep Spół- dzielni Spożywców, w którym550 sprzedawał Michał Gnap. Drugi sklep należał wówczas do nieznanego z imienia Żyda . Długie tradycje posiada miejscowa Ochot- nicza Straż Pożarna sięgająca swymi po- czątkami 1911 roku. Początkowo druhowie Ryc. 205. Ksiądz Feliks Woźniak, posiadali na wyposażeniu ręczną sikawkę. proboszcz w latach 1920-1943. Dopiero w 1952 roku jednostka otrzymała motopompę, a w 1955 roku samochód stra- żacki. W 1930 roku zbudowano pierwszą, drewnianą remizę. Kolejny budynek strażac- ki powstał w 1952, a obecny w 1978 roku. Funkcję prezesa OSP w Podhorcach pełnili kolejno: ks. Edward Śliwiński (1911-1919), Ryc. 206. Ksiądz Ignacy Roczon, ks. Feliks Woźniak (1920-1939), Wojciech w latach 1943-1944 proboszcz Łysiak (1939-1943), Tadeusz Bielecki (1957- w Podhorcach, fot. z epitafium 1960), Antoni Bednarz (1960-1974), Alfred w kościele w Zubowicach. Czok (1974-1975),551 Tadeusz Ćwik (1975- 2001), Adam Korzeń (2001-2011) i od 2011 roku Grzegorz Łój . Przy OSP powstała tak- że żeńska drużyna, która osiagała sukcesy wśród Kobiecych Drużyn Pożarniczych, np. w powiatowych zawodach pożarniczo-spor- towych w Wożuczynie w 2005 roku zajęła I miejsce. Była także najlepsza w 2006 roku na Ryc. 207. Ksiądz Eugeniusz Ta- zawodach wojewódzkich w Kocku. tarczak, proboszcz podhorecki Dość długie dzieje notuje tutejsza oświata. w latach 1966-2003. Już w okresie zaboru rosyjskiego powstała we wsi szkoła przycerkiewna,552 notowana po raz pierwszy w 1903553 roku. Wówczas uczył tu Eliasz Piotrowski , a w 1910 roku Eu- geniusz Śliwiński . Wobec braku budynku szkolnego zajęcia odbywały się w mieszkaniach prywatnych. Szkoła rosyjska funkcjo- nowała zapewne do 1915 roku. Ryc. 208. Ksiądz Adam Herda, 549 proboszcz podhorecki od 2009 550 Ks. Adr. 1929, s. 576. roku, fot. ze zb. ks. A. Herdy. 551 J. Majdańska, Kronika wsi Podhorce, [b.r.m.w.], s. 16. 552 M. Skiba, Straże pożarne..., s. 140; Kronika Ochot- 553niczej Straży Pożarnej w Podhorcach. Pamiatnaja kniżka... na 1903 god, s. 237. Pamiatnaja kniżka... na 1910 god, s. 241. 142 Podhorce

Ryc. 209. Mieszkańcy Podhorzec na tle zlewni mleka, okres międzywojenny, fot. z Kroniki wsi Podhorce.

Ryc. 210. Ćwiczenia strażaków przy drewnianej remizie w Podhorcach w 1949 roku, fot. z archiwum GOK w Podhorcach.

143 Podhorce

557 lekcyjnych było mieszkanie dla kierownika szkoły . Mieszkańcy Podhorzec od początku XX wieku odznaczali się dużą aktywnością spo- łeczną. Przejawem tego było m.in. powstanie Ruchu Ludowego, a jego efektem było zało- żenie w 1910 roku Spółdzielni Spożywców. Ryc. 211. Tadeusz Czajkowski, kierownik szko- W okresie międzywojennym w Ruch Ludowy ły w Podhorcach w latach 1927-1931, fot. ze był tutaj niezwykle aktywny. Rolnik z Podho- zb. AP w Zamościu. rzec Michał Gajewski został w 1919 roku po- słem do sejmu ustawodawczego z ramienia PSL „Wyzwolenie”. Na fali Ruchu Ludowego w 1928 roku powstało Koło ZMW, którego W 1916 roku utworzono we wsi polską prezesem został Adam Semczyszyn. Koło szkołę 1-klasową, gdzie nauczycielką zosta- przestało funkcjonować po pacyfikacji Ruchu ła Stanisława554 Podkańska. Uczyła tu do 1919 Ludowego w 1937 roku. Jednak558 wcześniej roku, kiedy została przeniesiona do Tyszo- w tym samym roku zorganizowano w Pod- wiec . W 1918 roku podniesiono stopień horcach wielki strajk chłopski . organizacyjny szkoły do 2-klasowej, zaś Okres II wojny światowej był dość tragiczny w 1918 roku do 4-klasowej. Wtedy kierow- dla mieszkańców Podhorzec. 23 września nikiem został Mizerski (1918-1919). Po nim 1939 roku doszło na terenie wsi do zaciętych byli kolejno: Alfred Derza (1919-1923), Sta- walk żołnierzy polskich z 44 pułku piechoty nisław Dyrda (1923-1926), Karol Sędzimir- płk. Józefa Frączka wspomaganego przez 4 i 6 ski (1926-1927), Tadeusz Czajkowski (1927- baterię 9 pułku artylerii ciężkiej z Niemcami. 1931), Władysław Bieńczak (1931-1933), W wyniku559 tych zmagań obie strony poniosły Edward Sędzimirski (1933-1939) i Ignacy znaczne straty w ludziach, ale Polacy opano- Sirko (1939-1943). W okresie międzywo- wali wieś . Dalsze działania zbrojne zakoń- jennym nauczycielami byli także: Sabina Dzik czyły się jednak kapitulacją wojsk polskich. (1919-1927), Maria Sokalska, po mężu De- Podczas okupacji niemieckiej, w 560latach rza (1920-1927), Alfred Derza (1919-1927), 1940-1942 na roboty przymusowe do Nie- Stefan Czajkowski (1930-1933), od 1933 miec wywieziono 17 mieszkańców . Do roku Ignacy Sirko i jego555 żona Jadwiga z Kło- olbrzymiej tragedii doszło 13 lipca 1943 sowskich, Józefa Mazurkiewicz (1926-1927) roku, kiedy wieś została wysiedlona przez oraz Helena Leonowicz . Podczas okupacji Niemców. Mieszkańców wywieziono wtedy niemieckiej, do556 wysiedlenia, w szkole uczyli do wcześniej wysiedlonych miejscowości także: Stanisław Szewczak (1940) i Stanisła- powiatu biłgorajskiego. W Podhorcach na- wa Muchówna . siedlono Niemców561 z Rumunii i Bułgarii oraz W latach 1916-1919 nauka odbywała się volksdeutschów. Tutejszym dorfführerem w wynajętych mieszkaniach prywatnych, został Wehner . Niemcy zorganizowali we w 1919 roku na lokal szkolny przejęto daw- wsi swoją szkołę, która funkcjonowała tylko ną popówkę, ale po spaleniu kościoła w 1920 1 rok. roku, odbywały się tutaj obrzędy religijne, Podczas II wojny światowej na terenie wsi a naukę prowadzono w trzech salach wyna- powstał557 pluton partyzancki wchodzący naj- 558 jętych od miejscowych gospodarzy. Dopiero Kronika SP w Podhorcach. w 1926 roku gmina zakupiła drewniany bu- 559 J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, Ruch dynek (dawną popówkę), gdzie obok 2 sal Ludowy..., s. 93, 335. 554 L. Siemion, Na wzgórzach Roztocza, Lublin 1978, 555 560s. 104; W. Wójcikowski, L. Paczyński, Roztocze – Kronika SP w Tyszowcach. przewodnik, Warszawa 1986, s. 141. 556 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 561 J. Majdańska, Kronika wsi Podhorce, rękopis w zb. belski 1916-1950. SP w Podhorcach, s. 22. APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- Z. Klukowski, Zbrodnie niemieckie..., s. 94; Za- belski 1916-1950. mojszczyzna Sonderlaboratorium SS..., s. 226. 144 Podhorce

Ryc. 212. Grupa partyzantów z Podhorzec, fot. ze zb. Muzeum im. J. Petera w Tomaszowie Lu- belskim.

pierw w skład Batalionów Chłopskich, a potem Armii Krajowej. Jego dowódcą był plut. Jan Krystek „Sójka”. W latach 1939-1944 w562 różnych okoliczno- ściach zginęło 32 mieszkańców Podhorzec: 10 Polaków i 22 Żydów . Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej Ryc. 213. Jan Krystek „Sójka”, dowódca pluto- ludność powróciła do domów. W 1944 roku nu BCh w Podhorcach, fot. ze zb. Muzeum im. wznowiono zajęcia szkolne. Kierownikiem J. Petera w Tomaszowie Lubelskim. placówki został najpierw Bronisław Marco563 - la, a od września tego roku Eugenia Rychter, która kierowała szkołą do 1968 roku . Po niej placówką zarządzał Jan Fiutka (1968- Zajęcia szkolne w okresie powojennym 2001), a od 2001 roku Stanisława Malinowska. odbywały się początkowo w drewnianym W latach 1960-1973 przy Szkole Podsta- budynku dawnej szkoły, a dopiero w latach wowej funkcjonowała Szkoła Przysposobie- 1959-1961 wybudowano murowany obiekt nia Rolniczego, dokształcająca mieszkańców szkolny, który po dobudówkach funkcjonu- w zakresie rolnictwa. Początkowo były to je do dziś. W 1999 roku w wyniku reformy kursy 5-miesięczne, potem564 10-miesięczne, szkolnictwa w Podhorcach pozostała Szkoła a od 1963 roku przekształcono je w 2-letnią Podstawowa 6-klasowa, a po jej ukończeniu Zasadniczą562 Szkołę Rolniczą . dzieci dojeżdżały do Gimnazjum w Toma- szowie Lubelskim. W 2003 roku zorganizo- 563 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 177- wano tutaj Gimnazjum w ramach Zespołu 178. 564 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- Szkół: Podstawowej i Gimnazjum. Dyrekto- belski 1916-1950. rem Zespołu została Stanisława Malinowska, Kronika SP w Podhorcach. 145 Podhorce

Ryc. 214. Nauczycielka Żurawska z uczniami klasy VIII SP w Podhorcach w 1975 roku, fot. ze zb. E. Gnap.

dotychczasowa dyrektor Szkoły Podstawo- wej. Od 2016 roku, po likwidacji Gimnazjum, funkcjonuje tu ponownie szkoła 8-klasowa. W 1949 roku otwarto we wsi Urząd Pocz- towy, którego naczelnikiem był Marian Sko- czylas, potem Jan Federkiewicz i wreszcie Krystyna Iwanicka. W 1996 roku Urząd ten Ryc. 215. Jan Fiutka, dyrektor szkoły w Pod- zlikwidowano. W 1955 roku powstała gro- horcach w latach 1968-2001, fot. z Archiwum mada Podhorce, w skład której weszły: Pod- UG w Tomaszowie Lubelskim. horce, Przecinka, Typin, Nowa Wieś, Klekacz i Nedeżów. Jednym z przewodniczących Prezydium GRN był Antoni Bednarz (1959- 1962), a potem Tadeusz Osiak (1962-1965). Od 1966 roku gromadę przeniesiono do Typina. Przy siedzibie gromady powstał Punkt Kasowy Banku Spółdzielczego (Kasy565 Spół- dzielczej) w Tomaszowie, prowadzony do lat 80. przez Helenę Federkiewicz . Z po- czątkiem 1962 roku postała we wsi Biblio- teka Gromadzka, która od 1973 roku weszła Ryc. 216. Stanisława Malinowska, dyrektor w skład Biblioteki Gminnej, najpierw z sie- szkoły w Podhorcach od 2001 roku, fot. z Ar- dzibą w Bełżcu (1973-1992), potem w Łasz- chiwum UG w Tomaszowie Lubelskim. czówce (1992-1995) i od 1995 roku w Maj- danie Górnym. Obecnie nosi ona miano Bi- blioteki Komunalnej z siedzibą w Majdanie 565

Informacja ustna Józef Loda z Przecinki. 146 Podhorce

Ryc. 217. Dyrektor J. Gnap, ksiądz E. Tatarczak i nauczycielka E. Gnap z uczniami klasy VIII SP w Podhorcach, fot. ze zb. E. Gnap.

Górnym. Biblioteka w Podhorcach, od 1973 roku jako filia, przez długi czas była prowadzona przez Irenę Janicką. Obecnie566 bibliote- karką jest Anna Janicka. Aktualnie zbiory tej biblioteki liczą około 5500 książek . W 1953 roku powstała we wsi Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, w skład której weszło także kilku gospodarzy z Typina. Ryc. 218. Antoni Bednarz, przewodniczący Spółdzielnię utworzyło 13 rolników, ale go- Prezydium GRN w Podhorcach, fot. ze zb. spodarzyli początkowo tylko na 25,05 ha A. Bednarza. użytkach, potem areał został nieco powięk- szony. Prezesem567 Spółdzielni w latach 1963- 1967 był Mieczysław Górski, a od 1967 roku Jan Deryło . Na początku lat 70. Spółdziel- W Podhorcach funkcjonowały także punk- nia została rozwiązana. ty handlowe. Jednym z nich był Punkt Sku- Około 1962 roku założono we wsi Kół- pu Mleka, gdzie przez kilka lat pracował Jan ko Rolnicze z prezesem Józefem Drelichem. Woś, a potem Bogumiła Bawół. Handel pro- Później funkcję tę pełnił Adam Kusiak, a po wadziły także sklepy spożywcze utworzone nim Adam Korzeń. Pod koniec lat 60. kółko przez Gminną Spółdzielnię „Samopomoc przekształcono w Międzykółkową Bazę Ma- Chłopską”. W latach 90. handel przeszedł szynową, w skład której weszły okoliczne w prywatne ręce, a właścicielami sklepów kółka rolnicze. byli: Mariusz Kobielarz, Leszek Malinowski 566 i Maria Joniec. Wszystkie te sklepy zakończy- 567 ły już swoją działalność. Informacja ustna Anna Janicka z Podhorzec. Pod koniec lat 60. powstała w Podhorcach APZ, Akta Powiatowego Związku Rolniczych Spółdzielnia Zdrowia z prezesem Janem Fiut- Spółdzielni Produkcyjnych powiatu tomaszowskiego, nr 31. ką. W 1969 roku pracował tu lekarz Kazimierz 147 Podhorce

Ryc. 219. Koło Gospodyń Wiejskich z Podhorzec, lata 70. XX wieku, fot. z Kroniki wsi Podhorce.

pracował lekarz Andrzej Nieckarz, a następ- nie lek. Maciej Kałużyński. W 1999 roku Ośrodek Zdrowia przekształcono w Niepu- bliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, a jego dyrektorką została lek. Joanna Czechońska. Przez kilkanaście lat funkcjonowała tutaj także apteka założona około 2002 roku i prowadzona do 2015 roku. Ryc. 220. Krystyna Ćwik, dyrektor GOK w Pod- Do ważniejszych inwestycji we wsi po horcach w latach 1973-1980, fot. z Kroniki II wojnie światowej należy zaliczyć elek- wsi Podhorce. tryfikację przeprowadzoną w 1963 roku, w latach 60. wykonano meliorację i zbudowano utwardzoną drogę, a w 1987 roku zbudowano wodociąg. W latach 1973-1977 zbudowano we wsi Wiejski Dom Kultury, przekształcony potem w Gminny Ośrodek Kultury (GOK). Jego dyrektorką była najpierw Krystyna Ćwik (1977-1980), potem Klementyna Loda (1980-2016), Kinga Łu- czak (2016-2020) i od 2020 roku Mateusz Ochwat. Gminny Ośrodek Kultury w Podhor- Ryc. 221. Klementyna Loda, dyrektor GOK cach wspiera regionalne tradycje i inicjaty- w latach 1980-2016, fot. z archiwum GOK wy kulturalne wśród mieszkańców gminy w Podhorcach. Tomaszów Lubelski, organizuje szereg cy- klicznych imprez: gminne dożynki, pikniki rodzinne, Noc Świętojańską, Gminny Dzień Dziecka, Piknik Sołtysów, Gminne Forum Ko- Obirek,568 a od 1970 roku dentystka W. Ostrow- biet, różnotematyczne przeglądy, konkursy, ska, natomiast pielęgniarką była W. Bartec- kiermasze, warsztaty oraz zajęcia dla dzieci ka . W późniejszym czasie w Podhorcach i młodzieży. 568 GOK jest także opiekunem organizacji spo- APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 10. łecznych na czele z Kołem Gospodyń Wiejskich. 148 Pierwsze takie koło powstało w Podhorcach Około połowy lat. 20. XX wieku na wy- w latach 60. XX wieku i funkcjonowało do karczowanym obszarze zamieszkało kilka lat 90. Reaktywowano je w 2016 roku, a jego rodzin z pobliskiej Justynówki. Tuż przed II przewodniczącą została Agata Wlaź. wojną światową jeden z mieszkańców – Jan W latach 70. i 80. XX wieku istniał we Loda otworzył we wsi sklep spożywczy funk- wsi zespół569 piłkarski LZS Podhorce, który cjonujący także podczas okupacji niemiec- występował w gminnych rozgrywkach pił- kiej i potem aż do początku lat 50. XX wieku, karskich . Nie uzyskał jednak znaczących kiedy powstał sklep należący do Gminnej sukcesów. Spółdzielni. Mieścił się on w mieszkaniach Duża aktywność społeczna mieszkań- prywatnych. Początkowo sprzedawał nadal ców wsi to zasługa przede wszystkim soł- Jan Loda, potem kolejno: Stanisław Iwanic574 - tysów, którzy pełnią rolę najniższego szcze- ki, Bogumiła Nowosielska i Helena Iwanicka. bla570 administracji. Funkcję tę w Podhorcach W połowie lat 70. sklep zlikwidowano . sprawowali571 kolejno: Paweł Piwko (do 1943 Podczas II wojny światowej kilku miesz- r.) , Tadeusz572 Podoba (do 1949 r.),573 Jan De- kańców Przecinki: Stanisław Bal, Władysław ryło (1950) , S. Kostykiewicz, Józef Korzeń Kyć „Żbik”, Bolesław Kozak, Czesław Trębic- (1963) , Alfred Czok (1965-1974) , Tade- ki, Stanisław Minkiewicz i Antoni Kozak na- usz Ćwik (1974-1989), M. Skoczylas, Walde- leżało do Batalionów575 Chłopskich. Wchodzili mar Malinowski, A. Iwanicki, Antoni Drelich oni w skład plutonu, którym dowodził plut. (1999-2003), Leszek Malinowski (2003- Józef Działa . Podczas walk z Ukraińcami 2007), Janusz Garbula (2007-2011), Leszek w 1944 roku poległo 3 partyzantów z Prze- Malinowski (2011-2019) i od 2019 roku Ane- cinki. Ponadto jeden576 z mieszkańców wsi zgi- ta Skoczylas. nął jako żołnierz WP w kampanii wrześnio- Obecnie Podhorce to średniej wielkości wej w 1939 roku . wieś. Według danych w 2011 roku liczyła 445, a w 2019 roku 407 mieszkańców.

PRZECINKA Wieś położona jest na północnym skraju gminy Tomaszów, na pograniczu Grzędy So- kalskiej i Roztocza. Ryc. 222. Stanisław Bal, partyzant BCh z Prze- Badania archeologiczne prowadzone na cinki, fot. ze zb. J. Loda. terenie miejscowości nie wykazały śladów osadnictwa pradziejowego ani średnio- wiecznego. Teren ten przez długi czas, także w okresie nowożytnym, był porośnięty lasem. Po II wojnie światowej wieś należała do Przecinka to wieś o stosunkowo młodej gminy Majdan Górny, od 1955 roku do gro- metryce. Powstała prawdopodobnie dopiero mady Podhorce przemianowanej potem na w połowie lat 20. XX wieku, na terenie wcze- gromadę Typin, a od 1973 roku włączono ją śniej wykarczowanego lasu. Ponieważ przez do gminy Tomaszów Lubelski. wycięty teren lasu przebiegała droga (prze- Po II wojnie światowej mieszkańcy wyko- cinka),569 stąd wzięła się nazwa wsi. nali kilka ważnych inwestycji. W 1968 roku wieś została zelektryfikowana,577 około 1982 570 M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus Szarowola, roku zbudowano utwardzoną drogę, a około Tomaszów Lubelski 2020, s. 6-11. 1996 roku wykonano wodociąg . Cz. Malarz „Grześ”, Wyzucie Podhorczan z ojcow- 574 571izny, [w:] J. Peter, Tomaszowskie za okupacji, To- 575

572maszów Lubelski 1991, s. 237. 576 Informacja ustna Józef Loda z Przecinki. 573 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 2. 577 I. Caban, Związek Walki Zbrojnej..., s. 19. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972. B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 178. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 54. Informacja ustna Józef Loda z Przecinki. 149 Ryc. 223. Koło Gospodyń Wiejskich z Przecinki z wieńcem dożynkowym około 1985 r., fot. ze zb. GOK w Podhorcach.

580

Bronisław Iwanicki (1963-1972) , Kazi- mierz Kmieć, Helena Iwanicka, Józef Loda, Helena Iwanicka, Bożena Woś (2007-2011), Józef Loda (2011-2019) i od 2019 roku Ma- teusz Mamczur. Przecinka to niewielka wieś. Według danych w 2011 roku liczyła 190, a w 2019 roku Ryc. 224. Józef Loda, sołtys we wsi Przecinka, 187 mieszkańców. fot. ze zb. J. Loda.

PRZEORSK 578 Pod koniec lat 60. utworzono we wsi Kół- Wieś położona jest na południowo-wschodnim ko Rolnicze , które jednak ze względu na skraju gminy Tomaszów Lubelski, nad rzeką brak sprzętu połączyło się szybko z Kółkiem Sołokiją, na pograniczu Grzędy Sokalskiej, Rolniczym w Podhorcach. Pobuża i Roztocza Środkowego. Początkowo Około 1975 roku powstało we wsi Koło była zwana Przeworskiem. Gospodyń Wiejskich, ale funkcjonowało tylko Pierwsze ślady pobytu człowieka na tere- kilkanaście lat, potem rozpadło się. nie miejscowości pojawiły się już w pradzie- Ważną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi jach, czego dowodzą badania archeologiczne. pełniąc rolę najniższego szczebla admini- Na terenie miejscowości podczas badań po- stracji. Funkcję tę w 579Przecince po II wojnie wierzchniowych AZP odkryto 23 stanowisk światowej sprawowali kolejno: Stanisław Czajka578 (1946-1952) , Bronisław Sawicki, 579 cie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 10. 580w Lublinie, s. 90; APZ, Akta gminy Majdan Górny F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja admin- 1890-1954, nr 9. istracji państwowej w latach 1944-1950 w powie- APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 54. 150 Przeorsk

581 archeologicznych (punktów osadniczych) . Za najstarszy zabytek należy uznać krzemienny rdzeń pozostawiony przez ludność kultury lubelsko-wołyńskiej (4400-3400 r. p.Chr.). Z tą kulturą można prawdopodobnie wiązać także przekłuwacz krzemienny, dwa wióry oraz kilka ułamków naczyń glinianych. Przypuszczalnie do środkowoneolitycznej kultury pucharów lejkowatych (4000-2800 r. p.Chr.) należała czworościenna siekierka krzemienna. Ponadto do tej kultury zaliczono kilka ułamków naczyń glinianych oraz dwa Ryc. 225. Krzemienne zabytki archeologiczne z Prze- odłupki krzemienne. orska, wg I. Kutyłowskiej 1972 i A. Zakościelnej 1996. Schyłkowy neolit reprezentuje starannie gładzona krzemienna siekierka, przynależ- 585 na prawdopodobnie do kultury amfor kulistych (3700-2500 r. p.Chr.) bądź do kultury notowano tutaj młyn oraz cerkiew . W la- ceramiki sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.). tach 1460-1525 występowali bracia: Andrzej Na wczesną epokę brązu (2300/2200-1600 Małdrzyk (zm. 1525) z Chodywaniec i Prze- r. p.Chr.) datowano kilkanaście ułamków na- worska, Mikołaj Małdrzyk z Chodywaniec czyń, fragment krzemiennej siekierki oraz i Przeworska, Jakub Małdrzyk z Przeworska i fragment rozcieracza kamiennego. Zabytki Rogóźna oraz Stefan Małdrzyk z Przeworska. te należały zapewne do kultury mierzano- Około roku 1500 Łukasz Małdrzyk podzielił586 wickiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.). Nieco dobra Chodywańce, Przeworsk, Rudę Woło- liczniejszy materiał ceramiczny582 oraz dwa ską i Rogóźno z braćmi Feliksem i Janem . odłupki krzemienne zaliczono do kultury W 1510 roku wieś była w posiadaniu An- trzcinieckiej (1650-1100 r. p.Chr.) . Na jed- drzeja Małdrzyka (zm. 1525), sędziego ziemnym ze stanowisk zanotowano liczny ma- skiego bełskiego i starosty drohobyckiego. teriał kultury łużyckiej (1200-400 r. p.Chr.) W 1528 roku za sprawą ożenku Piotra Marci- oraz pomorskiej (550-250 r. p.Chr.). Stosun- nowskiego z Anną Małdrzyk, córką Mikołaja, kowo bogatą ceramikę datowano na okres przejęli ją w spadku Marcinowscy. Rejestr wczesnośredniowieczny (VIII-XIII w.), a re- poborowy z 1531587 roku notował tu 2 łany prezentuje ona osadnictwo słowiańskie. uprawne, 4 łany pustek, cerkiew nieczynną Pierwsza wzmianka o miejscowości po- oraz młyn o 1 kole . Przed 1558 roku wieś chodzi z 14 października 1387 roku, kiedy należała do Piotra Marcinowskiego, które- król Władysław Jagiełło583 przywrócił własność go synowie dziesięć 588lat później podzielili Przeworska [Przeorska] Benedyktowi, kasz- się spadkiem. Przeorsk otrzymał wówczas telanowi halickiemu . Przed 1422 rokiem Adrian Marcinowski . Od589 niego rok póź- wieś wraz z Chodywańcami przeszła w ręce niej wziął w zastaw część wsi Wojciech Ko- Stanisława Małdrzyka584 (zm. 1422) herbu Wąż, morowski herbu590 Korczak . W 1565 roku po którym dziedziczył syn Andrzej, sędzia właścicielem wsi [zastawnym?] był Mateusz ziemski bełski . W 1472 roku Przeworsk Marcinowski , a w 1578 roku Adrian Mar- [Przeorsk] nadal należał do Małdrzyków cinowski, który posiadał tu 10 łanów ziemi, 585 herbu Wąż i liczył 8 łanów użytków. Ponadto

581 586 A. Janeczek, A. Świeżawski, Rejestr poboru łano- 587wego..., s. 42.

E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP 588 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 340.

582na obszarze 95-90, Zamość 1994, materiały w archi- 589 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 244. 583wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 590 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 163. H. Taras, Kultura trzciniecka..., s. 230. A. Boniecki, Herbarz polski, t. XI, s. 6.

584 A. Świeżawski, Ziemia bełska. Zarys dziejów polity- K. Chłapowski, H. Żytkowicz, Lustracja wojewódz- cznych do roku 1462, Częstochowa 1990, s. 86. tw ruskiego..., cz. 1, s. 140; W. Bondyra, Słownik his- W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 91. toryczny..., s. 91. 151 Przeorsk

Ryc. 226. Przeorsk na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

596 4 zagrodników591 bez ziemi i 2 komorników. worsk [Przeorsk] był w całości w posiadaniu Notowano wtedy w Przeorsku także cer- Mikołaja Radeckiego herbu Godziemba , kiew . W 1571 roku dobra zastawne Prze- żonatego pierwszy raz z Piotrowską, a po orsk należały do Seweryna Drohiczańskiego, raz drugi z Teresą z Lipskich herbu Grabie. żonatego z Fredrówną,592 który uzyskał je od Wszedł on w jej posiadanie po części dro- swej teściowej Elżbiety Fredro z Morawskich, gą ożenku z Teresą z Lipskich, a po części żony Stanisława . W latach 1578-1581 wieś w wyniku wygrania sporów ze spadkobier- nabył od Marcinowskich Świętosław Lipski cami po Łaszczach i Lipskich: Adauktem (zm. 1604) herbu Grabie, żonaty z Anną Lipskim i wdową po nim Teofilą z Brześciań- z Podhoreckich herbu Bylina. Potem dobra skich, siostrami Adaukta: Krystyną z Lipskich odziedziczyli ich synowie: Samuel i Andrzej. Boguską, Teresą z Lipskich Czarnołuską oraz Andrzej Lipski w 1639 roku zastawił swoją po zrzeczeniu się praw przez spadkobierców597 część wsi Katarzynie Brzezickiej, a w 1643 bezpotomnego Karola Antoniego Fredry roku Wacławowi Kaszowskiemu. Po śmier- i zastawnikiem Teofilem Hurczyną . Córka ci Andrzeja w 1666 roku dobra przejęły Mikołaja i Teresy z Lipskich – Barbara wy- jego córki: Krystyna,593 zamężna za Marcinem szła za mąż za Maurycego Stanisława598 Kur- Boguskim i Teresa, zamężna za Mikołajem dwanowskiego herbu Półkozic i zapewne Czarnołuskim . Nie wiadomo jednak czy594 wniosła mu część dóbr w wianie . W 1721599 obejmowały one Przeworsk, bowiem wieś ta roku dziedzicem części Przeorska był Józef w 1662 roku należała595 do Baryłowskiego , Radecki (zm. 1740), chorąży grabowiecki , a w 1681-1682 roku do Baryłowskiego i Mi- a w 1740 roku Przeorsk w całości znalazł się kołaja591 Radeckiego . Około 1700 roku Prze- w rękach Maurycego Kurdwanowskiego (zm. 592 1746), kasztelana halickiego, który nabył A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 207. 593 A. Zychlińska, Złota księga szlachty polskiej, 596 594Poznań, R. 17, s. 71. 597

A. Boniecki, Herbarz polski, t. XIV, s. 323-324. 598 CPAHUL, Lustracja.... z około 1700 r. 595 AGAD, Rejestr poborowy województwa bełskiego 599 W. Bondyra, Własność ziemska..., s. 88. z 1662 r. PSB, t, XXIX, s. 677. CPAHUL, Regestrum Controbutionis.... [1681-82 r.]. APL, ChKGK, nr 101, s. 40. 152 Przeorsk

600 wtedy resztę wsi od Andrzeja Radeckiego . W 1855 roku w spadku po Franciszku Bor- W 1782 roku jego dobra odziedziczył syn Jan giaszu otrzymał Przeorska B syn Jan Chryzo- Placyd Kurdwanowski (1746-1824), ożenio- stom Horodyski, a w 1880 roku otrzymały je ny po raz pierwszy z Anną z Miączyńskich601 jego córki: Laura i Klara. W 1890 roku od obu (zm. 1784) herbu Suchekomnaty, a drugi córek Horodyskiego dobra kupił Aszer Feld- raz z Marią z Granowskich herbu Leliwa . man. Nowy właściciel w 1898605 roku w zamian W 1809 roku pół wsi (Przeorsk A) otrzymał za serwituty przekazał cerkwi przeorskiej 10 w spadku syn Ludwik Czesław Kurdwanow- dziesięcin i 598 sążni ziemi . Feldman był ski, a drugą połowę (Przeorsk B) przejęła wzmiankowany właścicielem folwarku także córka Aleksandra602 z Kurdwanowskich Wiel- w 1905 roku. Niewielkie folwarki posiadali horska, żona Stanisława Wielhorskiego her- wówczas w Przeorsku także Pelagia Zając bu Kierdeja . i Ignacy Witkowski. Włościanie we wsi Prze- W 1809 roku dobra Przeorsk A od Ludwi- orsk posiadali 498 dziesięcin ziemi, a było tu ka Kurdwanowskiego nabył za 126 tys. złp 110 domów606 i 914 mieszkańców, natomiast Józef Cisowski, żonaty z Julianną z Zającz- kolonia Przeorsk liczyła 254 dziesięcin po- kowskich (1786-1839), po którym w 1828 wierzchni . roku Przeorsk A wraz z Rudą Wołoską odzie- Jedną z najważniejszych budowli we wsi dziczyły dzieci: Tytus, Teofila i Wiktoria. była cerkiew, wzmiankowana po raz607 pierw- W 1832 roku 1/3 dóbr od Tytusa Cisowskie- szy w roku 1472. Notują ją także źródła go kupiła jego matka – Julianna Cisowska w XV, XVI 608i na początku XVII wieku . Tutej- za 19 tys. zł, a w 1840 roku w całości dobra szym parochem w 1721 roku był ks. Teodor objęła Teofila z Cisowskich Małujowa (zm. Świdnicki . Według spisu z 1761 roku była 1840). Była ona żoną Michała Małuji (zm. tu parafialna cerkiew609 drewniana p.w. św. Ko- 1860), syna Bartłomieja i Kornelii. Od niej smy i Damiana, która należała do dekanatu w 1878 roku część dóbr Przeorsk A kupi- tomaszowskiego . W 1840 roku w skład ła za 15 tys. rubli Michalina Fołtyńska,603 a w unickiej parafii wchodziły: Przeorsk, Ruda 1886 roku Ferenwercel, który sprzedał je Wołoska,610 Ruda Żelazna, Leliszki, Żyłka, Kor- w roku następnym Pelagii Zając . W 1879 hynie i Łaszczówka. Liczyła wówczas611 402 roku folwark w Przeorsku należał do Natalii parafian . W latach 1824-1838 parochem Witkowskiej,604 natomiast w latach 1896-1937 przeorskim był ks. Jan Zubański612 , a od 1838 dobra Przeorsk A należały do Jankiela Feren- roku ks. Ignacy Krypiakiewicz, który po 1875 wercela . roku przyjął prawosławie . Od tego roku W 1820 roku od Franciszka Salezego Łu- funkcjonowała tutaj613 parafia prawosławna, kawskiego dobra Przeorska B nabyli za 120 gdzie w latach 1891-1910 posługę pełnił tys. złp Karol Czarnomski (ur. 1791) wraz ks. Lew Lewicki . Parafia prawosławna z żoną Łucją z Rudawskich (ur. 1798), cór- funkcjonowała do 1915 roku. W 1928 roku ką Mikołaja i Anastazji z Gembarzewskich. otwarto w Przeorsku nieetatową placówkę, W 1839 roku połowę tych dóbr od Łucji a pierwszym duszpasterzem został zakon- Czarnomskiej kupił Franciszek Borgiasz 605nik o. Chryzant Jaworski. Potem w cerkwi tej Horodyski herbu Korczak, a drugą połowę 606 APZ, Akta hipoteki dóbr Przeorsk B. odziedziczył w 1847 roku po ojcu Stanisław 607 Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 Czarnomski, ale w 1853 roku sprzedał ją za 608god, s. 516. 96 tys. złp Franciszkowi Borgiaszowi Horo- 609 A. Gil. Prawosławna eparchia..., s. 233. 610 dyskiemu. Był on synem Mateusza i Joanny APL, ChKGK, nr 101, s. 40. W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 309. z Jordanów, a ożenił się z Eleonorą z Parysów. F. Rzemieniuk, Unickie szkoły początkowe w 600 611Królestwie Polskim i w Galicji 1772-1914, Lublin 601 1991, s. 219. APZ, Akta hipoteki dóbr Łaszczówka. 612 W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie w Królestwie

602 J. Górak, Miasta i miasteczka..., s. 72; PSB, t. XXIX, Polskim 1835-1875, Lublin 1992, s. 179. 603s. 677. 613 W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie..., s. 141; J. Pe- 604 APZ, Akta hipoteki dóbr Majdan Górny. ter, Szkice z przeszłości..., s. 351. APZ, Akta hipoteki dóbr Przeorska A. Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 230; .... na APZ, Akta hipoteki folwarku Przeorsk Natalin. 1903 god, s. 230 .... na 1910 god, s. 239. 153 Przeorsk

Ryc. 227. Kompleks cerkiewny z Przeorsku (plebania, cerkiew, dzwonnica, cmentarz przyko- ścielny), wg W. Słobodiana 2005.

W XIX wieku Przeorsk należał do średniej wielkości wsi. Spis z 1827 roku notował go w powiecie tomaszowskim616 i parafii Chody- wańce, a liczył wówczas 65 domów i 319 mieszkańców . W czerwcu 1831 roku po- wstańcy z617 korpusu gen. Wojciecha Chrza- nowskiego przeprowadzili we wsi rekwizycję żywności . W 1845 roku istniała tu karczma w części wsi należącej do Franciszka Bor- giasza Hordyskiego, która uzyskała patent na dalsze 618prowadzenie wyszynku alkoholu. Ryc. 228. Cerkiew w Przeorsku, lata międzywojenne, Drugi tego typu obiekt funkcjonował w innej fot. ze zb. ks. D. Wasiluka. części wsi . 619 W latach 80. XIX wieku wybudowano we wsi drewnianą szkołę . Wówczas było w Przeorsku 68 domów i 482 mieszkańców, pracowali: ks. Jan Sobko (1930-1932), o. Aga- w tym 157 katolików. Folwark Przeorsk A tangieł Krawczenko (1932), o. Innocenty w 1872 roku liczył 1521 mórg, w tym 434 (1936) i ks. Andrzej Kowalczuk (1936-1938). morgi ziemi ornej, 112 morgi łąk, 145 mórg Wiosną 1938 roku decyzją614 władz administra- pastwisk, 675 mórg lasu, 148 mórg zarośli cyjnych cerkiew zamknięto, a 9 czerwca tego i 7 mórg nieużytków. W folwarku było 10 bu- roku świątynię rozebrano . dynków drewnianych. W 1879 roku właści- Pierwotnie wokół cerkwi istniał cmen- ciel odsprzedał 89 mórg zarośli. Wieś Prze- tarz grzebalny, ale na początku XIX wieku orsk A liczyła 40 domów i 596 mórg ziemi wytyczono kolejny, poza zabudową wsi. włościańskiej. Folwark Przeorsk B z awalsem Był on czynny do końca II wojny światowej, Przewłoka w 1884 roku liczył 1047 mórg, a później, opuszczony, uległ stopniowej de615- w tym 465 mórg ziemi ornej, 58 mórg łąk, wastacji. Obecnie posiada kształt wydłużo- 187 mórg pastwisk, 270 mórg lasu, 11 mórg nego czworoboku o powierzchni 0,24 ha . odpadków i 5 mórg nieużytków620 oraz 51 W ostatnich latach został on uporządkowany mórg przestrzeni spornej. W folwarku było dzięki staraniom ks. Dariusza Wasiluka, pro- 13 budynków drewnianych . boszcza prawosławnej parafii w Tomaszowie 616 Lubelskim.614 617 618 Tabella..., t. II, s. 119.

K. Grzesiak, Sieć parafialna Kościoła Prawosław- 619 W. W. Bednarski, Z dziejów powstania..., s. 76. 615nego w międzywojennym powiecie tomaszowskim, 620 DzUGL, nr 24/1845 r., s. 395. „Rocznik Tomaszowski”, t. 5/2016, s. 160-161. ZAiBwP, t. 48, s. 105. D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 241. SGKP, t. IX, s. 173. 154 Przeorsk

Ryc. 229. Drużyna Ochotniczej Straży Pożarnej z Przeorska, 2008 r., fot. ze zb. K. Lebiedy.

W roku 1921621 było w Przeorsku 68 domów nym od 1923 roku uczył w Przeorsku Jan i 375 mieszkańców, w tym 13 Żydów i 191 Lorek, będąc jednocześnie kierownikiem Ukraińców . Tutejszy folwark w okresie mię- szkoły, od 1930627 roku pracowała także jego dzywojennym należał do Stanisława Kudzi. żona Maria oraz w latach 1929-1930 Jan Ma- Stosunkowo długą historię posiada miej- rian Gering . scowa oświata. Już w latach 80. XIX wieku Okresu międzywojennego sięgają we wsi powstała622 we wsi 1-klasowa szkoła rosyjska, tradycje pożarnicze. Jednostkę OSP założo- gdzie w 1890 roku uczyła Ewelina Giejsz- no tutaj w 1928 roku z inicjatywy Andrzeja tor . Potem na tym stanowisku623 notowano Nowosada, Jana Lorka, Stanisława Kudzi Borysa Zająca (1891-1895) i Andrzeja Że- i Józefa Rybachy. Stanisław Kudzia zakupił browskiego (1899-1910) . W 1914 funk- w 1928 roku sikawkę ręczną i mundury dla cjonowała tutaj już szkoła 2-klasowa, której strażaków. W 1931 roku zbudowano remizę, kierownikiem został Teodozy624 Chromiak, a w 1958 roku druhowie otrzymali motopom- uczyli także Klementyna Mandziuk i Wło- pę, a w 1973 roku zbudowano drugą remizę. dzimierz Nowakowski . Szkoła rosyjska Funkcję prezesa pełnili kolejno: Stanisław istniała we wsi do 1915 roku. W następnym Kudzia (1928-1939), Bronisław Nawidziński roku otwarto625 w Przeorsku 1-klasową szkołę (1948-1960), Władysław Kuks (1960-1965), polską, a nauczycielką została Wincentyna Tadeusz628 Kubiszyn (1965-1991), Józef Kozdra Thury . Od 1917626 roku uczył tutaj Maciej (1991-2011) i od 2011 roku Zdzisław Ber- Traczyk, którego w 1918 roku przeniesiono becki . 621do Tyszowiec . W okresie międzywojen- Tragiczny dla mieszkańców wsi był okres 622 II wojny światowej. Dnia 17 lipca 1943 roku 623 Skorowidz..., t. IV, s. 107. Pamiatnaja kniżka... na 1890 god, s. 211. ludność polska z Przeorska została wysiedlo- Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 201; .... na na przez Niemców. Ludność ukraińską prze- 1895 god, s. 209; .... na 1899 god, s. 179; .... na 1904 siedlono kilka dni wcześniej do Aleksandrowa, 624god, s. 237; .... na 1908 god. s. 222; .... na 1910 god, 627 625s. 237. Gubernia Chełmska 1914 r., s. 275. 628 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów 626 APZ, Akta Inspektoratu szkolnego Tomaszów Lubelski 1916-1950.

Lubelski 1916-1950. M. Skiba, Straże pożarne..., s. 140; Straże pożarne Kronika SP w Tyszowcach. powiatu tomaszowskiego..., s. 212-213. 155 Przeorsk

Ryc. 230. Uczniowie i nauczyciele szkoły w Przeorsku, około 1960 roku, fot. ze zb. Muzeum im. J. Petera w Tomaszowie Lubelskim.

polską zaś wywieziono do wysiedlonych wsi powiatu biłgorajskiego i zamojskiego. W Przeorsku osiedlono Niemców z629 Jugo- sławii, Rumunii i volksdeutschów, którzy Ryc. 231. Zofia Lisowska [Fukso- w czerwcu 1944 roku opuścili wieś . Po wa], kierownik szkoły w Przeor- wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej lud- sku, fot. ze zb. AP w Zamościu. ność powróciła do swoich gospodarstw. W 1945 roku wywieziono miejscowych Ukraińców do ZSRR, a w ich miejsce przyjechali do wsi repatrianci zza Buga. W 1945 roku wznowiono we wsi zajęcia w 4-klasowej630 szkole. Nauczycielką i zarazem Ryc. 232. Antonina Gęborys [Sa- kierownikiem została wtedy Zofia Lisowska dłocha], kierownik szkoły w Prze- [Fuks] . Kolejnym631 kierownikiem tej pla- orsku w latach 1953-1969, fot. cówki w latach 1955-1969 została Antonina z Archiwum UG w Tomaszowie Gęborys [Sadłocha] , potem Janina Soluch Lubelskim. (1969-1987), Danuta Świderek (1987-2001) i Bożena Żółkiewska (2001-2012). W 2012 roku zlikwidowano szkołę publiczną, funkcjonuje jednak nadal od 2012 roku jako niepubliczna Szkoła Podstawowa, a jej dyrektor- ką została Ilona Dudek-Dziedzic.

Ryc. 233. Janina Soluch, kierow- 629 nik i dyrektor szkoły w Przeor- 630 sku w latach 1969-1997, fot. W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 91. z Archiwum UG w Tomaszowie 631 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lubelski 1916-1950. Lubelskim. APZ, Akta Prezydium GRN Ruda Wołoska 1954- 1959, nr 7. 156 Przeorsk

Ryc. 234. Przeorsk, nauczycielka z uczniami około 1965 roku, fot. ze zb. R. Jałowca.

Znaczne zmiany w strukturze własnościo- wej we wsi zaszły po II wojnie światowej. W 1944 roku ziemię pofolwarczną w Prze- orsku przejęły w zarząd Państwowe Nie- ruchomości Ziemskie, a kierownikiem gospodarstwa został Kazimierz Rogowski. W 1949 roku powstało tutaj Państwowe Go- spodarstwo Rolne w zarządzie632 Zespołu Go- spodarstw Rolnych w Machnowie, którym zarządzał Antoni Chmura . W 1975 roku Gospodarstwo włączono do Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej w Tarnawatce. Ryc. 235. Drewniana szkoła w Przeorsku, widok z 1982 Kierownikiem Gospodarstwa w Przeorsku roku, fot. S. Stadnicki, ze zb. WUOZ w Lublinie, Delega- był najpierw Stanisław Lisowski, a potem tura w Zamościu. Marian Semenowicz. Ten633 ostatni pełnił tę funkcję do 2001 roku, kiedy Gospodarstwo zostało sprywatyzowane . W 1975 roku założono we wsi Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną z przewodniczą- cym Marianem Sączawą, którego wkrótce Ryc. 236. Danuta Świderek, dy- zastąpił na tym stanowisku Jan Krawczyk. rektor szkoły w Przeorsku w la- W 1978 roku Spółdzielnia połączyła się ze tach 1987-2001, fot. z Archiwum Spółdzielnią Rolniczą w Łaszczówce pod UG w Tomaszowie Lubelskim. nazwą Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Przeorsku z siedzibą w Łaszczówce. Jej prze- wodniczącym został wtedy Stanisław Kurdy- banowski i pełnił tę funkcję do 1999 roku. Wówczas prezesem634 Spółdzielni wybrano Krzysztofa Komana, który piastuje do stano- Ryc. 237. Bożena Żółkiewska, wisko do tej pory . 632 dyrektor szkoły w Przeorsku 633 w latach 2001-2012, fot. z Ar- Informacja ustna Edward Kozyra z Przeorska. chiwum UG w Tomaszowie Lu- 634 Informacja ustna Roman Bernard, były dyrektor belskim. POHZ w Tarnawatce. Rolnictwo w Polsce. Rolnicze Spółdzielnie Produk- cyjne, t. II, Bydgoszcz 2003, s. 63-64. 157 Przeorsk

Ryc. 238. Kościół filialny p.w. św. Andrzeja Boboli i Matki Boskiej Częstochowskiej w Przeorsku, widok z 2020 roku.

Stosunkowo młodym zakładem w Przeor- Funkcję sprzedawcy pełniła najpierw File- sku jest tartak założony przez Henryka Skórę mona Kubiszyn, a potem Bronisław Palak. z Rogóźna, właściciela „Drewnopolu”. Tartak W 1991 roku sklep od GS odkupiła Zofia Si- z trakami taśmowymi stacjonarnymi635 i mobil- dor i sprzedaje w nim do tej pory. Drugi sklep nymi posiada roczną moc przerobową 200- funkcjonował przy osiedlu PGR i638 tam przez 300 metrów sześciennych drewna . kilkanaście lat sprzedawała najpierw Halina Powojenne oblicze Przeorska zmieniło Joniec, a potem Wanda Szewczyk . się radykalnie, a wpływ na to miało kilku Usługi handlowe świadczył także Punkt ważnych inwestycji.636 W 1956 roku wybu- Skupu Mleka, gdzie pracowali kolejno: Józe- dowano drewnianą kaplicę publiczną p.w. fa Bąk, Michał Hryniak, Teresa Sereda, Ka- św. Andrzeja Boboli . W 1967 roku Prze- zimierz Kmiecik, Piotr Banas, Tadeusz Ada- orsk został zelektryfikowany, natomiast w mowicz i Maria Wasyluszko. Punkt Skupu latach 1953-1954 zbudowano utwardzoną Mleka otwarto pod koniec lat 60. i początko- drogę na odcinku Ruda Wołoska-Przeorsk wo mieścił się w wynajmowanych u gospo- i przedłużono ją na początku lat 70 do PGR w darzy pomieszczeniach. Potem zbudowano Przeorsku. W latach 1993-1995 zbudowano murowaną Zlewnię i tu przyjmowano mleko murowany kościół filialny według projektu dla Spółdzielni Mleczarskiej w Tomaszowie arch. Czesława Skrzypka z Lublina. Kościół Lubelskim do około 2000 roku. p.w. św. Andrzeja637 Boboli i Matki Boskiej Czę- Działalność rolniczą mieszkańców Przeor- stochowskiej został konsekrowany 25 maja ska wspierało założone w 1962 roku Kółko 1995 roku . Rolnicze. Jego prezesem został najpierw Sta- Ważną rolę w życiu mieszkańców odgry- nisław Joniec, a potem Henryk Sadłocha. wa sklep funkcjonujący tutaj od początku lat W 1969 roku kółko przekształcono w Między- 63550., a założony przez GS w Majdanie Górnym. kółkową Bazę Maszynową, kierowaną kolejno 636 przez Teofila Nowaka, Bronisława Bąka, Pio-

637 Informacja ustna Henryk Skóra z Rogóźna. tra Barteckiego, Edwarda Kozyrę, ponownie M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 334. 638

J. Soluch, Parafia Łaszczówka. Jubileusz dziesięcio- lecia, Łaszczówka 2002, s. 8. Informacja ustna Edward Kozyra z Przeorska. 158 Przeorsk

Ryc. 239. Koło Gospodyń Wiejskich z Przeorska, fot. ze zb. GOK w Podhorcach.

Piotra Barteckiego i Jana Kowalskiego.MBM639 została zlikwidowana w 1980 roku, a sprzęt włączono do SKR w Tomaszowie640 Lubelskim . We wsi działało także Koło Gospodyń Wiej- skich utworzone w 1963 roku . Jego prze- wodniczącą była najpierw Walentyna Słobo- da, a potem Zofia Hryniak. KGW prowadziło wypożyczalnię naczyń, szkolenia: kulinar- Ryc. 240. Józef Beńko, sołtys Przeorska do ne, krawieckie i ogrodnicze, wykonywało 1949 roku, fot. ze zb. K. Lebiedy. rękodzieło okolicznościowe typu ozdoby świąteczne, plecionki z wikliny, a ponadto jego członkinie doskonaliły techniki haftu. 642 Koło to funkcjonowało do połowy lat 90. wowali 643kolejno: Józef Beńko (do 1949 r.), Ka644- W 2017 roku zostało jednak reaktywowane, zimierz Rogowski (1949-1950) , Jan Kret a jego przewodniczącą została najpierw Iwo- (1956) , Michał Hryniak (1961-1965) , na Kozdra, a od 2019 roku funkcję tę pełni Bronisław Bąk (1965-1969), Jan Brodowski Agnieszka Harbuz. (1969-1972), Marian Semenowicz, Edward Od końca lat 60. do lat 80. XX wieku funk- Kozyra, Roman Cisowski, Ryszard Kukiełka, cjonował we wsi zespół piłkarski LZS641 Prze- Katarzyna Joniec, Marek Bartecki (2015- orsk, który występował w powiatowych 2019) i od 2019 roku Adam Kmiecik. i gminnych rozgrywkach piłkarskich . Obecnie Przeorsk można zaliczyć do śred- Ważną rolę w życiu publicznym wsi odgry- nich miejscowości, gdyż według spisu z 2002 wają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla roku liczył 528, w 2011 roku 405, a w 2019 administracji. Funkcję tę w Przeorsku spra- roku642 439 mieszkańców. 639 640 643 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9, Informacja ustna Edward Kozyra z Przeorska. nr 37. 641 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 644 APZ, Akta Prezydium GRN Ruda Wołoska 1954- nr 12. 1959, nr 9 i 18. M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus Szarowola, APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Tomaszów Lubelski 2020, s. 6-11. nr 8. 159 RABINÓWKA Wieś położona jest na południowo-zachodnim skraju gminy Tomaszów Lubelski, w ob- rębie Roztocza Środkowego. Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie miejscowości pojawiły się już w pradziejach, czego dowodzą badania archeologiczne. Na terenie miejscowości odkryto 4 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze). Najstarsze zabytki w postaci kilku drobnych ułamków naczyń glinianych można przypisać wczesnobrązowej kulturze mierzanowickiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.). Ryc. 241. Rabinówka, nóż sierpowaty kultury Trochę młodszy chronologicznie jest krze- trzcinieckiej lub łużyckiej, wg J. Libery 2001. mienny nóż sierpowaty, który reprezentuje kulturę trzciniecką (1650-1100) r. p.Chr.) lub łużycką (1200-400 r. p.Chr.). Najmłodszy 646 zbiór zabytków archeologicznych zawierający on w posiadaniu Elii i Szajkdli Goldfeldów ułamki naczyń glinianych pochodzi z okresu oraz Abrama Goldfelda . Przedstawiciel tej wczesnośredniowiecznego, przypuszczalnie z rodziny Josel Goldfeld647 pełnił funkcję rabina VIII-XIII wieku. Prawdopodobnie z tym645 okre- w okręgu bożniczym obejmującym Komarów, sem należy też łączyć kopiec ziemny, którego Łaszczów i Tyszowce . Stąd zapewne wzię- kształt wskazuje na funkcję kurhanu . ła się nazwa wsi. Od Goldfeldów folwark Ra- Początki współczesnej wsi należy odnieść binówkę w 1899 roku za 11 890 rubli kupił do końca XIX wieku, kiedy funkcjonował tu Wiktor Stanisław648 Niewęgłowski, a w 1904 folwark Taczki, zwany także Rabinówką i był roku rozparcelował go i sprzedał ziemię 38 chłopom . Na mapie rosyjskiej z 1914 roku Rabinówka liczyła 6 domów, zatem ziemię musieli kupić także chłopi z sąsiednich wsi. Pod koniec sierpnia 1914 roku, podczas tzw. bitwy komarowskiej, w Rabinówce Austriacy umieścili swoją649 artylerię, która ostrzeliwała stąd wojska rosyjskie znajdują- ce się w Majdanie Górnym . W okresie międzywojennym wieś znacznie rozrosła się i według mapy z 1941 roku było tutaj już 27 domów mieszkalnych. Wchodziła ona w skład gminy Pasieki, a po reorganizacji administracji przez Niemców podczas II wojny światowej, w sierpniu650 1943 roku Ra- binówkę wymieniono w składzie niemieckiej gminyRyc. 242. Tomaszów Rabinówka Lubelski na mapie. rosyjskiej z 1914 roku.

646 647 648 APZ, Akta hipoteki dóbr Rabinówka. 645 649 Pamiatnaja kniżka... na 1899 god, s. 219. 650 APZ, Akta hipoteki dóbr Rabinówka, s. 13-15.

A. Urbański, Opracowanie wyników badań AZP na W. Dziedzic, Wielka wojna 1914-1918..., s. 91.

obszarze 95-89, Zamość 1995, materiały w archi- Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, red. Cz. wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. Madejczyk, Warszawa 1979, cz. 2, s. 180. 160 Rabinówka

Ryc. 243. Drewniany budynek dawnej szkoły w Rabinówce, widok z 2019 roku.

Po II wojnie światowej, w 1945 roku, zo- stała otwarta we wsi 4-klasowa szkoła i na jej lokal przejęto wówczas drewniany, par- Ryc. 244. Antonina Sadłocha, terowy budynek poukraiński. Funkcję kie- kierownik szkoły w Rabinówce rownika651 tej szkoły pełniła najpierw Maria652 w latach 1969-1980, fot. z Ar- Łapciówna, która przyszła tutaj z Justynów- chiwum UG w Tomaszowie Lu- ki , potem Helena Miazga (1946-1956) , belskim. Antonina Sadłocha (1969-1980), Teresa Floraszek (1980-1982), Jolanta Zienkiewicz (1982-1991 i 1992-2003) oraz Małgorzata Kulas (1991-1992, 2003-2004 i 2005-2009). Szkoła przez krótki okres funkcjonowała nawet jako 6-klasowa, ale potem obniżono jej Ryc. 245. Jolanta Zienkiewicz, stopień organizacyjny do 4-klasowej i na ko- dyrektor szkoły w Rabinówce niec 3-klasowej z oddziałem przedszkolnym. w latach 1982-1991 i 1992-2003, W 2009 roku placówkę, ze względu na małą fot. z Archiwum UG w Tomaszo- ilość dzieci, zlikwidowano. wie Lubelskim. W 2. połowie XX wieku doszło we wsi do kilka ważnych inicjatyw społeczno-gospodarczych. W 1967 roku Rabinówkę zelektryfikowano, w 1978 zbudowano utwardzoną drogę do centrum wsi, ale inwestycję kon- Ryc. 246. Małgorzata Kulas, dy- tynuowano potem kilka lat i dokończono rektor szkoły w Rabinówce w la- ostatecznie w 1982 roku. Dzięki temu już od tach 1991-1992 i kierownik PF 1981 roku wieś otrzymała połączenie auto- w latach 2003-2004 oraz 2005- busowe z Tomaszowem Lubelskim. W 1967 2009, fot. z Archiwum UG w To- roku z inicjatywy Aleksandra Kłosa, Adolfa maszowie Lubelskim. Bednarza, Józefa Harbuza, Antoniego Skwar- ka, Mikołaja Wójtowicza i Romana Senia za- łożono jednostkę Ochotniczej Straży Pożar- nej.651 W tym samym roku druhowie otrzymali 652 Kronika SP w Justynówce za lata 1918-1972. APZ, Akta Prezydium GRN Majdan Górny 1954- 1968, nr 44. 161 Rabinówka

Ryc. 247. Uczniowie z Rabinówki z nauczycielką M. Kulas, 2004 r., fot. ze zb. M. Wolskiej.

Kolejne istotne dla wsi inwestycje to: tele- fonizacja w 1996 roku, budowa wodociągu około 2010 roku i budowa sieci światłowo- dowej w 2015 roku. Ważnym obiektem we wsi był zawsze sklep spożywczy. Pierwszy tego typu obiekt został otwarty przez Gminną Spółdzielnię Ryc. 248. Aleksander Kłos, długoletni prezes z Tomaszowa Lubelskiego, prawdopodobnie OSP w Rabinówce, fot. ze zb. A. Kłosa. na początku lat 50. XX wieku. Funkcję sprzedawcy pełnili w nim kolejno: Maciej Nocek, Kazimierz Stokfisz, Stanisław Kuczyński i Krystyna Tyczyńska. Sklep GS został za- motopompę, syrenę i węże strażackie, w la- mknięty na początku lat 90. tach 1967-1970 zbudowano pierwszą remi- Pod koniec lat 80. powstał we wsi sklep zę, a w latach 1998-2000 obecną remizo- prywatny należący do Bogdana Wójtowicza, świetlicę. W latach 70. przy OSP działała a mieścił się on w świetlicy wiejskiej. Funk- drużyna młodzieżowa. Pierwszym preze- cjonował jednak tylko do 1996 roku. Kolejny655 sem OSP w Rabinówce w latach 1967-1987 sklep w 1995 roku otworzył w swoim domu był Józef Harbuz, a653 potem funkcję tę pełnili: Emilian Palak i handluje w nim do tej pory . Aleksander654 Kłos (1987-2011), Bogdan Bu- W Rabinówce od 2001 roku funkcjonuje czek (2011-2015) i od 2015 roku Edward półmechaniczna prywatna piekarnia należą- 653Dudziński . ca do Tadeusza Palaka. Od początku wyrabia się tutaj pieczywo regionalne w oparciu o tra- 654 M. Skiba, Straże pożarne..., s. 142; Straże pożarne 655 powiatu tomaszowskiego..., s. 213-214.

Informacja ustna Aleksander Kłos z Rabinówki. Informacja ustna Emilian Palak z Rabinówki. 162 Rabinówka

Ryc. 249. Legitymacja członkowska OSP Józefa Harbuza z Rabinówki, ze zb. B. Harbuz.

Ryc. 250. Straż pożarna z Rabinówki w 1998 roku, fot. ze zb. A. Kłosa.

dycyjną recepturę. Drugą gałęzią produkcji W Rabinówce od 2017 roku produkcję piekarni jest wyrób ciastek. Wyroby dystry- okien i drzwi z aluminium oraz PCV prowa- buowane są do sklepów na terenie miasta dzi firma Zbigniewa Matei. i gminy Tomaszów Lubelski. Prowadzona Rolę657 kulturotwórczą we wsi pełni Koło jest także sprzedaż z samochodów przez po- Gospodyń Wiejskich założone w latach 1963- wstałą656 w 2017 roku firmę „Polskie Sklepy” 1964 . W latach 80. XX wieku organizacja należącą do braci Sławomira i Krzysztofa Pa- ta przestała funkcjonować, ale reaktywo- laków656 . wano657 ją w 2016 roku. Przewodniczącą tego

Informacja ustna Tadeusz Palak, właściciel piekarni APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, i ciastkarni w Rabinówce. nr 12. 163 Rabinówka

Ryc. 251. Koło Gospodyń Wiejskich z Rabinówki, fot. ze zb. GOK w Podhorcach.

Ryc. 252. Budynek piekarni Tadeusza Palaka w Rabinówce, widok z 2019 roku.

nowego koła została najpierw Oksana Polak, Andrzej Grabek, Grzegorz Stokfisz, Mieczy- potem Zofia Mróz, a obecnie jest Lidia Łącka. sław Głaz (2007-2015), Paweł Harbuz (2015- Ważną rolę w życiu publicznym wsi odgry- 2019) i od 2019 roku Władysław Palak. wają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla Obecnie Rabinówka to jedna z mniejszych administracji. Funkcję tę w Rabinówce658 spra- miejscowości gminy Tomaszów Lubelski. wowali kolejno: Adolf Janczuk (do 1954 r.), Według danych w 2011 roku liczyła 394, Antoni658 Skwarek (1954-1980) , Jan Harbuz, a w 2019 roku 445 mieszkańców.

APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 8. 164 ROGÓŹNO Wieś położona jest w środkowej części gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza. Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie miejscowości pojawiły się już w pradziejach, czego dowodzą badania archeologiczne. Podczas badań powierzchniowych659 na terenie miejscowości odkryto 23 stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze) . Najstar- szym zabytkiem jest kamienna siekierka reprezentująca najpewniej kulturę ceramiki wstęgowej rytej (5500-5200 r. p.Chr.) – Ryc. 253. Wczesnoneolityczna kamienna sie- pierwszej kultury rolniczej na tych obszarach. kierka z Rogóźna, wg I. Kutyłowskiej 1972. Dość bogato reprezentowany jest okres neolitu (5500-2200 r. p.Chr.) za sprawą mało charakterystycznych ułamków naczyń i jednego fragmentu wióra krzemiennego. Mate- Kolejna fala osadnicza objęła teren Ro- riał ten ze względu na brak cech dystynktyw- góźna w środkowej epoce brązu za sprawą nych nie można sklasyfikować kulturowo. ludności kultury trzcinieckiej (1650-1100 r. Ze środkowego neolitu pochodzi zbiór660 6 p.Chr.), którą wyróżniono na podstawie kilku wiórów krzemiennych zaliczony do kultury ułamków ceramiki. Podobnie reprezentowa- pucharów lejkowatych (4000-2800 r. p.Chr.) . na jest także kultura łużycka (1200-400 r. Kilka mało charakterystycznych ułamków p.Chr.), zasiedlająca ten teren w późnej epo- naczyń pochodzi z wczesnej epoki brązu ce brązu lub wczesnej epoce żelaza. Po dość i z dużym prawdopodobieństwem można je długiej przerwie osadniczej zanotowano bo- określić jako przynależne do kultury mierza- gatsze zabytki ceramiczne (ułamki naczyń) nowickiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.). datowane na okres wczesnośredniowieczny

659 Ryc. 254. Skład neolitycznych wiórów krze-

J. Buszewicz, Opracowanie wyników badań AZP na miennych z Rogóźna, wg J. Libery i A. Zako- 660obszarze 94-89, Zamość 1994, materiały w archi- ścielnej 2010. wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. J. Libera, A. Zakościelna, (Nie)znane depozyty długich wiórów krzemiennych z Lubelszczyzny, [w:] Mente et rutro. Studia archeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, col- legis et discipulis oblata, Rzeszów 2010, s. 91-103. 165 Rogóźno

cinowscy zrobili ze Stanisławem Horyszow665 - skim, żonatym z Dorotą z Komorowskich, zamianę Rogóźna na Chodywańce . Jednak Ryc. 255. Jan Zamoyski, pierw- być może zamiana nie doszła do skutku, gdyż szy z rodziny Zamoyskich wła- osiem lat później synowie Piotra Marcinow- ściciel Rogóźna, ze zb. Muzeum skiego dokonali podziału666 spadku po ojcu, Zamojskiego w Zamościu. w wyniku tego Rogóźno trafiło do Macie- ja Marcinowskiego . Zapewne od niego w latach 1578-1581 wieś kupił Jan Zamoy- ski (1542-1605). Była to dość dobrze zago- spodarowana wieś, gdyż według rejestru poborowego w 1578 roku notowano tu 20 łanów użytków, 15 zagrodników z ziemią,667 10 Ryc. 256. Barbara Zamoyska zagrodników bez ziemi, 4 komorników z by- z Tarnowskich, czwarta żona dłem, 3 rzemieślników i 16 komorników . Jana, ze zb. Muzeum Zamoj- Ponadto wykaz z 1582 roku notował w Ro- skiego w Zamościu. góźnie 2 młyny, jeden o 2, a drugi o 1 kole, dwa stawy i trzy sadzawki. Jan Zamoyski po zakupie wsi kazał uregulować miejscowe sadzawki,668 które urządzali grabarze. Cerkiew (VIII-XIII w.). Reprezentują one już osadnic- tutejsza uposażona została w ćwierć łana zie- two słowiańskie. mi . W 1593 roku Piotr Komorowski kwito- Początki miejscowości sięgają 1460 roku, wał kanclerza Jana Zamoyskiego z 4 300 flore-669 kiedy synowie Andrzeja Małdrzyka: Stani- nów pożyczonych w 1586 roku i zabepieczo- sław, Jan, Andrzej, Jakub i Stefan założyli tę nych na Rogóźnie, które czasowo posiadał . wieś. Wówczas sołectwo z ośmioma łana- Jan Zamoyski włączył wieś w 1589 roku mi ziemi w Rogóźnie otrzymał „szlachetny” w skład Ordynacji Zamojskiej i odtąd dzieliła Piotr, sługa Małdrzyków, w zamian za za- jej losy. Warto w tym miejscu wspomnieć, że ludnienie tej wsi. Właściciele wprowadzili około 1590 roku zaczęto osadzać na gruntu prawo 661niemieckie ustanawiając 15 letni tach wsi Rogóźno miasto Jelitowo, później okres wolnizny, a po jej wygaśnięciu czynsz nazwane Tomaszowem. Przywilej lokacyjny pieniężny . Rejestr poborowy662 z 1472 roku Tomaszów otrzymał dopiero w 1621 roku, notował Rogóźno w posiadaniu Małdrzyków ale już wcześniej rozpoczęło670 się osiedlanie i liczyło ono 7 łanów użytków . W latach mieszczan. Część z nich posiadała nawet zie- 1460-1473 występował Jakub Małdrzyk mię uprawną w Rogóźnie . Rogóźno było z Przeworska i Rogóźna. Około roku 1500 Łu- siedzibą klucza ordynackiego, którym na671 po- kasz Małdrzyk, podzielił swoje663 dobra: Chody- czątku XVII wieku zarządzał Maciej Leśnio- wańce, Przeworsk, Rudę Wołoską i Rogóźno wolski, późniejszy podkomorzy bełski . z braćmi Feliksem i Janem . Według rejestru664 Twórca Ordynacji – Jan Zamoyski był poborowego w 1531 roku w Rogóźnie były czterokrotnie żonaty, ale dopiero z czwartą 665 4 łany użytków, cerkiew i młyn o 1 kole . W tym roku Anna, córka Mikołaja Małdrzyka, 666 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-history- a żona Piotra Marcinowskiego (zm. 1558), 667czne..., s. 52. 668 darowała części w Rogóźnie i innych dobrach A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 163. A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 207. Feliksowi Zamoyskiemu (zm. 1535), podko- 669 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-history- morzemu chełmskiemu. W 1560 roku Mar- 670czne..., przyp. 211. 661 A. Boniecki, Herbarz polski, t. IX, s. 261. 662 R. Szczygieł, Powstanie miasta Jelitowa (To- A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 110, 162. maszowa) i jego dzieje w czasach rządów w Ordy- 663 A. Janeczek, A. Świeżawski, Rejestr poboru łano- nacji kanclerskiej linii Zamoyskich, [w:] Tomaszów 664wego...., s. 42. 671Lubelski. Monografia miasta, red. R. Szczygieł, Lub- A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 340. lin-Tomaszów Lubelski 2011, s. 117. A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 244. R. Szczygieł, Początki osady..., s. 42. 166 Rogóźno

Ryc. 257. Rogóźno na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

żoną Barbarą z Tarnowskich (zm. 1610) her- stry Jana Sobiepana. Był on żonaty z Katarzy- bu Leliwa, doczekał się dwójki dzieci: Gry- ną Eugenią z Wiśniewieckich (1653-1683), zeldy i Tomasza. Ten ostatni, po śmierci ojca córką Dymitra i Marianny z Zamoyskich. odziedziczył całą Ordynację Zamojską. Był Podczas jego rządów w 1672 roku okolice on żonaty z Katarzyną z Ostrogskich i z tego Tomaszowa plądrowali Tatarzy, a jeden673 z wo- związku narodziło się troje dzieci: Gryzelda, dzów – Abas murza założył swój kosz (obóz) Joanna i Jan. Po śmierci Tomasza Zamoy- między Tomaszowem i Szarowolą . Można skiego w 1638 roku początkowo Ordynacją z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że zarządzała jego żona Katarzyna (zm. 1642), był to obszar Rogóźna. Tatarzy stacjonowali a w 1647 roku przejął ją ich syn – Jan (1627- tutaj tylko kilka dni i potem rozpoczęli od- 1665) zwany Sobiepanem. W czasie jego wrót. rządów w 1655 roku, wojska moskiewsko- W 1674 roku Sejm przyznał prawo do Or- kozackie Daniela672 Wyhowskiego i Potiomki- dynacji bocznej linii Zamoyskich i ostateczna podczas pochodu na Zamość spaliły całą nie w 1674 674roku objął ją Marcin Zamoyski wieś Rogóźno . (1637-1689), syn Zdzisława, żonaty z Anną Po Janie „Sobiepanie” Zamoyskim, z braku z Gnińskich . Potem Ordynacją Zamojską dziedzica (jego trzy córki zmarły w dzieciń- władali kolejno: Tomasz Józef Zamoyski stwie) Ordynację, wbrew statutom, przejęła (1679-1725), Michał Zdzisław Zamoyski Gryzelda z Zamoyskich Wiśniowiecka (1623- (1680-1735), Tomasz Antoni Zamoyski 1673), żona Jaremy (zm. 1651) i zarządzała (1715-1751), Klemens Jerzy Zamoyski nią w latach 1665-1673. Potem dobra, także (1738-1767), Jan Jakub Zamoyski (1716- bezprawnie, objął na krótko Stanisław Ko- 1790), Andrzej Zamoyski (1717-1792), niecpolski (1643-1682), starosta doliński, Aleksander673 August Zamoyski (1770-1800), 672syn Aleksandra i Joanny z Zamoyskich, sio-

674 D. Kupisz, Tomaszów Lubelski i okolice w dobie D. Kupisz, Tomaszów Lubelski i okolice w dobie wojen..., s. 15. wojen połowy XVII wieku, „Rocznik Tomaszowski”, M. Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich..., t. 6/2017, s. 10. s. 35-36. 167 Rogóźno

679 680 Stanisław Kostka Zamoyski (1775-1856), wieku . Została uposażona w ćwierć łana Konstanty Zamoyski (1799-1866), Tomasz użytków . Według spisu z 1761 roku była Franciszek Zamoyski (1832-1889) i Maurycy to parafialna cerkiew681 drewniana p.w. św. Klemens Zamoyski (1871-1939). Michała Archanioła, która należała do deka682- Rogóźno było siedzibą Leśnictwa Jeneral- natu tomaszowskiego . Posługę kapłańską683 nego Lasów Tomaszowskich w Ordynacji. w Rogóźnie w 1609 roku pełnił ks. Hurko684, W 1681 roku Marcin Zamoyski, wojewo- w 1694 roku ks. Aleksander Markiewicz , da bracławski, nadał to leśnictwo z częścią a w 1721 roku ks. Bazyli Kulaszyński . Rogóźna w posiadanie dożywotnie Jakubo- Podczas wizytacji biskupiej w 1761 roku, wi Maksymowiczowi. Wdowa po nim Kata- ze względu na szczupłość dochodów,685 para- rzyna Maksymowicz sprzedała je za 600 zł fię zlikwidowano, a beneficjum przyłączono Franciszkowi Trzcińskiemu wraz z grun- do parafii św. Jerzego w Tomaszowie . Cer- tem zwanym Foglarowszczyzną. W 1702 kiew rogózieńska widnieje jeszcze na mapie roku leśnictwo od Anny z Gnina Zamoyskiej F. von Miega z lat 1779-1783. Jednak zapew- otrzymał dożywotnio Józef Załuski, a w roku ne wkrótce ją rozebrano. Przez następne dwa 1744 objął je Kazimierz Zdzieniecki. Kwotę wieki brak było we wsi świątyni. Dopiero należną posiadaczowi Leśnictwa675 Tomaszowi w 1910 roku przerobiono drewniany spi- Skomorowskiemu spłacił dopiero w 1746 chlerz dworski na cerkiew i na krótko reak- Tomasz Antoni Zamoyski . Obszar Leśnic- tywowano parafię prawosławną. Po 1915 twa zwano Partykularzem676 Rogoźniańskim roku parafię zlikwidowano, a świątynię i tu zbudowano drewniany dwór oraz budyn- w 1922 roku przeznaczono na kościół filial- ki gospodarcze . ny p.w. św. Wawrzyńca. W latach 1940-1944 W 1798 roku dzierżawcą wsi był Kuchar- funkcjonowała686 tutaj ponownie prawosław- ski, który wybudował w folwarku nowy na parafia, zlikwidowana po II wojnie świa- parterowy dwór o konstrukcji wieńcowej towej . W687 1957 roku wybudowano w Ro- z podwaliną na podmurówce ceglanej. Bu- góźnie murowaną kaplicę publiczną p.w. św. dynek w rzucie posiadał kształt prostokątny, Sebastiana . o układzie dwutraktowym i symetrycznym. Na początku XIX wieku Rogóźno było śred- Ściany zewnętrzne były oszalowane, a czte- niej wielkości wsią. Spis z 1827 roku notował rospadowy dach przykryto gontem. Na prze- ją w powiecie 688tomaszowskim i parafii Toma- łomie XIX i XX wieku dwór ten rozbudowa- szów, a liczyła wówczas689 45 domów oraz 290 no. W folwarku istniały wówczas: kuchnia, mieszkańców . W 1845 roku notowano we lamus, piwnica, stary browar, obora i gum- wsi 2 karczmy . W 1814 roku w Rogóźnie690 no. W 1805677 roku wybudowano w Rogóźnie urodził się poeta Edmund Wasilewski, twór- gorzelnię, która funkcjonowała do I wojny ca „Krakowiaków” i „Katedry na Wawelu” . światowej . Przez krótki okres678 (do 1845 r.) Po kolejnej reformie administracyjnej funkcjonowała w Rogóźnie gwoździarnia, w679 1816 roku powstała gmina Rogóźno z sie- 680 produkująca żelazne gwoździe . 681 A. Gil. Prawosławna eparchia..., s. 233.

Bardzo ważną budowlą we wsi była cerkiew. 682 J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 9. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z roku W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 310. R. Szczygieł, Powstanie miasta Jelitowa (To- 1531,675 ale źródła notują ją też przez resztę XVI maszowa) i jego dzieje w czasach rządów w Ordy- nacji kanclerskiej linii Zamoyskich, [w:] Tomaszów D. Kawałko, Ewidencja zabytkowego zespołu 683Lubelski. Monografia miasta, red. R. Szczygieł, Lub- podworskiego w Rogóźnie, woj. zamojskie, Zamość 684lin-Tomaszów Lubelski 2011, s. 85.

6761983, mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delega- 685 J. Peter, Szkice z przeszłości …., s. 344. 677tura w Zamościu, s. 1. APL, ChKGK, nr 101, s. 38. J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 11. W. Bobryk, Duchowieństwo unickiej diecezji D. Kawałko, Ewidencja zabytkowego zespołu 686chełmskiej w XVIII wieku, Lublin 2005, s. 24; APL, podworskiego w Rogóźnie, woj. zamojskie, Zamość 687ChKGK, nr 110, s. 489; APL, ChKGK, nr 110, s. 489.

6781983,mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatu- 688 W. Słobodian, Cerkvi chełmskoj eparchii..., s. 353. ra w Zamościu, s. 2. 689 M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 334. T. Mencel, Między powstaniami 1831-1864, [w:] 690 Tabella..., t. II, s. 140.

Dzieje Lubelszczyzny, t. I, red. T. Mencel, Warszawa DzUGL, nr 24/1845 r., s. 688. 1974, s. 611. SGKP, t. IX, s. 676. 168 Rogóźno

Ryc. 258. Rogóźno, dwór drewniany, fot. ze zb. AP w Zamościu.

Ryc. 259. Rogóźno, fragment drewnianego dworu z gankiem, fot. ze zb. AP w Zamościu.

dzibą w Zawadkach, a w jej skład, według wykazu z 1847 roku, wchodziły: Łosiniec, Maziły, Par [Paary], Pasieki, Rogóźno,691 Rogóź- no Kolonia, Szarowola, Sabaudia, Wieprzowe Jezioro, Wólka Łosiniecka i Zawadki . Była to tzw. gmina dominalna. Po reformie administracyjnej z 1866 roku Rogóźno krótko – w latach 1867-1870 – było siedzibą gminy Rogóźno, ale w 1870 roku zmieniono jej na- zwę na tomaszowską, a siedzibę przeniesiono do Pasiek. W 1880 roku było tu 60 domów i 504 mieszkańców, w tym 304 katolików oraz 872 morgi ziemi włościańskiej. Do folwarku692 nale- żało 9 domów, browar, gorzelnia o produkcji za 20 tys. rubli i 546 mórg ziemi . W693 1894 roku ówczesny dzierżawca ma- jątku Antoni Bohlen założył w folwarku stawy . Powierzchnia folwarku rogózieńskie- go w 1929 roku wynosiła 290 ha. Bohlen dzierżawił Rogóźno do 1933 roku. Wówczas Państwowy Bank Rolny przejął folwark od Ordynacji za długi. W 1935 roku dobra te od Banku za sumę 203694 tys. zł kupiły do spółki Stanisława, Jadwiga i Wanda, córki Józefa Taczanowskiego691 i gospodarzyły tutaj do II

D. Marchut, Krzemień – największa gmina w Kró- 692lestwie Polskim, „Janowskie korzenie“, nr 22/2014, 693s. 12-15. Ryc. 260. Rzut dworu w Rogóźnie, na podstawie Kar- 694 SGKP, t. IX, s. 676. ty Zielonej z archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 11. w Zamościu. D. Kawałko, Ewidencja zabytkowego zespołu podworskiego w Rogóźnie, woj. zamojskie, Zamość 1983, mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delega- 169 Rogóźno

Ryc. 261. Pofolwarczny budynek gospodarczy w Rogóźnie, fot. ze zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Za- mościu.

Ryc. 262. Szkoła drewniana w Rogóź- nie z 1953 roku, stan z 2020 roku.

wojny światowej. W 1940 roku folwark prze- no należało wówczas do średniej wielkości jęli Niemcy i utworzyli Liegenschaft, który wsi. Według spisu z 1921 roku wieś liczyła funkcjonował do lipca 1944 roku. 98 domów (4 niezamieszkałe) i 584 miesz- Podczas I wojny światowej695 wieś ucierpia- kańców, w tym 135 Ukraińców i 4 Żydów, ła od działań wojennych. Spłonął wówczas w folwarku 3 domy i 62 mieszkańców – Po- m.in. miejscowy browar . Część ludności laków, natomiast w leśnictwie były 2 domy podczas wycofywania się armii rosyjskiej i 26 mieszkańców, w tym 1 Ukrainiec. Ponad- została ewakuowana na wschód i przez kilka to w koszarach w Rogóźnie-Brygadzie zano698 - lat przebywała w Rosji. Dopiero696 potem roz- towano 12 domów (5 niezamieszkałych) poczęły się powroty dawnych mieszkańców i 218 mieszkańców, w tym 9 Ukraińców . do swoich rodzinnych stron . Niezwykle ważnym obiektem we wsi jest W 1916 roku wojska austriackie zbudo- szkoła. Dzieje szkolnictwa sięgają okresu I wały kolejkę wąskotorową na trasie Bełżec- wojny światowej, kiedy w 1917 roku utwo- Trawniki, która przebiegała przez Rogóź- rzono tutaj 2-klasową szkołę powszechną. no. Kolejka ta funkcjonowała jednak krótko, Uczyli w niej kolejno: Dudlejówna (1917- bowiem po wybudowaniu kolei normalno697 - 1922), Zofia Ziemiańska (1922-1929), Zo- torowej Bełżec-Zwierzyniec-Rejowiec sta- fia Huk (1923), Stanisława Kucharska (od699 ła się ona zbędna i rozebrano ją . Rogóź- 1929 r.) i Helena Muchówna (od 1927 r.), a w latach 1939-1942 Zofia Jarmuszyńska . 695tura w Zamościu, s. 2; T. Epsztein. S. Górzyński, Spis 696ziemian..., s. 2. 698

697 J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 11. 69984. W. Dziedzic, Wielka Wojna 1914-1918..., s. 88. Skorowidz..., t. IV, s. 108.

W. Dziedzic, Z dziejów tomaszowskich kolei – w 130 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów rocznicę istnienia, „Rocznik Tomaszowski, t. 6, s. 77- Lubelski 1916-1950. 170 Rogóźno

Początkowo wynajmowano klasy lekcyjne w mieszkaniach prywatnych. Dopiero w 1928 roku wybudowano drewnianą szkołę krytą blachą. Obok 3 klas lekcyjnych mieściły się w nim dwa mieszkania nauczycielskie. Wo- Ryc. 263. Erazm Kaptur, pierw- bec dużej ilości uczniów wynajmowano do- szy powojenny nauczyciel w Ro- datkowo klasę szkolną w budynku700 prywat- góźnie, fot. ze zb. AP w Zamościu. nym. W 1939 roku, podczas wojny obronnej, budynek szkolny został spalony . Bardzo tragicznym okresem w dziejach wsi była II wojna światowa. Podczas walk Kampanii Wrześniowej hitlerowcy z 4 Dy- wizji Lekkiej 18 września zorganizowali pod Rogóźnem silną obronę, o którą rozbijały się kolejne ataki polskiego Środkowego Frontu, Ryc. 264. Regina Boguszewska, próbującego przebić się na Tomaszów Lu- kierownik szkoły w Rogóźnie, belski i Lwów. Tutaj toczyły walki najpierw fot. ze zb. własnych. oddziały701 Warszawskiej Brygady Pancerno- Motorowej, a potem 11 pp płk. Henryka702 Gor- gonia . W wyniku walk niemal cała wieś, z wyjątkiem kilku budynków, spłonęła . W lipcu 1943 roku wieś została wysiedlona i osadzono tu kolonistów niemieckich. W703 grudniu 1943 roku oddziały AK zaatako- Ryc. 265. Stanisław Kielar, dy- wały nasiedleńców zadając im znaczne stra- rektor szkoły w Rogóźnie w la- ty . Po wyzwoleniu spod okupacji niemiec- tach 1969-1979, fot. ze zb. R. Wa- kiej dawni mieszkańcy powrócili do swoich wrzusiszyna. gospodarstw. W 1944 roku folwark ziemski w Rogóźnie upaństwowiono. Był to jednak już niewielki majątek liczący 87 ha powierzchni, z tego 49 ha zajmowały stawy i łąki. Przy tych stawach zlokalizowany był także młyn wodny. Resz- tówka ta do 1959 roku należała do Gminnej Ryc. 266. Marianna Kielar, dy- Spółdzielni i Rolniczej Spółdzielni Produk- rektor szkoły w Rogóźnie w la- cyjnej, a następnie do Spółdzielni Ogrodni- tach 1979-1987, fot. ze zb. UG czo-Pszczelarskiej w Tomaszowie funkcjo- w Tomaszowie Lubelskim. nującej do końca lat 90.704 XX wieku. Budynek dworski stopniowo popadał w ruinę i został rozebrany w 1959 roku . Stawy podworskie o powierzchni 74 ha zostały przekazane pod koniec lat 40. pod zarząd Państwowego Gospodarstwa Rybac- kiego700 w Tarnawatce, które z kolei podlegało Ryc. 267. Honorata Kudyba, dy- 701 rektor szkoły w Rogóźnie w la- 702 Kronika SP w Rogóźnie.

L. Głowacki, Działania wojenne..., s. 128, 134, 136. tach 1987-1993, fot. ze zb. UG 703 Informacja ustna Józef Szczepaniuk z Rogóźna, na- w Tomaszowie Lubelskim. 704oczny świadek tych walk.

W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 95. D. Kawałko, Ewidencja zabytkowego zespołu podworskiego w Rogóźnie, woj. zamojskie, Zamość 1983, mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delega- tura w Zamościu, s. 1-3. 171 Rogóźno

Ryc. 268. Nauczycielki z uczniami klasy „0” ze szkoły w Rogóźnie w 2010 r., fot. ze zb. SP w Rogóźnie.

pod PGR w Topornicy. Wieloletnim dyrektorem tego zakładu był Kazimierz Grabowski, a w Tarnawatce stawami zarządzał najpierw Ryszard Pawłowski, a po nim Tadeusz705 Ni- ścior. Ten ostatni pracował na tym stanowisku aż do prywatyzacji tych stawów . W 1944 roku, po krótkiej przerwie, wzno- Ryc. 269. Kazimiera Wołoszyn, dyrektor szkoły wiono zajęcia w tutejszej szkole 4-klasowej, w Rogóźnie w latach 1993-2003, fot. ze zb. UG a pierwszym nauczycielem na okres roku w Tomaszowie Lubelskim. został Erazm Kaptur. Na szkołę zaadapto- wano dwa parterowe, drewniane budynki poukraińskie. Po roku Erazma Kaptura za- stąpił Karol Bachłaj, który do 1947 roku peł- nił funkcję kierownika. Jego następczynią została Regina Boguszewska i za jej kadencji w latach 1950-1953 zbudowano nową szkołę z przywiezionego z Kolonii Rogóźno budynku poniemieckiego. Szkołę zbudowano w czynie społecznym i zlokalizowano na działce przekazanej przez Reginę Boguszew- Ryc. 270. Mirosława Majdanik, dyrektor szko- ską, która kierowała szkołą706 do 1953 roku. ły w Rogóźnie od 2003 roku, fot. ze zb. UG Potem funkcję tę pełnili kolejno: Irena Ko- w Tomaszowie Lubelskim. rzeniowska (1953-1956) , Stanisław Ha- ratynowicz705 (1956-1969), Stanisław Kielar

J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, R. Czyż, R. Kuźniarz, 706Dzieje gminy Tarnawatka, powiat tomaszowski, Tar- nawatka-Zamość 2018, s. 114. APZ, Akta gminy Pasieki 1892-1954, nr 8. 172 Rogóźno

Ryc. 271. Koło Gospodyń Wiejskich z Rogóźna, 1985 r., fot. ze zb. GOK w Podhorcach.

709 (1969-1979), Marianna Kielar (1979-1987), go Władysław Parkot, a następnie Stanisław Honorata Kudyba707 (1987-1993), Kazimiera Krawczyk . Wołoszyn (1993-2003) i od 2003 roku Miro- Około połowy lat 60. otwarto w Rogóźnie sława Majdanik . Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywne- Po II wojnie światowej, początkowo była go, który należał do Spółdzielni Ogrodniczo- tu szkoła 6-klasowa, w 1954 roku uzyskała Pszczelarskiej w Tomaszowie710 Lubelskim. status 7-klasowej, a w 1966 roku 8-klasowej. Jej prezesem w latach 1958-1971 był Wła- W 1973 roku obniżono stopień organizacyj- dysław Wiśniewski , potem Franciszek ny tej placówki do 3-klasowej, a od 1993 Kozłowski i jako ostatnia funkcję tę spra- roku podniesiono do 4-klasowej. Przez długi wowała Anna Sojko. Zakład w Rogóźnie pod czas siedzibą szkoły był drewniany budynek, kierownictwem Franciszka Pałki produkował za ciasny w stosunku do potrzeb, dlatego wy- kiszonki z 711kapusty i ogórków oraz rozlewał najmowano dodatkowo sale lekcyjne w do- miód do słoików. Funkcjonował do około mach prywatnych. Dopiero w latach 2007- 1997 roku . 2009 przystosowano część708 świetlicy wiejskiej W okresie powojennym powstało we wsi dla potrzeb szkoły, która od 2009 roku znala- kilka organizacji społecznych. Jedną z nich zła tutaj swoją siedzibę . było 712Kółko Rolnicze utworzone w 1964 roku, Ważnym wydarzeniem w życiu wsi była a jego prezesem został Władysław Miszczy- elektryfikacja w 1958 roku. Na początku lat szyn . Około 1968 roku kółko połączyło się 70. zbudowano utwardzoną drogę, a w poło- z Kółkiem Rolniczym w Rogóźnie-Kolonii, ale wie lat 90. założono instalację gazu ziemnego. jego prezesem pozostał nadal Władysław Ważną rolę w życiu mieszkańców pełnił 709 sklep z artykułami spożywczo-przemysło- wymi. Powstał on w latach 50. XX wieku za- 710 Informacja ustna Ryszard Wawrzusiszyn z Rogóź- łożony przez GS w Tomaszowie Lubelskim. na. B. Szyszka, W okresie Polski Ludowej 1944-1989, Sklep prowadzili Maria i Mikołaj Jadczyszy- 711[w:] Tomaszów Lubelski. Monografia miasta, red. nowie,707 potem w latach 1990-1992 przejął 712R. Szczygieł, Lublin-Tomaszów Lubelski 2011, s. 468. 708 Informacja ustna Andrzeja Rebizanta z Krynic. Kronika SP w Rogóźnie. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Kronika SP w Rogóźnie. nr 12. 173 Rogóźno

Ryc. 272. Koło Gospodyń Wiejskich z Rogóźna, 2016 r., fot. ze zb. M. Parol.

713

Miszczyszyn . W 1974 roku kółko to włą- Ważną rolę w życiu społecznym wsi odgry- czono w skład Spółdzielni Kółek Rolniczych wają sołtysi pełniąc rolę najniższego717 szcze- w Tomaszowie Lubelskim. 714 bla administracji publicznej. W 1946718 roku Na początku lat 50. utworzono we wsi funkcję tę pełnił Jan Mandziuk719 , potem Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną , która kolejno: Michał Mandziuk (1954) , Broni- funkcjonowała przez kilkanaście lat.715 sław Mandziuk (1958-1966) i Michał Pa- Pierwsze Koło Gospodyń Wiejskich w Ro- lak (1966-1969). Wobec znacznego rozwoju góźnie założono w latach 1963-1964 . Było wsi obecnie istnieją tu trzy sołectwa. Funk- ono kierowane kolejno przez: Halinę Dubiel, cję sołtysa w Rogóźnie I sprawowali kolejno: Marię Piechnik i Helenę Witkowską. Pod Czesław Gęborys, Jan Majdanik, Józef Piech- koniec lat 90. koło przestało funkcjonować. nik, Marek Metzgier (1998-2010), Waldemar W 2016 roku reaktywowano wsi Koło Gospo- Kołtun (2010-2015) i od 2015 roku Lucjan dyń Wiejskich, a jego przewodniczącą zosta- Witkowski. W Rogóźnie II sołtysem jest od ła Marta Parol. 2019 roku Leszek Bryk, a w Rogóźnie720 III W Rogóźnie716 w latach 1966-1996 czynny funkcję tę pełnił najpierw Teodor Warmiński, był tartak należący do Krzysztofa Wiśniew- a od 2019 roku Rafał Krawczyk . skiego . Obecnie do ważniejszych firm na- Rogóźno to obecnie stosunkowo duża wieś leży działające od 1994 roku Przedsiębior- o charakterze podmiejskim. W 2002 roku stwo Kotlarsko-Ślusarskie „BAT-GAZ” Adam liczyła 1558, w 2011 roku 1822, a w 2019 Bednarz, Piekarnia firmy Krawpak, urucho- roku 2034 mieszkańców. miona przez Stanisława Krawczyka w 2012 roku oraz zakład z branży stolarskiej „Drew- 717 713nopol” Henryka Skóry.

F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja admini- 714 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, stracji państwowej w latach 1944-1950 w powie- 715nr 16. 718cie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS Kronika SP w Łaszczówce. 719w Lublinie, s. 91. 716 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, APZ, Akta gminy Pasieki 1892-1954, nr 26. nr 12. 720 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972,

W. Dziedzic, Z dziejów tomaszowskich kolei – w 130 nr 8. rocznicę istnienia, „Rocznik Tomaszowski, t. 6/2017, Informacja ustna Ryszard Wawrzusiszyn z Rogóź- s. 76 na. 174 ROGÓŹNO-KOLONIA Wieś położona jest w środkowej części gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza Tomaszowskiego. Badania archeologiczne prowadzone na terenie miejscowości nie wykazały śladów osadnictwa pradziejowego, ani średnio- wiecznego. Pierwsza wzmianka o miejscowości po- Ryc. 273. Andrzej Zamoyski, sprowadził do Ro- chodzi z 1784 roku, kiedy Andrzej721 Zamoy- góźna kolonistów niemieckich, ze zb. Muzeum ski sprowadził tu kolonistów niemieckich Zamojskiego w Zamościu. i utworzył kolonię – Szwabówkę722 . Koloniści w Rogóźnie w 1800 roku posiadali 324 morgi ziemi . Wśród 15 osadni- ków był jeden Polak – Piotr Pióro, natomiast pozostali to Niemcy: Mikołaj Becker, Józef, Mateusz i Karol Metzgierowie, Katarzyna Perz, Mikołaj i Piotr Pasztowie, Maciej Gera- ren, Michał 723i Mikołaj Mathysowie, Mateusz Zeitner, Krzysztof i Jan Benderowie oraz Jó- zef Hoffman . 724 W 1845 roku w kolonii niemieckiej znajdo- Ryc. 274. Konstancja Zamoyska z Czartory- wała się karczma . Rozwój wsi był stosun- skich, ze zb. Muzeum Zamojskiego w Zamościu. kowo powolny i pod725 koniec XIX wieku Kolonia niemiecka liczyła 18 domów i 186 mieszkań- ców, katolików . Zatem przez cały wiek przybyły we wsi tylko trzy gospodarstwa. 726 Wobec braku budynku szkolnego729 na salę lek- Już w okresie zaboru rosyjskiego powsta- cyjną wynajmowano pomieszczenie w domu ła w Kolonii Rogóźno szkoła początkowa , prywatnym od Zuzanny Paszt . W 1927 wymieniona po raz pierwszy w 1903 roku, roku szkołę zlikwidowano, a uczniów prze- kiedy uczył tu Aleksander Snokopczak, noto- niesiono do Rogóźna. wany także rok później. W 1908 roku praco- Na początku XX wieku zanotowano w Ko- wała w szkole727 Maria Krych, w 1910 roku Jan lonii Rogóźno znaczny wzrost zaludnienia. Karpiuk, a w 1914 roku nieznana z imienia Według spisu730 z 1921 roku w kolonii Rogóźno Szabarina . Od około 1920 roku w Kolonii było 55 domów i 364 mieszkańców, w tym 5 Rogóźno istniała przez krótki czas polska Ukraińców . szkoła 1-klasowa, gdzie uczyła najpierw728 Podczas II wojny światowej, wieś już we Zofia Sadowiak, po mężu Huk (1923-1924), wrześniu 1939 roku była obszarem dzia- a721 w latach 1924-1927 Helena Muchówna . łań wojennych. 18 września Rogóźno wraz 722 R. Orłowski, Położenie i walka klasowa..., s. 38. z Kolonią zajęli Niemcy i skutecznie odpierali R. Orłowski, Koloniści rolnicy niemieccy w Ordyna- stąd ataki wojsk polskich. Rankiem 19 wrze- 723cji Zamojskiej w końcu XVIII wieku, „Annales UMCS”, śnia Polacy z 11 pp pod dowództwem płk. 724sec. F, t. 12/1957, s. 169. Henryka Gorgonia zdobyli Kolonię731 Rogóźno, 725 J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 406. 726 DzUGL, nr 24/1845 r., s. 688. ale zostali zatrzymani przed wsią Rogóźno 727 SGKP, t. IX, s. 676. i wkrótce musieli się wycofać . Kolejna ak- Kronika SP w Rogóźnie. cja zbrojna miała miejsce w grudniu 1943 Pamiatnaja kniżka na 1899 god, s. 243; .... 1903 god, s. 237; .... na 1904 god, s. 285.... na 1908 god, 729roku, gdy na Kolonię Rogóźno napadli polscy 728s. 226; .... na 1910 god. s. 241; Chełmska Gubernia 730 1914 r., s. 275. 731 Kronika SP w Rogóźnie.

APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- Skorowidz..., t. IV, s. 108.

belski 1916-1950. E. Hanejko, Szpital polowy 503..., s. 184. 175 Rogóźno-Kolonia

Ryc. 275. Kaplica w Rogóźnie-Kolonii, widok z 2020 roku.

partyzanci z placówki Ruda Różaniecka oraz W okresie powojennym powstało we wsi spadochroniarze radzieccy. Po wymianie kilka organizacji społecznych.735 W 1964 roku ognia Niemcy wycofali się z posterunku, a na- utworzono Kółko Rolnicze, a funkcję preze- pastnicy zdobyli broń i wyposażenie wojsko732- sa objął Władysław Grabias . Prawdopo- we oraz żywność. Odchodzących partyzan- dobnie około 1968 roku kółka z Rogóźna tów ostrzelali własowcy, ale nie było strat . i Rogóźna-Kolonii połączyły się, gdyż w 1969 Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej roku notowane736 było tylko Kółko Rolnicze mieszkańcy Rogóźna dokonali kilku ważnych w Rogóźnie, a jego prezesem był Władysław inwestycji. W 1961 roku wieś została zelek- Miszczyszyn . W 1973 roku kółko to włą- tryfikowana, w połowie lat 70. zbudowano czono w skład Spółdzielni Kółek Rolniczych świetlicę, około 1976 roku została utwar- w Tomaszowie Lubelskim. dzona droga, na początku733 XXI wieku założo- W 1996 roku powstała w Rogóźnie-Ko- no wodociąg, a około 2005 roku zbudowano lonii jednostka straży pożarnej. Druhowie instalację gazową . W latach 1995-1998 w 2008 roku otrzymali motopompę, przeka- wybudowano we wsi murowaną kaplicę pu- zaną im od OSP Podhorce. Pierwszym pre- bliczną, która obecnie należy do parafii św. zesem tej jednostki737 został Apolinary Kulas Józefa w Tomaszowie Lubelskim. (1996-2011), a od 2011 roku funkcję tę pełni Ważnym obiektem we wsi był sklep spo- Kazimierz Metzgier . żywczy zorganizowany w latach 60. XX wie- Koło Gospodyń Wiejskich powstałe na po- ku przez Gminną Spółdzielnię w Tomaszowie czątku lat 60. pod przewodnictwem Leokadii Lubelskim. Pracowały tu m.in. Irena Kulas, Gardias, w połowie lat 90. przestało funkcjo- Teresa Skrobowska i Danuta Paszt. W poło- nować. Reaktywowano je w 2018 roku. Prze- wie lat 90. zorganizowano sklep 734prywatny, wodniczącą została najpierw Joanna Kozdra, gdzie sprzedawała Joanna Kuzdra. Ten ostat- a obecnie funkcję tę pełni Lucyna Piwko. ni zlikwidowano około 2005 roku . 732 735 733

J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa..., s. 443. 736 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 734 Informacja ustna Władysław Fus z Rogóźna-Kolo- nr 12. nii. 737 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972,

Informacja ustna Bożena Metzgier z Rogóźna-Ko- nr 16. lonii. Straże pożarne powiatu tomaszowskiego..., s. 215. 176 Rogóźno-Kolonia

Ryc. 276. Jednostka OSP z Rogóźna-Kolonii, fot. ze zb. R. Wawrzusiszyna.

W Rogóźnie-Kolonii funkcjonuje dobrze prosperująca firma prywatna Krawpak, na- leżąca do Stanisława Krawczyka i działająca na polskim rynku od 1990 roku. Początko- wo specjalizowała się w konfekcjonowaniu Ryc. 277. Apolinary Kulas, sołtys sypkich artykułów spożywczych: ryżu, faso- i prezes OSP w Rogóźnie-Kolo- li, grochu i wszelkiego rodzaju kasz, potem nii, fot. ze zb. J. Kulas zakres działalności rozszerzał się. W 2012 roku uruchomiła w Rogóźnie nowoczesną piekarnię, która specjalizuje się w produkcji bułki tartej oraz wyrobów cukierniczych pie- czonych tradycyjnym domowym sposobem. Firma świadczy także usługi w zakresie zagospodarowania terenów zielonych, szcze- Ryc. 278. Kazimierz Metzgier, gólnie w zakresie wycinki drzew i krzewów sołtys i prezes OSP w Rogóźnie- pod liniami elektrycznymi oraz738 koszeniem Kolonii od 2019 roku, fot. ze zb. traw przy ciągach komunikacyjnych. Zatrud- K. Metzgiera. nienie w tej firmie sięga 50 osób . Szczególną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla administracji. W Rogóźnie-Kolonii funk739- Fus (1976-1985),741 Leon Piechnik, Apolinary cję sołtysa w 1946 roku pełnił740 Stanisław Kulas, Janusz Kozaczek i od 2019 roku Kazi- Grzyb, potem Antoni Bartecki (1954) , mierz Metzgier . Wacław Ćwik (1961-1969) , Władysława Rogóźno-Kolonia to średniej wielkości 738 wieś. Według danych z 2019 roku liczyła 366 739 Informacja ustna Stanisław Krawczyk, właściciel mieszkańców. 740firmy. 741 APZ, Akta gminy Pasieki 1892-1954, nr 26. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, Informacja ustna Władysław Fus i Kazimierz Met- nr 8. zgier z Rogóźna-Kolonii. 177 RUDA WOŁOSKA Wieś położona w środkowej części gminy wej epoki kamienia - mezolitu (9250-5500 Tomaszów Lubelski, nad rzeką Sołokiją, na r. p.Chr.). Młodsza faza osadnicza pochodzi pograniczu Pobuża, Grzędy Sokalskiej i Roz- z wczesnej epoki brązu, a reprezentują ją tocza. drobne ułamki naczyń glinianych. Zabytki Pierwsze ślady pobytu człowieka na tere- te z dużym prawdopodobieństwem można nie miejscowości pojawiły się już w pradzie- przyporządkować do kultury mierzanowic- jach, czego dowodzą badania archeologiczne.742 kiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.). Na terenie miejscowości odkryto 7 stanowisk Kolejna kultura – trzciniecka (1650-1100 archeologicznych (punktów osadniczych) . r. p.Chr.), została zarejestrowana podczas Najstarsze zabytki w postaci wytworów badań wykopaliskowych. Odkryto tutaj krzemiennych: półtylczaka, 6 fragmentów fragment osady, a na nim 21 obiektów ar- wiórów i 10 odłupków zaliczono do środko- cheologicznych. Tworzyły one trzy skupiska

Ryc. 279. Ceramika kultury łużyckiej z Rudy 742 Wołoskiej, st. 2, wg Ł. Pawłowskiego 2012.

E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP na obszarze 95-90, Zamość 1984, materiały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 178 Ruda Wołoska

Ryc. 280. Zabytki z okresu lateńskiego (III-I w. p.Chr.) z Rudy Wołoskiej, st. 2, wg Ł. Pawłow- skiego 2012.

743 interpretowane jako zagrody gospodarcze . Najmłodsze zabytki archeologiczne w po- Kulturę trzciniecką, oprócz kilkudziesięciu staci ułamków naczyń glinianych oraz żela- ułamków naczyń glinianych, reprezentują744 znej radlicy związane są z osadnictwem sło- także wyroby krzemienne: wióry, odłupki i wiańskim i można je datować w przybliżeniu rdzeń oraz 2 kamienne płytki szlifierskie . na VIII-XIII wiek. Bogatych materiałów kultury łużyckiej Pierwsza wzmianka historyczna o miej- (1200-400 r. p.Chr.) dostarczyły badania wy- scowości pochodzi z lat 1422-1425 roku, kie- kopaliskowe. Odkryto łącznie 29 obiektów: dy Stanisław Małdrzyk herbu Wąż, po wybu- 3 budowle mieszkalne, 24 jamy gospodarcze dowaniu kościoła w Chodywańcach, nadał tej i 2 dołki posłupowe. Wśród pozyskanych za- parafii uposażenie, w skład którego weszła747 bytków ruchomych można wyróżnić kilka villa Valachorum. Wieś tę Andrzej Janeczek naczyń glinianych (ganków, kubków, mis, jednoznacznie określił jako Rudę Wołoską . placków) fragmenty kilkudziesięciu745 dalszych Już w XV wieku istniała tu ruda (huta) pro- oraz kości zwierzęce i kilka wytworów krze- dukująca żelazo, stąd pochodzi nazwa wsi, miennych: okruchów i odłupków . a jej drugi człon wskazuje, że osadzono ją na W I w. p.Chr. teren ten zasiedliła ludność prawie wołoskim. W748 1472 roku Ruda [Woło- kultury jastorfskiej, a jej pozostałością są ska] należała nadal do Małdrzyków, a liczyła 4 ciałopalne pochówki jamowe. Zmarłych 2 i 1/4 łana użytków . Około roku 1500 Łu- spalono na stosie i złożono bezpośrednio do kasz Małdrzyk podzielił749 dobra Chodywańce, jamy wykopanej w ziemi. Do grobów włożo- Przeworsk, Rudę Wołoską i Rogóźno z brać- no dary 746w postaci ozdób, czego przykładem mi Feliksem i Janem . Przed 1558 roku wieś jest odkryta zapinka (fibula) oraz naczynia była w posiadaniu Piotra Marcinowskiego gliniane743 . (zm. 1558), żonatego z Anną, córką Mikołaja Małdrzyka. W 1568 roku ich synowie doko- J. Niedźwiedź, Przemiany kulturowe i osadnicze 750 na Roztoczu Środkowym i w Kotlinie Zamojskiej od nali podziału spadku, w wyniku tego Ruda środkowej epoki brązu do wczesnej epoki żelaza, cz. Wołoska trafiła do Stanisława Marcinow- 7441 - analiza, Rzeszów 2018, mps dr w Uniwersytecie skiego . Wkrótce nastąpiła kolejna zmiana Rzeszowskim w Rzeszowie, s. 82-83 i ryc. 36. właściciela i według rejestru poborowego H. Taras, Kultura trzciniecka..., s. 231; Ł. Pawłowski, Dokumentacja końcowa z ratowniczych badań arche- w 1578 roku wieś należała do Osmólskiego, ologicznych stanowiska 2 w m. Ruda Wołoska, gm. a liczyła 6 łanów użytków, 10 zagrodników Tomaszów Lubelski, wykonanych w związku z budo- 747 745wą stacji GPZ, Lublin 203, mps w archiwum WUOZ w 748 Lublinie, Delegatura w Zamościu, s. 8-22. A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 161-162.

Ł. Pawłowski, Dokumentacja końcowa z ratowni- 749 A. Janeczek, A. Świeżawski, Rejestr poboru łano- 746czych badań archeologicznych stanowiska 2 w m. 750wego..., s. 42.

Ruda Wołoska..., s. 23-42. A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 340. Tamże, s. 42-43. A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 163. 179 Ruda Wołoska

Ryc. 281. Ruda Wołoska na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

751 755 z ziemią, 4 komorników. Ponadto była już syn Jerzego, dochodząc swoich praw w 1623 wtedy we wsi cerkiew752 . W 1580 Rudę roku najechał zbrojnie Łaszczówkę . Wołoską kupił Stanisław Łaszcz Nieledew- W połowie XVII wieku dobra Łaszczówka, ski herbu Prawdzic , a po jego śmierci w zapewne z Rudą Wołoską, wraz z ręką Barba- 1584 roku dobra objął syn Florian, żonaty ry Łaszczówny, córki Stanisława i Zofii z Kę- z Katarzyną z Trzcińskich, córką Zygmunta.753 dzierzawskich, trafiły do Walentego Fredry W 1596 roku Florian Łaszcz wystawił tutaj (1602-1677) herbu Bończa. Potem przejął przywilej dla miasta Florianowa [Narola] . je ich syn Stanisław Antoni, ale w 1676 roku Po śmierci Floriana Łaszcza jego synowie przekazał te dobra 756stryjowi Andrzejowi Mak- Stanisław i Jerzy w 1620 roku podzielili się symilianowi Fredrze (1620-1679), kasztela- dobrami: Łaszczówką, Nedeżowem, Jezier- nowi lwowskiemu . ną i Rudą 754[Wołoską]. Łaszczówkę otrzymał Część dóbr Łaszczówka była we władaniu wówczas Stanisław, żonaty z Zofią z Kędzie- Lipskich, najpierw Hieronima (zm. 1667), rzawskich . Jednak wokół dóbr trwały spo- żonatego z Zofią z Piwów, wojskiego horo- ry, gdyż inni spadkobiercy domagali się także delskiego, a potem ich córki Teresy, która te swego udziału. Jeden z nich – Mikołaj Łaszcz, dobra 757wniosła w 1669 roku w wianie swe- 751 752 mu drugiemu mężowi Mikołajowi Radec- A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 207. kiemu . Ruda Wołoska wchodziła w skład

A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 163; 755dóbr Łaszczówka, a te od lat 80. XVII wieku R. Szczygieł, Początki osady i nieudana lokacja mia- 753sta, [w:] Bełżec przez dzieje, red. A. Urbański, Bełżec 756 H. Gmiterek, Narol w okresie Rzeczpospolitej szla- 7542008, s. 37. checkiej..., s. 21, przypis 14. W. Kołodziej 1996, s. 10. K. Warmińska-Mazurek, Łaszczówka – zarys dzie- H. Gmiterek, Narol w okresie Rzeczpospolitej 757jów miejscowości, „Rocznik Tomaszowski”, t. 5/2016, szlacheckiej (1580-1772), „Rocznik Lubaczowski”, s. 272-274. t. V/1994, s. 21. W. Bondyra, Własność ziemska..., s. 88. 180 Ruda Wołoska

Ryc. 282. Drewniany dworek Kozłowskich w Rudzie Wołoskiej, fot. ze zb. A. Tur.

Ryc. 283. Dworek Kozłowskich w Rudzie Wołoskiej, wg grafiki R. Muchy.

były w całości we władaniu najpierw Miko- żonatemu z Barbarą z Radeckich, a w 1763 łaja Radeckiego, a potem 758jego syna Józefa roku całe dobra Łaszczówka, do których na- Radeckiego (zm. 1740) herbu Godziemba, leżała Ruda759 Wołoska, przeszły w ręce ich chorążego grabowieckiego . Po bezpotom- syna Jana Placyda, żonatego z Rozalią z Gra- nej śmierci tego ostatniego w 1740 roku do- nowskich . bra te objął Andrzej Radecki i w 1746 roku W 1809 roku Rudę Wołoską odziedziczył sprzedał je Maurycemu Kurdwanowskiemu jego syn Ludwik Czesław Kurdwanowski, 758herbu Półkozic, kasztelanowi halickiemu, od którego w tym roku nabył za 126 tys. złp Józef759 Cisowski, żonaty z Julią. W 1828 roku CPAHUL, Regestrum Controbutionis..... [1681-82 r.]; CPAHUL, Lustracja..... z około 1700 r.; W. Bondyra, APZ, Akta hipoteki dóbr Łaszczów i Małoniż; PSB, Własność ziemska..., s. 114-115. t. XXIX, s. 677. 181 Ruda Wołoska

Przeorsk A i Rudę Wołoską odziedziczyły w prywatnym budynku wynajmowanym dzieci Józefa: Tytus, Teofila i Wiktoria Ci- u Andrzeja Groszka. Tutaj w latach 1919- sowscy. W wyniku działów rodzinnych Ruda 1920 uczyła Helena Krzywonosiukówna, Wołoska trafiła w ręce Wiktorii, żony Jana w latach 1920-1921 Zofia Kolasińska [Wąsi- Małuji i Teofili, żony Michała Małuji (zm. kówna], w latach 1921-1926 Maria Ładziń- 1860), od których w 1840 roku kupił Teofil ska [Leszczyńska], potem768 Danuta Niemen- Bujalski (1802-1885), syn Jakuba i Marian- towska (1930-1931), a w latach 1935-1936 ny z Bobickich. Był on żonaty760 od 1842 roku Maria Majchrowiczówna . Była to wówczas z Marianną Dąbrowską (ur. 1811), córką Jó- niewielka wieś i według spisu z 1921 roku zefa i Wiktorii z Przygoskich . W 1882 roku razem z folwarkiem liczyła 57 domów oraz folwark w Rudzie Wołoskiej przejęła jego 389 mieszkańców, w tym 18 Ukraińców769 i 12 córka Karolina Anna, z drugim swoim mężem Żydów, natomiast kolonia liczyła 9 domów Adamem Kozłowskim (zm. 1908) i zarządza- i 61 mieszkańców – Polaków . Folwark770 ła majątkiem jeszcze w 1914 roku. Potem go- w Rudzie Wołoskiej o powierzchni 54 ha po- spodarzył761 tutaj ich syn Józef Kozłowski, a ten siadał w 1929 roku Józef Kozłowski . w 1929 roku rozparcelował ziemię i sprzedał W 1915 roku zbudowano kolejkę wąsko- chłopom . torową na trasie Bełżec-Tomaszów-Budy Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie762 [Dzierążyńskie], która przebiegała przez te- tomaszowskim i parafii Chodywańce. Liczyła reny Rudy Wołoskiej. Od stycznia 1917 roku wówczas 35 domów i 197 mieszkańców763. wprowadzono na771 tej trasie ruch pasażerski W 1840 roku Ruda Wołoska była w unickiej i funkcjonował on do 1923 roku. Potem ko- parafii w Przeorsku i gminie Przeorsk . lejkę rozebrano , jednak ślad torowiska W 1874 roku tutejszy folwark liczył 616 w postaci częściowo zachowanego nasypu mórg, w tym 279 mórg gruntów ornych, 113 istnieje do tej pory. 772 mórg łąk, 8 mórg pastwisk, 38 mórg wody, W okresie okupacji niemieckiej w tutejszej 145 mórg lasu 18 mórg zarośli i 9 mórg nie- szkole uczył Władysław Maślanka . Trzech użytków. W folwarku764 było 15 budynków mieszkańców wsi: Feliks Szczepaniuk, Ma- drewnianych. Wieś liczyła 32 domy i 490 rian Brodowski i Tadeusz Biszczad walczy- mórg użytków . ło podczas wojny obronnej w 1939 roku Jedna z ważniejszych budowli we wsi – w Borach Tucholskich i 13 września dostało cerkiew, była wzmiankowana po765 raz pierw- się do niewoli niemieckiej. Tadeusz Biszczad, szy w 1578 roku. Potem wymieniano ją ze względu na niezdolność do pracy wsku- w wykazie świątyń z 1618 roku i pojawiła tek kalectwa, został zwolniony do domu się ponownie w aktach wizytacji766 biskupiej w 7731943 roku. Tutaj wraz z kilkoma miesz- z 1721 roku, kiedy parochem był 40-letni kańcami wstąpił do miejscowej partyzant- ks. Demetriusz Łuszczewski . Cerkiew767 i ki . Podczas wyzwalania tych terenów parafia zanikła przed 1749 rokiem, gdyż nie w lipcu 1944 roku poległo we wsi 10 żoł- występuje już w spisie cerkwi z tego roku , nierzy radzieckich, których774 pochowano we a także w późniejszych źródłach. wspólnej mogile. Zginęło także 11 mieszkań- Do ważnego wydarzenia doszło w 1916 ców768 Rudy Wołoskiej . roku, kiedy otwarto we wsi polską szkołę 769 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 1-klasową.760 Początkowo szkoła mieściła się 770belski 1916-1950. 771 Skorowidz..., t. IV, s. 107. 761 APL, Akta USC rzym.-kat. Gródek, Akta małżeństw, T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian..., s. 10.

7621842 r. W. Dziedzic, Z dziejów tomaszowskich kolei – 763 APZ, Akta hipoteki dóbr Przeorsk A. 772w 130. rocznicę istnienia, „Rocznik Tomaszowski”, 764 Tabella..., t. II, s. 146. t. 6/2017, s. 85-86. 765 F. Rzemieniuk, Unickie szkoły..., s. 219. 773 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- SGKP, wypisy, s. 329. belski 1916-1950.

766 A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje List Pawła Biszczada do Związku Inwalidów Wo- i organizacja, Lublin 2005, s. 288. 774jennych, Zarząd Oddziału w Tomaszewie Lubelskim

767 APL, Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki, nr 101, z 1975 roku, zb. prywatne T. Biszczada. s. 40. APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 34; A. Gil, Chełmska diecezja unicka..., s. 310-316. Kronika SP w Rudzie Wołoskiej. 182 Ruda Wołoska

Po II wojnie światowej wznowiono naukę w tutejszej szkole w 1945 roku i prowadzono ją 18 lat w prywatnym lokalu, wynajmowanym podobnie jak przed wojną od Stanisła- wa Palaka. Dopiero w 1963 roku zbudowa- Ryc. 284. Stanisława Iwasiówka, no drewniany budynek,775 który przeniesiono nauczycielka z Rudy Wołoskiej z Ciotuszy Starej, gdzie wcześniej także peł- w latach 1947-1949, wg R. Czyża. nił rolę szkoły . Pierwszą powojenną na- uczycielką w 776latach 1945-1946 była Włady- sława Irocka, a po niej: Stanisława Iwasiówka777 (1947-1949) , Stanisława Czechak (1949- 1951) i Eugenia Sołoducha (1951-1958) . W latach 1958-1964 uczyła tutaj Anna Jaszczuk będąc jednocześnie kierownikiem szkoły. Potem funkcję tę pełnili kolejno: Kazi- Ryc. 285. Eugenia Sołoducha, miera Żołądek778 (1964-1973), Kazimiera Cieć- kierownik szkoły w Rudzie Wo- ko (1973-1977), Stanisława Wujec (1977- łoskiej, fot. ze zb. J. Soluch. 1980) , Janina Roczniak (1980-1998) i Krystyna Zatorska (1998-1999). W 1999 roku placówka stała się Szkołę Filialną i pod- legała SP w Łaszczówce. Jej społecznym kierownikiem była do 2012 roku Krystyna Za- torska. W 2012 roku zlikwidowano tę szkołę, a uczniów przeniesiono do Łaszczówki. Ryc. 286. Kazimiera Ciećko, kie- W latach 1955-1957 Ruda Wołoska była rownik szkoły w Rudzie Woło- siedzibą gromady. W jej skład obok Rudy Wo- skiej, fot. z Archiwum UG w To- łoskiej wchodziły także: Łaszczówka,779 Ruda maszowie Lubelskim. Żelazna i Przeorsk. Przewodniczącym Pre- zydium GRN był Bronisław780 Bąk . Siedzibę gromady urządzono w mieszkaniu prywatnym u Józefa Mruka . Po II wojnie światowej przeprowadzono we wsi kilka ważnych inwestycji. W 1958 roku781 rozpoczęto we wsi budowę utwar- Ryc. 287. Janina Roczniak, dy- dzonej782 drogi, którą ukończono około 1960 rektor szkoły w Rudzie Woło- roku , a około 1963 roku zmeliorowano skiej w latach 1980-1998, fot. ze łąki . W 1955 roku Spółdzielnia Rolnicza z zb. UG w Tomaszowie Lubelskim. Majdanu Górnego783 zbudowała w Rudzie Wo- łoskiej świetlicę wiejską, gdzie zlokalizowa- 775no także sklep , w 1964 roku wieś została 776 Kronika SP w Rudzie Wołoskiej. 777 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 778belski 1916-1950. 779 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 33. Kronika SP w Rudzie Wołoskiej. Ryc. 288. Krystyna Zatorska, kie- 780 APZ, Akta Prezydium GRN Ruda Wołoska 1954- rownik szkoły w Rudzie Woło- 1959, nr 9. skiej, fot. z Archiwum UG w To- 781 Informacja ustna Tadeusz Biszczad z Rudy Woło- 782skiej. maszowie Lubelskim. Kronika SP w Rudzie Wołoskiej. 783 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 51. APZ, Akta Prezydium GRN Ruda Wołoska 1954- 1959, nr 7. 183 Ruda Wołoska

Ryc. 289. Nauczycielka z uczniami na tle szkoły w Rudzie Wołoskiej, lata 80., fot. ze zb. H. Kar- wańskiej.

Ryc. 290. Uczniowie i nauczyciele szkoły w Rudzie Wołoskiej w 2007 roku, fot. z Kroniki SP w Rudzie Wołoskiej.

184 Ruda Wołoska

Ryc. 291. Kościół filialny p.w. Miłosierdzia Bożego z Rudy Wołoskiej, widok z 2020 roku.

784 zelektryfikowana , w latach 1971-1972 W 1962 roku787 zorganizowano we wsi Koło przeprowadzono komasację gruntów, a w Gospodyń Wiejskich z przewodniczącą Le- 2015 roku zbudowano we wsi elektrownię okadią Joniec . Potem funkcję tę pełniła wiatrową złożoną z kilkunastu wiatraków. Krystyna Tatar, a następnie Janina Roczniak Doniosłe wydarzenie miało miejsce w 1966 i od 1998 roku Janina Petela. Gospodynie or- roku, kiedy do wsi przyjechał pierwszy au- ganizowały różnego rodzaje kursy dokształ- tobus kursowy. W 1995 roku zbudowano cające, zabawy taneczne oraz wycieczki kra- murowany kościół filialny785 p.w. Miłosierdzia joznawcze. Przy Kole w 1994788 roku powstał Bożego według projektu arch. Jana Rabiegi z Ludowy Zespół Śpiewaczy „Kalina” pod kie- Tomaszowa Lubelskiego . rownictwem Lucyny Peteli . W 2019 roku Ważnym dla mieszkańców wsi obiektem powstało we wsi drugie 789Koło Gospodyń Wiej- był sklep, założony w latach 50. przez GS w skich – „Babeczki”, którego przewodniczącą Tomaszowie Lubelskim. Funkcję sprzedawcy została Agnieszka Goch . pełnili w nim kolejno: Bronisław Palak, Zofia Inną organizacją społeczną w Rudzie Wo- Waliwander i Teresa Adamczuk. Na początku łoskiej jest jednostka Ochotniczej Straży Po- lat 90. sklep ten zlikwidowano, ale prywatną żarnej założona w 1956 roku. Jej pierwszym placówkę otworzył Jan Leńczuk, a sprzeda- prezesem został Władysław Gnida, a potem wały w nim kolejno: Irena Brodowska, Irena funkcję tę pełnili kolejno: Bronisław Ratyna Kobielarz i Teresa Adamczuk. W 1999 roku (1959-1964), Stanisław Brodowski (1964- nastąpiła zmiana właściciela786 obiektu, który 1970), Czesław Wajda (1970-1974), Wła- przejęła Iwona Biszczad i założyła przy skle- dysław Poczekwa (1974-1979), Jan Smalcuga pie784 dodatkowo bar . 787 785 788Rudy Wołoskiej.

786 Kronika SP w Rudzie Wołoskiej. 789 Kronika SP w Rudzie Wołoskiej.

J. Soluch, Parafia Łaszczówka..., s. 10. Kronika KGW w Rudzie Wołoskiej.

Informacja ustna Janina Petela i Janina Soluch z Informacja ustna Agnieszka Goch z Rudy Wołoskiej. 185 Ruda Wołoska

Ryc. 292. Zespół Śpiewaczy „Kalina” z Rudy Wołoskiej, fot. z Kroniki KGW z Rudy Wołoskiej.

Ryc. 293. Drużyna Straży Pożarnej z Rudy Wołoskiej z księżmi parafii w Tomaszowie Lubelskim, 1990 r., fot. ze zb. T. Biszczada.

186 RUDA ŻELAZNA (1979-1984), Bronisław Pawlak (1984-1991) Wieś położona jest na południowo-wschodnim Stanisław Mruk (1991-2011) i od 2011 roku skraju gminy Tomaszów Lubelski, nad rzeką Jan Traczyk. W 1958 roku wybudowano pier- Sołokiją, na pograniczu Pobuża, Grzędy So- wszą remizę, w 1960 roku strażacy otrzymali kalskiej i Roztocza. motopompę, w 1989 roku samochód strażac- Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie ki, a w latach 1983-1992 zbudowano drugą, miejscowości pojawiły się już w pradziejach, murowaną remizę. W 1965 roku powstała czego dowodzą badania archeologiczne. także790 drużyna żeńska, której naczelniczką Na terenie796 miejscowości odkryto 11 stano- (komendantem) została Krystyna Spoda- wisk archeologicznych (punktów osadni- rek . czych) . Najstarsze zabytki w postaci kil- W 1970 roku powstał we wsi Ludowy ku ułamków naczyń glinianych pochodzą Klub Sportowy rywalizujący w piłce nożnej ze środkowego neolitu i można je zaliczyć z zespołami z terenu gminy. Pierwszym prze- do kultury pucharów lejkowatych (4000- wodniczącym LZS Ruda Wołoska był Włady- 2800 r. p.Chr.). Przypuszczalnie do kultury sław Żurawski, potem funkcję tę sprawował ceramiki sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.) Marian Brodowski i od 1980 roku Tadeusz należał topór kamienny, a kilkanaście dal- Biszczad. Na początku lat 90. klub został roz- szych zabytków (ceramiki i 1 odłupek krze- wiązany. mienny) reprezentują wczesną epokę brązu. W 1981 roku powstało we wsi Koło Związ- Z dużym prawdopodobieństwem materia- ku Młodzieży Wiejskiej z przewodniczącym791 ły te można zaliczyć do kultury mierzano- Jerzym Mrukiem. Po około 10 latach działal- wickiej (2300/2220-1600 r. p.Chr.). Dosyć ności koło przestało funkcjonować . bogate znaleziska pozostawiła tutaj kultura Ważną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi trzciniecka (1650-1100 r. p.Chr.). Do tej gru- pełniąc rolę najniższego szczebla administra- py zabytków obok licznych ułamków naczyń cji. Funkcję tę w Rudzie Wołoskiej sprawowa- można zaliczyć także wyroby krzemienne:797 li kolejno: Jan Kuźniarz (przed II wojną św.,792 drapacz, odłupki, odłupki retuszowane i wió- w okresie wojny i tuż po793 wojnie), Jan Joniec ry, a także rozcieracz kamienny . (koniec lat 40.), Jan Wajda (1950-1952) , Jan Malec (1956-1957)794 , Stanisław Szcze- paniuk (1960-1961), Władysław Waliwender (1966-1990) , Mieczysław Wojciechowski (1990-1994), Jan Traczyk (1994-1998), Tade- usz Martyniuk (1998-2007),795 Mariusz Wajda Ryc. 294. Zabytki krzemienne kultury trzci- (2007-2011), Jan Traczyk (2011-2015) i od nieckiej z Rudy Żelaznej, wg J. Niedźwiedzia 2015 roku Tadeusz Biszczad . 2018b. Obecnie Ruda Wołoska to średniej wielko- ści wieś. Według danych w 2011 roku liczyła 453, a w 2019 roku 495 mieszkańców. 790 Kolejna faza osadnicza zarejestrowana

M. Skiba, Straże pożarne..., s. 141-142; Straże Po- na terenie Rudy Żelaznej pochodzi dopiero 791żarne powiatu tomaszowskiego, Tomaszów Lubelski z okresu wczesnośredniowiecznego (VII-XIII 2011, s. 216-217. w.). Z tym okresem można łączyć żelazny 792 Informacja ustna Tadeusz Biszczad z Rudy Woło- skiej. grot z rozwidlonym ostrzem oraz cmenta- 793 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9 rzysko kurhanowe z kilkunastoma kopcami i 33. ziemnymi – kurhanami. 794 APZ, Akta Prezydium GRMN Ruda Wołoska, nr 9 796 i 18.

795 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP nr 8. 797na obszarze 95-90, Zamość 1984, materiały w archi-

Informacja ustna Tadeusz Biszczad z Rudy Woło- wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. skiej. H. Taras, Kultura trzciniecka..., s. 231. 187 Ruda Żelazna

Ryc. 295. Ruda Żelazna na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

Współczesna miejscowość powstała prawdopodobnie w połowie XVIII wieku, zapewne na terenie Przeorska. Zbudowano tutaj rudę (hutę) żelaza i stąd początkowo zwano wieś Rudą Przeworską. Pierwszy raz Rudę Żelazną zaznaczono na mapie F. von Miega z lat 1779- 1783 jako Ruda Przeworska. W 1747 roku dobra Łaszczówka w spadku po Radeckich otrzymał Maurycy Kurdwanowski (1722-798 Ryc. 296. Jan Kanty Szeptycki, właściciel Rudy 1771), żonaty najpierw z Barbarą z Radec- Żelaznej, fot. ze zb. własnych. kich, córką Mikołaja i Teresy z Lipskich , a potem z Rozalią799 z Granowskich. Po śmierci Maurycego dobra odziedziczyła jego druga żona Rozalia , a następnie syn Jan Placyd Kurdwanowski(1746-1824), ożeniony po raz pierwszy z Anną z Miączyńskich800 (zm. 1784) herbu Suchekomnaty, a drugi raz z Marią z Granowskich herbu Leliwa . Miał on dwoje dzieci: Ludwika Czesława i Aleksandrę. W 1809 roku pół wsi otrzymał w spadku Ludwik Czesław Kurdwanowski, a drugą po- łowę jego siostra Aleksandra z Kurdwanow- 798skich Wielhorska, żona Stanisława, która

Ryc. 297. Zofia Szeptycka z Fredrów, żona Jana, wg A. Szykuły. 799 APZ, Akta hipoteki dóbr Łaszczów i Małoniż; PSB, 800t. XXIX, s. 677. AZP, Akta hipoteki Majdan Górny. APZ, Akta hipoteki Łaszczów i Małoniż. 188 Ruda Żelazna

801 wkrótce odkupiła udziały brata . W 1817 roku od Aleksandry Wilhorskiej wieś kupił Franciszek Łukawski (1783-1827), major802 wojsk polskich i poseł tomaszowski, żonaty z Józefą z Gembarzewskich (1785-1853) . Za jego rządów dokonano w 1827 roku spisu, według którego wieś znajdowała się w powiecie tomaszowskim803 i parafii Chody- wańce, a liczyła wówczas 11 domów oraz 42 mieszkańców . Franciszek Łukawski zmarł w 1827 roku i majątek przejęła wdowa – Jó- zefa z804 Gembarzewskich, a następnie jej sio- strzenica Klementyna z Pawłowskich Sered- nicka . Była ona córką Jana Pawłowskiego Ryc. 298. Izabella z Sobańskich i Aleksander i Anny z Gembarzeskich, a wyszła za mąż za Szeptyccy, właściciele folwarku w Rudzie Leonarda Serednickiego (1810-1849), syna Żelaznej. Jana i Karoliny z Malawskich. Potem w wyniku sprzedaży dobra łaszczowskie, zapewne wraz z Rudą Żelazną, pozyskał Paweł Kossec- ki (1777-1852), żonaty z Petronellą z Nowo- Tutejsza huta żelaza zapewne nie funk- sielskich. W 1833 roku Ruda Żelazna wraz cjonowała długo, gdyż brak jest wzmianek innymi wsiami jako posag ich córki Ewy Róży o jej istnieniu na początku XIX wieku. (ur. 1809) przeszła w ręce Piotra Szeptyckie- W 1845 roku notowano808 we wsi karczmę, go (1808-1843), syna Jana i Amelii Lipskiej. która uzyskała patent na dalsze prowadze- Podczas ich rządów dzierżawcą805 Rudy Żela- nie wyszynku alkoholu . Była tu wówczas znej był Adam Chmieliński, notowany na tym niewielka wieś, która pod koniec XIX wieku stanowisku w 1842 roku . Piotr Szeptycki liczyła 10 domów oraz 116 mieszkańców, prawdopodobnie sprzedał dobra swemu bra- w tym 77 katolików. Włościanie posiadali 139 tu Józefowi. Ten ostatni zmarł bezpotomnie mórg, w tym 116 mórg ziemi ornej. Folwark w 1855 roku, a jego majątek odziedziczył806 należący do Jana Szeptyckiego liczył 3 budyn- bratanek Jan Kanty Szeptycki, żonaty z Zo- ki mieszkalne,809 młyn wodny, staw i 411 mórg fią z Fredrów, córką Aleksandra . Po nich użytków, w tym 180 mórg ziemi ornej 810i 120 dobra przejął Aleksander Szeptycki (1866- mórg lasu . W 1891 roku dzierżawcą tutej- 1940), żonaty z Izabelą z Sobańskich (1870- szego folwarku był Aleksander Rosman . 1933), a ostatnim właścicielem Rudy Żela- Inwentarz z 1905 roku wymienia we wsi znej był wnuk Jana Kantego807 - Jan Kazimierz Rudzie Żelaznej 13 domów oraz 151 miesz- Szeptycki (ur. 1907), ożeniony z Anną z Dzie- kańców, którzy posiadali 74 dziesięcin ziemi duszyckich (ur. 1914) . (148 morgów).811 W folwarku było wtedy 136 dziesięcin ziemi (272 morgi), 4 domy i 8 801 mieszkańców . 802 803 APZ, Akta hipoteki dóbr Majdan Górny. Według spisu z 1921 roku wieś liczyła

804 APZ, Akta hipoteki dóbr Małoniż. 17 domów i 107 mieszkańców, w tym 27 805 Tabella..., t. II, s. 146. Ukraińców, folwark liczył 3 domy i 28 miesz- APZ, Akta hipoteki dóbr Dobużek. kańców, w tym 3 Ukraińców812 i 10 Żydów, 806 APL, Akta USC rzym.-kat. Gródek, Akta małżeństw 1842 r. natomiast w leśniczówce był 1 budynek i 6 I. Kasprzyk-Obołończyk, Łaszczów, woj. zamojskie. mieszkańców808 – Polaków . W 1929 roku Studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1990, 809 mps w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w 810 DzUGL, nr 24/1845 r., s. 395. Zamościu, s. 34-35; R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na 811 SGKP, wypisy, s. 329. kresach dawnej Rzeczpospolitej. Województwo beł- Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 389. 807skie. Ziemia chełmska województwa ruskiego, t. 6, 812 Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 Wrocław 1995, s. 141. god, s. 517. R. Aftanazy, Dzieje rezydencji..., s. 141. Skorowidz..., t. IV, s. 107. 189 Ważnym obiektem w Rudzie Żelaznej był sklep spożywczy założony przez Gmin- ną Spółdzielnię. Mieścił się on najpierw w mieszkaniu prywatnym Krawczyków, któ- rzy także w nim sprzedawali, potem przeniesiono sklep do Stanisława Miedziaka i tam sprzedawała Helena Woś, a na koniec umieszczono sklep w świetlicy,814 gdzie sprze- dawała Maria Frączkiewicz. Na początku lat 90. sklep zlikwidowano . Stawy dworskie po II wojnie światowej początkowo były nieużytkowane. Potem przejął je Józef Malinowski, a po jego śmierci dostały się w ręce jego synów, którzy gospo- darują tutaj do tej pory. Szczególną rolę w życiu wsi odgrywają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla Ryc. 299. Jan Wróblewski na tle młyna w Ru- administracji.815 Funkcję tę w Rudzie Żelaznej816 dzie Żelaznej, fot. ze zb. Muzeum im. J. Petera sprawowali kolejno: Władysław817 Kwiatkowski w Tomaszowie Lubelskim. (1950) , Józef Malinowski (1956-1957) , Bazyli Niedbała (1961-1965) , Jan Brodow- ski (1965-1967), Jan Jakubus (1968-1972), Józef Malinowski (1973-1997), Ryszard Jało- wiec (1997-2019) i od 2019 roku Wiesława Mokrzycka. Ruda Żelazna to bardzo mała wieś. W 2002 roku liczyła 85, w 2011 roku 66, a w 2019 roku 71 mieszkańców.

Ryc. 300. Ryszard Jałowiec, sołtys z Rudy Żela- SABAUDIA znej w latach 1997-2019, fot. ze zb. R. Jałowca. Wieś położona jest w środkowej części gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza. Pierwsze ślady pobytu człowieka na tere- hr. Aleksander813 Szeptycki posiadał w Rudzie nie miejscowości pojawiły się już w pradzie- Żelaznej 230 ha ziemi oraz drewniany młyn jach, czego dowodzą badania archeologiczne. wodny . Po II wojnie światowej młyn prze- Na terenie miejscowości odkryto 7 stano- jął Stanisław Kudzia, a młynarzem był Jan wisk archeologicznych (punktów osadni- Wróblewski. czych). Najstarszy zabytek w postaci rdzenia Po II wojnie światowej rozwój wsi prze- mikrolitycznego818 można zaliczyć do środko- biegał stosunkowo wolno. Do ważniejszych wej epoki kamienia – mezolitu (8250-5500 inwestycji w tym okresie należy zaliczyć jej r. p.Chr.) . Kolejną fazę osadnictwa należy 814 elektryfikację w 1967 roku oraz utwardzenie 815

drogi z Przeorska do Rudy Żelaznej, najpierw 816 Informacja ustna Ryszard Jałowiec z Rudy Żelaznej. w latach 80. żwirem, a w 2017 roku wyko- APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 9. 817 nano drogę asfaltową i wydzielono ścieżkę APZ, Akta Prezydium GRMN Ruda Wołoska, nr 9 i 18. rowerową. Na początku lat 80. zbudowano 818 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, we wsi Wiejską Świetlicę. nr 8. 813 E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w archi- Ks. Adr. 1929, s. 563. wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 190 Sabaudia

Ryc. 301. Sabaudia na mapie austriackiej z 1914 roku.

umieścić w środkowym neolicie, a reprezen- tują ją nieliczne ułamki naczyń glinianych kultury pucharów lejkowatych (4000-2800 r. p.Chr.). Kilka dalszych ułamków naczyń pochodzi dopiero z okresu rzymskiego (I-V w.), ale wobec braku cech dystynktywnych nie można je przyporządkować kulturowo. Liczniejsze fragmenty ceramiki pochodzą Ryc. 302. Konstanty Zamoyski, sprowadził z okresu wczesnośredniowiecznego (X-XIII w.) osadników niemieckich do Sabaudii, fot. ze zb. i łączą się już z osadnictwem słowiańskim. Muzeum Zamojskiego w Zamościu. Na gruntach późniejsze wsi Sabaudii już w latach 70. XVIII wieku funkcjonowała cegielnia, a pokazuje ją mapa F. von Mie- ga z lat 1779-1783. Początek współczesnej Maciej i Antoni Szynalowie,821 Karol Decken- miejscowości, jak podaje „Słownik geogra- dorf, Aloizy Hillerquist, Marianna Krysiszyn ficzny Królestwa Polskiego”, można odnieść i Bartłomiej Dunaj . W tym okresie ordy- do roku 1840, kiedy wieś została819 założona natem był Konstanty Zamoyski, któremu przez osadników niemieckich na wykarczo- w 1835 roku władzę przekazał822 brat Stanisław wanych gruntach ordynackich . Wydaje Kostka Zamoyski w zamian za roczną rentę się jednak, że jest to data przybliżona, gdyż w wysokości pół miliona złp . już w 1836 roku na gruntach należących Rozwój wsi przebiegał stosunkowo wolno. do folwarku820 Wieprzowe Jezioro powstała Pod koniec XIX823 wieku Sabaudia liczyła 17 do- Kolonia Sabaudia, którą zasiedliło 15 wło- mów i 137 mieszkańców oraz 299 mórg ziemi ścian . Inne źródła podają, że w 1837 roku i 80 mórg lasu . Według spisu z 1921 roku osadnicy niemieccy z Sabaudii podpisali we wsi było 36 domów (1 niezamieszkały) umowę z Ordynacją. Według Janusza Pe- 821 tera osiadło wtedy 5 Niemców, 1 Duńczyk 822 819i 2 Polaków: Marcin Tetych, Jan Gardysa, J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 406. 820 823 M. Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich..., SGKP, wypisy, s. 335. s. 92. APL, Akta Ordynacji Zamojskiej, sygn. 2228, s. 1-4 SGKP, wypisy, s. 335. 191 Sabaudia

Ryc. 303. Cegielnia nr 1 w Sabaudii, fot. ze zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

Ryc. 304. Cegielnia nr 2 w Sabaudii, widok z 2019 roku.

824 827

i 259 mieszkańców, w tym 24 Ukraińców . gielnię . Wypalano w niej cegłę na budowę W 1929 roku825 M. Bozecki i Szmul Rozenberg nowej świątyni w Tomaszowie. Cegielnia ta posiadali tu cegielnię uruchomioną jeszcze po II wojnie światowej została znacjonalizo- w 1914 roku . W latach 30. zbudowano we wana, ale produkowała cegłę do początku lat wsi drogę utwardzoną, najpierw klinkierową 70. XX wieku. na trasie Tomaszów-Sabaudia, a potem tzw. Już w okresie zaboru rosyjskiego powstała kocie łby na terenie826 wsi. W tym czasie funk- we wsi szkoła początkowa, notowana po raz cjonował we wsi sklep Wilkosiewicza, gdzie pierwszy w 1902 roku. Wówczas uczył828 tutaj sprzedawał Beńko . Leon Pieńko, w 1904 roku Arkady Piskorski, W 1935 roku proboszcz tomaszowski Wła- a w 1914 roku Anastazja Ulianowska . Od dysław Bargieł kupił od Ordynata Maurycego 1916 roku funkcjonowała we wsi 1-klasowa Zamoyskiego 6,56 ha (10 mórg) ziemi za 7 polska szkoła powszechna, gdzie od 1919 400824 zł i wybudował w Sabaudii kolejną ce- roku uczyła Maria Sygnarska, w latach 1922- 825 1939827 Zofia Zborowska, po mężu Matejowa, 826 Skorowidz..., t. IV, s. 108. 828 Ks. adr. 1929, s. 574; ZAiBwP, t. 48, s. 105. APZ, Akta hipoteki Cegielnia Sabaudia.

Informacja ustna Eugeniusz i Wiktoria Raczkiewi- Pamiatnaja kniżka na 1903 god, s. 237; .... na 1904 czowie z Sabaudii. god, s. 285; Chełmska Gubernia 1914 r., s. 276. 192 Sabaudia

829 a w 1941 roku Julia Nadachowska i Emil Ko- tyk . W latach 1943-1944 Niemcy zorganizowali tutaj własną szkołę, którą zamknięto po ich wyjeździe. Tutejsza szkoła funkcjonowała także po Ryc. 305. Zofia Mateja, kierow- II wojnie światowej jako 4-klasowa (w pew- nik szkoły w Sabaudii w latach nych momentach nawet 5-klasowa). Począt- 1922-1939 i 1944-1970. kowo nauka trwała w pomieszczeniach wynajmowanych u miejscowych gospodarzy, ale w 1948 roku zbudowano budynek szkolny z rozebranego w Wólce Łosinieckiej domu poukraińskiego. W 1972 roku budynek ten rozbudowano, a w 1998 roku wystawiono Ryc. 306. Zofia Koperwas, kie- nową, piętrową, murowaną szkołę. Od 1945 rownik, potem dyrektor szkoły roku 830uczyła tutaj Zofia Matejowa, która pra- w Sabaudii w latach 1970-1984, cowała jako kierownik tej placówki do 1970 fot. z Archiwum UG w Tomaszo- roku . Od 1970 roku szkołą kierowali kowie Lubelskim. lejno: Zofia Koperwas (1970-1984), Stanisła- wa Ważna (1984-1993), Beata Gromek-Dzida (1993-1999), Ewa Anna Magdziak (1999- 2019) i od 2019 roku Grzegorz Gwozda. Podczas II wojny światowej ludność polska została częściowo wysiedlona z Sabaudii, Ryc. 307. Stanisława Ważna, a nasiedlono Niemców. 10 maja 1943 roku dyrektor szkoły w Sabaudii polscy partyzanci pod dowództwem Włady- w latach 1984-1993, fot. z Ar- sława Świdnickiego „Trzaska” dokonali akcji chiwum UG w Tomaszowie Lu- rozbrojenia nasiedleńców niemieckich. Po- belskim. lacy opanowali miejscową wartownię, skąd zabrali 11 karabinów, około 2000 sztuk amu- nicji i 20 granatów ręcznych. Kilka dalszych karabinów znaleziono we wsi i te również zarekwirowano.831 Pozyskaną broń partyzanci odesłali innym oddziałom do Puszczy Sol- Ryc. 308. Beata Gromek-Dzi- skiej . W okresie832 okupacji niemieckiej zgi- da, dyrektor szkoły w Sabaudii nęło w różnych okolicznościach 12 miesz- w latach 1993-1999, fot. z Ar- kańców wsi . chiwum UG w Tomaszowie Lu- Po II wojnie światowej funkcjonowały belskim. w Sabaudii dwie cegielnie, których początki sięgają okresu międzywojennego. Od 1945 roku przejęto je na rzecz Skarbu Państwa i oddano pod zarząd Tomaszowskiego Przed- siębiorstwa Terenowego Przemysłu Materia- łów Budowlanych. Pod koniec lat 50. lub na 829 Ryc. 309. Ewa Anna Magdziak, dyrektor szkoły w Sabaudii 830 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- w latach 1999-2019, fot. z Ar- belski 1916-1950. chiwum UG w Tomaszowie Lu- 831 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- belski 1916-1950. belskim.

W. Świdnicki „Trzask”, Rozbrojenie nasiedleńców 832w Sabaudii, [w:] J. Peter, Tomaszowskie za okupacji, Tomaszów Lubelski 1991, s. 303-304. B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 216- 217. 193 Sabaudia

Ryc. 310. Uczniowie i nauczyciele szkoły w Sabaudii około 1995 roku, fot. z Kroniki szkoły w Sabaudii.

początku lat 60. cegielnie833 w Sabaudii zmo- dernizowano. Wówczas dyrektorem tych Za- kładów był Józef Graboń . Podległość organizacyjna cegielni zmie- niała się jeszcze kilkakrotnie. Należały one do Lubelskiego Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej, a w latach 1986-1988 do Za- Ryc. 311. Grzegorz Gwozda, dyrektor szkoły mojskiego Przedsiębiorstwa Ceramiki Bu- w Sabaudii od 2019 roku, fot. z Archiwum UG dowlanej. Kierownikiem jednej z cegielni był w Tomaszowie Lubelskim. najpierw Waldemar Charachajczuk, potem Grzegorz Bucior. W 1991 roku cegielnia ta została sprzedana, a jej nabywca, Grzegorz Bucior, prowadził tutaj produkcję do około 2000 roku. Drugą cegielnią kierował Ryszard Parfin i on także w 1993 roku kupił tę cegiel- nię, gdzie wypalał cegłę do 2015 roku. Funkcję834 kulturotwórczą we wsi pełniło za- łożone w 1963 lub 1964 roku Koło Gospodyń Wiejskich . Jego przewodniczącą była Zofia Mateja, a potem Krystyna Brandelska. Koło funkcjonowało do lat 90. XX wieku. Ryc. 312. Inż. Józef Graboń, dyrektor Toma- 833 szowskiego Przedsiębiorstwa Terenowego Przemysłu Materiałów Budowlanych w To- B. Cisło Tomaszowianie XX wieku wpisani w hi- maszowie Lubelskim. 834storię miasta i powiatu, Tomaszów Lubelski 2002, s. 36-37.

APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 12. 194 Sabaudia

Ryc. 313. Koło Gospodyń Wiejskich z Sabaudii, około 1985 r., fot. ze zb. K. Brandelskiej. Po II wojnie światowej dokonano we wsi kilku ważnych inwestycji. Około 1956 roku Sabaudia została zelektryfikowana, w 1972 roku założono tutaj pierwszy telefon, w 2019 roku zbudowano gazociąg i kanalizację. Ważną rolę odgrywał sklep spożywczy za- łożony na początku lat 70. przez GS w Toma- szowie Lubelskim. Mieścił się w drewnianym kiosku, a sprzedawała w nim najpierw Le- okadia Rycak, a potem Krystyna Wójtowicz. Ryc. 314. Krystyna Brandelska, Na początku lat 80. sklep został zlikwidowa- przewodnicząca KGW w Sabau- ny. W 1990 roku sklep prywatny otworzyli dii, fot. ze zb. K. Brandelskiej. w swoim domu Eugeniusz i Wiktoria Raczkie- wiczowie, gdzie funkcjonował do 2015835 roku. W latach 2000-2005 czynny był także drugi sklep należący do Antoniego Szota . Ważną rolę w życiu społecznym wsi od- grywają sołtysi jako najniższy szczebel administracji publicznej. Funkcję836 tę w Sabau- dii sprawowali kolejno: Sylwester Skurcz837 Ryc. 315. Eugeniusz Raczkie- (1945), Edward Kędra (1946) , Franciszek wicz, sołtys w Sabaudii od 2008 Mandziuk, Jan Krawczyk (1958-1969) , Ro- roku, fot. ze zb. E. Raczkiewicza. man Mandziuk (do 2008 r.) i od 2008 roku Eugeniusz835 Raczkiewicz.

836 Informacja ustna Eugeniusz i Wiktoria Raczkiewi- czowie. Sabaudia to średniej wielkości wieś. F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja administracji państwowej w latach 1944-1950 w powie- W 2002 roku liczyła 530, w 2011 roku 550, 837cie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS a w 2019 roku 547 mieszkańców. w Lublinie, s. 91. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 4, nr 8. 195 SZAROWOLA Wieś położona jest na zachodnim skraju gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza Tomaszowskiego. Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie miejscowości pojawiły się już w pradziejach, czego dowodzą badania archeologiczne. Na terenie miejscowości odkryto podczas badań powierzchniowych AZP 1 stanowisko Ryc. 316. Tomasz Zamoyski, spadkobierca Or- archeologiczne (punkt osadniczy). Pozyska- dynacji Zamojskiej, ze zb. Muzeum Zamojskie- no tylko jeden zabytek – retuszowany odłu- go w Zamościu. pek z krzemienia narzutowego, który trudno jednoznacznie określić kulturowo i chronologicznie. Można jedynie stwierdzić jego pra- dziejowy charakter i zawęzić chronologię do epoki kamienia, brązu lub wczesnej epoki żelaza. Współczesna miejscowość powstała w 1579 roku na miejscu uroczyska „Perebrody”. Za- sadźcą Szarowoli, zapewne za zezwoleniem Jana Zamoyskiego, był pop Kunat, po którym w 1584 roku 2 łanowe sołectwo objęli jego Ryc. 317. Katarzyna Zamoyska z Ostrogskich, synowie. W 1591 roku jeszcze nie wyszła żona Tomasza, ze zb. Muzeum Zamojskiego wolnizna838 dla kmieci, ale od produkcji gon- w Zamościu. tów mieszkańcy dawali 10 kop gontów na rok . Od początku wieś była własnością Zamoyskich i z chwilą utworzenia Ordynacji Zamojskiej w 1589 roku weszła w jej skład dzieląc odtąd jej losy. Twórca Ordynacji – Jan Zamoyski był czterokrotnie żonaty, ale dopiero z czwartą żoną Barbarą z Tarnow- skich (zm. 1610) herbu Leliwa dochowali się dwójki dzieci: Gryzeldę i Tomasza. Ten ostatni po śmierci ojca odziedziczył całą Or- dynację Zamojską. Tomasz Zamoyski (1594- Ryc. 318. Tomasz Antoni Zamoyski, właściciel 1638) był żonaty z Katarzyną z Ostrogskich dóbr ordynackich, w tym Szarowoli, ze zb. Mu- i z tego związku narodziło się troje dzieci: zeum Zamojskiego w Zamościu. Gryzelda, Joanna i Jan. Za jego rządów w 1630 roku Szarowola liczyła 115 chałup.839 840 Zapewne też Tomasza Zamoyskiego można uważać za twórcę tutejszej huty szkła . Po wolskiej huty szkła w lasy zamechskie (do jego śmierci w 1638 roku początkowo Ordy- Rybnicy). Prawdopodobnie miało to związek nacją zarządzała żona Katarzyna (zm. 1642), z wypadkami z 1655 roku, kiedy wojska mo- a w 1647 roku przejął ją ich syn – Jan zwany skiewsko-kozackie Daniela841 Wyhowskiego Sobiepanem (1627-1665). W 1656 roku wy- i Potiomkina podczas pochodu na Zamość 838dał on pozwolenie na przeniesienie szaro- spaliły840 część wsi Szarowola .

839 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historycz- 841 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne..., s. 58 i przypis 236. ne..., przypis 236.

Tamże i A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., D. Kupisz, Tomaszów Lubelski i okolice w dobie s. 163. wojen połowy XVII wieku, „Rocznik Tomaszowski”, 196 Szarowola

Ryc. 319. Wnętrze cerkwi w Szarowoli, okres międzywojenny, fot. ze zb. ks. D. Wasiluka.

Po śmierci Jana „Sobiepana” Zamoyskiego, Jedną z najważniejszych budowli we wsi z braku dziedzica (jego trzy córki zmarły w była cerkiew, która powstała prawdopodob- dzieciństwie) Ordynację, wbrew statutom, nie pod845 koniec XVI wieku. Jednak846 pierwsza przejęła Gryzelda z Zamoyskich Wiśnio- wzmianka o niej pochodzi dopiero z 1620 wiecka (1623-1673), żona Jaremy (zm. 1651) roku , a potem z lat 1683-1685 . W 1699 i zarządzała nią w latach 1665-1673. Potem roku tutejszym847 parochem był ks. Szymon dobra, także bezprawnie, objął Stanisław Gargołowicz, w 1706 roku ks. Prokop Anto- Koniecpolski (1643-1682), starosta doliń- niewicz , a w 1721 roku ks. Bazyli Obucho- ski, syn Aleksandra i Joanny z Zamoyskich, wicz. Parafia była uposażona848 w ćwierć łana siostry Jana „Sobiepana”. Koniecpolski był gruntu oraz dziesięciny po pół kopy snopków żonaty z Katarzyną Eugenią z Wiśniewiec- z każdej ćwierci łana . W 1761 roku była tu kich (1653-1683), córką Dymitra i Marianny parafialna cerkiew drewniana849 p.w. Wniebo- z Zamoyskich. W 1674 roku Sejm przyznał wstąpienia Pańskiego, która należała do de- prawo do Ordynacji bocznej linii Zamoyskich kanatu tomaszowskiego . Pod koniec XVIII i ostatecznie842 objął je Marcin Zamoyski (1637- wieku zlikwidowano parafię w Szarowoli, 1689), syn Zdzisława, żonaty z Anną z Gniń- a cerkiew jako filialną przyłączono do parafii skich . Potem kolejno dobrami tymi wła- w Maziłach. Od 1875 roku do początku XX dali: Tomasz Józef Zamoyski (1679-1725),843 wieku funkcjonowała jako cerkiew filialna Michał Zdzisław Zamoyski (1680-1735), To- parafii w Łosińcu. 850Ostatnią cerkiew zbudo- masz Antoni Zamoyski (1715-1751) . wano w 1902 i do 1915 roku pełniła ona rolę Inwentarz z 1726 roku zanotował we wsi cerkwi parafialnej . W 1915 roku parafia karczmę, a w 1754844 roku dwór i zabudowania przestała845 istnieć wraz z ewakuacją ludności 846 gospodarcze. W 1808 roku wybudowano tu W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj eparchii..., s. 457. nową karczmę . A. Gil, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII 842 847wieku, [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 6/2017, s. 10. 848Przemyśl 2000, s. 43.

843 M. Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich..., 849 J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 347. 844s. 35-36. 850 APL, ChKGK, nr 101, s. 24.

Tamże, s. 43-62. W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 310. M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historycz- W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj eparchii..., s. 457; ne..., przyp. 236. D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 241. 197 Szarowola

Ryc. 321. Ks. Krzysztof Kłos, proboszcz szarowolski w latach 1999-2008, fot. z Kroniki parafii w Szarowoli.

Ryc. 322. Józef Bednarz, proboszcz szarowolski w latach 2008-2016, fot. z Kroniki parafii w Szarowoli.

Ryc. 320. Kościół parafialny w Szarowoli, widok z 2020 roku.

Ryc. 323. Ks. Piotr Gmiterek, proboszcz szarowolski od 2016 roku, fot. prawosławnej. Po powrocie mieszkańców ze zb. ks. P. Gmiterka. z „bieżaństwa” prawosławni w 1923 roku roz- poczęli starania o przeprowadzenie remontu i otwarcie cerkwi, co ostatecznie nastąpiło 852 w 1928 roku. Nie powstała jednak tutaj pa- wany kościół filialny należący do parafii rafia, a cerkiew była obsługiwana przez du- w Tomaszowie . Dnia 16 lipca 1995 roku chownego z Maził,851 a potem z Tarnawatki. biskup zamojsko-lubaczowski853 Jan Śrutwa Ostatecznie 1 lipca 1938 roku świątynia zo- erygował w Szarowoli parafię rzymskoka- stała rozebrana . tolicką p.w. Krzyża Świętego . Pierwszym Ponad półwieczne dzieje posiada tutaj ko- proboszczem został ks. Marek Gudz (1995- ściół rzymskokatolicki. W 1956 roku wysta- 1999), a potem funkcję tę pełnili: ks. Krzysztof wiono tu drewnianą kaplicę p.w. Św. Trójcy, Kłos (1999-2008), ks. Józef Bednarz (2008- a851 w 1981 roku wybudowano we wsi muro- 2016) i od 2016 roku ks. Piotr Gmiterek. 852 K. Grzesiak, Sieć parafialna Kościoła Prawosław- 853 nego w międzywojennym powiecie tomaszowskim, M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska..., s. 334. „Rocznik Tomaszowski”, t. 5/2016, s. 160. Zam. Inf. Diec. 1995, R. IV, nr 3, s. 212. 198 Szarowola

Ryc. 324. Fragment cmentarza grzebalnego w Szarowoli, widok z 2020 roku.

Prawdopodobnie w 1. połowie XIX wieku założono cmentarz grzebalny poza zabudo- wą wsi. Był on użytkowany najpierw przez unitów, a później przez prawosławnych do końca II wojny światowej. W 1992 roku cmentarz został uporządkowany i przejęty854 przez rzymskokatolików. Obecnie posiada kształt czworoboku o powierzchni 0,12 ha . Ryc. 325. Stanisław Kostka Zamoyski, XII Or- Kolatorami (opiekunami) cerkwi aż do dynat, fot. ze zb. Muzeum Zamojskiego w Za- uwłaszczenia chłopów w 1864 roku byli wła- mościu. ściciele wsi. Szarowolę po Tomaszu Antonim Zamoyskim przejął Klemens Jerzy Zamoy- ski (1738-1767), a potem kolejni Ordynaci: Jan Jakub Zamoyski (1716-1790), Andrzej Zamoyski (1717-1792), Aleksander August Zamoyski (1770-1800),855 Stanisław Kostka Zamoyski (1775-1856) i Konstanty Zamoyski (1799-1866) . W 1812856 roku wieś była w posiadaniu [dzierżawie?] Franciszka Kliza-Pierzchow- skiego . W 1845857 roku notowano we wsi Ryc. 326. Zofia Zamoyska z Czartoryskich, karczmę, która otrzymała patent na dalszy żona Stanisława Kostki, fot. ze zb. Muzeum wyszynk alkoholu . 854 Zamojskiego w Zamościu. 855 D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 241-242. 856 M. Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich..., 857s. 63-131.

J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 391. DzUGL, nr 24/1845, s. 688. 199 Szarowola

Ryc. 327. Szarowola na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

na trasie Bełżec-Trawniki, która przebiegała przez Szarowolą. Kolejka ta funkcjonowała jednak krótko, bowiem po wybudowaniu w 1916 roku kolei normalnotorowej860 Bełżec- Zwierzyniec-Rejowiec stała się ona zbędna i wkrótce rozebrano ją . W 1928 roku powstała we wsi jednost- Ryc. 328. Władysław Kudyba, długoletni na- ka Ochotniczej Straży Pożarnej, a założyli czelnik OSP w Szarowoli, fot. ze zb. W. Kudyby. ją: Józef Dziura, Tadeusz Wasiołek, Anto- ni Wawrzusiszyn, Jan Wer i Jan Świderek. W 1928 roku strażacy wybudowali pierwszą, w 1947 roku drugą remizę, a w 1950 roku Spis z 1827 roku notował w Szarowoli 79 druhowie otrzymali motopompę. Funkcję domów i 530 mieszkańców, a pod koniec XIX prezesa pełnili kolejno: Józef Dziura (1928- wieku było tu 87 domów i 800 mieszkańców, 1940), Jan Wer (1940-1947), Antoni Waw- w tym 440 katolików oraz 1652 morgi zie- rzusiszyn (1947-1957), Władysław Jakubow- mi. Oprócz rolników858 mieszkał we wsi kowal ski (1957-1960),861 Henryk Wer (1960-1969), i tkacz, a 5 włościan posiadało pasieki, razem Jan Witkowski (1969-2007), Witold Pitura około 60 uli . Na przełomie XIX i XX wieku (2007-2015) i od 2015 roku Paweł Pitura. wieś znacznie się rozwinęła i według spisu Długoletnim naczelnikiem tej drużyny był z 1921 roku liczyła 143859 domy (3 niezamiesz- Władysław Kudyba, a pełnił on tę funkcję kałe) oraz 882 mieszkańców, w tym 263 w latach 1947-2001. 860 Ukraińców i 5 Żydów . Od czerwca do sierpnia 1915 roku wojska W. Dziedzic, Z dziejów tomaszowskich kolei – 858austriackie zbudowały kolejkę wąskotorową 861w 130 rocznicę istnienia, „Rocznik Tomaszowski, 859 t. 6, s. 77-84. SGKP, wypisy, s. 376. M. Skiba, Straże pożarne..., s. 140; Straże pożarne Skorowidz..., t. IV, s. 109. powiatu tomaszowskiego..., s. 218. 200 Szarowola

Ryc. 329. Drewniany budynek szkolny z 1923 roku, fot. z archiwum SP w Szarowoli.

Szczególnie tragiczny dla mieszkańców okazał się okres II wojny światowej.862 Już podczas działań wojennych we wrześniu 1939 roku zginęło 5 mieszkańców . Wieś opanowali Niemcy 18 września, ale nazajutrz kontratak863 73 pp ppłk. Piotra Sosialuka po- zwolił na krótko odbić tę wieś nieprzyjacielo- wi . Podczas okupacji niemieckiej Szarowo- Ryc. 330. Józef Herman, nauczyciel w Szaro- la była dwukrotnie pacyfikowana. Najpierw864 woli w latach 1926-1927, fot. ze zb. własnych. 2 lutego 1943 roku Niemcy zamordowali 8 osób i spalili około 30 gospodarstw , a w 867 dniu 7 kwietnia 1943 roku hitlerowcy zamordowali 9 osób, dalszych865 9 wywieźli do czas starcia rannych zostało 3 Niemców . obozów, 86 osób na roboty do Niemiec i spa- Ogółem podczas II868 wojny światowej w róż- lili 42 gospodarstwa . W początkach lipca nych okolicznościach zginęło aż 54 miesz- 1943 roku wieś została wysiedlona. Część kańców Szarowoli . mieszkańców uciekła do lasu, wyłapanych Ciekawie przedstawiają się dzieje szkol- zaś wywieziono do obozu w Zamościu lub nictwa, które sięgają tutaj jeszcze okresu osadzono we wsiach powiatu biłgorajskiego.866 zaboru rosyjskiego. Na początku XX wieku W Szarowoli nasiedlono wówczas kolonistów powstała we wsi szkoła cerkiewna, noto- niemieckich z Rumunii i Powołża . 4 listo- wana po raz pierwszy w 1903 roku. Uczył w pada 1943 roku polski oddział partyzancki niej wtedy Szymon Pasieczny, w 1908 roku869 z rejonu Tarnawatki napadł na nasiedleńców Konstanty Kliszcz, w 1910 roku Joachim i862 przeprowadził rekwizycję żywności. Pod- Grześ, a w 1914 roku Kalinik Antoniuk . W 1917 roku utworzono polską szkołę 863 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi, Toma- szów Luberski [b.r.w.], s. 265. 1-klasową, gdzie uczyli kolejno: Wincenty- A. Zawilski, Bitwy polskiego września, Warszawa na867 Thury (1917-1918), Władysław Szylarski 8641972, s. 193-194; E. Hanejko, Szpital polowy 503..., 868

865s. 184. J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa..., s. 435-436.

I. Caban (red.), Związek Walki Zbrojnej..., s. 120. 869 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 263- S. Dorosz „Kula”, Śmiertelne opały, [w:] J. Peter, To- 265. 866maszowskie za okupacji, Tomaszów Lubelski 1991, Pamiatnaja kniżka... na 1899 god, s. 242; .... na s. 295-297; Kronika SP w Szarowoli. 1903 god, s. 237; .... na 1908 god, s. 226; .... na 1910 W. Bondyra, Słownik historyczny...., s. 110. god, s. 241; Chełmska Gubernia 1914 r., s. 277. 201 Szarowola

Ryc. 331. Nauczycielka Ewa Jakubowska z uczniami szkoły w Szarowoli, około 1970 r., fot. z archiwum SP w Szarowoli.

nauka trwała do końca lat 80. XX wieku. Po- tem szkołę przeniesiono do opuszczonego Ryc. 332. Władysław Jaku- budynku biurowego Rolniczej Spółdziel- bowski, kierownik/dyrektor ni Produkcyjnej, a w 2001 roku oddano do szkoły w Szarowoli w latach użytku nowy, murowany, piętrowy budynek 1945-1975, fot. z Archiwum szkolny. SP w Szarowoli. Podczas okupacji niemieckiej w Szarowoli uczyły najpierw Zofia Jarmuszyńska (1940) i Jadwiga Borzęcka (1940), a potem Stani- sław Schanel i Wanda Wyrobcowa, notowani (1922-1924), Maria Tarkowska (od 1923 r.), tutaj w 1941 roku. W latach 1943-1944 szko- Wanda Eustachiewicz (1924-1926), Józef ła była nieczynna. W kwietniu 1945 roku Herman (1926-1927), Piotr Cygan (1927), wznowiono w szkole naukę i nauczycielem Maria Słowikowska (1928-1937), Tadeusz został najpierw Stanisław Carowicz, a od Urbanowicz (1933-1934)870 i od 1937 roku Ja- września tego roku Władysław Jakubow- dwiga Olbrychtowa oraz Stanisław Olbrycht ski wraz z żoną Ewą. Ci ostatni uczyli tutaj (1937-1939) . Początkowo zajęcia szkolne nieprzerwanie871 aż do 1975 roku. Władysław odbywały się w wynajmowanych lokalach Jakubowski był w tym czasie kierownikiem prywatnych, a w 1923 roku wybudowano szkoły . 870nowy, drewniany budynek szkolny i w nim Po przejściu państwa Jakubowskich na emeryturę871 w 1975 roku dyrektorką placówki

APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu-

belski 1916-1950; B. Cisło, Tomaszowianie XX wieku APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- wpisani w historię miasta i powiatu, Tomaszów lubelski 1916-1950; B. Cisło, Tomaszowianie XX wie- belski 2002, s. 144. ku. Tomaszów Lubelski 2002, s. 44. 202 Szarowola

została Czesława Matuszak, a potem: Łucja Wór (1981-1992), Edward Matuszak872 (1992- 1997), Stanisław Droździel (1997-2013) i od Ryc. 333. Czesława Matuszak, 2013 roku Anna Romańczuk . dyrektor szkoły w Szarowoli W latach 1955-1961 Szarowola była sie- w latach 1975-1981, fot. z Ar- dzibą gromady, do której należały: Pańków, chiwum UG w Tomaszowie Lu- Szarowola, Zielone i Zamiany. Funkcję prze- belskim. wodniczącego Prezydium GRN pełnił najpierw Edward Hołojuch, a potem Mikołaj Mosul. Od 1962 roku Szarowolę, Pańków i Zielone przyłączono do gromady w Tarna- watce, a Zamiany do gromady w Tomaszowie Lubelskim. Wraz z utworzeniem gromady powstał Ryc. 334. Łucja Wór, dyrektor w Szarowoli Urząd Pocztowy, a jego naczel- szkoły w Szarowoli w latach nikiem został Józef Bezpalko. Poczta mieści- 1981-1992, fot. z Archiwum UG ła się w mieszkaniach prywatnych, najpierw w Tomaszowie Lubelskim. u Hołysiów, a potem u Koperwasów. W poło- wie lat 80. urząd poczty zlikwidowano, a do końca naczelnikiem był Józef Bezpalko. W 1963 roku powstało we wsi Kółko Rol- nicze z prezesem Czesławem Wasiołkiem. Potem funkcję tę pełnili kolejno: Szymon Ryc. 335. Edward Matuszak, Bartoszek, Jan Mazur i Edward Łasocha. Pod dyrektor szkoły w Szarowoli koniec lat 80. kółko przyłączono do Spół- w latach 1992-1997, fot. z Ar- dzielni Kółek Rolniczych w Tomaszowie Lu- chiwum UG w Tomaszowie Lu- belskim. belskim. Po II wojnie światowej mieszkańcy Sza- rowoli dokonali kilku ważnych inwestycji. W 1963 roku wieś została zelektryfikowana, w 1972 roku zbudowano drogę873 przez wieś, a w latach 1972-1974 połączono ten odcinek z drogą Tomaszów-Krasnobród . Od 1974 Ryc. 336. Stanisław Droździel, roku Szarowola otrzymała połączenie auto- dyrektor szkoły w Szarowoli busowe z Tomaszowem Lubelskim. W latach w latach 1997-2013, fot. z Ar- 1976-1977 wykonano we wsi meliorację chiwum UG w Tomaszowie Lu- gruntów i łąk, w latach 1978 874i 1981 komasa- belskim. cję gruntów, w 1988 roku zbudowano wodo- ciąg, a w 1994 roku gazociąg . Ważnym obiektem we wsi jest sklep spo- żywczo-przemysłowy założony w latach 50. przez GS w Krynicach. Pierwszą sprzedaw- czynią była Paulina Bezpalko, a potem pra- cowała na tym stanowisku Danuta Koper. Po- Ryc. 337. Anna Romańczuk, dy- czątkowo sklep mieścił się w mieszkaniach rektor szkoły w Szarowoli od prywatnych, ale w 1975 roku wybudowano 2013 roku, fot. z Archiwum UG murowany budynek z przeznaczeniem na w Tomaszowie Lubelskim. ten872 cel. W 1991 roku obiekt od GS kupił Jacek 873 874 Kronika SP w Szarowoli. Kronika SP w Szarowoli. Informacja ustna Jacek Wasiołek z Szarowoli. 203 Szarowola

Ryc. 338. Budowa drogi w Szarowoli około 1972 roku, fot. z Kroniki SP w Szarowoli.

876 Sikora i przez dwa lata prowadził handel. lanki”, którego kierownikiem jest Elżbieta Potem sklep odkupił Jacek Wasiołek i han- Pitura . dlował w nim do 2002 roku, wtedy sklep Sporą sławę mieszkańcom wsi przyniósł przejął drogą kupna Suwała. W 2005 roku zespół piłkarski „Spartakus” Szarowola. Po- sklep zlikwidowano. Dwa lata później odku- wstał on w 1987 roku na bazie wcześniej- piła go i wyremontowała Bernadeta Legieć, szej drużyny LZS Szarowola, działającej od a potem przejęła go jej córka Katarzyna Maj- początku lat 70., ale pierwsze wzmianki dan i prowadzi go do tej pory. o udziale877 LZS w zorganizowanych impre- Z handlem związany był także Punkt Sku- zach piłkarskich pochodzą z połowy lat 70. pu Mleka, utworzony we wsi w latach 50. XX wieku . „Spartakusa” założyli Bogdan XX wieku. Pracował tam najpierw Szymon Łasocha,878 Zbigniew Gozdek i Jerzy Szokało, Bartoszek, potem Władysława Gozdek i Zo- a nieformalnym prezesem został Bogdan fia Trąba [Malec]. Mleko było dostarczane Łasocha . Potem funkcję, już formalnie, do Spółdzielni Mleczarskiej875 w Tomaszowie pełnili: Andrzej Wołoszyn (1987-1997, Lubelskim. Pod koniec lat 90. Punkt Skupu 1998-2007), Jan Gozdek (1997-1998) i Ma- Mleka zlikwidowano . Innym obiektem rek Olenkiewicz (2007-2013). Klub kolejno handlowym był Punkt Skupu Owoców pro- awansował z klasy C do B, z B do A, potem do wadzony od początku lat 70. przez Władysła- ligi Okręgowej. W 1999 roku „Spartakus” powa Kudyka. Potem handel owocami przejął łączył się z klubem „Roztok” Pasieki i przez Jan Dziura, a obecnie Punkt Skupu Owoców kilka lat utrzymywał się w środku tabeli. prowadzi Grzegorz Piechnik. W 2003 roku spadł do klasy A, ale po roku We wsi zorganizowano w połowie lat 60. powrócił do Klasy Okręgowej, w 2007 roku Koło Gospodyń Wiejskich, którego przewod- awansował do IV, rok później do III ligi (gru- niczącą do 1976 roku była Janina Piechnik, pa podkarpacko-lubelska) i na koniec sezonu potem Marianna Pitura (1976-1996), Elżbie- 2009/2010 uzyskał awans do II ligi. Jednak ta Pitura (1996-2018), a od 2018 roku Mag- działacze „Spartakusa” sprzedali licencję na dalena Umińska. Od 1996 roku przy KGW grę876 w II lidze, a wykupił ją „Motor” Lublin. działa Śpiewaczy Zespół Ludowy „Szarowo- 877 875 878 Informacja ustna Elżbieta Pitura z Szarowoli. M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus..., s. 7. Informacja ustna Elżbieta Pitura z Szarowoli. Tamże, s. 11. 204 Szarowola

Ryc. 339. Koło Gospodyń Wiejskich z Szarowoli, 1985 r., fot. ze zb. GOK w Podhorcach.

Ryc. 340. Piłkarska kadra „Spartakusa” Szarowola w 1991 roku, wg M. J. Tereszczuka 2020.

879

Podczas największych sukcesów „Spar- zawiesił ostatecznie swoją działalność . takusa” niemal cała drużyna składała się Sukcesy drużyny były sporą zasługą trene- z zawodników ukraińskich. Sprzedaż licencji rów: Mariana Bartoszyka (1992-2003), Je- spowodował spadek „Spartakusa” do klasy rzego Bojki (2004-2005), Jacka Paszkiewicza B rozgrywek. Po roku zespół występował (2005-2006), Siergieja Gacenki (2006-2008) już w klasie A, ale z początkiem 2013 roku i879 Bohdana Bławackiego (2009-2010). Podczas

M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus..., s. 13, 16, 23, 27, 29, 180-187. 205 TYPIN Ryc. 341. Bohdan Bławacki, Wieś położona jest na wschodnim skraju trener „Spartakusa”, twórca gminy Tomaszów Lubelski, nad rzeką Hucz- największego sukcesu dru- wą, w obrębie Grzędy Sokalskiej. żyny w sezonie 2009/2010, Pierwsze ślady pobytu człowieka na tere- wg M. J. Tereszczuka 2020. nie miejscowości pojawiły się już w pradziejach, czego dowodzą badania archeologiczne, podczas których odkryto 38 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych). Naj- kadencji tego ostatniego drużyna święciła starsze zabytki w postaci ułamków naczyń największe sukcesy sportowe. glinianych i przepalonego odłupka krzemien- Sukcesy drużyny piłkarzy z Szarowoli nego należy przypisać środkowoneolitycznej z połowy pierwszej dekady lat 2000 przy- kulturze pucharów lejkowatych (4000-2800 ciągnęły sponsorów, w tym Lesława Kapkę, r. p.Chr.). Prawdopodobnie z tym horyzontem właściciela logistycznej firmy Grupy OSCAR czasowym można także łączyć kilka wyro- oraz Mieczysława Witkowskiego. Dzięki bów krzemiennych: drapacz, odłupki i dwa temu drużyna odniosła swój historyczny łuszcznie. W schyłkowej fazie neolitu obszar sukces, zdobycie awansu do II ligi oraz Pu- miejscowości użytkowała ludność kultury char Polski na szczeblu okręgu zamojskiego ceramiki sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.), i lubelskiego. W związku z sukcesami druży- która pozostawiła ślady w postaci 3 kop- ny piłkarskiej tomaszowscy przedsiębiorcy ców ziemnych, zapewne przykrywających Mieczysław Witkowski i Hieronim Wrębiak pochówki ludzkie. Spektakularny zabytek – zbudowali w Szarowoli w 2008 roku kom- grot krzemienny, świadczy o penetracji tych pleks rekreacyjno-sportowy z boiskiem pił- terenów przez ludność kultury mierzano- karskim, który spełniał wymogi występu wickiej (2300/2200-1600 r. p.Chr.). Zapew- w IV i III lidze. ne do tej kultury należy włączyć także topór Pod koniec lat 90. XX wieku powstał kamienny, dwa fragmenty sierpów i łuszczeń we wsi Środowiskowy Dom Samopomocy, krzemienny odkryte na terenie Typina. Dość w którym znajduje opiekę około 30 niepeł- skromne ślady w postaci kilku niecharakte- nosprawnych mieszkańców gminy. Kierow- rystycznych ułamków naczyń glinianych re- nikiem tego Ośrodka od początku jest Dorota prezentują kulturę trzciniecką (1650-1100 r. Ciećko-Puźniak. Sukcesy organizacyjne inwestycji i organizacji społecznych były w znacznej mierze dziełem sołtysów, którzy pełnią rolę naj- niższego szczebla administracji.880 Funkcję tę w Szarowoli sprawowali kolejno: Antoni Wawrzusiszyn (1950) , Andrzej Beńko, Andrzej Mandziuk, Stanisław Mosór, Jan Witkowski, Jan Gozdek, Edward Bartecki, Stanisław Żuk, Jerzy Bednarz, Józef Bartecki (2006-2010), Czesława Skowrońska (2010- 2014), Grzegorz Piechnik (2014-2019) i od 2019 roku Grzegorz Gozdek. Szarowola to stosunkowo duża wieś i we- Ryc. 342. Grot krzemienny z wczesnej epoki dług danych z 2002 roku liczyła 672, w 2011 brązu z Typina, wg J. Libery 2001. roku 601 i w 2019 roku także 613 mieszkań- ców. 880

APZ, Akta gminy Tarnawatka 1916-1954. 206 Typin

p.Chr.). Nieco bogatsze zabytki pozostawiła kultura łużycka (1200-400 r. p.Chr.), a wśród ceramiki na uwagę zasługuje uszko gliniane zdobione żeberkiem. Okres rzymski (I-V w.) reprezentowany jest przez nieliczne ułam- ki naczyń glinianych, z których co najmniej kilka pozostawiła kultura przeworska (I-III w.). Najbardziej liczny materiał, wyłącznie881 ceramiczny, związany jest z osadnictwem słowiańskim datowanym na VIII-XIII wiek . Po raz pierwszy miejscowość wymieniona była w źródłach w 1409 roku jako wła- sność Stanisława882 Szwaba z Typina, jednego ze współfundatorów uposażenia kościoła Ryc. 343. Schematyczny rysunek rzutu fortalicjum w Gródku . W 1409 roku występował tak- w Typinie, wg T. Rysaka i P. Kosińskiego 1960; 1 – że Andrzej z Typina, w latach883 1446-1484 współczesne budynki. Jan Szwab z Typina, zaś w latach 1484-1494 Mikołaj Szwab z Typina . W 1472884 roku notowano we wsi 13 i 1/2 łana użytków, młyn o 2 kołach, 2 karczmy i cerkiew . We- Prawdopodobnie w 2. połowie XVI wie- dług rejestru885 poborowego z 1531 roku było ku wybudowano we wsi fortalicjum (dwór w Typinie 3 łany użytków, młyn o 1 kole obronny) o zbliżonym do kwadratowego oraz cerkiew . W 2. połowie XV wieku wieś kształcie (wym. 135x140 m), z czterema [część?] należała do Piotra 886z Typina, które- półowalnymi bastejami ziemnymi w naroż- go córka Katarzyna w 1571 roku była żoną nikach, obwiedzione od strony północnej Ambrożego Komorowskiego . W 1578 roku i wschodniej fosą890 o szerokości około 5 m, Łukasz Szwab posiadał tu 3 łany użytków, 4 których ślady w niewielkim stopniu zacho- zagrodników z ziemią, 4 komorników, nato- wały się do dziś . Jeszcze w latach 70. XVIII miast do niewymienionego z imienia887 Roga- wieku na terenie 891fortalicjum znajdował się li należały 3 łany użytków, 3 zagrodników „marnie zbudowany i będący w złym stanie, z ziemią, 5 komorników888 i cerkiew . W 1629 drewniany dwór” . roku wieś była w posiadaniu889 Zaporskiego Jeszcze przed założeniem obronnego dwo- i Suchorabskiego . W 1652 roku notowano ru wybudowano we wsi drewnianą cerkiew. w Typinie 3 puste łany . Wydaje się, że był Pierwsza wzmianka892 o niej pochodzi z roku to skutek pochodu w 1648 roku wojsk Boh- 1472. Notują ją potem źródła w końcu XV dana Chmielnickiego pod Zamość. i w XVI wieku . W 1620 roku miejscowym kapłanem został ks. Kondrat, syn 893duchowne- 881 go waręskiego. Wówczas dziedzicem [współ-

J. Buszewicz, Opracowanie wyników badań AZP dziedzicem?] wsi był Suchorabski . W 1761 na obszarze 93-91, Zamość 1988, materiały w ar- roku była tu parafialna cerkiew drewniana chiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; J. Lubera, Krzemienne formy bifacjalne na terenach p.w.890 św. Piotra i Pawła Apostołów, która Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego neolitu 882do wczesnej epoki żelaza), Lublin 2001, s. 141, tabl. E. Prusicka-Kołcon, Fortalicjum w Typinie, „Zamoj- 883IV:e. ski Kwartalnik Kulturalny”, nr 3-4/2003, s. 113-114; 884 ZDM, cz. V, nr 1223. E. Prusicka, Fortyfikacje obiektów rezydencjonal- A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 360. nych typu dwory na terenie Lubelszczyzny od śre- 885 A. Janeczek, A. Świeżawski, Rejestr poboru łano- dniowiecza do końca XVII wieku, [w:] Fortyfikacje 886wego..., s. 40. 891Lubelszczyzny, red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lublin 887 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 242. 2017, s. 159-160. 888 A. Boniecki, Herbarz polski, t. XI, s. 12. A. Janeczek (red.), Galicja na józefińskiej mapie A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., cz. 1, s. 210. 892topograficznej 1779-1783, t. 9A, Warszawa 2017,

889 CPAHUL, Rejestr pogłównego województwa beł- 893s. 44-45. skiego z 1629 r. A. Gil. Prawosławna eparchia..., s. 237. APL, Ks.GGrab., nr 87, s. 244. W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj..., s. 409. 207 Typin

Ryc. 344. Cerkiew drewniana w Typinie, 1932 r., fot. ze zb. H. Majdańskiego.

894

należała do dekanatu tomaszowskiego . W 1743 roku895 tutejszym parochem był ks. Teodor Winogrodzki, a w 1761 roku ks. Teo- dor Bilewicz . Była to wówczas niewielka parafia obejmująca początkowo tylko jedną wieś – Typin, a od około połowy XVIII wieku nowopowstały Majdan Typiński [Pawłówka]. Pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku przyłączono do parafii cerkwie filialne w Ne- deżowie i Podhorcach. W 1840 roku w skład unickiej parafii wchodziły:896 Typin, Podhorce, Majdan Typiński oraz Nedeżów i liczyła ona wówczas897 524 parafian . W 1825 roku wybudowano we wsi następną cerkiew drew- nianą . Siedzibą parafii typińskiej przez pewien czas były Podhorce,898 gdzie rezydował paroch. Funkcję tę w latach 1811-1820 pełnił ks. Szymon Puchiewicz , a potem kolejno: ks. Szymon Bratkiewicz (1825-1829), ks. Ja- kub Lewicki (1829-1834), ks. Mikołaj Mosie- wicz (1835-1855), ks. Ignacy Krypiakiewicz 894(1855), ks. Jakub Lewicki (1855-1864), ks. 895 Ryc. 345. Cerkiew drewniana w Typinie wg grafiki Ro- W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 310. 896 APL. ChKGK, nr 107, s. 266; Ks. K. Grzesiak, Z dzie- mana Muchy, ze zb. H. Majdańskiego. 897jów cerkwi w Podhorcach..., s. 16. F. Rzemieniuk, Unickie szkoły...., s. 219-220. 898 SGKP, wypisy, s. 402; D. Kawałko, Cmentarze woje- wództwa...., s. 242. APL, ChKGK, sygn. 549, s. 5-7; Ks. K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach..., s. 18-20. 208 Typin

899

Jan Mosiewicz900 (1864-1867) i ks. Antoni Zawalski (1867-1876), który przyjął prawo- sławie . Od 1875 roku utworzono we wsi parafię prawosławną. Po ks. Antonim Zawal- skim posługę duszpasterską pełnili: ks. Józef Dochniak (1876-1877), ks. Włodzimierz Le- Ryc. 346. Franciszek Sa- wicki (1855-1886),901 ks. Leon [Lew] Lewicki lezy Potocki, właściciel (1887-1888) i ks. Antoni Kudrzyński (1889-902 dóbr typińskich, wg R. Af- 1906) . W latach 1907-1915 typińskim tanazego 1995. duchownym był ks. Leonid Chomiuk . Po wyjeździe Rusinów ze wsi w 1915 roku cerkiew zamknięto.903 Potem kilkanaście lat stała nieczynna i ostatecznie została rozebrana w 1938 roku . Pierwotnie wokół cerkwi istniał cmentarz grzebalny, który około 1825 roku przeniesiono poza zabudowę wsi. Był on czynny do końca II wojny światowej. Po wojnie nie był Ryc. 347. Anna Potocka użytkowany i stopniowo904 został zdewasto- z Potockich, żona Fran- wany. Obecnie posiada kształt prostokąta ciszka Salezego, ze zb. o powierzchni 0,15 ha . własnych. Kolatorami (opiekunami) tej cerkwi byli kolejni właściciele wsi. W połowie XVII wieku w Typin trafił w ręce905 Stoińskiego. W 1681/82 roku należał do [Piotra] Stoiń- skiego, sędziego bełskiego , który zmarł w 1687 roku. Połowę wsi objęła wówczas jego córka Barbara, która wyszła za mąż za Jerzego Jana906 Cyrynę. Po nich dobra ob- jął Jerzy Cyryna z drugą żoną Anną Dorotą Ryc. 348. Stanisław Szczę- z Iwanickich907 . Na początku XVIII wieku sny Potocki, właściciel Ty- wieś była w posiadaniu Macieja Franciszka pina, wg W. Fijałkowski, Stoińskiego , stolnika owróckiego, żona- I. Voise 1984. tego z Liniewską, zapewne syna Piotra, któ- ry był jej dziedzicem jeszcze w 1716908 roku. W latach 1743-1744 roku właścicielem wsi notowany 909był Franciszek Cyryna , żonaty z Franciszką ze Stoińskich, córką Macieja Franciszka899 . W połowie lat 40. XVIII wieku 900 901 APL, ChKGK, nr 549. J. Peter, Szkice z przeszłości..., a. 351. Ryc. 349. Zofia z Glova- Pamiatnaja kniżka... na 1890 god, s. 240; .... na nich Potocka, druga żona 902 1903 god, s. 230; APL, Akta USC gr.-kat. parafii Typin Stanisława Szczęsnego, 1826-1869 i USC prawosł. parafii Typin 1876-1913. 903 Pamiatnaja kniżka... na 1908 god, s. 22; .... na 1910 wg W. Fijałkowski, I. Voise 904god. s. 240. 1984. 905 W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj..., s. 409. 906 D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 242. 907 CPAHUL, Regestrum Controbutionis..... [1681-82 r.]. 908 W. Bondyra, Własność ziemska..., s. 123. CPAHUL, Lustracja .... z około 1700 r. 909 APL, ChKGK, nr 107, s. 266; J. A. Wadowski, Kościo- ły diecezji..., s. 308. W. Bondyra, Własność ziemska..., s. 123. 209 Typin

Ryc. 350. Typin na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

Typin należał do Józefa Antoniego Łaszcza Szczepan Frauenstein Dutkiewicz, zmarły (1700-1748), biskupa sufragana chełmskie- bezpotomnie w 1824 roku. Dwa911 lata wcze- go. Po jego śmierci cały spadek, w tym dobra śniej kupił on 100 mórg lasu z dóbr Podhor- Typin i Rudę Żelazną przejęła jego siostrzeni- ce od Narcyza Zakaszewskiego . Po jego ca Anna Elżbieta z Potockich Potocka (1721- śmierci majątek otrzymała w spadku Anna 1772), córka Marii z Łaszczów i Stanisława z Dudkiewiczów Suchocka. Wkrótce jednak Potockiego herbu Pilawa, a żona Franciszka do spadku zgłosiła swoje pretensje druga Salezego (1700-1772). Po śmierci tego ostat- siostra – Marianna z Dudkiewiczów Jasińska, niego w 1772 roku dobra przeszły na jego910 żona Kacpra i dochodziła swych praw przed syna Stanisława Szczęsnego (1752-1805), sądem. Miała ona troje dzieci: Wojciecha, Ka- marszałka konfederacji targowickiej . tarzynę za Piotrem Chmarnym i Praksedę za W 1776 roku przeniósł się na Ukrainę, zaś Pawłem Łyżwińskim. W 1834 roku połowę majątek w dawnym województwie bełskim dóbr, która przypadła w spadku Mariannie sprzedał w 1778 roku za 20 milionów złp. Jasińskiej, otrzymał Wojciech Jasiński wraz Dobra rozpadły się na poszczególne klucze, z siostrą Katarzyną z Jasińskich Chmarną. a nawet folwarki. Typin nabył wówczas Paweł Należną część dóbr od Katarzyny Chmarnej Gembarzewski (1731-1796) herbu Abdank- nabył w 1835 roku Stanisław Wilczek, a po Ogończyk, sędzia grodzki lwowski, żonaty nim w 1840 roku dziedziczyła żona Agniesz- z Anielą z Liniewskich herbu Liniewski, cór- ka z Czarnożyńskich Wilczek oraz wnuk Wa- ką Ignacego. lenty Jaworski. W 1847 roku po Agnieszce W 1805 roku dobra Typin i Majdan Typiński Wilczek majątek otrzymał w spadku Modest [Pawłówkę] od Anieli z Liniewskich Gęba- Jaworski. W 1851 roku część Typina przypa- rzewskiej910 kupił za 280 tys. złp jej drugi mąż – dającą Mariannie Jasińskiej912 kupił Józef Żu- kowski, a drugą połowę w 1861 roku Antoni

I. Kasprzyk-Obołończyk, Łaszczów, woj. zamojskie. 911Suchocki, syn Anny . Studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1990, 912 mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura APZ, Akta hipoteki dóbr Podhorce. w Zamościu, s. 53. APZ, Akta hipoteki dóbr Typin. 210 Typin

Spis z 1827 roku notował wieś w powie913 - Frączka wspomaganego przez 4 i 6 baterię 9 cie tomaszowskim i parafii Gródek. Liczyła pułku artylerii ciężkiej. Polacy szybko opa- wówczas 43 domy i 243 mieszkańców . nowali922 wieś i przesunęli się do Podhorzec, W czerwcu 1831 roku powstańcy z914 korpu- gdzie napotkali na silny opór nieprzyjacie- su gen. Wojciecha Chrzanowskiego przepro- la . W923 maju i czerwcu 1942 roku żandar- wadzili we wsi rekwizycję żywności . meria niemiecka rozstrzelała we wsi 10 Pod koniec XIX wieku roku wieś liczyła 46 Żydów . W połowie lipca 1943 roku wieś domów i 377 mieszkańców, w tym 120 kato- została wysiedlona, a mieszkańców wywie- lików oraz 459 mórg ziemi. Obok rolników ziono do wcześniej wysiedlonych wsi powia- było tu 2 cieśli, 6 tkaczy, kołodziej, 2 traczy, tu biłgorajskiego i zamojskiego. W Typinie924 szewc, bednarz i kowal oraz915 80 uli. Folwark osadzono kolonistów niemieckich z Jugo- liczył 1112 mórg, w tym 624 morgi ziemi or- sławii i Rumunii oraz volksdeutschów . 28 nej i łąk oraz 488 mórg lasu . Przez916 krótki lipca925 1943 roku partyzanci dokonali w miej- okres funkcjonowała w Typinie wytwórnia scowym Liegenschafcie rekwizycji żywno- wódek wspominana w 1866 roku . Był ści . Podczas II wojny światowej926 zginęło to zapewne917 zakład należący do dziedzica. w różnych okolicznościach łącznie 56 miesz- W 1891 roku dzierżawcą dóbr była Janina kańców, w tym 10 Żydów . Po wyzwoleniu Dąbrowska . Ich właścicielami mogli być spod okupacji niemieckiej ludność powróciła już wówczas Paszkiewicze. Na przełomie do swoich gospodarstw. XIX/XX wieku część wsi, należała918 do Józefa W 1947 roku z inicjatywy Henryka Maj- Paszkiewicza, ożenionego z nauczycielką dańskiego powstała we wsi jednostka Ochot- z Warszawy Janiną Kubeszewską . niczej Straży Pożarnej. W 1947 roku zakupio- O pewnej przedsiębiorczości mieszkańców no ręczną sikawkę, w 1953 roku druhowie w początkach919 XX wieku świadczy fakt założe- zbudowali remizę, w 1964 roku otrzymali nia w Typinie w 1912 roku Spółdzielni Spo- motopompę, a w latach 1978-1985 zbudowa- żywców . Była to wówczas dość duża wieś. li drugą remizę. Funkcję prezesa pełnili ko- Według spisu920 z 1921 roku były tu 132 domy lejno: Jan Cisek (1947-1958), Jan Tyś (1958- i 770 mieszkańców, w tym 34 Żydów i 256 1964), Władysław Kięczkowski (19641966), Ukraińców . W 1929 roku Jan Paszkiewicz Władysław Dziuba (od 1966 r.),927 Mieczysław posiadał tu 63 ha ziemi, młyn należał do Kruk, Antoni Czapla, Kazimierz Piekarczyk J. Grotta, a wiatrak do T. Frąca. Ponadto we wsi i od 2011 roku Bogdan Kukiełka . było kilku rzemieślników: bednarz Z. Stem- Stosunkowo długie tradycje posiada tutej- pora, kowal Ł. Kinczkowski, stolarz P. Mucha921 sza oświata, gdyż już w latach 60. XIX wieku i szewc A. Barczak. Sklepy spożywcze posia- powstała we wsi 1-klasowa przycerkiewna dali tu: Z. Brang, W. Ciągło i S. Skorupski . szkoła928 rosyjska. W 1868 roku uczył w niej To- Tragicznym okresem dla mieszkańców masz Czajka, psalmista w miejscowej cer- była II wojna światowa. 23 września 1939 kwi . Kolejni nauczyciele929 znani są z póź- roku doszło na terenie wsi do walk żołnie- niejszych czasów. W latach 1890-1891 uczył rzy913 polskich z 44 pułku piechoty płk. Józefa tu Stefan Dudek , potem Tyfont Kondracki 914 915 Tabella..., t. II, s. 12 i 247. 922 916 W. W. Bednarski, Z dziejów powstania..., s. 76.

SGKP, wypisy, s. 402. 923 W. Wójcikowski, L. Paczyński, Roztocze – przewod- 917 K. Latawiec, Tomaszów Lubelski jako ośrodek..., 924nik, Warszawa 1986, s. 141.

918s. 15. 925 Biuletyn GKBZHwP, t. IX, s. 238.

Pamiatnaja kniżka... na 1891god. 926 Z. Klukowski, Zbrodnie niemieckie..., s. 94.

M. A. Stawecki, Wyboistą drogą. Życie, służba i szlak J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa..., s. 429. 919bojowy pułkownika Stanisława Paszkiewicza (1903- 927 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 181- 1959), Tomaszów Lubelski 2000, s. 17. 183; Biuletyn GKBZHwP, t. IX, s. 238.

W. Jaworski, Legalne organizacje społeczne w po- 928 M. Skiba, Straże pożarne..., s. 141; Straże pożarne 920wiecie tomaszowskim do 1914 roku, „Rocznik Toma- powiatu tomaszowskiego..., s. 219. 921szowski”, t. 4/2015, s. 93. 929 Ks. K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach..., W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 124. s. 47.

T. Epsztein, S. Górczyński, Spis ziemian..., s. 15; Ks. Pamiatnaja kniżka....na 1890 god, s. 211; .... na 1891 Adr. 1929, s. 604. god, s. 201. 211 Typin

Ryc. 351. Typin, drużyna strażacka, lata 90., fot. ze zb. GOK w Podhorcach

Ryc. 352. Nauczycielka H. Bydelska z uczniami przy szkole w Typinie w 1934 roku, fot. ze zb. E. Majdańskiej.

212 Typin

Ryc. 353. Uczniowie ze szkoły w Typinie w 1960 roku, fot. z Kroniki SP w Typinie.

Ryc. 354. Nauczyciele i uczniowie ze szkoły w Typinie w 1967 roku, fot. z Kroniki SP w Typinie.

213 Typin

932 933 pa (1903) i Piotr Artyszak (1908-1910) , a w 1914 roku Jan Gryń . Szkoła rosyjska Ryc. 355. Władysław funkcjonowała tutaj do 1915 roku. W okre- Szymczuk, dyrektor sie międzywojennym istniała we wsi polska szkoły w Typinie, fot. szkoła, gdzie od 1918 roku uczył Cyprian z Archiwum UG w To- Bydelski, który był kierownikiem oraz Hen- maszowie Lubelskim. ryka Bydelska. Ta ostatnia kierowała szkołą od 1924 roku, ale uczyły także: Helena Gon- dylewska (1919-1921), Zofia Słowikowska (1926), Maria Majchrowiczówna934 (1927-1930), Michalina Bednarczykówna (1930-1933) i od 1933 roku Józefa Olewińska . Podczas935 II wojny jedyną nauczycielką aż do Ryc. 356. Anna Truś, wysiedlenia wsi w 1943 roku była Henryka dyrektor szkoły w Ty- Bydelska . Po roku przerwy, w 1944 roku936 pinie od 1992 roku, otwarto ponownie szkołę, którą do 1969 fot. ze zb. A. Truś. roku kierowała nadal Henryka Bydelska . Za jej kadencji w 1961 roku zbudowano no- 930 931 wą, murowaną szkołę. Kolejnym kierownikiem, potem dyrektorem tej placówki został (1895) , Iwan Kuźmicz (1898) , Wa- Władysław Szymczuk (1969-1992), a od syl Krzemkacz (1899-1900), Łukasz Ciu- 1992 roku dyrektorką jest Anna Truś.

932 Ryc. 357. Pracownicy gromady w Typinie, oko- ło 1970 r., fot. ze zb. E. Majdańskiej. Pamiatnaja kniżka... na 1899 god, s. 180; .... na 9331900 god, s. 181; .... na 1903 god, s. 197; .... na 1908 934god, s. 222; .... na 1910 god, s. 241. Chełmska Gubernia 1914 r., s. 276. 930 935 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 931 belski 1916-1950. Pamiatnaja kniżka... na 1895 god, s. 209. 936 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- Ks. K. Grzesiak, Z dziejów cerkwi w Podhorcach..., belski 1916-1950. s. 50. Kronika SP w Typinie (lata 1939-1969). 214 Typin

Ryc. 358. Drewniany młyn z Typina, fot. ze zb. E. Majdańskiej.

W latach 1966-1972 Typin był siedzibą gromady przeniesionej tu z Podhorzec. Two- rzyły ją: Gródek, Kolonia Gródek, Justynów- Ryc. 359. Krystyna ka, Klekacz, Kolonia Wola Gródecka, Nede- Szymczuk, nauczyciel- żów, Nowa Wieś, Podhorce, Typin, Sowiniec ka i przewodnicząca i Wola Gródecka. Z chwilą utworzenia gminy KGW w Typinie, fot. ze Tomaszów Lubelski w 1973 roku miejsco- zb. A. Truś. wości gromady Typin w dużej części weszły937 w jej skład. Przewodniczącym Prezydium GRN w latach 1966-1972 był Stanisław Bartecki . Po II wojnie światowej wykonano we wsi kilka ważnych inwestycji. W 1964 roku Ty- pin zelektryfikowano, w latach 60. wykonano Ryc. 360. Dorota Dra- meliorację i zbudowano utwardzoną drogę, bik, w latach 2010-2017 około 1972 roku dokonano komasacji grun- przewodnicząca KGW tów, a w 1998 roku938 zbudowano wodociąg. w Typinie, fot. ze zb. W połowie lat 60. zorganizowano we wsi D. Drabik. Kółko Rolnicze , którego prezesem był Mie- czysław Bielecki. 939 Obok sklepu spożywczego handlem zaj- mował się także Punkt Skupu Mleka pro- 20 tys. sztuk cegły . Cegielnia była czynna wadzony kolejno przez: Stanisława Tryndę, do końca lat 60. XX wieku. W latach 70. XX Annę Krawczyk, Zofię Kmieć, Marka Majdań- wieku zbudowano we wsi Magazyn Zbożowy skiego, Irenę Kozę i Barbarę Piasecką. Około należący do GS w Tomaszowie Lubelskim. 2000 roku Punkt ten zlikwidowano. Kierownikiem tego Magazynu był Kazimierz Funkcję usługową dla okolicznych miesz- Kobielarz. kańców pełnił młyn motorowy zbudowany Pierwsze Koło Gospodyń Wiejskich po- przez Józefa Majdańskiego i Feliksa Roma- wstało we wsi już w latach 60. XX wieku, nowskiego. Młyn ten był czynny do około a jego przewodniczącą była Krystyna Szym- 2010 roku. czuk. Funkcjonowało ono do lat 80., a po- W Typinie od lat 50. funkcjonowała cegiel- tem rozpadło się. Reaktywowano go w 2010 nia gromadzka, która jednorazowo wypalała roku, a przewodniczącą została wtedy Doro- 937 ta Drabik i pełniła tę funkcję do 2017 roku. 938 939 APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 38. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 33. 215 Ryc. 361. Koło Gospodyń Wiejskich z Typina, 2015 rok, fot. ze zb. D. Drabik.

W latach 70. i 80. XX wieku funkcjonował we wsi940 zespół piłkarski LZS Typin, który wy- stępował w gminnych rozgrywkach piłkar- skich . Ważną rolę w życiu wsi odgrywają941 sołtysi. Funkcję942 tę w Typinie sprawowali kolejno: Jan Tys (1946),943 Jan Majdański (1950) , Jan Tys (1963) , Władysław Kięczkowski (1965- 1972) , Antoni Czapla, Janusz Rachul i od 2019 roku Bogdan Barczak. Typin to średniej wielkości wieś i według danych w 2011 roku liczyła 414, a w 2019 roku 400 mieszkańców.

ULÓW Wieś położona jest na zachodnim skraju gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie Roztocza Tomaszowskiego. Miejscowość była zamieszkała już w pradziejach, a świadczą o tym archeologiczne badania wykopaliskowe i powierzchniowe 940 Ryc. 362. Mezolityczne zabytki krzemienne z Ulowa, wg T. Wiśniewskiego 2007.

941 M. J. Tereszczuk, Waleczni jak Spartakus Szarowola, 942Tomaszów Lubelski 2020, s. 6-11. 943 APZ, Akta gminy Majdan Górny 1890-1954, nr 2. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972.nr 6. APZ, Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972, nr 54. 216 Ulów

Ryc. 363. Zabytki kultury ceramiki sznurowej (1-5) i kultury trzcinieckiej (6-9) z Ulowa, wg B. Nie- zabitowskiej-Wiśniewskiej i T. Wiśniewskiego 2011; B. Niezabitowskiej-Wiśniewskiej 2014 i E. M. Kłosińskiej 2009.

217 Ulów

Ryc. 364. Zabytki z okresu rzymskiego (1-11) oraz wczesnośredniowieczne (12-14) z Ulowa, wg B. Niezabitowskiej-Wiśniewskiej i T. Wiśniewskiego 2008.

218 Ulów

944 AZP, podczas których odkryto 27 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych) . Najstarsze zabytki z terenu Ulowa w postaci dwu krzemiennych liściaków (grotów) pochodzą ze schyłkowego paleolitu i mogą być datowane na XII-XI tys. p.Chr. Są to wytwory ludzi polujących na zwierzęta zimno- lubne, przede wszystkim renifery, ale także mamuty czy nosorożce włochate. Kolejne narzędzia krzemienne pochodzą ze środko- wej epoki kamienia – mezolitu i mogą być datowane na 10 300 – 5 500 r. p.Chr. Cha- rakteryzują się one niewielkimi wymiarami i służyły przeważnie do uzbrojenia strzał do łuku. Polowano wówczas na małe zwierzęta, a dietę żywieniową uzupełniano zbierając owoce leśne. Znacznie młodsze materiały, zarówno krzemienne jak i ceramiczne (ułamki naczyń), Ryc. 365. Zabytki wczesnośredniowieczne pozostawiły w Ulowie środkowoneolityczne z Ulowa, wg D. Tereszczuka 2005. kultury: 945lubelsko-wołyńska (4400-3400 r. p.Chr.) i pucharów lejkowatych (4000-2800 r. p.Chr.) . Ze schyłkowego neolitu pochodzi częściowo przebadane wykopaliskowo spektakularne zabytki brązowe (grot, tarcz- cmentarzysko kurhanowe kultury ceramiki ka i fragment siekierki), fragment krzemien- sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.). Pod nasy- nego sierpa oraz miniaturowe naczynie gli- pami ziemnymi znaleziono pochówki szkie- niane. Zabytki te należy przypisać kulturze letowe wyposażone w946 narzędzia krzemien- trzcinieckiej (1650-1100 r. p.Chr.). Z końca ne (grociki, siekierkę), toporek kamienny epoki brązu lub z wczesnej epoki żelaza po- oraz naczynia gliniane . Z kulturą ceramiki chodzi brązowe kółko prawdopodobnie sta- sznurowej można łączyć kilka dalszych kop- nowiące element uprzęży końskiej. Można je ców ziemnych występujących pojedynczo lub łączyć z ludami koczowniczymi Kimmerami w niewielkim skupisku (4 i 3 kopce). (VIII w. p.Chr.) lub Scytami (VII-V w. p.Chr.), Wczesną epokę brązu reprezentują zabytki które penetrowały te tereny. kultury mierzanowickiej (2300/2200-1600 Najbardziej spektakularne znaleziska po- r. p.Chr.), gdzie wśród ułamków naczyń zna- chodzą z późnego okresu rzymskiego (III-V leziono także krzemienny grocik. Natomiast w.) i okresu wędrówek ludów (V-V/VI w.). ze944 środkową epoką brązu można łączyć dość Podczas badań wykopaliskowych odkryto kilkadziesiąt obiektów z tego okresu (głów- E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań AZP na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały w ar- nie ciałopalnych pochówków), ale także kilka chiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; jam gospodarczych. Wśród pozyskanych za- E. Banasiewicz, J. Kuśnierz, Opracowanie wyników bytków na uwagę zasługują ozdoby: fibule, badań AZP na obszarze 94-91, Zamość 1985, ma- 945teriały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura paciorki szklane, klamra do pasa, sprzączki, w Zamościu. a także narzędzia: nóż, przęśliki i inne wy- T. Wiśniewski, Zanim przyszli Germanie, [w:] roby: monety (srebrne denary), kościane B. Niezabitowska-Wiśniewska, Ulów – tajemnica sta- 946rożytnego Roztocza. Katalog wystawy, Lublin 2007, grzebienie, szczypczyki, naczynia gliniane. s. 39-48. Zabytki te po części947 można łączyć z późnym B. Niezabitowska-Wiśniewska, T. Wiśniewski, Kur- osadnictwem kultury wielbarskiej, a po czę- hany ceramiki sznurowej na stanowisku 3 w Ulo- ści z Herulami . wie, powiat tomaszowski, [w:] Kurhany i obrządek 947 pogrzebowy w IV-II tysiącleciu p.n.e., red. H. Kowa- lewska-Marszałek, P. Włodarczak, Kraków 2011, B. Niezabitowska, Zanim przyszli Słowianie, czyli s. 229-369. Roztocze u schyłku starożytności, [w:] Archeolo- 219 Ulów

Ryc. 366. Ulów na mapie F. von Miega Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu.

949 Młodsze chronologicznie zabytki repre- moyski, wojewoda sandomierski, ofiarował zentują okres wczesnośredniowieczny (VI- Bienieckim . XIII w.). Tutaj obok licznych ułamków naczyń Przypuszczalnie Jana „Sobiepana” Zamoy- znaleziono żelazne egzemplarze uzbrojenia: skiego można uważać za założyciela huty groty i grociki do strzał. Prawdopodobnie i wsi, które włączono do Ordynacji Zamoj- także z tym okresem możną łączyć kilka kop- skiej i z którą dzieliły jej losy. W 1658 roku ców ziemnych – kurhanów. Jan Zamoyski ożenił się z dworką królowej Dzieje nowożytne miejscowości sięga- Marią Kazimierą de la Grange d’Arquien,950 ją dopiero XVI wieku, gdy istniało tu puste zwaną później królową Marysieńką i mieli uroczysko948 leśne, przy którym było jeziorko trzy córki, zmarłe jednak w dzieciństwie . Niedźwiedzie należące do królewskiej wsi Po jego śmierci z braku dziedzica Ordynację, Werechań . Zatem były to wówczas tereny wbrew statutom, przejęła Gryzelda z Za- starostwa bełskiego. Z nieznanych powo- moyskich Wiśniowiecka (1623-1673), żona dów tereny te trafiły do Ordynacji Zamoj- Jaremy (zm. 1651) i zarządzała nią w latach skiej i około połowy XVII wieku powstała tu 1665-1673. Potem dobra, także bezprawnie, huta, zapewne szklana. W 1660 roku grunta objął Stanisław Koniecpolski (1643-1682), należące do huty w Ulowie Jan Sobiepan Za- starosta doliński, syn Aleksandra i Joanny z Zamoyskich, siostry Jana Sobiepana. Był gia Roztocza. Krajobraz przyrodniczo-kulturowy, on żonaty z Katarzyną Eugenią z Wiśnie- (Skarby z Przeszłości, t. VII), red. E Banasiewicz, Lu- wieckich (1653-1683), córką Dymitra i Ma- blin 2005, s. 85-97; B. Niezabitowska-Wiśniewska, 949 Kompleks osadniczy w Ulowie, powiat tomaszowski – wstępne podsumowanie sześcioletnich badań 950 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historycz- 948wykopaliskowych, „Archeologia Polski Środkowow- ne..., s. 22. schodniej”, t. X/2008, s. 67-93. M. Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich..., s. 31- W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 127. 32. 220 Ulów

rianny z Zamoyskich. W 1674 roku Sejm przyznał prawo do Ordynacji bocznej linii Zamoyskich i ostatecznie951 objął je Marcin Zamoyski (1637-1689), syn Zdzisława, żo- naty z Anną z Gnińskich . W 1666 (bar- Ryc. 367. Jan „Sobiepan” dziej prawdopodobne w 1676) roku Marcin Zamoyski, dziedzic dóbr Zamoyski dał braciom Zagurczykom prawo w Ulowie, fot. ze zb. Mu- dożywocia na gruncie należącym do Huty zeum Diecezjalnego w Za- Szarowolskiej952 oraz Huty Ciotuskiej i zezwo- mościu lił na przyłączenie odnośnych gruntów do Ulowa . Potem wieś obejmowali we wła- danie kolejni Ordynaci Zamoyscy: Tomasz Józef Zamoyski (1679-1725), Michał Zdzi- sław Zamoyski (1725-1735), Tomasz An- toni Zamoyski (1715-1751), Klemens Jerzy Zamoyski (1738-1767), Jan Jakub Zamoyski (1716-1790), Andrzej Zamoyski (1717-1792) i Aleksander August Zamoyski (1770-1800). Ryc. 368. Maria Kazimie- Za rządów tego ostatniego953 wieś należała do ra Zamoyska, żona Jana ordynackiego klucza huciskiego, co potwier- „Sobiepana”, fot. ze zb. dza inwentarz z 1792 roku . własnych. W 1743 roku były w Ulowie winnice i karczmy, a w 1776 roku wybudowano dworek na pustym954 gruncie włościańskim. Rejestro- wano wówczas we955 wsi także folwark i karcz- mę . Pod koniec XVIII wieku w Ulowie było 29 gospodarstw . Spis z 1827 roku notował wieś956 w powiecie zamojskim i parafii Józefów. Liczyła wówczas 30 domów i 172 mieszkańców . W 1840 Ryc. 369. Aleksander Au- roku miejscowość957 wchodziła w skład unic- gust Zamoyski, XI Ordy- kiej parafii w Łosińcu i ordynackiej gminy nat, ze zb. Muzeum Za- Rogóźno . mojskiego w Zamościu. Uwłaszczenie chłopów w 1864 roku ob- jęło całą powierzchnię wsi. Według rejestru z 1905 roku były tu wyłącznie grunta chłop- skie o powierzchni958 325 dziesięcin. W tym czasie w Ulowie notowano 37 domów oraz 444 mieszkańców . W końcu XIX wieku istniała w Ulowie szko- ła,951 gdzie uczył, zapewne nielegalnie, Lucjan 952 Ryc. 370. Maria Zamoy- Tamże, s. 35-36. ska z Granowskich, żona 953 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne..., s. 22. Aleksandra, fot. ze zb. 954 W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 127; SGKP, własnych. wypisy, s. 409. 955 M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historycz- 956ne..., przyp. 265. 957 R. Orłowski, Położenie i walka klasowa...., s. 155. 958 Tabella..., t. II, s. 249. F. Rzemieniuk, Unickie szkoły..., s. 219. Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 god, s. 533. 221 Ulów

Ryc. 371. Studnia z żurawiem w Ulowie, 1982 r., fot. ze zb. WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

Ryc. 372. Jednostka OSP z Ulowa, 2009 r., wg Straże pożarne powiatu tomaszowskiego.

961

Malinowski, znany slawista. Około 1912 roku Janina Wysocka , od 1926 roku Joachim powstała959 tutaj rosyjska szkoła 1-klasowa, Sołowiej, potem Maria Rysiakiewiczówna, a uczył w niej w 1914 roku Teodor Pra- Stanisław Posiadło, a w 1939 roku Janina ciuk . Szkoła ta zapewne funkcjonowała Głuszek. W okresie okupacji niemieckiej 962kie- do 1915 roku. W okresie międzywojennym rownikiem szkoły była Stanisława Bukow- utworzono w Ulowie 1-klasową960 szkołę po- ska, notowana tutaj w latach 1940-1943 . wszechną, gdzie od 1 września 1919 roku Według spisu z 1921 roku Ulów liczył 55 nauczała Maria Dreherówna , w 1924 roku domów i 348 mieszkańców, w tym 8 Żydów 959 961 960 962

Chełmska Gubernia 1914 r., s. 276. Kronika SP w Ulowie. APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Zamość 1916- APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 1950. belski 1916-1950; Kronika SP w Ulowie. 222 Ulów

Ryc. 373. Partyzanci AK podczas kursu szkoleniowego w Ulowie, fot. ze zb. Muzeum im. J. Petera w Tomaszowie Lubelskim.

963 966 i 137 Ukraińców . W 1935 roku z inicjaty- w pobliżu wsi niemiecki oddział żandar967 - wy Piotra Piechnika, Wojciecha Mielnickie- merii . Także w maju tego roku doszło go i Aleksandra Pilipca założono jednostkę w Ulowie do walki z policją ukraińską . Ko- OSP w Ulowie. Początkowo zapewne straża- lejna tragedia dosięgła mieszkańców 18 lipca cy posiadali sprzęt ręczny. Podczas II wojny 1943968 roku, kiedy Niemcy wysiedlili Polaków, światowej działalność OSP była zawieszona. a na ich miejsce osiedlili Ukraińców z Rogóź- Wznowiono ją w 1948 roku, dwa lata później na . Tych969 tragedii dopełnia fakt, że podczas druhowie otrzymali motopompę, a w 1970 II wojny światowej zginęło 16 mieszkańców roku zbudowali remizę. Funkcję prezesa Ulowa . tej jednostki pełnili kolejno: Piotr Piechnik W okresie okupacji niemieckiej w okoli- (1935-1939), Jan Piechnik (1948-1957), cach Ulowa funkcjonował obóz partyzancki, Aleksander Pilipiec964 (1957-1974), Eugeniusz gdzie szkolono podoficerów. Wielosz (od 1974 r.) i od 2011 roku Kazi- Na terenie miejscowości istnieje cmentarz mierz Piechnik . wojenny o powierzchni 0,056 ha w kształcie Tragiczne chwile przyniósł mieszkańcom pięcioboku. Pochowano na nim 216 żołnie- Ulowa okres II wojny światowej. Podczas rzy poległych i rozstrzelanych przez Niem- wojny obronnej 18-19 września 1939 roku ców w pierwszej bitwie tomaszowskiej we we wsi bronił się 204 pułk piechoty pułkow- wrześniu 1939 roku. W 1960970 roku żołnierzy nika Wiktora Eichlera oraz 75965 pp, natomiast ekshumowano i pochowano na cmentarzach 20 września kapitulowały tutaj oddziały 23 w Tomaszowie i Łosińcu . i 55 DP oraz 3 pułku ułanów . Do tragedii Po II wojnie światowej przynależność ad- doszło 2 lutego 1943 roku Niemcy spacyfi- ministracyjna966 miejscowości zmieniała się kowali wieś mordując 80 osób. W maju tego 967 963 968 W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 127. roku oddział AK „Polakowskiego” rozbił 964 J. Jóźwiakowski, Armia Krajowa..., s. 423. Skorowidz..., t. IV, s. 108. APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- 965 M. Skiba, Straże pożarne..., s. 141; Straże pożarne 969belski 1916-1950, Akta osobowe Stanisławy Bukow- powiatu tomaszowskiego..., s. 220-221. skiej. L. Głowacki, Działania wojenne..., s. 132, 155-158, 970 B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 217- 162-163, 165; W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 218.

127. D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 242-243. 223 Ulów

Ryc. 374. Ulów, uczniowie z klasy I i II z nauczycielką Krystyną Kawką w 1975 roku, fot. z Kro- niki SP w Ulowie.

kilkakrotnie. W latach 1944-1954 Ulów na- Ryc. 375. Barbara Laszczuk, leżał do gminy Pasieki, w latach 1955-1960 dyrektor szkoły w Ulowie do gromady Łosiniec, w latach 1961-1972 do w latach 1993-2001, fot. gromady Tomaszów, a od 1973 roku do gmi- z Archiwum UG w Tomaszo- ny Tomaszów Lubelski. 971 wie Lubelskim. W 1946 roku wznowiono zajęcia szkolne, a nauczycielką została Maria972 Czekońska . Potem szkołą kierowała najpierw Józefa Grabowska (1951-1953)973 , a następnie Ryszard Mucha (1955-1959) i Jan Szponar (1959-1967) . Za kadencji tego ostatniego Ryc. 376. Alina Wacko, w 1960 roku rozpoczęto budowę szkoły. Już dyrektor szkoły w Ulowie w nowym budynku szkołą kierowali: Helena w latach 2001-2013, fot. Onyszczuk (1967-1993), Barbara Laszczuk z Archiwum UG w Tomaszo- (1993-2001), Alina Wacko (2001-2013) i Da- wie Lubelskim. nuta Głuszek (2013-2015). W 2015 roku ze względu na małą ilość uczniów placówkę zlikwidowano, a dzieci przeniesiono częściowo do szkoły w Łosińcu, a częściowo do Pasiek. Do ważnych inwestycji w okresie powojen- Ryc. 377. Danuta Głuszek, nym należała elektryfikacja Ulowa dokonana w 1961 roku, budowa utwardzonej drogi dyrektor szkoły w Ulowie 971 w latach 2013-2015, fot. z Archiwum UG w Tomaszo- 972 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu- wie Lubelskim. 973belski 1916-1950. APZ, Akta gminy Pasieki 1892-1954, nr 8.

APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, nr 8. 224 Ulów

w 1961 roku na trasie Tomaszów-Józefów wraz z łącznikiem do Ulowa o długości 500 m, co pozwoliło974 na uruchomienie w tym roku połączenia autobusowego z Tomaszowem Lubelskim . W latach 1969-1972 zbudowano utwar- dzoną drogę przez wieś, w 1978 roku oddano do użytku kościół murowany, w 1985 roku zbudowano wodociąg, a w 2018 roku położono światłowód. Ważną funkcję we wsi pełnił sklep spo- Ryc. 378. Drewniana szkoła z Ulowa, widok z 2020 roku. żywczy założony przez GS w Tomaszowie Lubelskim. Sprzedawali w nim kolejno: Bro- nisław Wlaź, Kazimiera Wielgosz, Emilia Pi- kuła, Roman Piechnik,975 Czesława Witkowska i Lucyna Margol. Około 1992 roku sklep zo- stał zlikwidowany . W okresie powojennym powstało kilka organizacji społecznych, a jedną z nich było Kółko Rolnicze utworzone we wsi w 1962 roku. Jego pierwszym prezesem976 został Józef Sikora (1962-1965), potem kierował nim Aleksander Pilipiec (1969)977 . W 1963 lub 1964 roku powstało we wsi Koło Gospodyń Wiejskich . Dzieje „starego” Koła nie są znane. „Nowe” Koło Gospo- dyń Wiejskich powstało w 2011 roku, a jego przewodniczącą została Elżbieta978 Buczek i pełniła tę funkcję do 2019 roku. Potem jej obowiązki przejęła Monika Burda . Obok Koła Gospodyń Wiejskich działa Zespół Ludowy „Prząśniczki”. Z nim moż- na łączyć także utworzenie w 2002 roku Wiejskiego Centrum Szkolenia i Wspierania Rolników w Ulowie, którego siedzibą sta- Ryc. 379. Prace przy asfaltowaniu drogi do Ulowa, fot. ła się „Wiejska Chata”. Jest to dawny budy- z Kroniki SP w Ulowie. nek z okresu międzywojennego, w którym urządzono wyposażenie obrazujące wygląd dawnej chaty wiejskiej. Zgromadzono tam narzędzia i przybory służące w dawnych go- jest organizowanie szkoleń dla rolników oraz spodarstwach. Wiejskie Centrum Szkolenia dzieci i młodzieży, organizacja imprez kultu- i Wspierania Rolników powstało z inicjatywy ralnych: pikników, kuligów, uroczystości pa- dyr. szkoły w Ulowie Aliny Wacko, ks. Piotra triotycznych, a także kultywowanie tradycji Podbornego, proboszcza parafii w Łosińcu przez pokazy etnograficzne dawnych zajęć oraz974 kilku mieszkańców Ulowa. Jego celem wiejskich, kultywowanie pieśni ludowych 975 oraz poznanie i upowszechnianie wiedzy 976 Kronika SP w Ulowie. historycznej o swojej Małej Ojczyźnie. Dzia- Informacja ustna Eugeniusz Wacko z Ulowa. 977 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, łalność „Wiejskiej Chaty” została zauważona nr 12 i nr 16. nie tylko przez mieszkańców gminy, ale także 978 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, przez władze powiatu, a nawet województwa. nr 12. Informacja ustna Monika Burda z Ulowa. 225 Ulów

Ryc. 380. Ulów, murowany ko- ściół filialny parafii w Łosiń- cu, widok z 2020 roku.

Ryc. 382. Eugeniusz Wacko, sołtys Ulowa w latach 2011-2019, fot. z Archiwum UG Ryc. 381. Fragment wystroju „Wiejskiej Chaty” w Ulowie. w Tomaszowie Lu- belskim.

980

Ważną rolę w życiu publicznym wsi od- Józef Sikora (1959-1969) , Tadeusz Burda, grywają sołtysi pełniąc rolę najniższego979 Lucjan Gardias (do 1999 r.), Roman Mróz szczebla administracji. Funkcję tę w Ulowie (1999-2011), Eugeniusz Wacko (2011-2019) sprawowali kolejno: Jan Piechnik (1946) , i od 2019 roku Henryka Buczak. 979 Ulów to niewielka wieś. Według danych w 2011 roku liczyła 325, a w 2019 roku 297 F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja admini- mieszkańców.980 stracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, w Lublinie, s. 91. nr 8. 226 WIEPRZOWE JEZIORO Wieś położona jest na północnym skraju kiem w Wieprzowie wyodrębnionym na gminy Tomaszów Lubelski, u źródeł rzeki początku XIX wieku. W połowie XIX wieku Wieprz, w obrębie Roztocza. Ordynacja należała do Stanisława Kostki Za- Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie moyskiego (1775-1856), żonatego z Zofią miejscowości pojawiły się już w pradziejach, z Czartoryskich. Faktycznym gospodarzem czego dowodzą badania archeologiczne. Od- tych dóbr był jednak jego brat Konstanty kryto tu jednak tylko 2 punkty osadnicze. Zamoyski (1799-1866), którego w 1832 Najstarsze zabytki w postaci kilku ułamków roku Stanisław Kostka ustanowił głównym naczyń glinianych pochodzą z wczesnej epo- plenipotentem Ordynacji i dóbr wolnodzie- ki brązu i prawdopodobnie należy je wiązać dzicznych, a w 1835 roku za sumę 500 tys. z kulturą mierzanowicką (2300/2200-1600 złp rocznie przekazał całkowitą władzę r. p.Chr.). Skromne ilościowo zabytki – wy- w dobrach. Konstanty po śmierci Stanisła- łącznie ceramika, reprezentuje drugą fazę osadniczą, którą należy umieścić w okresie wczesnośredniowiecznym, przypuszczalnie w VIII-XIII wieku. Teren ten zasiedliła wów- czas ludność słowiańska. Pierwsza wzmianka o Wieprzowym981 Je- ziorze pochodzi z 1558 roku, kiedy wieś na- leżała do Piotra Marcinowskiego . Jednak później tę miejscowość przemianowano na Ryc. 383. Tomasz Franciszek Zamoyski, XIV Wieprzów [podzielony następnie na Ordy- Ordynat, ze zb. Muzeum Zamojskiego w Za- nacki i Tarnawacki]. mościu. Początki obecnej miejscowości Wieprzowe Jezioro należy łączyć z ordynackim folwar-

Ryc. 384. Folwark Wieprzowe Jezioro na mapie z 1899 roku.

981

A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 163. 227 Wieprzowe Jezioro

Ryc. 385. Feliks Frąckie- wicz z żoną podczas jazdy dorożką, wg E. Koperwasa 2015.

Ryc. 386. Jezioro w Wie- przowie, w oddali budynek Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Wieprzo- wem Jeziorze, fot. ze zb. R. Kuźniarza.

986 wa Kostki otrzymał prawnie w spadku ordynacji dzierżawił Julian Luciński, syn Kon- dynację. Jego następcą był najpierw Tomasz982 stantego, notowany tutaj w 1891 roku . Franciszek Zamoyski (1832-1889), a po nim Przed 1910 rokiem dzierżawcą folwarku zo- Maurycy Klemens Zamoyski (1871-1939) . stał Feliks Frąckiewicz (ur. 1884), syn Juliana Początkowo obszar folwarku Wieprzowe i Emilii z Mieszkowskich, od 9871910 roku żona- Jezioro był bardzo rozległy. Na jego983 terenie ty z Heleną z Mierzejewskich, córką Marcina w roku 1830, na wykarczowanym uroczysku i Stefanii988 z Pleszczyńskich . Frąckiewicz Moczydło, powstała wieś Zamiany . Dobra jeszcze w 1929 roku dzierżawił tu 313 ha ordynackie były często wydzierżawiane.984 ziemi . W 1833 roku dzierżawcą Wieprzowego985 Je- Według spisu z 1921 roku989 folwark Wie- ziora był Antoni Kielanowski , a w 1857 przowe Jezioro liczył 3 domy i 89 miesz- roku Franciszek Zakrzewski . Pod koniec kańców, w tym 2 Ukraińców . Mieszkało 982XIX wieku folwark Wieprzowe Jezioro od or- tutaj 20 rodzin fornali. W 1930 roku folwark rozparcelowano pomiędzy 20 miejscowych 983 M. Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich..., fornali oraz 27 fornali z folwarków ordynac- s. 87-120. 986 S. Wiśniewski, W Księstwie Warszawskim i Króle- 987 stwie Polskim 1809-1865, [w:] Tomaszów Lubelski. Pamiatnaja kniżka....na 1891 god, s. 392. 984Monografia miasta, red. R. Szczygieł, Lublin-Toma- 988 APL, Akta USC rzym.-kat. parafii Gołąb, Akta mał- 985szów Lubelski 2011, s. 293. 989żeństw nr 32/1910. APZ, Akta hipoteki dóbr Telatyn. T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian...., s. 5. J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 341. Skorowidz..., t. IV, s. 108-109. 228 kich w Majdanie Górnym i Szopowem. Chłopi uzyskali wówczas po około 9904,5 ha ziemi. Do- tychczasowy dzierżawca – Frąckiewicz kupił od Ordynacji 60,3 ha ziemi . W 1944 roku Frąckiewicz sprzedał swój majątek kilku miejscowym chłopom, ale transakcję tę wła- dze powiatowe nie uznały, a ziemię przejęły Państwowe Nieruchomości Ziemskie. Ryc. 387. Wojciech Kięczkowski, sołtys Wie- W 1957 roku utworzono we wsi Rolniczą991 przowego Jeziora, fot. ze zb. W. Kięczkowskiego. Spółdzielnię Produkcyjną, która funkcjono- wała jeszcze do końca lat 90. XX wieku . Początkowo spółdzielnia posiadała 51,90 ha, a potem 60,75 ha użytków. Jej przewodniczą- Wieprzowe Jezioro to niewielka wieś. We- cym został992 Antoni Czyż, potem Michał Nagaj, dług danych w 2019 roku liczyła 119 miesz- notowany993 na tym stanowisku do 1962 kańców. roku , Karasiewicz i na koniec Tadeusz Matysik . Ważną organizacją społeczną było Kółko ZAMIANY Rolnicze994 utworzone we wsi w 1965 roku. Jego prezesem został Andrzej Kaniowski Miejscowość położona jest na północnym (1965) . Kółko jednak ze względu na brak skraju gminy Tomaszów Lubelski, w obrębie sprzętu nie funkcjonowało długo i połączyło Roztocza Tomaszowskiego. się z Kółkiem Rolniczym w Wieprzowie. Teren miejscowości był zamieszkały już Jedną z najważniejszych inwestycji we wsi w pradziejach, a dowodzą tego archeologicz- była jej elektryfikacja w 1952 roku. W latach ne badania powierzchniowe AZP, podczas 1985-1986 zbudowano w Wieprzowym Je- których odkryto 5 stanowisk archeologicz- ziorze wodociąg, a kilka lat wcześniej utwar- nych (punktów osadniczych). Najstarsze za- dzono drogę. W 2015 roku na tej drodze uło- bytki w postaci ułamków naczyń glinianych żono asfalt. związane są z kulturą łużycką (1200-400 Ważną rolę w życiu społecznym wsi odgry- r. p.Chr.). Kolejna faza osadnicza na terenie wają sołtysi pełniąc rolę najniższego szcze- wsi pojawiła się dopiero we wczesnym śre- bla administracji. Funkcję tę w Wieprzowym dniowieczu (VIII-XIII w.), a świadczą997 o tym Jeziorze sprawowali kolejno: Wojciech995 Ko- fragmenty naczyń glinianych odkryte na 3 perwas i Stanisław Głuszek (przed II wojną stanowiskach archeologicznych . światową), Emilian Cuch (1944-1969) , Jan Współczesna wieś powstała w roku 1830 Bucior (1969-1986), Tadeusz Trynda (1986- na wykarczowanym uroczysku Moczydło, 1988), Wojciech Kięczkowski (1988-1995), dotychczas należącym do ordynackiego fol998- Stanisław Kobak996 (1995-1999), Wojciech warku Wieprzowe Jezioro. Jej powierzchnia Kięczkowski (1999-2019) i od 2019 roku Ja- wynosiła wtedy 254 morgi i 127 prętów . nina Kięczkowska . Otrzymała nazwę od zamiany folwarku 990 991 we wsi Skwarki, należącego do kościoła 992 APL, Akta Ordynacji Zamojskiej, sygn. 17568. 997

Kronika SP w Wieprzowym Jeziorze [Wieprzowie].

APZ, Akta Powiatowego Związku Rolniczych Spół- H. Wróbel [Taras], Opracowanie wyników badań 993dzielni Produkcyjnych powiatu tomaszowskiego, nr AZP na obszarze 93-89, Zamość 1984, materiały 35. w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamo- 994 Informacja ustna Wojciech Kięczkowski z Wieprzo- ściu; E. Banasiewicz, Opracowanie wyników badań wego Jeziora. AZP na obszarze 94-90, Zamość 1984, materiały

995 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 998w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamo- nr 12. ściu. 996 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, S. Wiśniewski, W Księstwie Warszawskim i Króle- nr 8. stwie Polskim 1809-1865, [w:] Tomaszów Lubelski.

Informacja ustna Wojciech Kięczkowski, Janina Monografia miasta, red. R. Szczygieł, Lublin-Toma- Kięczkowska i Edward Rycak z Wieprzowego Jeziora. szów Lubelski 2011, s. 293. 229 Zamiany

Ryc. 388. Folwark Zamiany na Mapie Kwatermistrzowskiej z 1843 roku.

999

w Tomaszowie, na dobra ordynackie . Pod koniec XIX1004 wieku wieś liczyła 17 do- Włościanie ze Skwarków zostali wówczas mów i 101 mieszkańców oraz 105 mórg zie- przeniesieni przez zarząd ordynacji na wymi włościańskiej . Na mapie austriackiej karczowany teren, zaś folwark z odpowied1000 - z 1910 roku zaznaczono 11 domów w Zamia- nią ilością gruntu założono i oddano parafii nach. Według spisu z 1921 roku miejscowość rzymskokatolickiej w Tomaszowie . Obok1001 należała do gminy Pasieki i liczyła 14 domów zabudowań włościańskich zbudowano także oraz 82 mieszkańców, w tym1005 10 Ukraińców, karczmę wzmiankowaną w 1845 roku . natomiast folwark liczył 4 domy i 41 miesz- W 1865 roku dobra plebańskie w Zamianach kańców, wyłącznie Polaków . W 19291006 roku o powierzchni 166 mórg i 175 prętów zostały Piotr Zaturski (zapewne wnuk Eugeniusza) skonfiskowane na rzecz Skarbu Państwa. W posiadał w Zamianach1007 92 ha ziemi , które 1874 roku od rządu rosyjskiego folwark kupił w latach 1938-1939 zostały rozparcelowane za sumę 30 673 zł 10 gr Eugeniusz Zaturski, i sprzedane chłopom . syn Michała, naczelnik straży ziemskiej po- W latach 30. XX wieku funkcjonował we wiatu tomaszowskiego w latach 1868-1873. wsi sklep spożywczy należący do nieznanego Wkrótce zbudował w Zamianach drewniany, Żyda. Na początku okupacji sklep zamknięto. parterowy dworek i tutaj zamieszkał. W 1905 Spore straty ponieśli mieszkańcy Za- roku majątek odziedziczyły jego dzieci: Alek- mianów w okresie II wojny światowej. 18 sander, Wasyl, Konstantyn, Nadzieja, Barbara,1002 września 1939 roku w okolicach wsi dzia- Zofia, Jerzy, Nikandr i Eugenia Zaturscy oraz łania wojenne prowadził 1 pułk strzelców Walentyna z Zaturskich Łazurkiewicz . konnych zmotoryzowanych wraz z dywi- Wówczas dobra te liczyły 74 i 1/4 dziesię- zjonem rozpoznawczym pod dowództwem cin powierzchni. W 3 domach folwarcznych rtm. Stanisława Łukaszewicza. Polacy starli mieszkało 29 osób, a we wsi Zamiany1003 było 12 się z Niemcami na południe od wsi Zamiany domów oraz 115 mieszkańców, którzy użyt- i po krótkiej walce zdobyli wieś oraz wzięli kowali 55 i 1/2 dziesięcin gruntu . do niewoli cały szwadron nieprzyjacielski. 999 Dalszy marsz Polaków1008 został zatrzymany

Zatwierdzenie nazwy nastąpiło w 1849 roku (S. Wiś- przez kolumnę czołgów niemieckich nacie- 1000niewski, W Księstwie Warszawskim..., s. 293, przyp. rającą1004 spod Rogóźna . Podczas tych walk 1001129). 1005 1002 SGKP, wypisy, s. 486. 1006 SGKP, wypisy, s. 486. 1003 DzUGL, nr 24/1845, s. 688. 1007 Skorowidz..., t. IV, s. 108. APZ, Akta hipoteki folwarku Zamiany. 1008 T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian..., s. 26.

Sprawocznaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1905 APZ, Akta hipoteki folwarku Zamiany. 230 god, s. 533. A. Zawilski, Bitwy polskiego września..., s. 193- Zamiany

we wrześniu 1939 roku wieś została niemal doszczętnie spalona, ocalało tylko kilka za- budowań. Jednak wkrótce gospodarstwa zo- stały odbudowane. Po wojnie mieszkańcy wsi wykonali kilka Ryc. 389. Bronisława Typek, ważnych inwestycji. W 1961 roku wieś zo- sklepowa w Zamianach, fot. ze stała zelektryfikowana, w 1968 roku zbudo- zb. B. Typek. wano świetlicę wiejską, w 1974 roku utwar- dzoną drogę, około 1975 roku zbudowano wodociąg, a w połowie lat 90. położono in- stalację gazową. W połowie lat 50. XX wieku powstała we wsi Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, a jej przewodniczącym został Jan Kowal. Spół- Ryc. 390. Jan Wawrzusiszyn, dzielnia po kilku latach została rozwiązana. współwłaściciel tartaku w Za- Na początku lat 60. utworzono Kółko1009 Rolni- mianach, fot. ze zb. Typek. cze z prezesem Janem Kowalem, ale i ta organizacja funkcjonowała tylko1010 kilka lat . W 1963 lub 1964 roku powstało we wsi Koło Gospodyń Wiejskich , którego prze- wodniczącą była najpierw Emilia Wawrzusi- szyn, a potem Emilia Badura. W połowie lat 80. koło przestało funkcjonować. Reaktywo- wano je w 2016 roku, a jego przewodniczącą Ryc. 391. Michał Dziura, sołtys została Monika Jędrzejewska. wsi Zamiany, fot. ze zb. wła- We wsi działał sklep spożywczy założony snych. na początku lat 50. przez GS w Tomaszowie Lubelskim. Mieścił się on w zbudowanym dla tego celu drewnianym kiosku, a sprzedawali w nim kolejno: Krystyna Gardias, Edward Umiński i Bronisława Typek. Na początku lat 90. sklep został zlikwidowany. W latach 70. XX wieku Jan Wawrzusiszyn Ryc. 392. Władysław Badura, i Józef Świderek założyli we wsi tartak. Po sołtys wsi Zamiany, fot. ze zb. śmierci właścicieli przejęli go ich synowie, B. Typek. ale na początku XXI wieku zakład 1011zamknięto. Ważną funkcję1012 sołtysów w Zamianach 1013peł- 1014 nili: Józef Baraniak (1943-1944) , Michał Dziura (1946) , Józef Mękal (1954) , Badura (1969) , Józef Świderek, Stanisław Bronisław Palak (1961-1966), Władysław Górnik, Henryk Wawrzusiszyn (do 2015 r.) 194; W. Dziedzic, Warszawska Brygada Pancerno- i od 2015 roku Damian Jędrzejewski. -Motorowa na tle działań Armii „Kraków” i Armii Zamiany to mała wieś. Według danych „Lublin” w pierwszej Bitwie Tomaszowskiej. W 80. w 2011 roku liczyła 108, a w 2019 roku 115 1009 rocznicę wojny, „Rocznik Tomaszowski”, t. 8/2019, mieszkańców. 1010s. 201-202.

Informacja ustna Jan Seńko z Zamianów.

1011 APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972, 1012nr 12. B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi..., s. 220. F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja administracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie 1014 1013tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS w Lublinie, s. 91. APZ, Akta Prezydium GRN Tomaszów 1954-1972,

APZ, Akta gminy Pasieki 1892-1954, nr 26. nr 12. 231 IV. Wykaz skrótów

AK – Armia Krajowa mgr – magister, magisterski APL – Archiwum Państwowe w Lublinie NID – Narodowy Instytut Dziedzictwa APZ – Archiwum Państwowe w Zamościu w Warszawie AZP – Archeologiczne Zdjęcie Polski OSP – Ochotnicza Straż Pożarna BCh – Bataliony Chłopskie Pamiatnaja kniżka... – Pamiatnaja kniżka b.r.m.w. – brak roku i miejsca wydania ljublinskoj gubernii na ... god b.m.w. – brak miejsca wydania p.Chr. – przed Chrystusem CPAHUL – Centralne Państwowe Archiwum PSB – Polski Słownik Biograficzny, t. I-XL Historii Ukrainy we Lwowie PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe ChKGK – Chełmski Konsystorz Grecko-Ka- s. – strona tolicki SGKP, wypisy – Słownik geograficzny dr – doktor, doktorski Królestwa Polskiego i innych krajów DzUGL – Dziennik Urzędowy Guberni Lu- słowiańskich, wypisy dla województwa belskiej lubelskiego, Lublin 1974 Biuletyn GKBZHwP – Biuletyn Głównej Ko- SKR – Spółdzielnia Kółek Rolniczych misji Badania Zbrodni Hitlerowskich SP – Szkoła Podstawowa w Polsce t. – tom GRN – Gromadzka (Gminna) Rada Narodo- UG – Urząd Gminy wa USC – Urząd Stanu Cywilnego GS – Gminna Spółdzielnia vol. – wolumin KAK – kultura amfor kulistych WEŻ – wczesna epoka żelaza KCSz – kultura ceramiki sznurowej WIG – Wojskowy Instytut Geograficzny KCWR – kultura ceramiki wstęgowej rytej WiN – Wolność i Niezawisłość KGW – Koło Gospodyń Wiejskich WUOZ – Wojewódzki Urząd Ochrony Zabyt- KPL – kultura pucharów lejkowatych ków KL-W – kultura lubelsko-wołyńska ZAiBwP – Zabytki Architektury i Budownic- ks. – ksiądz twa w Polsce, t. 48 (województwo zamoj- Ks.GGrab. – Księgi Grodzkie Grabowieckie skie), Warszawa 1991 KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski w Zam. Inf. Diec. – Zamojski Informator Diece- Lublinie zjalny KWL – Komisja Województwa Lubelskiego zb. – zbiory KZSzwP – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce ZDM – Zbiór Dokumentów Małopolskich, LR – Letopis Russkij, Kiiev 1989 wyd. S. Kuraś i J. Sułkowska-Kuraś, cz. I- LZS – Ludowy Zespół Sportowy VIII, Ossolineum 1962-1976 MO – Milicja Obywatelska ZMW – Związek Młodzieży Wiejskiej mps – maszynopis ZWZ – Związek Walki Zbrojnej

232 V. Źródła

A. Archiwalne

Archiwum Państwowe w Lublinie (APL): 1:126 000, Warszawa 1839, tzw. Mapa Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki Kwatermistrzowska. (ChKGK); Akta USC rzym.-kat. Gródek; Akta USC rzym.-kat. Tomaszów; Akta USC C. Kroniki grecko.-kat. Typin. Archiwum Państwowe w Zamościu (APZ): Kronika Gminnego Ośrodka Kultury w Pod- Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego; horcach. Akta gminy Tomaszów Lubelski; Akta Kronika Klubu LZS „Podgórze” Majdan Gór- gminy Majdan Górny 1892-1954; Akta ny. Prezydium GRN Majdan Górny 1954- Kronika Koła Gospodyń Wiejskich w Rudzie 1968; Akta gminy Pasieki 1891-1954; Wołoskiej. Akta Prezydium GRN Typin 1954-1972; Kronika Ochotniczej Straży Pożarnej w Pod- Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów horcach. Lubelski 1916-1950; Akta Powiatowego Kronika parafii rzymskokatolickiej w Łasz- Związku Rolniczych Spółdzielni Produk- czówce. cyjnych powiatu tomaszowskiego, nr 31. Kronika parafii rzymskokatolickiej w Pod- Centralne Państwowe Archiwum Historii horcach. Ukrainy we Lwowie: Taryfa mostowego Kronika parafii rzymskokatolickiej w Szaro- i grobelnego w województwie i powiecie woli. bełskim, powiatach grabowieckim, horo- Kronika Szkoły Podstawowej w Łaszczówce. delskim i lubaczowskim z rewizji zdziała- Kronika Szkoły Podstawowej w Majdanie nej roku Pańskiego 1765; Lustracja miast Górnym. i miasteczek dziedzicznych, duchownych Kronika Szkoły Podstawowej w Pasiekach. i królewskich województwa bełskiego Kronika Szkoły Podstawowej w Rogóźnie. z uchwały tegoż województwa na sejmiku Kronika Szkoły Podstawowej w Rudzie Wo- gospodarskim roku teraźniejszego 1765 łoskiej. przez ichmość panów lustratorów spo- Kronika Szkoły Podstawowej w Sabaudii. rządzona; Regestrum Controbutionis Fa- Kronika Szkoły Podstawowej w Szarowoli. miliorum Paltus Belsensis per Albertum Kronika Szkoły Podstawowej w Typinie. Kadłubiski Terra Buscensen Exactorem Kronika Szkoły Podstawowej w Tyszowcach. Paltus praesens [1681-82 r]. Kronika Szkoły Podstawowej w Ulowie. Kronika Szkoły Podstawowej w Wieprzo- B. Kartograficzne wym Jeziorze (Wieprzowie). Kronika wsi Podhorce, oprac. J. Majdańska. Mapa austriacka z lat 1909-1915, 1:75 000. Mapa taktyczna Polski WIG, Warszawa 1938, D. Opracowania skala 1:100 000. Mieg F. von., Karte des Königreichs Galizien Bończak-Kucharczyk E., Bondaryk D., Żu- und Lodomerien, 1:28 800, 1779-1782, kowski J., Niepsuj R. 1987, Dokumentacja Kriegsarchiv w Wiedniu, rps B.IXa 390, ewidencyjna założenia dworsko-ogrodo- mikrofilm KOBiDZ w Warszawie. wego w Polesiu, gm. Tomaszów Lub., Bia- Przeglądowa Mapa Geologiczna Polski, łystok, mps w Archiwum WUOZ w Lubli- 1:300 000, arkusz Zamość, Państwowy In- nie, Delegatura w Zamościu. stytut Geologiczny, [Warszawa] 1950. Bończak-Kucharczyk E., Oleksicki A., Kuchar- Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, czyk K., Oleksicki J., Prus H, Dokumentacja 233 Źródła

ewidencyjna założenia dworsko-ogrodo- Puchalska M. 1997, Justynówka – losy wsi wego w Nadolcach, gm. Łaszczów, Biały- i jej mieszkańców w latach 1939-1944, stok 1987, mps w WUOZ w Lublinie, Dele- Lublin, mps mgr na UMCS w Lublinie. gatura w Zamościu. Stankiewicz Z. 1991, Wykaz bitew i potyczek Boruch W., Pastuszak Z. 1990, Rachanie, Stu- stoczonych w czasie powstania listopado- dium historyczno-urbanistyczne, Lublin, wego na terenie Zamojszczyzny, Zamość, mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, De- mps. legatura w Zamościu. Rachanie, Studium Stworzyński M. 1834, Opisanie statystycz- historyczno-urbanistyczne, Lublin, mps no-historyczne dóbr Ordynacyi Zamoy- w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatu- skiey 1834 roku. Biblioteka Narodowa ra w Zamościu. w Warszawie, rkp Biblioteki Ordynacji Za- Cisło B. 1998, Kalendarium tomaszowskich mojskiej, nr 1815. wydarzeń (co, gdzie, kiedy), powiat, To- Szczepaniuk F. 1977, Działalność i organi- maszów Lubelski, mps w posiadaniu au- zacja administracji państwowej w latach tora. 1944-1950 w powiecie tomaszowskim, Dąbrowska B. 1966, Powstanie styczniowe Lublin, mps mgr na UMCS w Lublinie. w powiecie hrubieszowskim, Hrubieszów, Wadowski J. A. 1907, Kościoły diecezji mps w Archiwum Towarzystwa Regional- chełmskiej, rkp 2472/I w Bibliotece PAN nego w Hrubieszowie, s. 55 w Krakowie. Kasprzyk-Obołończyk I. 1990, Łaszczów, woj. zamojskie. Studium historyczno- E. Literatura urbanistyczne, Lublin, mps w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamo- Aftanazy R. 1995, Dzieje rezydencji na kre- ściu. sach dawnej Rzeczpospolitej. Wojewódz- Kawałko D. 1983, Ewidencja zabytkowego two bełskie. Ziemia chełmska wojewódz- zespołu podworskiego w Rogóźnie, woj. twa ruskiego, t. 6, Wrocław. zamojskie, Zamość 1983, mps w Archi- Archiwum Jana Zamojskiego kanclerza wum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Za- i hetmana wielkiego koronnego, wyd. mościu. W. Sobieski, J. Siemieński, K. Lepszy, t. I-IV, Kościucha A. 2006, Ocalić od zapomnienia. Warszawa-Kraków 1904-1948. Opowieść o pewnej rodzinie, mps w zb. Bagińska J. 1995, Dłuto krzemienne kultury L. Dominika. amfor kulistych z Majdanu Górnego, gm. Niedźwiedź J. 2018, Przemiany kulturowe Tomaszów Lubelski, „Sprawozdania z ba- i osadnicze na Roztoczu Środkowym i w dań archeologicznych w województwie Kotlinie Zamojskiej od środkowej epoki zamojskim w 1994 roku”, red. A. Urbański, brązu do wczesnej epoki żelaza, cz. 1 – Zamość, s. 52. analiza, Rzeszów, mps dr w Uniwersytecie Banasiewicz E. 1990, Grodziska i zamczyska Rzeszowskim w Rzeszowie. Zamojszczyzny, Zamość. 2018a, Przemiany kulturowe i osadnicze na Banasiewicz E., Niedźwiedź J., Szykuła B., Roztoczu Środkowym i w Kotlinie Zamoj- Szykuła-Żygawska A. 2010, Dzieje miejskiej od środkowej epoki brązu do wcze- scowości gminy Łabunie, powiat zamoj- snej epoki żelaza, cz. 2 - katalog, Rzeszów, ski, Łabunie. mps dr w Uniwersytecie Rzeszowskim Bednarski W. W. 1977, Rola wojskowa ziem w Rzeszowie. południowo-wschodnich województwa Pawłowski Ł. 2013, Dokumentacja końcowa lubelskiego w powstaniu listopadowym z ratowniczych badań archeologicznych 1830-31, Puławy. stanowiska 2 w m. Ruda Wołoska, gm. To- 1981, Ziemia tomaszowska w powstaniu li- maszów Lubelski, wykonanych w związ- stopadowym 1830-1831 r., „Rocznik To- ku z budową stacji GPZ, Lublin 203, mps maszowski”, s. 41-52. w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatu- ra w Zamościu. 234 Źródła

1984, Zamojszczyzna przed wyprawą gen. Bużewicz M. 2001, Stąd nasz ród, Ustrzyki Józefa Dwernickiego na Wołyń, „Rocznik Dolne. Zamojski”, t. 1, s. 33-53. Caban I. (red.) 1999, Związek Walki Zbroj- 1993, Z dziejów powstania listopadowego nej. Armia Krajowa w obwodzie Toma- na Lubelszczyźnie i Podlasiu, Puławy. szów Lubelski, Lublin. Bednarski W. W., Bednarski M. D. 2001, Zie- 1999 a, Na dwa fronty, Lublin. mia tomaszowska w powstaniach narodo- Chachaj J. 2003, Łacińskie szkolnictwo pa- wych 1831 i 1863 r., Tomaszów Lubelski. rafialne na Rusi Koronnej od XVI do XVIII Bender R.. 1995, Reforma czynszowa w Or- wieku, Lublin. dynacji Zamojskiej 1833-1864, Lublin. Chełmska Gubernia 1914 r. Bereza A. 2006, Sądownictwo zamojskie od Cisło B. 2002, Tomaszowianie XX wieku wpi- czasów ordynacji po współczesność, Za- sani w historię miasta i powiatu, Toma- mość. szów Lubelski. Bieluń Z. 2006, Zwycięzca spod Żyrzyna. Chłapowski K., Żytkowicz H. 1992, Lustracja Generał Michał Heydenreich-Kruk (1831- województw ruskiego, podolskiego i beł- 1886), Lublin. skiego 1564-1565, cz. 1, Warszawa-Łódź. Bieńkowski L. 1960, Działalność organiza- Chwedyk H. 2008, Kolej wąskotorowa Beł- cyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji żec-Budy, „Zamojski Kwartalnik Kultural- chełmskiej (1417-1452), „Roczniki Hu- ny”, nr 4, s. 76-79. manistyczne”, t. VII, z. 2, s. 137-156. Cisło B. 2002, Tomaszowianie XX wieku wpi- Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni sani w historię miasta i powiatu, Toma- Hitlerowskich w Polsce, t. IX, Warszawa szów Lubelski. 1957. Czopek B. 1988, Nazwy miejscowe dawnej Bobryk W. 2005, Duchowieństwo unickiej ziemi chełmskiej i bełskiej (w granicach diecezji chełmskiej w XVIII wieku, Lublin. dzisiejszego państwa polskiego), Wro- Boniecki A. Herbarz Polski, t. 1-16 (A-Mako- cław. mascy) i uzupełnienia, Warszawa 1899- Ćwik W., Reder J. 1977, Lubelszczyzna. Dzie- 1913. je rozwoju terytorialnego, podziałów ad- Bondyra W. 1993, Słownik historyczny miej- ministracyjnych i ustroju władz, Lublin. scowości województwa zamojskiego, Lu- Dąbrowski D. 2002, Rodowód Romanowi- blin-Zamość. czów, książąt halicko-wołyńskich, Po- 2004, Greckokatolickie fundacje szlacheckie znań-Wrocław. na Rusi Czerwonej w czasach saskich, [w:] 2012, Daniel Romanowicz Król Rusi (ok. Z dziejów Lubelszczyzny w okresie od XVI 1201-1264). Biografia polityczna, Byd- do XVIII wieku, Lublin, „Res Historica”, goszcz. z. 17, s. 63-75. Doroszewski J. 1984, Szkolnictwo na Za- 2005, Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwo- mojszczyźnie w latach okupacji hitlerow- nej w czasach saskich, Lublin. skiej, „Rocznik Zamojski”, t. 1, s. 141-173. 2015, Własność ziemska w województwie Dworzaczek W. 1959, Genealogia, tablice, bełskim w czasach saskich, Lublin. Warszawa. Bury M. 2005, Zarys historii Związku Na- Dziedzic W. 2011, Między Hitlerem a Stali- uczycielstwa Polskiego powiatu Toma- nem. Tomaszowskie od września 1939 do szów Lubelski, Tomaszów Lubelski. Katynia, Tomaszów Lubelski. 2006, Na skrawku wschodnich rubieży (za- 2016, Wielka wojna 1914-1918 w Toma- rys monograficzny gminy Jarczów), Jar- szowskiem. Wybrane aspekty działań mi- czów. litarnych i ich skutki, „Rocznik Tomaszow- Buszewicz J. 1987, Grób kultury ceramiki ski”, t. 5/2016, s. 69-112. sznurowej z Nowej Wsi, stan. 1, gm. Toma- 2017, Z dziejów tomaszowskich kolei – w 130 szów Lubelski, woj. Zamość, „Sprawozda- rocznicę istnienia, „Rocznik Tomaszowski, nia Archeologiczne”, t. 39, s. 155-158. t. 6, s. 65-99.

235 Źródła

2019, Warszawska Brygada Pancerno-Mo- Gąsianowski A., Horbaczewski R. 2010, Czar torowa na tle działań Armii „Kraków” starej fotografii z albumów rodzin z Za- i Armii „Lublin” w pierwszej Bitwie Toma- mojszczyzny, Zamość. szowskiej. W 80. rocznicę wojny, „Rocznik Gil A. 1999, Prawosławna eparchia chełm- Tomaszowski”, t. 8, s. 191-214. ska do 1596 roku, Lublin-Chełm. Dziennik Urzędowy Guberni Lubelskiej 2000, Chełmskie diecezje obrządku wschod- z 1845 roku. niego. Zagadnienia organizacji terytorial- Epsztain T., Górzyński S. 1990, Spis ziemian nej w XVII i XVIII wieku, [w:] Polska – Rzeczpospolitej Polskiej w roku 1930. Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, Przemyśl, Województwo lubelskie i lwowskie, War- s. 29-60. szawa. 2005, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Feduszka J. 1999, Twierdze Modlin, Serock Dzieje i organizacja, Lublin. i Zamość w planach strategicznych po- Glińska A. 1968 (oprac.), Zamojszczyzna wstania listopadowego, Lublin. w okresie okupacji hitlerowskiej (Relacje 2001, Powstanie styczniowe na Zamojsz- wysiedlonych i partyzantów), Warszawa. czyźnie. Nieznane dokumenty z lat 1863- Głowacki L. 1976, Działania wojenne na Lu- 1864, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny”, belszczyźnie w roku 1939, Lublin. nr 3-4, s. 53-59. Gmiterek H. 1994, Narol w okresie Rzeczpo- 2010, Zamojszczyzna w kulturze i historii spolitej szlacheckiej (1580-1772), „Rocz- Polski, Zamość. nik Lubaczowski”, t. V/1994, s. 17-29. Feduszka J., Kuśnierz J. 2001, „Gdzie słońce Gmiterek H., Szczygieł R. 1992, Urzędnicy wschodzi i kędy zapada...”. Katalog wysta- województwa bełskiego i ziemi chełm- wy, Zamość. skiej XIV-XVIII wieku, Kórnik. Fijałkowski W., Voise I. 1984, Portrety pol- Gmitruk J., Matusak P., Nowak J. 1983, Kalen- skie w galerii wilanowskiej, Warszawa. darium działalności bojowej Batalionów Florek M. 2009, Topografia plemienna mię- Chłopskich 1940-1945, Warszawa. dzyrzecza Wieprza i Bugu na przełomie Godlewska J. 1978 (oprac.), Rząd Gubernial- I i II tysiąclecia i zagadnienie „Grodów” ny Lubelski 1867-1918. Przewodnik po Czerwieńskich” w świetle źródeł pisanych zespole, Warszawa-Łódź i archeologicznych, [w:] Pogranicze pol- Górak J. 1990, Miasta i miasteczka Zamojsz- sko-ruskie we wczesnym średniowieczu czyzny, Zamość. na Lubelszczyźnie, red. E. Banasiewicz- 1996, Cerkiew w Mycowie, „Lubelszczyzna”, Szykuła, Lublin, s. 23-34. nr 2, s. 136-151. 2018, Grody plemienne południowej Lu- Greluk C. K. 1998, Kresy w czerwieni. Agresja belszczyzny, [w:] Grody z okresu plemien- Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 r., nego na Lubelszczyźnie, red. E. Banasie- Warszawa. wicz-Szykuła, Lublin, s. 71-123. Grodziski S. 1981, Zabór austriacki 1772- Feduszka J., Hanejko E., Panasiewicz W., 1848, [w:] Historia prawa i państwa Pol- Waszkiewicz J. [b.m.r.w.], Skarby monet ski, t. III, Warszawa. nowożytnych polskich i obcych XV-XVIII w. Gruner W. 2011, Tarnawatka, Tarnawatka. w zbiorach muzeów państwowych woje- Grzesiak K. ks. 2010, Diecezja lubelska wo- wództwa zamojskiego, Katalog wystawy. bec prawosławia w latach 1918-1939, Lu- Frykowski J., Niedźwiedź E., Niedźwiedź J. blin. 2004, Dzieje miejscowości gminy Łasz- 2016, Sieć parafialna Kościoła Prawosław- czów, Łaszczów-Zamość. nego w międzywojennym powiecie toma- Fus B., Olszewski E. 2011, Tomaszów Lu- szowskim, „Rocznik Tomaszowski”, t. 5, belski w latach II wojny światowej i oku- s, 137-173. pacji niemieckiej 1939-1944, [w:] Toma- 2019, Z dziejów cerkwi w Podhorcach koło szów Lubelski. Monografia miasta, red. Tomaszowa, [w:] 100-lecie kościoła Mat- R. Szczygieł, Lublin-Tomaszów Lubelski ki Bożej Częstochowskiej w Podhorcach 2011, s. 415-458. 1919-2019, [b.m.w.]. 236 Źródła

Grzybowski K. 1982, Od uwłaszczenia do od- stwo na ziemiach polskich od późnego rodzenia państwa, [w:] Historia Państwa średniowiecza do czasów współczesnych, i Prawa, t. IV, Warszawa. Rzeszów, s. 313-318. Hanejko E. 2019, Szpital polowy 503 w woj- Kamiński S. 1991, „Kamień”, Z dni klęski, nie obronnej 1939 r., „Rocznik Tomaszow- [w:] J. Peter, Tomaszowskie za okupacji, ski”, t. 8/2019, s. 175-190. Tomaszów Lubelski, s. 5-7. Horn M. 1958, Żydzi województwa bełskie- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, go w pierwszej połowie XVII w., „Biuletyn z. 17, Tomaszów Lubelski i okolice, War- Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr szawa 1983. 27, s. 22-61. Kawałko D. 1994, Cmentarze województwa 1959 [1960], Zaludnienie województwa beł- zamojskiego, Zamość. skiego w 1630 roku, „Roczniki Dziejów Kersten A. 1958, Z badań nad konfederacją Społecznych i Gospodarczych”, t. 23, s. 67- tyszowiecką, „Rocznik Lubelski”, t. 1, s. 99- 97. 116. 1966, Rzemiosło miejskie województwa Klukowski Z. 1947, Zbrodnie niemieckie na bełskiego w pierwszej połowie XVII wie- Zamojszczyźnie, „Biuletyn Głównej Komi- ku, Wrocław-Warszawa-Kraków. sji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Pol- Izdebski E. 1931, Bitwa pod Komarowem 26 sce”, t. 2, s. 45-120. sierpnia – 2 września 1914 roku, Warsza- Kłosińska E. M. 2005, Na południowo- wa. wschodnich rubieżach popielnicowego Jabłonowski A. 1902, Polska XVI wieku. Źró- świata – sytuacja kulturowa i osadnicza dła Dziejowe, t. XVIII, Ziemie Ruskie, cz. 1, w młodszej epoce brązu i wczesnej epo- Warszawa. ce żelaza w dorzeczu Huczwy i górnego 1903, Polska XVI wieku. Źródła Dziejowe, t. Bugu, [w:] Problemy kultury wysockiej, XVIII, Ziemie Ruskie, cz. 2, Warszawa. red. S. Czopek, Rzeszów, s. 161-192. Jachymek J., Koprukowniak A., Marszałek J. 2006, Nowe znaleziska brązowych siekier 1980, Ruch ludowy na Zamojszczyźnie, z tuleją z Lubelszczyzny, „Archeologia Pol- Warszawa. ski Środkowowschodniej”, t. 9, s. 307-316. Janeczek A. 1993, Osadnictwo pogranicza 2007, Południowo-wschodnie rubieże Lu- polsko-ruskiego. Województwo bełskie belszczyzny w czasach kultury łużyckiej od XIV do początku XVII wieku, Wrocław- i pomorskiej, [w:] Pradzieje południo- Warszawa. wo-wschodniej Lubelszczyzny, „Skarby Janeczek A. (red.) 2017, Galicja na józefiń- z Przeszłości”, t. VIII, (red.) E. Banasiewicz- skiej mapie topograficznej 1779-1783, Szykuła, Lublin, s. 107-131. t. 9A, Warszawa. 2009a, O kilku przedmiotach brązowych Janeczek A., Świeżawski A. 1991, Rejestr po- odkrytych na Roztoczu Środkowym, [w:] boru łanowego województwa bełskiego Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła z 1472 roku, „Kwartalnik Historii Kultury i interpretacje, red. S. Czopek, K. Trybała- Materialnej”, R. XXXIX, nr 1, s. 27-55. Zawiślak, Rzeszów 2009, s. 441-448, Col- Janicka J. 2007, Żydzi Zamojszczyzny 1864- lectio Archaeologica Ressoviensis, Tomus 1915, Lublin. XI. Jezierski A., Leszczyńska C. 1997, Historia 2009b, Kilka uwag na temat militariów lud- gospodarcza Polski, Warszawa. ności kultury łużyckiej na Lubelszczyźnie, Jóźwiakowski J. 2007, Armia Krajowa na Za- [w:] Hereditas praeteriti. Additamenta mojszczyźnie, Lublin. archaeologica et historica dedicata Ioan- Jusupowić A. 2013, Elity ziemi halickiej i wo- ni Gurba Octogesimo Anno Nascendi, red. łyńskiej w czasach Romanowiczów (ok. H. Taras, A. Zakościelna, Lublin, s. 245- 1205-1269), Bydgoszcz. 258. Kamiński R., Urbański A. 1994, Ośrodki 2014, Nieznana szpila brązowa z miejsco- garncarskie na Zamojszczyźnie – historia, wości Pasieki, pow. Tomaszów Lubelski, rozwój, zanik, [w:] Garncarstwo i kaflar- „Materiały i Sprawozdania Rzeszow- 237 Źródła

skiego Ośrodka Archeologicznego”, t. 35, riały Lubelskie”, t. VI/1972, s. 145-169. s. 259-261. Laskiewiczowa J., Ramontowa F. 1984 Kokowski A. 1991, Lubelszczyzna w młod- (oprac.), Obraz Królestwa Polskiego szym okresie przedrzymskim i w okresie w okresie konstytucyjnym, t. I, Warszawa. wpływów rzymskich, Lublin. Labuda G. 1994, Czeskie chrześcijaństwo na Kołbuk W. 1992, Duchowieństwo unickie Śląski i w Małopolsce w X i XII wieku, [w:] w Królestwie Polskim 1833-1875, Lublin. Chrystianizacja Polski Południowej. Mate- 1998, Kościoły wschodnie w Rzeczpospoli- riały z sesji naukowej odbytej 29 czerwca tej około 1772 roku, Lublin. 1993 roku, Kraków, s. 73-98. Kondracki J. 2001, Geografia fizyczna Polski, 1996, Narodziny polsko-ukraińskiej grani- Warszawa. cy etnicznej w polskiej historiografii, [w:] Koprukowniak A. 1974, W okresie kształ- Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne towania się kapitalizmu 1864-1918, [w:] polsko-rusko-słowackie w średniowieczu, Dzieje Lubelszczyzny, t. I, Warszawa, Rzeszów, s. 9-17. s. 641-736. Leszczyński M. bp 2011, Archidiecezja Konieczny Z. 2006, Stosunki polsko-ukraiń- lwowska obrządku łacińskiego w grani- skie na ziemiach obecnej Polski w latach cach polski 1944-1992, Lublin. 1918-1947, Wrocław. Libera J. 1995, Późny paleolit i mezolit Środ- Koperwas E. 2015, Chłopak z Roztocza, kowowschodniej Polski. Część pierwsza – Świętajno. analiza, Lublin. Kozaczka M. 2009, Poczet Ordynatów Za- 1998, Późny paleolit i mezolit Środkowow- moyskich, Lublin. schodniej Polski. Część druga, źródła, Królikowski B. 2005, Ułańskie lato, Lublin. Lublin. Krukowski P. 2014, Zamość 1920, Warsza- 2001, Krzemienne formy bifacjalne na tere- wa. nach Polski i Zachodniej Ukrainy, Lublin. Krynicki S. 2013, Jeziernia „Rocznik Toma- 2005 Od łowców mamutów do pierwszych szowski”, t. 2, s. 189-225. pasterzy, [w:] Archeologia Roztocza. Kra- Księga Adresowa Polski (wraz z Wolnym jobraz przyrodniczo-kulturowy, (Skarby Miastem Gdańskiem) dla przemysłu, rze- z przeszłości, t. VII), red. E. Banasiewicz, miosła i rolnictwa 1929, Warszawa 1929. Lublin 2005, s. 21-43. Księga pamięci poległych funkcjonariuszy 2007, Zanim przyszli pierwsi rolnicy, [w:] SB, MO i ORMO, [Warszawa 1960]. Pradzieje południowo-wschodniej Lu- Kuczyński S. 1965, Studia z dziejów Europy belszczyzny, (Skarby z przeszłości, t. IX), Wschodniej X-XVII w., Warszawa. red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2007, Kukiel. M. 1999, Wojna 1812 roku, Poznań. s. 23-36. Kulik M. 1999, Powiat tomaszowski pod Libera J., Zakościelna A. 2010, (Nie)znane okupacją sowiecką (Niektóre fakty), [w:] depozyty długich wiórów krzemiennych ZWZ-AK w obwodzie Tomaszowskim. z Lubelszczyzny, [w:] Mente et rutro. Studia Kupiec-Niedźwiedź A., Niedźwiedź J. 2003, archeologica Johanni Machnik viro doctissi- Dzieje miejscowości gminy Komarów Osa- mo octogesimo vitae anno ab amicis, colle- da, powiat zamojski, Komarów-Zamość. gis et discipulis oblata, Rzeszów, s. 91-103. Kupisz D. 2017, Tomaszów Lubelski i okolice Litak S. 1980, Struktura terytorialna Kościo- w dobie wojen połowy XVII wieku, „Rocz- ła łacińskiego w 1772 roku, Materiały do nik Tomaszowski”, t. 6, s. 7-18. Atlasu Historycznego Chrześcijaństwa Kuprianowicz G. 2008, Akcja burzenia cer- w Polsce, t. IV, Lublin. kwi prawosławnych na Chełmszczyźnie Łukomski G., Partacz Cz., Polak B. 1994, Woj- i Południowym Podlasiu w 1938 roku, na polsko-ukraińska 1918-1919, Kosza- Chełm. lin-Warszawa. Kutyłowska I. 1972, Materiały archeolo- Łysiak D. 1995, Osadnictwo kultury pu- giczne w zbiorach Muzeum Regionalnego charów lejkowatych w zachodniej części w Tomaszowie Lubelskim, „Studia i Mate- Grzędy Sokalskiej „Sprawozdania z badań 238 Źródła

archeologicznych w województwie za- Hrubieszów – Zamość. mojskim w 1994 roku”, s. 94-119. Niedźwiedź E., Niedźwiedź J., Nowakow- Machnik J. 1961, Badania archeologiczne na ska U. 2006, Dzieje miejscowości gminy Roztoczu Lubelskim w 1959 r., „Sprawoz- Dołhobyczów, powiat hrubieszowski, Za- dania Archeologiczne”, t. 12, s. 89-103. mość – Dołhobyczów. Machnik J., Bagińska J., Koman W. 2009, Neo- Niedźwiedź E., Niedźwiedź J., Prusicka E., lityczne kurhany na Grzędzie Sokalskiej, Szopiński L., Kołcon M. 2008, Dzieje miej- Kraków. scowości gminy Mircze, powiat hrubie- Malarz Cz. „Grześ” 1991, Wyzucie Podhor- szowski, Mircze – Zamość. czan z ojcowizny, [w:] J. Peter, Tomaszow- Niedźwiedź E., Niedźwiedź J., Siudak J. 2005, skie za okupacji, Tomaszów Lubelski, Dzieje miejscowości gminy Miączyn, po- s. 235-338. wiat zamojski, Zamość – Miączyn. Mańkowski Z., Markiewicz J., Naumiuk J. 2009, Dzieje miejscowości gminy Skierbie- 1964, Kalendarium walk Batalionów szów, powiat zamojski, Skierbieszów – Chłopskich na Lubelszczyźnie, Lublin. Zamość. Marchut D. 2014, Krzemień – największa 2009a, Dzieje miejscowości gminy Werbko- gmina w Królestwie Polskim, „Janowskie wice, powiat hrubieszowski, Werbkowice – korzenie“, nr 22, s. 9-16. Zamość Markiewicz J. 1967, Nie dali ziemi skąd ich Niedźwiedź J. 1992, Materiały kultury łu- ród, Lublin. życkiej (?) z okresu halsztackiego z połu- 1980, Partyzancki kraj, Lublin. dniowo-wschodniej Lubelszczyzny, [w:] Maruszczak H. 1999, Grodzisko Biała Góra Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza w Majdanie Górnym, pow. Tomaszów, woj. i ich powiązania z innymi terenami, Rze- lubelskie, „Archeologia Polski Środko- szów, s. 155-173. wowschodniej”, t. IV, s. 164-164. 2003, Leksykon historyczny miejscowości Mencel T. 1988, Wieś pańszczyźniana w Kró- dawnego województwa zamojskiego, Za- lestwie Polskim w połowie XIX wieku, Lu- mość. blin. 2012, Honiatycze. Dzieje miejscowości, Za- 1974, Między powstaniami 1831-1864, [w:] mość. Dzieje Lubelszczyzny, t. I, red. T. Mencel, Niedźwiedź J., Niedźwiedź E. 2011, Dzieje Warszawa 1974, s. 543-640. miejscowości gminy Grabowiec, powiat Mielniczek B. [2007], Tomaszowskie morze zamojski, Grabowiec – Zamość. krwi, Tomaszów Lubelski. Niedźwiedź J., Niedźwiedź E., Czyż R., Kuź- Misiło E. 2013, Akcja „Wisła” 1947. Doku- niarz R. 2018, Dzieje gminy Tarnawatka, menty i materiały, Warszawa. powiat tomaszowski, Tarnawatka – Za- Motyka G. 1999, Tak było w Bieszczadach, mość. walki polsko-ukraińskie 1943-1948, War- Niesiecki K., Herbarz polski, t. I-X, wyd. J. N. szawa. Bobrowicz, Lipsk 1839-1846. 2011, Od rzezi wołyńskiej do Akcji „Wisła”, Niezabitowska-Wiśniewska B. 2005, Zanim Kraków. przyszli Słowianie, czyli Roztocze u schył- Niebelski E. 1993, Zmierzch powstania ku starożytności, [w:] Archeologia Rozto- styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu cza. Krajobraz przyrodniczo-kulturowy, (1864-1872), Dzieje Lubelszczyzny, t. VII, (Skarby z Przeszłości, t. VII), red. E Bana- Lublin. siewicz, Lublin 2005, s. 73-102. Niedźwiedź E., Niedźwiedź J., Frykowski J. 2008, Kompleks osadniczy w Ulowie, powiat 2008, Dzieje miejscowości gminy Tyszow- tomaszowski – wstępne podsumowanie ce, powiat tomaszowski, Tyszowce – Za- sześcioletnich badań wykopaliskowych, mość. „Archeologia Polski Środkowowschod- Niedźwiedź E., Niedźwiedź J., Kalisz J. Pana- niej”, t. X, s. 67-93. siewicz J. 2010, Dzieje miejscowości gmi- 2014, Grot brązowy z Ulowa na Roztoczu ny Hrubieszów, powiat hrubieszowski, Środkowym – próba interpretacji, [w:] 239 Źródła

Hororatissimum assensus genus est ar- zydencjonalnych typu dwory na terenie mis laudare. Studia dedykowane Profeso- Lubelszczyzny od średniowiecza do końca rowi Piotrowi Kaczanowskiemu z okazji XVII wieku, [w:] Fortyfikacje Lubelszczy- siedemdziesiątej rocznicy urodzin, red. zny, red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lublin R. Medyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, 2017, s. 127-171. Kraków, s. 183-193. Prusicka-Kołcon E. 2003, Fortalicjum w Ty- Niezabitowska-Wiśniewska B., Wiśniew- pinie, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny”, ski T. 2011, Kurhany ceramiki sznurowej nr 3-4, s. 113-114. na stanowisku 3 w Ulowie, powiat to- Reder J. 2007, Środowiskowe uwarunko- maszowski, [w:] Kurhany i obrządek powania rozwoju osadnictwa i gospodarki grzebowy w IV-II tysiącleciu p.n.e., red. społeczności pradziejowych południowo- H. Kowalewska-Marszałek, P. Włodarczak, wschodniej Lubelszczyzny, [w:] Pradzieje Kraków, s. 229-369. południowo-wschodniej Lubelszczyzny, Nosek S. 1957, Materiały do badań nad hi- (Skarby z przeszłości), Lublin, s. 5-21. storią starożytną i wczesnośredniowiecz- Rolnictwo w Polce. Rolnicze Spółdzielnie ną międzyrzecza Wisły i Bugu, „Annales Produkcyjne, red. K. Stanisławski, t. II, UMCS”, sec. F, v. VI, s. 5-502. Bydgoszcz 2003. Nowicka Z. 1970, Szkolnictwo podstawowe Romanek J. 2009, Polityka kadrowa Komen- w powiecie tomaszowskim (1944-1968), dy Powiatowej MO w Tomaszowie Lubel- „Rocznik Lubelski”, t. 12, s. 97-118. skim w latach 1944-1956, [w:] Powiato- Odziemkowski J. 1999, Leksykon polskich wy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego bitew 1914-1921, Pruszków. w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944- 2004, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1956, red. G. Joniec, Lublin 2009, s. 33-49. 1919-1920, Warszawa. Rzemieniuk F. 1991, Unickie szkoły począt- Orłowski R. 1963, Położenie i walka klasowa kowe w Królestwie Polskim i w Galicji chłopów w Ordynacji Zamojskiej w dru- 1772-1914, Lublin. giej połowie XVIII w., Lublin. Siemion L. 1978, Na wzgórzach Roztocza, Pamiatnaja kniżka ljublinskoj gubernii na Lublin. 1891 god, Lublin 1891, (Spisok dworskim Skiba M. 1996, Straże pożarne na Zamojsz- imienjam w ljublinskoj gubernii), s. 353- czyźnie, Zamość. 397. Skorowidz Królestwa Polskiego, Warszawa Pamiętnik Lubelski 1904. Kalendarz Ilustro- 1877. wany, Warszawa-Lublin 1904, s. 113-120, Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej (Właściciele majątków ziemskich w gu- Polskiej. Województwo lubelskie, t. IV, berni lubelskiej). Warszawa 1924. Pasieczny P. (oprac.), 2019, 45 lat Zespołu Słobodian W. 2005, Cerkwi chołmskoj epar- Ludowego „Majdanianki”, Tomaszów Lu- chii, Lviv. belski. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego Pawłowska-Wielgus A. 1971, Inwentarz ma- i innych krajów słowiańskich (red. Suli- teriałów kartograficznych archiwum Or- mirski F.), t. 1-15, Warszawa 1880-1895. dynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca 1786- Sochacka A. 2005, Biskupstwo chełmskie 1941, Warszawa. w polityce Władysława Jagiełły do 1417 Peter J. 1947, Szkice z przeszłości miasta roku, „Res Historica”, t. 20, s. 11-24. Kresowego, Zamość. Soluch J. 2002, Parafia Łaszczówka. Jubile- 1991, Tomaszowskie za okupacji, Tomaszów usz dziesięciolecia, Łaszczówka. Lubelski. 2013, Wspomnienia spod słomianej strze- Petera-Górak J. 2001, Nieznane i zapomnia- chy, Tomaszów Lubelski. ne dworki drewniane na Lubelszczyźnie, Spółdzielczość Gminna, t. IV, Bydgoszcz [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, Ko- 2001. złówka, s. 119-130. Stawecki M. A. 2000, Wyboistą drogą. Życie, Prusicka E. 2017, Fortyfikacje obiektów re- służba i szlak bojowy pułkownika Stani- 240 Źródła

sława Paszkiewicza (1903-1959), Toma- szowskie za okupacji, Tomaszów Lubel- szów Lubelski. ski, s. 413-417. Szczygieł R. 1981, Lokacja prawna miasta Welcz H. 2016, Tradycje muzyczne orkiestr Tomaszowa, „Rocznik Tomaszowski”, t. 1, dętych Ziemi Tomaszowskiej, „Rocznik s. 24. Tomaszowski”, t. 5, s. 343-349. 2008, Początki osady i nieudana lokacja 2018, Aleksander Kowal (16 maja 1922 – 10 miasta, [w:] Bełżec przez dzieje, red. lutego 2002). Skrzypek z Majdanu Gór- A. Urbański, Bełżec 2008, s. 33-45. nego (Roztocze), „Rocznik Tomaszowski”, 2011, Okolice Tomaszowa przed powsta- t. 7, s. 269-272. niem miasta XIV-XVI wiek, [w:] Tomaszów Wilkowski E. 2009, Solidarność na ziemi za- Lubelski. Monografia miasta, red. R. Szczy- mojskiej w latach 1980-1989, Chełm. gieł, Lublin-Tomaszów Lubelski, s. 69-78. Willaume J. 1930, Amilkar Kosiński 1796- 2011a, Powstanie miasta Jelitowa (Toma- 1823, Poznań. szowa) i jego dzieje w czasach rządów 1958, Z dziejów wsi lubelskiej przed uwłasz- w Ordynacji kanclerskiej linii Zamoyskich, czeniem, „Annales UMCS”, sec. F, vol. X, [w:] Tomaszów Lubelski. Monografia mia- s. 79-154. sta, red. R. Szczygieł, Lublin-Tomaszów 1964, Wieś lubelska przed uwłaszczeniem, Lubelski, s. 79-125. Lublin. Szyszka B. 2011, W okresie Polski Ludowej Wiśniewski S. 2011, W Księstwie Warszaw- 1944-1989, [w:] Tomaszów Lubelski. Mo- skim i Królestwie Polskim 1809-1865, nografia miasta, red. R. Szczygieł, Lublin – [w:] Tomaszów Lubelski. Monografia mia- Tomaszów Lubelski, s. 459-500. sta, red. R. Szczygieł, Lublin-Tomaszów Śledź Z. 2016, Łaszczówka dawniej i dziś, To- Lubelski, s. 247-305. maszów Lubelski. Wiśniewski T. 1997, Zanim przyszli Germa- Świeżawski A. 1997, Antyfeudalne powstanie, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, nie chłopskie w ziemi bełskiej (1431) Ulów – tajemnica starożytnego Roztocza. i jego geneza, [w:] Mazowsze i Ruś Czerwo- Katalog wystawy, Lublin 2007, s. 39-48. na w średniowieczu, Częstochowa 1997, Wójcikowski W., Paczyński L. 1986, Roztocze – s. 96-105. przewodnik, Warszawa. 1990, Ziemia bełska. Zarys dziejów politycz- Wnuk R. 1992, Konspiracja akowska i po- nych do roku 1462, Częstochowa. akowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 1997, Mazowsze i Ruś Czerwona w średnio- do 1956 roku, Lublin. wieczu. Wybór pism, Częstochowa. Zakościelna A. 1996, Krzemieniarstwo kul- Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskie- tury lubelsko-wołyńskiej ceramiki malo- go z wyrażeniem ich położenia i ludności, wanej, Lublin. Warszawa 1827. Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS, red. Taras H. 1995, Kultura trzciniecka w mię- Cz. Madajczyk, t. I-II, Warszawa 1979. dzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin. Zahajkiewicz M. ks. 1985, Diecezja lubelska. Tarnawski A. 1935, Działalność gospodarcza Informator historyczny i administracyjny, Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. Lublin. kor. (1572- 1605), Lwów. Zapalski B. 1979, Kapela Ludowa Bednarzy Tereszczuk D. 2005, Średniowieczne milita- z Nowej Wsi przy Gminnym Ośrodku ria proweniencji wschodniej w zbiorach Kultury w Podhorcach, woj. zamojskie, Muzeum Regionalnego w Tomaszowie Lu- [b.m.w.]. belskim, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. I, Zawilski A. 1972, Bitwy polskiego września, s. 133-141. Warszawa. Tereszczuk M. J. 2020, Waleczni jak Sparta- Zieliński S. 1913, Bitwy i potyczki 1863- kus Szarowola, Tomaszów Lubelski. 1864, Rapperswil. Tytuła A. „Malinowski” 1991, W Podhorcach pod nowym panem, [w:] J. Peter, Toma-

241 Tereny obecnej Gminy Tomaszów Lubelski na tzw. Mapie Miega z 1779-1783 r. wg www.mapire.eu.

242 243 Tereny obecnej Gminy Tomaszów Lubelski na tzw. Mapie Kwatermistrzowskiej z 1843 roku, wg www.mapywig.org.

244 245 Tereny obecnej Gminy Tomaszów Lubelski na mapie z 1878 roku wg www.mapywig.org.

246 247 Tereny obecnej Gminy Tomaszów Lubelski na mapie z 1914 roku wg www.mapywig.org.

248 249 Tereny obecnej Gminy Tomaszów Lubelski na mapie z 1955 roku wg www.mapywig.org.

250 251 Współczesna mapa Gminy Tomaszów Lubelski.

252 253 Kolonia Łaszczówka, początek budowy drogi ekspresowej S17.

Jeziernia, badania wykopaliskowe na stanowisku 13.

254 Jeziernia, odbiór komisyjny badań archeologicznych na stanowisku 5.

Jeziernia, końcowy etap budowy drogi ekspresowej S17.

255 256 Ewa Niedźwiedź

DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY Józef Niedźwiedź Marzena Czubaj-Gancarz W ramach serii wydawniczej ukazały się:

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020