Ius Novum 3 2008 ISSN 1897-5577 WARSZAWA 2008 KOLEGIUM REDAKCYJNE Marek Chmaj, Teresa Gardocka (przewodnicząca), Bogudar Kordasiewicz, Maria Kruk-Jarosz, Franciszek Longchamps de Bérier, Andrzej Marek, Jerzy Menkes, Henryk Olszewski, Jacek Sobczak (zastępca przewodniczącego) REDAKCJA Ryszard A. Stefański (redaktor naczelny), Andrzej Szlęzak (zastępca redaktora naczelnego), Jacek Kosonoga (sekretarz redakcji) Copyright © by Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie Warszawa 2008 ISSN 1897-5577 Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego 02-662 Warszawa, ul. Świeradowska 43 tel. 0-22 54 35 450, 0-22 54 35 410 www.lazarski.pl [email protected] Opracowanie komputerowe, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA ul. Infl ancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 0-22 635 03 01, 0-22 635 17 85, e-mail: [email protected], www.elipsa.pl SPIS TREŚCI ARTYKUŁ Y Dr Zbigniew Ję drzejewski, UW System i topika w nauce o przestępstwie . 5 Dr Ryszard Szał owski, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi Zakres przedmiotowy tajemnicy państwowej . 22 Mgr Adrianna Mię kina, Zabójstwo w środowisku mafijnym . 38 Dr hab. R yszard Stefań s k i, prof. WSHiP Zasady bezpieczeństwa w ruchu w doktrynie i orzecznictwie. Część II. 53 Dr Maria Sobczak, UAM Wolność sumienia i wyznania, jej gwarancje w systemie prawnym Rady Europy oraz w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu . 87 Mgr Aleksandra Gliszczyń s k a, Instytut Nauk Prawnych PAN Zalecenia Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji w zakresie walki z antysemityzmem oraz ich realizacja przez Polskę . 117 Dr Przemysł aw Szustakiewicz, adiunkt WSHiP Najwyższa Izba Kontroli – czwarta władza czy organ Sejmu . 139 Mgr Janusz Cabaj, WSHiP Teza Ronalda Dworkina o istnieniu jedynego słusznego rozstrzygnięcia (right answer Thesis) w świetle amerykańskich koncepcji wykładni . 152 – 3 – I US NOVUM S PIS TREŚ CI 3/2008 Mgr S ł awomir Kursa, WSHiP Wydziedziczenie jako forma ochrony przed zamachami na życie w prawie justyniańskim . 178 GLOSY Prof. dr hab. E dward Skrę towicz, Mgr P a w e ł Strzelec, UMCS w Lublinie Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2007 r. – I KZP 9/07 . 184 RECENZJE Ryszard Szostak, Planowanie i finansowanie zamówień publicznych, Warszawa 2007, s. 153, rec. dr Przemysłw Szustakiewicz, WSHiP . 190 Z Ż YCIA UCZELNI Mgr Ewelina Milan, WSHiP Kalejdoskop wydarzeń . 194 I US NOVUM 3/2008 Z BIGNIEW JĘ DRZEJEWSKI SYSTEM I TOPIKA W NAUCE O PRZESTĘPSTWIE edług panującego w niemieckiej doktrynie poglądu, którego główną inspi- Wracją była i pozostaje nadal fundamentalna praca E. Belinga1, realizacja istoty czynu (Tatbestandsmäßig-keit), bezprawność (Rechtswidrigkeit) oraz wina (Schuld) to trzy elementy konstytuujące przestępność czynu sprawcy (tzw. trój- albo czteroszczeblowa struktura przestępstwa)2. System Belinga był później przedmiotem niezwykle licznych, szczegółowych analiz, co stawia go w rzędzie najczęściej i najbardziej namiętnie dyskutowanych problemów w historii nauki prawa karnego. Poddawany krytyce jest jednak zawsze traktowany jako począ- tek nowoczesnej dogmatyki przestępstwa, w szczególności zaś jest początkiem długotrwałych, do dzisiaj niezakończonych polemik na temat stosunku między elementami definicji przestępstwa: istotą czynu a bezprawnością oraz bezpraw- nością a winą, ewentualnie warunkami przestępności a pozostałymi warunkami karalności czynu. Niemniej jednak H. Welzel uważał, że rozbiór pojęcia prze- 1 E. Beling, Die Lehre vom Verbrechen, Tübingen 1906. 2 Zob. W. Perron, Rechtfertigung und Entschuldigung im deutschen und spanischen Recht, Baden-Baden 1988, s. 52. Trójszczeblowość oceny postulował już H. Luden (czyn–bezprawność–wina). F. Schaffstein (Die allgemeinen Lehren vom Verbrechen in ihrer Entwicklung durch die Wissenschaft des gemeinen Strafrechts, Berlin 1930, s. 27, 35–36, 65; zob. też K.A. Hall, Die Lehre vom corpus delicti. Eine dogmatische Quellenexegese zur Theorie des gemeinen deutschen Inquisi-tionsprozesses, Stuttgart 1933, s. 143) podaje, że już w końcu XVI wieku w zbliżonej do współczesnej definicji przestępstwa Tyberiusza Decjana (Delictum est factum hominis vel dictum aut scriptum dolo vel culpa a lege vigente sub poena prohibitum, quod nulla iusta causa excusari potest) występują jednoznacznie jako jego elementy: czyn, zgodność z istotą czynu (Tatbestandsmäßigkeit), bezprawność i wina (… die Handlung und deren Tatbestandsmäßigkeit, Rechtswidrigkeit und Schuldhaftigkeit eindeutig als die Elemente des Verbrechensbegriffs …). Decjan wprowadził do prawa karnego metodę syntezy naukowej (w przeciwieństwie do analitycznej egzegezy źródeł prawa, charaktery- stycznej dla postglosatorów), jego Tractatus criminalis to pierwsza praca zawierająca samodzielną część ogólną. Za właściwego twórcę nowoczesnej trójelementowej struktury przestępstwa uważany jest również F. v. Liszt: przestępstwem jest zagrożony karą, bezprawny i zawiniony czyn. „Zagrożony karą” było rów- noznaczne z określeniem zgodny z istotą czynu (tatbestandsmäßig). Bliżej H. Schweikert, Die Wandlungen der Tatbestanslehre seit Beling, Karlsruhe 1957, s. 1, przyp. 4, 11. Trój- i czteroszczeblowość używane są w literaturze najczęściej synonimicznie ze względu na mniejsze znaczenie (w zasadzie funkcja negatywna) „czynu” przy ustalaniu odpowiedzialności karnej. – 5 – I US NOVUM Z BIGNIEW JĘ DRZEJEWSKI 3/2008 stępstwa na trzy elementy jest najważniejszym osiągnięciem dogmatyki ostatnich dwóch do trzech pokoleń3. Znamiona ogólnego pojęcia przestępstwa nie pozostają wzajemnie w sto- sunku niezwiązania czy niezależności (porządek topiczny), łączy ich wewnętrzny związek, który ułożony jest wedle logicznych reguł nadrzędności i podrzędności, zasady i wyjątku (porządek systematyczny)4. System ten powinien być zupełny, niesprzeczny i na tyle zróżnicowany, by poszczególne elementy mogły zostać umieszczone na właściwym miejscu. Sztukę tworzenia systemów I. Kant nazy- wał „architektoniką”, twierdząc: „ponieważ jedność systematyczna jest tym, co z pospolitego poznania czyni dopiero naukę, tj. z prostego zbioru (Aggregat) poznań tworzy system, przeto architektonika jest nauką o tym, co naukowe w naszym poznaniu w ogóle, i należy przeto z koniecznością do metodologii”, system zaś jest jednością „różnorodnych poznań podporządkowanych pewnej idei. Ideą tą jest pojęcie rozumowe formy całości, o ile przez nie zostaje okre- ślony a priori zarówno zakres tego, co różnorodne, jak i miejsce [poszczególnych] części względem siebie”5. Dogmatyka prawa karnego nie zadowala się więc tym, by swoje twierdzenia przedstawiać obok siebie i omawiać je jedno po drugim, lecz usiłuje wszystkie te ustalenia, które tworzą naukę o przestępstwie, ułożyć w uporządkowaną całość6. Charakterystyczne dla nauki niemieckiej dążenie do ujęć systemowych (w tym przede wszystkim tzw. systematyka przestępstwa), kwalifikowania różnorodnych elementów (w tym elementów przestępności czynu) w jednoznacznie określone oraz wzajemnie uporządkowane kategorie, będące przy tym jej jednym z najważ- niejszych „dóbr eksportowych”, jak przyznaje B. Schünemann, wykształconemu laikowi wydaje się często dziwaczne, studentowi niezrozumiałe, a praktykowi po prostu zbędne7. Bez tak subtelnej jak niemiecka systematyki przestępstwa obywa się doktryna i orzecznictwo wielu innych krajów. Nie chodzi oczywiście o to, by z myślenia systemowego w ogóle zrezygnować. Jeżeli pod pojęciem jakie- goś naukowego systemu rozumie się po prostu logiczny porządek w uzyskanych 3 H. Welzel, Die deutsche strafrechtliche Dogmatik der letzten 100 Jahre und die finale Handlungslehre, Juristische Schulung 1966, s. 421. 4 H.-H. Jescheck, Th. Weigend, Lehrbuch des Strafrechts. Allgemeiner Teil, 5 Aufl., Berlin 1996, s. 198; B. Schünemann, Einführung in das strafrechtliche Systemdenken, (w:) Grundfragen des modernen Strafrechtssystems, herausg. von B. Schünemann, Berlin–New York 1984, s. 1. 5 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przekł. R. Ingarden, t. II, Warszawa 1986, s. 577–578. Naukowe pojęcie systemu musi zawierać cel i formę całości, zaś jedność celu, do którego odnoszą się wszystkie części, także do siebie nawzajem, sprawia, że brak każdej części przy znajomości pozostałych części jest „odczuwalny” i nie można dokonać żadnego przypadkowego „dodania”. Całość jest więc uczłonowana (articulatio), a nie bezładnie zrzucona na kupę (coacervatio), może wprawdzie wzrastać wewnętrznie (per intus susceptionem), ale nie zewnętrznie (per appositionem), jak ciało zwierzęce, którego wzrastanie nie dodaje żadnego członka, lecz bez zmiany proporcji czyni dla jego celów każdy jego człon silniejszym i dzielniejszym. (I. Kant, Krytyka czystego rozumu, s. 578). 6 C. Roxin, Strafrecht. Allgemeiner Teil, Bd. I, Grundlagen. Der Aufbau der Verbrechenslehre, 4 Aufl. München 2006, s. 195. 7 B. Schünemann, Einführung…, op. cit., s. 1; C. Roxin, Strafrecht…, op. cit., s. 211. – 6 – System i topika w nauce o przestępstwie I US NOVUM 3/2008 w odnośnej nauce poszczególnych sądach poznawczych, to rezygnacja z jakie- gokolwiek systematyki byłaby tożsama z nieustannym stadium embrionalnym takiej nauki8. Zdaniem B. Schünemanna, budowanie jakiegoś systemu powinno następować poprzez wnioskowanie indukcyjne z możliwe największej liczby usta- leń poznawczych, a interpretacja i potwierdzanie poprawności systemu poprzez konfrontację ustalenia w ramach logicznych i rzeczowych zasad uporządkowania tego systemu. Wszędzie tam, gdzie poprzez anormalnie podwyższony stopień abstrahowania same pojęcia używane są jako podstawy (Bausteine)