Berastegi II
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
PAULO IZTUETA ARMENDARIZ BERASTEGI 2 Gatazken tenorean PAULO IZTUETA ARMENDARIZ BERASTEGI 2 Gatazken tenorean Utriusque Vasconiae Liburu honek Berastegiko Udalaren laguntza jaso du © Paulo Iztueta Armendariz © Utriusque Vasconiae Lehen argitaraldia: Donostia, 2010eko Urria ISBN: 978-84-937658-9-7 Lege-gordailua: Azaleko argazkia: Lobo Altuna Diseinua eta maketazioa: P.I.A. UTRIUSQUE VASCONIAE - Ategorrieta Hiribidea, 3-3 20013 Donostia. Tel.: 943-270433 Iparraldean: 0033547640386 Banatzailea: BITARTE - 31195 Berriozar (Nafarroa) Tel.: 948-302239 Inprimatzea eta koadernotzea: Monte Carmelo. Apdo.19. 09080 Burgos Debekatuta dago, legean aurrikusitako kasuetan izan ezik, liburu honen errepro- dukzioa, banaketa, komunikazio publikoa eta eraldaketa egitea jabe tza intelek- tuala duten titularren baimenik gabe. Aipatutako eskubideak haustea jabetza intelektualaren kontrako delitutzat har daiteke (Kodigo Penaleko 270 art. eta ond.) 4 Eskaintza Erredionen munduratu ninduten Fermin eta Madalen gurasoei, eskerronez eta oroitzapen ahantzezinez. AURKIBIDEA Hitz bi . 11 AUZI, GERRA ETA DIKTADUREN ARTEAN I. Auzotarren eta jauntxoen arteko liskarrak (1500-1605) . 15 1. Jauntxoen zerga-eskubideak herri-lurren gain . 18 2. Berastegiko oinetxeko jauntxoen jatorria ezbaian 1535eko auzian . 24 3. Berastegiko jauntxoaren zerga-eskubideak 1536ko auzian . 33 4. Juan Martinez jaunaren maiorazkoaren sorrera (1548) . 46 5. Auzi-katea eliz patronatuaren inguruan . 53 5.1. San Martin eliza berria zabaltzeko lursailen erosketa (1530-1549) . 55 5.2. Arrateko errota berria (1552) . 59 5.3. Hamarrenen borroka luzea: diruaren hotsa . 60 5.4. Eserlekua eta hilobia: jauntxo-ohorea jokoan . 72 6. Berastegiko jauntxoen kasu partikularra testuinguru zabalago batean . 87 6.1. Berastegiko Francisco jauntxoaren desafioa (1624) . 91 7 6.2. Bedaio auzoa Berastegiko jaun feudalen uztarpean (XVI-XIX) . 95 7. Apaizteriaren kexa arrazaoitua . 101 8. “Verastegui” oinetxeko jauntxoen izaera soziala . 103 9. Estamentuzko gizartetik berdintasunezkora 106 II. Lehen karlistadan (1842-1926) . 109 1. Foruen arazoa Euskal Herrian . 109 2. Jose Antonio Muñagorri Otaegi eskribaua- ren aldarri politikoa: Bakea eta Foruak (1794-1841) . 111 III. Azken Karlistadan: Foruen erabateko abolizioa (1872-1876) . 129 1. Manuel Santa Kruz apaiz gerrillariaren pasadizoak . 130 2. Santa Kruzen ekitaldiak gerrillan . 134 3. Salatariak omen zirela eta... 145 3.1. Tolosako postaria Berastegiko plazan . 145 3.2. Juan Andres Aldunzin alkateordearen fusilatzea (1873) . 146 4. Liberalak Berastegiko gotorlekutik leku- tzeko mehatxuak . 159 5. Azken consideranda batzuk . 165 IV. Azken gerratekoan (1936-1939) . 175 1. Berastegiren egoera politikoa Gipuzkoako hauteskunde-emaitzen mapan (1900-1936) 178 1.1. Espainiako Gorteetarako hauteskundeak 178 1.2. Gipuzkoako udal-hauteskundeak . 185 2. Erreketeak Urton barna 1936ko uztailean 189 8 V. Frankismoaren sotoan (1936-1975) . 203 1.Atxikipenak eta omenaldiak . 204 2. Gastu militarrak gerratekoan . 206 3. Adierazpen erlijiosoak gerra ondoren . 209 4. Arazketak udal-administrazioan . 211 5. Ondasunen konfiskazioak . 213 6. Udal-enplegatuen izendapenak eta soldatak 214 MANKOMUNITATETIK JABETZA PRIBATURA VI. Berastegi eta Elduain: lursailen ustiapen konpartitua (1319-1848) . 221 VII. Herri-lurren pribatizazioa . 227 1. Ondazilegi-lurrak direla-eta, aurre- zehaztapenak . 228 2. Pribatizazio-prozesua: Gerrak eta amorti- zazioak . 232 3. Legeria . 236 4. Herri-lurren egoera . 241 5. Protesten uholdea . 244 6. Pribatizazioa, zergatik eta nola? . 249 VIII. Zorioneko herri-lurren kronika (1919-1946) . 253 Oharrak . 289 Bibliografia . 331 9 HITZ BI Lehen liburuko sarreran esanak ditugu esatekoak eta hemen ez goaz hangoak errepikatzera. Bihoaz, halere, ohar bat edo beste, testu honen argigarri. Ohartuko da irakurle ernea bigarren liburu honetako atal guztiak ez direla luzera bereko edo antzekoak eta gai batzuk sakonago aztertu ditugula beste batzuk baino. Berastegiko jauntxoei eskainitako lehen atalak, adibidez, lan monografiko baten tankera hartu du, eskuartean izan dugun dokumentu argitaragabeak horretako bide eman baitigu. Ezinezkoa gertatu zaigu horrelako iturri aberats baten aurrean ezinikusiarena egitea. Lehen hurbilketa bat egiteko saio bat izan da gurea. Ez gehiago. Gerrez eta gerra ondoez aritu garenean, ez dugu ez horien historiarik ez horren antzeko ezer egin nahi izan, gai honetaz historiografia luzea baita. Gure herriak ere horre - lako egoerak bizi eta ezagutu baititu, ohiko gizarte-gatazka areagotzen duten egoera horiek Berastegi herrian zuzenean edo zeharka izan duten eragina aipatzera baino ez gara mugatu, eskura izan ditugun datu publikoetan oinarrituta. Zalantzarik ez da atal horiek itxi gabeak direla eta zer 11 azterturik geratu dela. Nahiz eta horrelako egoerak ahaz - tekoak hobeak diren, memoria historikoak berea eskatzen baitu, honi men egin diogu. Horrela jokatzean, noski, beste hainbat lan akademikoren bideari jarraitu baino ez dugu egin. Paulo Iztueta Armendariz 12 AUZI, GERRA ETA DIKTADUREN ARTEAN I AUZOTARREN ETA JAUNTXOEN ARTEKO LISKARRAK (1500-1605) Lehen esan dugu Goiz Erdi Aroaz (IX-X) ezer gutxi dakigula. Garai horretako gertakari nagusia da Gipuzkoa Gaztelako erresumakoa izatera pasatzen dela eta, ondorioz, Alfonso VIII.ak kostaldeko hiriak sortzeari ekiten diola eta ondorengoek politika berberari eusten diotela itsasaldearen populatzea areago eramanez. Epealdi honetan (1500-1766), bandokideen gizartea utzi eta, Probintzia antolatzen da. Antolaketa hau maila desberdinetako burgesia heterogeneoak gidatzen du, ge - hienbat Donostian kokatzen den hark. Horretarako, gi - zartean ordena ezartzea izan zuen helburu, bandokideen gatazkarekin behingoz bukatzeko. Horretarako nekazariak menpean hartu eta diziplinatu behar izan zituen, Jesusen Lagundiaz baliatuz. “Gizarte-berdintasuna” lortzeko, herri- lurrak mantentzea eta sistema politikoa antolatzea izan ziren haren xedea. Nahiz Gipuzkoako nekazaritza ahula izan, ahulezia hori burdingintza eta ontzigintzarekin 15 gainditzen zuen. Eta XVII. mende-bukaerako zailtasunek ondorio larriak izan ez bazituzten, neurri handi batean, artoaren sarrerak nekazaritzan ekarri zuen iraultzarengatik izan zen eta, ez gutxi, baita karea eta laiari esker ere (Fernández, 1975, 373). Berastegiko karobiez Jabier Salba - rredik (2008, 28-31) idazten duen artikulua interesgarria gertatzen da zer ziren eta nolako tradizioa izan duten jakiteko. Esana daukagu, halaber, nola aurkitzen den elizaren ondoan Jaundegi dorretxea. Urrutitik begiratuta ez zaio antzematen eraikin berezia izan daitekeenik. Ez du bereziki erakartzen ez bere handitasunak, ez bere edertasunak. Hantxe herri-erdian galdua, baserri baten eta elizaren on - doan kokatua, bera nabarmentzen da antzinako lekuko nagusi bezala. Muga-gatazkez jardutean, ikusi dugu, baita ere, jaundegi edo gotorleku hartatik zer-nolako erasoak egiten zituzten hango jauntxoek inguruko herrietan. XV. mendearen bigarren erditik aurrera, Aro Modernoan (1492-1789) sartzearekin batera Ameriketarako bideak irekitzen direnean, gurean hiriak sendotzen doazen heinean Ahaide Nagusien indarra ahultzen joaten da. Baina kontuz, Ermandadeak Ahaide Nagusien gain duen hegemonia ez baita erabatekoa. Oraindik ere jauntxo horien itzala kon - tuan hartzekoa izango da, ez baitira nornahi. Ermandadeak lortu zuen, neurri zorrotzak hartuz, maila batean bederen, haien bidegabekeriak eta jokabide anarkikoak urtzea; halere, ondoko mendeetan ere maila sozioekonomikoan eragin handia izanez eta nekazal gizartean –hemen, batez ere–, nagusi izanez segituko dute (Carrion, 1975, 69). Be - rastegiko jauntxoen kasuan, XVIII. mendera arte bederen bai. 16 Testuinguru hori begien aurrean dugula joango gara osatzen Berastegiko jauntxoen inguruan gertatzen diren hainbat auziren kronika. Berastegiko jauntxoen garrantzia herrian bertan nola - koa izan zen ikusteko, XVI. eta XVII. mendeetan zehar herritarrek eta apaizek jauntxoekin izan zituzten auziak aztertu beharra dago. Auzi hauek leku eta jurisdikzio-maila desberdinetan eman ziren: Tolosako Epaitegian, Valladolid- eko Kantzelaritzan, Iruñeko Gotzaindegian, Erromako Ro - tan, Errege-Kontseiluan. Auzi hauei buruzko gorabeherak datarik ez daraman baina ustez XVII. mendean inprimatua izan zen oroitza-txosten batean aurkitzen dira, Berastegiko Udal-Artxiboan gordetzen dena eta izenburu luze hau daramana: Memorial aiustado del pleito que se trata en el Consejo entre el señor Fiscal y Don García de Verastegui del abioto de Santiago, señor del Mayorazgo y Casa de Verastegui. Y Doña Francisca de Verastegui su hermana, que como inmediata sucesora que dize ser en dicho Mayorazgo, ha salido a él en la instancia de revista. Con los Cabildos Eclesiásticos, y Seculares de la villa de Verastegui, y Eldua su Barrio1. Iturri honetan oinarritzen dira gai hau aztertu izan dutenak. Aurreko mendeetan Berastegi herriak Tolosa hiriarekin izan zituen bezala bere auziak, orain bertako jauntxoekin izango ditu, udal- eta eliz mailetan, bietan. Izan ere, XVI. mendeko hirugarren hamarkadan hasten dira Berastegi unibertsitateko auzotarrak jauntxoarekin auzitan, honen feudo-izaerako eskubideak abolitzearen aldeko borrokan murgilduta. Bi mendez luzatzen diren auzi hauetan jauntxo feudala bere garrantzia eta errentak galduz joaten da. Ha - lere, XVII.aren erdialdera arte eliz hamarrenak jasoz eto - rriko da. Horregatik, herritarrek epealdi luze horretan 17 herriko jauntxoekin izan dituzten auzi desberdinek duten izaeraren eta kronologiaren arabera, azalpena bi sailetan zatituta emango dugu. Lehen jarduna