Ilcusiana Nr 17
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Nr 17 Olkusz, listopad 2017 Ilcusiana • 17 • 2017 Redakcja Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 www.biblioteka.olkusz.pl Redakcja: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 w. 26 e-mail: [email protected] Redaktor Naczelny: Jacek Sypień Zespół: Katarzyna Kulman Agnieszka Ryszka Druk i skład: GRAFPRESS 32-300 Olkusz, ul. 29-Listopada (pawilon) tel: 32 7543232 ISSN: 2080-9859 Nakład: 200 egz. Rada Programowa: prof. dr hab. Bożena Popiołek dr Włodzimierz Łysoń dr hab. Marek Pieniążek dr hab. Dariusz Rozmus Zdjęcie na okładce: Narodowe Archiwum Cyfrowe, arch. P. Nogiecia, arch. M. Piotrowskiego arch. OSP Imbramowice © Copyright by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 2017 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materia- łów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie da- nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącz- nym zezwoleniem właściciela praw autorskich. 2 Spis treści 5 Wstęp 7 Jacek Sypień Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim 87 Lech Frączek Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861 101 Eugeniusz Żaba Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego 127 Joanna Roterman Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym 155 Dawid Konieczny Fabryka 185 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach Ilcusiana • 17 • 2017 3 4 Wstęp dawnej Polsce przy każdym dworze Polecam także artykuł Joanny Roterman zaty- Wbudowano lamus - budynek, w któ- tułowany „Warunki materialne i sanitarne oraz rym przechowywano cenne przedmioty: służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu mię- zbroje, dokumenty, pamiątki przeszłości. Z czasem dzywojennym”, który przenosi nas w świat codzien- to słowo nabrało negatywnego znaczenia. Dzisiaj nych problemów, z jakimi borykali się w tym okresie lamus, oczywiście w pewnej przenośni, to symbolicz- mieszkańcy miasta i sposobów, którymi starano się ne miejsce, gdzie gromadzimy dawane, może nieco im zaradzić. przestarzałe przedmioty, określenia czy zwyczaje. Niekiedy narzekamy na stan dróg czy chodników. Nasze czasopismo „Ilcusiana” jest po trosze takim Aby uzmysłowić sobie, jak wyglądała infrastruktura lamusem, w którym prezentujemy okruchy pamięci miejska przed stu pięćdziesięciu laty, warto prze- o przeszłości naszego miasta i regionu. Wyciągamy czytać artykuł dra Lecha Frączka pt. „Brukowanie na światło dzienne stare, archiwalne fotografie, Olkusza w latach 1825-1861”. Zazwyczaj XIX przywołujemy ludzi wartych opisania, którzy daw- wiek kojarzy nam się z rozwojem przemysłu i kul- no już odeszli. Opisujemy wydarzenia sprzed wielu tem nowoczesności, tymczasem rynek i ulice Olkusza lat, a nawet wieków. Przywracamy pamięć. Dlatego przez znaczną część XIX wieku wyglądały tak, jak serdecznie zapraszam do lektury artykułu Eugeniu- w średniowieczu. sza Żaby o krzyżach i kapliczkach przydrożnych we Polecam także lekturę artykułu o historii straży wschodniej części naszego powiatu. Jadąc samocho- pożarnej w Imbramowicach, która niedawno świę- dem mijamy wiele takich obiektów. Nie znamy ich towała jubileusz stulecia. Jest to najstarsza wiejska historii, tymczasem wiele z nich zostało ustawionych straż pożarna na ziemi olkuskiej. na pamiątkę ważnych wydarzeń. Czasami nie zdajemy sobie sprawy, jaki bagaż W tym roku obchodziliśmy dwie ważne w historii wiedzy o przeszłości kryje w sobie nazwa miasta, naszego miasta rocznice. 75 lat temu miała miejsce wsi, przysiółka, czy dzielnicy miasta lub części wsi. zagłada olkuskich Żydów. Przed 110 laty zaś au- To nie tylko wiedza o historii danego terenu, ale striacki przedsiębiorca Peter Westen założył w Olku- także jego topografii. Niestety te nazwy miejscowe szu fabrykę garnków. Tymczasem poza pasjonatami zanikają. Aby nie uległy zapomnieniu zostały zebra- historii mało kto wie, że w Olkuszu działała prężnie ne w artykule „Nazwy części wsi i miast w powiecie druga fabryka naczyń, której właścicielem był olku- olkuskim”. ski Żyd Josek (Józef) Lender. Nie przypadkiem autor Dawid Konieczny pierwotnie zatytułował swój ar- Zapraszamy do lektury. tykuł „Zapomniana fabryka”. Dzięki niemu zakład i postać samego Lendera stały się mniej zapomniane... Jacek Sypień Ilcusiana • 17 • 2017 5 6 Jacek Sypień Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim Ilcusiana • 17 • 2017 7 Jacek Sypień Jacek Sypień Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim O ile zagadnienie pochodzenia nazw miej- klucznik Janusz kędy sobie uprosił na fundunek scowości, czyli wsi i miast, jest w miarę dobrze y wydzielono mu kędy teraz Klucze są y wioska przebadane, o tyle nikt do tej pory nie zajmował zbudowana. Wieś Olelin (dzisiaj Olewin) założył się pochodzeniem nazw części wsi i miast na te- powoźnik Oleś, który służył panu Parczewskiemu, renie powiatu olkuskiego. Tymczasem potrzeba także Boguta Szymon, co wrotnim bywał przy za- nadawania nazw temu, co nas otacza, istniała meczku, kędy ptaki łowiał, tamże też sobie założył od zawsze. Miejscowa ludność nazywała coś, co chałupkę, kędy teraz Bogucin, zaś nazwa Ilkusz dzisiaj określamy mianem obiektów fizjograficz- [czyli Olkusz], wzięła się stąd, bo na ten czas strze- nych: okoliczne pola, łąki, lasy, rzeki, wzgórza lano z kusz. Boner próbował też wyjaśnić początki i doliny. Dlatego traktując geografię historyczną miasta, pisząc o Wardejach „z zimnego zachodu” jako jedną z nauk pomocniczych historii, bada- i o Bytomczykach. We wspomnianym dziele po- my zróżnicowanie konkretnej przestrzeni w prze- jawiają się nazwy kilkudziesięciu miejscowości szłości, co pozwala uzyskać wymiar historyczny i obiektów fizjograficznych, w tym wzgórz i dróg. świata współczesnego. Ciekawostkę stanowi fakt, Autor zdawał sobie sprawę z obcego pochodzenia że jedną z najstarszych nazw obiektów fizjogra- niektórych nazw: Panowie Rabsztyńscy zmocnili ficznych na ziemi olkuskiej jest Jastrzębia Droga. się y zostali w pustych krainach założyli Rabsztyn. W dokumencie z 1327 r. opisującym granice wsi Słowo to niemieckie jest. Wspominał także o górze, Braciejówka napisano, że granie wsi idą przez którą zowią praedium Warfer (czyli nieruchomość granice gołoczowskie usque do dfu cefku et do Ia- Warfer – prawdopodobnie chodzi o niemieckie straba Droka. Pamiątką po tej nazwie jest nazwa słowo Warfare, czyli walka). wzgórza Jastrząbka (ok. 412 m n.p.m.) na terenie Dzieło Bonera jest także świadectwem procesu rezerwatu Pazurek. Jeszcze w XVIII w. las na tym zmiany nazw. Pisał autor: Oleynow vel Starczynow, terenie był nazywany Jastrząbką. w innym fragmencie dzieła opisał zaś wieś Ody- Pochodzenie nazw miejscowych pasjonowało now, który teraz nazwano Starczynowem. Także badaczy od dawna. Pierwszą próbą wyjaśnienia pisownia nazw wielu miejscowości znacznie różni pochodzenia nazw na terenie części ziemi olku- się od obecnej. Boner, opisując granice starostwa, skiej jest dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” poza nazwami miejscowości wspomniał m. in. z 1534 r. autorstwa starosty rabsztyńskiego Sewe- o Jarczowskiey stronie, gruncie Pomorzańskim, gó- ryna Bonera.1 Według autora, wieś Klucze założył rze, którą zowią praedium Warfer, górze, którą zowią Słowikiem, o wsi Oleynow vel Starczynow, 1 Dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” zostało zamieszczone w: o źródłach, które zowią Biała, o miejscu Goda- J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamią- wica, o górze określanej jako Golohana, Ortinow- tek w Olkuskiem, Marjówka Opoczyńska 1933, s.190-193. 8 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim skim sztoku czy lesie Polesz, od którego prawdopo- Z kolei w „Rejestrze Klassyfikacyjnym Grun- dobnie wzięła się nazwa lasu, a potem osady Polis tów w posiadaniu Sołtysów Łanowych we wsi rzą- koło Bukowna. dowej Bukowno” sporządzonym w 1862 r. zostały Nazwy miejscowe występują także w lustra- wymienione także nazwy: Zagumnie i Podduszne cjach dóbr sporządzanych już od średniowiecza. Dąbrówki (które zostały zabrane pod walcownię Prawdziwą skarbnicą wiedzy na ten temat są w Sławkowie). Ciekawostką jest mapa z 1859 r. zebrane i opracowane naukowo lustracje klucza pokazująca teren wsi Bukowno przed i po urzą- sławkowskiego, które stosunkowo niedawno zo- dzeniu. Znajdują się na niej nazwy zwyczajowe stały wydane drukiem.2 Obszar klucza sławkow- poszczególnych części wsi i nazwy topograficzne. skiego biskupów krakowskich obejmował tereny Warto je przytoczyć, gdyż nie wszystkie przetrwa- dzisiejszego Bukowna i części gminy Bolesław. ły do naszych czasów. Były to: Krzywa Wielka, W kolejnych lustracjach podane są nazwy po- Kątek, Warwas, Świnia Góra, Lipna Góra, Dalszy szczególnych ról (pól) we wsiach, ale także liczne Łan, Janina, Między Olkuśnica, Pezżyca, Sosno- nazwy miejscowe. W lustracji z 1597 r. czytamy, wa Góra, Chełsz, Krążek, Zbytki, Kolonia Star- że granica pomiędzy Bukownem i Ciężkowicami czynowska, Paramony (Pasamony). a Starczynowem rozpoczyna się w miejscu zwa- Analiza nazw miejscowości i obiektów fizjo- nym Chelsz, koło grobli pustego stawu. Stąd pro- graficznych (gór, rzek, dolin) pozwala nam na wadzi na południe do starej drogi i od dwu gór zrozumienie dawnej organizacji przestrzennej (kopalń) zwanych Stoczki, czyli Bukowa Gałąź, danego obszaru, jego ewolucji oraz wpływu na do miejsca zwanego Popowa Góra i do rzeki Ja- stan aktualny. W