Nr 17 Olkusz, listopad 2017
Ilcusiana • 17 • 2017
Redakcja
Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 www.biblioteka.olkusz.pl
Redakcja: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 w. 26 e-mail: [email protected]
Redaktor Naczelny: Jacek Sypień
Zespół: Katarzyna Kulman Agnieszka Ryszka
Druk i skład: GRAFPRESS 32-300 Olkusz, ul. 29-Listopada (pawilon) tel: 32 7543232
ISSN: 2080-9859
Nakład: 200 egz.
Rada Programowa: prof. dr hab. Bożena Popiołek dr Włodzimierz Łysoń dr hab. Marek Pieniążek dr hab. Dariusz Rozmus
Zdjęcie na okładce: Narodowe Archiwum Cyfrowe, arch. P. Nogiecia, arch. M. Piotrowskiego arch. OSP Imbramowice
© Copyright by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 2017
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materia- łów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie da- nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącz- nym zezwoleniem właściciela praw autorskich.
2
Spis treści
5 Wstęp 7 Jacek Sypień Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim 87 Lech Frączek Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861 101 Eugeniusz Żaba Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego 127 Joanna Roterman Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym 155 Dawid Konieczny Fabryka 185 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach
Ilcusiana • 17 • 2017 3 4
Wstęp
dawnej Polsce przy każdym dworze Polecam także artykuł Joanny Roterman zaty- Wbudowano lamus - budynek, w któ- tułowany „Warunki materialne i sanitarne oraz rym przechowywano cenne przedmioty: służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu mię- zbroje, dokumenty, pamiątki przeszłości. Z czasem dzywojennym”, który przenosi nas w świat codzien- to słowo nabrało negatywnego znaczenia. Dzisiaj nych problemów, z jakimi borykali się w tym okresie lamus, oczywiście w pewnej przenośni, to symbolicz- mieszkańcy miasta i sposobów, którymi starano się ne miejsce, gdzie gromadzimy dawane, może nieco im zaradzić. przestarzałe przedmioty, określenia czy zwyczaje. Niekiedy narzekamy na stan dróg czy chodników. Nasze czasopismo „Ilcusiana” jest po trosze takim Aby uzmysłowić sobie, jak wyglądała infrastruktura lamusem, w którym prezentujemy okruchy pamięci miejska przed stu pięćdziesięciu laty, warto prze- o przeszłości naszego miasta i regionu. Wyciągamy czytać artykuł dra Lecha Frączka pt. „Brukowanie na światło dzienne stare, archiwalne fotografie, Olkusza w latach 1825-1861”. Zazwyczaj XIX przywołujemy ludzi wartych opisania, którzy daw- wiek kojarzy nam się z rozwojem przemysłu i kul- no już odeszli. Opisujemy wydarzenia sprzed wielu tem nowoczesności, tymczasem rynek i ulice Olkusza lat, a nawet wieków. Przywracamy pamięć. Dlatego przez znaczną część XIX wieku wyglądały tak, jak serdecznie zapraszam do lektury artykułu Eugeniu- w średniowieczu. sza Żaby o krzyżach i kapliczkach przydrożnych we Polecam także lekturę artykułu o historii straży wschodniej części naszego powiatu. Jadąc samocho- pożarnej w Imbramowicach, która niedawno świę- dem mijamy wiele takich obiektów. Nie znamy ich towała jubileusz stulecia. Jest to najstarsza wiejska historii, tymczasem wiele z nich zostało ustawionych straż pożarna na ziemi olkuskiej. na pamiątkę ważnych wydarzeń. Czasami nie zdajemy sobie sprawy, jaki bagaż W tym roku obchodziliśmy dwie ważne w historii wiedzy o przeszłości kryje w sobie nazwa miasta, naszego miasta rocznice. 75 lat temu miała miejsce wsi, przysiółka, czy dzielnicy miasta lub części wsi. zagłada olkuskich Żydów. Przed 110 laty zaś au- To nie tylko wiedza o historii danego terenu, ale striacki przedsiębiorca Peter Westen założył w Olku- także jego topografii. Niestety te nazwy miejscowe szu fabrykę garnków. Tymczasem poza pasjonatami zanikają. Aby nie uległy zapomnieniu zostały zebra- historii mało kto wie, że w Olkuszu działała prężnie ne w artykule „Nazwy części wsi i miast w powiecie druga fabryka naczyń, której właścicielem był olku- olkuskim”. ski Żyd Josek (Józef) Lender. Nie przypadkiem autor Dawid Konieczny pierwotnie zatytułował swój ar- Zapraszamy do lektury. tykuł „Zapomniana fabryka”. Dzięki niemu zakład i postać samego Lendera stały się mniej zapomniane... Jacek Sypień
Ilcusiana • 17 • 2017 5 6 Jacek Sypień
Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Ilcusiana • 17 • 2017 7 Jacek Sypień
Jacek Sypień
Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
O ile zagadnienie pochodzenia nazw miej- klucznik Janusz kędy sobie uprosił na fundunek scowości, czyli wsi i miast, jest w miarę dobrze y wydzielono mu kędy teraz Klucze są y wioska przebadane, o tyle nikt do tej pory nie zajmował zbudowana. Wieś Olelin (dzisiaj Olewin) założył się pochodzeniem nazw części wsi i miast na te- powoźnik Oleś, który służył panu Parczewskiemu, renie powiatu olkuskiego. Tymczasem potrzeba także Boguta Szymon, co wrotnim bywał przy za- nadawania nazw temu, co nas otacza, istniała meczku, kędy ptaki łowiał, tamże też sobie założył od zawsze. Miejscowa ludność nazywała coś, co chałupkę, kędy teraz Bogucin, zaś nazwa Ilkusz dzisiaj określamy mianem obiektów fizjograficz- [czyli Olkusz], wzięła się stąd, bo na ten czas strze- nych: okoliczne pola, łąki, lasy, rzeki, wzgórza lano z kusz. Boner próbował też wyjaśnić początki i doliny. Dlatego traktując geografię historyczną miasta, pisząc o Wardejach „z zimnego zachodu” jako jedną z nauk pomocniczych historii, bada- i o Bytomczykach. We wspomnianym dziele po- my zróżnicowanie konkretnej przestrzeni w prze- jawiają się nazwy kilkudziesięciu miejscowości szłości, co pozwala uzyskać wymiar historyczny i obiektów fizjograficznych, w tym wzgórz i dróg. świata współczesnego. Ciekawostkę stanowi fakt, Autor zdawał sobie sprawę z obcego pochodzenia że jedną z najstarszych nazw obiektów fizjogra- niektórych nazw: Panowie Rabsztyńscy zmocnili ficznych na ziemi olkuskiej jest Jastrzębia Droga. się y zostali w pustych krainach założyli Rabsztyn. W dokumencie z 1327 r. opisującym granice wsi Słowo to niemieckie jest. Wspominał także o górze, Braciejówka napisano, że granie wsi idą przez którą zowią praedium Warfer (czyli nieruchomość granice gołoczowskie usque do dfu cefku et do Ia- Warfer – prawdopodobnie chodzi o niemieckie straba Droka. Pamiątką po tej nazwie jest nazwa słowo Warfare, czyli walka). wzgórza Jastrząbka (ok. 412 m n.p.m.) na terenie Dzieło Bonera jest także świadectwem procesu rezerwatu Pazurek. Jeszcze w XVIII w. las na tym zmiany nazw. Pisał autor: Oleynow vel Starczynow, terenie był nazywany Jastrząbką. w innym fragmencie dzieła opisał zaś wieś Ody- Pochodzenie nazw miejscowych pasjonowało now, który teraz nazwano Starczynowem. Także badaczy od dawna. Pierwszą próbą wyjaśnienia pisownia nazw wielu miejscowości znacznie różni pochodzenia nazw na terenie części ziemi olku- się od obecnej. Boner, opisując granice starostwa, skiej jest dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” poza nazwami miejscowości wspomniał m. in. z 1534 r. autorstwa starosty rabsztyńskiego Sewe- o Jarczowskiey stronie, gruncie Pomorzańskim, gó- ryna Bonera.1 Według autora, wieś Klucze założył rze, którą zowią praedium Warfer, górze, którą zowią Słowikiem, o wsi Oleynow vel Starczynow,
1 Dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” zostało zamieszczone w: o źródłach, które zowią Biała, o miejscu Goda- J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamią- wica, o górze określanej jako Golohana, Ortinow- tek w Olkuskiem, Marjówka Opoczyńska 1933, s.190-193.
8 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim skim sztoku czy lesie Polesz, od którego prawdopo- Z kolei w „Rejestrze Klassyfikacyjnym Grun- dobnie wzięła się nazwa lasu, a potem osady Polis tów w posiadaniu Sołtysów Łanowych we wsi rzą- koło Bukowna. dowej Bukowno” sporządzonym w 1862 r. zostały Nazwy miejscowe występują także w lustra- wymienione także nazwy: Zagumnie i Podduszne cjach dóbr sporządzanych już od średniowiecza. Dąbrówki (które zostały zabrane pod walcownię Prawdziwą skarbnicą wiedzy na ten temat są w Sławkowie). Ciekawostką jest mapa z 1859 r. zebrane i opracowane naukowo lustracje klucza pokazująca teren wsi Bukowno przed i po urzą- sławkowskiego, które stosunkowo niedawno zo- dzeniu. Znajdują się na niej nazwy zwyczajowe stały wydane drukiem.2 Obszar klucza sławkow- poszczególnych części wsi i nazwy topograficzne. skiego biskupów krakowskich obejmował tereny Warto je przytoczyć, gdyż nie wszystkie przetrwa- dzisiejszego Bukowna i części gminy Bolesław. ły do naszych czasów. Były to: Krzywa Wielka, W kolejnych lustracjach podane są nazwy po- Kątek, Warwas, Świnia Góra, Lipna Góra, Dalszy szczególnych ról (pól) we wsiach, ale także liczne Łan, Janina, Między Olkuśnica, Pezżyca, Sosno- nazwy miejscowe. W lustracji z 1597 r. czytamy, wa Góra, Chełsz, Krążek, Zbytki, Kolonia Star- że granica pomiędzy Bukownem i Ciężkowicami czynowska, Paramony (Pasamony). a Starczynowem rozpoczyna się w miejscu zwa- Analiza nazw miejscowości i obiektów fizjo- nym Chelsz, koło grobli pustego stawu. Stąd pro- graficznych (gór, rzek, dolin) pozwala nam na wadzi na południe do starej drogi i od dwu gór zrozumienie dawnej organizacji przestrzennej (kopalń) zwanych Stoczki, czyli Bukowa Gałąź, danego obszaru, jego ewolucji oraz wpływu na do miejsca zwanego Popowa Góra i do rzeki Ja- stan aktualny. W niniejszym artykule nie zajmuję worznik. W inwentarzu z 1668 r. pojawiają się po się jednak analizą językoznawczą nazw obiektów raz pierwszy nazwy dwóch bukowieńskich mły- fizjograficznych, a tylko nazw miejscowości (wsi nów (Młyn Trzciąnka i Młyn Sosnisz) oraz rzek i miast) oraz ich części. Inna sprawa, że w wielu Soli (Sztoły) i Trzciąnki. Z kolei w „Inwentarzu przypadkach występująca obecnie nazwa części Klucza Sławkowskiego” z 1746 r. dowiadujemy wsi została zapożyczona z wcześniejszej nazwy się, że w Bukownie było pięć stawów „pańskich” okolicznego lasu czy góry. i jeden należący do wójta. Stawy „pańskie” miały Analizując nazwy patronimiczne lub dzierżaw- swoje nazwy: Trzciąnka, Podrękawny, Błukacz, cze, możemy poznać osoby związane z powstaniem Suffragan i Chłoszczyk. danej miejscowości, czyli zasadźców oraz właścicie- W 1859 r. sporządzono „Rejestr pomiarowy li, których imiona przetrwały w nazwie miasta czy sołectwa na wsi Bukowno”, w którym wystę- wsi. Z kolei analiza nazw kulturowych dostarcza pują nazwy części wsi, takie jak: Świnna Góra, nam informacji o zajęciach ludności danego ob- Warwas, Kałek, Góra Lipna, Olkuśnica, Kłosz- szaru czy miejscowości, ale także o sposobie urzą- czyk (Chłoszczyk), Sosnowa, Chełsz, Pasamony, dzenia w sensie społecznym lub prawnym danej Perzyce, Kuchlinowe Góry, Zbytki, Stajonka pod miejscowości. Osobną kwestią jest analiza języ- Ujkowem i Łokieć. koznawcza – tym zajmuje się onomastyka, czyli badanie nazw własnych miejscowości i obiektów
2 S. Witkowski, J. Krajniewski, Inwentarze i lustracje klucza sław- fizjograficznych, a także imion i nazwisk. kowskiego z XVII i XVIII w., Dąbrowa Górnicza – Sławków 2013.
Ilcusiana • 17 • 2017 9 10 Il. 1. Mapa z 1859 roku pokazująca teren wsi Bukowno przed i po urządzeniu. „Rejestr pomiarowy sołectwa na wsi Bukowno”, Ilcusiana Sprawy • 17 sołtystwa • 2017 Bukowno, AP Radom, Wydział Leśny, sygn.16.215 11 Jacek Sypień
Problematyka pochodzenia nazw sporadycz- Analizę językoznawczą i historyczną nazw czę- nie pojawiała się w opracowaniach dziewiętna- ści miejscowości (wsi i miast) na obszarze ziemi stowiecznych, jak choćby w monumentalnym olkuskiej musiało poprzedzić ich ustalenie. Bada- „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego nia nad nazewnictwem miejscowości i obiektów i innych krajów słowiańskich”, a także w pierw- fizjograficznych były prowadzone od dawna. Już szych opracowaniach krajoznawczych przełomu w okresie międzywojennym widziano potrzebę XIX i XX wieku. Pierwszym naukowym opraco- uporządkowania nazw miejscowości odziedziczo- waniem, dotyczącym nazw miejscowych na tere- nych po trzech zaborach. Sprawy te normowało nie obecnego powiatu olkuskiego, jest dzieło Ka- rozporządzenie (z mocą ustawy) prezydenta Rze- zimierza Rymuta „Nazwy miejscowe północnej czypospolitej z 23 października 1934 r. o usta- części dawnego województwa krakowskiego”.3 laniu nazw miejscowości i obiektów fizjograficz- Sporo nowych informacji i uzupełnień przynio- nych oraz o numeracji nieruchomości (Dz. U. sły także publikowane systematycznie materiały Nr 94, poz. 850 z późniejszymi zmianami), któ- do „Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem re mówiło, iż w stosunkach publicznych wolno Polskich w Średniowieczu”. Co ciekawe, niewiele używać nazw miejscowości jedynie w brzmieniu na temat pochodzenia nazw miejscowości napisa- urzędowym, ustalonym w trybie tego rozporzą- no w dwutomowych „Dziejach Olkusza i regionu dzenia. W 1948 r. rozciągnięto ten zapis również olkuskiego” pod redakcją Feliksa Kiryka oraz Ry- na obiekty fizjograficzne. Współcześnie proble- szarda Kołodziejczyka.4 Zebraniem dotychczaso- matykę nazw normuje ustawa z dnia 29 sierpnia wej wiedzy i przedstawieniem różniących się nie- 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości kiedy koncepcji była praca Stanisława Rosponda.5 i obiektów fizjograficznych (Dz. U. Nr 166, poz. Istotne dla popularyzacji badań nad pocho- 1612 z późn. zm.), która zastąpiła rozporządze- dzeniem nazw były kolejne tomy „Przewodnika nie prezydenta z 1934 r. Ustawa wprowadziła po ziemi olkuskiej” autorstwa miejscowego hi- też precyzyjne określenia części miejscowości. storyka regionalisty Olgerda Dziechciarza. Autor I tak „kolonia” to jednostka osadnicza powstała opierał się w większości przypadków na wspo- jako rezultat ekspansji miejscowości poza obszar mnianym opracowaniu Kazimierza Rymuta, ale wcześniej istniejącej zabudowy (w szczególności: podał też kilka ciekawych hipotez. Co więcej, au- kolonia miasta, kolonia wsi); „osada” to nie- tor na podstawie własnych badań podał kilka hi- wielka jednostka osadnicza na terenie wiejskim potez dotyczących wyjaśnienia pochodzenia nazw o odmiennym (wyróżniającym się) charakterze nie tylko samych miejscowości, ale także dzielnic zabudowy albo zamieszkana przez ludność zwią- miast i kolonii wsi na opisywanym obszarze. zaną z określonym miejscem czy rodzajem pracy; „przysiółek” zaś to skupisko kilku gospodarstw
3 K. Rymut, Nazwy miejscowe północnej części dawnego wojewódz- położonych poza zabudową wsi i stanowiących twa krakowskiego, [w:] Prace onomastyczne PAN, cz. 8, Wrocław integralną jej część. 1967. Praktyczną stroną zagadnienia zajmowała się 4 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pr. zb. pod red. red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, Warszawa – Kraków 1978. utworzona w 1934 r. Komisja Nazw Miejscowo-
5 S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław ści i Obiektów Fizjograficznych, która miała za 1984.
12 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim zadanie czuwanie nad prawidłowością brzmienia tu olkuskiego udało mi się ustalić łącznie 426 i pisowni nazw miejscowości i obiektów fizjo- nazw części wsi i miast oraz przysiółków i kolonii. graficznych. Dzięki pracy wspomnianej komisji Większość, bo 319, została ujęta we wspomnia- w 1980 r. ukazał się „Wykaz urzędowych nazw nym „Wykazie urzędowych nazw miejscowości miejscowości w Polsce” ogłoszony zarządzeniem i ich części” opublikowanym w 2015 r. Należy nr 15 Ministra Administracji, Gospodarki Te- jednak zaznaczyć, że na terenie powiatu mamy 92 renowej i Ochrony Środowiska z dnia 10 lipca nazwy, które nie zostały ujęte w ww. wykazie oraz 1980 r. w sprawie ustalenia wykazu miejscowości 119 nazw, które są ujęte w wykazie, ale nie zostały w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. Urz. zaznaczone na mapach. MAGTiOŚ nr 4 poz. 9). W wykazie tym zostało Problematyka nazw części wsi i miast została zawartych 103225 nazw, w tym 908 nazw miast, pominięta w książce „Nazwy miejscowe w pół- 6708 nazw części miast, 43051 nazw wsi, 36349 nocnej części dawnego województwa krakow- nazw części wsi oraz 5136 nazw osad. Kolejny taki skiego” autorstwa Kazimierza Rymuta.7 Zostało wykaz został ogłoszony rozporządzeniem Ministra tam opisane pochodzenie kilku zaledwie nazw Administracji i Cyfryzacji z 13 grudnia 2012 r. części miejscowości (m.in. Czarna Góra, Pomo- w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości rzany, Skałka). Jednak książka dostarcza ciekawej i ich części, które ukazało się w Dzienniku Ustaw analizy porównawczej. Jak wynika z opracowania z 13 lutego 2013 roku (poz. 200). Obecnie obo- K. Rymuta, na opisywanym terenie dominują na- wiązuje wykaz z 19 października 2015 r., kiedy zwy patronimiczne (346), dzierżawcze (342) i to- zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw (poz. pograficzne (343). Mniej jest nazw kulturowych 1636) obwieszczenie Ministra Administracji i Cy- (252), służebnych (30) albo obcych. Tymczasem fryzacji z dnia 4 sierpnia 2015 r. w sprawie wyka- wstępna analiza zebranych przeze mnie nazw zu urzędowych nazw miejscowości i ich części. części miejscowości daje odmienny zgoła rezul- W wykazie uwzględniono 103086 nazw, w tym 915 tat. Spośród nazw części miejscowości na terenie nazw miast, 6710 nazw części miast, 43068 nazw powiatu olkuskiego najwięcej – bo 231 – jest wsi, 36263 nazwy części wsi i 5132 nazwy osad. nazw topograficznych, następnie kulturowych Ponieważ wspomniany wykaz jest dostępny (165), dzierżawczych (40) i patronimicznych w wersji elektronicznej, sprawa ustalenia nazw (23). Wynika to z faktu, że o ile nazwy wsi nada- części wsi i miast w powiecie olkuskim wydawała wali częstokroć właściciele – zasadźcy (stąd duża się prosta. Wystarczyło wpisać nazwy kolejnych liczba nazw patronimicznych i dzierżawczych), wsi powiatu i wyszukać nazwy ich części lub ko- o tyle nazwy części wsi nadawali sami mieszkań- lonii. Jednak porównanie tak uzyskanej listy z li- cy, którzy – chcąc opisać otaczającą ich rzeczywi- stą części wsi, które zostały oznaczone na mapach stość – odwoływali się do otaczającej ich przyrody czy specjalistycznych portalach internetowych i krajobrazu. Ciekawej analizy toponomastycznej przyniosło spore zaskoczenie.6 Na terenie powia- dokonała także B. Górnisiewicz.8
7 K. Rymut, op. cit. 6 Geoportal (online), [na:] http://www.geoportal.gov.pl/; Nadle- śnictwo Olkusz – mapa przyrodniczo-turystyczna, Wydawnictwo 8 Por. B. Górnisiewicz, Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość wsi olku- Compass 2016. skiej, Warszawa – Łódź 1989, s. 61-66.
Ilcusiana • 17 • 2017 13 Jacek Sypień
Zacznijmy od nazw topograficznych, które części wsi, która tam się ulokowała – np. Czarna oznaczały charakterystyczne, naturalne właści- Góra, Sikorka, Słowik, Cerkiewska Góra, Maru- wości osady bądź jej części. Nazwy topograficzne sowska Góra, Kamienna Góra czy Dziubdzielow- można podzielić na kilka grup. Pierwsza to na- ska Góra. Bywa, że nazwa części wsi pochodzi od zwy pochodzące od lasów, które dawniej otacza- cieków wodnych lub miejsc podmokłych – stąd ły każdą wieś. Stąd wiele części wsi nosi nazwy: nazwy: Zarzecze, Zabagnie, Bagno. Podobnie jak Brzezina lub Brzezie (las brzozowy), Buczyna (las w średniowieczu, często nazwy ulic w miastach bukowy), Dębiniec lub Dąbrówka (las dębowy), pochodziły od większych miejscowości, do któ- Wierzbie (zagajnik wierzbowy), Grabie (las gra- rych prowadziły – np. ulice Krakowska, Sław- bowy), lub zwyczajnie Pod Lasem albo Za Lasem, kowska czy Żuradzka w Olkuszu. Podobnie nowe także Zagaje. Co ciekawe, praktycznie nie ma kolonie czy obszary brały swoją nazwę od pobli- nazw pochodzących od borów sosnowych – praw- skich wsi, np. Suska Górka i Kolonia Suska (pro- dopodobnie były zbyt popularne i nie różniły się wadzące w stronę wsi Sucha). od innych, więc taka nazwa nie była wyróżnia- Prawdziwą skarbnicą wiedzy o historii danej jąca. Osobną sprawą są znane od średniowiecza miejscowości lub jej części są nazwy kulturowe nazwy własne lasów, jednak większość tych nazw wywodzące się od urządzeń, instytucji, wytworów zanikła, a nieliczne uległy przekształceniu – od kultury społecznej i duchowej. Spora część tego wzmiankowanej w XVI wieku nazwy lasu „Po- typu nazw jest związana z pracą na roli i organi- lesz” pochodzi nazwa osady Polis. zacją ówczesnej wsi. Na przykład nazwa „Wygon” Drugą grupą nazw topograficznych są nazwy wiązała się z określeniem pastwiska wspólnego dla pochodzące od rodzaju gleby – najważniejszej całej wsi, a także drogi, którą wyganiano bydło na rzeczy dla rolników. Stąd mamy nazwy: Piaski, pastwisko. Podobnie „Skotnica” oznaczała drogę, Rędziny, Iły czy Margiel. Początkowo nie były to którą prowadzono bydło na wspólne pastwisko nazwy wsi, lecz ról/niw (pól uprawnych), które wiejskie (nazwa wywodzi się od słowa „skot”, z czasem zostały zasiedlone. Specyficzne dla Jury czyli bydło). „Pustkowie”, a także dość popular- Krakowsko-Częstochowskiej są nazwy wynikają- ne „Nawsie”, „Zawsie” czy „Na Wsi” oznaczało ce z ukształtowania terenu. Stąd wiele części wsi pustą część wsi służącą głównie za pastwisko, ma w nazwie „górna” albo „dolna” czy po prostu łąkę przy drodze albo pole gminne. Związane nazywają się: Wielki Dół, Zadole, Na Dole, Po- z uprawą pól są też nazwy: „Wesoła”, „Wygo- dole, Dołki, albo Zagórze, Za Górą, Na Górce, da” czy „Radocha”, bo tak określano części wsi, Ostra Górka. Generalnie nazwy z przedrostkiem gdzie były dobre, żyzne, łatwe w uprawie gleby. „za” dostarczają jeszcze jednej, cennej informacji. Te części wsi, gdzie gleby były ubogie, trudne Wskazują mianowicie na kierunek akcji osadni- w uprawie (np. kamieniste) nazywano „Piekłem”. czej. Jeśli miejscowość jest „za” rzeką, lasem czy Z kolei „Poręba” oznaczała część wsi powstałą bagnem, to znaczy, że z drugiej strony owej rze- w miejscu wyciętego lasu (poręby). ki, lasu, bagna musiała już wcześniej istnieć jakaś W nazwach części wsi zachowały się też prze- wieś, której mieszkańcy nadali nazwę nowej osa- miany prawne, jakim podlegały wsie – począwszy dzie. Niekiedy nazwa wzgórza stawała się nazwą od znanego od średniowiecza dołączania nowych
14 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim gruntów i stąd nazw „Przymiarki” lub „Domiar- środkowej jest nazwa Średnica. ki”. Podobnie sięgającą średniowiecza historię Spora część nazw pochodzi od działalności mają takie nazwy, jak Lgota, gdzie słowo „lgota” nierolniczej, jaką podejmowali mieszkańcy wsi. oznaczało czasowe uwolnienie osadników zakła- Na przykład Młyny czy Nadmłynie wzięły swoją dających nową osadę od czynszów i robocizny. nazwę od osad młynarskich; Kamionki od od- Natomiast nazwa Okupniki wzięła się od słowa krywkowych kopalni wapienia; Wapiennik od „okupnik”, które dawniej określało chłopa płacą- pieców, w których wypalano wapno z miejsco- cego panu czynsz (okup) i zwolnionego z pańsz- wego wapienia jurajskiego; Cegielnia od działa- czyzny (taka forma rozwinęła się w XVIII i XIX jącej tam cegielni; Owczarnia od owczarni, czyli w.); początkowo na okup było stać jedynie bogat- pomieszczenia dla owiec. Biorąc pod uwagę gór- szych chłopów i część wsi, którą zamieszkiwali, niczą, hutniczą i ogólnie przemysłową historię zaczęto nazywać Okupnikami. Sporo o historii zachodniej części powiatu olkuskiego, zastana- danej wsi mówią nazwy Stara Wieś, którymi okre- wiająca jest niewielka liczba części wsi, w któ- ślano miejsce najstarszej lokacji wsi. W powiecie rych zachowała się owa przemysłowa przeszłość. olkuskim jest aż dziewiętnaście Starych Wsi. Występują takie nazwy, jak: Hucisko, Tłukienka, W XIX w. pojawia się nazwa Parcela, określa- Walcownia czy Roznos (jak w górnictwie określa- jąca pola wydzielone w ramach parcelacji grun- no naziemną część sztolni, kanał odprowadzający tów dokonanej podczas uwłaszczenia. Podobnie „roznoszący” wodę). Przemysłowe konotacje ma po konfiskacie majątków kościelnych, ich parce- też nazwa Kleparz, bowiem dawniej słowem tym lacji i zasiedleniu pojawiają się takie nazwy, jak: określano rzemieślników zajmujących się klepa- Poduchowne, Plebańskie, czy Kantorostwo. Na niem przedmiotów z blachy. Górnicze pochodze- tej samej zasadzie grunty, które dawniej przy- nie ma nazwa rzeki Sztoła, w średniowieczu zapi- należały do miejscowego folwarku (dworu) po sywana jako „Stola” lub „Stolla” – czyli sztolnia. parcelacji zaczęto określać jako Dworskie, Dwor- Jest to o tyle zastanawiające, że w XVII w. pod skie Łąki albo Pańskie. Z kolei w gminie Wol- Olkuszem w rejonie samej tylko Sztolni Poni- brom występuje nazwa Majorat, co jest związane kowskiej było około 300 kopalń, a na osuszonych z utworzeniem tam w XIX w. majoratu ze skon- złożach – kilkaset. Każda kopalnia miała swoją fiskowanych gruntów starostwa wolbromskiego. nazwę, niekiedy były one bardzo oryginalne, jak W średniowieczu sołtys każdej nowo lokowanej choćby: Boże Wspomożenie, Gierlachy, Wleciały, wsi otrzymywał dziedziczne łany sołtysie i stąd Swary, Zające, Jakuby Stare, czy Prawda Wojcie- te miejsca są określane jako Sołtysie. Pamiątką cha. Żadna z tych nazw nie przetrwała jako nazwa po przekształceniach z połowy XIX w. są nazwy części miejscowości. części wsi. Na przykład w 1850 r. wieś Lgota Chyba najbardziej zagadkową grupą nazw Wolbromska, która była tradycyjną ulicówką, zo- kulturowych są określenia będące zapożyczeniem stała na nowo urządzona i powstały trzy kolonie: nazw innych miast, regionów czy nawet konty- zachodnia, środkowa i południowa. W podobny nentów. W powiecie olkuskim mamy takie na- sposób przekształcono pobliską wieś Zarzecze, zwy, jak: Warszawa, Syber i Kawkazy/Kapkazy gdzie pamiątką po urządzonej wtedy kolonii (od słowa Kaukaz). Według specjalistów, takie
Ilcusiana • 17 • 2017 15 Jacek Sypień nazwy były nadawane np. przez mieszkańców wsi, staropolsku las); Chechło (1306) – pochodzi od którzy służyli w carskim wojsku – na przykład na- staropolskiego wyrazu oznaczającego „mokradło, zwą Syber lub Syberia określano części wsi, gdzie mokre łąki”; Chełm (1260) to staropolskie „góra, było chłodniej (lub bardziej pusto), niż w pozo- wzniesienie” (por. czes. Chlum). Nazwa Gołacze- stałych.9 Prawdziwą zagadką są prawdopodobnie wy (1225) oznaczała przypuszczalnie gołe, nieza- kulturowe nazwy Rozdarta Wrona i Niezdara. lesione wzniesienie, a Kąpiele Wielkie pochodzi Ostatnią grupą są nazwy patronimiczne od staropolskiego słowa „kąpiel”, czyli sadzawka. i dzierżawcze. Nazwy patronimiczne zostały Z kolei nazwa Wierzchowisko (1327) nawiązuje utworzone najczęściej na podstawie imienia za- do położenia wsi na wzgórzu dominującym nad łożyciela, zasadźcy wsi lub stanowiska (tytułu). okolicą, czyli na wierzchołku/wierzchowiu. Oznaczały poddanych tego człowieka. Na terenie Bardzo dużo informacji o historii danej miej- powiatu olkuskiego występuje nazwa kolonii Wy- scowości dają nazwy patronimiczne. Do tej gru- mysłów, która może pochodzić od imienia Wy- py nazw na terenie powiatu olkuskiego można mysł lub Wymysław. Znacznie więcej jest nazw zaliczyć m.in. Sulisławice (1229) od imienia dzierżawczych, czyli wywodzących się od imienia Sulisław, Małyszyce (1257) od imienia Ma- właściciela/użytkownika danej części wsi. Mamy łysz, Domaniewice (1388) od imienia Domań nazwy: Ludwinówka, Józeckowa Góra, Starczy- (z którego wywodzą się imiona Domamir i Doma- nów, Pakuska, Parcze, Kasprzyki i inne. sław), Chrząstowice (1229) od imienia Chrząst, Ściborzyce (1252) od imienia Ścibor, Czściobor Warto choćby pokrótce omówić pochodzenie lub Czcibór, a także Niesułowice (1452) od imie- nazw wsi na terenie powiatu olkuskiego. Wśród nia Niesuł (patrz: Nessul, 1136 r.) oraz Gorenice nazw topograficznych wiele zawiera przedrostek (1335) od imienia Gorynia (Gorzysław). Cha- „za”. Dla przykładu są to wsie: Zarzecze (1386 rakterystyczny dla tzw. nazwań synowskich jest rok)10 – czyli miejscowość za rzeką, Zalesie – miej- sufiks -ice. W przypadku miejscowości powiatu scowość za lasem, Zabagnie – miejscowość za ba- olkuskiego najczęściej nie wiemy nic (lub prawie gnem, Załęże (1388) – miejscowość położona za nic) o osobach, których imiona przechowały się łęgiem (łęg to zarośla na łąkach błotnistych, łąka w nazwach tych miejscowości. Wyjątkiem są Im- lub błotnisty las), Zadroże (1257) – miejscowość bramowice (1275), wieś w gminie Trzyciąż, któ- za drogą oraz Zagórowa (1257) – czyli miejsco- rej nazwa wzięła się od imienia komesa Imbrama wość położona za górą. Nawiasem mówiąc, wiele (Emmerama) – wuja biskupa krakowskiego Iwo- nazw topograficznych miejscowości na terenie po- na Odrowąża (1160-1229), który jako właściciel wiatu olkuskiego to swoiste relikty staropolszczy- tutejszych ziem ufundował i hojnie uposażył zny. Takimi przykładami mogą być nazwy: Pod- miejscowy klasztor norbertanek. Wcześniej wieś chybie – miejscowość pod chybem („chyb” to po nazywała się Dłubnia. Zbliżony charakter mają nazwy dzierżawcze 9 J. Mączyński, Nazwy terenowe typu Ameryka, Korea, Sachalin na wywodzące się od imienia właściciela. Takimi obszarze Polski, [w:] Acta Universitatsi Lodziensis. Folia Linguista 27, 1993. nazwami w powiecie olkuskim są m.in. Trzyciąż
10 Daty podane w nawiasach dotyczą pierwszych pisanych wzmia- (1228), którego nazwa pochodzi od imienia Trze- nek historycznych o danej miejscowości.
16 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim ciech, Michałówka (1441) od imienia Michał, ną stronę, w ten sposób tworząc naturalny wał. Bogucin (1225) od imienia Boguta (Boguchwał, Za istnieniem takiej przesieki (która mogła stano- Bogumił), Kosmolów (1315) od nazwy osobowej wić zachodnią granicę państwa Wiślan) przema- Cosmal. Podobnie, jak w przypadku nazw patro- wia nazwa Osieka, wsi w gminie Olkusz, ozna- nimicznych, jedynie w nielicznych nazwach miej- czająca miejsce, gdzie wznosiła się warownia leśna scowości przechowały się imiona osób, o których utworzona z pni drzew. Niedaleko podolkuskiego wiemy coś więcej. Tak jest w przypadku miejsco- Osieka znajduje się wieś Zawada (1490), któ- wości Bolesław (1279), której nazwa wywodzi się rej nazwa oznacza (tak jak i dzisiaj) przeszkodę. od imienia księcia Bolesława Wstydliwego, co W pobliżu znajduje się również wieś Wiśliczka, zostało jednoznacznie określone w dokumencie której nazwa może pochodzić od państwa Wi- lokacyjnym: Nos Bolezlaus, Cracouie (...) dux (...) ślan. Nie do końca jasna jest natomiast etymo- declaramus, quod (…) villam nomine nostro vocari logia nazwy wsi Strzegowa w gminie Wolbrom fecimus Bolezlaw11. Także nazwa Wolbrom (1321) (1399). Prawdopodobnie jest to nazwa dzierżaw- pochodzi od imienia Wolwram (Woluramus), cza od nazwy osobowej „Strzeg”, ale istnieje też wymienionego w dokumentach mieszczanina inna możliwość – nazwę wsi można wiązać z ist- krakowskiego, który lokował to miasto za zgodą nieniem na przełomie XIII i XIV w. umocnione- Władysława Łokietka. Podobnie wiemy, że nazwa go systemu obronnego, którego elementami były wsi Braciejówka w gminie Olkusz pochodzi od zamek Smoleń oraz grodziska na górze Biśnik imienia Braciej. W 1327 r. Adam z synem Bra- i Grodzisku Pańskim w pobliżu Strzegowej. Wte- ciejem z Chrząstowic otrzymali zezwolenie kró- dy, być może, pochodzenie nazwy wsi należy lewskie na karczunek sąsiedniego lasu zwanego szukać w słowie „strzec”, co mogłoby określać Chmielowiec i lokację nowej wsi. Jak czytamy powinności mieszkańców osady w ramach tego w dokumencie: (…) kmeto de Cranstouic dictus systemu. Adam, vna cum filio suo Braceone (…)12 Cieka- Świadectwem tworzenia się układu osadni- wostką jest nazwa wsi Jangrot, która jest połączo- czego są nazwy zdrobniałe pochodzące od nazw nym imieniem i nazwiskiem biskupa krakowskie- wcześniej istniejących miejscowości. I tak na te- go Jana Grota herbu Rawicz. renie powiatu olkuskiego mamy wieś Ryczówek Sporo informacji o zajęciach okolicznej lud- (1470), a kilka kilometrów od niej, już na terenie ności dostarczają nam nazwy kulturowe, które powiatu zawierciańskiego, wieś Ryczów (1407). zostały omówione w pierwszej części artykułu. Podobnie w gminie Wolbrom obok siebie znaj- Ciekawa jest np. koncepcja wiążąca nazwy kilku dują się wsie Kąpiołki (1432) i Kąpiele Wielkie miejscowości w powiecie olkuskim z domnie- (1369). Jest także wspominana Poręba i Porąbka manym przebiegiem tzw. przesieki, za pomocą (1381). Pewną zagadkę stanowiła nazwa wsi Brzo- której we wczesnym średniowieczu wzmacniano zówka w gminie Wolbrom, która jako „Wola dic- granice plemienne. W lasach wycinano drzewa ta Brzoszowca” występuje w dokumentach z 1400 w dość szerokim pasie, a ich pnie zwalano na jed- r., następnie pojawia się nazwa „Brozowka Vola”, w 1431 r. „Brzosowka”, a potem „Brzorzowka” 11 K. Rymut, op. cit., s. 20. i „Brzezowka” (1748) oraz Brzozówka (1827). 12 Ibidem, s. 23.
Ilcusiana • 17 • 2017 17 Jacek Sypień
Nazwa wsi jest zdrobnieniem słowa Brzozowa, ale „Schechilnyky”. W 1336 r. wieś występuje pod w pobliżu nie ma obecnie takiej wsi. Jednak pod nazwą Szczerbnik, a w 1393 r. jako folwark (allo- taką oboczną nazwą występuje w źródłach wieś dium) Sczeklniki. Później nie pojawia się w źró- Wierzchowisko (1376), którego część stanowiła dłach i nie wiemy, co się z nią stało. Być może zo- przez pewien czas Brzozówka.13 W dokumencie stała opuszczona po zniszczeniach wojennych lub z 1581 r. zapisano „Brzozowa alias Wirzchowisko”. zarazie lub wchłonięta przez inną wieś (jak było Stosunkowo niewiele jest na terenie powiatu w przypadku wsi Skoroszewy w gminie Wol- olkuskiego nazw obcych. Jeśli są, to najczęściej brom). Z dokumentu datowanego na 1448 r. pochodzenia niemieckiego. Takim przykładem dowiadujemy się, że Stanisław Bydliński z Do- jest nazwa zamku i zarazem wsi, czyli Rabsztyn. maniewic sprzedał wieś Scoroczin. W 1530 r. Jest to spolszczone niemieckie słowo „rabenste- wieś występuje pod nazwą Skorosszowa. Potem in”, czyli „krucza skała” – co ciekawe, występu- jej nazwa nie występuje. Obecnie miejscowość je ono dość często, zarówno w oryginalnym, jak Skoroszewy (Skoraszewy) to części wsi Zarzecze i spolszczonym brzmieniu. Kolejną nazwą obcą, i Domaniewice, przez które została wchłonięta. także wywodzącą się z języka niemieckiego, jest Wyzwaniem dla badaczy pozostają nazwy nazwa podolkuskiej wsi Zederman (1356), która dzielnic miast i części wsi. O ile nazwy samych pochodzi od niemieckiego „Sand(er)mann”. Co wsi mają charakter urzędowy, o tyle nazwy kolo- ciekawe w dokumentach z 1400 r. spotykamy nii i przysiółków są najczęściej nazwami zwycza- pisownię Zandermann, zbliżoną do niemieckie- jowymi, które nie mają mocy prawnej i niekiedy go oryginału.14 Prawdopodobnie niemieckiego zanikają. W większości przypadków te nazwy nie pochodzenia jest nazwa wsi Kolbark. Może ona były nigdy analizowane – ani przez historyków, pochodzić od słowa „kohlberg”, czyli „węglowa ani przez językoznawców. góra”. Przemawia za tym położenie wsi na zboczu Swoistą zagadką są nazwy (i lokalizacje) góry. Nazwa może być pamiątką po zajęciu miej- karczm. Autorzy internetowego „Słownika histo- scowej ludności, czyli wypalaniu węgla drzew- ryczno-geograficznego ziem polskich w średnio- nego. Co ciekawe, nie jest to pierwsza nazwa tej wieczu” wynotowali nazwy kilkudziesięciu kar- wsi. W dokumencie z 1385 r. czytamy „Slow alias czem na terenie dzisiejszej Małopolski. Były to: Colbark”, a w 1393 r. zapisano jej nazwę, jako Białek, Bolechówka, Borowa Karczma, Borzęta, Kolberg, czyli zbliżoną do niemieckiego oryginału. Brzozówka, Budy, Chajduga, Chechel, Chełm, Ciekawostką i zarazem wyzwaniem dla hi- Chochoł, Chrostkowska Karczma, Chrostna, storyków regionalistów są wsie zaginione. Jesz- Chroszczyńska Karczma, Cianówka, Cło, Dwie cze w XVII w. istniała wieś Zalipie. Znajdowała Karczmy, Gajowa Karczma, Giszolowska Karcz- się w okolicy Witeradowa lub Żurady, ale gdzie ma, Gliniana Karczma, Grąb, Grzybowa Karcz- dokładnie – nie wiemy. W 1327 r. Władysław ma, Jasieńska Karczma, Jelitowa Karczma, Ka- Łokietek nadał braciom Wolwramowi i Hilare- łek, Kamienna Karczma, Kamionka, Karczma mu las królewski rozciągający się do granic dóbr Barycz, Kaszczor, Kleszczyńska Karczma, Kresz- kowska Karczma, Krczanka, Kruszowa Karczma, 13 Ibidem, s. 27. Krużlowa Karczma, Ksanka, Kubianka, Kutlow, 14 Ibidem, s. 201.
18 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Lekartowa Karczma, Lekszyk, Lipka, Łobzowska w źródłach w 1327 r., na terenie ziemi olkuskiej Karczma, Łupicha, Miejsce, Mierzączka, Młynka, w średniowieczu było wiele dróg mających własne Niegrabka, Nowa Karczma, Olszowa Karczma, nazwy. W 1409 r. została wzmiankowana droga Osikowska Karczma, Pankowska Karczma, Pod- o nazwie Skotnica (Scotnicza), w 1457 r. droga borna Karczma, Pokrzywka, Poniedziałek, Prze- zwana Przecznicą (prowadząca do Jerzmanowic), gińska Karczma, Przybysławskie, Raba, Rospond, a w 1464 r. – Krakowska. Z kolei Seweryn Boner Rudawa Karczma, Rybna Karczma, Ryki, Rząka, w „Opisaniu włości Pomorzańskiej” wspomina Rzyć, Samostrzelna Karczma, Sieradzka Karczma, m.in. o drodze Ciężkowskiej (czyli drodze do Sobolec, Sobótka, Stańczowa Karczma, Studzien- Ciężkowic).16 ka, Sypniowska Karczma, Szadowa Karczma, Na współczesnych mapach jedynie sporadycz- Szoczewa Karczma, Szulierz, Szwab, Szydłowska nie możemy spotkać drogi, które mają swoje hi- Karczma, Szyszki, Świdzowska Karczma, Tira, storyczne nazwy. Takimi wyjątkami są np. Olku- Turzec, Tybrz, Urwaniec, Uście, Warcka Karcz- śnica - czyli droga z Krzeszowic do Przegini czy ma, Wielgusz, Witów, Wielka Karczma, Wielmo- Biała Droga (Olkusianka) z Trzyciąża do Sułoszo- ska Karczma, Wławik, Wola Sufczyńska, Wroci- wej. W większości przypadków na śladzie daw- mirowska Karczma, Wrożna Karczma, Wrzoska, nych traktów królewskich przebiegają teraz drogi Wyszowa Karczma, Wyżna Karczma, Zadroska wojewódzkie, które znamy pod ich numerami. Karczma, Zawada, Zdzisławska Karczma.15 Tradycja używania nazw własnych dróg powróci- Z przykrością należy stwierdzić, że zwyczajowe ła w przypadku mniej znanych dróg (gminnych, nazwy części miejscowości zanikają. A szkoda, bo powiatowych). Takimi przykładami może być By- są świadectwem historii wsi i miast. Coraz czę- dlinka, czyli droga z Wolbromia do Bydlina. ściej we wsiach powiatu olkuskiego wprowadza się nazwy ulic – niestety nie wykorzystuje się NAZWY MIEJSCOWE w tym celu historycznych nazw części miejsco- W POWIECIE OLKUSKIM wości, co sprzyjałoby ich utrwaleniu. Podobnie Lista nazw miejscowych (części, kolonii, przy- zanikają nazwy fizjograficzne, czyli nazwy pól, siółków wsi i części (dzielnic) miast) została spo- lasów i łąk. Można to zapewne wiązać z zanika- rządzona w oparciu o wykaz urzędowych nazw jącym rolnictwem, zwłaszcza w zachodniej części miejscowości i ich części z 2015 r. Przy nazwach, powiatu olkuskiego. Powstanie nazw wiązało się które występują w ww. wykazie, znajduje się nu- z potrzebą nazwania pól i łąk, które się upra- mer TERYT (Krajowego Rejestru Urzędowego wiało. Jeśli zaprzestaje się ich uprawy – wtedy Podziału Terytorialnego Kraju). Użyte w opisie nazwa przestaje być potrzebna, bo nikt tam nie określnie „nie występuje” oznacza, że danej nazwy jeździ. Ciekawostkę stanowi fakt swoistego rene- nie udało się mi zlokalizować na mapach. Poda- sansu nazw własnych dróg. Nazywanie dróg ma ny w nawiasie wyraz „Rospond” i numer strony bardzo długą, sięgającą średniowiecza tradycję. odnosi się do publikacji Stanisława Rosponda pt. Poza wspomnianą Jastrzębią Drogą, odnotowaną 16 Zainteresowanym tą tematyką polecamy m.in: B. Wyrozumska, Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI wieku, Kraków 1977 oraz 15 Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu Eadem, Lustracja dróg województwa krakowskiego z 1570 roku, (online), [na:] http://www.slownik.ihpan.edu.pl/. Kraków 1972.
Ilcusiana • 17 • 2017 19 Jacek Sypień
„Słownik etymologiczny Miast i Gmin PRL”.17 Na turowa. Słowo „dodatki” prawdopodobnie do- podobnej zasadzie określnie „Rymut” z numerem tyczy dodatkowego miejsca na osiedlenie, jakie strony odnosi się do wspominanej już książki Kazi- przyznano mieszkańcom wsi po uwłaszczeniu, mierza Rymuta „Nazwy miejscowe północnej części bądź nowej organizacji wsi w XIX w. Określenie dawnego województwa krakowskiego”, określenie „pomorskie” dotyczy nazwy wsi – Pomorzany. „Arct” odnosi się do „Słownika Staropolskiego” wy- danego przez M. Arcta w 1920 r.18, skrót „IHPAN” Dworskie – kolonia Olkusza [0217840 TE- do wzmiankowanego „Słownika historyczno-geo- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Jest graficznego ziem polskich w średniowieczu”, a skrót to obszar należący dawniej do szlacheckiej rodzi- „SJP” do „Słownika języka polskiego”19. ny Mroczkowskich, która około 1859 r. nabyła Zaznaczyć należy, że lista nazw części miejsco- fragment dawnego folwarku witeradowskiego. Po wości może być niepełna, może też zdarzyć się, 1918 r. tereny dawnego folwarku, a także była że nazwa dotyczy innej (sąsiedniej) wsi. Podobnie wieś Czarna Góra, zostały ostatecznie przyłączo- etymologia nazw stanowi w niektórych przypad- ne do Olkusza jako nowa dzielnica Czarna Góra. kach jedynie hipotezę. Pozostała część wciąż nazywana była jeszcze Do- datkami Witeradowskimi, od dawna już rozpar- MIASTO I GMINA OLKUSZ celowanymi. MIASTO OLKUSZ Czarna Góra – część miasta Olkusz [0941783 Glinianki – nazwa kulturowa. Miejsce, gdzie TERYT] – nazwa topograficzna. Od wyrazu kopano glinę; także dół po wykopanej glinie, na- „czarna” nazywano np. rzeki, góry i miejscowości pełniony wodą [SJP]. W tej części Olkusza zloka- położone nad gęstym, ciemnym (czarnym) lasem, lizowane były złoża gliny, w związku z tym dzia- co jest prawdopodobne w przypadku olkuskiej łały tam liczne cegielnie (ul. Cegielniana) oraz Czarnej Góry. Niekiedy słowo „czarny” dotyczyło fabryki wytwarzające kafle. Najbardziej znane rodzaju i zarazem koloru gleby (czarnoziem) [Ro- należały do Wawrzyńca Filawskiego i Hermanna spond, s.59]. Kertha; obaj byli przemysłowcami i działaczami społecznymi. Czarny Las – osada [0218153 TERYT] – nie występuje na mapach jako osada – nazwa topo- Kamyk – część miasta Olkusz [0941808 TE- graficzna. Patrz: Czarna Góra (Olkusz). RYT] – nazwa topograficzna. Wzięła się od wzgó- rza o nazwie Kamyk. Nazwy Kamyk występują Dodatki Pomorskie – część miasta Olkusz w Polsce już w XIV w. – zazwyczaj określano tak [0941790 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- wzgórze ze skałami. W olkuskim Kamyku działał kamieniołom. 17 S. Rospond, Słownik etymologiczny Miast i Gmin PRL, Wrocław 1984. Kocatówka–Dodatki – część miasta Olkusz 18 M. Arcta słownik staropolski, oprac. A. Krasnowolski i W. Niedź- wiedzki, Warszawa 1920, dostępny online [na:] https://pl.wikiso- [0941814 TERYT] (błąd w pisowni: powinno urce.org/wiki/M._Arcta_Słownik_Staropolski. być Kocotówka) – sufiks „-ówka” wskazuje na 19 Słownik języka polskiego PWN (online), [na:] https://sjp.pwn.pl/.
20 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim nazwę dzierżawczą. Kocotówka to miejscowość Piaski – część miasta Olkusz [0941872 TE- (pole) należące do osoby o nazwisku Kocot (jest RYT] – nazwa topograficzna bardzo popularna to dość popularne nazwisko na ziemi olkuskiej). w Polsce, oznaczająca miejsce na piaszczystym Nazwą Kocotówka określano także wzgórze, na terenie. W źródłach po raz pierwszy została wy- którym wybudowano osiedle Młodych. mieniona w 1918 r. na łamach „Kroniki Powiatu Olkuskiego” jako „Piaski nad Babą”. W Polsce Mazaniec – część miasta Olkusz [0941820 miejscowości o nazwie Piaski występowały już TERYT] – nazwa dzierżawcza. W 1588 r. niejaki w XIV w. Jan Mazanek sprzedał Gabrielowi Starczynow- skiemu połowę majątku. Być może nazwa pocho- Podgrabie Parczewskie (Podgrabie) – część dzi właśnie od nazwiska właściciela. miasta Olkusz [0941889 TERYT] – nazwa to- pograficzna oznaczająca miejsce „pod grabem”. Pakuska – część miasta Olkusz [0941837 TE- Według SJP: grab - drzewo lub wysoki krzew RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Być może o szarej, gładkiej korze; też drewno tego drzewa. jest to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej W Polsce występuje tylko jeden gatunek, grab (imienia) Pakosław/Pakosz. pospolity (Carpinus betulus). Co ciekawe, od na- zwy tego drzewa pochodzi także słowo „grabie”. Parcze – część miasta Olkusz [0941843 TE- RYT] – nazwa dzierżawcza. W 1365 r. zapisana Pomorzany – część miasta Olkusz [0941895 jako Parczow, Paarcze (1407), Parcze (1470-80). TERYT] – nazwa „De Pomorsani” („z Pomo- W XIX w. pojawiają się Parcze Dolne i Parcze rzan”) po raz pierwszy pojawiła się w XIV w., Górne (1827). Według K. Rymuta jest to na- a zwrot „Pomorzani” pojawia się w źródłach zwa dzierżawcza i pochodzi od nazwy osobowej w latach 1470-80 [Rymut, s.130]. Jest to nazwa Park (Parkonis). Badacz sugeruje, że nazwa może etnograficzna, oznaczająca ludzi pochodzących też wywodzić się od słowa „park” oznaczającego z Pomorza. „wyziew kozłów, łań jeleni w okresie godowym”. Z kolei Seweryn Boner w „Opisaniu włości po- Ponik – część miasta Olkusz [0941903 TE- morzańskich” zapisał: Pan Parczewski, szlachcic RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa lub to- przy zamku będąc zasłużył sobie, iż pan Jarosz mu pograficzna. W staropolszczyźnie słowo „ponik” wydzielił grunt y lasu albo puszczy kawalec na za- miało kilka znaczeń. W tym przypadku najbar- sługę panu Jaroszowi Parczewskiemu który był ro- dziej prawdopodobne są: 1) podziemne koryto dzic z Parczowa za Lublinem. rzeki lub strumienia; 2) strumyk, wynikający z pod ziemi; 3) źródło, ścieżka kryta, podkop. Parcze Dolne – część miasta Olkusz [0941850 Od tej nazwy powstało określenie Sztolnia Po- TERYT]. nikowska, której budowę rozpoczęto w 1563 r. Podziemna część sztolni miała ponad 5 km, Parcze Górne – część miasta Olkusz [0941866 a naziemna, tzw. roznos (kanał odprowadzający TERYT]. wodę) – 2360 m. Sztolnia działała do początków
Ilcusiana • 17 • 2017 21 Jacek Sypień
XIII w., a na przełomie XIX i XX w. uruchomio- Stary Olkusz – część miasta Olkusz [0941949 no ją ponownie. TERYT] – nazwa kulturowa i topograficzna. Przymiotnik „stary” oznacza miejsce pierwszej Sikorka – część miasta Olkusz [0941910 lokacji miasta. Prawdopodobnie tego właśnie TERYT] – nazwa topograficzna pochodząca od miejsca dotyczą najstarsze wzmianki o Olkuszu, nazwy góry. Jak pisał Boner w „Opisaniu włości datowane na XI w., a także najstarsza wzmianka pomorzańskiej”: Sikorka góra która idzie na pół- o olkuskiej parafii z 1184 r. Do niedawna sądzo- nocy od Słowika w stronie zamku tamże Parczow- no, że miejsce pierwotnej lokacji miasta znajdo- skiego grunt wydzielony. Co ciekawe, na mapach wało się w miejscu grodziska Stary Olkusz, obec- z okresu okupacji była zaznaczona Sikorka Dol- nie przypuszcza się jednak, że było położone nie- na, obejmująca teren na północ od linii kolejowej co bliżej obecnego Olkusza, właśnie w dzielnicy (obecna ulica Pakuska). Stary Olkusz.
Skalskie – część miasta Olkusz [0941926 TE- Stoczki – część miasta Olkusz [0941955 RYT] – nazwa topograficzna. „Skalskie” to miej- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficz- sce na skale. Jako Skalsko występuje w źródłach na. Słowo „stok” oznacza pochyłą powierzch- w latach 1782-83, później pojawia się nazwa nia wzniesienia lub wklęsłości ziemi [SJP]. Skalskie (1787), a w lustracji z 1789 r. zapisano W tym przypadku chodzi jednak raczej o gwa- „wioski Skalskiego”20. Pod koniec XVIII w. wieś rowe (staropolskie) znacznie wyrazu, podawane Skalskie wchodziła w skład starostwa rabsztyń- w słowniku pod redakcją Witolda Doroszewskie- skiego. Nie pojawia się natomiast w szesnasto- go (wydanym w latach 1958-1969): „strumień, wiecznym „Opisie włości pomorzańskiej”. potok, źródło”. W takim znaczeniu występuje w nazwach wielu miejscowości (np. Białystok). Słowiki – część miasta Olkusz [0941932 TE- RYT] – prawdopodobnie nazwa topograficzna Za Skałami – część miasta Olkusz [0941961 od nazwy wzgórza Słowik. Nazwa pojawia się TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. w XV w. Jak podaje Boner w „Opisaniu włości Oznacza miejsce położone za skałami. Pomorzańskiej”, granica (…) idzie z Parczow- skiego gruntu pośrodkiem góry y zowią Słowikiem Zagaje – część miasta Olkusz [0941978 TE- pod wschód słońca zimnego y są tam dwa szyby RYT] – bardzo popularna w Polsce nazwa topo- zbite poniżey Słowika które szyby budowali ludzie graficzna (ponad 50). Oznacza miejsce położone z Gwarkemi którzy byli z Duchowic jeszcze za za gajem, czyli niewielkim lasem lub grupą drzew pogaństwa. Na mapach z XIX w. na zachodniej dziko rosnących [SJP; Rymut, s.111]. części Słowików jest pole oznaczone jako „Katow- skie” – prawdopodobnie był to grunt przynależ- GMINA OLKUSZ ny każdorazowo katowi miejskiemu. W XVII w. BOGUCIN MAŁY – nazwa dzierżawcza po- działał na tym terenie folwark Słowik. chodzącą od imienia Bogumił (lub jego odmian, np. Boguta, Boguchwał). Jak pisał Seweryn Bo- 20 K. Rymut, op. cit., s. 153.
22 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim ner, także Boguta Szymon, co wrotnim bywał przy od Gorzysław [Rymut, s. 54]. Jest też możliwe, że zameczku (Rabsztyn – dop. red.), kędy ptaki ło- nazwa pochodzi od słowa „gore”, czyli „pali się”, wiał, tamże też sobie założył chałupkę, kędy teraz albo „gorynia”, czyli grusza. Nazwa miejscowości Bogucin. Miejscowość po raz pierwszy wzmian- zapisana jako Gorovicz po raz pierwszy pojawia kowana w źródłach w 1225 r. W dokumencie się w źródłach w 1335 r. (spisy świętopietrza). z 1243 r. występuje jako Bogucin, potem Boge- W kolejnych latach jej nazwa była zapisywana him (1273), a następnie Bogucino, Bogucyn, Bo- jako: Gorinicz (1336), Girovicz (1345), Gorynicz gudzyn [IHPAN]. (1347), Gornicz (1374), Goruncz (1383), Gorz- nicz (1389), Goronijce (1402), Gorijnice (1404), Czarny Las – nazwa topograficzna. W prze- Gorinicza (1409), Gorinice (1412), Gorinicze szłości określenie „czarny las” dotyczyło gęstego, (1414), Gorinycze (1418), Gorzinicze, Gorzini- ciemnego (czarnego) lasu, najczęściej liściastego. ce (1419), Gorenicze (1430), Gorziinice (1464), Często od starszych nazw np. lasów wzięły się na- Goriinicze (1470-80), Gorynycze (1475), Gor- zwy zasiedlonych kolonii. nycze (1490) [IHPAN].
BRACIEJÓWKA – nazwa patronimiczna po- Kąt (Kąty) – część wsi Gorenice [0217870 TE- chodząca od nazwy osobowej (imienia) Braciej. RYT] – nazwa kulturowa. Słowem „kąty” okre- Wiemy, że w 1327 r. Adam z synem Braciejem ślano liche, ubogie chaty zagrodników leśnych, z Chrząstowic otrzymali zezwolenie królewskie którzy byli zatrudniani przy wyrębie drewna. na karczunek sąsiedniego lasu zwanego Chmie- Z czasem zaczęto tak nazywać osady położone lowiec i lokację nowej wsi, która przyjęła nazwę przy lesie, na skraju (w kącie) lasów. Co cieka- Braciejówka. we, nazwa Katowice pochodzi właśnie od wyrazu „kąt”. Dół – część wsi Braciejówka [0217828 TE- RYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca część Kochman – część wsi Gorenice [0217886 wsi powstałą w „dole”, czyli obniżeniu terenu. TERYT] – prawdopodobnie nazwa patronimicz- na pochodzenia obcego. Niewykluczone, że po- Góra – część wsi Braciejówka [0217834 TE- chodzi od przekształconego nazwiska Kaufman. RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część W 1523 r. wieś Gorenice posiadał w zastawie wsi powstałą w „górze”, czyli na podwyższeniu krakowski mieszczanin, rajca i burmistrz Paweł terenu. Kaufman (zm. 1528). W tym samym roku za- warł z Olkuszem kontrakt na budowę w Starczy- Kolonia Braciejówka – nazwa kulturowa okre- nowie k. Olkusza zakładu produkującego blachy, ślająca nową kolonię wsi. drut żelazny i narzędzia, a rok później otrzymał przywilej królewski na utworzenie w Starczy- GORENICE – pochodzenie nazwy niejasne. nowie pierwszej w Polsce i jednej z pierwszych Może to być nazwa patronimiczna od nazwy oso- w Europie manufaktur produkujących blachy, bowej (imienia) Gorynia, będącego zdrobnieniem drut i hamry (tak dawniej od niemieckiego słowa
Ilcusiana • 17 • 2017 23 Jacek Sypień
„hammer” nazywano młoty). Inna hipoteza wy- Na Górze – część wsi Kosmolów [0217930 wodzi słowo od niemieckiego „koch”, oznacza- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna jącego kucharza. Część wsi mogła się pierwotnie oznaczająca miejsce na górze, czyli charaktery- nazywać Kochmann (dość popularne nazwisko). stycznym wzniesieniu. Jeszcze inne założenie wiąże wyrazy powstałe w języku polskim od słowa „koch”, będącego Zalas – część wsi Kosmolów [0217946 TE- zdrobnieniem lub skróceniem imienia Konstan- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna tyn lub Konrad [Rospond, s. 149]. oznaczająca część wsi powstałą za lasem.
Nawsie – część wsi Gorenice [0217892 TE- Zawsie – część wsi Kosmolów [0217952 TE- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Okre- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa, ozna- ślenie „nawsie” lub „na wsi” oznaczało pustą cześć czająca część wsi powstałej za już istniejącą miej- wsi, służącą głównie za pastwisko, łąkę przy dro- scowością. Dawniej określenie „nawsie” lub „za- dze albo pole gminne [Rymut, s. 111]. wsie” oznaczało pustą cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole gminne. Pod Brzeziem – nazwa topograficzna oznacza- jąca część wsi powstałą pod brzeziem, czyli zagaj- NIESUŁOWICE – nazwa patronimiczna nikiem brzozowym. oznaczająca poddanych człowieka o imieniu Nie- suł. W 1452 r. zapisana pod nazwą Nyesulouicze Żabi Port – część wsi Gorenice [0217900 [Rymut, s. 113]. TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna (żartobliwa). Być może oznaczała miejsce wiejskie Gościniec – część wsi Niesułowice [0217998 sadzawki z dużą ilością żab. TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Słowo gościniec oznaczało dawniej szeroką dro- KOGUTEK KOSMOLOWSKI (KOGU- gę wiejską. W przypadku wsi w systemie tzw. TEK) – osada Olkusz [0217969 TERYT] – na- ulicówki była to główna droga prowadząca przez zwa kulturowa, może pochodzić od zdrobnienia wieś. Czasami, jeśli przez wieś przebiegał jakiś słowa „kogut”. ważny trakt handlowy, to on otrzymywał nazwę gościniec. KOSMOLÓW – nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej (imienia) Cosmal. Po raz pierwszy wy- Kasprzyki – część wsi Niesułowice [0218006 stępuje w źródłach w 1315 roku, jako Cosmalow TERYT] – nazwa dzierżawcza, prawdopodobnie [Rymut, s.78]. była to cześć wsi gdzie mieszkały osoby (rodzina) o nazwisku Kasprzyk. Na Dole – część wsi Kosmolów [0217923 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna Na Wsi – część wsi Niesułowice [0218012 oznaczająca miejsce w dole, czyli w obniżeniu te- TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. renu. Określenie „nawsie” i „na wsi” oznaczało pustą
24 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy OSIEK – nazwa kulturowa pochodząca od sło- drodze albo pole gminne [Rymut, s.111]. wa „osiek”, oznaczającego miejsce, gdzie wznosiła się warownia leśna utworzona z pni drzew. Pierw- Zadole – część wsi Niesułowice [0218029 sza wzmianka o wsi pochodzi z 1408 r. gdzie na- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna zwę wsi zapisano jako Ossek. Wieś występowała oznaczająca miejsce za dołem. też pod nazwą Hossiek, Osysek [Rymut, s. 120].
OLEWIN – nazwa dzierżawcza od nazwy oso- Do Chogna – część wsi Osiek [0218087 TE- bowej (imienia) Olel lub Oław [Rymut, s.117]. RYT] – nie występuje – nazwa dzierżawcza praw- Z kolei, jak pisał cytowany Seweryn Boner, wieś dopodobnie oznaczającą część wsi, która rozwinę- Olelin (dzisiaj Olewin) założył „powoźnik Oleś”, ła się przy drodze prowadzącej do gospodarstwa który służył panu Parczewskiemu. Najstarszy za- należącego do Chogna (nazwisko lub przydomek pis o wsi, której nazwę zapisano jako „Olelin” po- – być może chodzi o dość popularne nazwisko chodzi 1388 r. Hagno).
Ludwikówka – nazwa dzierżawcza oznaczająca Działy – część wsi Osiek [0218093 TERYT] część wsi należącą do osoby o imieniu Ludwik. – nie występuje – nazwa kulturowa, bardzo po- pularna w Polsce. Określenie „działy” prawdopo- Mokradła – część wsi Olewin [0218041 TE- dobnie dotyczy dodatkowego miejsca na osiedle- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna nie, jakie przyznano mieszkańcom wsi po podzie- oznaczająca część wsi położoną na grząskim, pod- leniu i reorganizacji wsi w XIX w. mokłym terenie [SJP]. Pastwa – część wsi Osiek [0218101 TERYT] Stara Wieś (Kolonia III) – nazwa kulturowa nie występuje. Nazwa kulturowa. Według SJP oznaczająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bar- słowem „pastwa” określano dawniej „żer dzikich dzo popularna w Polsce, występuje przeszło 600 zwierząt lub zdobycz, łup”. Od tego pierwszego wsi i części wsi o nazwie Stara Wieś. znaczenia pochodzi słowo „pastwisko”, od nie- go też należałoby wywodzić nazwę miejscowości Wierzbie (Kolonia II) – nazwa topograficzna (dawniej wyznaczony był teren na wspólne pa- oznaczająca część wsi z dominującym drzewosta- stwisko dla całej wsi). nem wierzbowym. Zabrzegi – nazwa topograficzna oznaczająca Witoldówka – nazwa dzierżawcza oznaczająca miejsce za brzegiem. W tym konkretnym przy- część wsi należącą do osoby o imieniu Witold. padku może chodzić o część wsi, jaka ukształto- wała się za brzegiem (granicą) dawnej wsi. Zagórcze – część wsi Olewin [0218058 TE- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna PAZUREK – kolonia Olkusz [0218118 TE- oznaczająca miejsce położone za górą. RYT] (błąd w opisie, bo to nie jest kolonia) – po-
Ilcusiana • 17 • 2017 25 Jacek Sypień chodzenie nazwy nieznane. O. Dziechciarz wiąże Pod Witańcem – część wsi Sieniczno [0218182 ją z nazwiskiem szlachcica Dzierżysława (Dzier- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. sława) Razurka, który w 1402 r. był sołtysem po- Pochodzi od nazwy lasu Witaniec, który rozcią- bliskiej wsi Troks. ga się pomiędzy Olewinem a Sienicznem i jest ujęty w spisie obiektów fizjograficznych miasta PODLESIE – nazwa topograficzna oznaczają- i gminy Olkusz. Pochodzenie nazwy jest niezna- ca miejscowość położoną przy lesie. Wzmianko- ne, być może pochodzi od czasownika „witać” wane w źródłach w XVI w. – dokument z 1783 r. i uległo przeobrażeniu na zasadzie gość/gościniec, wspomina Podlesie, alias leśni do pilnowania lasu witać/witaniec. Czasownik „witać” w znaczeniu rabsztyńskiego osadzeni [Rymut, s. 128]. „pozdrawiać przy spotkaniu” jest używany od XV w. „Słownik etymologiczny języka polskiego”21 Kolonia na Bagnie – nazwa kulturowa i topo- W. Borysia omawiane słowo wywodzi z prasło- graficzna określająca nową kolonię wsi powstałą wiańskiego czasownika vitati, vitajǫ, choć nie w miejscu podmokłym (na bagnie). wyklucza jego pokrewieństwa z łacińskim invito, invitare w znaczeniu „zaprosić, ugościć”. Kolonia Łazy (Łazy) – część wsi Podlesie [0218130 TERYT] – nazwa kulturowa. Słowo Za Górą – część wsi Sieniczno [0218199 TE- „łaz” oznaczało dawniej trzebież w lesie, pole orne RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna powstałe z karczunku lub przez wypalenie [Ry- oznaczająca miejsce za górą, charakterystycznym mut, s. 95]. Nazwa bardzo popularna, w Polsce wzniesieniem. jest około 300 miejscowości lub ich części o na- zwach wywodzących się od słowa „łaz” (np. Łaz, TROKS – pochodzenie nazwy niejasne. Łazy, Łaziska). W 1365 r. o jednym z jej mieszkańców (sołtysie Krajce) napisano „de Trexe”, czyli „z Troksa” [Ry- SIENICZNO – nazwa kulturowa pochodząca mut, s. 170]. od słowa „siennica”, które oznaczało stóg siana, ale także miejsce, gdzie trzymało się siano. Po raz Dół – cześć wsi Troks [0218213 TERYT] pierwszy wzmiankowana w źródłach w 1470-80 – nie występuje – nazwa topograficzna oznacza- jako Zenyczno [Rymut, s. 152]. jąca część wsi powstałą w dole, czyli w obniżeniu terenu. Kolonia Zimnodół – nazwa topograficzna Góra – część wsi Troks [0218220 TERYT] określająca część wsi, która powstała przy drodze – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczają- prowadzącej w stronę sąsiedniej wsi Zimnodół. ca część wsi powstałą w górze, czyli podwyższeniu terenu. Pod Lasem – część wsi Sieniczno [0218176 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, Stradomie – część wsi Troks [0218236 TE- bardzo popularna w Polsce, oznaczająca część wsi RYT] – nie występuje – nazwa dzierżawcza od powstałą pod lasem. 21 W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2006.
26 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim nazwy osobowej (imienia) Stradom lub słowa określenie „nawsie” („zawsie”) oznaczało pustą „stradać” – tracić [Rospond, s. 168]. Poza najbar- cześć wsi, służącą głównie za pastwisko, łąkę przy dziej znaną krakowską dzielnicą Stradom (wcze- drodze albo pole gminne. śniej zapisywaną jako Stradomia), w Polsce jest kilka wsi lub ich części o tej nazwie. ZADOLE KOSMOLOWSKIE – kolonia [0217975 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- WITERADÓW – nazwa dzierżawcza od na- czająca miejscowość „za dołem”. Wzmiankowane zwy osobowej (imienia) Vitorad (Witorad). Po w 1895 r. raz pierwszy występuje w źródłach w 1388 r. jako Vitoradow [Rymut, s. 180]. ZAWADA – nazwa topograficzna lub kul- turowa. Może wywodzić się od słowa „zawada” Pod Kadzielnią – część wsi Witeradów w znaczeniu „przeszkoda”. Pierwsza wzmianka [0218259 TERYT] – nie występuje – nazwa to- o wsi pochodzi z 1490 r. [Rymut, s. 199]. pograficzna oznaczająca część wsi położonej pod Górą Kadzielnia, czyli wzgórzem o wysokości Zawada Pierwsza – część wsi Zawada [0218294 417 m n.p.m. Sama nazwa Kadzielnia może po- TERYT] – nazwa topograficzna. chodzić albo od rosnącego tu niegdyś jałowca wy- korzystywanego do produkcji kadzideł, lub – we- Ćmiele – pochodzenie nazwy nieznane. Praw- dług innej wersji – od kadzielnika (kościelnego), dopodobnie jest to nazwa patronimiczna pocho- który dzierżawił ten teren. dząca od nazwiska Ćmiel lub nazwa wywodząca się staropolskiego słowa „ćmiel”, czyli trzmiel. Szczygłów Tartak – część wsi Witeradów [0218265 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- Piaski – nazwa topograficzna oznaczająca część turowa. Określała zabudowania rozciągające się wsi położoną na piaszczystym gruncie. wokół działającego tartaku wodnego należącego do rodziny Szczygłów. Spławy – nazwa topograficzna, bardzo popu- larna. Obecnie słowo „spław” oznacza przewóz WIŚLICZKA – pochodzenie nazwy nieznane. drogą wodną przy wykorzystaniu prądu wody; Albo jest to nazwa kulturowa związana z granicą spławianie. Jednak w dawnej polszczyźnie, a tak- państwa Wiślan, albo zdrobnienie od nazwy Wi- że w gwarze, spławianie bydła oznaczało jego po- ślica (wieś mogła być założona przez przybysza jenie w pobliskiej rzece. Stąd spławy to miejsca, z Wiślicy). Jest też możliwe, że nazwa miejscowo- gdzie pojono bydło. Wyraz pochodzi od słowa ści pochodzi od nazwiska – w źródłach z 1407 r. „pławić”, czyli „kąpać się w rzece, jeziorze itp.” występuje Mikołaj Wiśliczka. Pierwsza pewna [SJP]. wzmianka o wsi pochodzi dopiero z 1839 r. Zawada Druga – część wsi Zawada [02182884 Zawieś – nazwa topograficzna, oznaczająca TERYT] – nazwa topograficzna. część wsi powstałej za istniejącą wsią. Dawniej
Ilcusiana • 17 • 2017 27 Jacek Sypień
ZEDERMAN – nazwa dzierżawcza. Jej po- Na Dole – część wsi Zimnodół [0218360 chodzenie można wiązać z niemieckim „Sand(er) TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna mann”. Wieś po raz pierwszy wzmiankowana oznaczająca miejsce za dole, w obniżeniu terenu. w źródłach w 1356 r., a w 1397 r. zapisana jako Zedrman [Rymut, s. 201]. Na Pastwie – część wsi Zimnodół [0218377 TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa, Pasieka – część wsi Zederman [0218319 TE- oznaczająca część wsi powstałej na dawnym pa- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa ozna- stwisku gromadzkim wspólnym dla całej wsi czająca ule z pszczołami [SJP]. Patrz: Pastwa (Osiek, Gmina Olkusz).
Podgaj – część wsi Zederman [0218325 TE- ŻURADA – pochodzenie nazwy niejasne, być RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. może od słowa „żer” [Rymut, s. 215]. Pierwsza Oznacza część wsi powstałej pod gajem, czyli nie- wzmianka pochodzi z 1388 r. Wieś występowa- wielkim lasem lub grupą dziko rosnących drzew ła pod nazwami: Dszurada, Dzurada, Szcurada, [SJP]. Zwada, Zdurada, Zdziuradow [IHPAN].
Zadole – część wsi Zederman [0218331 TE- Pierwsza Kolonia – część wsi Żurada [0218414 RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna TERYT]. oznaczająca miejsce za dołem, obniżeniem tere- nu. Druga Kolonia – część wsi Żurada [0218408 TERYT]. ZIEMKÓWKA (KOLONIA ZIMKÓWKA) – osada [0217857 TERYT] – prawdopodobnie Trzecia Kolonia – część wsi Żurada [0218420 nazwa dzierżawcza, pochodzącą od nazwy osobo- TERYT]. wej (imienia) Ziemko. Poduchy – pochodzenie nazwy nieznane. Być ZIMNODÓŁ – nazwa topograficzna. Ozna- może jest skróceniem wyrazu „poduchowne”. cza miejsce położone w obniżeniu terenu o ni- skich temperaturach. Jako Symnodol występuje OSADY po raz pierwszy w źródłach w 1299 r. [Rymut, U Granic – osada Olkusz [0218383 TERYT] s. 203]. – nie występuje – nazwa topograficzna, oznacza osadę powstałą przy granicach wsi lub miasta. Do Baraków – część wsi Zimnodół [0218354 TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Być MIASTO I GMINA WOLBROM może oznaczała część wsi przy drodze prowadzą- MIASTO WOLBROM cej do miejscowej szkoły, która po wojnie mieściła WOLBROM – nazwa dzierżawcza pochodzą- się w tymczasowym baraku. ca od nazwy osobowej (imienia) Wolwram (Wol- fram). Po raz pierwszy wspomniany w dokumen-
28 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim cie z 1327 r., w którym Władysław Łokietek na- (przezwiska) Koza. Słowo „kozina” oznacza także dał braciom Wolwramowi i Hilaremu, sołtysom mięso kóz. z Dłużca, las królewski należący do Dłużca, rozciągający się na długość i szerokość do gra- Majorat – osada Wolbrom [0224410 TERYT] nic dóbr: Pilcza, Udórz, Szczeklniki, Podlesice, – nazwa kulturowa. Po klęsce powstania listopa- Wierzchowice (dzisiaj Wierzchowisko) i Goła- dowego w 1831 r. miasto Wolbrom utraciło au- czowy w celu lokacji na prawie niemieckim (fran- tonomię. Z części dóbr dawnego starostwa wol- końskim) wsi Wolbrom. bromskiego utworzono wtedy majorat podarowa- ny przez cara majorowi Niełojowowi. Według SJP Buczyna – osada [0224515 TERYT] – nie wy- majorat to sposób dziedziczenia, według którego stępuje na mapach – nazwa topograficzna ozna- cały majątek przechodzi na najstarszego syna lub czająca część wsi powstałą w pobliżu (w miejscu) jego najbliższego krewnego, a także majątek dzie- zagajnika bukowego. dziczony w taki sposób; w dawnej Polsce: wielki, niepodzielny majątek rodowy, ordynacja. Gajówka – nazwa topograficzna lub kulturo- wa. Część wsi powstała w pobliżu gaju (niewiel- Rędziny – osada Wolbrom [0224426 TERYT] kiego lasu) lub wokół gajówki, czyli budynku, – nazwa topograficzna. Rędzina to gleba powstała w którym mieszkał gajowy. ze zwietrzenia skał węglanowych i siarczanowych [SJP]. Nazwa „rędzina” pochodzi od staropolskie- Grabie – nazwa topograficzna oznaczająca go słowa „rzędzić” – mówić, gwarzyć. Gleby te miejsce, w którym rośnie las grabowy. W Polsce zawierają dużo kamieni i podczas orki „gwarzą” występuje tylko jeden gatunek, grab pospolity z rolnikiem. (Carpinus betulus). Co ciekawe, od nazwy tego drzewa pochodzi także słowo „grabie” w znacze- Nowa Łąka – nazwa topograficzna. Część mia- niu narzędzia rolniczego. sta, która powstała na dawnej łące miejskiej, czyli wspólnym terenie do wypasu bydła. Pojawia się Kocie Doły – nazwa topograficzna lub kultu- na mapach z XIX w. rowa. Określeniem „kocie doły” nazywano nie- wielkie sadzawki, czasami powstałe w dawnym Nowa Łąka-Żydy – część miasta Wolbrom korycie rzeki (starorzeczu). Niewykluczone, że [0945338 TERYT] – nazwa kulturowa. Pocho- nazwa ma jednak związek ze zwyczajem topie- dzi od osadników żydowskich, którzy zaczęli się nia małych kotów. W języku staropolskim „kot” osiedlać w Wolbromiu po potopie szwedzkim oznaczało także pomieszczenie dla małych zwie- (1655–1660), a w 1740 r. uniezależnili się od rząt – stąd słowo „kojec”. gminy w Olkuszu i założyli własny niezależny ka- hał. Nowa Łąka-Żydy obejmuje zachodnią część Kozina – część miasta Wolbrom [0945321 miasta, gdzie znajdowała się synagoga i cheder TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna (szkoła żydowska), a co za tym idzie – duże sku- (miejsce hodowli kóz) lub rodowa od nazwiska pisko ludności żydowskiej.
Ilcusiana • 17 • 2017 29 Jacek Sypień
Nowe Miasto – część miasta Wolbrom Węgry – Węgry [0945373 TERYT] – po- [0945344 TERYT] – nazwa kulturowa. Nowe chodzenie nazwy nieznane. Może wywodzić się terytorium, które rozwinęło się w oparciu o sta- od osadników lub jeńców z Węgier. Ponieważ cję kolejową przy przeprowadzonej przez miasto w dawnej Polsce „Węgrami” nazywano nie tylko w 1885 r. Drodze Żelaznej Iwanogrodzko-Dą- mieszkańców tego kraju, ale także wędrownych browskiej oraz powstałej w 1908 r. filii olkuskiej kramarzy i handlarzy domokrążnych, istnieje fabryki austriackiego przedsiębiorcy Petera We- możliwość, że stworzyli tu swoją osadę [Rospond, stena. s. 418]. Mniej prawdopodobne jest pochodzenie nazwy od traktu kupieckiego prowadzącego na Pisarówka – część miasta Wolbrom [0945350 Węgry. Istnieje teoria wywodząca nazwę od sło- TERYT] – nazwa służebna od słowa „pisarz”. wa „wągry”. Prawdopodobnie była to część dawnych przed- mieść, gdzie znajdowało się pole, które mógł Wymysłów – kolonia Wolbrom [0224834 użytkować każdorazowy pisarz miejski (zatem TERYT]. Nazwa bardzo popularna w Polsce, było związane nie tyle z osobą, co funkcją). Przy- notowana już w XIV w. – nie znamy jednak jej rostek „-ówka” jest co prawda charakterystyczny etymologii. Może to być nazwa patronimiczna dla Polski południowo-wschodniej, ale występuje pochodząca od imienia Wymysł lub Wymysław także w nazwach na terenie ziemi olkuskiej (m.in. (na podobnej zasadzie, jak nazwa miejscowości Braciejówka, Balcerówka, Michałówka). Namysłów, pochodząca od imienia Namysł/Na- mysław). Może to być także nazwa kulturowa lub Stare Miasto – część miasta Wolbrom topograficzna, określająca jakąś konkretną funk- [0945367 TERYT] – nazwa topograficzna. Po cję danej części wsi. Ponoć nazwę Wymysłów rozbudowie miasta w XVIII, a zwłaszcza XIX otrzymywały osady oddalone od innych osadni- w., jego najstarszą część zaczęto nazywać Starym czych centrów. Miastem. PRZYSIÓŁKI I KOLONIE Wąwóz Kapkazy – pierwotnie nazwa obiektu Okupniki – przysiółek [TERYT 0224550] fizjograficznego. Po wybudowaniu na tym terenie – nazwa kulturowa. W dawnej polszczyźnie słowo osiedla domów jednorodzinnych stała się nazwą „okupnik” oznaczało chłopa posiadającego ziemię części miasta. Niewkluczone, że jest to przekształ- na prawie dziedzicznym, płacącego czynsz (okup) cona nazwa „Kaukazy”. W XIX i na początku i co za tym idzie – zwolnionego z ciężarów pańsz- XX w. na terenie zaboru rosyjskiego takie nazwy czyźnianych [SJP]. Nazywano ich także chłopami nadawali żołnierze, którzy powrócili ze służby czynszowymi. Taka forma rozwinęła się w XVIII w carskim wojsku. Jeśli np. służyli w górach Kau- i XIX w. (do ukazu o zniesieniu pańszczyzny kazu, to górzystą cześć swej rodzinnej wsi nazy- i oczynszowaniu). Początkowo na okup było stać wali Kaukaz (Kaukazy). Prawdopodobnie nazwę bogatszych chłopów i część wsi, która zamieszki- nadali w XIX w. rosyjscy oficerowie, właściciele wali, zaczęto nazywać Okupnikami. majoratu Wolbrom.
30 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
GMINA WOLBROM RYT] – nazwa topograficzna. Część wsi powstała BOŻA WOLA – nazwa kulturowa. Słowo na brzegu, a więc przy granicach wsi. „wola” w staropolszczyźnie miało to samo zna- czenie, co wolność. Dlatego ziemię pustą, oddaną Działka – część wsi Brzozówka [0223711 TE- osadnikom z uwolnieniem ich na pewną liczbę RYT] – nazwa kulturowa, oznaczająca wyznaczo- lat od wszelkich służb, powinności i czynszów dla ny obszar ziemi przeznaczony pod zabudowę lub dziedzica, nazywano „wolą”. A dlaczego „boża”? uprawę. Prawdopodobnie owe działki powstały Tego nie wiemy. Być może była to wieś należąca po nowym urządzeniu wsi w XIX w., związanym do kościoła? z rozdziałem gruntów po uwłaszczeniu i parcelacji.
Piekło – część wsi Boża Wola [0223668 TE- Włościańskie – nazwa kulturowa oznaczająca RYT] – nazwa kulturowa, bardzo popularna część pół wsi uprawioną przez włościan, w odróż- w Polsce (prawie 100 miejscowości lub ich czę- nieniu od pól należących do folwarku, dworu. ści). Prawdopodobnie „Piekłem” określano część miejscowości, gdzie występowały nieurodzajne, BUDZYŃ – Nazwa kulturowa. Gwarowo lich- trudne w uprawie pola lub jakiś inne trudności sza część wsi lub gorzej zbudowana, odbiera czasem naturalne (np. tereny zalewowe). miano budzynia [Rymut, s. 28]. Pierwsze informa- cje o Budzyniu (Budzynie) pochodzą z 1690 r. Przebój – część wsi Boża Wola [0223674 TE- RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Budzyń-Mostek – nazwa kulturowa oznaczają- ca część wsi przy moście. Warszawa – część wsi Boża Wola [0223680 TERYT] – nazwa patronimiczna lub kulturowa. CHEŁM – nazwa topograficzna oznaczają- Patrz: Warszawa (Poręba Dzierżna, Gmina Wol- ca górę, wzniesienie. W podobnym brzmieniu brom). występuje w znacznej części języków słowiań- skich (w języku czeskim, jako „chlum”). Nazwa BRZOZÓWKA – wieś, jako „Wola dicta „Chelm” po raz pierwszy została odnotowana Brzoszowca” występuje w dokumentach z 1400 w źródłach historycznych w 1260 r. (prawdopo- r., następnie pojawia się nazwa „Brozowka Vola”, dobnie dotyczyła lasu Chełm). W XIV w. spoty- w 1431 r. „Brzosowka”, potem „Brzorzowka” kana jest także pisownia „Chelmec” i „Chelmek”. i „Brzezowka” (1748) oraz „Brzozówka” (1827) [IHPAN]. Nazwa wsi najprawdopodobniej jest Działki – część wsi Chełm [0223740 TERYT] zdrobnieniem nazwy „Brzozowa” – pod taką – nie występuje – nazwa kulturowa oznaczająca oboczną nazwą występuje w źródłach wieś Wierz- wyznaczony obszar ziemi przeznaczony pod za- chowisko, której część stanowiła przez pewien budowę lub uprawę. Prawdopodobnie owe dział- czas właśnie Brzozówka. ki powstały po nowym urządzeniu wsi w XIX w., związanym z rozdziałem gruntów po uwłaszczeniu. Brzeg – część wsi Brzozówka [0223705 TE-
Ilcusiana • 17 • 2017 31 Jacek Sypień
Grabie – część wsi Chełm [0223757 TE- Balcerówka (Barcelówka) – przysiółek wsi RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca miejsce, Chrząstowice [0223823 TERYT] – nazwa pa- w którym rośnie las grabowy. tronimiczna oznaczająca przysiółek, w którym mieszkała rodzina Balcerka. Słowo Balcerek, to Kamienna Góra – część wsi Chełm [0223763 zdrobnienie imienia Baltazar. TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi powstałą na wzniesieniu ze skalnym ostańcem Dół – [0223800 TERYT] – nazwa topogra- lub miejscami eksploatacji kamienia. ficzna oznaczająca część wsi położoną w dole, czy- li obniżeniu terenu. Piątkowy Brzeg – nazwa patronimiczna ozna- czająca część wsi, jaka powstała wokół położonej Góra – część wsi Chrząstowice [0223817 TE- na granicach (brzegu) wsi roli należącej do miesz- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część kańca o nazwisku Piątek. wsi położoną na górze, czyli na wzniesieniu.
Szwajcary – część wsi Chełm [0223770 TE- Młyny – nazwa kulturowa oznaczająca część RYT] – nazwa kulturowa. Dawniej określe- wsi, która powstała wokół miejscowych młynów niem „szwajcar” nazywano portiera/odźwiernego, wodnych. a w majątkach wiejskich (folwarkach) także ludzi nadzorujących oborę, przerób mleka i produkcję DOMANIEWICE – nazwa patronimiczna, serów. Niewykluczone, że w tej części wsi mieszka- pochodząca od nazwy osobowej „Domań” (po- ły osoby, które specjalizowały się w wyrobie serów. dobnie, jak imiona Domamir, Domasław). Słowo Domaniewice oznacza więc poddanych Doma- Zapilniki – część wsi Chełm [0223786 TE- nia. W pierwszej wzmiance o wsi Domaniewice RYT] – pochodzenie nazwy nieznane (jedyna z 1388 r. nazwa wsi została zapisana jako „Do- w Polsce). Przedrostek „za” mógłby sugerować, że manouicze”. Potem nazwa wsi była zapisywana jest to część wsi powstała za pilnikami. jako: Domanouicz (1398), Domanyowice (1400- 1417), Domanouice (1410), Domanyowycze CHRZĄSTOWICE – prawdopodobnie nazwa (1490), Domyanowicze (1529) [IHPAN]. patronimiczna, pochodząca od imienia Chrząst. Może to być też nazwa kulturowa, wywodząca się Czarny Las – nazwa topograficzna. Patrz: od staropolskiego wyrazu „chrząst” w zanczeniu Czarna Góra (Olkusz). „chrząszcz”. Nazwa wsi Chrząstowice pojawia się w dokumentach z 1254 r., jako „Chrastowiczy”, po- Iły – część wsi Domaniewice [0223906 TE- tem Chranstowice (1286), Chranstonici (1287), RYT] – nazwa topograficzna. Pochodzi od słowa następnie Chranstouia, Chranstouici, Chram- „ił” oznaczającego drobnoziarnistą, bardzo często stowice, Cranstouic, Chrzanstowicze, Chransto- spotykaną w przyrodzie skałę osadową (składają- uia, Chranstouice, Chrąstowycze, Chrzansthow, cą się głównie z minerałów ilastych, z domieszką Chrzansthowicze i Chrzasthowicze [IHPAN]. łyszczyków, pyłu kwarcowego, wodorotlenków
32 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
żelaza i innych) [SPJ]. Słowo „iły” oznacza także maniewice i Zarzecze). Jej nazwa przetrwała jako rodzaj gleby. nazwa części tych wsi. Prawdopodobnie nazwa wywodzi się od imienia „Skorosz”. W 1448 r. Sta- Na Górach – część wsi Domaniewice [0223912 nisław Bydliński z Domaniewic sprzedał za 400 TERYT] – nazwa topograficzna. Oznacza część grzywien Janowi z Niezwojowic wsie Domianie- wsi powstałą w „górze”, czyli na podwyższeniu wice i „Scoroczin”, czyli Skoroszewy. W 1520 r. terenu. przed sądem ziemskim krakowskim toczył się spór między mieszczaninem krakowskim Janem Na Pagórach – część wsi Domaniewice Bankiem a niegdyś mieszczaninem krakowskim [0223929 TERYT] – nie występuje – nazwa to- Stanisławem Myślenickim, dziedzicem wsi Do- pograficzna oznaczająca część wsi powstałą „ na maniewice, Załęże i Skoroszowy o to, że Stani- pagórkach”, czyli podwyższeniu terenu. sław nie oddał w wyznaczonym terminie poży- czonych od Jana 500 florenów. W 1530 r. nazwa Niezdara – prawdopodobnie nazwa żartobli- wsi została zapisana jako „Skorosszowa”. wa, przezwisko od słowa „niezdara”, czyli osoba niezręczna lub niezaradna [SJP]. Inna możliwość Stara Wieś – część wsi Domaniewice [0223964 jest taka, że nazwa powstała poprzez zaprzeczenie TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce słowa „zdar”, które w staropolszczyźnie oznaczało pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Pol- sukces, powodzenie. W tej formie słowo prze- sce. trwało w języku czeskim. DŁUŻEC – nazwa topograficzna od słowa Okupniki – część wsi Domaniewice [0223935 „długi”. W języku staropolskim słowo „dłużec” TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. oznaczało także długą linkę lub rzemień, przy- Osada lub część wsi, gdzie mieszkali okupnicy wiązany do pęt konia. Najstarsza wzmianka nosiła nazwę Okupniki. Patrz: Okupniki (Wol- o miejscowości pochodzi z 1323 r., kiedy została brom, przysiółki i kolonie). zapisana jako Dluzecz. Potem pojawiały się na- zwy: Dlusecz (1326), Dlvzecz (1327), Dlussecz Psiarskie – część wsi Domaniewice [0223941 (1328), Clusicz (1335), Dlusek (1373), Dlu- TERYT] – nazwa służebna lub kulturowa. Praw- szecz (1394), Dluszcze, Magna et Parva Dluszecz dopodobnie nazwa mogła pierwotnie oznaczać (1412), Dlusczecz (1415), Dlusszecz, Dluscza leśna osadę, w której mieszkali „psiarze”, czyli (1419), Dluszyecz (1457), Luszecz (1467), Dlu- osoby pilnujące lub hodujące psy łowcze. Podob- scze (1529). Co ciekawe, w dokumencie z 1396 r. nie miejscowość Psary [Rospond, s. 313]. występuje „In Magna et Parva Dluszecz”, czyli „w Wielkim i Małym Dłużcu”, co by oznaczało, Skoroszowy – część wsi Domaniewice iż były to dwie odrębne wsie [IHPAN]. [0223958 TERYT] – nazwa dzierżawcza. W XV i XVI w. istniała wieś Skoroszewy, która potem Lizak – część wsi Dłużec [0223846 TERYT] – została wchłonięta przez dwie sąsiednie wsie (Do- nazwa kulturowa. Z nazwą związana jest ciekawa
Ilcusiana • 17 • 2017 33 Jacek Sypień legenda. Przy drodze w kierunku Pilicy, na tzw. oznacza właśnie wzniesienie, wyniesienie. W do- Lizaku, wśród zabudowań gospodarczych, na nie- kumentach z lat 1218-29 nazwa wsi została za- wielkiej skałce stoi czworoboczna kapliczka św. pisana jako „Galaczow” a następnie „Golaczow”. Barbary z XVIII w. z posągiem świętej z początku W kolejnych latach nazwa wsi zapisywana była XVII w. Według podań, dawno temu na pastwi- m.in. jako: Golochel (1275), Glowozow (1325), sku wśród lasu pasły się woły, a jeden z nich na tej Goloczel (1326), Goloczol (1331), Goloczow skałce wylizał wyobrażenie św. Barbary. (1333), Glogossow (1334), Golocol (1335), Glo- vossow (1336), Goleczowi (1339), Glogoczow Nowa Wieś – część wsi Dłużec [0223852 TE- (1349). W 1400 r. pojawiła się nazwa „Goloczow RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca nową cześć Episcopali”, czyli Gołaczewy Biskupie, co odnosiło wsi. się do własności wsi. W 1462 r. zapisano nazwę jako Golancz, w 1463 r. Golaczovo, następnie Rędziny – część wsi Dłużec [0223869 TE- Golaczowy (1470-80), Golyaczowi i Golyaczow, RYT] – nazwa topograficzna, bardzo powszech- w 1489 r. Goloczowy, w 1494 r. Goloczovi, potem na. W lustracjach z XVI i XVII w. czytamy, że Goloczowij (1499) i Golaczowij (1501) [IHPAN]. w Dłużcu są role o nazwach „domiarek trzi na Rzedzinach”. Obecnie ta część wsi nazywa się Rę- Kolonia Chełmska – część wsi Gołaczewy dziny. Co ciekawe, to samo źródło podaje nazwy: [0224018 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- ,,domiarek” z łąką „przy lącze” między rolami czająca część wsi, kolonię położoną przy drodze i łąkami kmieci w kierunku wsi Strzegowa, role prowadzącej do sąsiedniej wsi Chełm. folwarczne „na Rzedzinach”, w tym rola „domia- rek” przy drodze publicznej z Krakowa do Pilicy, Kolonia Suska – część wsi Gołaczewy „domiarek” leżący przy krzewach o nazwie Jaś- [0224030 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- ków Kierz (Jaskowkierz) [IHPAN]. Patrz: Rędzi- czająca część wsi, kolonię położoną przy drodze ny (Wolbrom). prowadzącej do sąsiedniej wsi Sucha.
Sośliny – część wsi Dłużec [0223875 TERYT] Łupnik – część Kolonii Chełmskiej [0224024 – nazwa topograficzna, pochodząca od lasu sosno- TERYT] – prawdopodobnie nazwa kulturowa wego (podobna odmiana, jak słowa „buczyny”). oznaczająca część wsi, gdzie łupano kamienie. Dawniej (gwarowo) „łupnikiem” określano młot Stara Wieś – część wsi Dłużec [0223881 TE- kamieniarski. W języku staropolskim słowo „łu- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce pier- panica” oznaczało kawał, bryłę, odłam np. skały wotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce. [Arct].
GOŁACZEWY – przypuszcza się, że nazwa Nadmłynie – osada Wolbrom, kolonia Goła- wsi ma pochodzenie topograficzne. Oznaczałaby czew [0224053 TERYT] – nazwa topograficzna, wtedy gołe, niezalesione wzniesienie. Druga część oznaczają część wsi powstałą nad młynami, czyli nazwy, czyli „czoł”, w wielu językach słowiańskich osadą młynarską nad rzeką.
34 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Piaski – kolonia Gołaczew [0224060 TERYT] niała nazwa miejscowości Jeżów, oddalonej o 20 – nazwa topograficzna oznaczającą część wsi po- km. Nazwa wsi zapisana jako „Jezowca” po raz wstałą na piaszczystym gruncie. pierwszy pojawia się w źródłach w 1388 r. W do- kumentach z XIV w. nazwa wsi występuje jako Przykopa – część wsi Gołaczewy [0223987 Geszowa, Gezoua i Jezow, w 1426 r. - Jessowka, TERYT] nie występuje – nazwa topograficzna. w 1438 r. - Geszowka, w latach 1470-80 - Jezow- W języku staropolskim słowo „przykopa” ozna- ka Inferior, (Jeżówka Dolna), a w 1488 r. Jeszow- czało rów [Arct]. Niewykluczone, że przez tę ka [IHPAN]. część wsi prowadził sztucznie wykopany rów, tzw. młynówka, z którego woda była wykorzystywana Brzeziny – część wsi Jeżówka – nazwa topogra- do napędzania kół wodnych młynów. ficzna oznaczająca nazwa topograficzna oznacza- jąca część wsi powstałą pod zagajnikiem brzozo- Rogatki – część wsi Gołaczewy [0223993 TE- wym – brzeziną. RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną przy jej granicach (rogatkach). Jed- Cerkiewska Góra – część wsi Jeżówka nak znaczenie to może znacznie starsze konota- [0224082 TERYT] – nie występuje na mapach cje, gdyż słowem rogatki określano także budy- – prawdopodobnie nazwa kulturowa (ślad po ist- nek przy głównym trakcie, w którym pobierano nieniu kościoła, kaplicy – dawniej nazywanych opłaty drogowe. Warto nadmienić, że przez Goła- też cerkwiami - patrz Cerekwica) lub nazwa pa- czewy od czasów średniowiecza prowadził ważny tronimiczna od nazwy osobowej Cerkiew. trakt handlowy, tzw. droga Krakowska. Dziubdzielowska Góra – część wsi Jeżów- Stara Wieś – część wsi Gołaczewy [0224001 ka [0224107 TERYT] – nie występuje – nazwa TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce patronimiczna od nazwy osobowej (nazwiska) pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Pol- Dziubdziel. sce. Drzewie – część wsi Jeżówka [0224099 TE- Studzianki (Studzienki) – część Kolonii Su- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część skiej [0224047 TERYT] – nie występuje – na- wsi powstałą w miejscu, gdzie było dużo drzew. zwa kulturowa od słowa „studnia”. W języku sta- ropolskim słowo „studnica” oznaczało zarówno Grabowiec – część wsi Jeżówka [0224113 TE- studnię, jak i źródło. Prawdopodobnie Studniska RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca miejsce, to część wsi, gdzie dawniej znajdowało się źródło w którym rośnie las grabowy. lub studnia. Kopaniny – część wsi Jeżówka [0224120 TE- JEŻÓWKA – pochodzenie nazwy niejasne. RYT] – nie występuje – nazwa prawdopodobnie Może to być nazwa dzierżawcza od nazwy oso- kulturowa. Mogła oznaczać część wsi, gdzie np. bowej „Jeż” albo nazwa kulturowa, czyli zdrob- kopano kamień wapienny. Nazwa Kopaniny po-
Ilcusiana • 17 • 2017 35 Jacek Sypień jawia się już w XVIII w. – w 1752 r. dzierżawca Stasiurowska Góra – część wsi Jeżówka wsi Józef Tomicki sądził się z gromadą pobliskiej [0224194 TERYT] – nie występuje – nazwa Chliny o sporny grunt, tzw. „kopaniny”. topograficzna. Pierwotna nazwa góry pochodzi prawdopodobnie od przekształconej nazwy oso- Marusowska Góra – część wsi Jeżówka bowej: zdrobnienia imienia (przezwiska) Stani- [0224136 TERYT] – nazwa topograficzna. Pier- sław. wotna nazwa góry pochodzi prawdopodobnie od przekształconej nazwy osobowej: zdrobnienia Wierzbie – część wsi Jeżówka – nazwa topo- imienia (przezwiska) Marcin. graficzna, oznaczająca część wsi z dominującym drzewostanem wierzbowym. Pod Chliną – część wsi Jeżówka [0224142 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, Wilkoszówka – część wsi Jeżówka – nazwa pa- oznacza część wsi położoną w pobliżu granic są- tronimiczna od nazwy osobowej (imienia bądź siedniej wsi Chliny. nazwiska) Wilkosz, które z kolei pochodzi od nazwiska Wilk. Takie nazwiska są cytowane już Powodnik – część wsi Jeżówka [0224159 TE- w XII w. RYT] – nazwa kulturowa. W języku staropolskim słowo „powodnik” oznaczało poganiacza np. by- Wiśniakówka – część wsi Jeżówka – nazwa dła. Niewykluczone, że ta część wsi była zamiesz- patronimiczna od nazwy osobowej (imienia bądź kała przez osoby trudniące się tą profesją [Arct]. nazwiska) Wiśniak. Jest również możliwa hipoteza, że jest to nazwa topograficzna mająca związek z wodą. Zakoleje – część wsi Jeżówka – nazwa kultu- rowa osady powstałej za wybudowaną w 1885 r. Razusowska Góra – część wsi Jeżówka linią kolejową. [0224165 TERYT] – nazwa topograficzna. Pier- wotna nazwa góry pochodzi prawdopodobnie KALIŚ – nazwa dzierżawcza pochodząca od od przekształconej nazwy osobowej: zdrobnienia nazwiska Kaliś (Kalisz). Nazwa Kaliś (Kalisz), imienia (przezwiska) Razus. w odniesieniu do osady młynarskiej pojawia się u schyłku XVIII w. Osady młynarskie na terenie Rogoniowska Góra – część wsi Jeżówka dzisiejszej wsi Kaliś istniały już na przełomie XIV [0224171 TERYT] – nie występuje. Nazwa topo- i XV w. W źródłach historycznych zachowała się graficzna. Pierwotna nazwa góry pochodzi praw- datowana na 1410 r. wzmianka, iż Jan wójt z Wol- dopodobnie od przekształconej nazwy osobowej: bromia zastawia za 70 grzywien zięciowi Waw- zdrobnienia imienia (przezwiska) Rogoń. rzyńcowi sołectwo w Lgocie Wolbromskiej z mły- nem zwanym Adamowskim i sadzawką [IHPAN]. Stara Wieś – część wsi Jeżówka [0224188 TE- RYT] - nazwa kulturowa oznaczająca miejsce pier- Skałka – część wsi Kaliś [0224219 TERYT] wotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce. – nie występuje – nazwa topograficzna. Część wsi
36 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim położona na wzniesieniu lub w pobliżu skał. Na- wa używana już średniowieczu. Tą nazwą określa- zwa popularna na terenie ziemi olkuskiej. Patrz: no nowe pola domierzone do wsi – stąd domiarki. Skałka (Bukowno). Góra – część wsi Kąpiele Wielkie [0224260 Stara Wieś – część wsi Kaliś [0224225 TE- TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna wsi położną w obniżeniu terenu. oznaczająca starą cześć wsi. Podolec – część wsi Kąpiele Wielkie [0224277 KĄPIELE WIELKIE – nazwa topograficzna, TERYT] – nazwa topograficzna wskazujące miej- od staropolskiego słowa „kąpiel” w znaczeniu sa- sce po dole, czyli część wsi powstałą w miejscu dzawka. Nazwa wsi, pisana jako „Kampiele”, po (zasypanego?) dołu lub raczej za (po) dołem, czyli raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1369 r. obniżeniem terenu (podobnie jak nazwa Pobłocie W dokumencie z 1406 r. nazwa wsi została zapisa- – miejsce, gdzie wcześniej było błoto lub miejsce na jako „Compele”, w 1412 r. „Kąnpyel”, następ- za błotem czy Polesie – miejsce, gdzie rósł las). nie Kapyele (1426), Kampyala (1445), Campyes Być może obszar niewielkich wzniesień poprze- (1533). Zbliżona do obecnej pisownia „Kom- dzający właściwe góry. piele Wielkie” została odnotowana w 1827 r., a współczesna pisownia, czyli Kąpiele Wielkie, Poprzeczki – część Kąpieli Wielkich – nazwa w 1921 r. [IHPAN]. topograficzna, prawdopodobnie oznaczająca cześć powstałą „w poprzek” istniejącej wsi uli- Bliższe Dołki – część Kąpieli Wielkich – nazwa cówki. topograficzna, oznaczająca część wsi położoną w obniżeniu terenu. Przeczna Droga – część wsi Kąpiele Wielkie [0224283 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- Buczyna – część Kąpieli Wielkich – nazwa czająca część wsi powstałą przy „przecznej”, czyli topograficzna, oznaczająca część wsi położoną poprzecznej drodze. Słowo „poprzeczyzna” ozna- w pobliżu lasu/zagajnika bukowego. czało rozciągłość w poprzek.
Dalsze Dołki – część Kąpieli Wielkich – nazwa Sarnie Doły – część wsi Kąpiele Wielkie topograficzna, oznaczająca część wsi położoną [0224290 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- w obniżeniu terenu. czająca obniżenie terenu, najczęściej porośnięte lasem, gdzie występowały sarny. Dołki – część wsi Kąpiele Wielkie [0224248 TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca Stara Wieś – część wsi Kąpiele Wielkie część wsi położoną w obniżeniu terenu. [0224308 TERYT] – nazwa kulturowa. ozna- czająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo Domiarki – część wsi Kąpiele Wielkie popularna w Polsce. Występuje przeszło 600 wsi [0224254 TERYT] – popularna nazwa kulturo- i części wsi o nazwie Stara Wieś.
Ilcusiana • 17 • 2017 37 Jacek Sypień
Syber – część wsi Kąpiele Wielkie [0224314 dotyczące dzisiejszej Lgoty Wielkiej pochodzą TERYT] – nazwa topograficzna. Takimi na- z 1390 r., kiedy zostaje wymieniony Wilam zwami określano części wsi, które mieszkańcom z Lgoty i z 1394 r., gdzie miejscowość jest opisa- kojarzyły się z obiegowymi znaczeniami słowa na jako Lgotha. W dokumentach datowanych na Syberia: albo były odległe od głównej części wsi, 1437 r. wieś występuje jako Ligotha, w kolejnych albo dzikie, albo panowały tam znacznie niższe jako Elgota (1440) oraz Elgotha i Lgota Przibco- temperatury. Czasami nazwy te były nadawane nis (1471), co można tłumaczyć jako Lgota Przy- przez mieszkańców wsi, którzy służyli w carskim bkowska. Ta ostatnia dwuczłonowa nazwa odnosi wojsku. Generalnie, takie określenia pojawiają się się do Przybka z Poręby herbu Szreniawa, właści- dopiero w XIX w. i występują głównie na terenie ciela wsi [IHPAN]. Liczne w całej Polsce nazwy byłego zaboru rosyjskiego.22 miejscowości Lgota czy Ligota wywodzą się od nazwy kulturowej. Słowo „lgota” oznaczało cza- Zaskale – część wsi Kąpiele Wielkie [0224320 sowe uwolnienie osadników zakładających nową TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca osadę od czynszów i robocizny. Powstanie Lgot część wsi położoną „za skałą”. jest związane z kolonizacją na prawie niemieckim i polskim, mogły więc powstawać już w XII w. KĄPIOŁKI – nazwa topograficzna, odnoszą- ca się do nazwy pobliskiej (i starszej) wsi Kąpiele Dębiniec – część wsi Lgota Wielka [0224372 Wielkie. W dokumencie z 1450 r. wieś występu- TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część je, jako „Kampyele”, następnie w 1489 r. poja- wsi powstałą w pobliżu zagajnika lub lasu dębo- wia się nazwa „Kapyolka”, w 1472 r. Capyele, wego, który był także nazywany „Dębowiec” albo w 1529 r. Minor Campicze, a w 1530 r. Campy- „dębczak”. olki Minor (czyli Kąpiołki Małe). W dokumen- tach z 1581 r. wieś występuje jako Kąmpiolki, Kawkazy – część wsi Lgota Wielka – nazwa w 1748-49 Kąpiolki Małe, a w 1921 r. występuje kulturowa. Patrz: Wąwóz Kapkazy (Wolbrom). obecna nazwa – Kąpiołki [IHPAN]. Lgota Leśna – część wsi Lgota Wielka Stara Wieś – część wsi Kąpiołki [0224350 [0224389 TERYT] – nazwa kulturowa. Część TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miej- wsi położona w pobliżu lasu lub zamieszkała sce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna przez osadników pracujących w lesie. w Polsce. Lgota-Wieś – część wsi Lgota Wielka [0224395 Kolonia – część wsi Kąpiołki [0224343 TE- TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca później skolonizowaną część wsi. LGOTA WOLBROMSKA – nazwa kulturo- wa. Patrz: Lgota Wielka (Gmina Wolbrom). LGOTA WIELKA – najstarsze wzmianki Skałka – nazwa topograficzna. Część wsi po- 22 J. Mączyński, op. cit., s. 170.
38 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
łożona na wzniesieniu lub w pobliżu skał. Nazwa Rozdarta Wrona – część wsi Łobzów [0224461 popularna na terenie ziemi olkuskiej. Patrz: Skał- TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Jest to ka (Bukowno). jedyna taka nazwa w Polsce. Prawdopodobnie po- chodzi od wrony, czyli pospolitego ptaka z rodzi- Majorat – nazwa kulturowa. Patrz: Majorat ny krukowatych. (Wolbrom). Sieradzkie – część wsi Łobzów [0224478 TE- ŁOBZÓW – pochodzenie nazwy niejasne. RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Być może Może to być nazwa topograficzna, wywodząca się jest związana z nazwą miasta Sieradz, która po- od staropolskiego słowa „łobozie”, czyli krzaki. chodzi prawdopodobnie od imienia Sirad (jego Rdzeń „łob” występuje często w nazwach roślin najwcześniejszą formą jest Wszerad). W doku- na bagnach, a Łobzów leży na terenach podmo- mencie z 1396 r. jest wspomniany potok zwany kłych. Druga interpretacja mówi, że nazwa wsi „Swuthwirzch”. Być może od tego wzięła się na- jest nazwą dzierżawną od nazwy osobowej, czyli zwa Sieradzkie? imienia „Łobez” [Rymut, s. 96]. W najstarszym dokumencie z 1323 r. nazwa wsi została zapisa- Stara Wieś – część wsi Łobzów [0224484 TE- na jako „Lobsow”. W kolejnych dokumentach RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa ozna- wieś występuje jako Lobszow, Lobzow, Lobzowo, czająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo a także Nowa Wieś. Zbliżona do dzisiejszej nazwa popularna w Polsce. Łobzow pojawia się w 1581 r. [IHPAN]. Zaogrodzie – część wsi Łobzów [0224490 TE- Kolonia Kąpielska (Kąpielowska) – część wsi RYT] – nazwa topograficzna. Część miejscowości Łobzów [0224449 TERYT] – nazwa topograficz- położona „za ogrodem”. na oznaczająca część wsi (kolonię) powstałą przy drodze prowadzącej w stronę wsi Kąpiele. MIECHÓWKA – pochodzenie niejasne, praw- dopodobnie nazwa topograficzna od miejscowości Kolonie (1, 2, 3, 4) – części wsi Łobzów – na- Miechów. Pierwotnie mogła oznaczać drogę pro- zwy kulturowe. wadzącą do Miechowa, przy której powstała wieś.
Mamlochy – część wsi Łobzów [0224455 PORĘBA DZIERŻNA – nazwa kulturowa TERYT] – nazwa patronimiczna pochodząca od i dzierżawcza, pochodzi od słowa „poręba”, czy- słowa „mamlac”, czyli 1. żuć powoli, obracając li miejsca, w którym wyrąbano drzewa. Słowo pokarm językiem, śliniąc się; mamleć, memłać, „dzierżna” to człon odróżniający dzierżawczy wy- międlić; 2. mówić niewyraźnie, niezrozumiale wodzący się od nazwy osobowej (imienia) Zdzie- [SJP]. Osoba, która mamle to potocznie mam- szyc (lub Zdziesław albo Zdziedąb). Ta część na- loch. Niewykluczone, że w tej części wsi miesz- zwy ulegała zmianom, wraz ze zmianami właści- kały osoby mówiące niewyraźnie (np. z racji na cieli wsi. W najstarszym dokumencie z 1350 r. chorobę), stąd mamlochy. nazwa wsi została zapisana jako „Poramba Palu-
Ilcusiana • 17 • 2017 39 Jacek Sypień skonis” lub też „Poramba Paszkonis”. Drugi człon prawowitym właścicielom. Przez kolejne lata był był nazwą osobową pochodzącą od imienia Pasz- wykorzystywany jako świetlica i siedziba wiejskie- ko. W dokumencie z 1381 r. znajdujemy zapis go kina.23 Villa dicta in wlgari Zdzezyca alias Poramba (wieś zwana pospolicie „Zdzezyca” inaczej „Poramba”) Kąty – część wsi Poręba Dzierżna [0224610 W 1389 r. występuje dwuczłonowa nazwa wsi „de TERYT] – nazwa kulturowa. Słowem „kąty” Poramba Szdzezicza” [IHPAN]. określano liche, ubogie chaty zagrodników le- śnych, którzy byli zatrudniani przy wyrębie drew- Brzezina – część wsi Poręba Dzierżna [0224580 na. Z czasem zaczęto tak nazywać osady położone TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część przy lesie, na skraju (w kącie) lasów. wsi powstałą pod zagajnikiem brzozowym (brze- ziną). Sadziska – część wsi Poręba Dzierżna [0224633 TERYT] – nie występuje – prawdopodobnie na- Pierwsza Kolonia – część wsi Poręba Dzierżna zwa kulturowa od słowa sad, oznaczająca część [0224627 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- wsi, gdzie było dużo sadów. Jest też hipoteza, że turowa oznaczająca później skolonizowaną część nazwa może pochodzić od staropolskiego soda, wsi. sodele oznaczającego osiedle.
Druga Kolonia – część wsi Poręba Dzierżna Studniska – część wsi Poręba Dzierżna [0224596 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- [0224640 TERYT] – nazwa kulturowa od słowa turowa oznaczająca później skolonizowaną część studnia. W języku staropolskim słowo „studnica” wsi. oznaczało zarówno studnię, jak i źródło. Prawdo- podobnie Studniska to część wsi, gdzie dawniej Dworskie – część wsi Poręba Dzierżna znajdowało się źródło lub studnia. [0224604 TERYT] – nazwa kulturowa. Od średniowiecza w Porębie istniał folwark z dwo- Szpital – część wsi Poręba Dzierżna [0224656 rem. Teren należący do dworu był dość rozległy. TERYT] – nazwa kulturowa. Ze spisów święto- W 1867 r. folwark Poręba Dzierżna obejmował pietrza z lat 1350-51 dowiadujemy się o tym, że 1255 mórg. Pod koniec XIX w. we wsi było 91 Poręba była wsią parafialną. Już od średniowiecza domów (w tym 4 dworskie). Od końca XIX w. przy wielu parafiach działały szpitale, które speł- dwór w Porębie należał do Ignacego Świętochow- niały funkcję przytułków dla ubogich. Bardzo skiego. Około 1919 r. Świętochowski sprzedał prawdopodobne, że nazwa nawiązuje do miejsca, majątek w Porębie Dzierżnej i przeniósł się do gdzie niegdyś znajdował się taki szpital. Mało Warszawy, gdzie kupił dom. Kolejnym właścicie- prawdopodobna jest natomiast hipoteza, że na- lem dworu w Porębie był Zbigniew Siekierzyński. zwa wzięła się z przekształcenia nazwy „Schechil- W czasie II wojny światowej dworem i majątkiem nyky”. W dokumencie z 1327 r. stwierdzającym w Porębie Dzierżnej zarządzał administrator, in-
żynier Pniewski. Po wojnie dwór został odebrany 23 J. Sypień, Dwory szlacheckie ziemi olkuskiej, Olkusz 2012, s. 124,125.
40 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim nadanie braciom Wolwramowi i Hilaremu lasu Marcinkowska lub Marcinkowa, co można wią- królewskiego należącego do Dłużca, przy opisie zać z imieniem Marcina – być może właściciela granic owego lasu występuje wieś o nazwie Sche- wsi. W latach 1470-80 pojawia się nazwa Magna chilnyky. W 1336 r. ta wieś występuje pod nazwą Poramba (Poręba Wielka), a w 1490 - Porąba „Szczerbnik”, a w 1393 r. jako folwark (allodium) Gorna. Nazwy te były używane naprzemiennie „Sczeklniki” [IHPAN]. [IHPAN].
Warszawa – część wsi Poręba Dzierżna Dołki – część wsi Poręba Górna [0224700 [0224662 TERYT] – nazwa patronimiczna lub TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca kulturowa. Oryginalna nazwa Warszawa (stolica część wsi położoną w obniżeniu terenu. Polski) pochodzi od imienia Warsz lub Warcisław. W XVIII i XIX w. zaczęto tą nazwą określać części Pańskie – część wsi Poręba Górna – nazwa kul- wsi. Obecnie w Polsce jest 25 części wsi lub ko- turowa. Wzmiankowana w XIV w. wieś Poręba lonii, które noszą nazwę Warszawa (z czego tylko była wsią rycerską, potem należącą do miejsco- dwie na Mazowszu). Być może określano nimi wej szlachty. Jeszcze w 1873 r. miejscowy folwark części wsi z nową zabudową, która na tle starej obejmował 615 mórg. Nazwa Pańskie oznacza wydawała się bardziej „miejska”, albo też odległe część wsi (lub tylko pól), które dawniej wchodziły od starej zabudowy („daleko, jak stąd do Warsza- w skład folwarku i należały do miejscowego pana. wy”). Przecinka – część wsi Poręba Górna [0224716 Wymysłów – nazwa kulturowa lub patroni- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca część wsi miczna. Patrz: Wymysłów (Wolbrom). powstałą przy przecince, czyli drodze leśnej lub na terenie, z którego wycięto drzewa lub krzewy. Zielona – część wsi Poręba Dzierżna [0224679 TERYT] nie występuje – nazwa topograficzna. STRZEGOWA – prawdopodobnie nazwa Często określano tą nazwą przyleśne folwarki lub dzierżawna. Może pochodzić od nazwy osobo- osady [Rospond, s. 454]. wej Strzeg, która z kolei może wywodzić się od imion Strzeżymir (ten, który strzeże – w znacze- Żabiniec – część wsi Poręba Dzierżna niu pilnuje – pokoju) lub Strzeżysław. Nazwę wsi [0224685 TERYT] – nazwa topograficzna, można wiązać z istnieniem na przełomie XIII prawdopodobnie oznaczająca część wsi powstałej i XIV w. umocnionego systemu obronnego, w pobliżu stawu lub sadzawki, gdzie występowała którego elementami były zamek Smoleń oraz duża liczba żab. grodziska na górze Biśnik i Grodzisku Pańskim w pobliżu Strzegowej. Wtedy etymologii nazwy PORĘBA GÓRNA – nazwa kulturowa. Po- wsi należałoby szukać w słowie „strzec”, co mo- chodzi od słowa poręba, czyli miejsca, w którym głoby określać powinności mieszkańców osady wyrąbano drzewa. W dokumencie z 1343 r. wieś w ramach tego systemu. W najstarszym doku- jest opisana jako Martini Porambam, czyli Poręba mencie z 1399 r. wymieniony jest Johannes de
Ilcusiana • 17 • 2017 41 Jacek Sypień
Strzegowa, co może oznaczać, że w mianowniku (na podobnej zasadzie droga prowadząca z Wol- nazwa wsi brzmiała „Strzegow”. W „Liber bene- bromia do Bydlina jest nazywana „Bydlinką”). ficiorium” Jana Długosza (1470-80) wieś wymie- niana jest jako Strzegowa, ale w 1490 r. znów jako Nademłynie – część wsi Sulisławice [0224780 Strzegow. Od XVI w. utrzymuje się nazwa Strze- TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część gowa [IHPAN]. wsi powstałą nad młynami, czyli osadą młynarską nad rzeką. Poduchowne – część wsi Strzegowa [0224739 TERYT] – nazwa kulturowa. Pochodzi od części Opłotki – część wsi Sulisławice [0224797 TE- pół będących uposażeniem miejscowej parafii. Po RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Część konfiskacie dóbr kościelnych i klasztornych (XIX wsi powstała „za płotami” starszej części. i XX w.), rozdzielano i zasiedlano pola należące wcześniej do duchowieństwa – a więc „po du- Podciepionka – część wsi Sulisławice – na- chownych”. zwa topograficzna, oznaczająca prawdopodobnie część wsi powstałą poniżej „Ciepionki”. Możliwe, Stara Wieś – część wsi Strzegowa [0224745 że określnie to dotyczyło pół rozciągających się TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca starą w stronę wsi Cieplice. cześć wsi, miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce. Występuje przeszło 600 wsi WIERZCHOWISKO – nazwa topograficzna. i części wsi o nazwie Stara Wieś. W staropolszczyźnie słowo wierzchowie/ wierz- chowisko oznaczało wierzchołek drzewa, ale było SULISŁAWICE – nazwa patronimiczna od także używane do określenia wzgórz porośniętych imienia Sulisław. Staropolskie imię Sulisław (Soli- lasem (patrz: wierzchowina) [Rymut, s. 178]. sław) jest złożone z dwóch członów: suli (obiecy- W dokumencie z 1327 r., w którym po raz pierw- wać; ale także: lepszy, możniejszy) oraz sław (sła- szy pojawia się nazwa wsi, została ona zapisana wa). Zatem Sulisław to ten, który cieszy się lepszą jako Wierzchowice. Potem pojawiają się nazwy: sławą od innych. W najstarszym dokumencie Virchouisco (1376), Wirzchouiscze (1398), Villa z 1299 r. nazwa wsi jest zapisana jako Sulislavivi. Wirzchowiska (1434), Wyerzchovysko (1498). Jan Długosz w „Liber Beneficiorum” (1470-80) W XV w. pojawiła się nazwa Wola Wierzchow- odnotował z kolei „Sulislawycze”. ska, a w dokumencie z 1581 r. zapisano „Brzozo- wa alias Wirzchowisko” [IHPAN]. Czy oznacza Gościniec – część wsi Sulisławice [0224774 to, że dwie wsie – dzisiejsza Brzozówka i Wierz- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. chowisko – stanowiły całość? Jest to wielce praw- Patrz: Gościniec (Niesułowice, Gmina Olkusz). dopodobne. W rejestrach poborowych z 1680 r. pojawia się nazwa Wierzchowisko, a więc taka, Cieplanka – część wsi Sulisławice [0224768 jak używana obecnie. TERYT] – nie występuje. Część wsi, która rozwi- nęła się przy drodze prowadzącej do wsi Cieplice Gzichów – część wsi Wierzchowisko – po-
42 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim chodzenie nazwy nieznane. Może to być nazwa [0224521 TERYT] – nie występuje – nazwa to- patronimiczna pochodząca od imienia Giez. pograficzna. Dawniej we wsi były wspólne łąki. Według miejscowych podań, w wyniku parcela- Jeśli wieś się rozrastała, wyznaczano nowe tereny cji na wzgórzu (tj. Gzichowie) ulokowano tylko pod łąki. cztery gospodarstwa; z niewyjaśnionych przyczyn zaczęła funkcjonować nazwa Gzichów. Być może Radocha – przysiółek wsi Zabagnie [0224544 nazwa pochodzi od słowa „gzić się” w znaczeniu TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Albo uprawiać seks. Sporadycznie nadawano nazwy jest to nazwa patronimiczna pochodząca od imie- własne popularnym miejscom schadzek oddalo- nia Radost lub Radosz, które występowały już nym od wsi, np. zakopiańska Pardałówka (pier- w XIV w. Inna teoria wywodzi nazwę od słowa ra- wotnie zwana Pierdołówką). docha (oznaczającego radość), co mogło się wią- zać z łatwością uprawy roli i dobrymi plonami. Marianów – część wsi Wierzchowisko [0224811 TERYT] – prawdopodobnie nazwa ZAŁĘŻE – nazwa topograficzna pochodząca patronimiczna (pochodząca od imienia Marian), od słowa łęg (czyli zarośla na łąkach błotnistych, choć może to być nazwa pochodząca od wezwa- a także łąka albo las błotnisty). Zatem załeże to nia okolicznego kościoła NMP. miejsce położone za łęgiem. Nazwa wsi pojawia się po raz pierwszy jako Zaląssze w dokumen- Wymysłów – część wsi Wierzchowisko cie z 1388 r. Potem występują nazwy: Zalyessye [0224828 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- (1525), Zaląze (1540), Zalęże (1629) [IHPAN]. turowa lub patronimiczna (w Polsce bardzo roz- powszechniona). Patrz: Wymysłów (Wolbrom). Bagno – nazwa topograficzna oznaczająca część miejscowości powstałej na bagnie, czyli ZABAGNIE – nazwa topograficzna oznaczającą podmokłym terenie. osadę położoną za bagnem. W dokumencie z 1564 r. występuje „silva Czarny Liasz” obok wsi Zabagnie. Kolonia – część wsi Załęże [0224870 TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca później skoloni- Gajówka – część wsi Zabagnie [0224857 TE- zowaną część wsi. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna lub kulturowa. Część wsi powstała w pobliżu gaju Ludwinówka – nazwa dzierżawcza. Powstała (niewielkiego lasu) lub wokół gajówki (budynku, od imienia Ludwin (Ludwik), które z kolei wy- w którym mieszka gajowy). wodzi się z niemieckiego „Hlodwig”. Określa części wsi należącą lub zamieszkałą przez rodzinę Majorat – przysiółek wsi Zabagnie [0224538 Ludwika. TERYT] – nazwa kulturowa – patrz Majorat (Wolbrom). Zarzecze – część wsi Załęże [0224886 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczającą część Nowa Łąka – przysiółek wsi Zabagnie wsi powstałą za rzeką.
Ilcusiana • 17 • 2017 43 Jacek Sypień
Żabiniec – nazwa topograficzna, prawdopo- Średnica (Środkowa Wieś) – część wsi Zarze- dobnie oznaczająca część wsi powstałej w pobliżu cze [0224930 TERYT] – nazwa topograficzna stawu (sadzawki), gdzie występowała duża ilość oznaczająca część wsi położoną w środku. żab. ZASĘPIEC – pochodzenie nazwy nieznane. ZARZECZE – nazwa topograficzna. Oznacza- Dawniej słowo „sępole” oznaczało styk kilku ła miejscowość położoną za rzeką. Po raz pierwszy pól, okolicę graniczną [Rospond, s. 344]. Mało nazwa wsi pojawia się w źródłach w 1386 r. prawdopodobne, aby nazwa wsi pochodziła od staropolskich słów „zasęp”, czyli zaspa, albo też Blok – część wsi Zarzecze [0224900 TERYT] „zasępisty”, czyli posępny, ponury. – prawdopodobnie nazwa kulturowa oznaczają- ca część wsi, gdzie wybudowano domy w dużym Szwajcary – część wsi Zasępiec [0224952 TE- skupisku (zblokowane). Według miejscowych RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Patrz przekazów nazwa tej części wsi jest związana z bu- Szwajcary (Chełm, Gmina Wolbrom). dową linii kolejowej w 1885 r. Wygon – część wsi Zasępiec [0224969 TE- Kamionki – część wsi Zarzecze [0224917 TE- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Słowo RYT] – nazwa kulturowa pochodzącą od słowa „wygon” oznacza pastwisko wspólne dla całej wsi, kamionka w znaczeniu odkrywkowa kopalnia a także drogę, którą wyganiano bydło na pastwi- kamienia. W tej części wsi działało kilkanaście sko. Nazwa bardzo popularna w Polsce. W całym kamionek, w których wydobywano wapień na kraju jest przeszło 150 tak określanych części potrzeby budownictwa (budynki, drogi) oraz wsi i kolonii. produkcji wapna. Wysiołek – część wsi Zasępiec [0224975 TE- Skoroszewy (Skoroszowy) – część wsi Zarzecze RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Wysió- [0224923 TERYT] – nazwa dzierżawcza. Patrz: łek to przysiółek powstały wskutek przeniesienia Skoroszewy (Domaniewice, Gmina Wolbrom). się kilku gospodarstw poza zwartą zabudowę wsi, w obrębie jednak zwartego obszaru użytków rol- Skotnica – część wsi Zarzecze – nazwa kultu- nych należących do jednej wsi. rowa. Oznaczała część wsi powstałą przy skotnicy, a więc drodze, którą prowadzono bydło na wspól- GMINA TRZYCIĄŻ ne pastwisko wiejskie. Potocznie „skotnica” ozna- GLANÓW – pochodzenie nazwy niejasne. czała ogólnie drogę, gościniec. Nazwa wywodzi Może to być nazwa topograficzna od słowa glon się od słowa skot (bydło) [Arct]. (glan), co w języku staropolskim oznaczało męty, gąszcz, osad. Jest to o tyle prawdopodobne, że Stara Wieś – część wsi Zarzecze – nazwa kultu- miejscowość jest położona nad rzeką [Rymut, rowa oznaczająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. s. 51]. Istnieje również nazwa dzierżawcza od nazwy Bardzo popularna w Polsce. osobowej (imienia) Glan. Miejscowość po raz pierw-
44 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim szy pojawia się w źródłach w 1295 r. Później była IMBRAMOWICE – nazwa kulturowa zapisywana jako Glano (1397), Glyanow (1421), i dzierżawcza. Pochodzi od imienia komesa Im- Blenow (1438), Golanów (1459) [IHPAN]. rama (Emmerama). Pierwotnie wieś nazywała się Dłubnia (1225). Jako „de Hymramowiz” pojawia Dworskie Pole – nazwa topograficzna pocho- się po raz pierwszy w 1275 r. Występowały rów- dząca od nazwy obiektu fizjograficznego – pola nież nazwy: de Imramowicz (1326), Imbramovi- należącego pierwotnie do dworu. Po parcelacji cze (1410), Imranouicze (1443), Hymramouicze majątku w 1921 r. dawne pole należące do dworu (1453), Imramowicze (1462) [IHPAN]. zaczęto parcelować i zasiedlać. Kolonia Dolna – część wsi Imbramowice Dziadówki – prawdopodobnie nazwa kulturo- [0339537 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- wa. Może pochodzić od słowa „dziad” lub „dzia- czająca kolonię położoną w dole w stosunku do dować” (w znaczeniu: żyć ubogo) albo od staro- starej części wsi. polskiego „dziadkowizna” („dziadowizna”), czyli spadek po dziadku. Kolonia Górna – część wsi Imbramowice [0339543 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- Kolonia Górna – nazwa topograficzna ozna- czająca kolonię położoną w górę w stosunku do czająca kolonię położoną w górę w stosunku do starej części wsi. starej części wsi. Ostrysz – część wsi Imbramowice [0339550 Kresy – część wsi Glanów [0339508 TERYT] TERYT] – nazwa topograficzna wywodząca się – nazwa topograficzna. W ten sposób określano od nazwy fizjograficznej: pobliskiego wąwozu nową część wsi powstałą na obrzeżach, kresach o tej nazwie. Prawdopodobnie nazwa może po- istniejącej. chodzić od ostrych (stromych) ścian wąwozu.
Parcele – nazwa kulturowa. Określeniem „par- Parcela Południowa – część wsi Imbramowice – cele” nazywano pola wydzielone w ramach par- nazwa topograficzna oznaczająca tereny po parcelacji celacji gruntów dokonanej podczas uwłaszczenia. położone na południe w stosunku do starej części wsi. Takie nazwy pojawiają się w XIX w. Parcela Północna – część wsi Imbramowice Rynek – nazwa kulturowa oznaczająca praw- [0339572 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- dopodobnie centralną część (plac) wsi. czająca tereny po parcelacji położone na północ w stosunku do starej części wsi. Stroniczki – część wsi Glanów [0339514 TE- RYT] – nazwa kulturowa oznaczającą część wsi JANGROT – Najstarsza wzmianka o wsi Jan- powstałą na boku, obrzeżu dawnej wsi. Staropol- grot pochodzi z 1324 r., kiedy biskup krakowski skie słowo „stronica” oznaczało boczną część cze- Nanker zezwolił swoim przypisańcom (podda- goś, bok, stronę czegoś. nym) Świętosławowi i Radoszowi, synom Stan-
Ilcusiana • 17 • 2017 45 Jacek Sypień ka, lokować w lesie biskupa położonym między Kosmołów (Kosmolów) – część wsi Jangrot Zadrożem, Sułoszową, Chrząstowicami, Kosmo- [0339610 TERYT] – prawdopodobnie nazwa lowem i Trzecieszem (Trzyciążem) wieś na pra- dzierżawcza. Pochodzi od nazwy osobowej (imie- wie niemieckim frankońskim zwaną Biskupice. nia) Cosmal. W dokumencie z 1324 r. biskup Wspomniani Świętosław i Radosz otrzymali so- krakowski Nanker zezwolił swoim przypisańcom łectwo z dwoma łanami wolnymi od świadczeń (poddanym) Świętosławowi i Radoszowi, synom z wyjątkiem dziesięciny przynależnej biskupowi. Stanka, lokować w lesie biskupa położonym mię- Z pozostałych łanów mieli płacić 1/2 grzywny dzy Zadrożem, Sułoszową, Chrząstowicami, Ko- czynszu, do sołectwa należał czynsz z szóstego smolowem i Trzecieszem (Trzyciążem) wieś na łanu. Mieszkańcy otrzymali 20 lat wolnizny. Już prawie niemieckim frankońskim zwaną Biskupi- w 1387 r. wieś zmieniła nazwę na Jangroth. Jest ce. Niewykluczone, że wspomniana w dokumen- to, zapisane jako jeden wyraz, imię i nazwisko ów- cie wieś Kosmolów to obecna część Jangrota, a nie czesnego właściciela wsi, biskupa krakowskiego podolkuska wieś Kosmolów. Jana Grotha (Grota). Ponoć zmiana nazwy była związana z planami przekształcenia wsi w miasto. Kresy – część wsi Jangrot [0339626 TERYT] – nazwa topograficzna. W ten sposób określano Cieplice – część wsi Jangrot [0339595 TE- nową część wsi powstało na obrzeżach (kresach) RYT] – nazwa topograficzna. Nazwą tą określano istniejącej. ciepłe źródła. Krusoki – część wsi Jangrot – nazwa patro- Duży Koniec – część wsi Jangrot – nazwa to- nimiczna, prawdopodobnie pochodzi od nazwy pograficzna oznaczająca prawdopodobnie część osobowej (nazwiska) Kruszak (gwarowo Krusok). wsi zbudowaną na końcu wcześniejszej osady. Z kolei nazwisko Kruszak wywodzi się ze staro- polskiego „krusz”, czyli grudka, gruzołek [Arct]. Jangrot Poduchowny – część wsi Jangrot [0339603 TERYT] – nazwa kulturowa. Jangrot był Mały Koniec – część wsi Jangrot [0339632 wsią biskupią, w której były wydzielone pola nale- TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca żące bezpośrednio do klasztoru Norbertanek w Im- prawdopodobnie część wsi zbudowaną na końcu bramowicach. W 1866 r. dekretem rządu cesarskie- wcześniejszej osady. Patrz: Duży Koniec (Jangrot, go norbertanki imbramowickie zostały pozbawione Gmina Trzyciąż). całego swego majątku. W dawnych wsiach klasztor- nych, skonfiskowane pola należące do klasztoru były Nadgóra – nazwa topograficzna, prawdopo- określane, jako „poduchowne”. Patrz: Poduchowne dobnie oznaczająca część wsi położoną „nad” (Strzegowa, Gmina Wolbrom). w znaczeniu „za” górą.
Kolonia Plebańska – nazwa kulturowa. Część Pod Michałówką – część wsi Jangrot [0339649 wsi powstała w miejscu gruntów należących do TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi miejscowej parafii. położoną przy drodze lub polach wsi Michałówka.
46 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Przykopy – nazwa topograficzna. Patrz: Przy- Margiel – część wsi Milonki – nazwa topogra- kopa (Gołaczewy, Gmina Wolbrom). ficzna. Margiel to skała osadowa składająca się z węglanów wapnia i minerałów ilastych, często MAŁYSZYCE – nazwa dzierżawcza od nazwy występująca na Jurze. Potocznie margiel to rodzaj osobowej (imienia) Małysz. Najstarsze, datowane gleby. na XIII w. nazwy tej miejscowości zostały zapi- sane jako Malisiche i Malissici. Jeszcze w XX w. Pod Szosą – część wsi Milonki [0339715 TE- używano pisowni „Małoszyce”. RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca tereny wsi w pobliżu głównej drogi. Kolonia Dolna (Dolna Kolonia) – część wsi Małyszyce [0339661 TERYT] – nazwa topo- Podkrzewie – część wsi Milonki – nazwa to- graficzna oznaczająca kolonię położoną w dole pograficzna. Oznacza część wsi powstałą pod w stosunku do starej części wsi. krzewiem – w staropolszczyźnie słowo „krzewie” oznaczało krzewy, krzaki, zarośla. Kolonia Górna (Górna Kolonia) – część wsi Małyszyce [0339678 TERYT] – nazwa topo- Psia Górka – część wsi Milonki – nazwa kultu- graficzna oznaczająca kolonię położoną w górę rowa nieznanego pochodzenia. w stosunku do starej części wsi. Skałki – część wsi Milonki [0339744 TERYT] Pod Zagajem – część wsi Małyszyce [0339684 – nazwa topograficzna. Tereny wsi położone na TERYT] – bardzo popularna nazwa topograficz- wzniesieniu lub w pobliżu skał. Nazwa popularna na oznaczająca miejsce położone pod zagajem, na terenie ziemi olkuskiej. Patrz: Skałka (Bukowno). czyli niewielkim lasem lub grupą drzew dziko ro- snących [SJP; Rymut, s.111]. Wesoła – część wsi Milonki – nazwa kulturo- wa, dość powszechna w Polsce (około 60 wsi lub MICHAŁÓWKA – nazwa dzierżawcza od na- ich części). Określano tak nowe, ładnie położone zwy osobowej (imienia) Michał lub nazwa topogra- kolonie wsi lub folwarki, a także kolonie i części ficzna zdrobniała od nazwy miejscowości Michałów wsi z urodzajnymi glebami. lub pobliskiego wzgórza Michałowiec [Rymut, s. 102]. Po raz pierwszy nazwa miejscowości pojawia Pod Tarnawą – część wsi Milonki [0339721 się w 1415 r. i została zapisana jako Michalowca. Po- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna tem pojawia się: Michalowka (1441), Mychalowca oznaczająca część wsi w kierunki wsi Tarnawa. (1490), Michalowska (1544) [IHPAN]. Pod Zagórową – część wsi Milonki [0339738 MILONKI – nazwa dzierżawcza od na- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna zwy osobowej (mienia) Miłun. W dokumencie oznaczająca część wsi w kierunku miejscowości z 1257 r. nazwa wsi została zapisana jako Milune Zagórowa. [Rymut, s. 104].
Ilcusiana • 17 • 2017 47 Jacek Sypień
PODCHYBIE – nazwa topograficzna. Ozna- ny obszar ziemi przeznaczony pod zabudowę lub cza miejscowość pod „chybem”, czyli staropol- uprawę. Prawdopodobnie owe parcele powstały skim lasem. po nowym urządzeniu wsi w XIX w., związanym z rozdziałem gruntów po uwłaszczeniu i parcelacji. Serwituty – część wsi Podchybie – nazwa kul- turowa. Słowo serwituty oznaczało uprawnienia Stara Wieś – część wsi Porąbka [0339804 chłopów do korzystania z dworskich łąk i pa- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miej- stwisk oraz lasów, wywodzące się z okresu feudal- sce pierwotniej lokacji wsi, bardzo popularna nego. Na ziemiach polskich zostały zlikwidowa- w Polsce. ne w większości do końca XIX w. Zatem grunt, z którego wcześniej mogli korzystać chłopi w ra- Wielki Dół – część wsi Porąbka [0339810 TE- mach serwitutów, zaczęto określać tym mianem. RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi powstałą w „dole”, czyli obniżeniu terenu. Suska Górka – część wsi Podchybie – nazwa topograficzna od nazwy fizjograficznej (góry) Podwrzosie – część wsi Porąbka [0339796 TE- oznaczająca część wsi położoną na wzniesieniu RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część o tej nazwie przy drodze do pobliskiej wsi Sucha. wsi powstałą w pobliżu, „pod” miejscem, gdzie rosną wrzosy. Suska Parcele – część wsi Podchybie – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną SUCHA – nazwa topograficzna pochodzącą przy drodze do pobliskiej wsi Sucha. Okre- od słowa „suchy”. Po raz pierwszy pojawia się śleniem „parcele” nazywano pola wydzielone w źródłach w 1387 r. [Rymut, s. 162]. w ramach parcelacji gruntów dokonanej podczas uwłaszczenia. Takie nazwy pojawiają się w XIX w. Dolna Parcela – część wsi Sucha [0339833 TERYT] – nazwa kulturowa i topograficzna. PORĄBKA – nazwa kulturowa będąca zdrob- Określeniem parcele nazywano pola wydzielone nieniem od słowa „poręba”, czyli miejsca, gdzie w ramach parcelacji gruntów. rąbią drewno. Najstarsza, datowana na 1381 r. nazwa wsi to Porambka Iasconis. W źródłach hi- Działki – część wsi Sucha – nazwa kulturowa. storycznych z XV w. występuje jej łacińska nazwa, W ten sposób określano wydzielone np. podczas Minor Porambka. parcelacji części gruntów, które potem zostały za- siedlone. Na Brzegu – część wsi Porąbka [0339773 TE- Suska Górka – część wsi Sucha [0339840 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca strefę RYT] – nazwa topograficzna od nazwy fizjogra- powstałą na obrzeżu wsi. ficznej (góry). W powiecie olkuskim jest kilka przykładów, gdy – odwrotnie – nazwa góry wzięła Parcela – część wsi Porąbka [0339780 TE- się od nazwy wsi (np. Gołaczewska Góra). RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca wyznaczo-
48 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
ŚCIBORZYCE – nazwa patronimiczna od nek” oznaczały kolec na cierniu) lub dzierżawcza nazwy osobowej (imienia) Czściobor lub Czcibór. od nazwy osobowej Tarn. W dokumencie z 1279 r. Najstarsza, bo zapisana w 1252 r. nazwa to Csti- występuje jako Tarnova [Rymut, s. 168]. borici [Rymut, s. 166]. Potem wieś występowała pod nazwami: Kstiborici, Cczyborzicz, Czczibo- Dołki – część wsi Tarnawa – nazwa topogra- ricze, Czcziborzicze, Cziboricz, albo Czyborzyce ficzna, oznaczająca część wsi położoną w obniże- [IHPAN]. niu terenu.
Nawsie (Na Wsie) – część wsi Ściborzyce Józeckowa Góra – część wsi Tarnawa – nazwa [0339862 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- topograficzna i dzierżawcza oznaczająca zasiedlo- turowa. Określenie „nawsie”, „na wsi” oznaczało ne wzniesienie lub górę, gdzie znajdowała się osa- pustą cześć wsi, służącą głównie za pastwisko, łąkę da Józefa (Józecek to zdrobnienie). przy drodze albo pole gminne [Rymut, s. 111]. Leśna Góra – część wsi Tarnawa – nazwa topo- Rędziny – część wsi Ściborzyce – nazwa topo- graficzna oznaczająca zalesione wzniesienie. graficzna. Patrz: Rędziny (Wolbrom). Parcela – część wsi Tarnawa [0339900 TE- Wróblowiec – część wsi Ściborzyce – nazwa RYT] – nazwa kulturowa. Określeniem parcele topograficzna, oznaczająca miejsce gniazdowania nazywano pola wydzielone w ramach parcelacji wróbli (staropolskie „wróbl” to wróbel). gruntów dokonanej podczas uwłaszczenia.
Wysyłek – część wsi Ściborzyce – pochodzenie Żabi Dół – część wsi Tarnawa – nazwa topo- nazwy niejasne. Być może pochodzi od słowa wy- graficzna, prawdopodobnie oznaczająca część wsi syłka (zsyłka, zesłanie – czyli kara przymusowe- powstałej w pobliżu stawu lub sadzawki, gdzie go pobytu w odległym, odizolowanym miejscu). występuje duża liczba żab. Wtedy można je wiązać z zesłaniami po powsta- niu styczniowym. Inna hipoteza może dotyczyć TRZYCIĄŻ – nazwa dzierżawcza od nazwy osób, które zmuszono do opuszczenia wsi i zesła- osobowej (imienia) Trzeciech. Po raz pierwszy no je na osiedle w jej pobliżu. pojawia się w źródłach w 1228 r. W 1275 r. Lam- bert, zasadźca wsi Zagórowa i Trzyciąż, otrzymał Zagaje – część wsi Ściborzyce [0339879 TE- prawo zbudowania dwóch młynów nad rzeką RYT] – bardzo popularna (ponad 50 w Polsce) Dłubnią. Wieś występowała też pod nazwami: nazwa topograficzna oznaczająca miejsce poło- Cherethocz, Cheretem, Cheretez [IHPAN]. żone za gajem, czyli niewielkim lasem lub grupą drzew dziko rosnących [SJP; Rymut, s. 111]. Kolonia Południowa – część wsi Trzyciąż [0339922 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- TARNAWA – pochodzenie nazwy niejasne. czająca kolonię położoną na południe w stosunku Nazwa topograficzna (staropolskie „tarn”, „tar- do starej części wsi.
Ilcusiana • 17 • 2017 49 Jacek Sypień
Kolonia Północna – część wsi Trzyciąż wsi w kierunki Jangrota. [0339939 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- czająca kolonię położoną na północ w stosunku Podkrzewie – część wsi Zadroże [0340026 do starej części wsi. TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, oznaczająca część wsi powstałą pod „krzewiem” Piaski – część wsi Trzyciąż [0339945 TERYT] (stpol. krzewy, krzaki, zarośla). – nazwa topograficzna, bardzo popularna w Pol- sce, oznaczająca miejsce na piaszczystym terenie. Skotnica – część wsi Zadroże [0340032 TE- RYT] – nazwa kulturowa. Patrz: Skotnica (Zarze- Pod Lasem – część wsi Trzyciąż [0339951 TE- cze, Gmina Wolbrom). RYT] – nazwa topograficzna, bardzo popularna w Polsce, oznaczająca część wsi powstałą pod lasem. Stara Wieś – część wsi Zadroże [0340049 TE- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce ZADROŻE – nazwa topograficzna oznaczają- pierwotniej lokacji wsi. ca miejscowość za drogą. W dokumencie z 1257 r. nazwa wsi została zapisana jako Zadrose Studzianki – część wsi Zadroże [0340055 [Rymut, s. 195]. TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa od słowa „studnia”. W języku staropolskim sło- Gołębia Góra – część wsi Zadroże [0339974 wo „studnica” oznaczało zarówno studnię, jak TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca i źródło. Prawdopodobnie Studzianki to część wsi, wzniesienie, gdzie np. żyły dzikie gołębie. gdzie dawniej znajdowało się źródło lub studnia.
Kolonia – część wsi Zadroże [0339980 TE- Wygoda – część wsi Zadroże – nazwa kultu- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca później rowa, bardzo popularna w Polsce (przeszło 150 skolonizowaną część wsi. części i kolonii wsi). Określano tak nowe wsie lub kolonie wsi z urodzajnymi glebami, których Kolonia Glanowska – część wsi Zadroże uprawa była „wygodna” – łatwa, przyjemna. [0339997 TERYT] – nazwa kulturowa oznacza- jąca później skolonizowaną część wsi położoną od ZAGÓROWA – nazwa topograficzna ozna- strony Glanowa. czająca miejscowość położoną za górą. W 1275 r. zapisano nazwę „Zagorow”. Krechowa – część wsi Zadroże [0340003 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część Droga do Jarząbka – część wsi Zagórowa – na- wsi powstała na „krechach”, czyli granicach (kre- zwa topograficzna i kulturowa. Oznaczała później sach) dawnej wsi. skolonizowaną część wsi położoną przy drodze prowadzącej do gospodarstwa Jarząbka lub obiek- Podjangrocie – część wsi Zadroże [0340010 tu (np. góry) o tej nazwie. TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część
50 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Kolonia Szkolna – część wsi Zagórowa Dołki – część wsi Klucze – nazwa topograficz- [0340078 TERYT] – nazwa kulturowa oznacza- na oznaczająca część wsi powstałą w dole, czyli jąca kolonię wsi, w której znajduje się szkoła. obniżeniu terenu.
Krzemionka – część wsi Zagórowa [0340084 Godawica – osada [0215290 TERYT] – po- TERYT] – pochodzenie niejasne. Jest to albo chodzenie nazwy nieznane, prawdopodobnie na- nazwa kulturowa oznaczająca miejsce wydobycia zwa kulturowa, ale także nazwa fizjograficzna (tak kamienia, albo nazwa topograficzna pochodzą- nazywa się wzgórze (425 m n.p.m), na którego ca od słowa krzemionka (bezbarwne ciało stałe, zboczu znajduje się osada). Podobno pierwot- główny składnik piasków i piaskowców) [SJP]. nie osada nosiła nazwę Głodawica, co można by wiązać ze słowem głód. Nazwa Godawica została Parcela – część wsi Zagórowa – nazwa kulturo- wymieniona w wydanym w 1534 r. „Opisaniu wa oznaczająca wyznaczony obszar ziemi przezna- włości Pomorzańskiej” S. Bonera. czony pod zabudowę lub uprawę. Prawdopodob- nie owe parcele powstały po nowym urządzeniu Groble – część wsi Klucze – nazwa topogra- wsi w XIX w. związanym z rozdziałem gruntów ficzna oznaczająca obszar przy grobli, czyli wale po uwłaszczeniu i parcelacji. ziemnym spiętrzającym wodę lub rozdzielającym wody stojące (stawy). GMINA KLUCZE KLUCZE – nazwa topograficzna oznaczająca Kobyliniec – część wsi Klucze [0215002 TE- miejsce wilgotne. W dokumencie z 1394 r. jej na- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Wy- zwa została zapisana jako Clucze [Rymut, s. 74]. wodzi się od miejsca, gdzie np. hodowano (albo Według Seweryna Bonera, autora „Opisania wło- pojono) konie albo od staropolskiego słowa „ko- ści pomorzańskiej” (1534), wieś założył klucznik bylica” oznaczającego „drzewo pełne kołów, dla Janusz, kędy sobie uprosił na fundunek y wydzielo- przeszkody wjazdu” [Arct]. no mu kędy teraz Klucze są y wioska zbudowana. Łężcze – część wsi Klucze [0215019 TERYT] Cegielnia – część wsi Klucze – nazwa kultu- – nie występuje. Prawdopodobnie nazwa topo- rowa oznaczająca część osady, jaka rozwinęła się graficzna wywodząca się od słowa „łęg”, czyli przy cegielni. podmokła łąka (często porośnięta krzewami lub wikliną) albo las liściasty o gęstym poszyciu i buj- Chrystówki – część wsi Klucze – prawdopo- nym runie. dobnie nazwa kulturowa. Wcześniej występowała nazwa Chrąstówki/Chrostówki. Prawdopodobnie Osada (Osiedle) Klucze-Osada – część wsi Klu- pochodzi od staropolskiego słowa „chrost” czyli cze [0215189 TERYT] – nazwa kulturowa. Część chrust lub „chrościec” („chrościniec”), czyli krzew, wsi, osada fabryczna powstała przy miejscowej pa- krzak. Bardzo możliwe, że ta część osady powstała pierni. W 1896 r. Ludwik Mauve, właściciel ma- w miejscu zarośniętym przez krzewy [Arct]. jątku ziemskiego Klucze, zawiązał spółkę akcyjną
Ilcusiana • 17 • 2017 51 Jacek Sypień i w 1898 r. uruchomiono pierwszą maszynę pa- TERYT] – nazwa topograficzna. Pochodzi od pierniczą, wytwarzającą 6 ton papieru na dobę. zdrobnienia słowa „bór”. Borkiem nazywano osady powstałe w miejscu wykarczowanego boru Osada Maliny (Malinka) – część wsi Klucze – [Rospond, s. 36]. nazwa topograficzna, prawdopodobnie pochodzi od miejsca, gdzie rosły dzikie maliny. ZAROLE – osada w gminie Klucze [0215090 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna Pod Pożogami (Pożogi) – część wsi Klucze oznaczająca część wsi powstało „za rolą”, czyli po- – nazwa topograficzna, oznaczająca prawdopo- lem uprawnym. dobnie osadę powstałą w miejscu wcześniejszej, która spłonęła. W języku staropolskim słowo GMINA KLUCZE „pożog” („pożoga”) oznaczało pożar. BOGUCIN DUŻY – nazwa dzierżawcza od imienia Boguta (Boguchwał, Bogumił) [Ry- Szczypy – część wsi Klucze – prawdopodobnie mut, s. 20]. Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi nazwa kulturowa. W języku staropolskim słowo z 1243 r., kiedy nazwa miejscowości została zapi- „szczypa/szczepa” oznaczało szczapę drewna. Być sana jako Bogucin, potem Bogehim (1273), Bo- może była tam przyleśna osada, której mieszkań- gucino, Bogucyn, Bogudzyn [IHPAN]. Jak pisał cy wytwarzali drewno opałowe, np. na potrzeby S. Boner, także Boguta Szymon, co wrotnim bywał miejscowych hut. przy zameczku, kędy ptaki łowiał, tamże też sobie założył chałupkę, kędy teraz Bogucin. OSADY MŁYNY – osada w gminie Klucze [0215054 Pożogi – nazwa topograficzna, oznaczająca TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca część prawdopodobnie osadę powstałą w miejscu wcze- wsi, która powstała wokół miejscowych młynów śniejszej, która spłonęła. W języku staropolskim wodnych. słowo „pożog/pożoga” oznaczało pożar.
KOBYLICA – osada w gminie Klucze Pod Pożogami – nazwa topograficzna, ozna- [0215315 TERYT] – nazwa kulturowa. Wywo- czająca prawdopodobnie osadę powstałą w miej- dzi się albo od miejsca, gdzie np. hodowano (lub scu wcześniejszej, która spłonęła. W języku staro- pojono) konie, albo od staropolskiego słowa „ko- polskim słowo „pożog/pożoga” oznaczało pożar. bylica”, czyli „drzewo pełne kołów, dla przeszko- dy wjazdu” [Arct]. Zakrzacze – część wsi Bogucin Duży [0214801 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna GÓRY BYDLIŃSKIE – osada w gminie Klucze oznaczająca część wsi powstałą „za krzakami”. [0214876 TERYT] – nazwa topograficzna pocho- dząca od nazwy fizjograficznej, oznaczająca osadę BYDLIN – nazwa dzierżawcza od nazwy oso- powstałą na wzgórzach w pobliżu wsi Bydlin. bowej Bydła (Bidla) [Rymut, s. 29]. W 1388 r. BOREK – osada w gminie Klucze [0214971 nazwa wsi zapisana została jako Bidlin, potem
52 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Bydlino, Bydlin, Bidlino, Bydlyn, Bydlina, By- Żabiniec – część wsi Bydlin [0214860 TE- dluz (1532) [IHPAN]. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, prawdopodobnie oznaczająca część wsi powstałej Kresy – część wsi Bydlin [0214824 TERYT] w pobliżu stawu (sadzawki), gdzie występuje duża – nie występuje – nazwa topograficzna. W ten liczba żab. sposób określano nową część wsi powstało na obrzeżach istniejącej. CHECHŁO – nazwa topograficzna. Pocho- dzi od staropolskiego wyrazu „chechło” oznacza- Lidwinówka (Ludwinówka) – część wsi By- jącego „mokradło, mokre łąki”. Po raz pierwszy dlin [0214830 TERYT] – nie występuje – nazwa wzmiankowana w źródłach w 1308 r. jako Hechel dzierżawcza powstała od imienia Ludwin (Lu- [Rymut, s. 31]. Nazwa wsi zapisywana była także dwik), które wywodzi się z niemieckiego Hlo- jako: Chechel, Chothel, Chochel, Chemel, Che- dwig. Nazwa wskazuje na część wsi należącą lub chwo, Checlo, Chelchi, Chlo, Chech, Chechlo, zamieszkałą przez rodzinę Ludwika. Chachel, Chechli [IHPAN].
Młyńskie Koło – część wsi Bydlin – nazwa kul- Kluczowotka – część wsi Chechło – nazwa to- turowa, oznaczająca obszar, jaki rozwinął się przy pograficzna oznaczająca część wsi powstałą przy osadzie młynarskiej. drodze, która „wiedzie do Klucz”.
Pagóry – część wsi Bydlin – nazwa topograficz- Młyny – część wsi Chechło [0214899 TERYT] na oznaczająca część wsi powstałą na podwyższe- – nazwa kulturowa oznaczająca część wsi, która po- niu terenu. wstała wokół miejscowych młynów wodnych.
Tarnówka – część wsi Bydlin [0214847 TE- Pustkowie – część wsi Chechło – nazwa kultu- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, rowa. oznaczało pustą cześć wsi służącą głównie oznacza także nazwę rzeki. Prawdopodobnie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole gminne. pochodzi od słowa „tarnina”, czyli rosnącego w okolicy ciernistego krzewu z rodziny różowatych Radacka Ulica – część wsi Chechło [0214907 [SJP]. TERYT] – nazwa topograficzna. Oznaczała część wsi powstałą przy drodze prowadzącej do sąsied- Zagórze – część wsi Bydlin – nazwa topogra- niej wsi Rodaki (błąd: powinno być więc Rodac- ficzna oznaczająca miejsce położone za górą. ka – w stronę Rodak).
Zawadka – część wsi Bydlin [0214853 TERYT] Sikorka – część wsi Chechło [0214913 TE- – nazwa kulturowa, zdrobnienie do słowa „zawa- RYT] – nazwa topograficzna, prawdopodobnie da” w znaczeniu „przeszkoda”. Taką nazwą określa- oznaczająca miejsce, gdzie występowały (gniazdo- no miejsca obronne, osady na granicach terenów wały) sikorki. plemiennych czy księstw [Rymut, s. 199].
Ilcusiana • 17 • 2017 53 Jacek Sypień
Skałczański Koniec – część wsi Chechło w źródłach w 1401 r. zapisana jako Golczouice. [0214920 TERYT] – nazwa topograficzna i kul- Potem wyzstęuje jako: Golczowicze, Golczowice turowa. Słowem „koniec” określano nowe osady (1420), Golczowyce (1423), Golczowa (1427), powstałe na końcu wsi. Słowo „skałczański” ozna- Goliczowicz (1428), Golczowicz (1429), Gol- cza „prowadzący w stronę skały” (jako obiektu fi- czow, Golczewycze (1443), Golczowycze (1470- zjograficznego) lub Skały/Skałki (miejscowości). 80), Golczovicze (1494), Goloczowicze (1496), Goloczowycze (1498), Golczovice (1530) [IH- Za Górą – część wsi Chechło – nazwa topo- PAN]. graficzna oznaczająca miejsce za górą, charaktery- stycznym wzniesieniem. Bagno – część wsi Golczowice – nazwa topo- graficzna oznaczająca część miejscowości powsta- CIEŚLIN – nazwa dzierżawcza od nazwy oso- łej na bagnie, czyli podmokłym terenie. bowej Cieśla lub Czesla [Rymut, s. 35]. W 1400 r. nazwa wsi zapisana została jako Czesslin, potem: Cze- Borek – część wsi Golczowice – nazwa topo- slin, Ceslin, Cieslin, Cieslyny, Czyeslin [IHPAN]. graficzna. Pochodzi od zdrobnienia słowa „bór”. Określeniami „borek” nazywano osady powsta- Bagno – część wsi Cieślin [0214942 TERYT] łe w miejscu wykarczowanego boru [Rospond, – nazwa topograficzna oznaczająca część miej- s. 36]. scowości powstałej na bagnie, czyli podmokłym terenie. HUCISKO – nazwa kulturowa oznacza- jąca miejsce, gdzie stała huta. Po raz pierwszy Kamyk – część wsi Cieślin – nazwa topogra- wzmiankowana w źródłach w 1789 r. jako Uciski ficzna. Tak zazwyczaj określano wzgórze ze skała- [Rymut, s. 59]. Nazwa odnosi się do działających mi, niekiedy z kamieniołomem. w tym terenie hut, w których wytapiano żelazo z rud darniowych. Pustki – część wsi Cieślin [0214959 TERYT] – nie występuje. Termin określał pustą cześć wsi JAROSZOWIEC – nazwa dzierżawcza od na- służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze zwy osobowej Jarosz. Według miejscowych podań albo pole gminne. osada powstała w XIX w. Ponoć w pobliżu był tylko jeden dom, w którym mieszkał mężczyzna GOLCZOWICE – prawdopodobnie nazwa o nazwisku Jarosz, który hodował owce. Mówio- patronimiczna od nazwy osobowej (imienia) Go- no o nim „Jarosz od owiec” i stąd nazwa.24 lec/Golecz [Rymut, s 52]. Możliwe również, że jest to nazwa topograficzna, gdzie „gol” oznacza KOLBARK – nazwa kulturowa. Prawdopo- „gołe, niezalesione wzniesienie”, a druga część dobnie pochodzi od niemieckiego słowa Kohl- nazwy – „czoł” – w wielu językach słowiańskich berg, czyli Węglowa Góra. Przemawia za tym oznacza właśnie „wzniesienie, wyniesienie”. Po raz pierwszy nazwa miejscowości pojawia się 24 O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Gminy Klucze i Pilica, t. 2, cz.1, Olkusz 2000, s. 37.
54 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim położenie wsi na zboczu góry. Nazwa może być Łęg Kolbarski – część wsi Kolbark – nazwa pamiątką po zajęciu miejscowej ludności, czy- topograficzna wywodząca się od słowa „łęg” li wypalaniu węgla drzewnego [Rymut, s. 76]. (podmokła łąka, często porośnięta krzewami W dokumencie z 1356 r. jej nazwa została zapi- lub wikliną lub las liściasty o gęstym poszyciu sana jako Slow, a w 1385 r. zapisano „Slow alias i bujnym runie). Określnie „kolbarski” dookreśla Colbark”. Potem nazwa miejscowości była zapi- lokalizację. sywana jako: Kolbarck (1392), Kolberg (1393), Kolberk (1394), Kolbarg (1399), Slow alias Kol- Na Dole – część wsi Kolbark [0215031 TE- barg (1421), Olbarka (1570) [IHPAN]. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczająca miejsce na dole, w obniżeniu terenu. Domiarki – część wsi Kolbark – nazwa kultu- rowa występująca już w XV w. Jak wynika z doku- Na Górze – część wsi Kolbark [0215048 TE- mentów, w 1401 r. Stogniew – prepozyt klasztoru RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna zwierzynieckiego i sąd wyższy prawa niemieckie- oznaczająca miejsce na górą, charakterystycznym go tegoż klasztoru poświadczają, że pani Jachna, wzniesieniem. wdowa po Mirosławie Rybce, sprzedała za 100 grzywien miastu Krakowowi swoje sołectwo we Podłazie – część wsi Kolbark – nazwa kultu- wsi klasztoru zwierzynieckiego Slow alias Kolbark rowa. Słowo „łaz” oznaczało dawniej trzebież z siedliskiem, domem, ogrodami, dwoma zagro- w lesie, pole orne powstałe z karczunku lub przez dami zagrodników, 3 łanami wolnymi, młynem, wypalenie. Podłazie to osada „pod łazem”. [Ry- karczmą, dwoma sadzawkami, barciami, rolami mut, s. 95]. zwanymi Przymiarki [IHPAN]. Te właśnie role zwane są przymiarkami lub domiarkami. Zagórze – część wsi Kolbark – nazwa topo- graficzna oznaczająca miejsce położone za górą, Kamyk – część wsi Kolbark – nazwa topogra- charakterystycznym wzniesieniem. ficzna. Tak zazwyczaj określano wzgórze ze skała- mi, niekiedy z kamieniołomem. KRZYWOPŁOTY – nazwa kulturowa ozna- czająca nierówne (krzywe) płoty [Rymut, s. Koryta – część wsi Kolbark – pochodzenie 85]. Po praz pierwszy jej nazwa została zapisana nazwy nieznane, być może wzięło się od słowa w źródłach w 1401 r. jako Krziwoplati, potem „koryto” (podłużnego naczynia służącego do jako: Crziwoplaty (1403), Krzywoplathi (1470- podawania pożywienia i wody zwierzętom go- 80), Krziwoplathi (1475), Krziwoploth (1570) spodarskim). Równie prawdopodobne jest też [IHPAN]. Niewykluczone, że określenie „płot” pochodzenie od drugiego znaczenia słowa „kory- mogło oznaczać wykonane z drewna ogrodzenie to”, czyli podłużnego zagłębienia w ziemi wyżło- pól przed dzikimi zwierzętami lub jakieś drewnia- bionego przez płynącą wodę – w tym przypadku ne umocnienia obronne, a nie ogrodzenie posesji może chodzić o koryto wodne miejscowych mły- w dzisiejszym rozumieniu. nów.
Ilcusiana • 17 • 2017 55 Jacek Sypień
Na Bagnie – część wsi Krzywopłoty [0215077 Pod Krzyżem – część wsi Kwaśniów Górny TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna [0215143 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- określająca część wsi powstałą w miejscu podmo- turowa oznaczająca część wsi powstałą w pobliżu kłym, na bagnie. przydrożnego krzyża. Takie krzyże najczęściej sta- wiano na rozstajach dróg. Łońca – część wsi Krzywopłoty – pochodze- nie nazwy niejasne. Być może pochodzi od słowa Stoki – przysiółek wsi Kwaśniów Górny „łoń” – poprzedni, zeszłoroczny. [0215172 TERYT] – nazwa topograficzna. Sło- wo „stok” oznacza w tym przypadku strumień, Pustkowie – część wsi Krzywopłoty [0215083 potok lub źródło. TERYT] – oznaczało pustą cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole RODAKI – nazwa kulturowa oznaczająca lu- gminne. dzi z tej samej rodziny lub rodu. Po raz pierwszy odnotowana w źródłach w 1388 r., gdzie zapisano KWAŚNIÓW DOLNY – nazwa dzierżaw- „de Rodak” [Rymut, s. 144]. cza od imienia Kwasień [Rymut, s. 89]. Mało prawdopodobne, aby nazwa wsi pochodziła od Dwór – część wsi Rodaki [0215203 TERYT] staropolskiego słowa „kwasiec”, czyli kwas chle- – nie występuje – nazwa kulturowa oznaczają- bowy. Po raz pierwszy wieś pojawia się w źródłach ca miejsce, gdzie dawniej stał dwór szlachecki. w 1388 r. Jej nazwa została zapisana jako Qu- W 1870 r. dobra Rodaki należały do Jana Ulryka asnow. Schaffgotscha. Tutejszy folwark liczył 1396 mórg powierzchni, z czego 401 mórg miały grunty orne Ostra Górka – część wsi Kwaśniów Dolny i sady, łąk mórg 39, lasu 922, nieużytków mórg [0215114 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- 34, były w nim 4 budynki murowane i 18 drew- czająca stromą górę. nianych. W końcu XIX w. ziemia dworska została rozparcelowana między chłopów. Przełajka – część wsi Kwaśniów Dolny [0215120 TERYT] – nazwa topograficzna, po- Nawsie (Nowsie) – część wsi Rodaki [0215210 chodząca od słowa „przełaj”, oznaczająca miejsce TERYT] – nazwa kulturowa. Określenia „na- leżące na uboczu [Rymut, s. 137]. wsie” i „na wsi” oznaczały pustą cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole KWAŚNIÓW GÓRNY – patrz: Kwaśniów gminne [Rymut, s. 111]. Dolny (Gmina Klucze). Rzeka – część wsi Rodaki – nazwa topograficz- Glinianki – przysiółek wsi Kwaśniów Górny na oznaczająca osadę powstałą nad rzeką. [0215150 TERYT] – nazwa kulturowa. Miejsce, gdzie kopano glinę; także: dół po wykopanej gli- RYCZÓWEK – nazwa topograficzna zdrob- nie, napełniony wodą [SJP]. niała, pochodzi od nazwy sąsiedniej wsi Ryczów.
56 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
W dokumencie z 1470 r. została zapisana jako Świniuszka – część wsi Ryczówek [0215284 Riczowyek. W 1543 r. występuje jako Ryczów TERYT] – nazwa topograficzna i kulturowa. Świ- Mały. Sama nazwa Ryczów jest nazwą dzierżaw- niuszka to najwyższe w okolicy wzniesienie (488 czą od imienia Rycz [Rymut, s. 147]. m n.p.m.) i zarazem osada, jaka powstała na jego zboczach. Nazwa może pochodzić od miejsca, Hucisko Ryczówczańskie – część wsi Ryczówek gdzie wypasano świnie. – nazwa topograficzna i kulturowa. Oznacza część wsi powstałą w pobliżu Ryczówka. Słowo „Hucisko” ZALESIE GOLCZOWICKIE (GOLCZOW- wskazuje na miejsce, w którym stała huta [Rymut, SKIE) – nazwa topograficzna oznaczająca miej- s. 59]. Nazwa dotyczy działających na tym terenie scowość „za lasem”. Drugi człon nazwy oznacza, w XVI i XVII w. hut żelaza, w których wykorzystywa- że została założona przez mieszkańców pobliskiej no miejscowe rudy darniowe. Świadczą o tym nazwy wsi Golczowice. W XIX w. kolonia Zalesie nale- pobliskich miejscowości, np. Żelazko i Śrubarnia. żała do gminy i parafii Jangrot.
Kąty – część wsi Ryczówek [0215249 TERYT] GMINA BOLESŁAW – nazwa kulturowa. Słowem „kąty” określano li- BOLESŁAW – nazwa dzierżawcza i pamiąt- che, ubogie chaty zagrodników leśnych, którzy kowa od imienia księcia Bolesława Wstydliwego, byli zatrudniani przy wyrębie drewna. Z czasem który lokował wieś. Jak zapisano w dokumencie, zaczęto tak nazywać osady położone przy lesie, na którym w 1279 roku książę Bolesław Wstydliwy skraju lasów. nadał kapelanii krakowskiej wieś, quem nomine nostro vocari fecimus B Bolezlav. Potem nazwa Laski – część wsi Ryczówek [0215255 TE- miejscowości była zapisywana jako: Boleslawy RYT] – nazwa topograficzna oznaczające miejsce (1392), Bolieslaw, Boleslaw [IHPAN]. porosłe młodym lasem. Cegielnia – część wsi Bolesław [0212848 TE- Ruś – część wsi Ryczówek – nazwa kulturo- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca część osa- wa. Prawdopodobnie oznaczała część wsi, gdzie dy, która rozwinęła się przy cegielni. Cegielnia mieszkały osoby, które wcześniej służyły w car- jako osobna wioska jest notowana w źródłach już skim wojsku. w XVIII w. W 1790 r. było tu 7 domów oraz młyn, huta i karczma. Rzeka – część wsi Ryczówek [0215278 TE- Ćmielówka – część wsi Bolesław [0212825 RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca osadę TERYT] – nazwa patronimiczna. Osada będąca powstałą nad rzeką. częścią wsi, gdzie znajdowały się role (pola) nale- żące do osoby i rodziny o nazwisku Ćmiel. Pod Lasem – część wsi Ryczówek [0215261 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, Dąbrówka – część wsi Bolesław [0212765 bardzo popularna w Polsce, oznaczająca część wsi TERYT] – nazwa topograficzna. Zdrobnienie od powstałą pod lasem. słowa „dąbrowa”, czyli las dębowy.
Ilcusiana • 17 • 2017 57 Jacek Sypień
Kleparz – część wsi Bolesław [0212771 TE- Według lustracji z 1790 r. były tu 4 browary. RYT] – pochodzenie nazwy nieznane, prawdo- podobnie nazwa kulturowa. Dawniej słowem Roznos – część wsi Bolesław – nazwa kultu- „kleparz” określano rzemieślników zajmujących rowa. Słowo „roznos” w górnictwie oznaczało się klepaniem przedmiotów z blachy [SJP]. naziemną część sztolni, kanał odprowadzający (roznoszący) wodę. Osada znajduje się w pobliżu Leśniczówka – część wsi Bolesław [0212788 roznosu Sztolni Ponikowskiej. Pod Bolesławiem TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa znajduje się Sztolnia Czajowska (Leśna). Drąże- oznaczająca część wsi, jaka rozwinęła się przy le- nie Sztolni Ponikowskiej rozpoczęto w 1563 r. śniczówce (domu leśniczego). – miała za zadanie odwodnienie głębiej położo- nych złóż. Budowa sztolni była jednym z naj- Pod Kościołem – część wsi Bolesław [0212794 większych przedsięwzięć inżynieryjnych w Polsce TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa w tym okresie. Podziemna część sztolni miała po- oznaczająca część wsi zlokalizowaną przy kościele. nad 5 km, a naziemna, czyli roznos - 2360 m. Szacuje się, że w XVII w. pod Olkuszem, w rejo- Posada – osada leśna w gminie Bolesław nie samej tylko Sztolni Ponikowskiej, było około [0212854 TERYT] – nie występuje – nazwa 300 kopalń. kulturowa. W staropolszczyźnie słowo „posada” oznaczało także przedmieście, osadę, miasteczko. HUTKI – nazwa kulturowa oznaczająca miej- W tym przypadku chodzi o osadę. sce, gdzie działała huta. Niekiedy określano tak miejsce wypalania węgla drzewnego w lesie [Ry- Sitkowizna – część wsi Bolesław [0212802 mut, s. 59]. Miejscowość po raz pierwszy została TERYT] – nie występuje – pochodzenie nazwy wspomniana w źródłach w 1728 r. W roku 1768 niejasne. Albo nazwa patronimiczna od nazwy działała tu huta ołowiu, której właścicielem był osobowej (nazwiska) Sitek, albo nazwa topo- Aleksander Romiszewski. Tradycje górnicze i hut- graficzna od słowa sitowie (czyli rodzaju rośliny nicze są znacznie starsze. Na terenie wsi podczas wodnej). badań archeologicznych znaleziono drewnianą płuczkę datowaną na XIV w.25 Stara Wieś – część wsi Bolesław [0212819 Górka – część wsi Hutki – nazwa topograficz- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miej- na oznaczająca miejsce położone na charaktery- sce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna stycznym wzniesieniu. w Polsce. Karna – część wsi Hutki [0212877 TERYT] Za Browarem – część wsi Bolesław [0212831 – nazwa kulturowa. Dokładne pochodzenie no- TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa towanej już w połowie XVIII w. osady nie jest do oznaczająca część miejscowości za browarem. W połowie XVIII w., kiedy Bolesław należał do 25 E. Świć, J. R. Chojowski, J. Niewdana, Przewodnik po śladach Aleksandra Romiszewskiego, działał tu browar. i zabytkach dawnego górnictwa i hutnictwa rud w gminach Bole- sław i Klucze, Olkusz 2013, s. 27.
58 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim końca znane. Wg. regionalisty J. Liszki mogła tu sne. Może to być nazwa topograficzna od słowa istnieć osada zamieszkała przez osoby wykonujące „krzyk” lub „krzykać”, czyli krzyczeć [Rymut, za karę prace w miejscowych kopalniach i hutach. s. 84]. Może to też być nazwa kulturowa pocho- W XVI w. na tym terenie działała Sztolnia Kar- dząca od średniowiecznej powinności nazywanej niowska, której nazwa prawdopodobnie pocho- „krzykiem”. Jak pisał Gloger, jeżeli umykał zło- dziła od nazwy czeskiej miejscowości Karniów. dziej lub jaki zbieg więzienny, chłopi obowiązani W przeszłości książę karniowski, margrabia Ans- byli z „krzykiem” gonić za jego „śladem”, dopóki nie bach, pan Bytomia i Tarnowskich Gór był zaan- dotarli do sąsiedniego opola i sąsiadom nie powie- gażowany w działalność górniczą. Inna hipoteza, rzyli dalszej pogoni. Miejscowość po raz pierwszy jaką stawia O. Dziechciarz, wywodzi nazwę osady pojawia się w źródłach w 1416 r., kiedy jej nazwa od słowa „karn”, czyli czarny. Karna dawniej była została zapisana jako Crzicawa. Potem odnoto- przysiółkiem Lasek, a obecnie Hutek. wano warianty: Magna Crzycawa (1437), Crzy- kawa Magna (1439), Krzykawy Parwa et Magna KRĄŻEK – pochodzenie nazwy niejasne. (1468), Krzykawka Magna, in Krzykala (1529). Może to być nazwa kulturowa od staropolskiego [IHPAN]. słowa „krąż”, czyli krąg, okrąg lub „krążny”, czyli krążący, kołujący. Miejscowość po raz pierwszy Dołek – część wsi Krzykawa [0212908 TE- pojawia się w źródłach w 1579 r. W pobliżu wsi RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna zachowały się ślady odkrywkowej kopalni gal- oznaczająca część wsi położoną na dole. manu „Krążek”. Odkrywka ma okrągły (owalny) kształt i być może od niego wzięła się nazwa miej- Koło Remizy – część wsi Krzykawa [0212937 scowości. TERYT] – nazwa kulturowa, oznaczająca cześć wsi położoną w pobliżu remizy OSP. Nazwa jest KRZE – nazwa topograficzna pochodząca od dwudziestowieczna, gdyż straż pożarna w Krzyka- staropolskiego słowa oznaczającego krzaki, zaro- wie powstała dopiero w 1925 r. śla. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z połowy XIX w. Krzykawa Nowa – przysiółek wsi Krzykawa [0212943 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- Dąbrówka – część wsi Krze – nazwa topogra- turowa oznaczająca nową część wsi. ficzna, zdrobnienie od nazwy „dąbrowa”, czyli las dębowy. Dziurka – część wsi Krzykawa [0212914 TE- RYT] – prawdopodobnie nazwa kulturowa, być Szamrak – część wsi Krze –pochodzenie nazwy może związana z działalnością górniczą. Co cie- nieznane, być może od słowa „szamrak” wywo- kawe, nazwę Dziurka nosiła także pobliska wieś dzącego się od „szmer” (w znaczeniu cichy od- (obecnie Międzygórze). głos, szelest, szmerać, szemrać). Górka – część wsi Krzykawa [0212920 TERT] KRZYKAWA – pochodzenie nazwy nieja- – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczają-
Ilcusiana • 17 • 2017 59 Jacek Sypień ca część wsi położoną na wzniesieniu. Reczkowe – przysiółek wsi Krzykawka [0212989 TERYT] – prawdopodobnie nazwa Pokrzywdzie (Podkrzywdzie) – jest to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej. Z końca XVIII pól, a nie części wsi, ale zaistniała w powszechniej w. pochodzą szczegółowe informacje o młynie świadomości za sprawą tytułu książki autorstwa An- w Reczkowie (część Krzykawki), położonym nad drzeja Muszyńskiego, pisarza z Krzykawy. Być może rzeką Białą, który w 1783 r. miał jeden kamień. nazwa pochodzi od staropolskiego słowa „pokrzyw- Z lat 1787 i 1790 są wzmianki o jednym domu nik”, czyli dziecię z nieprawego łoża, bękart. żydowskim na Reczkowie, który zamieszkiwało od 3 do 5 Izraelitów. KRZYKAWKA – nazwa kulturowa, zdrobnia- ła nazwa sąsiedniej miejscowości Krzykawa. Po Za Górą – część wsi Krzykawka [0212972 raz pierwszy występuje w źródłach w 1408 r. jako TERYT] – nie występuje - nazwa topograficzna Minori Krzicawa, czyli Mała Krzykawa. Następ- oznaczająca część wsi położoną za wzniesieniem. nie pojawia się Crzicawa Parwa (1427) i Parwa Crzycawa (1437), a w 1468 r. opisane są Krzyka- LASKI – nazwa topograficzna oznaczająca wy Maior et Minor [IHPAN]. miejsce porosłe młodym lasem. W dokumencie z 1476 r. czytamy o sadzawce w górze wsi Krzy- Kantorostwo – część wsi Krzykawka [0212966 kawka z lasami zwanymi Laski (Laszky). Opis ten TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. dotyczy lasu o takiej nazwie, a nie miejscowości, Mało prawdopodobne, aby nazwa pochodziła od która tu później powstała. Po raz pierwszy na- współczesnego znaczenia słowa „kantor”, czyli zwa wsi Laski pojawia się w źródłach w 1783 r. śpiewak w synagodze lub kościele protestanckim. W pobliżu wsi istniała kiedyś osada Kuźnica.26 W przeszłości także w kościele rzymskokatolic- kim była funkcja kantora, wypełniającego swoje Biała Kolonia – część wsi Laski – nazwa kul- obowiązki przede wszystkim jako przewodnika turowa i topograficzna. Jest to kolonia powstała i nauczyciela śpiewu liturgicznego, ale także na- w pobliżu wzgórza i zarazem lasu o nazwie Biała. uczającego w szkołach. Być może ta część wsi sta- W pobliżu jest też strumień o tej nazwie. Dawniej nowiła uposażenie kantora parafii w Sławkowie określenie „biała” znaczyło tyle, co „czysta” i rzeki lub Bolesławiu. o jasnym, czystym dnie (najczęściej kamienistym) nazywano „Białymi” – podobnie jak osady, które Pod Kozakiem – część wsi Krzykawka – praw- nad nimi powstały. dopodobnie nazwa dzierżawcza (od nazwy osobo- wej/nazwiska) Kozak. Pod Wierzchowiną – część wsi Laski – nazwa topograficzna. Słowo „wierzchowina” oznacza Pod Skoruską – część wsi Krzykawka – praw- najwyższą, zwykle nieco spłaszczoną część góry dopodobnie nazwa dzierżawcza od nazwiska Sko- lub wyżyny. Podleśną osadę pod takim wzniesie- rus. niem nazywano pod wierzchowiną.
26 E. Świć, J. R. Chojowski, J. Niewdana, op. cit., s. 28.
60 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Podbiele – część wsi Laski – nazwa topogra- Górka – część wsi Podlipie [0213090 TERYT] ficzna oznaczająca część wsi powstałą pod lasem – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczają- (wzniesieniem) o nazwie Biała. ca część wsi położoną na wzniesieniu.
MAŁOBĄDZ – nazwa dzierżawcza od imie- Sołtysie – część wsi Podlipie [0213109 TE- nia Małobąd lub Miłobąd [Rymut, s. 99]. Jej na- RYT] – nazwa kulturowa, bardzo popularna zwa po raz pierwszy pojawiła się w 1728 r. w Polsce, oznaczająca część wsi powstałą na daw- nych łanach sołtysich. Górka – część wsi Małobądz [0213010 TE- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna Walcownia – przysiółek wsi Podlipie [1050276 oznaczająca część wsi położoną na wzniesieniu. TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa po- chodząca od zakładu pracy (walcowni). Praw- Pniaki – przysiółek wsi Małobądz [0213032 dopodobnie chodzi o walcownię w pobliskim TERYT] – prawdopodobnie nazwa kulturowa Sławkowie, gdzie byli zatrudnieni mieszkańcy oznaczająca część wsi założoną w miejscu wykar- Podlipia. czowanego lasu. UJKÓW NOWY – nazwa dzierżawcza od na- MIĘDZYGÓRZE (dawniej: Dziurka) – na- zwy osobowej Ujek. Z 1510 r. pochodzi infor- zwa topograficzna oznaczająca miejscowość poło- macja o płuczkach ołowiu położonych koło sta- żoną pomiędzy górami. Jest to jedynie hipoteza, wu Ujków. Wtedy nazwa ta została zapisana jako ale nazwa może też znaczyć „między kopalniami” Hvykow. Nazwy Ujków Nowy i Ujków Stary po (stpol. góra to kopalnia). Jest to o tyle prawdopo- raz pierwszy zostały odnotowane w 1921 r. Daw- dobne, że od średniowiecza był to teren intensyw- ny przysiółek Lasek (Bolesław). nej eksploatacji górniczej. Jodełki – nazwa topograficzna oznaczająca Ogranicznik – przysiółek wsi Międzygórze część wsi powstałą w pobliżu zagajnika (lasu) jo- [0213121 TERYT] – nie występuje – nazwa dłowego. kulturowa pochodząca od staropolskiego słowa „ogranicznik”, czyli sąsiad graniczny. Oznaczało- Ujków Górny – część wsi Ujków Nowy by to, że jest to część wsi powstała przy jej gra- [0213061 TERYT] – nie występuje – nazwa to- nicach. pograficzna oznaczająca część wsi położoną na wzniesieniu. PODLIPIE – nazwa topograficzna. W staro- polszczyźnie słowo „lipie” oznaczało lasek lipowy. Zimny Dół – część wsi Ujków Nowy – nazwa Zatem Podlipie to miejscowość pod takim la- topograficzna oznaczająca część wsi położoną skiem. Nazwa miejscowości po raz pierwszy po- w obniżeniu terenu, gdzie dłużej utrzymywały jawia się w źródłach w 1857 r., kiedy powstała tu się niskie temperatury. Patrz: Zimnodół (Gmina kolonia górnicza. Olkusz).
Ilcusiana • 17 • 2017 61 Jacek Sypień
Zięby – część wsi Ujków Nowy [0213078 MIASTO I GMINA BUKOWNO TERYT] – nie występuje – nazwa topograficz- BUKOWNO na prawdopodobnie oznaczająca część wsi, gdzie BUKOWNO – nazwa topograficzna oznacza- gniazdowały zięby. Możliwa jest też nazwa patro- jąca miejsce z lasem bukowym. W 1444 r. poja- nimiczna od nazwiska Zięba. wia nazwa Bukowno/Bucowno [Rymut, s. 25].
KOLONIA – wieś w gminie Bolesław Bagno – część miasta Bukowno [0938410 TE- [0213055 TERYT]. RYT] – nie występuje w mapach – nazwa topo- graficzna oznaczająca część miejscowości powsta- UJKÓW NOWY KOLONIA – wieś powstała łej na bagnie, czyli podmokłym terenie. w XIX w. Kiedyś ten teren nazywano Porębą. Bór Biskupi – część miasta Bukowno [0938427 Cegielnia – nazwa kulturowa, pochodzącą od TERYT] – nazwa topograficzna i kulturowa. Bór działającej w tym miejscu cegielni. Dawny przy- Biskupi był niegdyś samodzielną wsią. Pierwszy siółek Lasek (Bolesław). człon nazwy oznacza osadę leśną, założoną w bo- rze. Drugi dookreśla jej właściciela, czyli biskupów Dworskie Łąki – nazwa kulturowa oznaczają- krakowskich. Wieś znajdowała się w kluczu sław- ca dawne łąki należące do dworu w Bolesławiu. kowskim należącym do biskupów krakowskich. W 1617 r. wspomniana jest wieś Bór należąca do Owczarnia – nazwa kulturowa pochodząca od parafii olkuskiej. Jednak pierwsza pewna wzmian- owczarni (pomieszczania dla owiec). ka dotycząca Boru Biskupiego pochodzi z 1663 r. W dokumencie jest mowa o młynach Podpolis Pleściska – pochodzenie nazwy nieznane. i Pszeń należących do Olkusza pod nazwą Bór. Może pochodzić od staropolskiego słowa „pleśni- wy”, czyli spleśniały albo od czasownika „pleść” Cyzowizna (Czyżowizna) – część miasta Bu- w znaczeniu wyplatać. kowno – prawdopodobnie nazwa patronimiczna od nazwiska Cyz lub Czyż; może być to również Poręba – nazwa kulturowa oznaczająca część nazwa kulturowa od staropolskiego słowa „cirz- wsi powstałą w miejscu wyciętego lasu (poręby). nie”, czyli ciernie albo od niemieckiego słowa „zink” (cynk). W Polsce istnieje miejscowość, Rokicina – nazwa topograficzna pochodząca która ma podobny źródłosłów nazwy – jest to od staropolskiego słowa „rokicina”, czyli wierzba. czyli Cyców, wieś założona w XV w. przez koloni- Oznacza część wsi, gdzie rosły wierzby. stów niemieckich (jej nazwa była zapisywana też jako Czicow). UJKÓW STARY – nazwa dzierżawcza od na- zwy osobowej Ujek. Patrz: Ujków Nowy (Gmina Dołek – część miasta Bukowno [0938433 TE- Bolesław). RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna ozna- czająca część wsi położoną w obniżeniu terenu.
62 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Jabłoń – część miasta Bukowno [0938440 czająca część wsi położoną na piaszczystym gruncie. TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczająca prawdopodobnie część wsi, gdzie ro- Podlesie – część miasta Bukowno [0938500 sły sady jabłoniowe. TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca wieś powstałą pod lasem. Podlesie było osobną wsią Jeziorki – część miasta Bukowno [0938456 należącą do dóbr olkuskich. W 1839 r. oczynszo- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna wano miejscowych chłopów, w 1851 r. wieś liczy- (lub kulturowa). W lustracjach z XVI-XVIII w. ła 222 morgi i 285 prętów powierzchni.27 na terenie dzisiejszego Bukowna było sześć sta- wów rybnych, w tym pięć stawów „pańskich” Podpolis – część miasta Bukowno [0938516 i jeden należący do wójta. Stawy pańskie miały TERYT] – nazwa topograficzna. Pierwsza swoje nazwy: Trzciąnka, Podrękawny, Błukacz, wzmianka o miejscowości znajduje się w doku- Suffragan i Chłoszczyk. Być może miejsce, gdzie mencie z 1663 r., w którym mowa jest o młynach znajdowały się owe stawy, nazwano Jeziorkami? Podpolis i Pszeń należących do Olkusza pod na- zwą Bór. Patrz: Polis (Bukowno). Koło Janinej Góry – część miasta Bukowno [0938479 TERYT] (błąd: powinno być Jamnej Polis – część miasta Bukowno [0938522 TE- Góry) – nazwa topograficzna oznaczająca część RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Być może wsi u podnóża wzniesienia o nazwie Jamna Góra. wzięła się od staropolskiego słowa „polisty”, Występuje też określenie „Jaminia”. Nazwa wy- czyli równy, płaski [Arct]. Pierwsza, pośrednia wodzi się prawdopodobnie od słowa „jama” wzmianka pochodzi z 1663 r., gdzie wspomnia- – raczej w znaczeniu kopalni, a nie dołu czy za- ne są młyny Podpolis i Pszeń należące do Olku- głębienia terenu. Inna sprawa, że słowo „góra” sza pod nazwą Bór. Skoro była już wtedy osada niekoniecznie musi oznaczać wzniesienie, a także Podpolis, to musiała istnieć też osada Polis. Bar- kopalnię (patrz: Tarnowskie Góry). dzo prawdopodobne, że nazwa Polis powstała z przekształcenia nazwy Polesz. Las Polesz, który Kleparz – część miasta Bukowno [0938462 rozciągał się aż do Niesułowic, jest wymieniany TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Praw- w „Opisie włości Pomorzańskich” S. Bonera. dopodobnie nazwa kulturowa. Dawniej słowem „kleparz” określano rzemieślników zajmujących Przymiarki – część miasta Bukowno [0938539 się klepaniem przedmiotów z blachy [SJP]. TERYT] – popularna nazwa kulturowa używana już średniowieczu. Tą nazwą określano nowe pola Na Dołku – część miasta Bukowno [0938485 – przymierzone (domierzone) do wsi. W doku- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna mencie z 1663 r. czytamy, że wójt bukowieński oznaczająca część wsi położoną w obniżeniu terenu. ma do tego Przymiarki zdawna należące. Prawdo- podobnie jest to najstarsza wzmianka o dzisiej- Piaski – część miasta Bukowno [0938491 TE- szych Przymiarkach. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna ozna- 27 O. Dziechciarz, op. cit., s. 115.
Ilcusiana • 17 • 2017 63 Jacek Sypień
Pszeń – część miasta Bukowno [0938545 TE- pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce. RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Może wy- wodzić się od staropolskiego słowa „przeń”, które Starczynów – część miasta Bukowno [0938580 oznaczało „przed niego”, „przezeń” lub „przez TERYT] – nazwa dzierżawcza od imienia Star- wzgląd na niego”. Może też pochodzić od staro- czyn [Rymut, s. 159]. Starczynów przez długie polskiego słowa „pszeńca”, czyli pszenica. Wieś wieki był osobną wsią; nie wiemy, kiedy powstał. Pszeń została po raz pierwszy wzmiankowana W „Opisie włości Pomorzańskich” S. Bonera czy- w źródłach w 1592 r., kiedy założono tam sołectwo. tamy, że pierwotnie miejscowość miała się nazy- Wieś leżąca w granicach wsi Starczynów powstała wać „Odynów” lub „Olejnów”. Niegdyś otoczona w związku z budową sztolni Starczynowskiej jako była lasem Polesz, który rozciągał się aż do Nie- osada nowa kmieci na Starczynowie tych robotni- sułowic. W 1365 r. część wsi Starczynów kupiło ków, którzy przy sztole (sztolni – dop. red.) bawiąc miasto Olkusz. W 1402 r. Olkusz kupił cały Star- się robią. W dokumencie z 1663 r. jest mowa czynów od rycerza Rafała z Michowa. o młynie Pszeń należącym do Olkusza pod nazwą Bór. Starczynów-Kolonia – część miasta Bukowno [0938597 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- Rękawy – część miasta Bukowno – pochodze- turowa oznaczająca kolonię wsi Starczynów. nie nazwy nieznane. Może to być nazwa topo- graficzna oznaczająca wąskie (jak rękawy) paski Stare Bukowno – część miasta Bukowno gruntu. W lustracjach z XVI-XVIII w. na terenie [0938605 TERYT] – nazwa kulturowa oznacza- dzisiejszego Bukowna był staw o nazwie Podrę- jąca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo po- kawny. Być możne nazwa jest związana z imie- pularna w Polsce. niem tego stawu. Świnia Góra – część miasta Bukowno Skałka – część miasta Bukowno [0938551 TE- [0938611 TERYT] – nazwa topograficzna, bę- RYT] – nazwa topograficzna. Część wsi położona dąca jednocześnie nazwą obiektu fizjograficznego na wzniesieniu lub w pobliżu skał. Nazwa popu- (wzgórza Świnia Góra). Prawdopodobnie nazwa larna na terenie ziemi olkuskiej. pochodzi od miejsca wypasu świń. Jednak D. Rozmus stawia hipotezę, że nazwa ta może się Skotnica – część miasta Bukowno [0938568 wiązać z alternatywnym określeniem ołowiu, za- TERYT] – nazwa kulturowa, oznaczająca część chowanym jeszcze w języku rosyjskim. – wtedy wsi, która powstała przy „skotnicy” (drodze, oznaczałaby po prostu kopalnię ołowiu. Słowo którą prowadzono bydło na wspólne pastwisko „ołów”, oczywiście w różnych odmianach, znane wiejskie). Patrz: Skotnica (Zarzecze, Gmina Wol- jest we wszystkich językach słowiańskich. W ję- brom). zyku rosyjskim cynę określa się do dzisiaj słowem „olovo”, a „sviniec” oznacza ołów. Stara Wieś – część miasta Bukowno [0938574 TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce Tłukienka – część miasta Bukowno [0938628
64 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
TERYT] – nazwa kulturowa pochodząca od „tłu- prawdopodobne jest pochodzenie nazwy od sta- czenia”, czyli rozdrabniania (kruszenia) miejsco- ropolskiego słowa „zakop”, czyli szaniec. wych rud ołowiu i srebra. W dokumencie z 1597 r. została wspomniana nowa droga z Olkusza do Sławkowa i przy okazji pojawiają się nazwy Tłu- kienka i Krążek. W 1772 r. działały tu kopalnie.
Wapiennik – część miasta Bukowno [0938634 TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa po- chodząca od wapiennika, czyli zakładu produku- jącego wapno z miejscowego wapienia jurajskie- go.
Wodąca – część miasta Bukowno [0938640 TERYT] – nazwa kulturowa. W XVIII w. po- wstała osada Wodąca, w której znajdował się fol- wark Kownaty. Nazwa „wodąca” oznacza wodę wiodącą – mogła pochodzić od kanału odpływo- wego z płuczki galmanowej, zwanej Starczynow- ską. W 1789 r. w Wodącej były tylko 3 domy i 7 mieszkańców.
Wygiełza – część miasta Bukowno [0938657 TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Może to być nazwa dzierżawcza od imienia Wygiełz (tak, jak Wygiełzów). W Polsce jest kilka miej- scowości o tej nazwie. Część badaczy wiąże to z położeniem u wylotu doliny. Nazwę w zlatyni- zowanej staropolskiej formie Wigelzow wymienia w latach 1470-80 Jan Długosz w księdze „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis”.
Zakopek – część miasta Bukowno [0938663 TERYT] – nie występuje – pochodzenie nazwy niejasne. Prawdopodobnie nazwa kulturowa. Podobnie, jak nazwa Zakopane, może pocho- dzić od wykarczowanego terenu albo od miejsca, gdzie kopano szukając rud ołowiu i srebra. Mało
Ilcusiana • 17 • 2017 65 Il. 2. Plan sytuacyjny gruntów i nadań górniczych na galman położonych w powiecie będzińskim i olkuskim (fragment). Archiwum Państwowe w Katowicach, nr zespołu 843 Gwarectwo Hrabia Renard, sygnatura: 2/365 fot. repr. Grzegorz Onyszko 66 Ilcusiana • 17 • 2017 67 Il. 3. Hermann Karol de Perthées. Mappa szczegulna Woiewodztwa Krakowskiego i Xięstwa Siewierskiego zrządzona z innych wielu mapp mieyscowych tak dawniey iak i swiezo odrysowanych tudziez goscincowych i niewątpliwych wiadomosci wszystko według reguł geogra- ficznych i obserwacyi astronomicznych przez K… d… P… 1787. skala 1: 225 000. (Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa). http://jbc.bj.uj. edu.pl/dlibra/docmetadata?id=407&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI= (dostęp 15.08.2017) 68 Ilcusiana • 17 • 2017 69 Il. 4. Mapa szczegółowa Polski (Olkusz), 1:25.000, Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1935 (fragment) 70 Ilcusiana • 17 • 2017 71 Il. 5. Fragment Mapy Ekonomii Sławkowskiej. Połowa XIX wieku. AP Katowice. Zbiory Kartograficzne. Sygn. 258A 72 Ilcusiana • 17 • 2017 73 Il. 6. Plan Olkusza, 1914 rok (fot. arch. Muzeum Regionalne PTTK) 74 Ilcusiana • 17 • 2017 75 Il. 7. Majorat Wolbrom. AP Kilece, ZDP, gubernia kielecka. Sygn. 346 76 Ilcusiana • 17 • 2017 77 Jacek Sypień
Il. 8. Ekonomia Rabsztyn. AP Kielce, ZDP, gubernia kielecka. Sygn. 14
78 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Il. 9. Plan powiatowego miasta Olkusza w województwie kieleckim z granicami rozszerzonemi. 1935 rok. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu
Ilcusiana • 17 • 2017 79 80 Il. 10. Olkusz, 1:100.000, Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1933 Ilcusiana • 17 • 2017 81 Jacek Sypień
Bibliografia:
• Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- • Sypień J., Historia wsi z terenu gminy Wol- skiej. Gmina Olkusz, t. 1, Olkusz 2002. brom (online), [na:] www.wolbrom.pl. • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- • Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, skiej. Gminy Klucze, Pilica, t. 2, cz.1, Ol- miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem, kusz 2000. Marjówka Opoczyńska 1933. • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- • Witkowski, J. Krajniewski, Inwentarze i lu- skiej. Gminy Bolesław, Bukowno, Sławków, stracje klucza sławkowskiego z XVII i XVIII t. 2, cz. 2, Olkusz 2001. w., Dąbrowa Górnicza – Sławków 2013. • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pod • Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, t. 1, Kra- części, Warszawa 2015. ków 1978. • Zierhofferowie Z i K, Nazwy miast Wielko- • Górnisiewicz B., Przeszłość, teraźniejszość polski, Poznań 1987. i przyszłość wsi olkuskiej, Warszawa - Łódź 1989. • Krasnowolski A., Niedźwiecki W., Słownik Staropolski, Warszawa 1920. • Mączyński J, Nazwy terenowe typu Amery- ka, Korea, Sachalin na obszarze Polski, Acta Universitatsi Lodziensis. Folia Linguista 27, Łódź 1993. • Rospond S., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984. • Rymut K., Nazwy miejscowe północnej czę- ści dawnego województwa krakowskiego, Wrocław 1967. • Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902. • Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu (online), red. T. Jurek, IHPAN 2010, [na:] www.slownik. ihpan.edu.pl. • Świć E., Chojowski J.R, Niewdana J., Prze- wodnik po śladach i zabytkach dawnego górnictwa i hutnictwa rud w gminach Bole- sław i Klucze, Olkusz 2013.
82 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim
Ilcusiana • 17 • 2017 83 84 Lech Frączek
Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861
Ilcusiana • 17 • 2017 85 Lech Frączek
Lech Frączek
Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861
Il. 1. Plan Deutscha
Wstęp ce wykonywano również w Olkuszu – i to właśnie W okresie Królestwa Polskiego cieszącego się im poświęcony jest niniejszy artykuł. Jako ramy początkowo szeroką autonomią miało miejsce chronologiczne badań wyznaczono lata 1825 wyraźne ożywienie gospodarcze miast. Podejmo- -1861, gdyż z tego okresu pochodzi większość źró- wano wówczas szereg prac zmierzających do po- deł pisanych dotyczących tematu. Przedmiotowe lepszenia stanu ich infrastruktury, remontowano studia przeprowadzono głównie w oparciu o akta nawierzchnię rynków, brukowano ulice, budowa- brukowania miasta Olkusza.1 Cennych informa- no trotuary (utwardzone chodniki) itp. Takie pra- 1 Archiwum Państwowe w Kielcach [dalej: APK], Rząd Guber-
86 Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861 cji dostarczyły również wykazy prac melioryzacji, że jakiekolwiek istotne działania odnośnie prac wykonanych w miastach Guberni Krakowskiej brukarskich podejmowano w czasie przynależ- w okresie 1828-1830.2 Niekompletność doku- ności Olkusza do Austrii, a później do Księstwa mentacji zdecydowała o sięgnięciu do materiału Warszawskiego. Ankieta statystyczna sporządzo- porównawczego odnoszącego się do innych miast, na w 1820 roku stwierdzała wyraźnie, iż: miasto takich jak: Pilica3, Szczekociny4 oraz Wolbrom5. nie jest brukowane, lecz w jego bliskości znajdują się kamienie mogące posłużyć do tego celu.9 Stan rynku i ulic na przełomie XVIII i XIX w. Zły stan nawierzchni rynku, niewybrukowane Regres gospodarczy, który przeżywał Olkusz ulice i brak rynsztoków utrudniały poważnie w końcu XVIII stulecia, nie stwarzał dogodnych życie codzienne nie tylko mieszkańcom Olkusza. warunków do kosztownych inwestycji. Znamien- W niedalekich miastach było bardzo podobnie. ne dla tego czasu są opisy miasta pochodzące Dla przykładu w roku 1822 burmistrz Wolbro- z lat 70-tych i 80-tych XVIII w. stwierdzające, mia Dominik Bażanka dążył do wybrukowania iż: całe miasto w ruderach [jest – L.F.] zgubione, tego miasta wraz z jego najważniejszymi ulica- a także określające je: najsmutniejszych gruzów mi, będącymi częścią ważnego szlaku handlo- i rozwalisk (…) wizerunkiem.6 Fatalny stan infra- wego. Swój postulat motywował zarówno troską struktury miejskiej potwierdza dodatkowo źródło o utrzymanie miasta w czystości, jak i zwiększo- ikonograficzne, jakim jest akwarela wykonana nymi dochodami, które można by pobierać z tzw. przez Zygmunta Vogla pochodząca z roku 1792.7 targowego oraz jarmarcznego.10 Przedstawia ona widok rynku pozbawionego W położonej w dolinie Pilicy szczególnie utwardzonej nawierzchni, na którym utworzyły doskwierał mieszkańcom brak trotuarów oraz się szerokie błotniste kałuże.8 Nie zmieniły tego rynsztoków przed domami. Wielce wymowne próby odnowy miasta podejmowane w epoce są słowa tamtejszego ławnika Antoniego Mazaj- stanisławowskiej. Nie ma także dowodów na to, skiego, pochodzące z roku 1837, który zeznawał w sposób następujący: To mi wypada nadmienić,
nialny Radomski [dalej: RGR], Akta tyczące się brukowania ulic że z najmniejszego deszczu błoto się robiąc nie do- miasta Olkusza 1825-1870, sygn. 2490. zwala częstokroć przejść nawet człowiekowi pieszo 2 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Komisja Rzą- idącemu11. W 1835 r. nadmiar nieodprowadzo- dowa Spraw Wewnętrznych (dalej: KRSW), Miasta w Królestwie Polskim w ogólności 1829-1833, vol. VIII, sygn. 41. nej wody zmusił jednego z mieszkańców, Filipa
3 APK, RGR, Akta tyczące się bruku miasta Pilicy 1839-1856, Otrębskiego, do umieszczenia swoich dzieci na sygn. 2575. piecu.12 Infrastruktura Pilicy była tam na tyle 4 APK, RGR, Ubrukowanie miasta Szczekocin 1837-1840, sygn. 2853. zła, że w końcu władze administracyjne zmusiły
5 APK, RGR, Ubrukowanie miasta Wolbromia 1822-1856, sygn. 2949; Ubrukowanie miasta Wolbromia 1860-1866. 9 AGAD, KRSW, Opisy miast L-R, sygn. 2165, s. 62. 6 D. Molenda, Dzieje Olkusza do 1795 roku, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyk, Warsza- 10 APK, RGR, sygn. 2949, s. 1-2. Targowe i jarmarczne były opłata- wa-Kraków 1978, s. 331. mi pobieranymi od osób handlujących na terenie miasta w ściśle określone dni. 7 W. Komorowski, Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne, „Ilcusia- na” 2012, nr 7, s. 13-15. 11 APK, RGR, sygn. 2575, s. 7.
8 Tamże, s. 332. 12 Tamże, s. 10.
Ilcusiana • 17 • 2017 87 JacekLech FrączekSypień jej dziedzica do położenia bruków, co wykonano traktu był zapis zobowiązujący wykonawcę do przed rokiem 1864. Niestety prace nie objęły za- świadczenia usługi na odpowiednim poziomie, sięgiem całego miasta i ograniczyły się tylko do brzmiący następująco: zastrzega sobie burmistrz, rynku oraz jednej ulicy.13 aby bruk ten dokładną robotą był dawany15. O stopniu realizacji powyższego kontraktu Początek prac modernizacyjnych dowiadujemy się z korespondencji pomiędzy or- Proces brukowania Olkusza był rozciągnięty ganami administracji publicznej – Komisją Woje- w czasie głównie z powodu braku dostatecznej wództwa Krakowskiego a Komisarzem Obwodu ilości pieniędzy w kasie miejskiej. Pomimo tego Olkuskiego. W 1825 r. udało się ukończyć budo- faktu w roku 1825 udało się rozpocząć prace, wę trotuarów, znajdujących się w rynku po stro- polegające na budowie kamiennych trotuarów nach północnej, południowej i wschodniej, a tak- oraz rynsztoków znajdujących się bezpośrednio że na ulicy Krakowskiej. Następnie miała miejsce przed domami. Było to możliwe dzięki temu, krótka przerwa spowodowana komplikacjami na- że za usługę płacili właściciele poszczególnych tury formalnej, gdyż zwierzchnicy burmistrza ol- posesji, natomiast miasto Olkusz dokładało się kuskiego wyrazili wątpliwość co do udziału finan- do inwestycji jedynie w bardzo ograniczonym sowego miasta w przedsięwzięciu. Na szczęście zakresie. Szczegóły tych działań zostały ustalone nie wpłynęło to w sposób istotny na przebieg dal- w kontrakcie zawartym 15 sierpnia 1825 r. po- szych prac, ponieważ z pisma Komisarza Obwo- między burmistrzem Olkusza a pochodzącym du Olkuskiego datowanego na 30 grudnia 1826 z Wolnego Miasta Krakowa mistrzem brukar- r. pochodzi informacja o tym, że udało się poło- skim Walentym Nowakiem. Strony ustaliły, iż żyć trotuary w dalszej części miasta. Dzięki temu przed każdym domem zostaną położone trotuary źródłu poznajemy dodatkowo koszty wykonania o szerokości co najmniej 3 łokci14, czyli 1,728 m, robót. Na ulicach Sławkowskiej oraz Żydowskiej wraz z rynsztokami służącymi do odprowadzania wybrukowano powierzchnię 498 m2, za co pry- wody oraz ścieków. Koszt wybrukowania sążnia watni właściciele domów zapłacili łączną kwotę kwadratowego (1,727 m x 1,728 m) określono 667 zł 24 gr. Z kolei bruk na obszarze 202 m2, na kwotę 2 zł i 12 gr. Mieszczanie zobowiązali położony w zachodniej części rynku przed bu- się do pomocy w przedsięwzięciu, polegającym dynkami będącymi własnością miejską, koszto- na dostarczeniu: kamieni, piasku, a także pomoc- wał 272 zł i 12 gr.16 ników mających plantować nawierzchnie pod Fakt, że brukowanie Olkusza rozpoczęto od bruki. Walenty Nowak obiecywał rozpocząć pra- budowy chodników nie był wówczas żadnym ce już 14 września 1825 r. tak, aby zakończyć je wyjątkiem. Analogicznie przebiegały inwesty- przed nadejściem zimy. Ważnym elementem kon- cje w niedalekiej Pilicy, gdzie prace brukarskie w pierwszej kolejności objęły obszary znajdujące 13 H. Błażkiewicz, Pilica. Zarys dziejów miejscowości, Kraków 1992, się bezpośrednio przed domami mieszkańców.17 s. 202-204.
14 W niniejszym artykule dokonano przeliczenia jednostek miar nowopolskich obowiązujących na terenie Królestwa Polskiego 15 APK, RGR, sygn. s. 2940, s. 4. w okresie 1819-1849 na miary długości używane współcześnie. 16 Tamże, s. 21-22. Jeden łokieć liczył 0,576 metra, natomiast jeden sążeń odpowia- dał długości 1,728 metra. 17 H. Błażkiewicz, op. cit., s. 202.
88 Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861
Brukowanie olkuskiego rynku rupieć i na sposób MCAdama21 ułożono22. Pozorne Wybudowanie trotuarów oraz rynsztoków oszczędności materiałowe dały w niedługim cza- stanowiło niewątpliwie osiągnięcie ówczesnych sie fatalne skutki. Z 17 stycznia 1844 r. pochodzi władz miejskich oraz partycypujących w pracach deklaracja żydowskiego przedsiębiorcy, mieszkań- mieszkańców Olkusza. Fakt ten nie bez racji pod- ca Olkusza Bendyta Goldsztajna, który dekla- nosił Komisarz Obwodu Olkuskiego w piśmie rował chęć wybrukowania rynku wraz z innymi skierowanym do Komisji Województwa Kra- ulicami.23 Jeszcze dobitniej sytuację opisuje kore- kowskiego z 12 lipca 1828 r.: (…) zaprowadzone spondencja, skierowana przez Komisję Rządową w rynku i na ulicach porządne trotuary z dokładnie Spraw Wewnętrznych do Rządu Gubernialnego urządzonymi rynsztokami przy właściwym splanto- Radomskiego, datowana na 6 maja 1848 r. W jej waniu całego rynku i ulic już wielką dogodność, su- fragmentach znajdujemy następujący opis Olku- chość i porządek w mieście należny zabezpieczają.18 sza: (…) na środku rynku jest wielkie błoto, któ- Jednocześnie komisarz postulował kontynuację re obok niedogodności dla mieszkańców [wywiera modernizacji nawierzchni miejskich, a zwłaszcza – L.F.] znaczny wpływ na zdrowie ze szkodliwych rynku, którego stan pozostawiał nadal wiele do wyziewów.24 życzenia. Z uwagi na szeroki rozmiar przewidy- Warto w tym miejscu podkreślić, że bardzo wanych prac i wiążące się z nimi poważne wy- podobne kłopoty z niszczejącymi brukami mia- datki sugerował, aby zamiast powszechnie sto- ły także inne miasta. W sąsiednim Wolbromiu sowanych w procesie brukowania kamieni użyć wykonawca remontu tamtejszego rynku, Izraeli- grubego żwiru. Twierdził z przekonaniem, że ta Szlama Rejman, zastosował złej jakości mate- takiego materiału nie trzeba precyzyjnie układać, riały, które w dodatku ułożono niestarannie. Po lecz wystarczy po prostu wysypać go i całość wy- zaledwie 10 latach bruki były zniszczone do tego równać. Przekonywał władze administracyjne, że stopnia, że nawet najlżejszy transport kołowy był dzięki temu całe przedsięwzięcie okaże się znacz- na nich niemożliwy do wykonania.25 W Szcze- nie szybsze, a w razie powstania ewentualnych ko- kocinach w połowie lat 40-tych XIX w. nastąpiła lein łatwo będzie można naprawić uszkodzenia. kilkumiesięczna przerwa w brukowaniu rynku, Uzyskane dzięki temu oszczędności chciał prze- co doprowadziło do powstania ogromnych do- znaczyć na wybudowanie oberży miejskiej.19 łów. W efekcie zniszczeniu uległy fragmenty już Niestety, to właśnie kryterium cenowe zade- cydowało o wyborze typu nawierzchni. 7 paź- 21 John Loudon McAdam (1756-1836) był szkockim inżynierem, który prowadził sposób budowy dróg polegający na użyciu drob- dziernika 1828 r. sporządzono pismo, w którym nych kamieni i odpowiednim wyprofilowaniu struktury tak, aby gromadząca się woda nie wnikała w głąb nawierzchni, lecz była budowniczy obwodu olkuskiego informował, że odprowadzana na boki. Zob. w Internecie [na:] https://en.wi- na rynek z pobliskimi ulicami20 wysypano drobny kipedia.org/wiki/John_Loudon_McAdam, [dostęp: 08.10.2017 r.].
22 APK, RGR, sygn. 2940, s. 71.
23 Tamże, s. 81-83.
18 Tamże, s. 66. 24 Tamże, s. 112.
19 Tamże, s. 67-68. 25 L. Frączek, Brukowanie rynku i ulic Wolbromia w okresie 1822- 1864 jako element rozwoju infrastruktury małego miasta Królestwa 20 Niestety dokument nie precyzuje, o jakie konkretnie ulice chodzi. Polskiego, „Świat Nieruchomości” nr 1, 2017, s. 44.
Ilcusiana • 17 • 2017 89 Lech Frączek
Il. 2. APK, RGR, sygn. 2490, s. 221
90 Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861
Il. 3. APK, RGR, sygn. 2490, s. 223
Ilcusiana • 17 • 2017 91 JacekLech FrączekSypień
Il. 4. Pocztówka „Olkusz. Nakład Stowarzyszenia Spożywczego w Olkuszu 1902 r.”, fot. ze zbiorów Marka Piotrowskiego wybudowane, a całą pracę trzeba było wykony- czasochłonne ze względu na ogromny centralizm wać ponownie.26 panujący w Królestwie Polskim. Można śmiało stwierdzić, iż zastosowanie żwi- Decyzją Komisji Rządowej Spraw Wewnętrz- ru do budowy nawierzchni w Olkuszu nie zdało nych z 1848 r. ustalono, że na wybrukowanie egzaminu. Remont stał się konieczny. Decyzja rynku wraz z ulicami: Sławkowską, Krakowską, o jego wykonaniu zapadła najprawdopodob- Wolbromską, Parczewską oraz Stokową miasto niej już w roku 184327, lecz rozpoczęcie prac może przeznaczyć kwotę w wysokości 4399 ru- odwlekło się o kilka lat. Wynikało to z szeregu bli srebrnych i 60 kopiejek.28 Kolejnym krokiem czynności proceduralnych. Trzeba było określić było podanie przez burmistrza Olkusza do pu- zakres przewidywanych prac, a następnie spo- blicznej wiadomości terminu licytacji na przed- rządzić tzw. anszlag, czyli kosztorys zatwierdzo- miotowe prace. Procedura owych licytacji posia- ny przez budowniczego powiatowego. Trwało dała większość elementów charakterystycznych to długo, ponieważ niezbędne były liczne zgody dla współcześnie dokonywanych przetargów. odpowiednich władz administracyjnych, co było Osoby starające się o zlecenie zobowiązane były wpłacić odpowiednio wysoką kaucję. Następ- nie w kancelarii burmistrza w dniu 20 czerwca 26 APK, RGR, Ubrukowanie miasta Szczekocin 1837-1840, sygn. 2853, s. 8. 1848 r. przystąpiono do licytowania „w dół”,
27 Na ten rok wskazują informacje zawarte w piśmie Komisji Rządo- wej Spraw Wewnętrznych. APK, RGR, sygn. 2940, s. 112. 28 Tamże, s. 113.
92 Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861 rozpoczynając od wyznaczonej uprzednio kwoty o tym, że do brukowania mogą być użyte tylko wywoławczej. Zwycięzcą okazał się Ignacy Wi- dobre materiały zatwierdzone przez budownicze- derakiewicz, dzierżawca dochodów z dóbr olku- go obwodu olkuskiego. Ponadto ich położeniem skich nazywanych Żuradą, oferując wykonanie miał się zajmować wyłącznie wykwalifikowany prac za sumę 3600 Rs. Tym samym wygrał on mistrz brukarski. Jako termin zakończenia prac z Bendytem Goldsztajnem, pomimo że ten drugi ustalono datę 31 lipca 1849 r., a więc czas stosun- zaoferował niższą kwotę (3494 Rs).29 Izraelita nie kowo krótki, zważywszy na niemały zakres prac. potrafił jednak udowodnić, że posiada odpowied- W przypadku przekroczenia terminu lub kosz- nio wysoki kapitał własny. Co prawda jeszcze tego torysu wykonawcy narażali się na kary umowne, samego dnia napisał pełne emocji i rozgoryczenia polegające na zajęciu części wpłaconej przez nich odwołanie, lecz jego działania okazały się osta- kaucji. Aby przyspieszyć realizację planu, magi- tecznie całkowicie nieskuteczne.30 strat Olkusza oddawał do pomocy enterprenerom Na marginesie można dodać, że ów przedsię- pracowników, rekrutowanych z mieszkańców, biorca nie był do końca uczciwy i może lepiej się którzy zobowiązani byli do prac przy utrzymaniu stało dla Olkusza, że nie wygrał wtedy licytacji. infrastruktury w ramach tzw. szarwarku33. Wypła- Uczestniczył on już wcześniej w pracach nad bru- ta wynagrodzenia miała następować stopniowo kowaniem Wolbromia, gdzie dostarczył niezgod- w ścisłej korelacji z ukończeniem poszczególnych ny ze sztuką budowlaną (i kontraktem) słabej ja- etapów budowy odebranych przez inżyniera po- kości materiał, który po paru latach nadawał się wiatowego. Kontraktu nie można było odstępo- do wymiany.31 wać ani podnajmować osobom trzecim, a w razie Od momentu licytacji do podpisania kontrak- konfliktu jego strony poddawały się orzecznictwu tu minęło aż 8 miesięcy. Tyle zajęły dalsze nie- właściwych organów sądowych.34 zbędne formalności i uzyskanie zatwierdzenia od Realizacja przedsięwzięcia zaczęła się nad władz administracyjnych Królestwa Polskiego. wyraz sprawnie. Już 5 sierpnia 1849 r. inżynier Wreszcie 23 lutego 1849 r. podpisano kontrakt na powiatowy wystawił dokument poświadczają- wybrukowanie rynku oraz pięciu ulic. Został on cy wybrukowanie placu mierzącego 1758,8 m², zawarty pomiędzy magistratem miasta Olkusza znajdującego się koło kościoła św. Andrzeja oraz a enterprenerem (przedsiębiorcą) Ignacym Wi- części olkuskiego rynku, położonego przed siedzi- derakiewiczem, działającym ze wspólnikiem Ja- bą magistratu o powierzchni 3564 m2.35 nem Piekarskim.32 Strony potwierdzały w nim W miarę upływu czasu zaczęły się jednak uprzednio uzgodnione warunki odnośnie ceny. pojawiać rozmaite problemy. Nową brukowa- Ważnym punktem kontraktu był zapis mówiący ną nawierzchnię należało umiejętnie połączyć
29 Tamże, s. 124-125. 33 Szarwarkiem określano roboty publiczne na rzecz miasta lub wsi, wykonywane bezpłatnie przez ich mieszkańców. Istniał zarówno 30 Tamże, s. 144-146. szarwark wykonywany przy pomocy wozów i zwierząt pociągo- wych (konny) nazywany w XIX-wiecznej terminologii szarwar- 31 APK, RGR, sygn. 2949, s. 265; sygn. 2950, s. 17-18, 41. kiem ciągłym, jaki i tzw. szarwark pieszy wykonywany bez użycia 32 Dobieranie wspólników przy ubieganiu się o przyznanie kontrak- własnych środków transportu. tu było praktyką często stosowaną. Dla przykładu w 1834 r. w 34 APK, RGR, sygn. 2940, s. 219-225. Wolbromiu wybrano dwóch wykonawców: Szymona Słomnic- kiego i Icyka Falka. APK, RGR, sygn. 2949, s. 221. 35 Tamże, s. 190.
Ilcusiana • 17 • 2017 93 JacekLech FrączekSypień
Il. 5. Pocztówka „Olkusz Nakładem F. Sekuły w Ojcowie ok. 1906 r.”, fot. ze zbiorów Marka Piotrowskiego z już istniejącymi trotuarami, zbudowanymi właścicieli. Pomimo starań nie dostali oni żadne- przed kilkunastu laty. Nie było to zadanie pro- go odszkodowania, gdyż władze administracyjne ste i groziło poważnymi zniszczeniami. Dlatego zarzuciły im brak troski o utrzymywanie prywat- nie dziwi fakt, że część mieszkańców Olkusza, nej własności w należytym stanie. którzy z własnych środków sfinansowali budowę Zagrożeniem znacznie poważniejszym, niż chodników zaczęła wyrażać swoje obawy. Dla problemy techniczne okazało się odejście ze przykładu Marianna Czapoutowicz zabiegała spółki jednego z przedsiębiorców. Długi wobec u Naczelnika Powiatu Olkuskiego o przysłanie miasta zmusiły Ignacego Widerakiewicza do wy- (na jej koszt) inżyniera, który dokonałby nowych cofania swoich udziałów, wobec czego pozostałe pomiarów i orzekł, czy planowane prace nie na- roboty musiał ukończyć drugi enterprener, Jan ruszą konstrukcji zamieszkiwanego przez nią do- Piekarski.37 Stan zachowania źródeł nie pozwala mu.36 Kolejną niedogodnością dla budowniczych na bezdyskusyjne stwierdzenie, czy udało mu się stały się piwnice znajdujące się pod powierzchnią w pełni zrealizować postanowienia kontraktu. olkuskiego rynku. Podczas brukowania naruszo- Najprawdopodobniej tak, ponieważ władze mia- no sklepienia kilku z nich, co wywołało protesty sta Olkusza nie wracały już później do sprawy
36 Jak wynika z zachowanej dokumentacji jej petycja nie miała istot- 37 Sprawa ta pociągnęła za sobą mnóstwo działań formalnych, po- nego wpływu na tempo robót. APK, RGR, sygn. 2940, s. 245- nieważ wycofanie się z kontraktu nie było rzeczą prostą. APK, 247. RGR, sygn. 2940, s. 300-333.
94 Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861 brukowania rynku oraz pięciu ulic, koncentrując rej ojciec obciążył przedmiotową nieruchomość się na nowych inwestycjach. długami, a ona przyjęła spadek. Pomimo oczywi- stych trudności udało jej się ostatecznie uzyskać Dalsze prace modernizacyjne rekompensatę. Dowodem jest zapis pochodzący Kolejnym etapem modernizacji nawierzchni z roku 1861 mówiący, że sukcesorom Zacheringa Olkusza były: sprawa uporządkowania ulic Tar- [wypłacono – L.F.] 35 Rs i 68 kop. za place i wy- gowej i Zachodniej oraz ulicy zwanej Planty. Po- cięcie drzewa.41 szczególne etapy prac, począwszy od kosztorysu W tym samym roku ukończono pomyślnie a skończywszy na odbiorze i wypłaceniu wyna- brukowanie ulic Planty, Targowej i Zachodniej. grodzenia enterprenerom, miały zbliżony prze- Przy tej okazji warto poświęcić kilka słów infor- bieg, jak w przypadku wcześniejszego brukowa- macjom, dającym pogląd o cenach ówczesnej ro- nia rynku. bocizny, zachowanym w postaci rachunków. Pod- Jak wynika z raportu Naczelnika Powiatu czas prac remontowych w roku 1860 za zwożenie Olkuskiego, skierowanego do Rządu Gubernial- kamieni i piasku zapłacono Franciszkowi Bura- nego Radomskiego z 3 kwietnia 1858 r., zacho- kowskiemu 103 Rs 20 kop. Walenty Kocybura, dziła pilna konieczność uporządkowania ulicy który wybrukował dwa kanały łącznie z odpływa- Targowej, a także poszerzenia ulicy Planty, gdyż mi wody, zainkasował kwotę 41 Rs 89 kop., nato- prowadziła ona do szpitala powiatowego i była miast roboty brukarskie wykonane przez Łukasza tak wąska, że tam dwa wozy minąć się nie mogą38. Gabrysia kosztowały 58 Rs 95 kop.42 Po zatwierdzeniu anszlagu ogłoszono termin licy- Kończąc opis kolejnych etapów modernizacji tacji, ale zaistniał niespodziewany problem – nikt nawierzchni Olkusza nie sposób pominąć dwóch się nie zgłosił. Dopiero kolejna próba okazała się istotnych pytań: w jaki sposób brukowanie ryn- skuteczna i można było po niedługim czasie roz- ku i głównych ulic wpłynęło na jakość życia począć prace.39 mieszkańców oraz - czy przedmiotowe inwesty- Tym razem największym wyzwaniem okazały cje zwiększyły dochody miasta? Odpowiedź na się nie zły dobór materiałów czy problemy natury pierwsze z nich jest niewątpliwie łatwiejsza. Bu- technicznej, ale sprawy własnościowe. Poszerzenie dowa trotuarów z rynsztokami, likwidacja błotni- ulicy Planty wiązało się z koniecznością wejścia stych kałuż tworzących się na rynku po każdych na prywatne posesje, musiano więc odkupić frag- większych opadach, ułatwienia w transporcie, menty działek od ich właścicieli. W przypadku a także zwiększenie estetyki w przestrzeni miej- Marianny Lewandowskiej miasto zakupiło znacz- skiej to niezaprzeczalne beneficja. Inaczej przed- ną część jej placów oraz pokryło koszty rozebrania stawia się sprawa dochodów miejskich, ponieważ i przeniesienia ogrodzenia za łączną kwotę 15 Rs były one zależne od wielu czynników, a nie tylko 80 kop.40 Bardziej skomplikowana była sprawa od stanu nawierzchni miejskich. Zdając sobie działki należącej do Bogumiły Zachering, któ- w pełni sprawę z istnienia trudności natury meto- dologicznej trzeba zaakcentować fakt znaczącego 38 APK, RGR, sygn. 2940, s. 401-402.
39 Tamże, s. 422. 41 Tamże.
40 Tamże, s. 428, 448. 42 Tamże, s. 425.
Ilcusiana • 17 • 2017 95 JacekLech FrączekSypień wzrostu dochodów Olkusza w latach 1843-1861, podobna licytacja wschodniej części północnego które z poziomu 2431 Rs zwiększyły się do war- ciągu murów, czyli terenu obok placu po rozebra- tości 6344 Rs, czyli aż o 192%.43 Remont rynku nym klasztorze augustianów. oraz najważniejszych olkuskich ulic ułatwiał pro- Trudności, jakie w sposób oczywisty pojawia- wadzenie wymiany towarów i usług, a miasto po- ły się w trakcie realizacji remontów nie stanowiły bierało przecież z tego tytułu opłaty tzw. targowe olkuskiej specyfiki, lecz były właściwe również i jarmarczne, co stanowiło 8,5% kwoty, jaka dla innych niewielkich miast Królestwa Polskie- wpływała do kasy miejskiej w latach 1859-1861.44 go. Szczególnie niekorzystną okazała się decyzja o wyborze tańszego materiału (drobnego żwiru Podsumowanie zamiast grubych kamieni), ponieważ całą wyko- Brukowanie Olkusza, mające miejsce w latach naną pracę trzeba było zaczynać po 20 latach nie- 1825-1861, było procesem długotrwałym, który mal od początku. w dodatku przeprowadzano etapami w zależności Pojawienie się kamiennych bruków, rynszto- od posiadanych środków finansowych. W pierw- ków, trotuarów czy poszerzenie ulic wprowadziło szej kolejności zdecydowano się na położenie zupełnie nową jakość odczuwalną w życiu co- kamiennych trotuarów oraz rynsztoków przed dziennym mieszkańców. Przyczyniło się również domami mieszkańców. Następnie utwardzono do zwiększenia dochodów w kasie miejskiej. Pro- powierzchnię rynku oraz głównych ulic za pomo- blem rozwoju infrastruktury Olkusza – nie tylko cą żwiru, co przyniosło tylko chwilową poprawę remontu nawierzchni, ale także pozostałych jej stanu infrastruktury. Ostatecznie główna część elementów, do których zaliczają się chociażby: układu komunikacyjnego Olkusza zyskała bruki mieszkania, studnie, oświetlenie, cmentarze, mo- wykonane z kamienia w połowie XIX stulecia. sty, itp. – nie jest bynajmniej tematem skończo- Kolejne prace wiązały się nie tylko z kładzeniem nym. Wymaga on dalszych interdyscyplinarnych bruków, ale także z poszerzeniem i zwiększeniem studiów, przeprowadzonych w oparciu o zacho- przepustowości ulic. wane źródła pisane, materiały ikonograficzne, Warto dodać, że utwardzanie ulic otaczających kartograficzne, fotograficzne oraz wyniki badań miasto było związane z procesem rozbierania archeologicznych. miejskich murów i zasypywania fosy, na których miejscu wytyczano nowe ulice bądź poszerzano istniejące. Trzeba zaznaczyć, że od końca XVIII w. stan murów sukcesywnie się pogarszał. W 1826 r. Rada Ławnicza wystawiła na licytację fragment wschodniego odcinka muru o długości 39 łokci. Warunkiem dla kupca muru miało być rozebra- nie go wraz z fundamentem. W 1842 r. odbyła się
43 R. Kołodziejczyk, W dobie powstań narodowych, [w:] Dzieje Olku- sza…, s. 470.
44 Tamże, s. 471.
96 Brukowanie Olkusza w latach 1825-1861
Bibliografia:
Źródła Archiwum Główne Akt Dawnych Zespół: Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych • Miasta w Królestwie Polskim w ogólności 1829-1833, vol. VIII, sygn. 41. • Opisy miast L-R, sygn. 2165. Archiwum Państwowe w Kielcach Zespół: Rząd Gubernialny Radomski • Akta tyczące się brukowania ulic miasta Ol- kusza 1825-1870, sygn. 2490. • Akta tyczące się bruku miasta Pilicy 1839- 1856, sygn. 2575. • Ubrukowanie miasta Szczekocin 1837-1840, sygn. 2853. • Ubrukowanie miasta Wolbromia 1822-1856, sygn. 2949. • Ubrukowanie miasta Wolbromia 1860-1866, sygn. 2950. Opracowania • Błażkiewicz H., Pilica, Zarys dziejów miejsco- wości, Kraków 1992. • Frączek L., Brukowanie rynku i ulic Wolbromia w okresie 1822-1864 jako element rozwoju in- frastruktury małego miasta Królestwa Polskiego, „Świat Nieruchomości” nr 1, Kraków 2017. • Komorowski W., Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne, „Ilcusiana” nr 7, Olkusz 2012. • Kołodziejczyk R., W dobie powstań narodo- wych, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Warszawa- -Kraków 1978. • Molenda D., Dzieje Olkusza do 1795 roku, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Warszawa-Kraków 1978. • https://en.wikipedia.org/wiki/John_Lo- udon_McAdam, [dostęp: 08.10.2017 r.].
Ilcusiana • 17 • 2017 97 98 Eugeniusz Żaba
Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Ilcusiana • 17 • 2017 99 Eugeniusz Żaba
Eugeniusz Żaba
Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Przemieszczając się drogami poza traktami rejestracji występujących na ich terenie obiektów. szybkiego ruchu, zauważamy stojące na ich po- Efektem tych działań są liczne publikacje i arty- boczach różne kształtem, formą i wiekiem krzyże, kuły.4 Inspiracją do powstania niniejszego szkicu kapliczki i figury. Wędrując leśnymi duktami na- była praca Józefa Liszki poświęcona kapliczkom, potkać można krzyż albo zawieszoną na drzewie figurom i krzyżom powiatu olkuskiego.5 Jej au- kapliczkę.1 Ich obecność jest cechą charaktery- tor ograniczył się do przedstawienia przykładów styczną naszego polskiego krajobrazu. Jako daw- obiektów znajdujących się w zachodnich gminach ne znaki wiary świadczą o religijności lokalnych regionu olkuskiego, ja zaś jako obszar zaintereso- społeczeństw. Stawiane przy drogach do osad czy wania proponuję obrać przeciwległą, wschodnią granicach parafii są zarazem świadkami różnych część powiatu olkuskiego, powiększoną do granic wydarzeń. W krajach ościennych, może poza Li- historycznych z 1939 r. Odwołując się do tytu- twą, nie spotyka się tak powszechnie występują- łu dwutomowej monografii z 1976 r., również cych obiektów małej architektury sakralnej.2 w tym przypadku opisywany obszar można na- Omawianą tematyką od dawna interesowa- zwać regionem olkuskim6. li się etnografowie i osoby wrażliwe na piękno. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego Słynny etnograf Tadeusz Seweryn zamieścił szkicu, a także złożoność zagadnień związanych o nich wiele cennych uwag.3 Tematyka znajdo- z tematyką i znaczną ilością małych obiektów wała odzwierciedlenie w literaturze, od obszer- kultu religijnego, większą uwagę chciałbym po- niejszych opracowań po pojedyncze wzmianki święcić wybranym krzyżom i kapliczkom. Taki w prasie regionalnej. W ostatnich latach można wybór skłania jedynie do zaprezentowania cha- zauważyć wzrost aktywności różnych małopol- rakterystycznych form z określeniem miejsc ich skich środowisk lokalnych, dążących do populary- lokalizacji.7 Będąc elementami krajobrazu, są zacji omawianej tematyki, szczególnie w zakresie 4 A. Katarzyńska, Przydrożne krzyże, [w:] „Kronika Miasta i Gminy Skała” 12/1998, s. 7. Z terenu obecnego powiatu należy wymie- 1 Kilka kapliczek nadrzewnych, słupkowych, a nawet jedną wykutą nić Kapliczki Ziemi Olkuskiej. Świadkowie historii, obyczaju, wiary w skale można zobaczyć idąc tzw. Drewnianą Drogą przez tren ojców, Starostwo Powiatowe w Olkuszu, Olkusz 2009. leśny Ojcowskiego Parku Narodowego do centrum Ojcowa. 5 J. Liszka, Przydrożni świadkowie historii, Bukowno 1992. 2 Zauważa to Zygmunt Gloger na początku XX w. – por. Idem, Bu- downictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 2, War- 6 „Region olkuski” to określenie terytorium użyte w tytule dwu- szawa 1907-1909, s. 176. Krzyże, w przeważającej ilości drewnia- tomowej pracy zbiorowej Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, ne, o oryginalnej a zarazem bogatej rzeźbiarskiej ornamentyce, pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, Warszawa-Kraków 1978. spotyka się przy drogach litewskich. Miejscem z nieprzeliczoną Mapka w materiale ilustracyjnym przedstawia opisywany obszar ilością nagromadzonych krzyży, zostawionych przez pątników, powiatu w granicach z początku 1939 r. jest słynna Góra Krzyży w Szawlach na Żmudzi. 7 Tylko na terenie parafii Jangrot ks. S. Kieczyński podaje liczbę 3 T. Seweryn, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 30 małych obiektów sakralnych: figur, krzyży i kapliczek. Zob. 1958, s. 7-8. Dzieje parafii Jangrot, Radom 2004, s. 20.
100 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego również punktami topograficznymi na mapie. Ze Krzyże drewniane i ich typologia11 względu na fakt, że większość powstała w XVII- „Boża-męka” – w mowie potocznej oznacza XIX w., w wielu przypadkach ich obecność moż- krzyż, czyli figurę z wyobrażeniem ukrzyżowane- na traktować jako źródła kartograficzne.8 go Chrystusa. Symbol ten chrześcjański ofiary życia W treści niniejszej pracy i przy doborze ma- dla cierpiącej ludzkości stawiany był w Polsce przez teriału ilustracyjnego uwzględniono również nie- ludzi pobożnych, ze wszystkich zarówno stanów, istniejące obiekty, które zostały zarejestrowane na w miejscu dawnych kościołów i kaplic, przy drogach zdjęciach lub rysunkach. W tym miejscu warto rozstajnych, w miejscu bitew, potyczek i mogił.12 wskazać czynniki i okoliczności wpływające na Taki nakryty blachą krzyż, wykonany w konwen- powstawania krzyży lub kapliczek. Są nimi: fun- cji drewnianych krzyży małopolskich, znajduje dator, intencje fundującego (np. upamiętnienie się w Ściborzycach. Posiada drewniany zaplecek osoby lub wydarzenia związanego z danym miej- imitujący tło oraz figurki Matki Bożej i św. Jana scem), wykonawca obiektu (rzemieślnik lub do- Chrzciciela (niżej po bokach).13 morosły artysta), forma artystyczna, lokalizacja, Często spotykane są drewniane wysokie krzy- zastosowany materiał i czas powstania. Wcześniej że, proste w kształcie posadowione w ziemi (po nazywane były „świętymi figurami”.9 zgniciu dolnej części wkopywano nowy). Taka Pewne analogie co do podobieństwa można figura znajdowała się w Chełmie przy drodze nr odnaleźć w tego typu obiektach występujących 794 na skrzyżowaniu (obecnie w jego miejscu stoi w innych regionach Małopolski czy kraju, jednak metalowy). Prosty, mały, dziś nieistniejący krzyż ich główną cechą jest różnorodność, brak powta- stał również przed wjazdem do wsi na poboczu rzających się typów. W przypadku krzyży jednym, tej drogi. Takim był też stary krzyż przy gościńcu co je łączy, jest przewaga obecności rzeźbionej w Jangrocie.14 Z kolei krzyż drewniany przy po- w drewnie, kutej w kamieniu lub odlewanej z me- mniku w centrum Golczowic z 1988 r. nawiązu- talu postaci Jezusa. Rzadziej natomiast spotyka je do wydarzeń powstania styczniowego – bitwy się jego wizerunki malowane na blasze. Intencje stoczonej w tej miejscowości 22 kwietnia 1863 r. fundujących w wielu przypadkach nie są znane, z carskim wojskiem. tylko o niektórych z nich zachowały się miejsco- Nakryty daszkiem krzyż z imitacją sygnaturki, we przekazy. Natomiast dawnym zwyczajem było pochodzący zapewne z drugiej połowy XIX w., upamiętnianie miejsca śmierci poległych bohate- rów wojen i ważnych wydarzeń poprzez wznosze- i tablice znajdują się m. in. w kilku miejscowościach sąsiednich 10 nie pomników lub krzyży. gmin: Skale, Pilicy i Żarnowcu.
11 Krzyż zawiera dwa główne elementy: pionowy słup i krótszą belkę poziomą. Ponadto w miejscu ich łączenia zazwyczaj znajduje się 8 Występowanie krzyży czy kaplic w dawnej kartografii, szczególnie postać Jezusa Ukrzyżowanego. Czasem mogły też być na krzy- wojskowej, w wielu przypadkach pokrywa się z obecną lokalizacją żu mocowane narzędzia jego męki – forma ta nosi nazwę Arma w terenie. Pierwsze krzyże, jako znaki topograficzne na omawia- Christi. nym terenie, przedstawiane są na mapie barona Mayera von Hel- densfelda z początku XIX w. 12 Z. Gloger, Encyklopedia…, t. 1, op. cit., s. 190.
9 Z. Gloger, Encyklopedia Staropolska, t.3, Warszawa 1972, s. 2. 13 Podobne w tym typie występują w Mostku oraz w Łuczanowicach (obecnie w granicach Krakowa): Z. Gloger, Encyklopedia…, op. 10 Tragiczne wydarzenia ostatniej wojny na terenie ówczesnego cit., s. 179. powiatu olkuskiego, w większości przypadków wpłynęły na upa- miętnienie również pomordowanych osób cywilnych. Pomniki 14 Z. Gloger, Encyklopedia…, op. cit., s. 108.
Ilcusiana • 17 • 2017 101 Eugeniusz Żaba stał niedawno w Jangrocie na skrzyżowaniu dróg Krzyże kamienne przy gościńcu w miejscu potyczki z okresu po- Krzyż w rodzaju Bożej-męki stoi w miejsco- wstania kościuszkowskiego.15 wości Otola w gminie Żarnowiec. Posiada bogatą Na styku granic trzech wsi: Jangrota, Trzyciąża ornamentykę i starannie wypracowane detale rzeź- i Suchej, przy drodze nr 794, znajdował się krzyż. biarskie, obecnie nieco zatarte. Podobny kształtem Miejsce to nazywane jest jeszcze obecnie „Szubie- krzyż z 1907 r., z płaskorzeźbami w dolnej części, nicą” – według miejscowej tradycji, w przeszłości znajduje się w pobliskiej Solcy. Kamienny krzyż na rosnącym tam drzewie dokonywano egzeku- postawiono również w 1822 r. na występie skal- cji.16 Obecny metalowy krzyż, stojący kilkadzie- nym obok Maczugi Herkulesa w Pieskowej Skale. siąt metrów od tego miejsca, wykonany został Liczne krzyże znajdują się na grobach pole- w końcu lat 70. ubiegłego wieku. głych w powstaniu styczniowym – jak w przypad- ku Pilicy, gdzie znajdował się cmentarz rozebra- Krzyże metalowe nego w XVIII w. kościoła św. Barbary.18 Na wschodzie ziemi olkuskiej odnaleźć moż- Pomniki z krzyżem nawiązujące do wyda- na również krzyże metalowe – odlewane, kute rzeń z czasu ostatniej wojny znajdują się w miej- lub montowane z elementów metalowych. Jeden scowościach: Dłużec (w lesie), Trzyciąż, Łazy z nich znajduje się w Wolbromiu przy ul. Kra- k. Jerzmanowic. Pomnik w Trzyciążu powstał kowskiej (w pobliżu przejazdu przez tory). Z ko- obok budynku gminnego z inicjatywy kombatan- lei krzyże metalowe posadowione na kamiennych tów w pięćdziesiątą rocznicę mordu dokonanego podstawach zlokalizowane są w Jangrocie na po- przez Niemców w 1944 r. na mieszkańcach tej sesji nr 9317, w Podchybiu i Trzyciążu (przy dro- wsi. Na cokole umieszczono tablicę pochodzącą dze wojewódzkiej nr 794). Wysoki, żeliwny krzyż z wcześniej istniejącego pomnika, zawierającą na- znajduje się na Górze Chełmowej w Ojcowie. zwiska czternastu ofiar pacyfikacji. Jego umiejscowienie wiązane jest z powstaniem Pochodzący z 1856 r. krzyż w Szczodrkowi- styczniowym (1863 r.) i osobą biskupa lubelskie- cach k. Skały upamiętnia śmierć członka rodzi- go Walentego Baranowskiego. ny (dziecka). Z kolei miejsce śmierci związane Metalowe krzyże posiadające elementy zu- z zarazą oznaczono krzyżem przy drodze 794 żytych części pocisków (szrapneli) stawiano na w Chełmie.19 początku lat międzywojennych na pamiątkę za- kończenia I wojny światowej. Można je znaleźć Krzyże betonowe w Ojcowie, na polu Okrajnich w Sułoszowej II Krzyże z betonu powstawały w czasach współ- (z 1924 r.) oraz w Jangrocie koło „Szubienicy”. 18 Groby z pomnikami poległych powstańców styczniowych znaj- dują się jeszcze na cmentarzach w Imbramowicach, Zadrożu oraz przy zamku w Pieskowej Skale. Pomniki wykonano w latach 50. 15 Mapa Heldensfelda z pocz. XIX w. (sekcja 10). i 60. ubiegłego wieku, z tej racji dwa ostatnie są pozbawione ele- mentów symboliki religijnej. Na pamiątkę powstania, w Pilicy 16 Wątpliwe jest, jakoby miała być w tym miejscu wykonana egze- obok zamku, na usypanym po odzyskaniu niepodległości kopcu kucja w czasie powstania styczniowego, skoro nazwa występuje postawiono metalowy krzyż. jeszcze na planach przed 1861 rokiem. 19 Według lokalnych przekazów, między Chełmem a Wolbromiem 17 Napis na płycie metalowej wzmiankuje fundatorów: Zofię i Sewe- przy drodze nr 794 mieli być pochowani zmarli pielgrzymi ryna Bryzików w 1924 r. z „kompanii” (wracającej z Częstochowy lub tam idącej).
102 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego czesnych, w miejscu poprzednich drewnianych. (461 m n.p.m.). Krzyż Milenijny postawiono Do takich należy zaliczyć krzyż z 1975 r. znajdu- w 2000 r. w Porębie Górnej na wzgórzu Ka- jący się w miejscu zwanym „Mogiła” przy leśnym mienna Góra (493 m n.p.m.). Krzyż postawiono dukcie z Cieplic do Gołaczew. Wcześniej w tym w Sułoszowej I na wzniesieniu przy drodze do miejscu znajdował się krzyż drewniany, według Wielmoży (476,3 m n.p.m.), a także w Piesko- miejscowej tradycji postawiony w miejscu zabój- wej Skale na skale o nazwie Maczuga Herkulesa stwa młodej kobiety. (krzyż upamiętnia jej zdobycie w 1933 r.) i w Oj- cowie na Górze Chełmowej (472 m n.p.m.). „Wstydliwe pomniki” Z inicjatywy rosyjskich naczelników powia- Kapliczki22 tów, w Królestwie Polskim fundowano przez Rodzaje kapliczek można sprowadzić do kil- chłopów dla cara Aleksandra II krzyże lub po- ku głównych typów: domkowych, kolumno- mniki jako „wyraz wdzięczności za zniesienie wych, słupowych, szafkowych zawieszonych na pańszczyzny”.20 Stawiano je w miejscowościach, drzewach, brogowych i domowych (we wnękach w których po powstaniu styczniowym rozparcelo- muru budynku). Materiały używane do ich bu- wano większe majątki ziemskie. Najczęściej mia- dowy to przeważni: kamień i cegła (czasem połą- ły formę posadowionego na kamiennym trzonie czenie obu) oraz drewno. metalowego krzyża o charakterystycznym trójlist- We wschodniej części regionu olkuskiego ka- nym zakończeniu ramion, z górną krawędzią za- plicę domkową zobaczyć można w Michałówce kończoną głowicą w formie stylizowanej korony. oraz w Dłużcu – jedną na kopcu przy kościele św. Takie pomniki znajdują się w Chlinie (z 1866 r.), Józefa z XVIII w., drugą przy drodze do Pilicy, na Pilicy (dziś nazywany „Krzyżem Niepodległości” Lizaku23. ma tablicę z 1927 r., ale prawdopodobnie stał tam Wiele kapliczek nie dotrwało do naszych cza- jeszcze przed 1914 r.)21, w Kroczycach (obok ko- sów. Nieistniejąca dziś kapliczka drewniana, stała ścioła; na trzonie ma tablicę poświęconą osobom obok remizy w Chełmie. Kapliczka nadrzewna rozstrzelanym w sierpniu 1944 r.) i w Sułoszowej znajdowała się w Jangrocie przy posesji nr 43. Ka- (pomnik poniżej kościoła, wcześniej posiadający pliczka w Michałówce była murowana, posiadała inną formę i krzyż stojący przy drodze w Stopinej kształt masywnego walca i stała obok kaplicy św. Górze). Jana Nepomucena. Kapliczka w typie słupkowej
Wyjątkowymi miejscami lokalizacji krzyży są 22 Kaplica lub kapliczka to zadaszony obiekt zamknięty lub otwarty, jurajskie skały, wzgórza i wzniesienia. Krzyż taki składający się zazwyczaj ze ścian, drzwi, otworów okiennych, cza- sem zwieńczony wieżyczką, posiadający wewnątrz wyposażenie znajduje się w Michałówce na wzgórzu Skałka w postaci rzeźb, figur lub obrazów. 23 Na tzw. Lizaku, pośród zabudowań na skałce, stoi murowana ka- pliczka św. Barbary pochodząca z XVIII w. z posągiem świętej 20 Zniesienie pańszczyzny zostało wprowadzone ukazem z dnia 19 w środku. Według miejscowych podań, gdy miejsce to otoczone lutego (2 marca) 1864 r. Ze względu na służalcze działania nie- było lasem, jeden z pasących się wołów obok na pastwisku „wy- których wójtów wobec rosyjskiego zaborcy, postawione wtedy lizał” wyobrażenie św. Barbary – zob. J. Zinkow, Orle gniazda obiekty nazywane są „wstydliwymi pomnikami”. i krajobrazy jurajskie, Warszawa, s. 259. Piszący te słowa składa podziękowanie Panu Józefowi Liszce za wyrażenie zgody na wy- 21 T. Loster, Wstydliwe pomniki, [w:] „Spotkania z Zabytkami” korzystanie fotografii zamieszczonych w pracy jego autorstwa 3(205)/2004, s. 25-26. (dotyczy stron: 184, 191).
Ilcusiana • 17 • 2017 103 Eugeniusz Żaba stała kiedyś w Trzyciążu. Libertowskiej.25 Z bliższego nam okresu pochodzi W miejscowości Imbramowice są dwie ka- murowana kapliczka postawiona w miejscu drew- pliczki murowane. Pierwsza stoi w centrum, nianego krzyża, stojąca przy tzw. Drodze Dwor- przy budynku dawnego szpitala wybudowanego skiej w Kolbarku, datowana na lata 60. XX w.26 w 1750 r. (obecnie mieści się w nim Izba Regio- Kaplice murowane o nieco większych rozmia- nalna). Ma przekrój kwadratowy, przykryta jest rach znajdują się w Dłużcu, Kosmolowie (XVIII blaszanym daszkiem namiotowym. W górnej czę- w.), Glanowie, Jangrocie, Michałówce, Tarnawie ści posiada głęboką wnękę, w której do lat 80. i Suchej. Należy wspomnieć również o drewnia- ubiegłego wieku mieściła się drewniana rzeźba nej „Kaplicy na Wodzie” w Ojcowie, postawionej Chrystusa Frasobliwego. Nawiązuje wyglądem w latach 1901-1902 r.27 W niektórych były (lub do kapliczek słupowo-wnękowych, znajdujących są nadal) odprawiane msze św. lub nabożeństwa. się w Krakowie (Kraków-Batowice). Druga, ce- Przy innych z nich, mieszkańcy gromadzą się na glana o przekroju walca, stoi nieopodal na kopcu nabożeństwach majowych.28 mogącym być kurhanem – jest zapewne latarnią Ostatnią formą kapliczek występujących na te- umarłych z XVIII w. W górnej części, pod stoż- renie rejonu olkuskiego są kolumny. Ich wspólną kowym daszkiem pokrytym dachówką karpiów- cechą jest kształt wyniosłego walca zwieńczonego ką, znajdują się arkadowe otwory na przestrzał, u góry latarnią lub kapliczką. Taka kolumna z ka- sklepione łukiem. Krawędzie osmalone od dymu, pliczką w formie latarni i z krzyżem znajduje się płonących łuczyw lub lampy oliwnej. Od pewne- w Olkuszu przy bazylice św. Andrzeja (postawio- go czasu znajduje się tam figurka Matki Bożej.24 na zapewne na pamiątkę odniesionego zwycięstwa Dwie domkowe kapliczki, mające związek w odsieczy wiedeńskiej w 1686 r.). Druga, skrom- z wydarzeniami historycznymi, znajdują się we niejsza, postawiona jest w dzielnicy Sikorka.29 wsi Kwaśniów Górny. Jedną z nich, poświęconą Zagadką jest intencja powstania kamiennej ko- św. Antoniemu, postawiono prawdopodobnie lumny (zapewne pasyjnej), zwieńczonej krzyżem w 1863 r. Druga, późniejsza, na tzw. Borach, i nawiązującej do wyglądu „latarni umarłych” nawiązuje do wydarzeń minionej wojny. Z ko- w miejscowości Osiek. Posiada wygląd zbliżony lei arkadowa kapliczka z drewnianym daszkiem
„brogowym” i z podmurowaniem znajduje się 25 D. Ziarkowski, Figura błogosławionej Salomei w Parku Zamkowym w Ojcowie w Parku Zamkowym. Do roku 1998 w Ojcowie, [w:] „Prądnik” 18/2008, s. 79-90. 26 Druga, postawiona przez tego samego fundatora i podobna do pod daszkiem mieściła figurę św. Jana Kante- wspomnianej wyżej, znajduje się przy drodze do Chrząstowic. go. Po jej kradzieży w puste miejsce wstawiono Droga Dworska to dawny gościniec, wiodący z Krakowa do Wiel- kopolski – zob. Lustracja dróg województwa krakowskiego z 1570 r. gipsową rzeźbę błogosławionej Salomei, którą z 27 Pod wezwaniem św. Józefa Rzemieślnika (Robotnika); pierw- kolei w październiku 2008 r. zastąpiono znów szy artykuł o niej zamieszczono w „Tygodniku Ilustrowanym” figurą św. Jana Kantego, wykonaną przez ludo- 18/1902, s. 353. wego rzeźbiarza Antoniego Toborowicza z Woli 28 We wnętrzu kaplicy posiadającej większą powierzchnię, za po- zwoleniem władzy kościelnej, mogą być sprawowane nabożeń- stwa liturgii mszalnej. Nabożeństwa majowe (majówki) odpra- wiane są często o tej samej godzinie, co w kościele parafialnym i gromadzą mieszkańców, którzy ze względu na różne okoliczno- 24 Informacja Bożeny Kościej z Izby Regionalnej w Imbramowi- ści nie mogą być obecni w kościele. cach. Według materiałów udostępnionych z tamtejszej Izby Re- gionalnej (BiOAK w Trzyciążu). 29 Kapliczki Ziemi…, op. cit., s. 27.
104 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego do olkuskiej kolumny (z datą 1687 r.), a w obecne go barbarzyństwa a nawet świętokradztwa.33 miejsce przy kościele została przeniesiona z cen- Wobec powyższego, zadaniem społeczności trum wsi.30 Również w tym przypadku dopatry- lokalnych jest zadbanie o ich dalszy los. Już na wać się można formy pośredniej między kapliczką początku XX w. Zygmunt Gloger postulował, by latarniową a kolumną chocimską.31 Wspomnieć istniejące kapliczki tu i ówdzie, choć nie zawsze należy również o nieco niższych kamiennych ka- piękne i ciekawe, ale dające obraz miejscowej kul- pliczkach kolumnowych, często zwieńczonych tury, należy utrwalać ołówkiem lub fotografią.34 metalowym krzyżem, mogących pełnić zarazem Myśl tego uczonego pozostaje aktualna również funkcję słupów granicznych – taka znajduje się współcześnie. Zadania stojące przed regionalista- w Suchej.32 mi to rejestracja, opisywanie wyglądu, publiko- wanie wzmianek o nich w prasie. Oby część tego Zaprezentowane powyżej opisy krzyży i ka- dziedzictwa, widzianego naszymi oczyma, jak pliczek powstałych w dawnych czasach (nawet mawiał inny współczesny architekt prof. Wiktor w XVII w.) nie obejmują wszystkich tego typu Zin, nie stała się tylko „pięknem utraconym”.35 obiektów na opisanym terenie. Pomimo ciągłego otaczania figur sakralnych opieką przez mieszkańców, obecny stan zacho- wania w niektórych przypadkach wzbudza oba- wy o ich przyszłość. Materiały, z których zostały wykonane, z upływem czasu poddawane nieko- rzystnym wpływom warunków atmosferycznych ulegają stopniowemu zniszczeniu. W wielu przy- padkach, aby powstrzymać proces niszczenia, niezbędna jest ich konserwacja. Kolejną niesprzy- jającą okolicznością są zdarzające się zaginięcia świątków z kapliczek. Takie działania są wyrazem braku szacunku dla wiary, intencji fundatora – ofiarodawcy, noszą znamiona nie tylko zwykłe-
30 Równie dobrze może być uważana za kolumnę z kapliczką w formie latarni – zob. T. Czerwiński, Kapliczki i krzyże przydroż- ne w Polsce, Warszawa 2012, s. 173. Osiek w XVIII w. i wcześniej był wsią Starostwa Rabsztyńskiego. Zob. Ilustracja, [w:] J. Liszka, op. cit., s. 191.
31 Zachowane do naszych czasów „latarnie chocimskie” wykonane z cegły stawiano w drugiej połowie XVII w. Występują w okolicy 33 Wzrost zainteresowania, a zarazem zapotrzebowania na „świątki” Sandomierza – zob. T. Czerwiński, op. cit., s. 364. i wiążące się z tym kradzieże wystąpiły wraz z intensyfikacją ruchu 32 Najstarszym przykładem jest datowana na 1602 r. kapliczka słu- kolekcjonerskiego w latach 60. ubiegłego wieku. powa w Suchej. Według Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (t. 1, 34 Z. Gloger, Encyklopedia…, op. cit., t. 3, s. 2-3. Warszawa 1953, s. 37) jest to „figura przydrożna”. Dwa dawne, podobne kamienne obiekty, znajdują się w Smoleniu i Kidowie. 35 „Spotkania z Zabytkami” 6/1990, s. 55.
Ilcusiana • 17 • 2017 105 Eugeniusz Żaba
Il. 1. Jangrot - posesja nr 44 drewniana kapliczka szafkowa zapewne z końca XIX w. (Fot. E. Ż.)
106 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 2. Dłużec - kapliczka „Na Lizaku” (wg J. Liszka, Przydrożni świadkowie historii)
Ilcusiana • 17 • 2017 107 Eugeniusz Żaba
Il. 3. Dłużec - pomnik z krzyżem XX w. (Fot. M. Kowal)
108 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 4. Imbramowice - kapliczka przy „Białym Domku” z XVIII w. (Fot. B. K.)
Ilcusiana • 17 • 2017 109 Eugeniusz Żaba
Il. 5. Imbramowice - Latarnia umarłych XVIII w. (Materiały z BiOAK – Trzyciąż)
110 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 6. Jangrot - posesja nr 93, krzyż metalowy z 1924 r. (Fot. E. Ż.)
Ilcusiana • 17 • 2017 111 Eugeniusz Żaba
Il. 7. Michałówka - kamienny słup z kapliczką (nieistniejący) (Fot. E. Ż.)
112 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 8. Osiek - kapliczka na kolumnie XVII w. (wg J. Liszka, j.w.)
Ilcusiana • 17 • 2017 113 Eugeniusz Żaba
Il. 9. Sułoszowa - przydrożny krzyż na polu Okrajnich z 1924 r. (Fot. E. Ż.)
114 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 10. Trzyciąż - kapliczka słupkowa wcześniej mieszcząca rzeźbę Chrystusa Frasobliwego
Ilcusiana • 17 • 2017 115 Eugeniusz Żaba
Il. 11. Chełm – nieistniejąca kapliczka drewniana w centrum wsi (Rys. E. Ż.)
116 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 12. Chełm – nieistniejący krzyż drewniany przy drodze nr 794 (Fot. E. Ż.)
Ilcusiana • 17 • 2017 117 Eugeniusz Żaba
Il. 13. Jangrot – stary krzyż przy „Szubienicy” w latach 70. XX w. - nieistniejący (Rys. E. Ż.)
118 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 14. Jangrot – metalowy krzyż przy drodze nr 794 (Fot. E. Ż.)
Ilcusiana • 17 • 2017 119 Eugeniusz Żaba
Il. 15. Kroczyce - krzyż „dziękczynny” za zniesienie pańszczyzny Il. 16. Otola gm. Żarnowiec - krzyż kamienny w stylu „Bożej (Rys. E. Ż.) Męki” (Rys. E. Ż.)
120 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Il. 17. Zarys granic powiatów i miejscowości wzmiankowanych w pracy
Ilcusiana • 17 • 2017 121 Eugeniusz Żaba
Il. 18. Jangrot - krzyż przy „Gościńcu” w miejscu potyczki z 1794 r. (Fot. E. Ż.)
Bibliografia
• Bujak A., Jurajskie krajobrazy, Kraków 1997. Bukowno 1992. • Czerwiński T., Kapliczki i krzyże przydrożne • „Prądnik” 18/2008, s. 79-90. w Polsce, Warszawa 2012. • Seweryn T., Kapliczki i krzyże przydrożne • Gloger Z., Encyklopedia Staropolska, t. 1 w Polsce, Warszawa 1958. i 3, Warszawa 1972. • Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 2, Warszawa 1907-1909. • Kapliczki Ziemi Olkuskiej. Świadkowie hi- storii, obyczaju, wiary ojców, Starostwo Po- wiatu Olkuskiego, Olkusz 2009. • Liszka J., Przydrożni świadkowie historii,
122 Krzyże i kapliczki przydrożne we wschodniej części regionu olkuskiego
Ilcusiana • 17 • 2017 123 124 Joanna Roterman
Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Ilcusiana • 17 • 2017 125 Joanna Roterman
Joanna Roterman
Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Po odzyskaniu niepodległości przez państwo cembrzynę, a domy wznosić według odpowied- polskie jednym z ważniejszych zadań władz II nich projektów z użyciem materiałów ogniotrwa- Rzeczpospolitej była troska o zdrowie oraz wa- łych.2 runki materialne jej mieszkańców. Pierwsza W odrodzonej Polsce powstało w Olkuszu wojna światowa spowodowała bowiem spore wiele nowych domów i cała dzielnica willowa na zniszczenia na terenie miasta i jego okolic. Wiele piaskach pod Czarną Górą. Powstał piękny park domów zostało doszczętnie spalonych, zdewasto- z boiskiem w starym lesie sosnowym, rozszerzał się wanych lub zrujnowanych. Odbudowa ze znisz- też ogród miejski na rogu plant. Unowocześnie- czeń wojennych była przedmiotem dyskusji m.in. niu została poddana droga do stacji (przedłużenie na zjeździe zorganizowanym przez przedstawicieli ulicy Krakowskiej). Niestety na tle willowych do- małych miast i miasteczek, który odbył się we mów p. Golańskich, Ziemskich i Osmołowskich wrześniu 1917 r. w Lublinie. W sprawozdaniach niekorzystnie wyglądały wielkie i brzydkie domy z tego zjazdu możemy przeczytać, jak wyglądały czynszowe. Powstała też szkoła na Piaskach, roz- polskie miasteczka u progu niepodległości: Na szerzono ul. Krakowską, wznosząc na rogu ka- ogół są to większe lub mniejsze skupiska domów, mienicę zwieńczoną wieżyczką (nawiązując w ten w żydowskiej dzielnicy bez podwórza lub z tak mi- sposób do dawnych baszt obronnych).3 nimalną przestrzenią podwórza, że na postawienie W centrum znajdował się rynek, od którego ustępu, zlewu, śmietnika nie znajdujemy miejsca, rozchodziły się ulice i który odgrywał równocze- bo wypadnie zawsze pod czyimś oknem. Oczywiście śnie rolę placu targowego oraz węzła komunika- ludność, jest zmuszona wylewać pomyje, wyrzucać cyjnego. Był centrum życia towarzyskiego, miej- odpadki gospodarskie a nawet wszystkie wydaliny scem procesji i obchodów narodowych. Zgro- zdrowych i chorych wprost na niebrukowane ulice madzone wokół niego kościoły, urzędy, sklepy i place. W miasteczkach więc powierzchowna war- i inne budynki użyteczności publicznej sprawia- stwa gruntu jest stale przepojona gnijącymi substan- ły, iż było to swoiste centrum miasteczka. W tym cjami organicznymi. Stanowi syto zastawione stoły miejscu odbywały się uroczystości o charakterze dla bakterii.1 Aby poprawić estetykę miasteczek religijnym, państwowym i społecznym. O ile od- zalecano, aby place i ulice były brukowane oraz chodzące od rynku ulice były brukowane, to na zaopatrzone w ścieki dla wód deszczowych. Po- obrzeżach miasta nawierzchnie dróg były nierów- lecano też, aby studnie miały nieprzepuszczalną ne, pełne kurzu i błota, brakowało chodników dla
2 Ibidem, s. 80-81. 1 R. Renz, Wygląd zewnętrzny małych miast i miasteczek na terenie województwa kieleckiego w okresie międzywojennym, „Kieleckie 3 Księga pamiątkowa Liceum w Olkuszu 1916-1956, red. I. Libura, Studia Historyczne” 1991, t. 9, s. 79. J. Majewska, J. Hryniewicz, Kraków 1957, s. 334.
126 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 1. Ulica Krakowska, marzec 1919 r. Źródło: Materiały archiwalne dotyczące historii mieszkańców Olkusza w dwudziestoleciu między- wojennym. Zbiory Muzeum Regionalnego PTTK pieszych. Wiązało się to z kosztami budowy dro- na demoralizację dzieci i młodzieży. Lokale jed- gi o ulepszonej powierzchni, na co władze miasta no lub dwuizbowe mogły być zajmowane przez nie mogły sobie pozwolić. Dlatego wiele z nich sublokatorów, np. czeladników i terminatorów. budowano z tłocznia lub kamienia, który dostar- Warto pamiętać, iż mieszkania te pełniły jedno- czała miejscowa ludność.4 cześnie funkcję miejsca pracy i warsztatu. Było Charakterystyczną cechą struktury miesz- to widoczne w takich dziedzinach rzemiosła, jak kaniowej Olkusza była duża przewaga małych krawiectwo, szewstwo czy zegarmistrzostwo. Za- mieszkań (dwu lub jednoizbowych). Zazwyczaj mieszkiwanie wielu osób w jednym lokalu wyma- lokale jednoizbowe posiadały jedno okno, co gało pogodzenia ich potrzeb. Na co dzień rodziny było przyczyną wilgoci oraz ciemności. Częstym jadały skromnej, zaś od święta bardziej obficie, zjawiskiem było zamieszkiwanie jednego budyn- przy nakrytym stole. Jeśli chodzi o zabiegi higie- ku przez dwie lub więcej rodzin, prowadzących niczne, to zwykle sprowadzały się one do umycia osobne gospodarstwa domowe (były to osoby ze po pracy rąk i twarzy, rano i wieczorem. Mycie sobą spokrewnione, tzn. rodzice z zamężnymi świąteczne odbywało się wręcz ceremonialnie. dziećmi). Prowadziło do kłótni, zatargów i wa- Codzienna dbałość o dom przejawiała się zaście- śni między mieszkańcami, a to z kolei wpływało laniem łóżka, zamiataniem podłogi i myciem na- czyń. Przed świętami sprzątano dokładniej: szo- 4 R. Renz, op. cit., s. 82-84.
Ilcusiana • 17 • 2017 127 Joanna Roterman
Il. 2. Fragment rynku. Widoczna wieża ciśnień i kościół św. Andrzeja. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura: 1-U-4496 rowano podłogi, odświeżano ściany i zmieniano pod oknem, a kredensy, szafy i kufry na ubrania zniszczone ozdoby.5 ustawione były w rogach izb. Tym, co koncen- Wyposażenie mieszkań w meble i inne sprzęty trowało sprzęty i przedmioty gospodarstwa do- świadczyło o stopniu zamożności. W biedniej- mowego, były urządzenia grzewcze. W pokojach szych domach używane przedmioty były skrom- umieszczano też ozdobne szafy na ubrania, ko- ne i użyteczne, w większości wytwarzane przez mody na bieliznę i drobne części garderoby. Stoły miejscowych rzemieślników. W domach zamoż- otoczone krzesłami stały po środku. Często deko- niejszych, poza funkcją użyteczną, sprzęty pełniły rowano wnętrza makatkami, obrazami czy foto- funkcję estetyczną. Meble sprowadzano wtedy grafiami. Wiele ozdób wykonywały same kobiety nawet z innych miejscowości. Mniejsze różnice (serwety, obrusy, poduszki).6 były w samym ustawieniu wyposażenia, ponieważ Mieszkania żydowskie nie różniły się przy tym było to uwarunkowane układem przestrzennym. od mieszkań chrześcijańskich – elementem wy- Meble w kuchni zazwyczaj stały pod ścianą, stół
6 E. Traczyński, Wyposażenie budynków mieszkalnych i gospodarczych 5 R. Renz, Życie codzienne w miasteczkach województwa w regionie świętokrzyskim w II połowie XIX i XX wieku, Kielce kieleckiego 1918-1939, Kielce 1994, s. 105-108. 1986, s. 22; M. Ossowska, Moralność mieszczańska, Wrocław- -Warszawa 1985, s. 40-41.
128 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 3. Fragment miasta. Na ulicy widoczni przechodnie i stojący samochód osobowy. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura: 1-U-4494 różniającym były przybite na drzwiach mezuzy tym rozpisywała się lokalna gazeta: Spójrzmy tylko (czyli zwitki pergaminowe z wypisanymi werse- na dom obywatela w małym miasteczku. Izby brud- tami z Biblii), naczynia liturgiczne oraz przed- ne, powietrze w nich stęchłe, bo nieprzewietrzone, mioty kultu religijnego. Na ścianach wschodnich łóżka zanieczyszczone robactwem, pościel aż czar- umieszczano symboliczny obraz panoramy Jero- na od brudu […] Wszelkie nieczystości wylewa się zolimy, Ściany Płaczu, bądź też tablicę ozdobioną przed dom na ulicę; gnojowisko bywa zwykle blisko elementami symboliczno-ornamentalnymi zwa- domów.10 Problem poruszano również na łamach ną mizrach. Na wyposażeniu takiego mieszkania miejscowej „Kroniki”, gdzie twierdzono, że lud- były też księgozbiory religijne.7 ność małomiasteczkowa nie przestrzega zasad Wpływ na stan zdrowia mieszkańców miał higieny, […] a swoje zaniedbania sanitarne zasła- brak oświetlenia mieszkań, brak powietrza przy niała wolą boską, której przeciwstawić się trudno.11 dużym zagęszczeniu ludzi oraz brak możliwości Problem sanitarny dotyczył również żydow- wietrzenia domów.8 Według sprawozdania lekarza skiej gminy wyznaniowej. Według protokołu ase- powiatowego Józefa Opalskiego, w Olkuszu czę- sora Starostwa Olkuskiego, Stanisława Podsiadło, sto nie było w podwórzach śmietników, a w skali olkuska gmina nie była prowadzona najlepiej. całego powiatu stanowiły wyjątki.9 O problemie Wytykano zarządowi, iż nie podjął żadnych kro- ków w celu modernizacji budynku zakładu po- 7 R. Żebrowski, Z. Borzymińska, Po-lin. Kultura Żydów Polskich w XX wieku (zarys), Warszawa 1993, s. 43. 10 O zdrowiu, [w:] „Ojczyzna” 1920, nr 11, s. 3. 8 R. Renz, Życie codzienne w miasteczkach…, s.105. 11 J. Opalski, Higiena i stosunek do niej szerokich mas ludu naszego, 9 APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 376. [w:] „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918, nr 45-47, s. 9.
Ilcusiana • 17 • 2017 129 Joanna Roterman
Il. 4. Fragment miasta. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura: 1-U-4497
Il. 5. Fragment podwórka. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura: 1-U-4498-1
130 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 6. Fragment domu z podwórkiem. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura: 1-U-4498-4 grzebowego. Nieruchomość ta była kompletnie Szczególnie trudna pod względem warunków zrujnowana. Dach kryty gontem był dziurawy, sanitarnych miasta była druga dekada XX w. a częściowo nawet rozebrany. Dwie rodziny, które Rozprzestrzeniały się choroby zakaźne – szerzył zamieszkiwały ten budynek, mieszkały w opłaka- się tyfus i cholera. Według danych za rok 1917, nym stanie, bez podłóg, z powybijanymi okna- na ospę zachorowały 2 osoby, na odrę 2, na ty- mi, walącym się sufitem i piecem. Krytykowano fus brzuszny 5, na tyfus plamisty 9, na dyzenterię również brak węzła sanitarnego przy synagodze 48, na gruźlicę płuc 16, a na syfilis 17 osób.13 Na i bożnicy (nadmienić należy, iż mieściła się tam wzrost zachorowań na choroby zakaźne wpływ też szkółka dla biednych dzieci). W nienajlep- miała również sytuacja powojenna: ruchy lud- szym stanie była również olkuska mykwa znajdu- ności, przemarsze wojsk oraz jeńców wojennych, jąca się przy ul. Wolbromskiej 7. Władze miasta a także zakwaterowanie wojsk austriackich wielokrotnie wzywały zarząd gminy żydowskiej w podmiejskich wsiach. Przykładem plagi w la- do uporządkowania łaźni rytualnej, powołując się tach 1918-1919 był tyfus plamisty. Choć już na państwowe rozporządzenie Ministra Opieki wcześniej, w latach 1916-1917 zdarzały się Społecznej z dn. 9 maja 1936 r. (Dz. URP Nr 44 przypadki zachorowań na tę chorobę, to jednak poz. 327).12 dopiero u progu niepodległości osiągnęła swój szczyt. W 1919 r. wykryto 7297 przypadków
12 APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 239, sygn. 240. 13 „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918, nr 34, s. 3-4.
Ilcusiana • 17 • 2017 131 Joanna Roterman tyfusu, ale leczenie zagwarantowano tylko 1900 plamisty w mieście Olkusz i w całym powiecie szerzy osobom. Reszta pozostawała w domu, oczekując się w sposób wprost zatrważający i nie tylko, że nie na dalszy rozwój choroby. Powszechnie ludność objawia tendencji do zmniejszenia się ale przybiera unikała leczenia szpitalnego, dodatkowo felczerzy tak groźne rozmiary, że zdarzają się wypadki wy- – bojąc się utraty zarobków – zatajali stwierdzone mierania całych nieraz dosyć licznych rodzin. przypadki tyfusu. Nie wpływało od nich żadne Za powód takiej sytuacji podawały brak środ- zgłoszenie o wykryciu nowego przypadku.14 Skalę ków materialnych, których pomimo pomocy ol- tego zjawiska przedstawiono w tabeli nr 1. kuskiego magistratu wciąż brakowało. Zwracano też uwagę na niedostatek specjalistycznych apa- 1917 1919 ratów dezynfekujących, których można by użyć chorych zmarło chorych zmarło do zwalczania epidemii. Jeden z takich aparatów, 9 2 293 23 który przed wojną należał do Galicyjskiego Czer- wonego Krzyża, był zupełnie zepsuty i nie nada- Tab. 1. Tabela 1 Epidemia tyfusu w gminie Olkusz w latach 1917- 1919 (chorzy leczeni w domu). Źródło: M. Markowski, Zie- wał się do naprawy. Dlatego też władze zwróciły mia olkuska w niepodległej Polsce (1918–1939), [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, się z prośbą o dostarczenie przynajmniej dwóch t. 2, Warszawa-Kraków 1978, s. 119 aparatów oraz o urządzenie trzech kolumn sani- tarnych.16 Liczba ofiar śmiertelnych była bardzo wysoka. W kolejnych latach kilkakrotnie wybuchały Jeśli chodzi o osoby objęte leczeniem szpitalnym, ogniska duru brzusznego. Spowodowane było z ponad 1900 osób zmarło 249. Wynika z tego, to brakami wody pitnej. Przez niewielką ilość że więcej zachorowań śmiertelnych było w szpita- studni, ludność zmuszona była do korzystania 17 lach, niż w domach. Tłumaczyć to trzeba w ten z przypadkowych zbiorników wodnych. sposób, iż do zamkniętych zakładów leczniczych W 1932 r. w Olkuszu wybuchł skandal wokół Olkusz ma swojego ro- kierowano osoby w najcięższym stanie, przede miejscowych wodociągów: dzaju sensacje. Na wniosek zastępcy lekarza powia- wszystkim dzieci i osoby starsze. Dodatkowo towego dra Riedra z Będzina, posłano w związku szpitale borykały się z olbrzymimi problemami z epidemią tyfusu brzusznego tamtejszą wodę wo- finansowymi: notorycznie brakowało lekarstw dociągową do zbadania do Państwowego Zakła- i środków na doposażenie sal zabiegowych. Jed- du Higieny w Krakowie, który orzekł, że woda ta nakże w odpowiedzi na zapotrzebowanie olkuski z punktu widzenia bakteriologicznego nie nadaje szpital wydzielił dodatkowy 60-łóżkowy oddział się do użytku. Dodać należy, że wody tej, sprowa- epidemiologiczny.15 dzonej rurami wodociągowymi z oddalonych 3-4 Starostwo powiatowe w liście z 28 stycznia km źródeł w Witeradowie, zazdrości Olkuszowi 1919 r. do Ministra Zdrowia Publicznego tak całe Zagłębie. Obecnie magistrat olkuski będzie przedstawiało zaistniałą w mieście sytuacje: Tyfus musiał albo urządzić specjalne filtry, albo też zre- widować dokładnie rury wodociągowe, gdyż nie 14 M. Markowski, Ziemia olkuska w niepodległej Polsce (1918– 1939), [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, t. 2, Warszawa-Kraków 1978, s. 118-119. 16 APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 371.
15 Ibidem, s. 119-120. 17 M. Markowski, op. cit., s. 120.
132 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym jest rzeczą wykluczoną, że dostaje się do nich woda Na poprawę stanu sanitarnego polskich miast podskórna, zawierająca bakcyle chorobotwórcze. miało wpłynąć wydanie rozporządzenia z 1921 r. Na szczęście epidemia tyfusu brzusznego wygasa już Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do Wal- w Olkuszu, niemniej jednak sprawa ta ma doniosłe ki z Epidemiami, o utrzymaniu porządku w do- dla miasta znaczenie.18 Nie udało się też uniknąć mach, na dziedzińcach, chodnikach i jezdniach takich chorób, jak grypa: W ostatnich dniach za- w gminach miejskich. W okresie dwudziesto- notowano sporo wypadków grypy pośród starszych lecia za sprawy sanitarne odpowiedzialne były osób w Olkuszu i Pilicy. W tej ostatniej miejscowości magistraty. Uchwały dotyczące spraw sanitarno- zwłaszcza nasilenie choroby jest bardzo duże, gdyż -porządkowych były podejmowane przez Radę dochodzi do 40% ludności.19 Miejską i przekazywane do realizacji Wydziałowi Władze państwowe i samorządowe zdawały Zdrowia Publicznego olkuskiego magistratu.21 sobie sprawę z warunków panujących w mie- Opanować epidemię udało się dzięki poświę- ście. Były świadome tego, iż brak kanalizacji, ceniu i energicznej pracy personelu medycznego. śmietników, prawidłowo zbudowanych studni, Dodatkowo powołano Towarzystwo Higieny zdatnej wody do spożycia, a także nie przestrze- Ludowej, które wraz z delegatem Minister- ganie elementarnych zasad higieny było przy- stwa Zdrowia Publicznego panem Skibińskim czyną szerzenia się wielu chorób. Jeszcze przed oraz pomocą wojska przystąpiło do dezynfekcji odzyskaniem niepodległości nadzór nad warun- zagrożonych miejsc. Mimo iż ludność stawia- kami sanitarnymi sprawowała komisja sanitarna ła opór przed kolumnami dezynfekującymi, powołana przy radzie miasta 31 maja 1917 r. całą akcję przeprowadzono w sprawny sposób. W skład jej wchodził: Józef Opalski (przewodni- W ramach profilaktyki stosowano, głównie dla czący), Markus Talerman (zastępca przewodniczą- noworodków, szczepienia ochronne. Na walkę cego), Władysław Słomski (sekretarz), Wincenty z epidemią przeznaczano olbrzymie nakłady Kipiński, Julian Wawerek, Herman Kehrt, Julian finansowe. Łącznie koszty te z funduszy Mini- Wojaczek, a także Zysman Sandzer, Józef Świą- sterstwa Zdrowia Publicznego szacuje się na 250 tek i Roman Zakrzewski. Na jednym z pierw- tys. koron. Nie wlicza się w to dotacji samorzą- szych posiedzeń zarządzono podział miasta na dowych. W latach następnych prowadzono sze- 4 rewiry, wyznaczając na każdy z nich po jednym reg akcji profilaktycznych, mających zapobiegać opiekunie sanitarnym. Jego obowiązkiem mia- rozprzestrzenieniu się chorób. Dzięki nim, już ło być monitorowanie przestrzegania przepisów w 1923 r. znacznie poprawił się stan zdrowia lud- sanitarnych przez mieszkańców danego rewiru. ności. Spadła liczba zachorowań na inne choroby Zadaniem rady była kontrola punktów sprzedaży artykułów spożywczych. Niestety rada nie spoty- 21 B. Ostrowska, Problemy ochrony zdrowia w województwie war- szawskim w okresie dwudziestolecia międzywojennego (1918-1939), kała się regularnie, co niekorzystnie wpływało na Pułtusk 2011, pr. dr. Rozporządzenie wprowadzało obowiązek 20 utrzymywania porządku i czystości w obiektach użyteczności skuteczność jej pracy. publicznej oraz posesjach prywatnych i lokatorskich. Obowiązek utrzymywania czystości ciążył na dozorcy domowym, natomiast obowiązkiem właściciela nieruchomości było dostarczenie wszyst- 18 „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1932, nr 300, s.6. kich niezbędnych środków i narzędzi do utrzymania porządku. 19 „Gazeta Kielecka” 1939, nr 5, s. 4. Na władzy samorządowej spoczywał obowiązek budowania zgod- nie z przepisami publicznych ustępów i śmietników oraz usuwa- 20 „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918, nr 36, s. 4-6. nia nieczystości stałych i płynnych.
Ilcusiana • 17 • 2017 133 Joanna Roterman zakaźne: czerwonkę, płonicę i błonicę.22 Wielu Rady Opiekuńczej na wynajem domu dla „pa- lekarzy starało się uświadamiać społeczeństwo ralityków i chroników” (łącznie 12 osób). Roz- i prowadziło pogadanki z zakresu higieny oraz rost miasta, zwiększanie się liczby ludności oraz zapobieganiu chorobom zakaźnym: Tematem brak w najbliższej okolicy lecznictwa zamknię- dzisiejszych przedpołudniowych obrad konferencji tego przyczyniły się do uzyskania zgody na bu- zwołanej przez Instytut Spraw Społecznych w spra- dowę szpitala na 30 łóżek. Budowa, ze względu wie opieki lekarskiej na wsi były ‘środki zdrowia na brak funduszy, przeciągała się aż do 1849 r., i ich rola w akcji zapobiegawczej i leczniczej na kiedy to oddano szpital do użytku. Z początkiem wsi’. O działalności ośrodków zdrowia w pow. war- lat sześćdziesiątych zwiększono liczbę miejsc do szawskim mówił dr. Klamrzyński, a w pow. olku- 50 łóżek. Dla mężczyzn stworzono 4 oddziały: skim dr. M. Kiciarski.23 Nie zawsze jednak spo- wewnętrzny, zewnętrzny (chirurgiczny), oczny tykały się ze zrozumieniem. Wielu mieszkańców i skórno-weneryczny. Dla kobiet była tylko jedna wychodziło z założenia, […] że niemożliwym jest, sala ogólna. Na salę operacyjną wydzielono jeden aby lekarz, który utrzymuje się z chorych, miał dą- pokój, w pobliżu którego umiejscowiono aptekę. żyć do naprawy stosunków zdrowotnych, postępował Szpital szczególnie chlubnie zapisał się w okresie by bowiem wbrew własnej korzyści, a zatem ludność I wojny światowej i w pierwszych latach niepod- w interesie swoim powinna raczej postępować ina- ległości. Walczono wtedy z epidemiami (zwłasz- czej, aniżeli lekarz w swoich pogadankach naucza.24 cza tyfusu), na które zmarło wiele osób ze świata Warunki sanitarne miasta na początku dwu- lekarskiego (dr Kolasiński z Pilicy, dr Mrozowski dziestolecia były w dużej mierze odbiciem złego z Wolbromia). Placówka przyjmowała wtedy stanu posiadania urządzeń sanitarnych i rozwią- chorych z sąsiednich powiatów, m.in. z miechow- zań technicznych domów, w jakich mieszkała skiego, będzińskiego a nawet Katowic.25 ludność Olkusza. Do tego dochodziły złe nawy- 3 lutego 1920 r. szpital przeszedł pod zarząd ki higieniczne i niska kultura zdrowotna. Dzięki Związku Samorządowego powiatu olkuskiego. podjęciu przez władze miasta szeregu działań na Pierwszy starosta, inż. Jerzy Stamirowski, umożli- rzecz unowocześnienia infrastruktury, zaplecza wił nabycie (na wniosek dr. Łapińskiego) sąsied- medycznego i uświadomienia społeczeństwa, niej posesji, w której – po odpowiedniej adaptacji udało się poprawić stan sanitarny i przeprowadzić – w 1928 r. umieszczono oddział zakaźny i gruź- pozytywne zmiany. liczy (łącznie 22 łóżka).26 Szpital był budynkiem jednopiętrowym z su- Szpital powiatowy św. Błażeja tereną. Na parterze znajdowały się trzy sale dla Historia olkuskiego szpitala sięga XIX w. Pla- chorych (o pow. 29, 35 m2 i 17 m2) oraz sala cówka powstała z inicjatywy Błażeja Gutowskie- operacyjna (o pow. 28 m2). Na piętrze mieściły go, który – mając na sercu ciężki stan zdrowotny się trzy sale dla chorych, a w suterenie: kuch- ludności całego powiatu – uzyskał pozwolenie od nia, pralnia i izba dla służby. W podwórzu stał
22 M. Markowski, op. cit., s. 120. 25 Księga pamiątkowa Liceum w Olkuszu 1916-1956, red. I. Libura, 23 „Polonia” 1937, nr 4420, s. 2. J. Majewska, J. Hryniewicz, Kraków 195, s. 353-354.
24 J. Opalski, op. cit., s. 10. 26 Ibidem, s. 354.
134 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 7. Plan sytuacyjny Szpitala Św. Błażeja. Źródło: APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 375
Ilcusiana • 17 • 2017 135 Joanna Roterman budynek gospodarczy, gdzie zlokalizowano tru- bą, a tam, gdzie stały urządzenia sanitarne, po- piarnię (kostnicę) oraz drwalnię. Lecznica była winny być cementowe. Gładkie powinny być też przewidziana na 36 łóżek, ale faktycznie ta liczba ściany. Tymczasem w szpitalu podłogi nie tylko dochodziła do 60. Jedynymi z pierwszych pracu- były niemalowane, ale i z dziurami. To samo do- jących tam lekarzy byli: Błażej Gutowski, Marek tyczyło ścian. Brakowało okien, a to właśnie one Hagasiewicz, Stanisław Petral, Józef Opalski oraz – ze względu na brak urządzeń wentylacyjnych Stefan Buchowiecki.27 – służyły do przewietrzania sal. W złym stanie była Ponieważ wszystkie sale chorych i pomiesz- sala operacyjna, którą dodatkowo wykorzysty- czenia gospodarcze połączone były ze sobą kory- wano do opatrywania pacjentów przychodnych. tarzami i schodami, niemożliwe było izolowanie Standardem w szpitalach były piece do spalania osób chorych zakaźnie. Nie można było roz- przedmiotów takich, jak: materiały opatrunkowe, wiązać tego problemu ze względu na szczupłość bielizna, ubranie itd. W tym szpitalu nie było ta- i system budowy placówki. Szpital nie uwzględ- kiego urządzenia, a odpady zakopywano w ziemi. niał również potrzeb całego powiatu olkuskiego, Temperatura panująca w salach powinna wynosić tj. 150 tysięcy ludności. Przypomnieć należy, iż 22,5oC, w przedpokojach i łazienkach do 18oC, szpital mógł pomieścić tylko 60 chorych. Trafiali a na korytarzach 15oC. Tymczasem w budynku tu mieszkańcy dotknięci chorobami nieuleczalny- panował chłód, a w czasie mrozów bardzo niskie mi, dla których pobyt stawał się istną męczarnią. temperatury. Mimo od dawna istniejącej elek- Zalecano, aby budynki administracyjne, kuchnia trowni miejskiej, nie wprowadzono do budynku i pralnia znajdowały się w osobnej części szpitala, elektryczności. Brakowało odpowiednio urządzo- jednak te pomieszczenia gospodarcze (z koniecz- nych zbiorników na śmieci, popiół i inne suche ności funkcjonowania blisko pacjentów) mieściły odpadki. Nasuwało się pytanie, czy szpital św. się w tym samym budynku. Zły był ich też stan Błażeja powinien funkcjonować? Czy nie przyno- techniczny: kuchnia […] zajmuje tylko 1 izbę, sił on więcej krzywdy niż pożytku? Odpowiedzi służącą do przyrządzania potraw i do jedzenia, ale dostarczał w swoim artykule dr Opalski, który koroną złego jest pralnia, która sąsiaduje bezpośred- twierdził, iż chorzy trafiający do tej placówki nio z kuchnią i jedyne przejście do niej prowadzi mimo wszystko leczeni byli w lepszych warun- przez kuchnię, a w dodatku podłoga pralni cho- kach, niż gdyby sami leczyli się w domu. Tu mieli ciaż cementowa, jednak bardzo popsuta, popękana, mieć zapewnioną w razie potrzeby pomoc lekar- ściany popękane. Oprócz tego przy pralni nie ma od- ską, odpowiednią dietę oraz życzliwą opiekę sza- dzielnej izby na przechowywanie brudnej bielizny rytek.29 przed praniem i dlatego w szpitalu św. Błażeja paka Sytuacja uległa zmianie po odzyskaniu przez z brudną bielizną stoi na korytarzu suterenowym.28 Rzeczpospolitą niepodległości, kiedy szpital prze- Istotne były warunki higieniczne w samych szedł w ręce lokalnych władz, które natychmiast salach dla chorych. Podłogi w nich powinny być podjęły się jego reorganizacji.30 Już w paździer- całe, z ciasno ułożonymi deskami pokrytymi far-
29 „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918, nr 33-33, s. 4-7. 27 L. Kluczewski, M. Kundera- Leśniak, op. cit., s. 138. 30 E. Kotnis-Górka, Służba zdrowia na starej fotografii, 19.07.2013, 28 „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918, nr 31, s. 5-6. [na:] http://www.przeglad.olkuski.pl (dostęp 22.03.2015).
136 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym niku 1920 r. Józef Opalski zaznaczył w spra- wozdaniu, iż największą wadą szpitala jest brak izolowanego oddziału dla chorób zakaźnych.31 Ostatecznie odseparowano pacjentów z choro- bami zakaźnymi od pozostałych, zwiększono też dwukrotnie liczbę łóżek. Według wspomnień mieszkańców, do budynku wchodziło się wąski- mi drzwiami od ulicy Szpitalnej, mijało kantorek portiera i schodkami kierowano się na górę, gdzie było kilka sal i pomieszczenia gospodarcze. Do sal, w których stało 8-10 łóżek, wchodziło się z ciemne- go korytarza. Sala operacyjna mieściła się od strony południowej. W oddzielnym budynku,[…] mieścił się oddział zakaźny. Tam z kolei, w małych salach, stało po kilka łózek piętrowych. Przy szpitalu mie- ściła się też kaplica.32 W początkowych latach II Rzeczpospolitej Il. 8. Wincenty Gorczyca. Źródło: L. Kluczewski, M. Kundera- Le- śniak, op. cit., s. 27 myślano o całkowitym przeniesieniu siedziby szpitala. Niestety nie pozwalała na to sytuacja fi- 2 grudnia 1918 r. Umarł na udar mózgu 5 maja nansowa. Sprawa ta ciągnęła się przez prawie cały 1926 r.; został zapamiętany jako dobry człowiek, okres międzywojenny: Na ostatnim posiedzeniu patriota, działacz społeczny. 2 grudnia 1918 r. Wydziału Powiatowego w Olkuszu omawiano mię- dzy innymi sprawę szczupłości szpitala powiatowego w Olkuszu. Szpital ten ma 100 łóżek i nie zaspo- kaja obecnie potrzeb powiatu i stale jest przepełnio- ny. Wydział Powiatowy postanowił zwrócić się do władz wojewódzkich z prośbą o wywłaszczenie tere- nów potrzebnych pod rozbudowę szpitala, gdyż wła- ściciele gruntów sąsiadujących ze szpitalem żądają zbyt wygórowanej ceny za swoją ziemie.33 Wizję tę udało się zrealizować dopiero w latach 70. XX w. Naczelnym lekarzem szpitala tj. jego dyrek- torem w okresie międzywojennym był dr Józef Opalski. Swoje obowiązki pełnił jednak bar- dzo krótko, bo od 1 października 1914 r. do
31 APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 376.
32 E. Kotnis-Górka, op. cit. Il. 9. Wacław Kallista Źródło: L. Kluczewski, M. Kundera- Le- 33 „Gazeta Tygodniowa” 1937, nr 46, s. 11. śniak, op. cit., s. 37
Ilcusiana • 17 • 2017 137 Joanna Roterman kierownicze stanowisko w szpitalu objął dr Ju- ty Gorczyca, doktor Lubieniecki, Julian Łapiń- lian Łapiński. Urodzony w Dąbrowie Górniczej ski, Jan Zakrzewski, Aleksander Ossowski, Fiszel w 1883 r., ukończył gimnazjum w Częstochowie, Kronicer36, Stefan Buchowiecki, Wacław Kallista, a następnie Wydział Lekarski na Uniwersytecie Marian Kiciarski, Zenon Modrzejewski, Tadeusz Jagiellońskim w Krakowie w stopniu „doktora Puskarczyk, Stanisław Rzadkowski, Maria Waj- wszech nauk lekarskich”. Prawo praktyki lekar- dówna, Zygmunt Ziemięcki.37 Wszyscy posiadali skiej otrzymał po zdaniu państwowego egzaminu naukowe tytuły doktorów.38 Odgrywali oni szcze- w Rosji, aby powrócić do Olkusza i pracować gólne miejsce w lokalnej społeczności. Oprócz le- w tym mieście przez 38 lat. Został zapamięta- czenia, ich obowiązkiem było tępienie zabobonów, ny jako osoba nieprzeciętna, społecznik, który krzewienie higieny, popularyzacja wiedzy, wreszcie swój zawód traktował jak powołanie. Swą pracę zdobycie miejscowego zaufania. Warto odwołać się wykonywał niezwykle gorliwie i sumiennie, sta- tu do wspomnień A. Krysińskiego: Ludzie biedni jąc się wzorem dla młodszego pokolenia lekarzy. wierzący w znachora nie garnęli się do lekarzy. Trze- Niewątpliwie rozszerzył i unowocześnił olkuski ba było łamać opory, stare nawyki i przyzwyczajenia. szpital, zaopatrując go w postępowo urządzony Z furmanki na furmankę siadało się i jechało po gabinet fizykoterapii. Stanowisko ordynatorów beznadziejnych drogach, w błocie po pas. W dodatku powierzył doświadczonym lekarzom: dr. Konra- lekarz musiał być specjalistą od wszystkiego: kołtuna, dowi Lubienieckiemu, wybitnemu chirurgowi od tyfusa plamistego, od wszy, od porodu, od prze- i dr. Aleksandrowi Ossowskiemu, który odpowie- pukliny, od ślepej kiszki.39 Na terenie miasta działał dzialny był za oddział położniczo-ginekologiczny. również weterynarz, Jan Lubczyński, do które- Po nagłej śmierci dr. Lubienieckiego, jego miejsce go można było udać się z chorym zwierzęciem. zajął dr Zenon Modrzejewski, lekarz diagnosta. W przyjściu na świat dzieciom pomagały 4 aku- W okresie okupacji dr. Łapińskiemu nie udało szerki (zwane dziś położnymi).40 Opisując funk- się uniknąć prześladowań – w czasie jego pobytu cjonowanie służby zdrowia w odrodzonej Rzeczpo- w obozie koncentracyjnym w Dachau jego dom spolitej nie można pomijać opieki stomatologicz- uległ zniszczeniu. Po jego śmierci, w czerwcu nej. W Olkuszu stomatologiem była Rebeka Panc, 1956 r., kierownictwo szpitala objął dr Tadeusz w przypadku której nie zachowała się niestety żad- Puskarczyk.34 na wzmianka, gdzie prowadziła swój gabinet41. Jedną z wielu istotnych zmian, podjętych Lecznictwo otwarte przez władze po odzyskaniu niepodległości, był Lecznictwo reprezentowali lekarze, lekarze dentyści, farmaceuci i wykwalifikowany perso- 36 F. Lisowski, Jak się kiedyś żyło nad Babą (online), 14.06.2012, [na:] http://www.przeglad.olkuski.pl (dostęp 22.03.2015). nel pomocniczy: felczerzy, pielęgniarki, położne, 37 L. Kluczewski, M. Kundera-Leśniak, op. cit., s. 11-117. technicy dentystyczni.35 O zdrowie olkuskich 38 F. Lisowski, op. cit. mieszkańców dbało łącznie 14 lekarzy: Wincen- 39 Człowiek odważny. Okiennice. Reportaże kieleckie, Lublin 1964, s. 123.
34 Księga pamiątkowa Liceum…, s. 354-355. 40 F. Lisowski, op. cit.
35 J. Żarnowski, Struktura społeczna inteligencji, Warszawa 1964, s. 41 Księga Adresowa Polski (wraz z w m. Gdańskiem) dla handlu, rze- 258-266. miosł i rolnictwa Bydgoszcz 1927/1928.
138 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu na wy- robotników. Z powodu ciągłych trudności finan- padek choroby, wydany w 1919 r. Obejmował sowych, zaraz po przewrocie majowym Józefa Pił- obywateli szeroką ochroną ubezpieczeniową. Jed- sudskiego i ustanowieniu zarządu komisaryczne- nak za pierwszą krajową ustawę ubezpieczeniową go, miejscowa kasa chorych, jako samodzielna jed- uznaje się ustawę z 19 maja 1920 r. Była to pod- nostka finansowa przyłączona została najpierw do stawa systemu ubezpieczeń społecznych w okre- Sosnowca, a następnie do Krakowa. Od 1934 r., sie międzywojennym. Normowała podstawowe kiedy nowa ustawa ograniczyła dotychczasowe kwestie związane z opieką medyczną. Na jej mocy przywileje klasy robotniczej, zmieniła swoją na- pomoc lekarska była bezpłatna, rozpoczynała się zwę na Ubezpieczalnię Społeczną.44 W „Ilustro- już od pierwszego dnia choroby i (w zależności wanym Kurierze Codziennym” możemy przeczy- od rodzaju schorzenia) trwała od 26, a nawet 39 tać o zniesieniu 186 mniejszych kas: Jak się do- tygodnia choroby. Ubezpieczeni mieli też prawo wiadujemy w łonie czynników decydujących przygo- do bezpłatnej pomocy lekarskiej i położniczej, towany już został projekt zmian terytorialnych Kas zasiłku dla matek karmiących w połogu oraz do Chorych na całym terenie Rzeczpospolitej. Projekt zasiłku pogrzebowego w razie śmierci. Oprócz ten przewiduje zniesienie szeregu mniejszych kas. tego zawarto w niej przepisy regulujące dostarcza- W wyniku zmian pozostałoby na terenie całej nie lekarstw, środków opatrunkowych, okularów Rzeczpospolitej tylko 57, z których każda obejmo- i innych materiałów leczniczych.42 wałaby działalnością kilka kas dotychczasowych. W Olkuszu lecznictwo reprezentowane było Według projektu Kasy Chorych znajdować się będą przez Powiatową Kasę Chorych. Wprowadze- w następujących miastach: […] w Sosnowcu (So- nie ubezpieczeń chorobowych dla pracujących snowiec, Olkusz i Miechów).45 Zmianie uległa też było wielką zdobyczą klasy robotniczej. Fundu- struktura organizacyjna: wprowadzono podział sze na koszty ubezpieczeń pobierano przymuso- na okręgi lecznicze. W Olkuszu zorganizowano wo ze składek od pracodawców i pracowników. II okręg leczniczy, kierowany przez dr. Win- Uprawnień do takiej pomocy lekarskiej nabywał centego Gorczycę.46 Ta reorganizacja olkuskiej pracownik i jego rodzina po przepracowaniu ubezpieczalni odbiła się echem w lokalnej prasie: 3 miesięcy. W zarządach kas przewidziano udział Ubezpieczalnia Społeczna w Krakowie zawiadamia dla przedstawicieli pracowników, a wybory do P.T. Pracodawców i ubezpieczonych zamieszkałych rad kasy miały wydźwięk polityczny. W niedłu- na terenie powiatu miechowskiego, iż z dn. 1 lu- gim czasie kasy stały się ogromnymi instytucjami, tego 1937r. wyłącza administracyjne czynności tego zatrudniającymi wielu lekarzy i specjalistów.43 powiatu z pod kompetencji Oddziału w Olkuszu, W większych zakładach produkcyjnych, np. a przydziela do Centrali w Krakowie. Łącznie z ty w Fabryce Naczyń Emaliowanych, działały ich zarządzeniem Ubezpieczalnia Społeczna w Krako- filie, które miały spieszyć z pomocą lekarską dla wie wzywa P.T. Pracodawców i Ubezpieczonych, aby od dn. 1 lutego 1937r. w sprawach natury ad- 42 D. Sagan, Analiza systemu ochrony zdrowia w Polsce w okresie dwu- dziestolecia międzywojennego (online), [dostęp 08.05.2016]. 44 M. Markowski, op. cit., s. 122.
43 S. Witkowski, Warunki zdrowotne i służba zdrowia, w: Radom: 45 „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1931, nr 17, s.17. dzieje miasta z XIX i XX wieku, red. S. Witkowski, Warszawa 1985, s. 244. 46 Księga pamiątkowa Liceum…, s. 355.
Ilcusiana • 17 • 2017 139 Joanna Roterman ministracyjnej zwracali się do Ubezpieczalni Spo- dynku przy ul. Żuradzkiej 32, a jej kierownikiem łecznej w Krakowie, a nie do jej oddziału w Olku- został dr Wincenty Gorczyca, a następnie zaś dr szu. Załatwianie spraw związanych z lecznictwem Wacław Kallista. Właścicielem ośrodka zdrowia nie ulega przez powyższe zarządzenie Ubezpieczalni było Olkuskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze, żadnej zmianie tzn. iż świadczenia lecznicze będą które zapisało się w historii miasta dzięki aktywnej udzielane ubezpieczonym w dotychczasowym trybie walce z chorobami społecznymi i szerzeniu oświa- i nadzorem Inspektora lecznictwa II Obwodu Lecz- ty sanitarnej. Po zreorganizowaniu i rozszerzeniu niczego p. dr. Wincentego Gorczycy z Olkusza.47 działalności olkuskiego ośrodka zdrowia, towa- 22 czerwca 1918 r. odbył się z inicjatywy Wy- rzystwo rozszerzyło działalność na cały teren po- działu Powiatowego zjazd w celu zorganizowania wiatu olkuskiego, tworząc nowe ośrodki zdrowia pomocy sanitarnej w powiecie, a także wprowa- w Bolesławiu, Ogrodzieńcu, Pilicy, Wolbromiu dzenia w czyn projektu – tj. założenia sanatorium i Żarnowcu50. Wiele z nich borykało się z kłopo- gruźliczego. Udział w nim wzięli zaproszeni dele- tami finansowymi:Towarzystwo Przeciwgruźlicze gaci: dr J. Boguszewski (z pow. miechowskiego), w Olkuszu posiada 6 tzw. ‘ośrodków zdrowia’, które dr M. Białostocki (z pow. dąbrowskiego) oraz pracują w Olkuszu, Bolesławiu, Ogrodzieńcu, Pili- dr J. Opalski (Olkusz), dr J. Kolasiński (Bo- cy, Wolbromiu i Żarnowcu. Na budżety tych ośrod- lesław), dr Z. Pyrowicz (Pilica), dr Szaynow- ków składają się dochody z leczenia oraz zapomogi ski (Olkusz), dr Szczechura (Wolbrom) i inż. z gmin. Ponieważ nie wszystkie gminy poczuwają J. Stamirowski (członek wydziału powiatowe- się do obowiązku wpłacenia dotacji, przeto ośrodki go). Pomimo podjęcia decyzji i wyboru miejsca te zostaną zniesione. W pierwszym rzędzie grozi to pod budowę sanatorium, realizację tego projektu gminie Wolbrom, co odbiło by się fatalnie na stanie odłożono w czasie. Natomiast na wniosek dr. Bo- zdrowia mieszkańców tej miejscowości fabrycznej.51 guszewskiego w niektórych miejscach sąsiednich Powierzenie prowadzenia ośrodków zdrowia powiatów postanowiono otworzyć przychodnie takim organizacjom, jak Towarzystwo Higienicz- dla chorych na gruźlicę oraz zorganizować powia- ne czy Towarzystwo Przeciwgruźlicze było bardzo towe odziały Towarzystwa Przeciwgruźliczego. korzystne. Wyniki ich pracy były bardzo dobre, W celu wyszkolenia personelu lekarsko-sanitar- pomoc lekarska udostępniona została ludności nego zwrócono się do Towarzystwa Przeciwgruź- niezamożnej i bezrobotnym, zredukowano kosz- liczego w Warszawie i do Krakowskiego oddziału ty leczenia szpitalnego. Istotne też było osiedlenie Czerwonego Krzyża.48 się lekarzy w miejscach pozbawionych dotąd fa- W 1930 r. obok Ubezpieczalni Społecznej chowej pomocy lekarskiej.52 Fundusze potrzebne powstał z inicjatywy społecznej ośrodek zdrowia do prowadzenia ośrodka zdrowia pozyskiwano z jedyną w powiecie – a sądzić można, że jedną głównie ze składek członkowskich, organizacji z nielicznych w kraju – przychodnią przeciwgruź- „Dni przeciwgruźliczych” czy prywatnych zapi- liczą.49 Mieściła się we własnym osobnym bu- sów (Piotr Westen ufundował aparat RTG), a tak-
47 „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1937, nr 22, s.23. 50 Księga pamiątkowa Liceum…, s. 355-356.
48 „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918, nr 38-39, s. 7-8. 51 „Gazeta Tygodniowa” 1937, nr 18, s. 10.
49 M. Markowski, op. cit., s. 122. 52 „Polonia” 1937, nr 4420, s. 2.
140 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 10. Otwarcie Ośrodka Zdrowia Towarzystwa Przeciwgruźliczego, 1930 r. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura: 1-C-502
że subwencji samorządu terytorialnego (tj. Sejmi- pił ochotniczo do Wojska Polskiego. Za walkę ku Olkuskiego i Zarządu Gminnego). Sukcesami w wojnie bolszewickiej otrzymał promocję na w zdobywaniu pieniędzy, a potem celowym ich podporucznika rezerwy i Krzyż Walecznych. wydawaniu, wykazał się wiceprezes Towarzystwa W 1928 r. na lwowskim uniwersytecie im. Jana Przeciwgruźliczego Stanisław Lipka (kasjer Spółki Kazimierza uzyskał tytuł doktora medycyny. Od Akcyjnej Westen). Nad całością prac towarzystwa lat trzydziestych dr Kiciarski pracował w służbie czuwał prezes organizacji, dr Marian Kiciarski, zdrowia, pełniąc kolejno funkcje lekarza powia- lekarz powiatowy od 1933 r.53 towego w małopolskim Pilźnie, w Oszmianie Warto w tym miejscu przytoczyć biografie i w Wilnie. Zajmował się organizacją miejskiej dr. Kiciarskiego. Urodził się 6 kwietnia 1902 r., i szkolnej służby zdrowia oraz państwową po- a zmarł 21 marca 1974 r. w Olkuszu. Na świat moc lekarską (ówczesne pogotowie), zwalczał przyszedł w Angelówce, niemieckiej kolonii epidemie czerwonki, tyfusu, gruźlicy, propago- w powiecie Złoczów (w Cesarstwie Rosyjskim), wał zasady higieny, prowadził szczepienia, uczył jako syn Ignacego i Małgorzaty z d. Kollinger. ratownictwa medycznego. W kwietniu 1933 r. Jego ojciec był rzemieślnikiem ślusarzem, matka przybył do Olkusza jako nowy lekarz powiatowy – gospodynią domową. W listopadzie 1918 r., i miejski. Posiadał motocykl z przyczepą, którym będąc uczniem lwowskiego gimnazjum, wstą- jeździł do pacjentów, pracował w ubezpieczalni, prowadził kursy BHP i pierwszej pomocy, zasia- dał w wojskowej komisji poborowej. Owocnie 53 Księga pamiątkowa Liceum…, s. 356.
Ilcusiana • 17 • 2017 141 Joanna Roterman
Il. 11. Dyplom lekarski dr Mariana Kiciarskiego wydany przez Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie – rok 1928. Źródło: L. Kluczewski, M. Kundera-Leśniak, op. cit., s. 43 współpracował m.in. ze starostą Czesławem Brzo- lata później otrzymał awans na radcę prawnego styńskim, wicestarostą Edwardem Trznadlem, w Ministerstwie Opieki Społecznej, w Departa- z szefową Zarządu Powiatowego PCK Zofią Wa- mencie Służby Zdrowia. Stanowisko to miał ob- lerią Okrajni i z kierownikiem Przysposobienia jąć 1 października 1939 r. Gdy wybuchła wojna, Wojskowego w starostwie, kapitanem WP w sta- był w trakcie przeprowadzki do Warszawy.54 nie spoczynku Konstantym Szyszko–Szyszkow- Staraniem dr. Mariana Kiciarskiego konty- skim. Posiadał też dobre kontakty z Juszczykami nuowano inicjatywę budowy sanatorium prze- z ul. Szpitalnej, absolwentami Liceum im. Kazi- ciwgruźliczego. Dzięki zabiegom samorządu mierza Wielkiego, kuzynami zaangażowanymi województwa kieleckiego wybudowano w Rabsz- społecznie w PCK i w PW. W 1935 r. Kiciarski tynie lecznicę dla około 120 dzieci zagrożonych zdał zaocznie egzamin magisterski na Wydziale gruźlicą. Uroczyste otwarcie z udziałem ministra Prawa UJ i rozpoczął studia w Państwowej Szko- M. Zyndrama-Kościałkowskiego i wojewody le Higieny w Warszawie. W 1937 r. władze II RP uznały go za zdolnego państwowca, organizatora 54 K. Goc, Chwała ludziom niesłusznie posądzonym (online), [na:] www.serwisjurajski.pl (dostęp 08.08.2017). sieci ośrodków zdrowia, co spowodowało, iż dwa
142 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 12. Il. 5. Fragment podwórka. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura: 1-U-4498-2 kieleckiego nastąpiło w 1937 r. Dzięki wysoko ne z funduszów dyspozycyjnych. Zadaniem tych wykwalifikowanemu personelowi medycznemu placówek była walka z epidemią i dezynfekcja oraz korzystnym warunkom klimatycznym, kura- mieszkań po chorobach zakaźnych.56 cjusze szybko wracali do zdrowia. Pobyt w takim Wśród pracowników olkuskiej służby zdrowia, ośrodku (podobnie jak i w zakładzie szpitalnym) podobnie jak w całym kraju, wyższe wykształ- był płatny. Za całodobowy pobyt z wyżywieniem cenie było wymagane tylko od lekarzy i farma- i opieką lekarską dzieci w wieku szkolnym płaco- ceutów. Praktykę lekarsko-dentystyczną mogły no od 2,00 do 2,50 zł.55 podjąć osoby, które legitymowały się dyplomem W czerwcu 1918 r. podjęto decyzję o pomo- lekarskim lub lekarsko-dentystycznym. Pierwsza cy również dla mniej zamożnych mieszkańców. grupa to osoby, które spełniały wymogi stawia- Zadecydowano o założeniu 7 punktów ambu- ne lekarzom w zakresie wykształcenia. Druga latoryjnych w powiecie olkuskim, w tym jeden grupa to osoby, które ukończyły Państwowy In- miał mieć siedzibę w Olkuszu, z dwugodzinnymi stytut Dentystyczny w Warszawie z dyplomem przyjęciami dwa razy w tygodniu. Działalność lekarsko-dentystycznym. Były to Genonefa Ma- ambulatorium i wyjazdy lekarzy, felczerów oraz zurkówna (dyplom w 1928 r.) oraz Aurelia Fla- akuszerek do ciężko chorych miały być pokrywa- szenberg (dyplom w 1922 r.). Dodatkowo prawo
55 M. Markowski, Ziemia olkuska w niepodległej…, s. 122. 56 „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918, nr 38-39, s. 8.
Ilcusiana • 17 • 2017 143 Joanna Roterman do praktyki przysługiwało lekarzom dentystom, Jan Kołodziejczyk oraz Edmund Kowalski.59 Wo- którzy posiadali dyplomy wydawane przez uni- bec wadliwej ustawy i różnorodnego interpreto- wersytety Cesarstwa Rosyjskiego. Tu przykładem wania prawa, nadzór nad felczerami w mieście był jest Rebeka Pacanówna, która studiowała na wy- praktycznie niemożliwy.60 dziale dentystycznym uniwersytetu w Charkowie (dyplom w 1911 r.). Oprócz nich prawo wyko- Opieka społeczna nywania zawodu uzyskiwali absolwenci denty- W okresie dwudziestolecia międzywojenne- stycznych szkół zawodowych. Na terenach byłego go obowiązek pomocy społecznej spoczywał na Cesarstwa Rosyjskiego sporym zainteresowaniem samorządzie. Dodatkowo opieką społeczną zaj- cieszyła się szkoła A. Troppa i W. Śwideckiej mowały się instytucje charytatywne oraz para- w Warszawie. Pierwszą ukończył Samuel Babad fie. W tym okresie uchwalono pierwszą ustawę w 1914 r., a drugą Wanda Brzosko-Żubrowa.57 o pomocy społecznej z 16 sierpnia 1923 r., która Zawód aptekarza mogły wykonywać osoby, które wprowadzała nowoczesne – jak na te czasy – roz- uzyskały kwalifikacje jeszcze w okresie zaborów. wiązania i ustanawiała gminę jako główny pod- Uzyskały one dyplom magistra farmacji lub pro- miot realizujący „opiekę społeczną”.61 Środki na wizora farmacji na uniwersytetach w Cesarstwie ten cel pokrywane były z budżetu środków ko- Rosyjskim oraz dyplom magistra farmacji na uni- munalnych, budżetu państwa (kiedy świadczenia wersytetach w Monarchii Austro-Węgierskiej. Po- przekraczały możliwości gminy) lub pozyskiwane nadto do praktyki dopuszczano osoby z tytułem mogły być od osób fizycznych i prawnych.62 pomocnika aptekarskiego.58 W Olkuszu władze miasta wypełniały to zada- W okresie międzywojennym do reliktów nie poprzez prowadzenie zakładu opieki całkowi- przeszłości należał zawód felczera. Profesję tę tej dla dorosłych, tj. przytułku dla starców. Znaj- zapoczątkowano jeszcze w czasie zaborów, kiedy dował się przy ul. Gęsiej 23 i w całości podlegał brakowało wykwalifikowanych lekarzy. Praktykę magistratowi. Powstał jeszcze w trakcie wojny felczera mógł podjąć absolwent szkoły felczer- w 1916 r. i mieścił się w specjalnie na ten cel skiej w Cesarstwie Rosyjskim lub osoba zdającą wybudowanym budynku o powierzchni 258 m2. egzamin przed rosyjskim gubernialnym urzędem Znajdowało się tam 6 izb sypialnych (przy każdej lekarskim. Zaświadczenie o takim egzaminie była kuchnia) oraz 2 łazienki. Dom nie posiadał z powiatu olkuskiego uzyskał Władysław Gołę- jednak żadnego ogrodu ani gruntów uprawnych. biowski, Józef Siebielak, Eward Klimontowicz Według sprawozdania z działalności za okres od i Franciszek Malarczyk. Naukę w szkołach prze- 1 kwietnia 1935 r. do 31 marca 1936 r. w za- rwał wybuch wojny. Osoby chcące uzupełnić kładzie znajdowało się łącznie 24 pensjonariuszy, braki w zakresie wiedzy teoretycznej i praktycznej musiały skorzystać z formy doskonalenia zawo- 59 Ibidem, s. 87-88. dowego. Przykładem mogą być Jakub Meloch, 60 APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 376. 61 Z. Grabusińska, Domy pomocy społecznej w Polsce, Warszawa 2013, s. 9.
57 E. Słabińska, Inteligencja na prowincji kieleckiej…, s.74. 62 B. Piotrowski, Kształtowanie się polityki społecznej w Polsce- od okresu międzywojennego po dzień dzisiejszy (online), [na:] www. 58 E. Słabińska, Inteligencja na prowincji kieleckiej, s. 75. rynekpracy.org (dostęp 08.05.2016).
144 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym w tym 20 kobiet i 3 mężczyzn (w tym okresie dził, gdy zaistniała taka potrzeba.64 zakład opuściła dobrowolnie jedna osoba). Jeśli Mieszkańcy przytułku otrzymywali pomoc np. chodzi o charakterystykę pensjonariuszy według z okazji Bożego Narodzenia. 24 grudnia 1925 r. na wyznania, to 23 osoby były wyznania rzymsko- podstawie pokwitowania wystawionego przez ma- -katolickiego, a jedna prawosławnego. Podział gistrat wiemy, iż otrzymali oni 21 sztuk bułek, 20 według zawodu wykonywanego przed umiesz- sztuk śledzi, 20 paczek kawy, 20 kilogramów cu- czeniem w zakładzie przedstawiono w poniższej kru. Potwierdzenie to podpisali wszyscy pensjona- tabeli. Wynika z niej jednoznacznie, że najwięcej riusze, czyli: Barczyk Balbina, Blicharczyk Rozalja, mieszkanek zakładu wywodziło się ze służby.63 Blicharczyk Marjanna, Cmak Agnieszka, Daszyń- ska Lucyna, Dudek Marjanna, Niemczyk Mar- Liczba janna, Orkiszewska Julja, Rzeczkowska Wiktoria, Zawód mężczyzn kobiet Skotniczna Franciszka, Wcisło Marjanna, Wcisło Rolnicy gospodarze 0 0 Wiktorja, Wójcikiewicz Katarzyna, Fitek Juljan, Swiergotówna Marjanna, Rozgałowa Agnieszka Robotnicy najemni 0 1 i Lutyńska Katarzyna.65 Rzemieślnicy 0 0 Idea niesienia pomocy w latach powojennych Robotnicy 2 2 skupiała ludzi w rozwijającej się na terenie ca- Pracownicy umysłowi 0 1 łej Polski organizacji Czerwonego Krzyża. W Służba 0 16 Olkuszu wielką jej entuzjastką i działaczką była Inne zawody 0 2 Zofia Okrajniowa. Początkowo jako członek Bez zawodu 0 0 zarządu stała się prawdziwą „duszą” tej organi- Razem 2 22 zacji, w latach późniejszych przejęła prezesu- Tab. 2. Charakterystyka zawodowa pensjonariuszy przed rę i piastowała ją godnie aż do 1939 r. Po wy- umieszczeniem w zakładzie według sprawozdania za rok 1936/1937. Źródło: APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zwoleniu została mianowana pełnomocnikiem zespołu 1139, sygn. 364 oddziału. PCK w ramach swojej działalności, poza przygotowaniem personelu sanitarnego W przytułku najwięcej było osób powyżej 60 poprzez prowadzenie kursów dla sióstr Czer- lat (2 mężczyzn i 14 kobiet). W wieku 50-59 wonego Krzyża, działania ukierunkowywało na lat było 6 kobiet, w wieku 40-49 lat – 1 kobieta rozwój fizyczny młodzieży. Zainicjowano budo- oraz w wieku 30-39 lat – też 1 kobieta. Wyma- wę boiska sportowego na Czarnej Górze, na co gali oni pielęgnacji z powodu nieuleczalnych pokaźną sumę wyasygnował właśnie olkuski od- chorób lub upośledzenia umysłowego. Część dział PCK. Oddział ten stał na bardzo wysokim z tych osób była niezdolna do pracy ze względu poziomie, zajmując jedno z pierwszych miejsc na wiek lub inne przyczyny. Na terenie ośrodka w województwie. Dzięki niemu powstały druży- nie korzystano ze specjalnej opieki lekarskiej. ny ratownicze, ochotnicze i przemysłowe (łącznie Nie mieszkał tam też na stałe lekarz. Przycho- 152 osoby), które zostały wyposażone w sprzęt
64 Ibidem, sygn. 364.
63 APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 364. 65 APK, Akta Miasta Olkusz, nr zespołu 1204, sygn. 308.
Ilcusiana • 17 • 2017 145 Joanna Roterman
Il. 13. Zofia Okrajniowa, Legitymacja 3 września 1946 r. Źródło: Materiały archiwalne dotyczące historii mieszkańców Olkusza, zbiory Muzeum Regionalnego PTTK w Olkuszu i umundurowanie oraz dwa ratownicze punkty Mariańskiej oraz do Towarzystwa Gimnastyczne- drogowe.66 go „Sokół”.67 W 1934 r. taki kurs ratownictwa PCK ukoń- Na dzień 31 grudnia 1938 r. liczba członków czyła (będąc również członkiem ochotniczej sekcji) wynosiła 1062 osoby. Jak już wspomniano, na cze- Anna Świątkowska, s. M. Teresa od Jezusa Ukrzy- le zarządu stanęła Zofia Okrajniowa, wiceprezesem żowanego. Była córką Józefa, kupca, i Wacławy został dr Marian Kiciarski. Pozostałymi członkami z d. Dobrowolskiej, miała 3 siostry. W 1929 r. byli: burmistrz Majewski, starosta powiatowy i na- ukończyła kl. VI Gimnazjum Żeńskiego Koła czelnik urzędu skarbowego. Zarząd dzielił się na Polskiej Macierzy Szkolnej w Olkuszu, a w 1930 mniejsze sekcje, m.in. propagandową, sióstr pogo- r. Roczny Kurs Handlowy prof. Stanisława Nycza towia wojennego, szkoleniową czy prasową. Poma- w Krakowie. Prowadziła ojcu księgowość han- gali oni czynnie przy dożywianiu biednych dzieci, dlową. Należała do chóru „Hejnał”, do Sodalicji brali udział w zbiórkach na rzecz bezrobotnych.68
67 Świątkowska Anna Józefa, s. M. Teresa od Jezusa Ukrzyżowanego 66 Materiały archiwalne dotyczące historii mieszkańców Olkusza (online), [na:] www.urszulanki.pl (dostęp 10.09.2017). w dwudziestoleciu międzywojennym, zbiory Muzeum Regional- nego PTTK. 68 APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 65.
146 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 14. Notatka sprawozdawcza z kwesty z tygodnia P.C.K. Źródło: APK, Starostwo Powiatowe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 65
Szczegółowy opis działalności zamieszczono najwięcej odpowiedniej i rozlokowanej we wszyst- w artykule ‘Gazety Kieleckiej’ z 1929 r. Czytamy kich prawie miejscowościach powiatu. Zwrócono się w nim: Odbyło się ogólne zebranie PCK w Olku- z propozycją do przedstawiciela pow. Zw. Str. Ogn. szu, na którym prezes Zarządu p. Z. Okrajniowa p. Insp. Wydrycha z prośbą o współpracę z gotowo- przedstawiła sprawozdanie z działalności oddzia- ścią wyasygnowania ze strony P.C.K. na ten cel zł łu. Sprawozdanie kasowe odczytał w zastępstwie tysiąc - pp. Stamirowski i Burmistrz Starkiewicz skarbniczki, p. Kurzejowej – p. Żernicki. Według przyrzekli poparcie w zorganizowaniu kursów. tego sprawozdania przychód wynosił zł: 3847,61, Pozatem postanowiono się zwrócić o współpracę do rozchód zł: 1875,07 oraz pozostałość na r. 1929 zł: pow. kom. LOPP., Strzelca, Sokoła w Olkuszu i na 1972,54 gr. Sprawozdanie zostało zaakceptowane. wniosek p. inż. Cissowskiego z Bolesławia, do Koła Na zebraniu poruszano potrzebę urządzenia kur- Gospodyń wiejskich, Koła LOPP i Straży Ochotn. sów ratownictwa ogólnego i przeciwgazowego, szcze- w Bolesławiu. Do Zarządu PCK wybrano ponow- gólnie przy strażach pożarnych, jako organizacji nie pp. Z. Okrajniową Kurzejową, Rzadkowskiego,
Ilcusiana • 17 • 2017 147 Joanna Roterman
Il. 15. Sprawozdanie ogólne z działalności oddziału PCK w Olkuszu za czas od 1 X 1937 do 20 III 1938 r. Źródło: APK, Starostwo Powia- towe Olkusz, nr zespołu 1139, sygn. 65
148 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Il. 16. Egzamin służby PCK w Olkuszu (28.06.1934 r.) Źródło: Materiały archiwalne dotyczące historii mieszkańców Olkusza w dwudzie- stoleciu międzywojennym, zbiory Muzeum Regionalnego PTTK Żernickiego, Bobrzeckiego i Walca. Delegatem do wego Komitetu Pomocy dzieciom i Młodzieży.70 Okręgu został p. Żernicki.69 Odbudowa narodowości polskiej w pierw- W 1938 r. olkuski PCK otrzymał sztandar szych latach po I wojnie światowej była wielkim ufundowany z ofiar społeczeństwa, jako wyraz wyzwaniem dla społeczeństwa. Okazało się to być uznania dla wzorowo prowadzonego oddziału. trudne zwłaszcza w zagadnieniach związanych ze W tym też okresie istniały Koła Młodzieży PCK. służbą zdrowia i poprawą warunków sanitarnych. Zakładały one w szkołach ‘kąciki czystości’, które Niemniej jednak na terenie miasta udało się stwo- z czasem stały się początkiem szczerzenia propa- rzyć sprawnie działający system ochrony zdrowia gandy sanitarno-higienicznej na wsi. Zofia Okraj- i ubezpieczeń społecznych. Przez cały okres mię- niowa roztaczała nad nimi specjalną opiekę. Za- dzywojenny starano się go modernizować, szuka- angażowana całym sercem, wciągnęła oddział do jąc nowych form finansowania i nadzoru. akcji ogólnokrajowych, takich jak zbiórki na rzecz Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi, na rzecz ofiar gradobicia w powiecie olkuskim, powodzi w 1937 r., na cele walki z gruźlicą, z rakiem, na szkolnictwo polskie za granicą i na rzecz Powiato-
70 Materiały archiwalne dotyczące historii mieszkańców Olkusza w dwudziestoleciu międzywojennym, zbiory Muzeum Regional- 69 „Gazeta Kielecka” 1929, nr 24, s. 5. nego PTTK.
Ilcusiana • 17 • 2017 149 Joanna Roterman
Bibliografia
Źródła archiwalne: 1916-1956, red. I. Libura, J. Majewska, • Archiwum Państwowe w Katowicach: J. Hryniewicz, Kraków 1957. Akta miasta Olkusz, nr zespołu 1204, sy- • Markowski Mieczysław, Ziemia olkuska gnatura: 308. w niepodległej Polsce (1918–1939), [w:] • Starostwo Powiatowe w Olkuszu 1918- Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pod 1939, nr zespołu 1139, sygnatury: 65, red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, t. 2, 240, 364, 371, 376. Warszawa-Kraków 1978, s. 7-124. • Archiwum Muzeum Regionalnego • Ostrowska Bożena, Problemy ochrony PTTK w Olkuszu: Materiały archiwalne zdrowia w województwie warszawskim w dotyczące historii mieszkańców Olkusza, okresie dwudziestolecia międzywojennego zbiory Muzeum Regionalnego PTTK (1918-1939), Pułtusk 2011. w Olkuszu. • Ossowska Maria, Moralność mieszczańska, Źródła drukowane: Wrocław-Warszawa 1985. • Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. • Renz Regina, Wygląd zewnętrzny małych Gdańskiem) dla handlu, rzemiosł i rolnic- miast i miasteczek na terenie wojewódz- twa, Bydgoszcz 1927/1928. twa kieleckiego w okresie międzywojen- Prasa: nym, „Kieleckie Studia Historyczne”, t. • „Gazeta Kielecka” 1929, 1939. 9, 1991. • „Gazeta Tygodniowa” 1937, • Renz Regina, Życie codzienne w • „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1931, miasteczkach województwa kieleckiego 1932, 1937. 1918-1939, Kielce 1994. • „Kronika Powiatu Olkuskiego” 1918. • Słabińska Elżbieta, Inteligencja na prowin- • „Ojczyzna” 1920. cji kieleckiej, Kielce 2004. • „Polonia” 1937. • Traczyński Edward, Wyposażenie budyn- Opracowania: ków mieszkalnych i gospodarczych w regio- • Człowiek odważny. Okiennice. Reportaże nie świętokrzyskim w II połowie XIX i XX kieleckie, Lublin 1964, s. 123. wieku, Kielce 1986, s.22; • Grabusińska Zuzanna, Domy pomocy spo- • Witkowski Stefan, Warunki zdrowotne łecznej w Polsce, Warszawa 2013. i służba zdrowia, [w:] Radom: dzieje mia- • Kluczewski Leszek, Kundera-Leśniak sta z XIX i XX wieku, red. S. Witkowski, Małgorzata, In memoriam – biografie leka- Warszawa 1985, s. 242-246. rzy, lekarzy dentystów pracujących na tere- • Żarnowski Janusz, Struktura społeczna in- nie powiatu olkuskiego, zmarłych w latach teligencji, Warszawa 1964. 1918-2006. Historia powstania Szpitala • Żebrowski Rafał, Borzymińska Zofia, Po- św. Błażeja w Olkuszu, Olkusz 2007. -lin. Kultura Żydów Polskich w XX wieku • Księga pamiątkowa Liceum w Olkuszu (zarys), Warszawa 1993.
150 Warunki materialne i sanitarne oraz służba zdrowia w Olkuszu w dwudziestoleciu międzywojennym
Strony internetowe: • Goc Krzysztof, Chwała ludziom niesłusz- nie posądzonym,
Ilcusiana • 17 • 2017 151 152 Dawid Konieczny
Fabryka
Ilcusiana • 17 • 2017 153 Dawid Konieczny
Dawid Konieczny
Fabryka
Il. 1. Fabryka POLMET, należąca przed wojną do Joska i Dawida Lenderów. fot. arch. P. Nogiecia
Olkusz, Oś. Wschód, pierwsza połowa lat 80. lasku, jaki jeszcze niedawno był tajemniczym sa- XX wieku. Kilkuletni chłopiec imieniem Dawid, dem, a w nim rosły jabłonie, śliwy, wiśnie i spo- mieszkaniec pobliskich bloków, baraszkuje wraz tykali się dorośli. Sad stawał się jeszcze bardziej z kolegami pośród zwałów betonu, powyrywa- tajemniczy, gdy zapadał zmierzch, a okalające go nych drzew i mas usypanej ziemi, bawiąc się betonowe ogrodzenie zamieniało się w mroczną w najlepsze. Chłopcy odkrywają właśnie tajemny strażnicę – nie do sforsowania przez dzieci. Sadu właz, który według legendy miał prowadzić do już jednak nie ma. Dorośli mówią, że w tym podziemnych korytarzy, jakimi można dotrzeć miejscu ma powstać wkrótce szkoła podstawowa. pod olkuski Rynek. Nieopodal tego wejścia stoi – Hmm, ma powstać szkoła, ale co było tu wcze- wielki spychacz, z którego ogromnych gąsienic śniej?! Wiadomo, był sad, ale patrząc w stronę, rozciąga się „niezapomniany” widok na kikuty gdzie zachodzi właśnie wielkie czerwone słońce,
154 Fabryka dzieci dostrzegają białe, sterczące jeszcze na kilka to teren, który rozciągał się (patrząc od zachodu) metrów ponad powierzchnią ziemi pozostałości od obecnej ul. Polnej ku ul. 3 Maja (dziś ul. Kró- murów. Mury te tworzyły niegdyś duży kompleks la Kazimierza Wielkiego), dalej w linii prostej na pewnej przedwojennej fabryki. wschód, by skręcić do góry (na północ) w stronę 6 lipca 1907 r., kiedy Polski nadal nie było na obecnej ul. J. Korczaka, a następnie w lewo wró- mapach Europy, carskie władze zarejestrowały cić na zachód, na powrót do ul. Polnej, zamykając w Olkuszu przedsiębiorstwo pod nazwą Akcyjne w ten sposób kwartał „Lenderowej ziemi”. Fabry- Towarzystwo Tłocznych i Emaliowanych Wyro- ka powstała niemalże w tym samym okresie, co bów „Westen”. Jego głównym akcjonariuszem, duży kompleks przemysłowy Westena. Najpraw- jak również pierwszym dyrektorem, został przed- dopodobniej założona została w latach 1908- siębiorca austriacki Piotr Westen. Był twórcą 1910 (już po uruchomieniu w Olkuszu zakładu pierwszego w mieście i jego okolicy tak dużego przez austriackiego kapitalistę).3 zakładu pracy. W olkuskiej fabryce wytwarzano Zresztą w owych latach, przed i niedługo po m.in. emaliowane wiadra, bańki na mleko, na- powstaniu zakładów należących do Piotra We- czynia kuchenne, miski do mycia, okrągłe sita stena i Joska Lendera, istniały też w Olkuszu do herbaty, żelazka na duszę, maszynki do lodów lub w jego obecnych dzielnicach mniejsze firmy i mięs, lampy, spluwaczki, garnuszki, czajniki czy produkcyjne: Towarzystwo „Saturn” otwarło już pierwsze w kraju blaszane wanny kąpielowe. Nie- w 1890 r. w Pomorzanach płuczkę galmanu „Jó- wątpliwie Westen stał się wówczas ojcem tutejsze- zef” (rozbudowaną zresztą w pierwszym 10-leciu go przemysłu i dobroczyńcą wszystkich olkuszan. XX wieku); w roku 1884 dużą fabrykę kafli na Mało kto jednak zdaje sobie sprawę, że choć przedmieściu parczewskim otworzyła rodzina zakłady austriackiego przedsiębiorcy dały począ- Filawskich; kilka lat później identyczną fabry- tek wielkiemu przemysłowi na ziemi olkuskiej kę otworzył także Herman Kerth (niegdysiej- (w roku 1908 powstała także filia fabryki w Wol- szy współpracownik Wawrzyńca Filawskiego). bromiu)1, to w krótkim czasie Westenowi „wy- Ponadto pewne jest także, że w tamtym czasie rósł pod nosem” inny przemysłowy konkurent. w samym Olkuszu istniały jeszcze fabryczki tek- Okazał się nim miejscowy Żyd, Josek Lender (ur. tury smołowcowej (papy), nawozów sztucznych w Olkuszu 20 czerwca 1864 r.)2, który swoją („Diril”), zapewne liczne młyny wodne, młyn fabrykę ulokował przy ulicy 3 Maja pod nume- parowy na przedmieściu krakowskim (istniejący rem 93, niemalże naprzeciwko „królestwa We- do dzisiaj jako ruina przy ul. Króla Kazimierza stena” (oba zakłady oddzielała tylko nitka Kolei Wielkiego), tartaki (w tym parowy tartak Hensol- Iwanogrodzko-Dąbrowskiej). Lender odkupił tu tów, zbudowany na przełomie wieku XIX i XX na działkę, być może od miejscowych chłopów. Był przedmieściu sławkowskim na działce zakupionej od spadkobierców Aleksandra Maliszewskiego), cegielnia, powstała w roku 1914 elektrownia 1 A. Pilch, Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowanych „Emalia” S.A. 1907-2007, Olkusz 2007, s. 3.4,5,7,8,9.
2 Akta o stwierdzenie zgonu (online), Instytut Pamięci Narodowej, 3 Por. Rzemiosło i przemysł (fragm. pracy Z. Pajdaka w Wojewódz- OBUiAD w Katowicach, IPN Ka 327/1389, [na:] https://www. kim Biurze Urbanistycznym), [w:] Księga Pamiątkowa liceum ipn.gov.pl/pl/form/r905965376,Akta-o-stwierdzenie-zgonu. w Olkuszu 1916-1956, red I. Libura, J. Majewska, J. Hryniewicz, html. Drukarnia Wydawnicza w Krakowie, Kraków 1957, s. 347.
Ilcusiana • 17 • 2017 155 Dawid Konieczny miejska Mariana Starkiewicza (nie istniejąca, przekroczeniem kordonu.7 Stąd też w roku 1908, a znajdująca się niegdyś naprzeciwko obecne- mimo miejscowych prześladowań Żydów (przy go gmachu Starostwa Powiatowego)4 czy kuźnia czym antysemityzm w Galicji był słaby z powodu Jarnów (mieszcząca się naprzeciwko Szkoły Rze- polonizacji szkoły, pod rządami cara bardzo silny mieślniczej przy obecnej ul. Górniczej). Poza tym z powodu jej rusyfikacji), jako 44-letni już męż- w Olkuszu działały jeszcze mniejsze zakłady nale- czyzna wraz ze swoim ojcem Rubinem sprzedał żące do polskiej i żydowskiej społeczności miasta. część ich gruntów dworskich, na których niegdyś Zanim jednak Josek Lender sprowadził się do stał browar i karczma, aby przeprowadzić się wła- Olkusza – gdzie został w krótkim czasie poważa- śnie do Olkusza.8 Jak wspomniałem wcześniej, nym żydowskim przemysłowcem, który wzniósł być może jeszcze w tym samym roku zakupił na w tym mieście fabrykę (szybko stał się w nim górce powyżej Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dą- drugim po Westenie potentatem przemysłowym, browskiej grunty, a do roku 1910 – według ską- o czym świadczy łączenie ich nazwisk na pierw- pych źródeł – wybudował tam fabryczkę naczyń szych miejscach ówczesnych spisów wyborców, aluminiowych.9 np. do Powiatowej Kasy Chorych5) – zamiesz- Niewątpliwie na takie inwestycje mogli so- kiwał (według skąpych źródeł) wraz z rodziną bie pozwolić ludzie wielce majętni, ale także ci, (m.in. z ojcem Rubinem i matką Chają6) w nie- którzy posiadali w mieście odpowiednie konek- odległych podkrakowskich Czubrowicach. Jego sje – Lender musiał je mieć, skoro kilkakrotnie przeprowadzka do Olkusza była uwarunkowana był wybierany miejscowym radnym. Pewne jest, bardzo szczególnie: z jednej strony antysemityzm jak podaje jedyne wówczas na ziemi olkuskiej li- w Galicji był zaledwie postawą w stanie zarod- czące się czasopismo polskie – „Kronika Powia- kowym w porównaniu z carskim (urzędowym) tu Olkuskiego”, że 15 lutego 1917 r. odbyło się i polskim w Królestwie, z drugiej zaś w porów- w pomieszczeniach olkuskiego magistratu posie- naniu z przysłowiową już wtedy nędzą galicyjską, dzenie Rady Miasta Olkusza. W posiedzeniu bra- także w sensie rozwoju przemysłowego, liczne za- ła udział, wespół z burmistrzem Karolem Radłow- kłady wyrobów metalowych z Królestwa dawały skim, cała grupa radnych i ławników (w sumie 19 Lenderowi szansę pozyskania materiału do pro- osób, m.in. nasz bohater Josek Lender, Mordka dukcji i kooperacji. Wnosić z tego należy, że za- miar stworzenia fabryki istniał u niego już przed 7 Por. Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospo- litej, KAW, Warszawa 1991, s. 21; I. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie 1864-1914, KAW, Warszawa 1988, s. 45; L. W. Biegele- isen, Stan ekonomiczny Małopolski na podstawie bilansu handlowe- go, Warszawa 1921, s. 189, 190. 4 Por. D. Konieczny, S. Góra, Dworzec olkuski Drogi Żelaznej Iwa- nogrodzko-Dąbrowskiej na przełomie XIX i XX wieku (online), [w:] 8 K. Piechota, Zapomniani, nieznani – Żydzi zamieszkujący pod- „Ilcusiana” 16/2017; R. Maliszewski, W cieniu fabryki – dawna krakowskie wsie Racławice i Czubrowice (online), [w:] Jurajski fabryka, [na:] http://zcalegoswia2.blogspot.com/search?q=w+cie- Ostaniec – jurajski kącik historyczny, [na:] http://www.jurajskio- niu+fabryki. staniec.pl/index.php?option=com_content&view=article&id- =307:qzapomniani-nieznani-ydzi-zamieszkujcy-podkrakowskie- 5 Wybory delegatów do Rady Powiatowej Kasy Chorych w Olkuszu wsie-racawice-i-czubrowiceq&catid=17:dzieje-miejscowoci- (online), [w:] „Kielecki Dziennik Wojewódzki” 25/22.06.1929, racawice&Itemid=25. s. 333-335, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-conten- t?id=81973 . 9 J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamią- tek w olkuskiem, Druk Szkoły Rzemiosł, Marjówka Opoczyńska 6 Akta o stwierdzenie zgonu (online), dz. cyt., IPN Ka 327/1389. 1933, s. 215.
156 Fabryka
Talerman czy właściciele dwóch kaflarni – Waw- mi zostali także m. in. dotychczasowy burmistrz rzyniec Filawski i Herman Kerth). Na spotkaniu miasta Karol Radłowski, przemysłowiec Jan Jar- poruszano ważne dla miasta problemy: zatwier- no czy właściciel kaflarni Wawrzyniec Filawski, dzono wyniki licytacji, podczas której Westen a na zastępcę powołano m. in. właściciela olku- poszerzył teren swej fabryki o poręby miejskie na skiej kaflarni Hermana Kertha. W skład wybrań- północ od obecnej Alei 1000-lecia; wybrano rad- ców z kurii III (absolwentów szkoły średniej lub nych, mających zbadać pracę i opracować regu- spełniających kryteria podatku mieszkaniowego) lamin komisji żywnościowej oraz rozpatrywano wszedł m.in. nieoceniony inżynier Antoni Min- problemy magistratu z miejscową gminą żydow- kiewicz, zastępcą zaś został właściciel tartaku Pa- ską (jej protest co do braku w nim żydowskich weł Hensoldt. Ponadto z kurii IV (wyborcy poza ławników).10 Po kolejnych wyborach w lipcu poprzednimi grupami) wybrano m. in. dyrektora 1918 r. podczas posiedzenia Rady Miasta Olku- Towarzystwa Wzajemnego Kredytu – Aleksandra sza wybrano nową radę miejską. Jak donosi „Kro- Machnickiego.12 Przy okazji zakończonych wy- nika”: Dzięki ogólnemu porozumieniu, zawartemu borów autorzy „Kroniki” zwrócili uwagę także na zarówno pomiędzy poszczególnymi komitetami wy- rolę, jaką mają do odegrania nowi radni miasta borczymi kurji, ugrupowaniami społecznymi, jako Olkusza oraz pozwolili sobie porównać obecnie też obozem chrześcijańskim i żydowskim, w dniu zakończone wybory do tych wcześniejszych: Jak składania list komisarzowi wyborczemu została widać z obecnego składu Rady, uległ on dość znacz- przedłożona tylko jedna lista, wobec czego akt gło- nej zmianie, bowiem spośród 24 radnych tylko 11 sowania okazał się zbyteczny. Przez przyjęcie przeto zasiadało w poprzednim zarządzie miasta. Wzrosła do wiadomości list kandydatów przez komisarza też ilość radnych - Żydów (3 w poprzedniej Radzie wyborczego, wobec zaś braku jakichkolwiek sprze- i 3 zastępców) do 6 członków Rady i 6 ich zastęp- ciwów - nowa Rada Miasta rozpoczyna działalność ców, co się stało tylko dzięki układowi i brakowi w pierwszych dniach sierpnia.11 chęci walki ze strony społeczeństwa polskiego; przy I tak oto stanowisko radnego z ramienia gmi- walce wyborczej bowiem mogli chrześcijanie (gdy- ny żydowskiej z kurii I, do której należeli przed- by chcieli) uzyskać jeszcze 2 mandaty. Przed nową stawiciele miejscowego handlu i przemysłu, po- Radą roztacza się olbrzymie pole pracy, tak ciężkiej wierzono ponownie m. in. Joskowi Lenderowi i odpowiedzialnej w obecnej dobie. Musi ona nie (jak to określono: właścicielowi fabryki) i kupco- tylko zachować spuściznę, zostawioną przez ojców wi Markusowi Talermanowi, a zastępcą jednego naszych, a niszczoną dotkliwie rękami obcych, lecz z radnych z tej kurii został wybrany m. in. miej- dźwignąć i na poziomie nowożytnym utrzymać roz- scowy rabin Mendel Rozensztrauch. Ze strony wój miasta; musi pamiętać, że popularność i poży- obozu chrześcijańskiego z kurii II, która zrzeszała teczność nie zawsze idą w parze - przeto nie dla właścicieli posiadłości w obrębie miasta, radny- oklasków chwilowych, lecz trwałego dobra pracę kie- rować winna; musi wreszcie zrozumieć, że Olkusz był, jest i ma być grodem szczerze polskim, nie może 10 „Kronika Powiatu Olkuskiego” (online), 5/15.03.1917, s. 12, 13, [na:] http://mbc.malopolska.pl/dlibra/plain-content?id=74382 . więc zamknąć oczu, by nie widzieć, co się dzieje da-
11 „Kronika Powiatu Olkuskiego” (online), 38-39/1.08.1918, s. 2, [na:] http://mbc.malopolska.pl/dlibra/plain-content?id=74408. 12 Tamże, s. 1-2.
Ilcusiana • 17 • 2017 157 Dawid Konieczny lej w Polsce, poza rogatkami miejskimi.13 fasada podzielona była na trzy segmenty, z czego Przemysłowiec–radny Josek Lender, na co na- zarówno środkowy w partii dachowej (wielkiej ja- leży w szczególności zwrócić uwagę, jako jeden skółki), jak i dwa narożne ryzality były wyższe niż z zaledwie jedenastu radnych miejskich utrzy- dwupoziomowa całość budowli, zakończone trój- mał wtedy swoje stanowisko przynajmniej przez kątnymi zdobionymi szczytami (na wzór gma- dwie kadencje. Dowodzi to, iż cieszył się w Ol- chu olkuskiego dworca kolejowego) i drewnia- kuszu wielkim szacunkiem, zarówno (jak wów- nymi elementami architektonicznymi kalenicy, czas mówiono) obozu żydowskiego, jak również wspierającej się na drewnianych legarach. Niższe chrześcijańskiego. Ponadto wydaje się, że Lender dwie kondygnacje budynku nadawały mu po- (podobnie jak Piotr Westen), posiadając również stać horyzontalną, przysadzistą. Piętnastoosiowa własną fabrykę naczyń aluminiowych, musiał być fasada willi zdobiona była rzędami klasycznych jednym z ważniejszych graczy biznesowych na okien, jednakże w suterynach były one mniejsze lokalnym rynku pracy, a zatrudniając zapewne (kwadratowe pod łagodnym łukiem), natomiast niemałą liczbę pracowników (choć mniejszą, niż w wyższej partii budynku nieco większe i prosto- Westen), zasłużył na opinię jednego z hojniej- kątne. Na ostatnim piętrze (w części środkowej szych chlebodawców dla mieszkańców Olkusza i obu narożnych segmentach) znajdowały się i jego okolic. Fabrykę, jak wcześniej wspomniano, drewniane balkony, które podkreślały w pełni es- musiał Lender wybudować najpóźniej do 1910 r. tetykę południowego wykończenia willi. Od stro- dzięki wniesionemu rodzinnemu kapitałowi, ny ulicy do budynku prowadziły wysokie beto- w części zapewne także z pomocą zaczerpniętych nowe (pomalowane na biało) schody ze zdobioną kredytów bankowych. Podobnie jak w przypadku balustradą, które kończyły się ponad poziomem zabudowań Westena, Lender postawił bezpośred- suteryn, prowadząc bezpośrednio na wysoki par- nio w obrębie fabryki przy ul. 3 Maja 93 drew- ter. Podobne wiodły do ganku podwieszonego nianą willę, w której zamieszkał wespół ze swoją przy lewym ryzalicie, co wskazuje na fakt, iż był to liczną rodziną (żoną Margulą z d. Erlich, synem z pewnością dom wielorodzinny. Elewacja gma- Dawidem - ur. 8 kwietnia 1885 r., córką Lają - ur. chu utrzymana była w dwóch kolorach (białym 6 czerwca 1901 r.14 i licznymi innymi jej człon- – rezerwowanym tu dla suteryn, tj. poniżej wy- kami). sokiego parteru, oraz jasnobrązowym względnie Był to okazały, trzykondygnacyjny budynek, różu pompejańskim – dla całości ponad sutery- zaprojektowany w stylu alpejskim. Posiadał sute- nami, obejmującej też elementy drewniane). Bu- ryny, niski parter i pierwsze piętro. Posadowiony dynek przykryty był pochyłym dachem o zróżni- był na planie prostokąta i zapewne na fundamen- cowanych kątach konstrukcyjnych i nachyleniu, tach betonowych bądź kamiennych. Od frontu a część środkowa opatrzona w wysokie ozdobne kominy. 13 Tamże, s. 2. Wnętrze willi zapewne posiadało wiele po- 14 Por. Akta o stwierdzenie zgonu (online), dz. cyt., IPN Ka mieszczeń mieszkalnych i gospodarczych. Jak 327/1388, [na:] https://www.ipn.gov.pl/pl/form/r794568 79432,Akta-o-stwierdzenie-zgonu.print; Tamże, IPN Ka 327/ później wspominała Teresa Skorus, która wespół 1389.; Akta o stwierdzenie zgonu (online), dz. cyt., IPN Ka 327/580, [na:] https://www.ipn.gov.pl/pl/form/r76990844 ze swoją dwunastoosobową familią zamieszkiwała 553428,Akta-o-stwierdzenie-zgonu.html.
158 Fabryka po wojnie opuszczony przez rodzinę Lenderów tonem willi). Na wzór zabudowań Westenow- gmach: Pomieszczeń w budynku było wiele i za- skich Josek Lender musiał zadbać o wybudowa- mieszkiwało w nim kilkanaście pracowniczych ro- nie (choć zapewne w mniejszej skali niż Westen) dzin, które tuż po II wojnie światowej wprowadziły produkcyjnych budynków fabrycznych, baraków się tutaj. Było to związane z tym, że cały fabryczny pracowniczych (rodzaj kawalerek), pomieszczeń kompleks wraz z pomieszczeniami mieszkalnymi jadalnych (stołówek) itp. Musiał się również po- przejęła Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowanych starać o to, by zakład zasilić w wodę czy prąd, bez i ulokowała w nim rodziny swoich pracowników. którego na pewno nie mógłby stać się liczącym Wprowadziliśmy się tam, z mieszkania na starym się producentem w kraju (sprawując jednak funk- placu fabrycznym Westena, na początku lat 50-tych. cję radnego miejskiego niewątpliwie po pewnym Moim rodzicom (ojciec, Roman Czarnota, pracował czasie potrafił sprostać tym problemom). Dowo- na OFNE) przyznano lokal na drugiej kondygna- dem, że Lenderowie w pełni korzystali z dostęp- cji tego budynku. Pamiętam, że pomieszczenia nych przywilejów, jest informacja, którą podaje w tym budynku były podzielone na szereg mniej- Państwowa Sieć Telefoniczna. Otóż w spisie abo- szych i większych mieszkań. Składały się one prze- nentów za rok 1924 właściciel olkuskiej fabryki ważnie z 2 dużych i wysokich pokojów, sporej wiel- J. Lender widnieje jako osoba (pośród tylko 36 kości kuchni i wydzielonej wąskiej - a długiej ła- podmiotów w Olkuszu), która posiada już swój zienki. W jednym z pokojów znajdował się ponadto prywatny numer telefonu. Mając stały adres ko- piec kaflowy opalany węglem, podobnie zresztą jak respondencyjny i telefoniczny w Rynku pod nr. w łazience, tyle tylko, że w pomieszczeniu sanitar- 91 (w późniejszym czasie, najprawdopodobniej nym znajdował się wysoki stojący piec. Także kuch- po roku 1935, rynek zmienił nazwę na pl. Mar- nia wyposażona była w kaflowe palenisko. Budynek szałka Józefa Piłsudskiego), dzieli część kamienicy przecinała klatka schodowa z całym rzędem scho- z dyrektorem Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, dów i pomieszczeń po obu jej stronach.15 a zarazem właścicielem składu aptecznego – Anto- Można zatem wnioskować, iż za czasów swo- nim Okrajnim. Pamiętać należy, iż w owym czasie jej świetności dom Lenderów był zapewne jeszcze w olkuskim okręgu własne numery telefoniczne bardziej okazały i spełniał rolę reprezentacyjną posiadały m. in. tylko takie podmioty, jak: dy- oraz wchodził w skład zabudowań fabrycznych, rekcja fabryki „Westen” (w tym inż. Otto), fabry- które rozciągały się bezpośrednio za nim w kie- ki papieru i cementu „Klucze”, Powiatowa Kasa runku północnym. Najpewniej dojazd na plac Chorych, Komenda Państwowa Policji, nieliczni fabryczny pomiędzy dwoma skrzydłami ich zabu- adwokaci, notariusze, bogaci handlarze żydowscy dowań prowadził od ulicy 3 Maja przy wschod- i oczywiście Urząd Poczty Polskiej. Co zrozumia- nim ryzalicie budynku mieszkalnego. Ponadto łe, Lender nie zapomniał także, by jednocześnie oddzielony on był od ulicy drewnianym płotem, połączyć ze światem nitką sieci telefonicznej swo- który także od północnej strony izolował miesz- jej fabryki wyrobów aluminiowych.16 kańców od powstałej za nim części przemysłowej (osobnym płotem wydzielono ogród przed fron- 16 Por. Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej okręgu krakow- skiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów wg stanu z dnia 31 grudnia 1924r. (online), s. 137, [na:] http://www.mtg-malopolska.org.pl/ima- 15 Z rozmowy T. Skorus z D.K., 2017. ges/skany/telefon_1924/telefon_1924.pdf.
Ilcusiana • 17 • 2017 159 Dawid Konieczny
W bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań fa- z wcześniejszymi rączkami drewnianymi).18 brycznych lub na terenie zakładu w tym samym O ile działalność fabryki Joska Lendera od czasie założył Lender również tartak, gdzie mógł momentu powstania zakładu do czasu, kiedy dokonywać przerobu drewna okrągłego na po- Polska wyzwoliła się spod rozbiorów i odzyskała trzeby własnej fabryki bądź też na potrzeby niepodległość, jest wielką zagadką (wyłączywszy handlowe (Westen też posiadał swój tartak). nieliczne informacje - jak ta, że jego syn Da- Tartak Joska Lendera okazał się na tyle dobrze wid, po wpłaceniu dobrowolnej składki rocznej prosperującym interesem, że w 1930 r. (a zapew- w wysokości 1 rs - został członkiem zwyczajnym ne i wcześniej) został zaliczony do ważniejszych warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabyt- firm żydowskich w regionie olkuskim. Zresztą kami Przeszłości, co oznaczało wyraźnie intencje to wyróżnienie dotyczyło także tartaków, które asymilacyjne; Towarzystwo interweniowało też znajdowały się w rękach innych przedsiębiorców w 1912 r. w sprawie stanu olkuskiej fary u bisku- żydowskich – Pawła Hensoldta oraz Markusa lub pa kieleckiego19), o tyle o następnych latach jej Mordki Talermanów17 (podobnie zresztą jak Len- działalności wiadomo więcej. der, wszyscy wymienieni mieli za sobą przeszłość Zakłady Lendera, przejściowo wcześniej upań- radnych miejskich). Na początku lat 30. XX wie- stwowione (co umożliwiało jednak odbudowę ku także fabryka naczyń aluminiowych należąca powojenną przemysłu z racji kredytów i zaliczek do Lenderów została zaliczona (według poczytnej rządowych), jak cały polski przemysł metalowy i fachowej prasy handlowej) – wespół z fabryką przeżyły w 1924 r. załamanie koniunktury na swe „Olkusz” (Westen) oraz zakładami: warszawskim wyroby i musiały redukować liczbę zatrudnio- „Pelikanem”, „Światowidem” z Pruszkowa i „Nic- nych. Choć pod wieloma względami sytuacja ich kelwerke” z Paruszowic k. Kluczborka – do pięciu była znacznie lepsza, niż w 1921 r. (tj. końcowej największych wytwórni wyrobów aluminiowych dacie najtrudniejszych lat powojennych – o ruinie w kraju. Niewątpliwie niebagatelny wpływ na to polskiej gospodarki w tym czasie świadczy fakt, wyróżnienie miało wdrażanie różnego rodzaju że w 1918 r. zatrudniała 15% stanu robotników nowinek produkcyjnych: zaczęto z dużym rozma- z roku 1914), mogły przetrwać tylko z dwóch chem wytwarzać naczynia aluminiowe, wypiera- powodów: zwiększania przez rząd zamówień dla jąc w ten sposób wyroby emaliowane, a poszcze- armii i dostępności kapitałów żydowskich (polscy gólne fabryki wprowadzały ulepszenia w produk- przemysłowcy żydowskiego pochodzenia z racji cji samych naczyń (m. in. dorabiano do patelni skrajnego antysemityzmu caratu przed rokiem specjalne uchwyty, zwane zimnymi rączkami, 1917 nie inwestowali w ogóle w carskie obliga- które, pomimo że były wykonane ze stopu meta- lowego, były złymi przewodnikami termicznymi 18 Por. Naczynia aluminiowe wypierają emaliowane (online), [w:] i nie niszczyły się tak bardzo, jak to miało miejsce „Gazeta Handlowa”, 82/11.04.1931, s. 3, [na:] http://ebuw.uw.e- du.pl/dlibra/doccontent?id=13183; Z rynku naczyń aluminiowych (online), [w:] „Tygodnik Handlowy”, 12/21.03.1930, s. 11, [na:] http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publication/132152?tab=1.
19 Por. Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Opieki nad Zabytkami 17 Por. Gminy żydowskie 1918-1939 (online), [na:] http://swie- Przeszłości za rok 1912 (online), ed. W. Łazarski, Warszawa 1913, tokrzyskisztetl.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=76&su- s. 26, 27, XVIII, [na:] http://bc.radom.pl/dlibra/plain-conten- b=9#strona. t?id=25020.
160 Fabryka cje, papiery wartościowe czy pożyczki wojen- czasie sierpy, kosy, pobielane (a nie: emaliowane, ne). Lender miał więc niemałe szanse inwestycji więc nie było tu konkurencji z Westenem), żela- i produkcji u progu niepodległości, a zatrudniając zne i blaszane (aluminiowe) garnuszki i garnki, ponad dwudziestu pracowników musiał należeć sita do mleka o mosiężnej lub miedzianej siatce Polskiego Związku Przemysłowców Metalowych. itp. Handel tymi ostatnimi wyrobami na wsi or- Posiadali oni w 1923 r. łącznie 20 fabryk i 4071 ganizowali właśnie pachciarze – i to z wielkim po- robotników, a rok później 21 fabryk i 3277 ro- wodzeniem, gdyż społeczność tradycjonalna ce- botników. Rok 1925 przyniósł całej tej branży niła wysoko trwały srebrzysty połysk aluminium kolejne redukcje stanu zatrudnienia z racji ogra- i wspaniały złoty odcień aluminiowego brązu niczenia konsumpcji wewnętrznej, pomniejszo- (7-10 % aluminium i do 90 % miedzi).21 nej jeszcze wojną celną Polski z Niemcami przy Fabryka naczyń aluminiowych pierwotnie zo- utracie tradycyjnego rynku zbytu na wschodzie stała zarejestrowana jako firma „Lender i Syn” po powstaniu ZSRR. Należy się dla tego czasu (z pewnością współwłaścicielem faktycznym był domyślać ścisłej współpracy badanych tu zakła- także syn Joska, Dawid).22 Lata 20. XX wieku, dów ze Stowarzyszeniem Rzemieślników Żydow- a więc okres odradzającego się z powojennych skich w Olkuszu.20 zgliszczy I wojny światowej młodego państwa Lender był w tej epoce przykładem nie etnicz- polskiego, były dla rodziny Lenderów znakomi- nego czy religijnego, ale cywilizacyjno-gospodar- tym okresem działalności przemysłowej. I choć czego samodefiniowania się narodowego Żydów, w 1927 r. (być może jednak już kilka lat wcze- świadomie odrzuciwszy zasadę, że wolno im zaj- śniej) na lokalnym olkuskim rynku przedsię- mować się tylko spekulacją. Począł więc zaopatry- biorstw metalurgicznych wyłonił się im kolej- wać wieś (na początku tylko podolkuską) w cyn- ny rywal w osobie W. Glajtmana, który przy ul. kowane bańki na mleko (15 l lub 20 l), którego Szpitalnej założył pod szyldem „Glajtman W. skup prowadzili u włościan żydowscy pachciarze i Ska” zakład wyrobów emaliowanych23, zakład na- (dawn. dzierżawcy, tu: ajenci do handlu cudzymi leżący do Joska i jego syna ewoluował. Rodzinna wyrobami). Sam Josek Lender, jak się wydaje, bę- firma Lenderów (Dawid już wtedy był najprawdo- dąc też radnym olkuskim rozwijał swój interes już podobniej jej głównym zarządcą) musiała prężniej podczas I wojny światowej we współpracy z magi- wprowadzać w życie nowe technologie produkcyj- stratem, programowo popierającym rozwój mle- ne, nie żałując przy tym grosza na dalszy rozwój. czarni i dożywiania ludności w ramach pomocy 21 A. Szopowa, W. Banaszak, Opowieści z pamięci, ed. Starostwo Po- społecznej, co wymagało licznych naczyń. Opi- wiatowe w Olkuszu, Szczecin 2006-13, s. 37, 45, 61, 80, 123, sywane zakłady musiały produkować już w tym 171; E. Kwiatkowski, Dysproporcje [ed. 1931], oprac. A. Garlicki, Czytelnik, Warszawa 1989, s. 251, 252; Centryfuga, Glin, Glino- we stopy, [hasła w:] Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, Wydawnictwo „Gutenberga”, Kraków [1929-38], t. 3, s. 19, t. 5, 20 Por. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, s. 426, 427. przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1928 (online), ed. Towarzystwo 22 Por. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla han- Reklamy Międzynarodowej Sp. z o.o., s. 44, 262; Księga adresowa dlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1928, dz. cyt., s. 262; Księga Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, i rolnictwa 1930 (online), ed. Towarzystwo Reklamy Międzyna- rzemiosł i rolnictwa 1930, dz. cyt., s. 249. rodowej Sp. z o.o., s. 249; Z. Landau, J. Tomaszewski, dz. cyt., s. 9, 15; A. Garlicki, Pierwsze lata Drugiej Rzeczypospolitej, KAW, 23 „Przegląd Kupiecki” (online), 44/11.11.1927, s. 13, [na:] http:// Warszawa 1989, s. 34, 45. jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication?id=318318&tab=3.
Ilcusiana • 17 • 2017 161 Dawid Konieczny
W pierwszych dniach maja 1927 r. odbyły się kompletne urządzenia kuchenne, restauracyjne, w stolicy Wielkopolski wielkie Targi Poznańskie, z aluminium, niklu i alpagi [bardzo taniego, nie- które ówczesny minister przemysłu i handlu (był rdzewnego i trwałego stopu miedzi, cynku i ni- nim w latach 1926-30 Eugeniusz Kwiatkowski klu, używanego do wyrobu nakryć stołowych, – człowiek, który zainicjował budowę miasta zwłaszcza posrebrzanych, co wskazywałoby na i portu Gdyni) nazwał gospodarczą stolicą Polski. Lenderową obsługę produkcyjną różnych warstw Targi oficjalnie otworzył naczelny dyrektor tej społecznych25]. Wśród wyrobów tej fabryki łódzki imprezy, p. Krzyżankiewicz. Jak zauważyła ów- przemysł interesować mogą szpule aluminiowe, któ- czesna prasa: Tegoroczny trzeci Międzynarodowy re mają specjalne zastosowanie do jedwabnictwa.26 Targ Poznański odbywa się w pomyślnych warun- Co ciekawe, pewne jest również, iż przed ro- kach i złożyło się na to wiele przyczyn, a szczegól- kiem 1927 interesy Lenderów rozwijały się na nie stabilizacja życia gospodarczego, równowaga tyle dobrze, że w Katowicach przy ul. Szopena budżetowa, aktywny bilans handlowy oraz wielkie 7 Olkuska Fabryka Wyrobów Aluminiowych zainteresowanie zagranicy życiem i rozwojem sto- i Metalowych otwarła swoją filię. Oczywiście, sunków gospodarczych w Polsce. Toteż nic dziwnego, dbając o wszelkie możliwe udogodnienia dla że frekwencja zwiedzających jest ogromna (w dniu prowadzenia szybkiego i efektywnego handlu 3 maja zwiedziło targi około 50 tysięcy osób).24 z partnerami biznesowymi ówczesnej Polski, Josek Targi odbywały się w tzw. Pałacu Targowym: wy- z synem Dawidem zatroszczyli się także o to, by stawiano m. in. zabawki, torebki, fartuchy, nici, filia miała (identycznie, jak w Olkuszu) całodo- pojawiły się stoiska papiernicze, włókiennicze, bową łączność telefoniczną.27 Laury, które zebrała chemiczne (mydlarskie), spożywcze, cukierni- firma „Lender i Syn” po wystawie w Poznaniu nie cze, ceramiczne. Swoje miejsce miały także firmy, były ostatnimi. Ponad rok później, w październi- które wystawiały eksponaty belgijskie, francuskie ku 1928 r., odbyła się inna ważna wystawa prze- i szwajcarskie. W pobliskiej Hali Maszyn eks- mysłu polskiego – w Katowicach otwarto dwie ponowany był przede wszystkim przemysł gór- ekspozycje: Wnętrze domu i Technika na usługach nośląski, który prezentował wszelkiego rodzaju gospodarstwa domowego. Podczas tej imprezy jury maszyny i wytwory swoich hut. Natomiast obok przyznało przemysłowcom wiele odznaczeń, wy- Pałacu Targowego, w tzw. Wieży Górnośląskiej różnień i dyplomów uznania za wkład włożony (połączonej wystawienniczo z Halą Maszyn), wy- w rozwój macierzystego przemysłu, zajmującego stawiały się liczne fabryki samochodowe. Jednak, się produkcją wyrobów używanych w gospodar- co istotne, jak podaje dalej prasa: Na pierwszym stwie domowym. Olkuska firma naczyń alumi- piętrze Wieży Górnośląskiej znajdujemy przemysł niowych ponownie została uhonorowana, tym elektrotechniczny, radiowy. Dalej przyrządy do go- spodarstwa domowego, wśród których prym wiodą eksponaty olkuskiej fabryki „Lender i Syn” - jak 25 Por. Alpaka, [hasło w:] Wielka ilustrowana encyklopedia powszech- na, dz. cyt., t. 1, s. 133; Mała encyklopedia techniki, PWN, War- szawa 1969, s. 393.
26 Gospodarcza…, s. 5; Eugeniusz Kwiatkowski (online), [hasło na:] 24 Gospodarcza stolica Polski (online), [w:] „Ilustrowana Republika”, https://pl.wikipedia.org/wiki/Eugeniusz_Kwiatkowski. [druk akc. Targów Poznańskich], 07.05.1927, s. 5, [na:] http:// bc.wimbp.lodz.pl/dlibra/publication?id=24421&tab=3. 27 Por. Gospodarcza…, s. 8.
162 Fabryka razem srebrnym medalem.28 nie nowego typu maszynki do lodów. Opis paten- Dokładnie w rok po dużym sukcesie na wy- towy o nr 16423 brzmiał następująco: stawie w Katowicach, gdzie wszyscy nagrodzeni Maszynka jest przeznaczona do wytwarzania polscy kapitaliści zaczęli snuć dalekosiężne plany lodów, przy czem usuwa potrzebę kręcenia. Przy o podboju nowych rynków zbytu dla produko- dotychczas rozpowszechnionych maszynkach trzeba wanych przez własne zakłady towarów, właściciele kręcić 30 do 40 minut, maszynka mniejsza osiąga olkuskiej fabryki z nieskrywanym niepokojem ten sam wynik samoczynnie. Istota wynalazku po- spoglądali za „Wielką Wodę”. Otóż 24 paździer- lega na tem, iż między zewnętrznem powietrzem nika 1929 r. na Nowojorskiej Giełdzie Papierów a zbiornikiem, wypełnionym lodem, wytwarza się Wartościowych doszło do krachu gospodarczego. próżnię, która, izolując zbiornik, utrzymuje tempe- Wzrost akcji spowodował podniesienie wartości raturę poniżej zera. Wewnętrzny zbiornik, w którym aktywów należących do inwestorów giełdowych. umieszcza się płyn do zamrożenia, jest oddzielony Banki udzieliły zbyt wielu kredytów pod zastaw od lodu cienką ścianką, która pozwala, aby tempe- przewartościowanych akcji. Narastała (jak pisała ratura płynu opadła aż do punktu zamrożenia. ówczesna prasa) bańka spekulacyjna, która w koń- Zastrzeżenie patentowe: cu pękła, bo pęknąć musiała. Tak oto w „czarny Maszynka do lodu kształtu walcowego, składają- czwartek”, pod koniec lat 20. XX wieku, świat ca się z wewnętrznego zbiornika na lody i zewnętrz- wszedł w czas wielkiego kryzysu.29 Oczywiście nego zbiornika z lodem i solą z otworami górnym problemy gospodarcze świata, a także polskich i dolnym, znamienna tem, że zewnętrzny zbiornik i obcych przedsiębiorców prowadzących swoje (b) posiada podwójną ściankę (c), w której wytwo- interesy w nowej Rzeczypospolitej (w tym Lende- rzona próżnia izoluje ten zbiornik z lodem od ota- rów), narastały stopniowo i rozłożyły się na kilka czającego powietrza. następnych lat. Cały olkuski ówczesny „bizne- Olkuska Fabryka Wyrobów Aluminiowych sowy światek” stanął przed trudnymi wyborami i Metalowych - Lender i Syn30 i wyzwaniami. Zarządcy fabryki „Lender i Syn” również musieli sobie radzić w tamtym okresie, Ostatecznie – według zawartych w tym do- by nie zostać w krótkim czasie bankrutami. Na kumencie informacji – patentu udzielono 23 początku lat 30. XX wieku Olkuska Fabryka Wy- maja 1932 r. Dawid Lender nie spoczął na lau- robów Aluminiowych i Metalowych przeszła więc rach i, według informacji Urzędu Patentowego, do wdrażania nowych technologii i wynalazków, 16 sierpnia 1938 r. zgłosił tamże (rejestrując go mających na celu rozszerzenie swojej handlowej ostatecznie dopiero 7 sierpnia 1940 r.) wzór użyt- oferty. 16 lipca 1931 r. właściciele zakładu złożyli kowy i zdobniczy dla swojego kolejnego produk- do Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej wniosek o przyznanie im patentu na produkowa- 30 Wykaz patentów udzielonych przez Urząd Patentowy Rz. P. w roku 1932 (online), nakładem Urzędu Patentowego Rz. P. War- szawa 1933, s. 33, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/Content/367787/ NDIGCZAS016938_1932.pdf; Opis patentowy (online), z d. 28 Por. „Polska Zachodnia”, 279/08.10.1928, s. 1, [na:] http://www. 01.10.1932, [na:] https://tech.money.pl/przemysl/patenty/pl- bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/plain-content?id=16175. 16423-531526.html; Wiadomości Urzędu Patentowego (online), z. 6 z 30.06.1932, s. 412, [na:] https://grab.uprp.pl/sites/Wy- 29 Por. Czarny czwartek (online), [hasło na:] https://pl.wikipedia. dawnictwa/WydawnictwaArchiwum/WydawnictwaArchiwum/ org/wiki/Czarny_czwartek_(1929). WUP06_1932.pdf?Mobile=1.
Ilcusiana • 17 • 2017 163 Dawid Konieczny tu, tj. klamerki do robienia loczków na fryzurze.31 W latach 30. obaj współwłaściciele fabryki Kolejny zgłoszony przez niego wniosek obejmo- zmienili jej pierwotną nazwę „Lender i Syn” na wał patent na ochraniacze napiętek pończoch, które „Alnik”, co wskazuje na równoważenie już pro- miały w swym zamyśle ułatwić kobietom zakłada- dukcji z aluminium i niklu. Tego drugiego musie- nie i ściąganie butów. 12 listopada 1938 r. Len- li używać (z racji jego wysokiej odporności na ko- der junior, jako właściciel filli fabryki olkuskiej rozję i wysokie temperatury) do wyrobu naczyń w Katowicach, zabezpieczył prawnie w Urzędzie dla gospodarstw domowych i przemysłu, galan- Patentowym swój ulepszony wynalazek, którym terii, przyrządów mierniczych i armatury dla pary była maska pyłochronna.32 Według informacji, za- przegrzanej, powlekając nim też ochronnie lub wartych w Wiadomościach Urzędu Patentowego dekoracyjnie (platerując – a nazwa plater ozna- z czerwca 1940 r., Zakłady Przemysłu Meta- czała wtedy również cenniejsze tace i inne skła- lowego „Polmet” Sp. z o.o. 3 sierpnia 1939 r. dowe kuchennego kredensu) miedź, mosiądz lub (a więc niespełna miesiąc przed wybuchem wyroby z blachy stalowej, platerowanej niklem II wojny światowej) zarejestrowały graficzny jedno- lub dwustronnie. Domyślać się tu nale- znak towarowy DALEN (co jest najprawdopo- ży słusznie wyrobów ze stopów niklu z miedzią dobniej anagramem od Dawid Lender). Pod tą oraz z miedzią i cynkiem, przy tym te pierwsze nazwą handlową kryły się towary, które zapew- – co miało znaczenie zasadnicze dla zbytu – od- ne już wcześniej produkowała firma Lenderów, znaczały się piękną srebrzystą barwą. Jeśli chodzi a mianowicie wspomniane maski pyłochłonne.33 o stop miedzi, niklu i cynku, wyroby z niego Najprawdopodobniej produkt ten miał być prze- zwano nowym srebrem, argentanem lub alpagą znaczony bezpośrednio dla wojska. Zamówienia (alpaką). Używany tu zapewne tzw. stop Monela rządowe były u kresu lat 30., podobnie jak w do- (około 67% niklu, 2% miedzi i do 2% żelaza) był bie pierwszej wojny, podstawą rozwoju przemy- piękny wizualnie (srebrzystobiały), pod postacią słu podnoszącego się po wielkim kryzysie.34 Od naczyń wytrzymały na bardzo wysokie tempera- początku okupacji do zakończenia wojny fabryka tury, wpływy atmosferyczne i, co także istotne „Olkusz” sporą swoją część produkcji oparła na dla kuchni, działanie roztworów kwaśnych i sol- zamówieniach właśnie wojskowych (dla Rzeszy). nych.36 Produkowano m.in. części do masek gazowych, Jeszcze później (co musi wskazywać na kłopoty łuski czy elementy pocisków.35 w dobie zapaści gospodarczej kraju i antysemity- zmu, gdy – także w Olkuszu – sklepy i hurtownie
31 Por. Wiadomości Urzędu Patentowego, z. 3 z 31.08.1940, s. reklamowały się i zalecały jako „chrześcijańskie”) 65, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=3889 44&from=publication. zakład ten zmienił znów nazwę na „Polmet”,
32 Por. Wiadomości Urzędu Patentowego, z. 12 z 12.1938, s. 468, podkreślając zarówno polskość właścicieli (ina- [na:] https://grab.uprp.pl/sites/Wydawnictwa/WydawnictwaAr- czej mówiąc: kapitału), jak i środowiska odbior- chiwum/WydawnictwaArchiwum/WUP12_1938.pdf. ców jego wyrobów. Z tych samych powodów 33 Por. Wiadomości Urzędu Patentowego, z. 1 z 06.1940, s. 18, [na:] https://grab.uprp.pl/sites/Wydawnictwa/WydawnictwaArchi- wum/WydawnictwaArchiwum/WUP01_1940.pdf.
34 Por. Z. Landau, J. Tomaszewski, dz. cyt., s. 9. 36 Por. A. Wiatrowski, Ilustrowany przewodnik po ziemi olkuskiej, nakł. Zarządu Obwodu ZHP w Olkuszu, Olkusz 1938, s. 24; 35 A. Pilch, dz. cyt., s. 15. Mała encyklopedia techniki, PWN, Warszawa 1967, s. 393.
164 Fabryka co Lenderowie, Chaim Weidman wymalował Niestety, światowy kryzys zdawał się narastać. wtedy wrota swego sklepu towarów mieszanych Problemy nie omijały także dwóch największych w Stanisławowie w biało-czerwone pasy, na ich olkuskich zakładów produkcyjnych. W marcu prawym skrzydle umieszczając też polskie godło 1934 r. z powodu coraz większych problemów pod napisem „Sklep”. Lenderowie nie byli więc ze zbytem wyprodukowanego towaru, a nawet wtedy wyjątkami, jeśli chodziło o metody oca- zupełnego braku zamówień, swoją pracę musiała lenia swego interesu.37 Na bazie kontekstualnej zatrzymać fabryka Westena. Przewidziano wtedy danych źródłowych z tamtej epoki i historii tech- trzytygodniowy okres postojowy: zatrzymano niki można ustalić, że temu samemu celowi słu- wszystkie maszyny oraz linię produkcyjną i – aby żyło stopniowe poszerzenie zakresu ich produkcji, zminimalizować poniesione z tego tytułu straty obejmującej na koniec – z racji galwanizacji sto- – zdecydowano, iż okres zatrzymania fabryki bę- pów aluminium i niklu, a także obróbki plastycz- dzie przeznaczony na przeprowadzenie niezbęd- nej (kucia, walcowania, przeciągania) i odlewni- nych remontów w całym zakładzie.39 Co prawda czej – różnorodne naczynia kuchenne i sztućce, nie posiadam wiedzy, że podobny los w tamtym lekki sprzęt sportowy (rowery, ich części, kijki okresie spotkał także zakłady Lendera, lecz jest narciarskie itp.), blachy, kształtki, rury, wyroby to bardzo prawdopodobne, bo typowe dla tego galanteryjne (np. klamerki do robienia loków na czasu. Należy pamiętać, że już blisko 10 lat wcze- fryzurze, ochraniacze napiętków pończoch), apa- śniej (7 grudnia 1925 r.), w dobie wspomnianego raturę chemiczną, pojemniki na kwas azotowy, kryzysu przemysłu metalowego, fabrykant Josek przewody elektryczne, a nawet (jako naddatek Lender był zmuszony zwolnić z pracy 35 robot- i efekt uboczny produkcji) proszek glinowy do ników i w konsekwencji zamknąć swoje zakłady wyrobu srebrnej farby. Do tego domyślać się na- do odwołania (dla porównania w tamtym okresie leży wytwarzania: przewodników elektrycznych fabryka papieru w Kluczach wymówiła umowy (z aluminium o dodatku 1,5% krzemku ma- wszystkim robotnikom i urzędnikom).40 Wydaje gnezu), elementów konstrukcji budowlanych się, że problemy sprzedażowe musiały dotknąć z metalu i metalowych aparatów (z siluminu także fabrykę należącą do Joska i jego syna, gdyż – ich przykładem była tu wspomniana maszyn- przecież oba zakłady należały do tej samej grupy ka do produkcji lodów), osłon dla motorów przemysłu metalowego, produkującego naczynia i przekładni dla samochodów i samolotów. Poza w epoce masowego bezrobocia i głodu, a także tym także wanien kąpielowych, armatury łazien- wzrastających (nie tylko na ziemi olkuskiej) na- kowej, części pieców metalowych, kaflowych strojów antysemickich. Z jednej strony były one, i cementowych, elementów izolujących dla pie- coraz silniejsze od końca XIX wieku, zupełnym ców elektrycznych i cementowych.38 zaprzeczeniem solidarności polsko-żydowskiej
39 Por. Unieruchomienie fabryki (online), [w:] „Goniec Częstochow- 37 Por. A. Wiatrowski, dz. cyt., s. 14, 24; Z. Landau, J. Tomaszew- ski”, 69/25.03.1934, s. 5, [na:] http://www.biblioteka.czest.pl/ ski, dz. cyt., s. 47. zbiory/czasopisma/goniec_czestochowski/1934/Goniec_Czesto- chowski_Nr_069_1934.pdf. 38 Por. A. Wiatrowski, dz. cyt., s. 24, 29; Mała encyklopedia techni- ki, s. 372, 389, 392, 501, 594-596, 729, 730, 769-771; Lakiery 40 Dalsze zamykanie fabryk w powiecie olkuskim (online), [w:] „Ga- metalowe, Lekkie metale, Olkusz, [hasła w:] Wielka ilustrowana zeta Robotnicza”, 290/18.12.1925, s. 2, [na:] http://sbc.org.pl/ encyklopedia powszechna, dz. cyt., t. 21, s. 266, 27 3 i t. 11, s. 300. Content/142496/iv4409-1925-290-0001.pdf .
Ilcusiana • 17 • 2017 165 Dawid Konieczny z czasu powstania styczniowego i lat bezpośrednio z „obywateli” stali się „poddanymi” dopiero we- po nim, uzasadnione bowiem wtedy już od pół dług Ustaw Norymberskich z 1935 r. Jako taki wieku oskarżeniami przemysłowców żydowskich nie należał do królów armatnich przemysłu Rze- o prześladowanie robotników polskich – z drugiej szy, którzy ofiarowali Hitlerowi w roku 1933 mi- jednak firma Lenderów radziła sobie w dobie kry- lionowy fundusz wyborczy. Właśnie w roku 1934 zysu nie najgorzej, skoro wedle świadectw miej- weszła w życie ustawa „o organicznej strukturze scowa ludność wszystko zakupywała u Żydów.41 gospodarki niemieckiej”, promująca wielkie kon- Jednocześnie fabryka miała poważne kłopoty cerny kosztem małych przedsiębiorstw, zwłaszcza innego typu. Władze administracyjne w Olkuszu żydowskich.43 Antykomunizm Hitlera był dla wystąpiły na drogę sądową przeciwko zarządowi rządu polskiego bardzo kuszący, tym samym po fabryki „Alnik” (Lendera) w Olkuszu o zatrudnie- wspomnianym pakcie dwustronnym uciekinier nie w charakterze dyrektora fabryki obywatela Rze- z Niemiec mógł być traktowany urzędowo w Pol- szy niemieckiej, Ernesta Kraemera bez zezwolenia sce nie jako demokrata, ale właśnie komunista. odnośnych władz.42 Niejasny kontekst tego aktu Oskarżeniu Lendera z racji pracy Kreamera mógł oskarżenia należy tłumaczyć wieloczynnikowo: sprzyjać także fakt, iż – na bazie tamtego paktu zapewne Lender przyjął do pracy pobratymcę – wiosną 1934 r. skończyła się polsko-niemiecka w wierze, uciekającego spod władzy Hitlera (od wojna celna, trwająca od roku 1925. Poza tym stycznia 1933 r. było to wśród Żydów niemieckich w dobie najostrzejszej fazy kryzysu gospodarcze- zjawisko typowe, tym bardziej, że jako robotnicy go (1933-34) zajmowanie wszelkich miejsc pracy i fabrykanci nie mieścili się w hitlerowskiej wizji przez „obcych” rodziło społeczną nienawiść do czysto rasowej Wehrwirtschaft – tj. gospodarki wo- nich oraz irracjonalne zachowania władz central- jennej, oczyszczonej w żargonie „Mein Kampf” od nych i lokalnych w Polsce.44 „żydowskiego kapitału i żydowskiej plutokracji” W drugiej połowie lat 30. XX wieku ogólna – i to przy braku dopełnienia miejscowych for- sytuacja gospodarcza na świecie i w kraju była malności paszportowo-meldunkowych). Miało to już lepsza, miejscowo jednak stawała się w Pol- znaczenie o tyle, że 26 stycznia 1934 r. (w dniu sce jeszcze trudniejsza. Na prowincji ziszczało się pierwszej rocznicy objęcia władzy przez Hitlera) widmo dalszego krachu gospodarczego. W kraju podpisano polsko-niemiecki pakt o wzajemnym dochodziło do walki ludności o lepszy byt oraz braku przemocy, co nie odwiodło kanclerza Rze- o polepszenie warunków pracy i płacy, domaga- szy od wygłaszania roszczeniowych przemówień no się usprawnienia koniunktury gospodarczej z deklaracjami, że pełny pokój zależy od spełnie- i poprawienia sytuacji na wsi. Na porządku nia żądań Niemiec. Nie można też wykluczyć, że dziennym było organizowanie zgromadzeń, pro- Kreamer był przewidującym reprezentantem owe- testów i strajków. W rocznicę Cudu nad Wisłą, go żydowskiego kapitału, choć Żydzi niemieccy 43 Por. G. Jaszuński, Z polityki niedostatecznie 1919-1939, Czytel- nik, Warszawa 1967, s. 123, 145, 150, 151, 155, 156, 161, 162, 239 i n., 354, 358, 360; R. Grunberger, Historia społeczna Trzeciej 41 Por. J. Wiśniewski, dz. cyt., s. 206-212, 215. Rzeszy, przeł. W. Kalinowski, PIW, Warszawa 1987, t. 2, s. 340, 344, 359 i n. 42 Za zatrudnianie obcokrajowca (online), [w:] „Siedem Groszy”, 97/10.04.1934, s. 2, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publica- 44 Por. G. Jaszuński, dz. cyt., s. 352, 353, 358, 360; R. Grunberger, tion?id=317597&tab=3. dz. cyt., t. 2, s. 15; Z. Landau, J. Tomaszewski, dz. cyt., s. 47.
166 Fabryka
15 sierpnia 1937 r., Stronnictwo Ludowe pro- problemy ze Związkiem Robotników Przemysłu klamowało dziesięciodniowy powszechny strajk Metalowego, spowodowane przymusowymi (co chłopski. Strajk w swym założeniu miał objąć cały było typowe dla lat kryzysu) przestojami obu kraj, jednakże do największych zamieszek doszło zakładów i pomniejszeniem zarobków robot- w Małopolsce. Podczas brutalnych zajść zginąć ników (u Lendera 2-7 zł dziennie), a problemy miało przynajmniej 41 osób, a 34 odniosły rany.45 te rozwiązali taką samą umową ze związkowca- Większe kłopoty zaczęła także odczuwać fabryka mi.47 W latach tych kupcy i handlowcy gremial- naczyń Lenderów (już wtedy zarejestrowana pod nie odmawiali już kupującym prawa do sprze- nową nazwą „Polmet”). Robotnicy tej fabryki daży ratalnej, żądając gotówki, co skutkowało poczęli domagać się korzystniejszych warunków także w obu wskazywanych fabrykach zamianą pracy i podniesienia płac. W tym konflikcie pra- części pensji pracowników na bony do realizacji cownicy reprezentowani byli przez Sekretariat w zakładowym sklepie. Okręgowy Związku Robotników Przemysłu Me- Pogarszające się warunki pracy, płacy i życia talowego, który podjął rozmowy z szefostwem robotników, nie tylko w fabrykach olkuskich zakładu: Między zakładami przemysłu metalowe- oczywiście, były jednak nieporównywalne z tym, go Polmet w Olkuszu a robotnikami tejże fabry- co czekało ich pod okupacją niemiecką. Wszystko ki, reprezentowanymi przez Sekretariat Okręgowy wskazuje na to, że Franciszek Feikes (o nazwisku Związku Robotników Przemysłu Metalowego, za- wyraźnie austriackim) był podczas okupacji je- warta została umowa zbiorowa, przyznająca robot- dynie rzekomym właścicielem fabryki wyrobów nikom około 10% podwyżki płac. Poza tym umowa metalowych w Olkuszu, zatrudniającej wtedy gwarantuje robotnikom zatrudnionym w akordzie ogromną liczbę (150 osób) robotników, sko- zarobki co najmniej o 25% wyższe od dniówki za- ro nikt o nim jako miejscowym przedsiębiorcy sadniczej. Wreszcie zarząd fabryki zobowiązał się wcześniej nie słyszał. Mógł to być współpracow- w umowie do udzielenia robotnikom urlopów, zgod- nik Fritza Westena, przejmujący konkurencyjne nie z ustawą, z zastrzeżeniem, że urlopy zaczynać się wobec niego przedsiębiorstwo w jego interesie, będą w poniedziałek. Sprawa ta ma duże znaczenie lub jedynie jej zarządca z ramienia niemieckiego dla robotników, gdyż przemysłowcy, wykorzystując - w żargonie III Rzeszy dowódca przedsiębiorstwa fakt, iż płatne są za urlop tylko dni robocze - tak jako ośrodek załogi pośród członków przedsiębior- kombinowali, by podczas udzielonego urlopu wypa- stwa, tj. delegatów robotniczych (oczywiście tylko dło jak najwięcej niedziel. Umowa zawarta została Niemców) bez żadnych realnych uprawnień. na czas nieograniczony z prawem wypowiedzenia Jednak zmiana właściciela i – jak wszystko 30-dniowego przez każdą ze stron.46 na to wskazuje na tle historii innych zakładów Już w 1930 r. Westen i Lender mieli podobne w powiecie – produkcja na potrzeby wojenne Rzeszy nie oznaczały jeszcze automatycznie, że w pierwszych latach okupacji były właściciel został 45 Por. 10 dni strajku chłopskiego - krwawe zajścia w Małopolsce w oświetleniu komunikatu prezesa Rady Ministrów gen. Sławoja Skład- kowskiego (online), [w:] „Gazeta Robotnicza”, 227/31.08.1937, s. 2, [na:] http://www.sbc.org.pl/Content/136903/iv4409-1937- 227-0001.pdf . 47 Por. Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk i R. Ko- łodziejczyk, PWN, Warszawa-Kraków 1978, t. 2, s. 40-41; 46 Podwyżka płac w firmie „Polmet” w Olkuszu (online), tamże. Z. Landau, J. Tomaszewski, dz. cyt., s. 47.
Ilcusiana • 17 • 2017 167 Dawid Konieczny automatycznie odsunięty od nadzoru produkcji. fabryki upiła się z radości, roztargniony kasjer przez Podobne jak w wypadku innych zakładów, z pun- pomyłkę wypłacił im bowiem sumę potrąceń [do ku widzenia okupanta celowe było dalsze zatrud- 20% dochodów brutto samych Niemców] za- nianie żydowskich kierowników robót, zwłaszcza miast należnych zarobków.49 w przemyśle chemicznym i metalowym, w któ- Niestety lata II wojny światowej okazały się rych Żydzi byli nadal specjalistami nie do za- dla familii Lenderów tragiczne. Wybuch wojny stąpienia. We wskazanym żargonie armijnym i przejęcie rodzinnego zakładu przez Niemców sami robotnicy byli zaś szeregowcami pracy, były tylko nieuchronnym preludium do schył- a w okupowanej Polsce – praktycznie niewolni- ku losów tej rodziny. W obozach zagłady (m.in. kami. Taka tytulatura, jak również jej odniesienie w Auschwitz) zginęli w latach 1942-43: Josek (78 l.), do realiów, były przykładami właściwej reżimowi Szajndla (65 l.), Szmul (44 l.), Dawid i jego żona vehischer Ernst (bydlęcej powagi). Robotnicy ol- Róża (57 l. i 52 l.), Samek i Ela, a także Berek, kuscy otrzymywali 100g chleba dziennie (w oku- Frymeta, Margot i Alfryda (odpowiednio: 51, powanej Francji 120g). 47, 13 i 21 lat)50. Jak wspominał Innocenty Li- Niemiecki zarząd fabryki Lendera (która, bura w „Księdze Pamiątkowej Liceum w Olku- paradoksalnie, właśnie reżimowi zachodnie- szu: 1916-1956”, Alfryda [Alfreda] była jedną go okupanta zawdzięcza swoje ocalenie) utrzy- z wielu żydowskich uczennic olkuskiego gimna- mał doskonały standard wyrobów, podczas zjum żeńskiego, które zginęły w obozie zagłady.51 gdy całą produkcję prospołeczną w Niemczech Wojny nie przeżyła także siostra Dawida Lende- przedwojennych cechowała bardzo niska jakość ra, Laja Potok (41 l.) oraz jej mąż – Mojżesz Aron – w latach 1932-38 obroty artykułami gospo- Potok (ur. w Będzinie, 46 l.), który był bogatym darstwa domowego wzrosły o połowę (poza przedsiębiorcą i najprawdopodobniej posiadał tym tylko meblami, w znacznej mierze przecież udziały w przedwojennej fabryce należącej do pożydowskimi). Przy tym – tak w Rzeszy, jak teścia. Życie ocaliła natomiast Margulisa (Lola) w okupowanej Polsce – bezwład oficjalnego sys- Reiner (córka Potoków, ur. w 1925 r.).52 Podczas temu dystrybucji rozwinął do kolosalnych roz- okupacji (od czerwca lub lipca 1942 r.) pracowała miarów czarny rynek, w tym właśnie artykułów w tzw. „szopie (fabryce) Rosnera”, najprawdopo- domowych. Warunki pracy i płacy pod okupacją, dobniej na terenie getta w Będzinie, zajmując się także w byłej fabryce Lendera i pod pieczą do- z ramienia Wehrmachtu szyciem mundurów dla wódcy przedsiębiorstwa Feikesa (w tak drastycznie armii niemieckiej. Pracownicy szwalni Rosnera byli odmiennych warunkach wobec patriarchalnych wolni od pracy w obozach i od wysiedleń za cenę stosunków pracodawcy i pracowników w przed- wojennych firmach Lendera i Westena)48, tłuma- 49 Cyt. za: R. Grunberger, dz. cyt., t. 2, s. 202. : Załoga wielkiej 50 Por. Marsz pamięci - w rocznicę wymordowania Żydów z Olkusza, czy ówczesny dowcip niemiecki oprac. I. Cieślik, Olkusz 2016, s. 55.
51 Por. Tragedia ludności żydowskiej, [w:] Księga pamiątkowa li- ceum…, s. 86. 48 Por. R. Grunberger, dz. cyt., t. 2, s. 17, 29, 31, 32, 40, 44, 191, 194; Obyczaje w Polsce, red. A. Chwalba, Wydawnictwo Nauko- 52 Margolisa (Lola) Solnitzki o życiu w Olkuszu i Bergen Balsen we PWN, Warszawa 2005, s. 308-309; Dzieje Olkusza…, t. 2, w okresie II wojny światowej (online), s. 1-3, [na:] http://www. s. 157 i n.; K. Moczarski, Rozmowy z katem, oprac. A.K. Kunert, sztetl.org.pl/pl/article/olkusz/16,relacje-wspomnienia/14169,/?a- Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 201, 219. =showCity&id=361.
168 Fabryka
„wkupnego” w wysokości minimum 8.000 marek.53 – Stanisława Kowalczyka, 1 listopada 1946 r. Większość wymienionych członków rodziny Lende- fabryka „Polmetu” (zarejestrowana w tym wy- rów mieszkało przed wojną we wspomnianej wcze- kazie jako firma należąca do Róży i Józefa vel śniej willi przy ul. 3 Maja 93 w Olkuszu.54 Joska Lenderów) znalazła się w spisie zakładów U schyłku wojny zasadniczo zmienił się także przedwojennych przechodzących na wyłączność status prawny fabryki „Polmet”. Nie żyli już daw- Skarbu Państwa. W rozporządzeniu podkreślo- ni żydowscy właściciele zakładu. Polska wchodzi- no, że powyższe przedsiębiorstwo przechodzi na ła w nową rzeczywistość. W styczniu 1945 r. do własność państwa w całości, wraz z nieruchomym Olkusza weszli Rosjanie, „oswobadzając” miasto i ruchomym majątkiem oraz z wszelkimi pra- spod okupacji hitlerowskiej. Jak wówczas infor- wami. Identycznie postąpiono wtedy z innymi mowała propagandowa prasa: Rano 20 stycznia do fabrykami leżącymi w ówczesnych granicach po- królewskiego miasta Olkusza wkroczyła zwycięska wiatu olkuskiego: Zakładami Przemysłu Metalo- Armia Czerwona. Miasto w walkach nie ucier- wego braci Szajn w Sławkowie, Fabryką Drutu piało, a społeczeństwo olkuskie stanęło od razu do i Gwoździ „Laski” Blimke i Wiśliccy w Sławkowie pracy organizacyjnej. (…) Tymczasowy burmistrz czy fabrykami należącymi przed wojną do P. We- miasta, p. Zeman, wydał niezwłocznie zarządze- stena (w tym Fabryką Wyrobów Gumowych nia normujące życie i bezpieczeństwo mieszkańców. „Wolbrom S.A.” w Wolbromiu).56 W między- Utworzono Milicję Obywatelską, komisję miesz- czasie (od 20 listopada do 15 grudnia 1947 r.), kaniową, szkolną, itd. Dnia 28 stycznia odbyło się w ramach akcji Ministerstwa Przemysłu i Han- pierwsze zebranie obywatelskie, na którym wybrano dlu, Centrala Handlowa Przemysłu Metalowego Radę Miejską, składającą się z 24 członków na czele zdecydowała się przeprowadzić wielką sprzedaż z burmistrzem, p. Janem Kasprzykiem i zastępcą, okazyjną towarów nadliczbowych i tzw. drugie- p. Michałem Kurzeją. Na zebraniu tym byli obecni go sortu. W akcji wzięła udział także Olkuska również: pełnomocnik Rządu Polskiego, ob. Łasiń- Fabryka Wyrobów Aluminiowych i Metalowych ski oraz wojenny komendant miasta. (…) Na za- „Polmet”, gdzie można było nabyć patelnie szlifo- kończenie należy zaznaczyć, że istniejące w Olku- wane, które sprzedawano z bonifikatą od 10% do szu dwie fabryki, tj. fabryka naczyń emaliowanych nawet 60% ceny.57 p. n. „Olkusz” i fabryka metali „Polmet” (dawniej Zarządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu Lendera), które najeźdźcy hitlerowscy nie zdążyli 26 czerwca 1948 r. zakłady powestenowskie „Ol- zniszczyć, częściowo są uruchamiane i w najbliż- kusz” zostały przekształcone w przedsiębiorstwo szych dniach będą w pełnym ruchu.55 państwowe pod nową nazwą: Olkuska Fabryka Zarządzeniem przewodniczącego Wojewódz- Naczyń Emaliowanych. Na podstawie rozpo- kiej Komisji ds. Upaństwowienia Przedsiębiorstw rządzenia Rady Ministrów z 30 stycznia 1947 r.
56 Por. „Krakowski Dziennik Wojewódzki” (online), 21/01.11.1946, 53 Por. K. Kocjan, Zagłada olkuskich Żydów, Olkusz 2002, s. 32. s. 337-338, [na:] http://www.jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content? id=114009; Monitor Polski - Dziennik Urzędowy, 44/30.04. 54 Marsz pamięci…, dz. cyt., s. 60. 1948, s. 21.
55 Nowe życie w Olkuszu (online), [w:] „Dziennik Polski”, 57 Por. „Rzeczpospolita i Dziennik Gospodarczy” (online), 326/ 13/16.02.1945, s. 2, [na:] http://mbc.malopolska.pl/dlibra/pu- 28.11.1947, s. 10, [na:] http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/pla- blication?id=13342&tab=3 . in-content?id=18501.
Ilcusiana • 17 • 2017 169 Dawid Konieczny oraz zarządzeń Ministra Przemysłu i Handlu w których mieszkali m. in. pp. Sokołowie. W ma- z 26 lipca i 5 października 1948 r. przygotowywano łym drewnianym domku krytym papą mieszkał mój się do sporządzenia protokołów zdawczo-odbior- ojczym Władysław Mikołajczyk z moją matką Wła- czych obu największych do czasu wybuchu wojny dysławą, a w drugiej części tego samego budynku, przedsiębiorstw w Olkuszu (tj. fabryk „Olkusz” w pokoju z kuchnią i małym gankiem, ulokowali- i „Polmet”). Zebranie protokolarne miało się od- śmy się z mężem Stanisławem. Na wprost naszego być 20 lipca 1949 r. w biurze dyrekcji Olkuskiej mieszkania znajdował się zakład z biurami, szat- Fabryki Naczyń Emaliowanych przy ul. Partyzan- niami i swoimi halami z pakownią i maszynow- tów 8.58 W następstwie spotkania, najprawdopo- nią. Za nimi, bardziej na północ, stała parterowa dobniej w październiku tego samego roku, OFNE tuczarnia. Mój ojczym pracował wtedy w Okręgo- przejęło Zakłady Przemysłu Metalowego „Polmet” wym Związku Drobiarskim i hodował tam świnie Sp. z o.o. wespół z dawną willą Lendera.59 dla zakładowej stołówki i przedszkola. Naprzeciw- Jak wspomina Teresa Skorus: Według mej pa- ko, dalej na wschód, był, jak to mówili – bunkier mięci (…) w polmetowskiej willi mieszkało wiele [przypuszczalnie owo tajemnicze podziemne wej- robotniczych rodzin. Choć pamięć już nie ta, co ście, wspomniane na wstępie], wtedy zamknięty kiedyś, przypominam sobie dawne mieszkające tam włazem. Za willą od strony zachodniej znajdowała rodziny. Nasuwają mi się takie oto nazwiska: oczy- się jedna brama wjazdowa z budką strażniczą, dru- wiście nasza rodzina Czarnotów, następnie państwo ga mniejsza, od północy, służyła do zaopatrywania Florek, Tomsia, Żurek, Osuchowie, Dąbek, Skorus, mieszkańców w dowóz węgla. W narożu północ- Kuś, Turlej, Mączka, Niewiara, czy pani Gałka no-wschodnim terenu fabrycznego, jak pamiętam, z mężem, która to była na „Polmecie” rewidentką... znajdował się duży sad.60 Wyprowadziliśmy się stamtąd u progu lat 70-tych. Willę Lendera, według relacji obu pań, zburzo- Z kolei dawna pracownica tej fabryki, Alina no na początku lat 70. XX wieku. Ostatecznie fa- Rydzyk, również wytężając pamięć, dodaje: Pra- bryczne mury rozebrano natomiast w połowie lat cowałam w tym zakładzie ponad 20 lat jako pa- 80. Najpóźniej do 1985 r. przedwojenna fabryka kowacz, ale pracę tam zaczęłam już w wieku lat „Polmetu”, należąca do Joska i Dawida Lenderów 17 na stanowisku kontroler jakości. Wyrabialiśmy (a później do OFNE), dokonała żywota. Ostatnie tam manierki, łyżki, 28-litrowe czajniki dla woj- wielkie przemysłowe dzieło żydowskich przedsię- ska, miski czy garnki. Praca w „Polmecie” należała biorców, leżące w granicach administracyjnych to ciężkich, warunki szkodliwe (m. in. aluminium), miasta Olkusza, odeszło w zapomnienie… i tak na okrągły zegar. Wyłania mi się obraz sta- Wkrótce na tym terenie, dzięki zaangażowa- rej willi, a przed nią ogród kwiatowy. Z tyłu było niu Olkuskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego, wąskie przejście na podwórko, a po lewej stronie powstała Szkoła Podstawowa nr 7 im. Janusza znajdowały się parterowe baraki mieszkaniowe, Korczaka oraz Studium Nauczycielskie. Wybu- dowano betonowe szkolne boisko, część terenu splantowano i ogrodzono. 1 września 1986 r. 58 Por. „Krakowski Dziennik Wojewódzki” (online), 13/01.07.1949, s. 117-118, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-conten- dzieci przywitał pierwszy szkolny dzwonek. t?id=116021.
59 A. Pilch, dz. cyt., s. 15-16. 60 Z rozmowy A. Rydzyk z D.K., 2017.
170 Fabryka
Il. 2. Drewniany element architektoniczny, wspierający się również na drewnianych legarach, będący dopełnieniem szczytu dachu gmachu dworca PKP. Podobne zdobienia posiadała willa Joska Lendera. Fot. D. Konieczny
Il. 3. Lokalizacja zakładów Lendera. Szkic z pamięci wyk. przez R. Maliszewskiego
Ilcusiana • 17 • 2017 171 Dawid Konieczny
Il. 4. Willa Lendera na pocztówce – wydanej około 1911 roku w Olkuszu nakładem Julii Żelazowskiej. (ze zbiorów Marka Piotrowskiego)
Il. 5. Willa Lendera (widok od tyłu, tj. od strony zakładu). Fot. własność W. Florek z arch. P. Nogiecia
172 Fabryka
Il. 6. Willa Lendera od frontu w okresie powojennym. Fot. własność W. Florek z arch. P. Nogiecia
Il. 7. Wyburzanie fabryki POLMETU w 1 poł. lat 80-tych XX w.(po lewej stronie bloki przy ul. Polnej, po prawej zaś fragment bloku przy ul. Króla KazimierzaWielkiego). Fot. z arch. P. Nogiecia
Ilcusiana • 17 • 2017 173 Dawid Konieczny
Il. 8. Maszynka do lodów produkowana w fabryce LENDER i SYN. Rys. z publikacji Urzędu Patentowego z d. 01.10.1932 r. - druk L. Bogusławskiego i S-ki, Warszawa
174 Fabryka
Il. 9. Maszynka do lodów produkowana w fabryce LENDER i SYN. Rys. z publikacji Urzędu Patentowego z d. 01.10.1932 r. - druk L. Bogusławskiego i S-ki, Warszawa
Il. 10. Zakłady Lenderów. Fot. własność K.Czarnota z arch. P. Nogiecia
Ilcusiana • 17 • 2017 175 Dawid Konieczny
Il. 11. NN w oknie mieszkania pracowniczego willi Lendera (okres powojenny). Fot. z archiwum rodzinnego Koniecznych
176 Fabryka
Il. 12. Państwo Teresa i Józef Skorusowie przez parkanem willi Lendera (rok 1960). Fot z archiwum rodzinnego Koniecznych
Il. 13. Olkuski cmentarz żydowski w roku 1946 – przy grobie babci Margolisy stoi jej wnuczka Margolisa (Lola) z kuzynką Luszą. Źródło: www.sztetl.org.pl
Ilcusiana • 17 • 2017 177 Dawid Konieczny
Bibliografia
• Biegeleisen L.W., Stan ekonomiczny Ma- • Ihnatowicz I., Społeczeństwo polskie 1864- łopolski na podstawie bilansu handlowego, 1914, KAW, Warszawa 1988. Warszawa 1921. • Instytut Pamięci Narodowej, OBUiAD w Ka- • Czarny czwartek (online), [na:] https://pl.wi- towicach (online), Akta o stwierdzenie zgonu, kipedia.org/wiki/Czarny_czwartek_(1929). IPN Ka 327/1389, [na:] https://www.ipn. • Dalsze zamykanie fabryk w powiecie olku- gov.pl/pl/form/r905965376,Akta-o-stwier- skim (online), [w:] „Gazeta Robotnicza”, dzenie-zgonu.html. 290/18.12.1925, s. 2, [na:] http://sbc.org. • Instytut Pamięci Narodowej (online), OBU- pl/Content/142496/iv4409-1925-290-0001. iAD w Katowicach, Akta o stwierdzenie zgo- pdf. nu, IPN Ka 327/1388, [na:] https://www. • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. ipn.gov.pl/pl/form/r79456879432,Akta-o- F. Kiryk i R. Kołodziejczyk, PWN, Warsza- -stwierdzenie-zgonu.print. wa-Kraków 1978. • Instytut Pamięci Narodowej (online), OBU- • 10 dni strajku chłopskiego - krwawe zajścia iAD w Katowicach, Akta o stwierdzenie zgo- w Małopolsce w oświetleniu komunikatu pre- nu, IPN Ka 327/580, [na:] https://www.ipn. zesa Rady Ministrów gen. Sławoja Składkow- gov.pl/pl/form/r76990844553428,Akta-o- skiego (online), [w:] „Gazeta Robotnicza”, -stwierdzenie-zgonu.html. 227/31.08.1937, [na:] http://www.sbc.org. • Jaszuński G., Z polityki niedostatecznie pl/Content/136903/iv4409-1937-227-0001. 1919-1939, Czytelnik, Warszawa 1967. pdf. • Kocjan K., Zagłada olkuskich Żydów, Olkusz • Eugeniusz Kwiatkowski (online), [na:] 2002. https://pl.wikipedia.org/wiki/Eugeniusz_ • Konieczny D., Góra S., Dworzec olkuski Kwiatkowski. Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej • Garlicki A., Pierwsze lata Drugiej Rzeczypo- na przełomie XIX i XX wieku, [w:] „Ilcusia- spolitej, KAW, Warszawa 1989. na”, 16/2017, s.15-44. • Gminy żydowskie 1918-1939 (online), [na:] • Konieczny D., Zapisy rozmów z A. Rydzyk http://swietokrzyskisztetl.pl/asp/pl_start. i T. Skorus, 2017, (arch. aut.). asp?typ=14&menu=76&sub=9#strona. • Krakowski Dziennik Wojewódzki (online), • Gospodarcza stolica Polski (online), [w:] 21/01.11.1946, [na:] http://www.jbc.bj.uj. Ilustrowana Republika [druk akc. Targów edu.pl/dlibra/plain-content?id=114009. Poznańskich], 07.05.1927, [na:] http:// • Krakowski Dziennik Wojewódzki (online), bc.wimbp.lodz.pl/dlibra/publication?i- 13/01.07.1949, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/ d=24421&tab=3 . dlibra/plain-content?id=116021. • Grunberger R., Historia społeczna Trzeciej • „Kronika Powiatu Olkuskiego” (online), Rzeszy, przeł. W. Kalinowski, PIW, Warszawa 5/15.III.1917, [na:] http://mbc.malopolska. 1987. pl/dlibra/plain-content?id=74382.
178 Fabryka
• „Kronika Powiatu Olkuskiego” (online), • Naczynia aluminiowe wypierają emalio- 38/39/1.VIII.1918, [na:] http://mbc.malo- wane (online), [w:] „Gazeta Handlowa”, polska.pl/dlibra/plain-content?id=74408. 82/11.04.1931, [na:] http://ebuw.uw.edu.pl/ • Księga adresowa Polski (wraz z w.m. Gdań- dlibra/doccontent?id=13183. skiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł • Obyczaje w Polsce, red. A. Chwalba, Wydaw- i rolnictwa, Warszawa 1928, ed. Towarzystwo nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Reklamy Międzynarodowej Sp. z o.o. • Piechota K., Zapomniani, nieznani - Ży- • Księga adresowa Polski (wraz z w.m. Gdań- dzi zamieszkujący podkrakowskie wsie skiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł Racławice i Czubrowice (online), [w:] Ju- i rolnictwa Warszawa 1930, ed. Towarzystwo rajski Ostaniec - jurajski kącik historycz- Reklamy Międzynarodowej Sp. z o.o. ny, [na:] http://www.jurajskiostaniec.pl/ • Księga Pamiątkowa liceum w Olkuszu 1916- index.php?option=com_content&view=a- 1956, red I. Libura, J. Majewska, J. Hrynie- rticle&id=307:qzapomniani-nieznani-ydzi- wicz, Drukarnia Wydawnicza w Krakowie, zamieszkujcy-podkrakowskie-wsie-racawice- Kraków 1957. i-czubrowiceq&catid=17:dzieje-miejscowoci- • Kwiatkowski E., Dysproporcje [ed. 1931], racawice&Itemid=25. oprac. A. Garlicki, Czytelnik, Warszawa • Pilch A., Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowa- 1989. nych „Emalia” S.A. 1907-2007, Olkusz 2007. • Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka • Podwyżka płac w firmie „Polmet” w Ol- Drugiej Rzeczypospolitej, KAW, Warszawa kuszu (online), [w:] „Gazeta Robotnicza”, 1991. 227/31.08.1937, [na:] http://www.sbc.org. • Maliszewski R., W cieniu fabryki - dawna pl/Content/136903/iv4409-1937-227-0001. fabryka (online), [na:] http://zcalegoswia2. pdf. blogspot.com/search?q=w+cieniu+fabryki. • Polska Zachodnia (online), 279/08.10.1928, • Mała encyklopedia techniki, PWN, Warsza- [na:] http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dli- wa 1969. bra/plain-content?id=16175. • Margolisa (Lola) Solnitzki o życiu w Olkuszu • Przegląd kupiecki (online), 44/11.11.1927, i Bergen Balsen w okresie II wojny światowej [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publica- (online), s. 1, 2, 3, [na:] http://www.sztetl. tion?id=318318&tab=3 org.pl/pl/article/olkusz/16,relacje-wspomnie- • Rzeczpospolita i dziennik gospodarczy, nia/14169,/?a=showCity&id=361. 326/28.11.1947, [na:] http://dlibra.umcs.lu- • Marsz pamięci - w rocznicę wymordowania blin.pl/dlibra/plain-content?id=18501. Żydów z Olkusza, oprac. I. Cieślik, Olkusz • Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicz- 2016. nej okręgu krakowskiej Dyrekcji Poczt i Tele- • Moczarski K., Rozmowy z katem, oprac. A.K. grafów wg stanu z dnia 31 grudnia 1924 (onli- Kunert, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- ne), [na:] http://www.mtg-malopolska.org.pl/ szawa 1994. images/skany/telefon_1924/telefon_1924.pdf. • Monitor Polski - Dziennik Urzędowy, 44/30.04.1948. • Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Opieki
Ilcusiana • 17 • 2017 179 Dawid Konieczny
nad Zabytkami Przeszłości za rok 1912, ed. • Wiatrowski A., Ilustrowany przewodnik po W. Łazarski, Warszawa 1913 (online), [na:] ziemi olkuskiej, nakł. Zarządu Obwodu ZHP http://bc.radom.pl/dlibra/plain-conten- w Olkuszu, Olkusz 1938. t?id=25020. • Wielka ilustrowana encyklopedia powszech- • Szopowa A., Banaszak W., Opowieści z pa- na, Wydawnictwo „Gutenberga”, Kraków mięci, ed. Starostwo Powiatowe w Olkuszu, [1929-38]. Szczecin 2006-13. • Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, • Unieruchomienie fabryki (online), [w:] „Go- miast, zabytków i pamiątek w olkuskiem, niec Częstochowski”, 69/25.03.1934, [na:] Druk Szkoły Rzemiosł, Marjówka Opoczyń- http://www.biblioteka.czest.pl/zbiory/czaso- ska 1933. pisma/goniec_czestochowski/1934/Goniec_ • Wybory delegatów do Rady Powiatowej Kasy Czestochowski_Nr_069_1934.pdf. Chorych w Olkuszu (online), [w:] „Kielec- • Wykaz patentów udzielonych przez Urząd ki Dziennik Wojewódzki”, 25/22.06.1929, Patentowy Rz. P. w roku 1932 (online), na- s. 333-335, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/dli- kładem Urzędu Patentowego Rz. P. Warsza- bra/plain-content?id=81973. wa 1933, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/Con- • Nowe życie w Olkuszu (online), [w:] „Dzien- tent/367787/NDIGCZAS016938_1932. nik Polski”, 13/16.02.1945, [na:] http:// pdf. mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?i- • Opis patentowy (online), 01.10.1932, [na:] d=13342&tab=3. https://tech.money.pl/przemysl/patenty/pl- • Za zatrudnianie obcokrajowca (online), 16423-531526.html. [w:] „Siedem Groszy”, 97/10.04.1934, [na:] • Wiadomości Urzędu Patentowego (online), http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication?i- z. 6/30.06.1932, [na:] https://grab.uprp.pl/si- d=317597&tab=3. tes/Wydawnictwa/WydawnictwaArchiwum/ • Z rynku naczyń aluminiowych (online), [w:] WydawnictwaArchiwum/WUP06_1932. „Tygodnik Handlowy”, 12/21.03.1930, [na:] pdf?Mobile=1. http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publicatio- • Wiadomości Urzędu Patentowego (online), n/132152?tab=1. z. 3/31.08.1940, [na:] http://jbc.bj.uj.edu.pl/ dlibra/docmetadata?id=388944&from=pu- blication. • Wiadomości Urzędu Patentowego (online), z. 12/12.1938, [na:] https://grab.uprp.pl/si- tes/Wydawnictwa/WydawnictwaArchiwum/ WydawnictwaArchiwum/WUP12_1938.pdf. • Wiadomości Urzędu Patentowego (online), z. 1/06.1940, [na:] https://grab.uprp.pl/sites/ Wydawnictwa/WydawnictwaArchiwum/Wy- dawnictwaArchiwum/WUP01_1940.pdf.
180 Fabryka
Ilcusiana • 17 • 2017 181 182 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach
Ilcusiana • 17 • 2017 183
W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach
Piękny jubileusz stulecia powstania Ochotni- ogólnego zebrania mieszkańców 4 marca 1917 r. czej Straży Pożarnej w Imbramowicach to znaczą- wybrano nowy zarząd kółka. Jego prezesem został cy czas w historii, czas życia kilku pokoleń. Jest Lucjan Ostoyski, zarządca miejscowych dóbr, to powód do dumy, licznych wspomnień oraz re- zastępcą – Jan Ciępka, skarbnikiem – Stanisław fleksji, ale także do świętowania w gronie miesz- Bałazy, a w skład zarządu weszli także: Orczyk, kańców, przyjaciół i gości. Świda i Zgadzaj. Już od początku 1917 r. prezes Od 100 lat druhowie z jednostki Ochotniczej Lucjan Ostoyski uzyskał ustną zgodę na założenie Straży Pożarnej w Imbramowicach niosą pomoc straży pożarnej w Imbramowicach od komendan- drugiemu człowiekowi, by ratować dobytek, ta powiatowego Kwiatkowskiego, który obiecał ludzkie zdrowie i życie, będąc wiernym zawo- wydać w tej sprawie zarządzenie oraz polecił wła- łaniu: ,,Bogu na chwałę, ludziom na pożytek.” dzom gminy przekazanie na ten cel zasiłku. Obchody zacnego jubileuszu były okazją do przy- Impulsem do powołania straży pożarnej w Im- pomnienia o działaniach jednostki na przestrzeni bramowicach, jak spisał ówczesny naczelnik Bo- wielu lat, pochwalenia się bieżącymi osiągnię- lesław Makowski, był pożar w zagrodzie w miej- ciami oraz wyróżnienia druhów działających ak- scowości Mostek. W tym dniu Jan i Ludwik Fur- tywnie w straży nie tylko w ostatnim czasie, ale gałowie, mieszkańcy Małyszyc, wracali z odpustu także tych, którzy z jednostką w Imbramowicach w Szreniawie, gdy zobaczyli płonące zabudowa- związani byli przez kilkadziesiąt lat służby. Nie nia. Chcieli pomóc w gaszeniu, lecz miejscowe zabrakło życzeń oraz podziękowań za ofiarność kobiety odpędzały ratujących twierdząc, że pożar i poświęcenie na rzecz ratowania życia, zdrowia od pioruna to dopust Boży i nie wolno gasić. Bez- i mienia ludzkiego. Świętowanie jubileuszu stu- bożników skutecznie przepędzono. Po powrocie lecia OSP Imbramowice rozpoczęto 25 czerwca do domu wywiązała się dyskusja ze znajomymi, 2017 r. uroczystą mszą św. w kościele farnym że tak być nie może i trzeba założyć straż, gdyż pw. św. Benedykta Opata w intencji wszystkich pożarów zdarzało się sporo. strażaków i ich rodzin, odprawioną przez ks. Zbi- 13 października 1917 r. na walnym zebraniu gniewa Szewczyka, proboszcza parafii Imbramo- członków Kółka Rolniczego postanowiono zało- wice. żyć straż ogniową. Z inicjatywą wystąpił ówcze- Historia Ochotniczej Straży Pożarnej w Im- sny wiceprezes Jan Ciępka z Milonek. Spotkaniu bramowicach sięga 1917 r. i jest związana z re- założycielskiemu przewodniczył Feliks Ścibor aktywowaniem działalności miejscowego Kółka z Olkusza, prezes Towarzystwa Wzajemnych Rolniczego, którego sztandar datowany jest na Ubezpieczeń od Ognia. W zebraniu brał udział rok 1911 i dotrwał do dnia dzisiejszego. Podczas inż. Bac, dyrektor Olkuskiej Szkoły Rzemieślni-
184 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach czej i zarazem działacz Komitetu Ratunkowego zakup niezbędnego wyposażenia. Na zakończenie Powiatu Olkuskiego. Podczas zebrania założy- zebrania Feliks Ścibor obiecał pomoc dla straży ze cielskiego do OSP w Imbramowicach zapisało strony Powiatowego Towarzystwa Wzajemnych się 32 ochotników. Po zapoznaniu się ze statutem Ubezpieczeń od Ognia i wpłacił dla nowo założo- i ustaleniu składki (po jednym rublu od każdego nej straży kwotę 25 rubli. członka), wybrano władze OSP. Prezesem został Pierwszy skromny sprzęt pożarniczy, jaki uda- Lucjan Ostoyski, naczelnikiem Antoni Zwolski, ło się zakupić ze składek, był przechowywany sekretarzem Mikołaj Żerdka, skarbnikiem Kaje- w użyczonej na ten cel szopie u państwa Łasiń- tan Domagała, gospodarzem Ignacy Domagała. skich. Pierwszą strażnicę drewnianą wybudowa- Ciekawą postacią w gronie założycieli był Lucjan no po 1926 r., kiedy majorat Imbramowice został Ostoyski, dzierżawca majoratu w Imbramowi- rozparcelowany w ramach reformy rolnej. Wtedy cach, powstałego w 1866 r., kiedy to władze car- przekazano działkę dla Kasy Stefczyka, ale nie skie pozbawiły miejscowy klasztor ss. norberta- miała ona pieniędzy, żeby działkę wykupić. Po- nek dóbr ziemskich. Wśród założycieli działaczy dzieliła więc przyznaną działkę na dwie mniejsze imbramowskiej straży były osoby zaangażowane i jedną (o pow. 46 arów) zakupiono na potrzeby w odradzanie się struktur niepodległego państwa straży pożarnej. Na tej działce w 1932 r. powsta- polskiego. Naczelnik straży, Antoni Zwolski, jako ła pierwsza remiza. Straż miała wtedy dwa wozy przedstawiciel Towarzystwa Drobnego Kredytu konne i ręczną sikawkę. Podczas wyjazdu do po- był delegatem do Komitetu Ratunkowego Powia- żaru, koni użyczali wyznaczeni gospodarze i zara- tu Olkuskiego, który powstał w 1916 r. zem druhowie OSP. Byli to między innymi: Jan Podczas zebrania założycielskiego przyjęto Siudak, Jan Kolanko, Antoni Makowski. dwie uchwały. Pierwsza mówiła o niezwłocznym W roku 1937 straż obchodziła jubileusz dwu- przystąpieniu straży do Związku Floriańskiego, dziestolecia istnienia. Ufundowano wówczas pierw- którego zasady, przekonania i postawa działaczy szy sztandar straży, który przetrwał do obecnych były przesłanką do określania ich mianem Ryce- czasów, a jego wierną kopię poświęcił proboszcz rzy Świętego Floriana. Związek Floriański kładł Z. Szewczyk podczas uroczystości stulecia OSP. nacisk na wszechstronny rozwój ochrony prze- Wybuch wojny w 1939 r. położył kres roz- ciwpożarowej. W lipcu 1920 r. w odpowiedzi wojowi i działalności straży Imbramowice. Pod- na apel naczelnego wodza Józefa Piłsudskiego czas wojny zginął Antoni Siudak (1909–1940), prezes Związku Floriańskiego Bolesław Chomicz który jako młody chłopak był członkiem miej- zadeklarował gotowość całego ruchu strażac- scowej OSP. Przed wojną służył w 112 Eskadrze kiego do walki z sowiecką Rosją. Strażacy brali Myśliwskiej – jako jej przedstawiciel brał udział udział w bitwie warszawskiej, która zmusiła Ro- w delegacji 1 Pułku Lotniczego w czasie uroczy- sjan do odwrotu. Takie też cele – służyć ludziom stości pogrzebowych marszałka J. Piłsudskiego. i Ojczyźnie – chciała osiągnąć również miejsco- Po kampanii wrześniowej przez Rumunię dostał wa organizacja. Druga ustawa zobowiązywała się do Francji, gdzie walczył jako pilot. Od 23 lip- zarząd do zwrócenia się do władz gminy Jangrot ca 1940 r. był pilotem Dywizjonu 302, a od wrze- o przyznanie 1000 rubli na urządzenie straży oraz śnia – słynnego Dywizjonu 303. Miał na koncie
Ilcusiana • 17 • 2017 185 kilka zestrzeleń. Zginął 6 października 1940 r., trzy dni wypompowywała wodę z zalanych piw- gdy jego samolot Hurricane został trafiony bom- nic w Małyszycach, Suchej, a także oddelegowana bą podczas kołowania na lotnisku Northolt pod była do akcji powodziowej w Szczurowej. Jako Londynem. Pośmiertnie został odznaczony Srebr- jednostka OSP udzielała się społecznie przy od- nym Krzyżem Orderu Virtuti Militari. nowie ogrodzenia cmentarza parafialnego, uczest- Po wojnie straż kontynuowała swoją działal- niczyła też w Światowych Dniach Młodzieży ność. Zaczęło przybywać sprzętu. Jak wspominali w Brzegu. strażacym, pierwsza w okolicy motopompa spa- Wiele pracy i starań włożono też w remont linowa firmy Audi podczas jednego z pożarów, remizy, wymianę okien, drzwi wejściowych, wy- gdy paliło się 12 domów w Jangrocie, ”wypiła” mianę instalacji elektrycznej, malowanie sali całą wodę z miejscowego stawu. Zakupiono sa- balowej, klatki schodowej, dachu budynku stra- mochód STAR, a pięciu druhów wydelegowano żackiego. W 2015 r., dzięki staraniom zarządu do kursu na prawo jazdy. Wśród nich byli: St. i władz Gminy Trzyciąż, uzyskano dofinanso- Nowicki, St. Łasiński, Fr. Orczyk. wanie w ramach programu Małopolskie Remizy Na dorocznym zebraniu walnym zgromadze- z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska niu członków OSP w Imbramowicach, które i Gospodarki Wodnej w Krakowie oraz Marszałka odbyło się 20 marca 1964 r., wstawiono do po- Województwa Małopolskiego na termomoderni- rządku obrad punkt: budowa remizy strażackiej. zację remizy. Ponadto wykonano nową podłogę Członkowie jednogłośnie pojęli decyzję o podję- w sali balowej, położono flizy w nowych pomiesz- ciu budowy w czynie społecznym. Przy gorącym czeniach sanitarnych (trzy toalety i łazienka), za- poparciu wsi rozpoczęto gromadzenie materiałów kupiono zlew przemysłowy, kuchnię przemysłową budowlanych. Przez wiele miesięcy chłopskie czteropalnikową, dwa tzw. „taborety” jednopal- furmanki zwoziły bezpłatnie materiały do budo- nikowe i przebudowano kuchnię. Zakupiono wy. W 1978 r. stanął wymarzony Dom Strażaka, również sto krzeseł, wykonano chodnik przed re- a w garażu bojowy samochód marki ŻUK. Pod- mizą oraz odwodnienie budynku remizy i pawilo- kreślić należy ogrom wysiłku, włożony przez za- nu handlowego. rząd i całą jednostkę OSP w celu zdobycia mająt- Z okazji stulecia OSP jednostka ufundowa- ku i materiałów na budowę strażnicy. ła kopię pierwszego sztandaru z 1937 r., a także Jednostka rozwijała się z każdym rokiem, po- mosiężną tablicę pamiątkową, która została przy- zyskując nowy sprzęt przeciwpożarowy (hełmy mocowana na ścianie frontowej budynku remizy. bojowe, ubrania koszarowe, węże gaśnicze, mo- Zakupiono również medale okolicznościowe dla topompę szlamową, aparat pianotwórczy, agregat zasłużonych druhów i władz gminnych. Najwyż- prądotwórczy, piłę łańcuchową, umundurowanie szym Odznaczeniem Państwowym im. Bolesława galowe). W 2005 r., po staraniach ówczesnego Chomicza został uhonorowany wieloletni druh, prezesa St. Nowickiego i dzięki przychylności a zarazem prezes OSP Stanisław Nowicki, medala- władz Gminy Trzyciąż, zakupiono nowy samo- mi Ziemi Olkuskiej zostali odznaczeni: Benedykt chód bojowy Ford Transit. W 2013 r., gdy gminę Bałazy i Stanisław Gajda. nawiedziły powodzie, OSP Imbramowice przez Warto wspomnieć naczelników i prezesów, któ-
186 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach rzy swoja pracą i postawą przyczynili się do obec- Marian Mentel nego wizerunku jednostki OSP Imbramowice. Feliks Bałazy Tomasz Orczyk Prezesi OSP Imbramowice w latach 1917– Janusz Ciępka 2017: Jan Later Lucjan Ostoyski Antoni Zwolski Obecny Zarząd OSP Imbramowice (2017): Mikołaj Żerdka Prezes: Tomasz Pęchalski Bolesław Makowski Naczelnik: Janusz Ciepka Edward Gajda Skarbnik: Stanisław Gajda Stanisław Nowicki Sekretarz: Grzegorz Makowski Gospodarz: Marian Makuła Naczelnicy OSP Imbramowice : Kierowca: Marcin Krawiec Antoni Zwolski Członek zarządu: Łukasz Kwiecień Stanisław Bałazy Komisja rewizyjna: Marcin Gorgoń (przewod- Franciszek Siudak niczący), Jacek Mentel, Mateusz Czekaj Bolesław Makowski Stanisław Orczyk
Il. 1. Remiza po remoncie
Ilcusiana • 17 • 2017 187 Il. 2. Druhowie OSP Imbramowice, 20-lecie powstania, 1937 r.
Il. 3. Wesele Stanisława Nowickiego, Druhowie OSP Imbramowice, 1964 r.
188 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach
Il. 4. Druhowie OSP Imbramowice
Il. 5. Druhowie OSP Imbramowice
Ilcusiana • 17 • 2017 189 Il. 6. Druhowie OSP Imbramowice, 60-lecie OSP, 1977 r.
Il. 7. OSP Imbramowice, ks. M. Krużel - poświęcenie wozu.
190 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach
Il. 8. Otwarcie remizy OSP Imbramowice w 60 rocznicę istnienia straży
Il. 9. Wycinek z Kroniki OSP Imbramowice
Ilcusiana • 17 • 2017 191 Il. 10. 90-lecie OSP Imbramowice
Il. 11. 90-lecie OSP Imbramowice
192 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach
Il. 12. Druhowie OSP Imbramowice
Il. 13. Od lewej siedzą: wieloletni strażak S. Nowicki, Gminny Prezes OSP A. Kubik, Druch G. Makowski
Ilcusiana • 17 • 2017 193 Il. 14. 100-lecie istnienia OSP Imbramowice. Od lewej: Wójt Gminy Trzyciąż R. Żelazny i prezes T. Pęchalski Bibliografia:
Rękopisy archiwalne: • Bolesław Makowski, Przyczyny powstania Ochotniczej Straży Pożarnej w Imbramowi- cach. • Stanisław Orczyk, Kronika z okazji 60-le- cia istnienia OSP Imbramowice (1927-1940 i 1967-1977).
Artykuł powstał na podstawie „Jedzie, jedzie straż ogniowa - historia straży pożarnych w gminie Trzy- ciąż, Jacek Sypień, Stowarzyszenie Przyjacół Imbra- mowic „Dłubnia u źródeł” 2015.
Il. 15. Tablica pamiątkowa na remizie OSP Imbramowice
194 W służbie Bogu i ludziom. Jubileusz 100-lecia OSP w Imbramowicach
Ilcusiana • 17 • 2017 195 Szanowni Państwo. ki czy Ryszard Konopka), którzy brali wtedy udział w rozgrywkach III ligi. Z racji na to, że olkuskie Z uwagą przeczytałem artykuł „Z kart olkuskie- boisko piłkarskie nie spełniało wymogów stawianych go sportu - KS Olkusz” autorstwa Joanny Ściepury i rozgrywkom III ligi, mecze odbywały się na stadio- Franciszka Lisowskiego, jaki ukazał się na łamach nie KS „Przebój” Wolbrom. czasopisma „Ilcusiana”. Bardzo się cieszę, że zosta- W artykule zostali także wymienieni kolejni ła w nim opisana historia klubu i ludzi, którzy go prezesi olkuskiego podokręgu. W 2001 r. siedziba współtworzyli. Jednak w artykule pojawiły się pew- podokręgu została przeniesiona do Chrzanowa, ne nieścisłości, które pragnąłbym sprostować. Na po- a w 2003 r. nastąpiły ponowne zmiany i siedziba czątku artykułu wymieniane są kolejne nazwy, pod podokręgu wróciła do Olkusza. Prezesem olkuskie- jakimi działał klub. Zabrakło wśród nich nazwy go podokręgu został Jerzy Górnicki, który nie został Klub Sportowy „Stal” Olkusz, a pod taką nazwą wymieniony w artykule. Pełnił tę funkcję do 2012 klub działał od około 1952 do około 1962 roku. roku. Warto też dodać, że klub pod nazwą Integracyjny W artykule został także pokrótce opisany klub Klub Sportowy „Olkusz” działał od 9.11.2006 r. do „Gwardia” i wymienieni jego niektórzy zawodnicy, 11.05.2015 r., obecnie zaś nosi nazwę Klub Spor- wśród nich także ja. Pragnę wyjaśnić, że nigdy nie towy „Olkusz”. byłem zawodnikiem „Gwardii”. Udostępniam tak- W artykule wspomniano, że najwyższym po- że kilka fotografii z historii olkuskiego klubu spor- ziomem ligowym była IV liga, w której klub wy- towego „Olkusz” wraz ze zgodą na ich publikację. stępował w sezonie 2008/09. Tymczasem w sezonie 1957/58 KS Olkusz grał w III lidze i to był najwyż- Z poważaniem, szy poziom ligowy naszego klubu. Do dziś żyją pił- Jerzy Kiełtyka karze (Ryszard Wojna, Jan Ziarnik, Jerzy Krzywic- Olkusz, 24.07.2017 r.
Il. 1. Inauguracja sezonu piłkarskiego na stadionie w Olkuszu, kwiecień 1962 r. Drużyna KS „Stal” Olkusz. Od lewej: J. Kiełtyka, M. Tomsia, J. Osuch, Z. Pabisek, R. Ryza, J. Ziarnik, Pilch, J. Skubis, R. Wojna, Kardaś, W. Adamczyk. Fot. archiwum prywatne J. Kiełtyki
196 Il. 2. Mecz KS „Stal” Olkusz – KS „Szczakowianka” Szczakowa na stadionie w Olkuszu, 1960 r. Drużyna KS „Stal” Olkusz. Od lewej: Wyrostkiewicz, Solecki, Z. Pabisek, J. Pilch, A. Szczupak, R. Wojna, J. Kiełtyka, J. Ziarnik, J. Osuch, M. Tomsia, Z. Kępka. Fot. archiwum prywatne J. Kiełtyki
Il. 3. Zawodnicy KS „Stal” Olkusz podczas pochodu pierwszomajowego. Fot. archiwum prywatne J. Kiełtyki
Ilcusiana • 17 • 2017 197 198