Jacek Sypień

Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim

Ilcusiana • 17 • 2017 7 Jacek Sypień

Jacek Sypień

Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim

O ile zagadnienie pochodzenia nazw miej- klucznik Janusz kędy sobie uprosił na fundunek scowości, czyli wsi i miast, jest w miarę dobrze y wydzielono mu kędy teraz Klucze są y wioska przebadane, o tyle nikt do tej pory nie zajmował zbudowana. Wieś Olelin (dzisiaj Olewin) założył się pochodzeniem nazw części wsi i miast na te- powoźnik Oleś, który służył panu Parczewskiemu, renie powiatu olkuskiego. Tymczasem potrzeba także Boguta Szymon, co wrotnim bywał przy za- nadawania nazw temu, co nas otacza, istniała meczku, kędy ptaki łowiał, tamże też sobie założył od zawsze. Miejscowa ludność nazywała coś, co chałupkę, kędy teraz Bogucin, zaś nazwa Ilkusz dzisiaj określamy mianem obiektów fizjograficz- [czyli Olkusz], wzięła się stąd, bo na ten czas strze- nych: okoliczne pola, łąki, lasy, rzeki, wzgórza lano z kusz. Boner próbował też wyjaśnić początki i doliny. Dlatego traktując geografię historyczną miasta, pisząc o Wardejach „z zimnego zachodu” jako jedną z nauk pomocniczych historii, bada- i o Bytomczykach. We wspomnianym dziele po- my zróżnicowanie konkretnej przestrzeni w prze- jawiają się nazwy kilkudziesięciu miejscowości szłości, co pozwala uzyskać wymiar historyczny i obiektów fizjograficznych, w tym wzgórz i dróg. świata współczesnego. Ciekawostkę stanowi fakt, Autor zdawał sobie sprawę z obcego pochodzenia że jedną z najstarszych nazw obiektów fizjogra- niektórych nazw: Panowie Rabsztyńscy zmocnili ficznych na ziemi olkuskiej jest Jastrzębia Droga. się y zostali w pustych krainach założyli Rabsztyn. W dokumencie z 1327 r. opisującym granice wsi Słowo to niemieckie jest. Wspominał także o górze, Braciejówka napisano, że granie wsi idą przez którą zowią praedium Warfer (czyli nieruchomość granice gołoczowskie usque do dfu cefku et do Ia- Warfer – prawdopodobnie chodzi o niemieckie straba Droka. Pamiątką po tej nazwie jest nazwa słowo Warfare, czyli walka). wzgórza Jastrząbka (ok. 412 m n.p.m.) na terenie Dzieło Bonera jest także świadectwem procesu rezerwatu Pazurek. Jeszcze w XVIII w. las na tym zmiany nazw. Pisał autor: Oleynow vel Starczynow, terenie był nazywany Jastrząbką. w innym fragmencie dzieła opisał zaś wieś Ody- Pochodzenie nazw miejscowych pasjonowało now, który teraz nazwano Starczynowem. Także badaczy od dawna. Pierwszą próbą wyjaśnienia pisownia nazw wielu miejscowości znacznie różni pochodzenia nazw na terenie części ziemi olku- się od obecnej. Boner, opisując granice starostwa, skiej jest dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” poza nazwami miejscowości wspomniał m. in. z 1534 r. autorstwa starosty rabsztyńskiego Sewe- o Jarczowskiey stronie, gruncie Pomorzańskim, gó- ryna Bonera.1 Według autora, wieś Klucze założył rze, którą zowią praedium Warfer, górze, którą zowią Słowikiem, o wsi Oleynow vel Starczynow,

1 Dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” zostało zamieszczone w: o źródłach, które zowią Biała, o miejscu Goda- J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamią- wica, o górze określanej jako Golohana, Ortinow- tek w Olkuskiem, Marjówka Opoczyńska 1933, s.190-193.

8 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim skim sztoku czy lesie Polesz, od którego prawdopo- Z kolei w „Rejestrze Klassyfikacyjnym Grun- dobnie wzięła się nazwa lasu, a potem osady Polis tów w posiadaniu Sołtysów Łanowych we wsi rzą- koło Bukowna. dowej Bukowno” sporządzonym w 1862 r. zostały Nazwy miejscowe występują także w lustra- wymienione także nazwy: Zagumnie i Podduszne cjach dóbr sporządzanych już od średniowiecza. Dąbrówki (które zostały zabrane pod walcownię Prawdziwą skarbnicą wiedzy na ten temat są w Sławkowie). Ciekawostką jest mapa z 1859 r. zebrane i opracowane naukowo lustracje klucza pokazująca teren wsi Bukowno przed i po urzą- sławkowskiego, które stosunkowo niedawno zo- dzeniu. Znajdują się na niej nazwy zwyczajowe stały wydane drukiem.2 Teren klucza sławkow- poszczególnych części wsi i nazwy topograficzne. skiego biskupów krakowskich obejmował tereny Warto je przytoczyć, gdyż nie wszystkie przetrwa- dzisiejszego Bukowna i części gminy Bolesław. ły do naszych czasów. Były to: Krzywa Wielka, W kolejnych lustracjach podane są nazwy po- Kątek, Warwas, Świnia Góra, Lipna Góra, Dalszy szczególnych ról (pól) we wsiach, ale także liczne Łan, Janina, Między Olkuśnica, Pezżyca, Sosno- nazwy miejscowe. W lustracji z 1597 r. czytamy, wa Góra, Chełsz, Krążek, Zbytki, Kolonia Star- że granica pomiędzy Bukownem i Ciężkowicami czynowska, Paramony (Pasamony). a Starczynowem rozpoczyna się w miejscu zwa- Analiza nazw miejscowości i obiektów fizjo- nym Chelsz, koło grobli pustego stawu. Stąd pro- graficznych (gór, rzek, dolin) pozwala nam na wadzi na południe do starej drogi i od dwu gór zrozumienie dawnej organizacji przestrzennej (kopalń) zwanych Stoczki, czyli Bukowa Gałąź, danego obszaru, jego ewolucji oraz wpływu na do miejsca zwanego Popowa Góra i do rzeki Ja- stan aktualny. W niniejszym artykule nie zajmuję worznik. W inwentarzu z 1668 r. pojawiają się po się jednak analizą językoznawczą nazw obiektów raz pierwszy nazwy dwóch bukowieńskich mły- fizjograficznych, a tylko nazw miejscowości (wsi nów (Młyn Trzciąnka i Młyn Sosnisz) oraz rzek i miast) oraz ich części. Inna sprawa, że w wielu Soli (Sztoły) i Trzciąnki. Z kolei w „Inwentarzu przypadkach występująca obecnie nazwa części Klucza Sławkowskiego” z 1746 r. dowiadujemy wsi została zapożyczona z wcześniejszej nazwy się, że w Bukownie było pięć stawów „pańskich” okolicznego lasu czy góry. i jeden należący do wójta. Stawy „pańskie” miały Analizując nazwy patronimiczne lub dzierżaw- swoje nazwy: Trzciąnka, Podrękawny, Błukacz, cze, możemy poznać osoby związane z powstaniem Suffragan i Chłoszczyk. danej miejscowości, czyli zasadźców oraz właścicie- W 1859 r. sporządzono „Rejestr pomiarowy li, których imiona przetrwały w nazwie miasta czy sołectwa na wsi Bukowno”, w którym wystę- wsi. Z kolei analiza nazw kulturowych dostarcza pują nazwy części wsi, takie jak: Świnna Góra, nam informacji o zajęciach ludności danego ob- Warwas, Kałek, Góra Lipna, Olkuśnica, Kłosz- szaru czy miejscowości, ale także o sposobie urzą- czyk (Chłoszczyk), Sosnowa, Chełsz, Pasamony, dzenia w sensie społecznym lub prawnym danej Perzyce, Kuchlinowe Góry, Zbytki, Stajonka pod miejscowości. Osobną kwestią jest analiza języ- Ujkowem i Łokieć. koznawcza – tym zajmuje się onomastyka, czyli badanie nazw własnych miejscowości i obiektów

2 S. Witkowski, J. Krajniewski, Inwentarze i lustracje klucza sław- fizjograficznych, a także imion i nazwisk. kowskiego z XVII i XVIII w., Dąbrowa Górnicza – Sławków 2013.

Ilcusiana • 17 • 2017 9 10 Il. 1. Mapa z 1859 roku pokazująca teren wsi Bukowno przed i po urządzeniu. „Rejestr pomiarowy sołectwa na wsi Bukowno”, Sprawy sołtystwa Bukowno, AP Radom, Wydział Leśny, sygn.16.215

Ilcusiana • 17 • 2017 11 Problematyka pochodzenia nazw sporadycz- Analizę językoznawczą i historyczną nazw czę- nie pojawiała się w opracowaniach dziewiętna- ści miejscowości (wsi i miast) na obszarze ziemi stowiecznych, jak choćby w monumentalnym olkuskiej musiało poprzedzić ich ustalenie. Bada- „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego nia nad nazewnictwem miejscowości i obiektów i innych krajów słowiańskich”, a także w pierw- fizjograficznych były prowadzone od dawna. Już szych opracowaniach krajoznawczych przełomu w okresie międzywojennym widziano potrzebę XIX i XX wieku. Pierwszym naukowym opraco- uporządkowania nazw miejscowości odziedziczo- waniem, dotyczącym nazw miejscowych na tere- nych po trzech zaborach. Sprawy te normowało nie obecnego powiatu olkuskiego, jest dzieło Ka- rozporządzenie (z mocą ustawy) prezydenta Rze- zimierza Rymuta „Nazwy miejscowe północnej czypospolitej z 23 października 1934 r. o usta- części dawnego województwa krakowskiego”.3 laniu nazw miejscowości i obiektów fizjograficz- Sporo nowych informacji i uzupełnień przynio- nych oraz o numeracji nieruchomości (Dz. U. sły także publikowane systematycznie materiały Nr 94, poz. 850 z późniejszymi zmianami), któ- do „Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem re mówiło, iż w stosunkach publicznych wolno Polskich w Średniowieczu”. Co ciekawe, niewiele używać nazw miejscowości jedynie w brzmieniu na temat pochodzenia nazw miejscowości napisa- urzędowym, ustalonym w trybie tego rozporzą- no w dwutomowych „Dziejach Olkusza i regionu dzenia. W 1948 r. rozciągnięto ten zapis również olkuskiego” pod redakcją Feliksa Kiryka oraz Ry- na obiekty fizjograficzne. Współcześnie proble- szarda Kołodziejczyka.4 Zebraniem dotychczaso- matykę nazw normuje ustawa z dnia 29 sierpnia wej wiedzy i przedstawieniem różniących się nie- 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości kiedy koncepcji była praca Stanisława Rosponda.5 i obiektów fizjograficznych (Dz. U. Nr 166, poz. Istotne dla popularyzacji badań nad pocho- 1612 z późn. zm.), która zastąpiła rozporządze- dzeniem nazw były kolejne tomy „Przewodnika nie prezydenta z 1934 r. Ustawa wprowadziła po ziemi olkuskiej” autorstwa miejscowego hi- też precyzyjne określenia części miejscowości. storyka regionalisty Olgerda Dziechciarza. Autor I tak „kolonia” to jednostka osadnicza powstała opierał się w większości przypadków na wspo- jako rezultat ekspansji miejscowości poza obszar mnianym opracowaniu Kazimierza Rymuta, ale wcześniej istniejącej zabudowy (w szczególności: podał też kilka ciekawych hipotez. Co więcej, au- kolonia miasta, kolonia wsi); „osada” to nie- tor na podstawie własnych badań podał kilka hi- wielka jednostka osadnicza na terenie wiejskim potez dotyczących wyjaśnienia pochodzenia nazw o odmiennym (wyróżniającym się) charakterze nie tylko samych miejscowości, ale także dzielnic zabudowy albo zamieszkana przez ludność zwią- miast i kolonii wsi na opisywanym obszarze. zaną z określonym miejscem czy rodzajem pracy; „przysiółek” zaś to skupisko kilku gospodarstw

3 K. Rymut, Nazwy miejscowe północnej części dawnego wojewódz- położonych poza zabudową wsi i stanowiących twa krakowskiego, [w:] Prace onomastyczne PAN, cz. 8, Wrocław integralną jej część. 1967. Praktyczną stroną zagadnienia zajmowała się 4 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pr. zb. pod red. red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, Warszawa – Kraków 1978. utworzona w 1934 r. Komisja Nazw Miejscowo-

5 S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław ści i Obiektów Fizjograficznych, która miała za 1984.

12 zadanie czuwanie nad prawidłowością brzmienia tu olkuskiego udało mi się ustalić łącznie 426 i pisowni nazw miejscowości i obiektów fizjo- nazw części wsi i miast oraz przysiółków i kolonii. graficznych. Dzięki pracy wspomnianej komisji Większość, bo 319, została ujęta we wspomnia- w 1980 r. ukazał się „Wykaz urzędowych nazw nym „Wykazie urzędowych nazw miejscowości miejscowości w Polsce” ogłoszony zarządzeniem i ich części” opublikowanym w 2015 r. Należy nr 15 Ministra Administracji, Gospodarki Te- jednak zaznaczyć, że na terenie powiatu mamy 92 renowej i Ochrony Środowiska z dnia 10 lipca nazwy, które nie zostały ujęte w ww. wykazie oraz 1980 r. w sprawie ustalenia wykazu miejscowości 119 nazw, które są ujęte w wykazie, ale nie zostały w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. Urz. zaznaczone na mapach. MAGTiOŚ nr 4 poz. 9). W wykazie tym zostało Problematyka nazw części wsi i miast została zawartych 103225 nazw, w tym 908 nazw miast, pominięta w książce „Nazwy miejscowe w pół- 6708 nazw części miast, 43051 nazw wsi, 36349 nocnej części dawnego województwa krakow- nazw części wsi oraz 5136 nazw osad. Kolejny taki skiego” autorstwa Kazimierza Rymuta.7 Zostało wykaz został ogłoszony rozporządzeniem Mini- tam opisane pochodzenie kilku zaledwie części stra Administracji i Cyfryzacji z 13 grudnia 2012 miejscowości (m.in. Czarna Góra, Pomorzany, r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejsco- Skałka). Jednak książka dostarcza ciekawej ana- wości i ich części, które ukazało się w Dzienniku lizy porównawczej. Jak wynika z opracowania Ustaw z 13 lutego 2013 roku (poz. 200). Obec- K. Rymuta, na opisywanym terenie dominują na- nie obowiązuje wykaz z 19 października 2015 r., zwy patronimiczne (346), dzierżawcze (342) i to- kiedy zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw pograficzne (343). Mniej jest nazw kulturowych (poz. 1636) obwieszczenie Ministra Administra- (252), służebnych (30) albo obcych. Tymczasem cji i Cyfryzacji z dnia 4 sierpnia 2015 r. w spra- wstępna analiza zebranych przeze mnie nazw wie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części miejscowości daje odmienny zgoła rezul- części. W wykazie uwzględniono 103086 nazw, tat. Spośród nazw części miejscowości na terenie w tym 915 nazw miast, 6710 nazw części miast, powiatu olkuskiego najwięcej – bo 231 – jest 43068 nazw wsi, 36263 nazwy części wsi i 5132 nazw topograficznych, następnie kulturowych nazwy osad. (165), dzierżawczych (40) i patronimicznych Ponieważ wspomniany wykaz jest dostępny (23). Wynika to z faktu, że o ile nazwy wsi nada- w wersji elektronicznej, sprawa ustalenia nazw wali częstokroć właściciele – zasadźcy (stąd duża części wsi i miast w powiecie olkuskim wydawała liczba nazw patronimicznych i dzierżawczych), się prosta. Wystarczyło wpisać nazwy kolejnych o tyle nazwy części wsi nadawali sami mieszkań- wsi powiatu i wyszukać nazwy ich części lub ko- cy, którzy – chcąc opisać otaczającą ich rzeczywi- lonii. Jednak porównanie tak uzyskanej listy z li- stość – odwoływali się do otaczającej ich przyrody stą części wsi, które zostały oznaczone na mapach i krajobrazu. Ciekawej analizy toponomastycznej czy specjalistycznych portalach internetowych dokonała także B. Górnisiewicz.8 przyniosło spore zaskoczenie.6 Na terenie powia- Compass 2016.

7 K. Rymut, op. cit. 6 Geoportal (online), [na:] http://www.geoportal.gov.pl/; Nadle- śnictwo Olkusz – mapa przyrodniczo-turystyczna, Wydawnictwo 8 Por. B. Górnisiewicz, Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość wsi ol-

Ilcusiana • 17 • 2017 13 Zacznijmy od nazw topograficznych, które dzie. Niekiedy nazwa wzgórza stawała się nazwą oznaczały charakterystyczne, naturalne właści- części wsi, która tam się ulokowała – np. Czarna wości osady bądź jej części. Nazwy topograficzne Góra, Sikorka, Słowik, Cerkiewska Góra Maru- można podzielić na kilka grup. Pierwsza to na- sowska Góra, Kamienna Góra czy Dziubdzielow- zwy pochodzące od lasów, które dawniej otacza- ska Góra. Bywa, że nazwa części wsi pochodzi od ły każdą wieś. Stąd wiele części wsi nosi nazwy: cieków wodnych lub miejsc podmokłych stad Brzezina lub Brzezie (las brzozowy), Buczyna (las nazwy: Zarzecze, Zabagnie, Bagno. Podobnie jak bukowy), Dębiniec lub Dąbrówka (las dębowy), w średniowieczu, często nazwy ulic w miastach Wierzbie (zagajnik wierzbowy), Grabie (las gra- pochodziły od większych miejscowości, do któ- bowy), lub zwyczajnie Pod Lasem albo Za Lasem, rych prowadziły – np. ulice Krakowska, Sław- także Zagaje. Co ciekawe, praktycznie nie ma kowska, czy Żuradzka w Olkuszu. Podobnie nazw pochodzących od borów sosnowych – praw- nowe kolonie czy obszary brały swoją nazwę od dopodobnie były zbyt popularne i nie różniły się pobliskich wsi, np. Suska Górka i Kolonia Suska od innych, więc taka nazwa nie była wyróżnia- (prowadzące w stronę wsi Sucha). jąca. Osobną sprawą są znane od średniowiecza Prawdziwą skarbnicą wiedzy o historii danej nazwy własne lasów, jednak większość tych nazw miejscowości lub jej części są nazwy kulturowe zanikła, a nieliczne uległy przekształceniu – od wywodzące się od urządzeń, instytucji, wytworów wzmiankowanej w XVI wieku nazwy lasu „Po- kultury społecznej i duchowej. Spora część tego lesz” pochodzi nazwa osady Polis. typu nazw jest związana z pracą na roli i organi- Drugą grupą nazw topograficznych są nazwy zacją ówczesnej wsi. Na przykład nazwa „Wygon” pochodzące od rodzaju gleby – najważniejszej wiązała się z określeniem pastwiska wspólnego dla rzeczy dla rolników. Stąd mamy nazwy: Piaski, całej wsi, a także drogi, którą wyganiano bydło na Rędziny, Iły, czy Margiel. Początkowo nie były to pastwisko. Podobnie „Skotnica” oznaczała drogę, nazwy wsi, lecz ról/niw (pól uprawnych), które którą prowadzono bydło na wspólne pastwisko z czasem zostały zasiedlone. Specyficzne dla Jury wiejskie (nazwa wywodzi się od słowa „skot”, Krakowsko-Częstochowskiej są nazwy wynikają- czyli bydło). „Pustkowie”, a także dość popular- ce z ukształtowania terenu. Stąd wiele części wsi ne „Nawsie”, „Zawsie” czy „Na Wsi” oznaczało ma w nazwie „górna” albo „dolna”, czy po prostu pustą cześć wsi służącą głównie za pastwisko, nazywają się: Wielki Dół, Zadole, Na Dole, Po- łąkę przy drodze albo pole gminne. Związane dole, Dołki, albo Zagórze, Za Górą, Na Górce, z uprawą pól są też nazwy: „Wesoła”, „Wygo- Ostra Górka. Generalnie nazwy z przedrostkiem da” czy „Radocha”, bo tak określano części wsi, „za” dostarczają jeszcze jednej, cennej informacji. gdzie były dobre, żyzne, łatwe w uprawie gleby. Wskazują mianowicie na kierunek akcji osadni- Tę części wsi, gdzie gleby były ubogie, trudne czej. Jeśli miejscowość jest „za” rzeką, lasem czy w uprawie (np. kamieniste) nazywano „Piekłem”. bagnem, to znaczy, że z drugiej strony owej rze- Z kolei „Poręba” oznaczała część wsi powstałą ki, lasu, bagna musiała już wcześniej istnieć jakaś w miejscu wyciętego lasu (poręby). wieś, której mieszkańcy nadali nazwę nowej osa- W nazwach części wsi zachowały się też prze- miany prawne, jakim podlegały wsie –począwszy kuskiej, Warszawa – Łódź 1989, s. 61-66.

14 od znanego od średniowiecza dołączania nowych gdzie pamiątką po urządzonej wtedy kolonii gruntów i stąd nazw „Przymiarki” lub „Domiar- środkowej jest nazwa Średnica. ki”. Podobnie sięgającą średniowiecza historię Spora część nazw pochodzi od działalności mają takie nazwy, jak Lgota, gdzie słowo „lgota” nierolniczej, jaką podejmowali mieszkańcy wsi. oznaczało czasowe uwolnienie osadników zakła- Na przykład Młyny czy Nadmłynie wzięły swoją dających nową osadę od czynszów i robocizny. nazwę od osad młynarskich; Kamionki od od- Natomiast nazwa Okupniki wzięła się od słowa krywkowych kopalni wapienia; Wapiennik od „okupnik”, które dawniej chłopa płacącego panu pieców, w których wypalano wapno z miejsco- czynsz (okup) i zwolnionego z pańszczyzny (taka wego wapienia jurajskiego; Cegielnia od działa- forma rozwinęła się w XVIII i XIX w.); początko- jącej tam cegielni; Owczarnia od owczarni, czyli wo na okup było stać jedynie bogatszych chłopów pomieszczenia dla owiec. Biorąc pod uwagę gór- i część wsi, którą zamieszkiwali, zaczęto nazywać niczą, hutniczą i ogólnie przemysłową historię Okupnikami. Sporo o historii danej wsi mówią zachodniej części powiatu olkuskiego, zastana- nazwy Stara Wieś, którymi określano miejsce naj- wiająca jest niewielka liczba części wsi, w któ- starszej lokacji wsi. W powiecie olkuskim jest aż rych zachowała się owa przemysłowa przeszłość. dziewiętnaście Starych Wsi. Występują takie nazwy, jak: Hucisko, Tłukienka, W XIX w. pojawia się nazwa „Parcela”, okre- Walcownia czy Roznos (jak w górnictwie określa- ślająca pola wydzielone w ramach parcelacji grun- no naziemną część sztolni, kanał odprowadzający tów dokonanej podczas uwłaszczenia. Podobnie „roznoszący” wodę). Przemysłowe konotacje ma po konfiskacie majątków kościelnych, ich par- też nazwa Kleparz, bowiem dawniej słowem tym celacji i zasiedleniu pojawią się takie nazwy, jak: określano rzemieślników zajmujących się klepa- Poduchowne, Plebańskie, czy Kantorostwo. Na niem przedmiotów z blachy. Górnicze pochodze- tej samej zasadzie grunty, które dawniej przy- nie ma nazwa rzeki Sztoła, w średniowieczu zapi- należały do miejscowego folwarku (dworu) po sywana jako „Stola” lub „Stolla” – czyli sztolnia. parcelacji zaczęto określać jako Dworskie, Dwor- Jest to o tyle zastanawiające, że w XVII w. pod skie Łąki albo Pańskie. Z kolei w gminie Wol- Olkuszem w rejonie samej tylko Sztolni Poni- brom występuje nazwa Majorat, co jest związane kowskiej było około 300 kopalń, a na osuszonych z utworzeniem tam w XIX w. majoratu ze skon- złożach – kilkaset. Każda kopalnia miała swoją fiskowanych gruntów starostwa wolbromskiego. nazwę, niekiedy były one bardzo oryginalne, jak W średniowieczu sołtys każdej nowo lokowanej choćby: Boże Wspomożenie, Gierlachy, Wleciały, wsi otrzymywał dziedziczne łany sołtysie i stąd Swary, Zające, Jakuby Stare, czy Prawda Wojcie- te miejsca są określane jako Sołtysie. Pamiątką cha. Żadna z tych nazw nie przetrwała jako nazwa po przekształceniach z połowy XIX w. są nazwy części miejscowości. części wsi. Na przykład w 1850 r. wieś Lgota Chyba najbardziej zagadkową grupą nazw Wolbromska, która była tradycyjną ulicówką, zo- kulturowych są określenia będące zapożyczeniem stała na nowo urządzona i powstały trzy kolonie: nazw innych miast, regionów czy nawet konty- zachodnia, środkowa i południowa. W podobny nentów. W powiecie olkuskim mamy takie na- sposób przekształcono pobliską wieś Zarzecze, zwy, jak: Warszawa, Syber i Kawkazy/Kapkazy

Ilcusiana • 17 • 2017 15 (od słowa Kaukaz). Według specjalistów, takie chybie – miejscowość pod chybem („chyb” to po nazwy były nadawane np. przez mieszkańców wsi, staropolsku las); Chechło (1306) – pochodzi od którzy służyli w carskim wojsku – na przykład na- staropolskiego wyrazu oznaczającego „mokradło, zwą Syber lub Syberia określano części wsi, gdzie mokre łąki”; Chełm (1260) to staropolskie „góra, było chłodniej (lub bardziej pusto), niż w pozo- wzniesienie” (por. czes. Chlum). Nazwa Gołacze- stałych.9 Prawdziwą zagadką są prawdopodobnie wy (1225) oznaczała przypuszczalnie gołe, nieza- kulturowe nazwy Rozdarta Wrona i Niezdara. lesione wzniesienie, a Kąpiele Wielkie pochodzi Ostatnią grupą są nazwy patronimiczne od staropolskiego słowa „kąpiel”, czyli sadzawka. i dzierżawcze. Nazwy patronimiczne zostały Z kolei nazwa Wierzchowisko (1327) nawiązuje utworzone najczęściej na podstawie imienia za- do położenia wsi na wzgórzu dominującym nad łożyciela, zasadźcy wsi lub stanowiska (tytułu). okolicą, czyli na wierzchołku/wierzchowiu. Oznaczały poddanych tego człowieka. Na terenie Bardzo dużo informacji o historii danej miej- powiatu olkuskiego występuje nazwa kolonii Wy- scowości dają nazwy patronimiczne. Do tej gru- mysłów, która może pochodzić od imienia Wy- py nazw na terenie powiatu olkuskiego można mysł lub Wymysław. Znacznie więcej jest nazw zaliczyć m.in. Sulisławice (1229) od imienia dzierżawczych, czyli wywodzących się od imienia Sulisław, Małyszyce (1257) od imienia Ma- właściciela/użytkownika danej części wsi. Mamy łysz, Domaniewice (1388) od imienia Domań nazwy: Ludwinówka, Józeckowa Góra, Starczy- (z którego wywodzą się imiona Domamir i Doma- nów, Pakuska, Parcze, Kasprzyki i inne. sław), Chrząstowice (1229) od imienia Chrząst, Ściborzyce (1252) od imienia Ścibor, Czściobor Warto choćby pokrótce omówić pochodzenie lub Czcibór, a także Niesułowice (1452) od imie- nazw wsi na terenie powiatu olkuskiego. Wśród nia Niesuł (patrz: Nessul, 1136 r.) oraz Gorenice nazw topograficznych wiele zawiera przedrostek (1335) od imienia Gorynia (Gorzysław). Cha- „za”. Dla przykładu są to wsie: Zarzecze (1386 rakterystyczny dla tzw. nazwań synowskich jest rok)10 – czyli miejscowość za rzeką, Zalesie – miej- sufiks -ice. W przypadku miejscowości powiatu scowość za lasem, Zabagnie – miejscowość za ba- olkuskiego najczęściej nie wiemy nic (lub prawie gnem, Załęże (1388) – miejscowość położona za nic) o osobach, których imiona przechowały się łęgiem (łęg to zarośla na łąkach błotnistych, łąka w nazwach tych miejscowości. Wyjątkiem są Im- lub błotnisty las), Zadroże (1257) – miejscowość bramowice (1275), wieś w gminie Trzyciąż, któ- za drogą oraz Zagórowa (1257) – czyli miejsco- rej nazwa wzięła się od imienia komesa Imbrama wość położona za górą. Nawiasem mówiąc, wiele (Emmerama) – wuja biskupa krakowskiego Iwo- nazw topograficznych miejscowości na terenie po- na Odrowąża (1160-1229), który jako właściciel wiatu olkuskiego to swoiste relikty staropolszczy- tutejszych ziem ufundował i hojnie uposażył zny. Takimi przykładami mogą być nazwy: Pod- miejscowy klasztor norbertanek. Wcześniej wieś nazywała się Dłubnia. 9 J. Mączyński, Nazwy terenowe typu Ameryka, Korea, Sachalin na Zbliżony charakter mają nazwy dzierżawcze obszarze Polski, [w:] Acta Universitatsi Lodziensis. Folia Linguista 27, 1993. wywodzące się od imienia właściciela. Takimi

10 Daty podane w nawiasach dotyczą pierwszych pisanych wzmia- nazwami w powiecie olkuskim są m.in. Trzyciąż nek historycznych o danej miejscowości.

16 (1228), którego nazwa pochodzi od imienia Trze- w dość szerokim pasie, a ich pnie zwalano na jed- ciech, Michałówka (1441) od imienia Michał, ną stronę, w ten sposób tworząc naturalny wał. Bogucin (1225) od imienia Boguta (Boguchwał, Za istnieniem takiej przesieki (która mogła stano- Bogumił), Kosmolów (1315) od nazwy osobowej wić zachodnią granicę państwa Wiślan) przema- Cosmal. Podobnie, jak w przypadku nazw patro- wia nazwa Osieka, wsi w gminie Olkusz, ozna- nimicznych, jedynie w nielicznych nazwach miej- czająca miejsce, gdzie wznosiła się warownia leśna scowości przechowały się imiona osób, o których utworzona z pni drzew. Niedaleko podolkuskiego wiemy coś więcej. Tak jest w przypadku miejsco- Osieka znajduje się wieś Zawada (1490), któ- wości Bolesław (1279), której nazwa wywodzi się rej nazwa oznacza (tak jak i dzisiaj) przeszkodę. od imienia księcia Bolesława Wstydliwego, co W pobliżu znajduje się również wieś Wiśliczka, zostało jednoznacznie określone w dokumencie której nazwa może pochodzić od państwa Wi- lokacyjnym: Nos Bolezlaus, Cracouie (...) dux (...) ślan. Nie do końca jasna jest natomiast etymo- declaramus, quod (…) villam nomine nostro vocari logia nazwy wsi Strzegowa w gminie Wolbrom fecimus Bolezlaw11. Także nazwa Wolbrom (1321) (1399). Prawdopodobnie jest to nazwa dzierżaw- pochodzi od imienia Wolwram (Woluramus), cza od nazwy osobowej „Strzeg”, ale istnieje też wymienionego w dokumentach mieszczanina inna możliwość – nazwę wsi można wiązać z ist- krakowskiego, który lokował to miasto za zgodą nieniem na przełomie XIII i XIV w. umocnione- Władysława Łokietka. Podobnie wiemy, że nazwa go systemu obronnego, którego elementami były wsi Braciejówka w gminie Olkusz pochodzi od zamek Smoleń oraz grodziska na górze Biśnik imienia Braciej. W 1327 r. Adam z synem Bra- i Grodzisku Pańskim w pobliżu Strzegowej. Wte- ciejem z Chrząstowic otrzymali zezwolenie kró- dy, być może, pochodzenie nazwy wsi należy lewskie na karczunek sąsiedniego lasu zwanego szukać w słowie „strzec”, co mogłoby określać Chmielowiec i lokację nowej wsi. Jak czytamy powinności mieszkańców osady w ramach tego w dokumencie: (…) kmeto de Cranstouic dictus systemu. Adam, vna cum filio suo Braceone (…)12 Cieka- Świadectwem tworzenia się układu osadni- wostką jest nazwa wsi Jangrot, która jest połączo- czego są nazwy zdrobniałe pochodzące od nazw nym imieniem i nazwiskiem biskupa krakowskie- wcześniej istniejących miejscowości. I tak na tego Jana Grota herbu Rawicz. renie powiatu olkuskiego mamy wieś Ryczówek Sporo informacji o zajęciach okolicznej lud- (1470), a kilka kilometrów od niej, już na terenie ności dostarczają nam nazwy kulturowe, które powiatu zawierciańskiego, wieś Ryczów (1407). zostały omówione w pierwszej części artykułu. Podobnie w gminie Wolbrom obok siebie znaj- Ciekawa jest np. koncepcja wiążąca nazwy kilku dują się wsie Kąpiołki (1432) i Kąpiele Wielkie miejscowości w powiecie olkuskim z domnie- (1369). Jest także wspominana Poręba i Porąbka manym przebiegiem tzw. przesieki, za pomocą (1381). Pewną zagadkę stanowiła nazwa wsi Brzo- której we wczesnym średniowieczu wzmacniano zówka w gminie Wolbrom, która jako „Wola dic- granice plemienne. W lasach wycinano drzewa ta Brzoszowca” występuje w dokumentach z 1400 r., następnie pojawia się nazwa „Brozowka Vola”, 11 K. Rymut, op. cit., s. 20. w 1431 r. „Brzosowka”, a potem „Brzorzowka” 12 Ibidem, s. 23.

Ilcusiana • 17 • 2017 17 i „Brzezowka” (1748) oraz Brzozówka (1827). mu las królewski rozciągający się do granic dóbr Nazwa wsi jest zdrobnieniem słowa Brzozowa, ale „Schechilnyky”. W 1336 r. wieś występuje pod w pobliżu nie ma obecnie takiej wsi. Jednak pod nazwą Szczerbnik, a w 1393 r. jako folwark (allo- taką oboczną nazwą występuje w źródłach wieś dium) Sczeklniki. Później nie pojawia się w źró- Wierzchowisko (1376), którego część stanowiła dłach i nie wiemy, co się z nią stało. Być może zo- przez pewien czas Brzozówka.13 W dokumencie stała opuszczona po zniszczeniach wojennych lub z 1581 r. zapisano „Brzozowa alias Wirzchowisko”. zarazie lub wchłonięta przez inną wieś (jak było Stosunkowo niewiele jest na terenie powiatu w przypadku wsi Skoroszewy w gminie Wol- olkuskiego nazw obcych. Jeśli są, to najczęściej brom). Z dokumentu datowanego na 1448 r. pochodzenia niemieckiego. Takim przykładem dowiadujemy się, że Stanisław Bydliński z Do- jest nazwa zamku i zarazem wsi, czyli Rabsztyn. maniewic sprzedał wieś Scoroczin. W 1530 r. Jest to spolszczone niemieckie słowo „rabenste- wieś występuje pod nazwą Skorosszowa. Potem in”, czyli „krucza skała” – co ciekawe, występu- jej nazwa nie występuje. Obecnie miejscowość je ono dość często, zarówno w oryginalnym, jak Skoroszewy (Skoraszewy) to części wsi Zarzecze i spolszczonym brzmieniu. Kolejną nazwą obcą, i Domaniewice, przez które została wchłonięta. także wywodzącą się z języka niemieckiego, jest Wyzwaniem dla badaczy pozostają nazwy nazwa podolkuskiej wsi Zederman (1356), która dzielnic miast i części wsi. O ile nazwy samych pochodzi od niemieckiego „Sand(er)mann”. Co wsi mają charakter urzędowy, o tyle nazwy kolo- ciekawe w dokumentach z 1400 r. spotykamy nii i przysiółków są najczęściej nazwami zwycza- pisownię Zandermann, zbliżoną do niemieckie- jowymi, które nie mają mocy prawnej i niekiedy go oryginału.14 Prawdopodobnie niemieckiego zanikają. W większości przypadków te nazwy nie pochodzenia jest nazwa wsi Kolbark. Może ona były nigdy analizowane – ani przez historyków, pochodzić od słowa „kohlberg”, czyli „węglowa ani przez językoznawców. góra”. Przemawia za tym położenie wsi na zboczu Swoistą zagadką są nazwy (i lokalizacje) góry. Nazwa może być pamiątką po zajęciu miej- karczm. Autorzy internetowego „Słownika histo- scowej ludności, czyli wypalaniu węgla drzew- ryczno-geograficznego ziem polskich w średnio- nego. Co ciekawe, nie jest to pierwsza nazwa tej wieczu” wynotowali nazwy kilkudziesięciu kar- wsi. W dokumencie z 1385 r. czytamy „Slow alias czem na terenie dzisiejszej Małopolski. Były to: Colbark”, a w 1393 r. zapisano jej nazwę, jako Białek, Bolechówka, Borowa Karczma, Borzęta, Kolberg, czyli zbliżoną do niemieckiego oryginału. Brzozówka, Budy, Chajduga, Chechel, Chełm, Ciekawostką i zarazem wyzwaniem dla hi- Chochoł, Chrostkowska Karczma, Chrostna, storyków regionalistów są wsie zaginione. Jesz- Chroszczyńska Karczma, Cianówka, Cło, Dwie cze w XVII w. istniała wieś Zalipie. Znajdowała Karczmy, Gajowa Karczma, Giszolowska Karcz- się w okolicy Witeradowa lub Żurady, ale gdzie ma, Gliniana Karczma, Grąb, Grzybowa Karcz- dokładnie – nie wiemy. W 1327 r. Władysław ma, Jasieńska Karczma, Jelitowa Karczma, Ka- Łokietek nadał braciom Wolwramowi i Hilare- łek, Kamienna Karczma, Kamionka, Karczma Barycz, Kaszczor, Kleszczyńska Karczma, Kresz- 13 Ibidem, s. 27. kowska Karczma, Krczanka, Kruszowa Karczma, 14 Ibidem, s. 201.

18 Krużlowa Karczma, Ksanka, Kubianka, Kutlow, Poza wspomnianą Jastrzębią Drogą, odnotowaną Lekartowa Karczma, Lekszyk, Lipka, Łobzowska w źródłach w 1327 r., na terenie ziemi olkuskiej Karczma, Łupicha, Miejsce, Mierzączka, Młynka, w średniowieczu było wiele dróg mających własne Niegrabka, Nowa Karczma, Olszowa Karczma, nazwy. W 1409 r. została wzmiankowana droga Osikowska Karczma, Pankowska Karczma, Pod- o nazwie Skotnica (Scotnicza), w 1457 r. droga borna Karczma, Pokrzywka, Poniedziałek, Prze- zwana Przecznicą (prowadząca do Jerzmanowic), gińska Karczma, Przybysławskie, Raba, Rospond, a w 1464 r. – Krakowska. Z kolei Seweryn Boner Rudawa Karczma, Rybna Karczma, Ryki, Rząka, w „Opisaniu włości Pomorzańskiej” wspomina Rzyć, Samostrzelna Karczma, Sieradzka Karczma, m.in. o drodze Ciężkowskiej (czyli drodze do Sobolec, Sobótka, Stańczowa Karczma, Studzien- Ciężkowic).16 ka, Sypniowska Karczma, Szadowa Karczma, Na współczesnych mapach jedynie sporadycz- Szoczewa Karczma, Szulierz, Szwab, Szydłowska nie możemy spotkać drogi, które mają swoje hi- Karczma, Szyszki, Świdzowska Karczma, Tira, storyczne nazwy. Takimi wyjątkami są np. Olku- Turzec, Tybrz, Urwaniec, Uście, Warcka Karcz- śnica –– czyli droga z Krzeszowic do Przegini czy ma, Wielgusz, Witów, Wielka Karczma, Wielmo- Biała Droga (Olkusianka) z Trzyciąża do Sułoszo- ska Karczma, Wławik, Wola Sufczyńska, Wroci- wej. W większości przypadków na śladzie daw- mirowska Karczma, Wrożna Karczma, Wrzoska, nych traktów królewskich przebiegają teraz drogi Wyszowa Karczma, Wyżna Karczma, Zadroska wojewódzkie, które znamy pod ich numerami. Karczma, Zawada, Zdzisławska Karczma.15 Tradycja używania nazw własnych dróg powróci- Z przykrością należy stwierdzić, że zwyczajowe ła w przypadku mniej znanych dróg (gminnych, nazwy części miejscowości zanikają. A szkoda, bo powiatowych). Takimi przykładami może być są świadectwem historii wsi i miast. Coraz czę- „Bydlinka”, czyli droga z Wolbromia do Bydlina. ściej we wsiach powiatu olkuskiego wprowadza się nazwy ulic – niestety nie wykorzystuje się NAZWY MIEJSCOWE w tym celu historycznych nazw części miejsco- W POWIECIE OLKUSKIM wości, co sprzyjałoby ich utrwaleniu. Podobnie Lista nazw miejscowych (części, kolonii, przy- zanikają nazwy fizjograficzne, czyli nazwy pól, siółków wsi i części (dzielnic) miast) została spo- lasów i łąk. Można to zapewne wiązać z zanika- rządzona w oparciu o wykaz urzędowych nazw jącym rolnictwem, zwłaszcza w zachodniej części miejscowości i ich części z 2015 r. Przy nazwach, powiatu olkuskiego. Powstanie nazw wiązało się które występują w ww. wykazie, znajduje się nu- z potrzebą nazwania pól i łąk, które się upra- mer TERYT (Krajowego Rejestru Urzędowego wiało. Jeśli zaprzestaje się ich uprawy – wtedy Podziału Terytorialnego Kraju). Użyte w opisie nazwa przestaje być potrzebna, bo nikt tam nie określnie „nie występuje” oznacza, że danej nazwy jeździ. Ciekawostkę stanowi fakt swoistego rene- nie udało się mi zlokalizować na mapach. Poda- sansu nazw własnych dróg. Nazywanie dróg ma ny w nawiasie wyraz „Rospond” i numer strony bardzo długą, sięgającą średniowiecza tradycję. 16 Zainteresowanym tą tematyką polecamy m.in: B. Wyrozumska, Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI wieku, Kraków 1977 oraz 15 Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu Eadem, Lustracja dróg województwa krakowskiego z 1570 roku, (online), [na:] http://www.slownik.ihpan.edu.pl/. Kraków 1972.

Ilcusiana • 17 • 2017 19 odnosi się do publikacji Stanisława Rosponda pt. Dodatki Pomorskie – część miasta Olkusz „Słownik etymologiczny Miast i Gmin PRL”.17 [0941790 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- Na podobnej zasadzie określnie „Rymut” z nume- turowa. Słowo „dodatki” prawdopodobnie do- rem strony odnosi się do wspominanej już książki tyczy dodatkowego miejsca na osiedlenie, jakie Kazimierza Rymuta „Nazwy miejscowe północ- przyznano mieszkańcom wsi po uwłaszczeniu, nej części dawnego województwa krakowskiego”, bądź nowej organizacji wsi w XIX w. Określenie określenie „Arct” odnosi się do „Słownika Staro- „pomorskie” dotyczy nazwy wsi – Pomorzany. polskiego” wydanego przez M. Arcta w 1920 r.18, skrót „IHPAN” do wzmiankowanego „Słownika Dworskie – kolonia Olkusza [0217840 TE- historyczno-geograficznego ziem polskich w śre- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Jest dniowieczu”, a skrót „SJP” do „Słownika języka to obszar należący dawniej do szlacheckiej rodzi- polskiego”19. ny Mroczkowskich, która około 1859 r. nabyła Zaznaczyć należy, że lista nazw części miejsco- fragment dawnego folwarku witeradowskiego. Po wości może być niepełna, może też zdarzyć się, 1918 r. tereny dawnego folwarku, a także była że nazwa dotyczy innej (sąsiedniej) wsi. Podobnie wieś Czarna Góra, zostały ostatecznie przyłączo- etymologia nazw stanowi w niektórych przypad- ne do Olkusza jako nowa dzielnica Czarna Góra. kach jedynie hipotezę. Pozostała część wciąż nazywana była jeszcze Do- datkami Witeradowskimi, od dawna już rozpar- MIASTO I GMINA OLKUSZ celowanymi. MIASTO OLKUSZ Czarna Góra – część miasta Olkusz [0941783 Glinianki – nazwa kulturowa. Miejsce, gdzie TERYT] – nazwa topograficzna. Od wyrazu kopano glinę; także dół po wykopanej glinie, na- „czarna” nazywano np. rzeki, góry i miejscowości pełniony wodą [SJP]. W tej części Olkusza zloka- położone nad gęstym, ciemnym (czarnym) lasem, lizowane były złoża gliny, w związku z tym dzia- co jest prawdopodobne w przypadku olkuskiej łały tam liczne cegielnie (ul. Cegielniana) oraz Czarnej Góry. Niekiedy słowo „czarny” dotyczyło fabryki wytwarzające kafle. Najbardziej znane rodzaju i zarazem koloru gleby (czarnoziem) [Ro- należały do Wawrzyńca Filawskiego i Hermanna spond, s.59]. Kertha; obaj byli przemysłowcami i działaczami społecznymi. Czarny Las – osada [0218153 TERYT] – nie występuje na mapach jako osada – nazwa topo- Kamyk – część miasta Olkusz [0941808 TE- graficzna. Patrz: Czarna Góra (Olkusz). RYT] – nazwa topograficzna. Wzięła się od wzgó- rza o nazwie Kamyk. Nazwy „Kamyk” występują w Polsce już w XIV w. – zazwyczaj określano tak 17 S. Rospond, Słownik etymologiczny Miast i Gmin PRL, Wrocław wzgórze ze skałami. W olkuskim Kamyku działał 1984. kamieniołom. 18 M. Arcta słownik staropolski, oprac. A. Krasnowolski i W. Niedź- wiedzki, Warszawa 1920, dostępny online [na:] https://pl.wikiso- urce.org/wiki/M._Arcta_Słownik_Staropolski. Kocatówka–Dodatki – część miasta Olkusz 19 Słownik języka polskiego PWN (online), [na:] https://sjp.pwn.pl/.

20 [0941814 TERYT] (błąd w pisowni: powinno Parcze Górne – część miasta Olkusz [0941866 być Kocotówka) – sufiks „-ówka” wskazuje na TERYT]. nazwę dzierżawczą. Kocotówka to miejscowość (pole) należące do osoby o nazwisku Kocot (jest Piaski – część miasta Olkusz [0941872 TE- to dość popularne nazwisko na ziemi olkuskiej). RYT] – nazwa topograficzna bardzo popularna Nazwą „Kocotówka” określano także wzgórze, na w Polsce, oznaczająca miejsce na piaszczystym którym wybudowano osiedle Młodych. terenie. W źródłach po raz pierwszy została wymieniona w 1918 r. na łamach „Kroniki Powiatu Mazaniec – część miasta Olkusz [0941820 Olkuskiego” jako „Piaski nad Babą”. W Polsce TERYT] – nazwa dzierżawcza. W 1588 r. niejaki miejscowości o nazwie Piaski występowały już Jan Mazanek sprzedał Gabrielowi Starczynow- w XIV w. skiemu połowę majątku. Być może nazwa pochodzi właśnie od nazwiska właściciela. Podgrabie Parczewskie (Podgrabie) – część miasta Olkusz [0941889 TERYT] – nazwa to- Pakuska – część miasta Olkusz [0941837 TE- pograficzna oznaczająca miejsce „pod grabem”. RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Być może Według SJP: grab - drzewo lub wysoki krzew jest to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej o szarej, gładkiej korze; też drewno tego drzewa. (imienia) Pakosław/Pakosz. W Polsce występuje tylko jeden gatunek, grab pospolity (Carpinus betulus). Co ciekawe, od na- Parcze – część miasta Olkusz [0941843 TE- zwy tego drzewa pochodzi także słowo „grabie”. RYT] – nazwa dzierżawcza. W 1365 r. zapisana jako Parczow, Paarcze (1407), Parcze (1470-80). Pomorzany – część miasta Olkusz [0941895 W XIX w. pojawiają się Parcze Dolne i Parcze TERYT] – nazwa „De Pomorsani” („z Pomo- Górne (1827). Według K. Rymuta jest to na- rzan”) po raz pierwszy pojawiła się w XIV w., zwa dzierżawcza i pochodzi od nazwy osobowej a zwrot „Pomorzani” pojawia się w źródłach w Park (Parkonis). Badacz sugeruje, że nazwa może latach 1470-80 [Rymut, s.130]. Jest to nazwa też wywodzić się od słowa „park” oznaczającego etnograficzna, oznaczająca ludzi pochodzących „wyziew kozłów, łań jeleni w okresie godowym”. z Pomorza. Z kolei Seweryn Boner w „Opisaniu włości po- morzańskich” zapisał: Pan Parczewski, szlachcic Ponik – część miasta Olkusz [0941903 TE- przy zamku będąc zasłużył sobie, iż pan Jarosz mu RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa lub wydzielił grunt y lasu albo puszczy kawalec na za- topograficzna. W staropolszczyźnie słowo „po- sługę panu Jaroszowi Parczewskiemu który był ro- nik” miało kilka znaczeń. W tym przypadku dzic z Parczowa za Lublinem. najbardziej prawdopodobne są: 1) podziemne koryto rzeki lub strumienia; 2) strumyk, wyni- Parcze Dolne – część miasta Olkusz [0941850 kający z pod ziemi; 3) źródło, ścieżka kryta, pod- TERYT]. kop. Od tej nazwy powstało określenie Sztolnia Ponikowska, której budowę rozpoczęto w 1563

Ilcusiana • 17 • 2017 21 r. Podziemna część sztolni miała ponad 5 km, skie” – prawdopodobnie był to grunt przynależ- a naziemna, tzw. roznos (kanał odprowadzający ny każdorazowo katowi miejskiemu. W XVII w. wodę) – 2360 m. Sztolnia działała do początków działał na tym terenie folwark Słowik. XIII w., a na przełomie XIX i XX w. uruchomiono ją ponownie. Stary Olkusz – część miasta Olkusz [0941949 TERYT] – nazwa kulturowa i topograficzna. Sikorka – część miasta Olkusz [0941910 Przymiotnik „stary” oznacza miejsce pierwszej TERYT] – nazwa topograficzna pochodząca od lokacji miasta. Prawdopodobnie tego właśnie nazwy góry. Jak pisał Boner w „Opisaniu włości miejsca dotyczą najstarsze wzmianki o Olkuszu, pomorzańskiej”: Sikorka góra która idzie na pół- datowane na XI w., a także najstarsza wzmianka nocy od Słowika w stronie zamku tamże Parczow- o olkuskiej parafii z 1184 r. Do niedawna sądzo- skiego grunt wydzielony. Co ciekawe, na mapach no, że miejsce pierwotnej lokacji miasta znajdo- z okresu okupacji była zaznaczona Sikorka Dol- wało się w miejscu grodziska Stary Olkusz, obecna, obejmująca teren na północ od linii kolejowej nie przypuszcza się jednak, że było położone nie- (obecna ulica Pakuska). co bliżej obecnego Olkusza, właśnie w dzielnicy Stary Olkusz. Skalskie – część miasta Olkusz [0941926 TE- RYT] – nazwa topograficzna. „Skalskie” to miej- Stoczki – część miasta Olkusz [0941955 sce na skale. Jako Skalsko występuje w źródłach TERYT] – nie występuje – nazwa topograficz- w latach 1782-83, później pojawia się nazwa na. Słowo „stok” oznacza pochyłą powierzch- Skalskie (1787), a w lustracji z 1789 r. zapisano nia wzniesienia lub wklęsłości ziemi [SJP]. „wioski Skalskiego”20. Pod koniec XVIII w. wieś W tym przypadku chodzi jednak raczej o gwa- Skalskie wchodziła w skład starostwa rabsztyń- rowe (staropolskie) znacznie wyrazu, podawane skiego. Nie pojawia się natomiast w szesnasto- w słowniku pod redakcją Witolda Doroszewskie- wiecznym „Opisie włości pomorzańskiej”. go (wydanym w latach 1958-1969): „strumień, potok, źródło”. W takim znaczeniu występuje w Słowiki – część miasta Olkusz [0941932 TE- nazwach wielu miejscowości (np. Białystok). RYT] – prawdopodobnie nazwa topograficzna od nazwy wzgórza Słowik. Nazwa pojawia się Za Skałami – część miasta Olkusz [0941961 w XV w. Jak podaje Boner w „Opisaniu włości TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. Pomorzańskiej”, granica (…) idzie z Parczow- Oznacza miejsce położone za skałami. skiego gruntu pośrodkiem góry y zowią Słowikiem pod wschód słońca zimnego y są tam dwa szyby Zagaje – część miasta Olkusz [0941978 TE- zbite poniżey Słowika które szyby budowali ludzie RYT] – bardzo popularna w Polsce nazwa topo- z Gwarkemi którzy byli z Duchowic jeszcze za graficzna (ponad 50). Oznacza miejsce położone pogaństwa. Na mapach z XIX w. na zachodniej za gajem, czyli niewielkim lasem lub grupą drzew części Słowików jest pole oznaczone jako „Katow- dziko rosnących [SJP; Rymut, s.111].

20 K. Rymut, op. cit., s. 153.

22 GMINA OLKUSZ BOGUCIN MAŁY – nazwa dzierżawcza po- GORENICE – pochodzenie nazwy niejasne. chodzącą od imiennie Bogumił (lub jego odmian, Może to być nazwa patronimiczna od nazwy oso- np. Boguta, Boguchwał). Jak pisał Seweryn Bo- bowej (imienia) Gorynia, będącego zdrobnieniem ner, także Boguta Szymon, co wrotnim bywał przy od Gorzysław [Rymut, s. 54]. Jest też możliwe, że zameczku (Rabsztyn – dop. red.), kędy ptaki ło- nazwa pochodzi od słowa „gore”, czyli „pali się”, wiał, tamże też sobie założył chałupkę, kędy teraz albo „gorynia”, czyli grusza. Nazwa miejscowości Bogucin. Miejscowość po raz pierwszy wzmian- zapisana jako Gorovicz po raz pierwszy pojawia kowana w źródłach w 1225 r. W dokumencie się w źródłach w 1335 r. (spisy świętopietrza). z 1243 r. występuje jako Bogucin, potem Boge- W kolejnych latach jej nazwa była zapisywana him (1273), a następnie Bogucino, Bogucyn, Bo- jako: Gorinicz (1336), Girovicz (1345), Gorynicz gudzyn [IHPAN]. (1347), Gornicz (1374), Goruncz (1383), Gorz- nicz (1389), Goronijce (1402), Gorijnice (1404), Czarny Las – nazwa topograficzna. W prze- Gorinicza (1409), Gorinice (1412), Gorinicze szłości określenie „czarny las” dotyczyło gęstego, (1414), Gorinycze (1418), Gorzinicze, Gorzini- ciemnego (czarnego) lasu, najczęściej liściastego. ce (1419), Gorenicze (1430), Gorziinice (1464), Często od starszych nazw np. lasów wzięły się na- Goriinicze (1470-80), Gorynycze (1475), Gor- zwy zasiedlonych kolonii. nycze (1490) [IHPAN].

BRACIEJÓWKA – nazwa patronimiczna po- Kąt (Kąty) – część wsi Gorenice [0217870 TE- chodząca od nazwy osobowej (imienia) Braciej. RYT] – nazwa kulturowa. Słowem „kąty” okre- Wiemy, że w 1327 r. Adam z synem Braciejem ślano liche, ubogie chaty zagrodników leśnych, z Chrząstowic otrzymali zezwolenie królewskie którzy byli zatrudniani przy wyrębie drewna. na karczunek sąsiedniego lasu zwanego Chmie- Z czasem zaczęto tak nazywać osady położone lowiec i lokację nowej wsi, która przyjęła nazwę przy lesie, na skraju (w kącie) lasów. Co cieka- Braciejówka. we, nazwa Katowice pochodzi właśnie od wyrazu „kąt”. Dół – część wsi Braciejówka [0217828 TE- RYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca część Kochman – część wsi Gorenice [0217886 wsi powstałą w „dole”, czyli obniżeniu terenu. TERYT] – prawdopodobnie nazwa patronimiczna pochodzenia obcego. Niewykluczone, że po- Góra – część wsi Braciejówka [0217834 TE- chodzi od przekształconego nazwiska Kaufman. RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część W 1523 r. wieś Gorenice posiadał w zastawie wsi powstałą w „górze”, czyli na podwyższeniu krakowski mieszczanin, rajca i burmistrz Paweł terenu. Kaufman (zm. 1528). W tym samym roku za- warł z Olkuszem kontrakt na budowę w Starczy- Kolonia Braciejówka – nazwa kulturowa okre- nowie k. Olkusza zakładu produkującego blachy, ślająca nową kolonię wsi. drut żelazny i narzędzia, a rok później otrzymał

Ilcusiana • 17 • 2017 23 przywilej królewski na utworzenie w Starczy- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna nowie pierwszej w Polsce i jednej z pierwszych oznaczająca miejsce w dole, czyli w obniżeniu te- w Europie manufaktur produkujących blachy, renu. drut i hamry (tak dawniej od niemieckiego słowa „hammer” nazywano młoty). Inna hipoteza wy- Na Górze – część wsi Kosmolów [0217930 wodzi słowo od niemieckiego „koch”, oznacza- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna jącego kucharza. Część wsi mogła się pierwotnie oznaczająca miejsce na górze, czyli charaktery- nazywać Kochmann (dość popularne nazwisko). stycznym wzniesieniu. Jeszcze inne założenie wiąże wyrazy powstałe w języku polskim od słowa „koch”, będącego Zalas – część wsi Kosmolów [0217946 TE- zdrobnieniem lub skróceniem imienia Konstan- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna tyn lub Konrad [Rospond, s. 149]. oznaczająca część wsi powstałą za lasem.

Nawsie – część wsi Gorenice [0217892 TE- Zawsie – część wsi Kosmolów [0217952 TE- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Okre- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa, ozna- ślenie „nawsie” lub „na wsi” oznaczało pustą cześć czająca część wsi powstałej za już istniejącą miej- wsi, służącą głównie za pastwisko, łąkę przy dro- scowością. Dawniej określenie „nawsie” lub „za- dze albo pole gminne [Rymut, s. 111]. wsie” oznaczało pustą cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole gminne. Pod Brzeziem – nazwa topograficzna oznacza- jąca część wsi powstałą pod brzeziem, czyli zagaj- NIESUŁOWICE – nazwa patronimiczna nikiem brzozowym. oznaczająca poddanych człowieka o imieniu Nie- suł. W 1452 r. zapisana pod nazwą Nyesulouicze Żabi Port – część wsi Gorenice [0217900 [Rymut, s. 113]. TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna (żartobliwa). Być może oznaczała miejsce wiejskie Gościniec – część wsi Niesułowice [0217998 sadzawki z dużą ilością żab. TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Słowo gościniec oznaczało dawniej szeroką dro- KOGUTEK KOSMOLOWSKI (KOGU- gę wiejską. W przypadku wsi w systemie tzw. TEK) – osada Olkusz [0217969 TERYT] – na- ulicówki była to główna droga prowadząca przez zwa kulturowa, może pochodzić od zdrobnienia wieś. Czasami, jeśli przez wieś przebiegał jakiś słowa „kogut”. ważny trakt handlowy, to on otrzymywał nazwę gościniec. KOSMOLÓW – nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej (imienia) Cosmal. Po raz pierwszy wy- Kasprzyki – część wsi Niesułowice [0218006 stępuje w źródłach w 1315 roku, jako Cosmalow TERYT] – nazwa dzierżawcza, prawdopodobnie [Rymut, s.78]. była to cześć wsi gdzie mieszkały osoby (rodzina) Na Dole – część wsi Kosmolów [0217923 o nazwisku Kasprzyk.

24 Na Wsi – część wsi Niesułowice [0218012 Zagórcze – część wsi Olewin [0218058 TE- TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna Określenie „nawsie” i „na wsi” oznaczało pustą oznaczająca miejsce położone za górą. cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole gminne [Rymut, s.111]. OSIEK – nazwa kulturowa pochodząca od sło- wa „osiek”, oznaczającego miejsce, gdzie wznosiła Zadole – część wsi Niesułowice [0218029 się warownia leśna utworzona z pni drzew. Pierw- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna sza wzmianka o wsi pochodzi z 1408 r. gdzie na- oznaczająca miejsce za dołem. zwę wsi zapisano jako Ossek. Wieś występowała też pod nazwą Hossiek, Osysek [Rymut, s. 120]. OLEWIN – nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej (imienia) Olel lub Oław [Rymut, s.117]. Do Chogna – część wsi Osiek [0218087 TE- Z kolei, jak pisał cytowany Seweryn Boner, wieś RYT] – nie występuje – nazwa dzierżawcza praw- Olelin (dzisiaj Olewin) założył „powoźnik Oleś”, dopodobnie oznaczającą część wsi, która rozwinę- który służył panu Parczewskiemu. Najstarszy za- ła się przy drodze prowadzącej do gospodarstwa pis o wsi, której nazwę zapisano jako „Olelin” po- należącego do Chogna (nazwisko lub przydomek chodzi 1388 r. – być może chodzi o dość popularne nazwisko Hagno). Ludwikówka – nazwa dzierżawcza oznaczająca część wsi należąco do osoby o imieniu Ludwik. Działy – część wsi Osiek [0218093 TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa, bardzo po- Mokradła – część wsi Olewin [0218041 TE- pularna w Polsce. Określenie „działy” prawdopo- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna dobnie dotyczy dodatkowego miejsca na osiedle- oznaczająca część wsi położoną na grząskim, pod- nie, jakie przyznano mieszkańcom wsi po podzie- mokłym terenie [SJP]. leniu i reorganizacji wsi w XIX w.

Stara Wieś (Kolonia III) – nazwa kulturowa Pastwa – część wsi Osiek [0218101 TERYT] oznaczająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bar- nie występuje. Nazwa kulturowa. Według SJP dzo popularna w Polsce, występuje przeszło 600 słowem „pastwa” określano dawniej „żer dzikich wsi i części wsi o nazwie Stara Wieś. zwierząt lub zdobycz, łup”. Od tego pierwszego znaczenia pochodzi słowo „pastwisko”, od nie- Wierzbie (Kolonia II) – nazwa topograficzna go też należałoby wywodzić nazwę miejscowości oznaczająca część wsi z dominującym drzewosta- (dawniej wyznaczony był teren na wspólne pa- nem wierzbowym. stwisko dla całej wsi).

Witoldówka – nazwa dzierżawcza oznaczająca Zabrzegi – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi należącą do osoby o imieniu Witold. miejsce za brzegiem. W tym konkretnym przy-

Ilcusiana • 17 • 2017 25 padku może chodzić o część wsi, jaka ukształto- wała się za brzegiem (granicą) dawnej wsi. Pod Lasem – część wsi Sieniczno [0218176 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, PAZUREK – kolonia Olkusz [0218118 TE- bardzo popularna w Polsce, oznaczająca część wsi RYT] (błąd w opisie, bo to nie jest kolonia) – po- powstałą pod lasem. chodzenie nazwy nieznane. O. Dziechciarz wiąże ją z nazwiskiem szlachcica Dzierżysława (Dzier- Pod Witańcem – część wsi Sieniczno [0218182 sława) Razurka, który w 1402 r. był sołtysem po- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. bliskiej wsi Troks. Pochodzi od nazwy lasu Witaniec, który rozcią- ga się pomiędzy Olewinem a Sienicznem i jest PODLESIE – nazwa topograficzna oznaczają- ujęty w spisie obiektów fizjograficznych miasta ca miejscowość położoną przy lesie. Wzmianko- i gminy Olkusz. Pochodzenie nazwy jest niezna- wane w źródłach w XVI w. – dokument z 1783 r. ne, być może pochodzi od czasownika „witać” wspomina Podlesie, alias leśni do pilnowania lasu i uległo przeobrażeniu na zasadzie gość/gościniec, rabsztyńskiego osadzeni [Rymut, s. 128]. witać/witaniec. Czasownik „witać” w znaczeniu „pozdrawiać przy spotkaniu” jest używany od XV Kolonia na Bagnie – nazwa kulturowa i topo- w. „Słownik etymologiczny języka polskiego”21 graficzna określająca nową kolonię wsi powstałą W. Borysia omawiane słowo wywodzi z prasło- w miejscu podmokłym (na bagnie). wiańskiego czasownika vitati, vitajǫ, choć nie wyklucza jego pokrewieństwa z łacińskim invito, Kolonia Łazy (Łazy) – część wsi Podlesie invitare w znaczeniu „zaprosić, ugościć”. [0218130 TERYT] – nazwa kulturowa. Słowo „łaz” oznaczało dawniej trzebież w lesie, pole orne Za Górą – część wsi Sieniczno [0218199 TE- powstałe z karczunku lub przez wypalenie [Ry- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna mut, s. 95]. Nazwa bardzo popularna, w Polsce oznaczająca miejsce za górą, charakterystycznym jest około 300 miejscowości lub ich części o na- wzniesieniem. zwach wywodzących się od słowa „łaz” (np. Łaz, Łazy, Łaziska). TROKS – pochodzenie nazwy niejasne. W 1365 r. o jednym z jej mieszkańców (sołtysie SIENICZNO – nazwa kulturowa pochodząca Krajce) napisano „de Trexe”, czyli „z Troksa” [Ry- od słowa „siennica”, które oznaczało stóg siana, mut, s. 170]. ale także miejsce, gdzie trzymało się siano. Po raz pierwszy wzmiankowana w źródłach w 1470-80 Dół – cześć wsi Troks [0218213 TERYT] jako Zenyczno [Rymut, s. 152]. – nie występuje – nazwa topograficzna oznacza- jąca część wsi powstałą w dole, czyli w obniżeniu Kolonia Zimnodół – nazwa topograficzna terenu. określająca część wsi, która powstała przy drodze Góra – część wsi Troks [0218220 TERYT] prowadzącej w stronę sąsiedniej wsi Zimnodół. 21 W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2006.

26 – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczają- ści pochodzi od nazwiska – w źródłach z 1407 ca część wsi powstałą w górze, czyli podwyższeniu r. występuje Mikołaj Wiśliczka. Pierwsza pewna terenu. wzmianka o wsi pochodzi dopiero z 1839 r.

Stradomie – część wsi Troks [0218236 TE- Zawieś – nazwa topograficzna, oznaczająca RYT] – nie występuje – nazwa dzierżawcza od część wsi powstałej za istniejącą wsią. Dawniej nazwy osobowej (imienia) Stradom lub słowa określenie „nawsie” („zawsie”) oznaczało pustą „stradać” – tracić [Rospond, s. 168]. Poza najbar- cześć wsi, służącą głównie za pastwisko, łąkę przy dziej znaną krakowską dzielnicą Stradom (wcze- drodze albo pole gminne. śniej zapisywaną jako Stradomia), w Polsce jest kilka wsi lub ich części o tej nazwie. ZADOLE KOSMOLOWSKIE – kolonia [0217975 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- WITERADÓW – nazwa dzierżawcza od na- czająca miejscowość „za dołem”. Wzmiankowane zwy osobowej (imienia) Vitorad (Witorad). Po w 1895 r. raz pierwszy występuje w źródłach w 1388 r. jako Vitoradow [Rymut, s. 180]. ZAWADA – nazwa topograficzna lub kulturowa. Może wywodzić się od słowa „zawada” Pod Kadzielnią – część wsi Witeradów w znaczeniu „przeszkoda”. Pierwsza wzmianka [0218259 TERYT] – nie występuje – nazwa to- o wsi pochodzi z 1490 r. [Rymut, s. 199]. pograficzna oznaczająca część wsi położonej pod Górą Kadzielnia, czyli wzgórzem o wysokości Zawada Pierwsza – część wsi Zawada [0218294 417 m n.p.m. Sama nazwa Kadzielnia może po- TERYT] – nazwa topograficzna. chodzić albo od rosnącego tu niegdyś jałowca wy- korzystywanego do produkcji kadzideł, lub – we- Ćmiele – pochodzenie nazwy nieznane. Praw- dług innej wersji – od kadzielnika (kościelnego), dopodobnie jest to nazwa patronimiczna pocho- który dzierżawił ten teren. dząca od nazwiska Ćmiel lub nazwa wywodząca się staropolskiego słowa „ćmiel”, czyli trzmiel. Szczygłów Tartak – część wsi Witeradów [0218265 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- Piaski – nazwa topograficzna oznaczająca część turowa. Określała zabudowania rozciągające się wsi położoną na piaszczystym gruncie. wokół działającego tartaku wodnego należącego do rodziny Szczygłów. Spławy – nazwa topograficzna, bardzo popularna. Obecnie słowo „spław” oznacza przewóz WIŚLICZKA – pochodzenie nazwy nieznane. drogą wodną przy wykorzystaniu prądu wody; Albo jest to nazwa kulturowa związana z granicą spławianie. Jednak w dawnej polszczyźnie, a tak- państwa Wiślan, albo zdrobnienie od nazwy Wi- że w gwarze, spławianie bydła oznaczało jego po- ślica (wieś mogła być założona przez przybysza jenie w pobliskiej rzece. Stąd spławy to miejsca, z Wiślicy). Jest też możliwe, że nazwa miejscowo- gdzie pojono bydło. Wyraz pochodzi od słowa

Ilcusiana • 17 • 2017 27 „pławić”, czyli „kąpać się w rzece, jeziorze itp.” Do Baraków – część wsi Zimnodół [0218354 [SJP]. TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Być może oznaczała część wsi przy drodze prowadzą- Zawada Druga – część wsi Zawada [02182884 cej do miejscowej szkoły, która po wojnie mieściła TERYT] – nazwa topograficzna. się w tymczasowym baraku.

ZEDERMAN – nazwa dzierżawcza. Jej po- Na Dole – część wsi Zimnodół [0218360 chodzenie można wiązać z niemieckim „Sand(er) TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna mann”. Wieś po raz pierwszy wzmiankowana oznaczająca miejsce za dole, w obniżeniu terenu. w źródłach w 1356 r., a w 1397 r. zapisana jako Zedrman [Rymut, s. 201]. Na Pastwie – część wsi Zimnodół [0218377 TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa, Pasieka – część wsi Zederman [0218319 TE- oznaczająca część wsi powstałej na dawnym pa- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa ozna- stwisku gromadzkim wspólnym dla całej wsi czająca ule z pszczołami [SJP]. Patrz: Pastwa (Osiek, Gmina Olkusz).

Podgaj – część wsi Zederman [0218325 TE- ŻURADA – pochodzenie nazwy niejasne, być RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. może od słowa „żer” [Rymut, s. 215]. Pierwsza Oznacza część wsi powstałej pod gajem, czyli nie- wzmianka pochodzi z 1388 r. Wieś występowa- wielkim lasem lub grupą dziko rosnących drzew ła pod nazwami: Dszurada, Dzurada, Szcurada, [SJP]. Zwada, Zdurada, Zdziuradow [IHPAN].

Zadole – część wsi Zederman [0218331 TE- Pierwsza Kolonia – część wsi Żurada [0218414 RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna TERYT]. oznaczająca miejsce za dołem, obniżeniem terenu. Druga Kolonia – część wsi Żurada [0218408 TERYT]. ZIEMKÓWKA (KOLONIA ZIMKÓWKA) – osada [0217857 TERYT] – prawdopodobnie Trzecia Kolonia – część wsi Żurada [0218420 nazwa dzierżawcza, pochodzącą od nazwy osobo- TERYT]. wej (imienia) Ziemko. Poduchy – pochodzenie nazwy nieznane. Być ZIMNODÓŁ – nazwa topograficzna. Ozna- może jest skróceniem wyrazu „poduchowne”. cza miejsce położone w obniżeniu terenu o ni- skich temperaturach. Jako Symnodol występuje OSADY po raz pierwszy w źródłach w 1299 r. [Rymut, U Granic – osada Olkusz [0218383 TERYT] s. 203]. – nie występuje – nazwa topograficzna, oznacza osadę powstałą przy granicach wsi lub miasta.

28 MIASTO I GMINA WOLBROM rząt – stąd słowo „kojec”. MIASTO WOLBROM WOLBROM – nazwa dzierżawcza pochodzą- Kozina – część miasta Wolbrom [0945321 ca od nazwy osobowej (imienia) Wolwram (Wol- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna fram). Po raz pierwszy wspomniany w dokumen- (miejsce hodowli kóz) lub rodowa od nazwiska cie z 1327 r., w którym Władysław Łokietek na- (przezwiska) Koza. Słowo „kozina” oznacza także dał braciom Wolwramowi i Hilaremu, sołtysom z mięso kóz. Dłużca, las królewski należący do Dłużec, rozcią- gający się na długość i szerokość do granic dóbr: Majorat – osada Wolbrom [0224410 TERYT] Pilcza, Udórz, Szczeklniki, Podlesice, Wierzcho- – nazwa kulturowa. Po klęsce powstania listopa- wice (dzisiaj Wierzchowisko) i Gołaczowy w celu dowego w 1831 r. miasto Wolbrom utraciło au- lokacji na prawie niemieckim (frankońskim) wsi tonomię. Z części dóbr dawnego starostwa wol- Wolbrom. bromskiego utworzono wtedy majorat podarowa- ny przez cara majorowi Niełojowowi. Według SJP Buczyna – osada [0224515 TERYT] – nie wy- majorat to sposób dziedziczenia, według którego stępuje na mapach – nazwa topograficzna ozna- cały majątek przechodzi na najstarszego syna lub czająca część wsi powstałą w pobliżu (w miejscu) jego najbliższego krewnego, a także majątek dzie- zagajnika bukowego. dziczony w taki sposób; w dawnej Polsce: wielki, niepodzielny majątek rodowy, ordynacja. Gajówka – nazwa topograficzna lub kulturowa. Część wsi powstała w pobliżu gaju (niewiel- Rędziny – osada Wolbrom [0224426 TERYT] kiego lasu) lub wokół gajówki, czyli budynku, – nazwa topograficzna. Rędzina to gleba powstała w którym mieszkał gajowy. ze zwietrzenia skał węglanowych i siarczanowych [SJP]. Nazwa „rędzina” pochodzi od staropolskie- Grabie – nazwa topograficzna oznaczająca go słowa „rzędzić” – mówić, gwarzyć. Gleby te miejsce, w którym rośnie las grabowy. W Polsce zawierają dużo kamieni i podczas orki „gwarzą” występuje tylko jeden gatunek, grab pospolity z rolnikiem. (Carpinus betulus). Co ciekawe, od nazwy tego drzewa pochodzi także słowo „grabie” w znacze- Nowa Łąka – nazwa topograficzna. Część mia- niu narzędzia rolniczego. sta, która powstała na dawnej łące miejskiej, czyli wspólnym terenie do wypasu bydła. Pojawia się Kocie Doły – nazwa topograficzna lub kultu- na mapach z XIX w. rowa. Określeniem „kocie doły” nazywano nie- wielkie sadzawki, czasami powstałe w dawnym Nowa Łąka–Żydy – część miasta Wolbrom korycie rzeki (starorzeczu). Niewykluczone, że [0945338 TERYT] – nazwa kulturowa. Pocho- nazwa ma jednak związek ze zwyczajem topie- dzi od osadników żydowskich, którzy zaczęli się nia małych kotów. W języku staropolskim „kot” osiedlać w Wolbromiu po potopie szwedzkim oznaczało także pomieszczenie dla małych zwie- (1655–1660), a w 1740 r. uniezależnili się od

Ilcusiana • 17 • 2017 29 gminy w Olkuszu i założyli własny niezależny ka- nadawali żołnierze, którzy powrócili ze służby hał. Nowa Łąka–Żydy obejmuje zachodnią część w carskim wojsku. Jeśli np. służyli w górach miasta, gdzie znajdowała się synagoga i cheder Kaukazu, to górzystą cześć swej rodzinnej wsi (szkoła żydowska), a co za tym idzie – duże sku- nazywali Kaukaz (Kaukazy). Niewykluczone, że pisko ludności żydowskiej. nazwę nadali w XIX w. rosyjscy oficerowie, wła- ściciele majoratu Wolbrom. Nowe Miasto – część miasta Wolbrom [0945344 TERYT] – nazwa kulturowa. Nowe Węgry – Węgry [0945373 TERYT] – po- terytorium, które rozwinęło się w oparciu o sta- chodzenie nazwy nieznane. Może wywodzić się cję kolejową przy przeprowadzonej przez miasto od osadników lub jeńców z Węgier. Ponieważ w 1885 r. Drodze Żelaznej Iwanogrodzko-Dą- w dawnej Polsce „Węgrami” nazywano nie tylko browskiej oraz powstałej w 1908 r. filii olkuskiej mieszkańców tego kraju, ale także wędrownych fabryki austriackiego przedsiębiorcy Petera We- kramarzy i handlarzy domokrążnych, istnieje stena. możliwość, że stworzyli tu swoją osadę [Rospond, s. 418]. Mniej prawdopodobne jest pochodzenie Pisarówka – część miasta Wolbrom [0945350 nazwy od traktu kupieckiego prowadzącego na TERYT] – nazwa służebna od słowa „pisarz”. Węgry. Istnieje teoria wywodząca nazwę od sło- Prawdopodobnie była to część dawnych przed- wa „wągry”. mieść, gdzie znajdowało się pole, które mógł użytkować każdorazowy pisarz miejski (zatem Wymysłów – kolonia Wolbrom [0224834 było związane nie tyle z osobą, co funkcją). Przy- TERYT]. Nazwa bardzo popularna w Polsce, rostek „-ówka” jest co prawda charakterystyczny notowana już w XIV w. – nie znamy jednak jej dla polski południowo-wschodniej, ale występuje etymologii. Może to być nazwa patronimiczna także w nazwach na terenie ziemi olkuskiej (m.in. pochodząca od imienia Wymysł lub Wymysław Braciejówka, Balcerówka, Michałówka). (na podobnej zasadzie, jak nazwa miejscowości Namysłów, pochodząca od imienia Namysł/Na- Stare Miasto – część miasta Wolbrom mysław). Może to być także nazwa kulturowa lub [0945367 TERYT] – nazwa topograficzna. Po topograficzna, określająca jakąś konkretną funk- rozbudowie miasta w XVIII, a zwłaszcza XIX cję danej części wsi. Ponoć nazwę Wymysłów w., jego najstarszą część zaczęto nazywać Starym otrzymywały osady oddalone od innych osadni- Miastem. czych centrów.

Wąwóz Kapkazy – pierwotnie nazwa obiektu PRZYSIÓŁKI I KOLONIE fizjograficznego. Po wybudowaniu na tym terenie Okupniki – przysiółek [TERYT 0224550] osiedla domów jednorodzinnych stała się nazwą – nazwa kulturowa. W dawnej polszczyźnie słowo części miasta. Niewkluczone, że jest to przekształ- „okupnik” oznaczało chłopa posiadającego ziemię cona nazwa „Kaukazy”. W XIX i na początku na prawie dziedzicznym, płacącego czynsz (okup) XX w. na terenie zaboru rosyjskiego takie nazwy i co za tym idzie – zwolnionego z ciężarów pańsz-

30 czyźnianych [SJP]. Nazywano ich także chłopami [IHPAN]. Nazwa wsi najprawdopodobniej jest czynszowymi. Taka forma rozwinęła się w XVIII zdrobnieniem nazwy „Brzozowa” – pod taką i XIX w. (do ukazu o zniesieniu pańszczyzny oboczną nazwą występuje w źródłach wieś Wierz- i oczynszowaniu). Początkowo na okup było stać chowisko, której część stanowiła przez pewien bogatszych chłopów i część wsi, która zamieszki- czas właśnie Brzozówka. wali, zaczęto nazywać Okupnikami. Brzeg – część wsi Brzozówka [0223705 TE- GMINA WOLBROM RYT] – nazwa topograficzna. Część wsi powstała BOŻA WOLA – nazwa kulturowa. Słowo na brzegu, a więc przy granicach wsi. „wola” w staropolszczyźnie miało to samo znaczenie, co wolność. Dlatego ziemię pustą, oddaną Działka – część wsi Brzozówka [0223711 TE- osadnikom z uwolnieniem ich na pewną liczbę RYT] – nazwa kulturowa, oznaczająca wyznaczo- lat od wszelkich służb, powinności i czynszów dla ny obszar ziemi przeznaczony pod zabudowę lub dziedzica, nazywano „wolą”. A dlaczego „boża”? uprawę. Prawdopodobnie owe działki powstały Tego nie wiemy. Być może była to wieś należąca po nowym urządzeniu wsi w XIX w., związanym do kościoła? z rozdziałem gruntów po uwłaszczeniu i parcelacji.

Piekło – część wsi Boża Wola [0223668 TE- Włościańskie – nazwa kulturowa oznaczająca RYT] – nazwa kulturowa, bardzo popularna część pół wsi uprawioną przez włościan, w odróż- w Polsce (prawie 100 miejscowości lub ich czę- nieniu od pól należących do folwarku, dworu. ści). Prawdopodobnie „Piekłem” określano część miejscowości, gdzie występowały nieurodzajne, BUDZYŃ – Nazwa kulturowa. Gwarowo trudne w uprawie pola lub jakiś inne trudności lichsza część wsi lub gorzej zbudowana, odbiera naturalne (np. tereny zalewowe). czasem miano budzynia [Rymut, s. 28]. Pierw- sze informacje o Budzyniu (Budzynie) pochodzą Przebój – część wsi Boża Wola [0223674 TE- z 1690 r. RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Budzyń–Mostek – nazwa kulturowa oznacza- Warszawa – część wsi Boża Wola [0223680 jąca część wsi przy moście. TERYT] – nazwa patronimiczna lub kulturowa. Patrz: Warszawa (Poręba Dzierżna, Gmina Wol- CHEŁM – nazwa topograficzna oznaczają- brom). ca górę, wzniesienie. W podobnym brzmieniu występuje w znacznej części języków słowiań- BRZOZÓWKA – wieś, jako „Wola dicta skich (w języku czeskim, jako „chlum”). Nazwa Brzoszowca” występuje w dokumentach z 1400 „Chelm” po raz pierwszy została odnotowana r., następnie pojawia się nazwa „Brozowka Vola”, w źródłach historycznych w 1260 r. (prawdopo- w 1431 r. „Brzosowka”, potem „Brzorzowka” dobnie dotyczyła lasu Chełm). W XIV w. spoty- i „Brzezowka” (1748) oraz „Brzozówka” (1827) kana jest także pisownia „Chelmec” i „Chelmek”.

Ilcusiana • 17 • 2017 31 Działki – część wsi Chełm [0223740 TERYT] w zanczeniu „chrząszcz”. Nazwa wsi Chrząsto- – nie występuje – nazwa kulturowa oznaczająca wice pojawia się w dokumentach z 1254 r., jako wyznaczony obszar ziemi przeznaczony pod za- „Chrastowiczy”, potem Chranstowice (1286), budowę lub uprawę. Prawdopodobnie owe dział- Chranstonici (1287), następnie Chransto- ki powstały po nowym urządzeniu wsi w XIX w., uia, Chranstouici, Chramstowice, Cranstouic, związanym z rozdziałem gruntów po uwłaszcze- Chrzanstowicze, Chranstouia, Chranstouice, niu. Chrąstowycze, Chrzansthow, Chrzansthowicze i Chrzasthowicze [IHPAN]. Grabie – część wsi Chełm [0223757 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca miejsce, Balcerówka (Barcelówka) – przysiółek wsi w którym rośnie las grabowy. Chrząstowice [0223823 TERYT] – nazwa pa- Kamienna Góra – część wsi Chełm [0223763 tronimiczna oznaczająca przysiółek, w którym TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część mieszkała rodzina Balcerka. Słowo Balcerek, to wsi powstałą na wzniesieniu ze skalnym ostańcem zdrobnienie imienia Baltazar. lub miejscami eksploatacji kamienia. Dół – [0223800 TERYT] – nazwa topogra- Piątkowy Brzeg – nazwa patronimiczna ozna- ficzna oznaczająca część wsi położoną w dole, czy- czająca część wsi, jaka powstała wokół położonej li obniżeniu terenu. na granicach (brzegu) wsi roli należącej do miesz- kańca o nazwisku Piątek. Góra – część wsi Chrząstowice [0223817 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część Szwajcary – część wsi Chełm [0223770 TE- wsi położoną na górze, czyli na wzniesieniu. RYT] – nazwa kulturowa. Dawniej określe- niem „szwajcar” nazywano portiera/odźwiernego, Młyny – nazwa kulturowa oznaczająca część a w majątkach wiejskich (folwarkach) także ludzi wsi, która powstała wokół miejscowych młynów nadzorujących oborę, przerób mleka i produkcję wodnych. serów. Niewykluczone, że w tej części wsi mieszka- ły osoby, które specjalizowały się w wyrobie serów. DOMANIEWICE – nazwa patronimiczna, pochodząca od nazwy osobowej „Domań” (po- Zapilniki – część wsi Chełm [0223786 TE- dobnie, jak imiona Domamir, Domasław). Słowo RYT] – pochodzenie nazwy nieznane (jedyna Domaniewice oznacza więc poddanych Doma- w Polsce). Przedrostek „za” mógłby sugerować, że nia. W pierwszej wzmiance o wsi Domaniewice jest to część wsi powstała za pilnikami. z 1388 r. nazwa wsi została zapisana jako „Do- manouicze”. Potem nazwa wsi była zapisywana CHRZĄSTOWICE – prawdopodobnie na- jako: Domanouicz (1398), Domanyowice (1400- zwa patronimiczna, pochodząca od imienia 1417), Domanouice (1410), Domanyowycze Chrząst. Może to być też nazwa kulturowa, wy- (1490), Domyanowicze (1529) [IHPAN]. wodząca się od staropolskiego wyrazu „chrząst”

32 Czarny Las – nazwa topograficzna. Patrz: leśna osadę, w której mieszkali „psiarze”, czyli Czarna Góra (Olkusz). osoby pilnujące lub hodujące psy łowcze. Podob- nie miejscowość Psary [Rospond, s. 313]. Iły – część wsi Domaniewice [0223906 TE- RYT] – nazwa topograficzna. Pochodzi od słowa Skoroszowy – część wsi Domaniewice „ił” oznaczającego drobnoziarnistą, bardzo często [0223958 TERYT] – nazwa dzierżawcza. W XV spotykaną w przyrodzie skałę osadową (składają- i XVI w. istniała wieś Skoroszewy, która potem cą się głównie z minerałów ilastych, z domieszką została wchłonięta przez dwie sąsiednie wsie łyszczyków, pyłu kwarcowego, wodorotlenków (Domaniewice i Zarzecze). Jej nazwa przetrwała żelaza i innych) [SPJ]. Słowo „iły” oznacza także jako nazwa części tych wsi. Prawdopodobnie na- rodzaj gleby. zwa wywodzi się od imienia „Skorosz”. W 1448 Na Górach – część wsi Domaniewice [0223912 r. Stanisław Bydliński z Domaniewic sprzedał za TERYT] – nazwa topograficzna. Oznacza część 400 grzywien Janowi z Niezwojowic wsie Domia- wsi powstałą w „górze”, czyli na podwyższeniu niewice i „Scoroczin”, czyli Skoroszewy. W 1520 terenu. r. przed sądem ziemskim krakowskim toczył się spór między mieszczaninem krakowskim Janem Na Pagórach – część wsi Domaniewice Bankiem a niegdyś mieszczaninem krakowskim [0223929 TERYT] – nie występuje – nazwa to- Stanisławem Myślenickim, dziedzicem wsi Do- pograficzna oznaczająca część wsi powstałą „ na maniewice, Załęże i Skoroszowy o to, że Stani- pagórkach”, czyli podwyższeniu terenu. sław nie oddał w wyznaczonym terminie poży- czonych od Jana 500 florenów. W 1530 r. nazwa Niezdara – prawdopodobnie nazwa żartobli- wsi została zapisana jako „Skorosszowa”. wa, przezwisko od słowa „niezdara”, czyli osoba niezręczna lub niezaradna [SJP]. Inna możliwość Stara Wieś – część wsi Domaniewice [0223964 jest taka, że nazwa powstała poprzez zaprzeczenie TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce słowa „zdar”, które w staropolszczyźnie oznaczało pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Pol- sukces, powodzenie. W tej formie słowo prze- sce. trwało w języku czeskim. DŁUŻEC – nazwa topograficzna od słowa Okupniki – część wsi Domaniewice [0223935 „długi”. W języku staropolskim słowo „dłużec” TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. oznaczało także długą linkę lub rzemień, przy- Osada lub część wsi, gdzie mieszkali okupnicy wiązany do pęt konia. Najstarsza wzmianka nosiła nazwę Okupniki. Patrz: Okupniki (Wol- o miejscowości pochodzi z 1323 r., kiedy została brom, przysiółki i kolonie). zapisana jako Dluzecz. Potem pojawiały się nazwy: Dlusecz (1326), Dlvzecz (1327), Dlussecz Psiarskie – część wsi Domaniewice [0223941 (1328), Clusicz (1335), Dlusek (1373), Dlu- TERYT] – nazwa służebna lub kulturowa. Praw- szecz (1394), Dluszcze, Magna et Parva Dluszecz dopodobnie nazwa mogła pierwotnie oznaczać (1412), Dlusczecz (1415), Dlusszecz, Dluscza

Ilcusiana • 17 • 2017 33 (1419), Dluszyecz (1457), Luszecz (1467), Dlu- ny”). scze (1529). Co ciekawe, w dokumencie z 1396 r. występuje „In Magna et Parva Dluszecz”, czyli Stara Wieś – część wsi Dłużec [0223881 TE- „w Wielkim i Małym Dłużcu”, co by oznaczało, RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce pier- iż były to dwie odrębne wsie [IHPAN]. wotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce.

Lizak – część wsi Dłużec [0223846 TERYT] – GOŁACZEWY – przypuszcza się, że nazwa nazwa kulturowa. Z nazwą związana jest ciekawa wsi ma pochodzenie topograficzne. Oznaczałaby legenda. Przy drodze w kierunku Pilicy, na tzw. wtedy gołe, niezalesione wzniesienie. Druga część Lizaku, wśród zabudowań gospodarczych, na nie- nazwy, czyli „czoł”, w wielu językach słowiańskich wielkiej skałce stoi czworoboczna kapliczka św. oznacza właśnie wzniesienie, wyniesienie. W do- Barbary z XVIII w. z posągiem świętej z początku kumentach z lat 1218-29 nazwa wsi została za- XVII w. Według podań, dawno temu na pastwi- pisana jako „Galaczow” a następnie „Golaczow”. sku wśród lasu pasły się woły, a jeden z nich na tej W kolejnych latach nazwa wsi zapisywana była skałce wylizał wyobrażenie św. Barbary. m.in. jako: Golochel (1275), Glowozow (1325), Goloczel (1326), Goloczol (1331), Goloczow Nowa Wieś – część wsi Dłużec [0223852 TE- (1333), Glogossow (1334), Golocol (1335), Glo- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca nową cześć vossow (1336), Goleczowi (1339), Glogoczow wsi. (1349). W 1400 r. pojawiła się nazwa „Goloczow Episcopali”, czyli Gołaczewy Biskupie, co odnosi- Rędziny – część wsi Dłużec [0223869 TE- ło się do własności wsi. W 1462 r. zapisano nazwę RYT] – nazwa topograficzna, bardzo powszech- jako Golancz, w 1463 r. Golaczovo, następnie na. W lustracjach z XVI i XVII w. czytamy, że Golaczowy (1470-80), Golyaczowi i Golyaczow, w Dłużcu są role o nazwach „domiarek trzi na w 1489 r. Goloczowy, w 1494 r. Goloczovi, po- Rzedzinach”. Obecnie ta część wsi nazywa się Rę- tem Goloczowij (1499) i Golaczowij (1501) [IH- dziny. Co ciekawe, to samo źródło podaje nazwy: PAN]. ,,domiarek” z łąką „przy lącze” między rolami i łąkami kmieci w kierunku wsi Strzegowa, role Kolonia Chełmska – część wsi Gołaczewy folwarczne „na Rzedzinach”, w tym rola „domia- [0224018 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- rek” przy drodze publicznej z Krakowa do Pilicy, czająca część wsi, kolonię położoną przy drodze „domiarek” leżący przy krzewach o nazwie Jaś- prowadzącej do sąsiedniej wsi Chełm. ków Kierz (Jaskowkierz) [IHPAN]. Patrz: Rędzi- ny (Wolbrom). Kolonia Suska – część wsi Gołaczewy [0224030 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- czająca część wsi, kolonię położoną przy drodze Sośliny – część wsi Dłużec [0223875 TERYT] prowadzącej do sąsiedniej wsi Sucha. – nazwa topograficzna, pochodząca od lasu so- snowego (podobna odmiana, jak słowa „buczy- Łupnik – część Kolonii Chełmskiej [0224024

34 TERYT] – prawdopodobnie nazwa kulturowa Studzianki (Studzienki) – część Kolonii Su- oznaczająca część wsi, gdzie łupano kamienie. skiej [0224047 TERYT] – nie występuje – na- Dawniej (gwarowo) „łupnikiem” określano młot zwa kulturowa od słowa „studnia”. W języku sta- kamieniarski. W języku staropolskim słowo „łu- ropolskim słowo „studnica” oznaczało zarówno panica” oznaczało kawał, bryłę, odłam np. skały studnię, jak i źródło. Prawdopodobnie Studniska [Arct]. to część wsi, gdzie dawniej znajdowało się źródło lub studnia. Nadmłynie – osada Wolbrom, kolonia Goła- czew [0224053 TERYT] – nazwa topograficzna, JEŻÓWKA – pochodzenie nazwy niejasne. oznaczają część wsi powstałą nad młynami, czyli Może to być nazwa dzierżawcza od nazwy oso- osadą młynarską nad rzeką. bowej „Jeż” albo nazwa kulturowa, czyli zdrob- Piaski – kolonia Gołaczew [0224060 TERYT] niała nazwa miejscowości Jeżów, oddalonej o 20 – nazwa topograficzna oznaczającą część wsi po- km. Nazwa wsi zapisana jako „Jezowca” po raz wstałą na piaszczystym gruncie. pierwszy pojawia się w źródłach w 1388 r. W dokumentach z XIV w. nazwa wsi występuje jako Przykopa – część wsi Gołaczewy [0223987 Geszowa, Gezoua i Jezow, w 1426 r. - Jessowka, TERYT] nie występuje – nazwa topograficzna. w 1438 r. - Geszowka, w latach 1470-80 - Jezow- W języku staropolskim słowo „przykopa” ozna- ka Inferior, (Jeżówka Dolna), a w 1488 r. Jeszow- czało rów [Arct]. Niewykluczone, że przez tę ka [IHPAN]. część wsi prowadził sztucznie wykopany rów, tzw. młynówka, z którego woda była wykorzystywana Brzeziny – część wsi Jeżówka – nazwa topogra- do napędzania kół wodnych młynów. ficzna oznaczająca nazwa topograficzna oznacza- jąca część wsi powstałą pod zagajnikiem brzozo- Rogatki – część wsi Gołaczewy [0223993 TE- wym – brzeziną. RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną przy jej granicach (rogatkach). Jed- Cerkiewska Góra – część wsi Jeżówka nak znaczenie to może znacznie starsze konota- [0224082 TERYT] – nie występuje na mapach cje, gdyż słowem rogatki określano także budy- – prawdopodobnie nazwa kulturowa (ślad po ist- nek przy głównym trakcie, w którym pobierano nieniu kościoła, kaplicy – dawniej nazywanych opłaty drogowe. Warto nadmienić, że przez Goła- też cerkwiami - patrz Cerekwica) lub nazwa pa- czewy od czasów średniowiecza prowadził ważny tronimiczna od nazwy osobowej Cerkiew. trakt handlowy, tzw. droga Krakowska. Dziubdzielowska Góra – część wsi Jeżów- Stara Wieś – część wsi Gołaczewy [0224001 ka [0224107 TERYT] – nie występuje – nazwa TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce patronimiczna od nazwy osobowej (nazwiska) pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Pol- Dziubdziel. sce. Drzewie – część wsi Jeżówka [0224099 TE-

Ilcusiana • 17 • 2017 35 RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część imienia (przezwiska) Razus. wsi powstałą w miejscu, gdzie było dużo drzew. Rogoniowska Góra – część wsi Jeżówka Grabowiec – część wsi Jeżówka [0224113 TE- [0224171 TERYT] – nie występuje. Nazwa topo- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca miejsce, graficzna. Pierwotna nazwa góry pochodzi praw- w którym rośnie las grabowy. dopodobnie od przekształconej nazwy osobowej: zdrobnienia imienia (przezwiska) Rogoń. Kopaniny – część wsi Jeżówka [0224120 TE- RYT] – nie występuje – nazwa prawdopodobnie Stara Wieś – część wsi Jeżówka [0224188 TE- kulturowa. Mogła oznaczać część wsi, gdzie np. RYT] - nazwa kulturowa oznaczająca miejsce pier- kopano kamień wapienny. Nazwa „Kopaniny” wotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce. pojawia się już w XVIII w. – w 1752 r. dzierżawca Stasiurowska Góra – część wsi Jeżówka wsi Józef Tomicki sądził się z gromadą pobliskiej [0224194 TERYT] – nie występuje – nazwa Chliny o sporny grunt, tzw. kopaniny. topograficzna. Pierwotna nazwa góry pochodzi prawdopodobnie od przekształconej nazwy oso- Marusowska Góra – część wsi Jeżówka bowej: zdrobnienia imienia (przezwiska) Stani- [0224136 TERYT] – nazwa topograficzna. Pier- sław. wotna nazwa góry pochodzi prawdopodobnie od przekształconej nazwy osobowej: zdrobnienia Wierzbie – część wsi Jeżówka – nazwa topo- imienia (przezwiska) Marcin. graficzna, oznaczająca część wsi z dominującym drzewostanem wierzbowym. Pod Chliną – część wsi Jeżówka [0224142 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, Wilkoszówka – część wsi Jeżówka – nazwa pa- oznacza część wsi położoną w pobliżu granic są- tronimiczna od nazwy osobowej (imienia bądź siedniej wsi Chliny. nazwiska) Wilkosz, które z kolei pochodzi od nazwiska Wilk. Takie nazwiska są cytowane już Powodnik – część wsi Jeżówka [0224159 TE- w XII w. RYT] – nazwa kulturowa. W języku staropolskim słowo „powodnik” oznaczało poganiacza np. by- Wiśniakówka – część wsi Jeżówka – nazwa dła. Niewykluczone, że ta część wsi była zamiesz- patronimiczna od nazwy osobowej (imienia bądź kała przez osoby trudniące się tą profesją [Arct]. nazwiska) Wiśniak. Jest również możliwa hipoteza, że jest to nazwa topograficzna mająca związek z wodą. Zakoleje – część wsi Jeżówka – nazwa kulturowa osady powstałej za wybudowaną w 1885 r. Razusowska Góra – część wsi Jeżówka linią kolejową. [0224165 TERYT] – nazwa topograficzna. Pier- wotna nazwa góry pochodzi prawdopodobnie KALIŚ – nazwa dzierżawcza pochodząca od od przekształconej nazwy osobowej: zdrobnienia nazwiska Kaliś (Kalisz). Nazwa Kaliś (Kalisz),

36 w odniesieniu do osady młynarskiej pojawia się Dalsze Dołki – część Kąpieli Wielkich – nazwa u schyłku XVIII w. Osady młynarskie na terenie topograficzna, oznaczająca część wsi położoną dzisiejszej wsi Kaliś istniały już na przełomie XIV w obniżeniu terenu. i XV w. W źródłach historycznych zachowała się datowana na 1410 r. wzmianka, iż Jan wójt Dołki – część wsi Kąpiele Wielkie [0224248 z Wolbromia zastawia za 70 grzywien zięciowi TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca Wawrzyńcowi sołectwo w Lgocie Wolbromskiej część wsi położoną w obniżeniu terenu. z młynem zwanym Adamowskim i sadzawką [IHPAN]. Domiarki – część wsi Kąpiele Wielkie Skałka – część wsi Kaliś [0224219 TERYT] [0224254 TERYT] – popularna nazwa kulturo- – nie występuje – nazwa topograficzna. Część wsi wa używana już średniowieczu. Tą nazwą określa- położona na wzniesieniu lub w pobliżu skał. Na- no nowe pola domierzone do wsi – stąd domiarki. zwa popularna na terenie ziemi olkuskiej. Patrz: Skałka (Bukowno). Góra – część wsi Kąpiele Wielkie [0224260 TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część Stara Wieś – część wsi Kaliś [0224225 TE- wsi położną w obniżeniu terenu. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczająca starą cześć wsi. Podolec – część wsi Kąpiele Wielkie [0224277 TERYT] – nazwa topograficzna wskazujące miej- KĄPIELE WIELKIE – nazwa topograficzna, sce po dole, czyli część wsi powstałą w miejscu od staropolskiego słowa „kąpiel” w znaczeniu sa- (zasypanego?) dołu lub raczej za (po) dołem, czyli dzawka. Nazwa wsi, pisana jako „Kampiele”, po obniżeniem terenu (podobnie jak nazwa Pobłocie raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1369 r. – miejsce, gdzie wcześniej było błoto lub miejsce W dokumencie z 1406 r. nazwa wsi została za- za błotem czy Polesie – miejsce, gdzie rósł las). pisana jako „Compele”, w 1412 r. „Kąnpyel”, Być może obszar niewielkich wzniesień poprze- następnie Kapyele (1426), Kampyala (1445), dzający właściwe góry. Campyes (1533). Zbliżona do obecnej pisownia „Kompiele Wielkie” została odnotowana w 1827 Poprzeczki – część Kąpieli Wielkich – nazwa r., a współczesna pisownia, czyli Kąpiele Wielkie, topograficzna, prawdopodobnie oznaczająca w 1921 r. [IHPAN]. cześć powstałą „w poprzek” istniejącej wsi uli- cówki. Bliższe Dołki – część Kąpieli Wielkich – nazwa topograficzna, oznaczająca część wsi położoną Przeczna Droga – część wsi Kąpiele Wielkie w obniżeniu terenu. [0224283 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- czająca część wsi powstałą przy „przecznej”, czyli Buczyna – część Kąpieli Wielkich – nazwa poprzecznej drodze. Słowo „poprzeczyzna” ozna- topograficzna, oznaczająca część wsi położoną czało rozciągłość w poprzek. w pobliżu lasu/zagajnika bukowego.

Ilcusiana • 17 • 2017 37 Sarnie Doły – część wsi Kąpiele Wielkie Stara Wieś – część wsi Kąpiołki [0224350 [0224290 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miej- czająca obniżenie terenu, najczęściej porośnięte sce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna lasem, gdzie występowały sarny. w Polsce.

Stara Wieś – część wsi Kąpiele Wielkie Kolonia – część wsi Kąpiołki [0224343 TE- [0224308 TERYT] – nazwa kulturowa. ozna- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca później czająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo skolonizowaną część wsi. popularna w Polsce. Występuje przeszło 600 wsi i części wsi o nazwie Stara Wieś. LGOTA WIELKA – najstarsze wzmianki Syber – część wsi Kąpiele Wielkie [0224314 dotyczące dzisiejszej Lgoty Wielkiej pochodzą TERYT] – nazwa topograficzna. Takimi na- z 1390 r., kiedy zostaje wymieniony Wilam zwami określano części wsi, które mieszkańcom z Lgoty i z 1394 r., gdzie miejscowość jest opisa- kojarzyły się z obiegowymi znaczeniami słowa na jako Lgotha. W dokumentach datowanych na Syberia: albo były odległe od głównej części wsi, 1437 r. wieś występuje jako Ligotha, w kolejnych albo dzikie, albo panowały tam znacznie niższe jako Elgota (1440) oraz Elgotha i Lgota Przibco- temperatury. Czasami nazwy te były nadawane nis (1471), co można tłumaczyć jako Lgota Przy- przez mieszkańców wsi, którzy służyli w carskim bkowska. Ta ostatnia dwuczłonowa nazwa odnosi wojsku. Generalnie, takie określenia pojawiają się się do Przybka z Poręby herbu Szreniawa, właści- dopiero w XIX w. i występują głównie na terenie ciela wsi [IHPAN]. Liczne w całej Polsce nazwy byłego zaboru rosyjskiego.22 miejscowości Lgota czy Ligota wywodzą się od nazwy kulturowej. Słowo „lgota” oznaczało cza- Zaskale – część wsi Kąpiele Wielkie [0224320 sowe uwolnienie osadników zakładających nową TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca osadę od czynszów i robocizny. Powstanie Lgot część wsi położoną „za skałą”. jest związane z kolonizacją na prawie niemieckim i polskim, mogły więc powstawać już w XII w. KĄPIOŁKI – nazwa topograficzna, odnoszą- ca się do nazwy pobliskiej (i starszej) wsi Kąpiele Dębiniec – część wsi Lgota Wielka [0224372 Wielkie. W dokumencie z 1450 r. wieś występu- TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część je, jako „Kampyele”, następnie w 1489 r. poja- wsi powstałą w pobliżu zagajnika lub lasu dębo- wia się nazwa „Kapyolka”, w 1472 r. Capyele, wego, który był także nazywany „Dębowiec” albo w 1529 r. Minor Campicze, a w 1530 r. Campy- „dębczak”. olki Minor (czyli Kąpiołki Małe). W dokumentach z 1581 r. wieś występuje jako Kąmpiolki, Kawkazy – część wsi Lgota Wielka – nazwa w 1748-49 Kąpiolki Małe, a w 1921 r. występuje kulturowa. Patrz: Wąwóz Kapkazy (Wolbrom). obecna nazwa – Kąpiołki [IHPAN]. Lgota Leśna – część wsi Lgota Wielka [0224389 TERYT] – nazwa kulturowa. Część 22 J. Mączyński, op. cit., s. 170.

38 wsi położona w pobliżu lasu lub zamieszkała przez osadników pracujących w lesie. Mamlochy – część wsi Łobzów [0224455 TERYT] – nazwa patronimiczna pochodząca od Lgota–Wieś – część wsi Lgota Wielka [0224395 słowa „mamlac”, czyli 1. żuć powoli, obracając TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. pokarm językiem, śliniąc się; mamleć, memłać, międlić; 2. mówić niewyraźnie, niezrozumiale LGOTA WOLBROMSKA – nazwa kulturo- [SJP]. Osoba, która mamle to potocznie mam- wa. Patrz: Lgota Wielka (Gmina Wolbrom). loch. Niewykluczone, że w tej części wsi miesz- kały osoby mówiące niewyraźnie (np. z racji na Skałka – nazwa topograficzna. Część wsi po- chorobę), stąd mamlochy. łożona na wzniesieniu lub w pobliżu skał. Nazwa Rozdarta Wrona – część wsi Łobzów [0224461 popularna na terenie ziemi olkuskiej. Patrz: Skał- TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Jest to ka (Bukowno). jedyna taka nazwa w Polsce. Prawdopodobnie pochodzi od wrony, czyli pospolitego ptaka z rodzi- Majorat – nazwa kulturowa. Patrz: Majorat ny krukowatych. (Wolbrom). Sieradzkie – część wsi Łobzów [0224478 TE- ŁOBZÓW – pochodzenie nazwy niejasne. RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Być może Może to być nazwa topograficzna, wywodząca się jest związana z nazwą miasta Sieradz, która po- od staropolskiego słowa „łobozie”, czyli krzaki. chodzi prawdopodobnie od imienia Sirad (jego Rdzeń „łob” występuje często w nazwach roślin najwcześniejszą formą jest Wszerad). W doku- na bagnach, a Łobzów leży na terenach podmo- mencie z 1396 r. jest wspomniany potok zwany kłych. Druga interpretacja mówi, że nazwa wsi „Swuthwirzch”. Być może od tego wzięła się na- jest nazwą dzierżawną od nazwy osobowej, czyli zwa Sieradzkie? imienia „Łobez” [Rymut, s. 96]. W najstarszym dokumencie z 1323 r. nazwa wsi została zapisa- Stara Wieś – część wsi Łobzów [0224484 TE- na jako „Lobsow”. W kolejnych dokumentach RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa ozna- wieś występuje jako Lobszow, Lobzow, Lobzowo, czająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo a także Nowa Wieś. Zbliżona do dzisiejszej nazwa popularna w Polsce. Łobzow pojawia się w 1581 r. [IHPAN]. Zaogrodzie – część wsi Łobzów [0224490 TE- Kolonia Kąpielska (Kąpielowska) – część wsi RYT] – nazwa topograficzna. Część miejscowości Łobzów [0224449 TERYT] – nazwa topograficz- położona „za ogrodem”. na oznaczająca część wsi (kolonię) powstałą przy drodze prowadzącej w stronę wsi Kąpiele. MIECHÓWKA – pochodzenie niejasne, prawdopodobnie nazwa topograficzna od miejscowości Kolonie (1, 2, 3, 4) – części wsi Łobzów – na- Miechów. Pierwotnie mogła oznaczać drogę pro- zwy kulturowe. wadzącą do Miechowa, przy której powstała wieś.

Ilcusiana • 17 • 2017 39 PORĘBA DZIERŻNA – nazwa kulturowa domów (w tym 4 dworskie). Od końca XIX w. i dzierżawcza, pochodzi od słowa „poręba”, czy- dwór w Porębie należał do Ignacego Świętochow- li miejsca, w którym wyrąbano drzewa. Słowo skiego. Około 1919 r. Świętochowski sprzedał „dzierżna” to człon odróżniający dzierżawczy wy- majątek w Porębie Dzierżnej i przeniósł się do wodzący się od nazwy osobowej (imienia) Zdzie- Warszawy, gdzie kupił dom. Kolejnym właścicie- szyc (lub Zdziesław albo Zdziedąb). Ta część lem dworu w Porębie był Zbigniew Siekierzyński. nazwy ulegała zmianom, wraz ze zmianami wła- W czasie II wojny światowej dworem i majątkiem ścicieli wsi. W najstarszym dokumencie z 1350 w Porębie Dzierżnej zarządzał administrator, in- r. nazwa wsi została zapisana jako „Poramba Palu- żynier Pniewski. Po wojnie dwór został odebrany skonis” lub też „Poramba Paszkonis”. Drugi człon prawowitym właścicielom. Przez kolejne lata był był nazwą osobową pochodzącą od imienia Pasz- wykorzystywany jako świetlica i siedziba wiejskie- ko. W dokumencie z 1381 r. znajdujemy zapis go kina.23 Villa dicta in wlgari Zdzezyca alias Poramba (wieś zwana pospolicie „Zdzezyca” inaczej „Poramba”) Kąty – część wsi Poręba Dzierżna [0224610 W 1389 r. występuje dwuczłonowa nazwa wsi „de TERYT] – nazwa kulturowa. Słowem „kąty” Poramba Szdzezicza” [IHPAN]. określano liche, ubogie chaty zagrodników le- śnych, którzy byli zatrudniani przy wyrębie drew- Brzezina – część wsi Poręba Dzierżna [0224580 na. Z czasem zaczęto tak nazywać osady położone TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część przy lesie, na skraju (w kącie) lasów. wsi powstałą pod zagajnikiem brzozowym (brze- ziną). Sadziska – część wsi Poręba Dzierżna [0224633 TERYT] – nie występuje – prawdopodobnie na- Pierwsza Kolonia – część wsi Poręba Dzierżna zwa kulturowa od słowa sad, oznaczająca część [0224627 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- wsi, gdzie było dużo sadów. Jest też hipoteza, że turowa oznaczająca później skolonizowaną część nazwa może pochodzić od staropolskiego soda, wsi. sodele oznaczającego osiedle.

Druga Kolonia – część wsi Poręba Dzierżna Studniska – część wsi Poręba Dzierżna [0224596 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- [0224640 TERYT] – nazwa kulturowa od słowa turowa oznaczająca później skolonizowaną część studnia. W języku staropolskim słowo „studnica” wsi. oznaczało zarówno studnię, jak i źródło. Prawdo- podobnie Studniska to część wsi, gdzie dawniej Dworskie – część wsi Poręba Dzierżna znajdowało się źródło lub studnia. [0224604 TERYT] – nazwa kulturowa. Od średniowiecza w Porębie istniał folwark z dwo- Szpital – część wsi Poręba Dzierżna [0224656 rem. Teren należący do dworu był dość rozległy. TERYT] – nazwa kulturowa. Ze spisów święto- W 1867 r. folwark Poręba Dzierżna obejmował

1255 mórg. Pod koniec XIX w. we wsi było 91 23 J. Sypień, Dwory szlacheckie ziemi olkuskiej, Olkusz 2012, s. 124,125.

40 pietrza z lat 1350-51 dowiadujemy się o tym, że [0224685 TERYT] – nazwa topograficzna, Poręba była wsią parafialną. Już od średniowiecza prawdopodobnie oznaczająca część wsi powstałej przy wielu parafiach działały szpitale, które speł- w pobliżu stawu lub sadzawki, gdzie występowała niały funkcję przytułków dla ubogich. Bardzo duża liczba żab. prawdopodobne, że nazwa nawiązuje do miejsca, gdzie niegdyś znajdował się taki szpital. Mało PORĘBA GÓRNA – nazwa kulturowa. Po- prawdopodobna jest natomiast hipoteza, że na- chodzi od słowa poręba, czyli miejsca, w którym zwa wzięła się z przekształcenia nazwy „Schechil- wyrąbano drzewa. W dokumencie z 1343 r. wieś nyky”. W dokumencie z 1327 r. stwierdzającym jest opisana jako Martini Porambam, czyli Poręba nadanie braciom Wolwramowi i Hilaremu lasu Marcinkowska lub Marcinkowa, co można wią- królewskiego należącego do Dłużca, przy opisie zać z imieniem Marcina – być może właściciela granic owego lasu występuje wieś o nazwie Sche- wsi. W latach 1470-80 pojawia się nazwa Magna chilnyky. W 1336 r. ta wieś występuje pod nazwą Poramba (Poręba Wielka), a w 1490 - Porąba „Szczerbnik”, a w 1393 r. jako folwark (allodium) Gorna. Nazwy te były używane naprzemiennie „Sczeklniki” [IHPAN]. [IHPAN].

Warszawa – część wsi Poręba Dzierżna Dołki – część wsi Poręba Górna [0224700 [0224662 TERYT] – nazwa patronimiczna lub TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca kulturowa. Oryginalna nazwa Warszawa (stolica część wsi położoną w obniżeniu terenu. Polski) pochodzi od imienia Warsz lub Warcisław. W XVIII i XIX w. zaczęto tą nazwą określać części Pańskie – część wsi Poręba Górna – nazwa kul- wsi. Obecnie w Polsce jest 25 części wsi lub ko- turowa. Wzmiankowana w XIV w. wieś Poręba lonii, które noszą nazwę Warszawa (z czego tylko była wsią rycerską, potem należącą do miejsco- dwie na Mazowszu). Być może określano nimi wej szlachty. Jeszcze w 1873 r. miejscowy folwark części wsi z nową zabudową, która na tle starej obejmował 615 mórg. Nazwa „Pańskie” oznacza wydawała się bardziej „miejska”, albo też odległe część wsi (lub tylko pól), które dawniej wchodziły od starej zabudowy („daleko, jak stąd do Warsza- w skład folwarku i należały do miejscowego pana. wy”). Przecinka – część wsi Poręba Górna [0224716 Wymysłów – nazwa kulturowa lub patroni- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca część wsi miczna. Patrz: Wymysłów (Wolbrom). powstałą przy przecince, czyli drodze leśnej lub na terenie, z którego wycięto drzewa lub krzewy. Zielona – część wsi Poręba Dzierżna [0224679 TERYT] nie występuje – nazwa topograficzna. STRZEGOWA – prawdopodobnie nazwa Często określano tą nazwą przyleśne folwarki lub dzierżawna. Może pochodzić od nazwy osobo- osady [Rospond, s. 454]. wej Strzeg, która z kolei może wywodzić się od imion Strzeżymir (ten, który strzeże – w znacze- Żabiniec – część wsi Poręba Dzierżna niu pilnuje – pokoju) lub Strzeżysław. Nazwę wsi

Ilcusiana • 17 • 2017 41 można wiązać z istnieniem na przełomie XIII odnotował z kolei „Sulislawycze”. i XIV w. umocnionego systemu obronnego, którego elementami były zamek Smoleń oraz Gościniec – część wsi Sulisławice [0224774 grodziska na górze Biśnik i Grodzisku Pańskim TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna. w pobliżu Strzegowej. Wtedy etymologii nazwy Patrz: Gościniec (Niesułowice, Gmina Olkusz). wsi należałoby szukać w słowie „strzec”, co mo- głoby określać powinności mieszkańców osady Cieplanka – część wsi Sulisławice [0224768 w ramach tego systemu. W najstarszym doku- TERYT] – nie występuje. Część wsi, która rozwi- mencie z 1399 r. wymieniony jest Johannes de nęła się przy drodze prowadzącej do wsi Cieplice Strzegowa, co może oznaczać, że w mianowniku (na podobnej zasadzie droga prowadząca z Wol- nazwa wsi brzmiała „Strzegow”. W „Liber bene- bromia do Bydlina jest nazywana „Bydlinką”). ficiorium” Jana Długosza (1470-80) wieś wymie- niana jest jako Strzegowa, ale w 1490 r. znów jako Nademłynie – część wsi Sulisławice [0224780 Strzegow. Od XVI w. utrzymuje się nazwa Strze- TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część gowa [IHPAN]. wsi powstałą nad młynami, czyli osadą młynarską nad rzeką. Poduchowne – część wsi Strzegowa [0224739 TERYT] – nazwa kulturowa. Pochodzi od części Opłotki – część wsi Sulisławice [0224797 TE- pół będących uposażeniem miejscowej parafii. Po RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Część konfiskacie dóbr kościelnych i klasztornych (XIX wsi powstała „za płotami” starszej części. i XX w.), rozdzielano i zasiedlano pola należące wcześniej do duchowieństwa – a więc „po du- Podciepionka – część wsi Sulisławice – na- chownych”. zwa topograficzna, oznaczająca prawdopodobnie część wsi powstałą poniżej „Ciepionki”. Możliwe, Stara Wieś – część wsi Strzegowa [0224745 że określnie to dotyczyło pół rozciągających się TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca starą w stronę wsi Cieplice. cześć wsi, miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce. Występuje przeszło 600 wsi i WIERZCHOWISKO – nazwa topograficzna. części wsi o nazwie Stara Wieś. W staropolszczyźnie słowo wierzchowie/ wierzchowisko oznaczało wierzchołek drzewa, ale było SULISŁAWICE – nazwa patronimiczna od także używane do określenia wzgórz porośniętych imienia Sulisław. Staropolskie imię Sulisław (Soli- lasem (patrz: wierzchowina) [Rymut, s. 178]. sław) jest złożone z dwóch członów: suli (obiecy- W dokumencie z 1327 r., w którym po raz pierw- wać; ale także: lepszy, możniejszy) oraz sław (sła- szy pojawia się nazwa wsi, została ona zapisana wa). Zatem Sulisław to ten, który cieszy się lepszą jako Wierzchowice. Potem pojawiają się nazwy: sławą od innych. W najstarszym dokumencie Virchouisco (1376), Wirzchouiscze (1398), Villa z 1299 r. nazwa wsi jest zapisana jako Sulislavivi. Wirzchowiska (1434), Wyerzchovysko (1498). Jan Długosz w „Liber Beneficiorum” (1470-80) W XV w. pojawiła się nazwa Wola Wierzchow-

42 ska, a w dokumencie z 1581 r. zapisano „Brzozo- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna lub wa alias Wirzchowisko” [IHPAN]. Czy oznacza kulturowa. Część wsi powstała w pobliżu gaju to, że dwie wsie – dzisiejsza Brzozówka i Wierz- (niewielkiego lasu) lub wokół gajówki (budynku, chowisko – stanowiły całość? Jest to wielce praw- w którym mieszka gajowy). dopodobne. W rejestrach poborowych z 1680 r. pojawia się nazwa Wierzchowisko, a więc taka, Majorat – przysiółek wsi Zabagnie [0224538 jak używana obecnie. TERYT] – nazwa kulturowa – patrz Majorat (Wolbrom). Gzichów – część wsi Wierzchowisko – po- Nowa Łąka – przysiółek wsi Zabagnie chodzenie nazwy nieznane. Może to być nazwa [0224521 TERYT] – nie występuje – nazwa to- patronimiczna pochodząca od imienia Giez. pograficzna. Dawniej we wsi były wspólne łąki. Według miejscowych podań, w wyniku parcela- Jeśli wieś się rozrastała, wyznaczano nowe tereny cji na wzgórzu (tj. Gzichowie) ulokowano tylko pod łąki. cztery gospodarstwa; z niewyjaśnionych przyczyn zaczęła funkcjonować nazwa Gzichów. Być może Radocha – przysiółek wsi Zabagnie [0224544 nazwa pochodzi od słowa „gzić się” w znaczeniu TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Albo uprawiać seks. Sporadycznie nadawano nazwy jest to nazwa patronimiczna pochodząca od imie- własne popularnym miejscom schadzek oddalo- nia Radost lub Radosz, które występowały już nym od wsi, np. zakopiańska Pardałówka (pier- w XIV w. Inna teoria wywodzi nazwę od słowa ra- wotnie zwana Pierdołówką). docha ( oznaczającego radość), co mogło się wią- zać z łatwością uprawy roli i dobrymi plonami. Marianów – część wsi Wierzchowisko [0224811 TERYT] – prawdopodobnie nazwa ZAŁĘŻE – nazwa topograficzna pochodząca patronimiczna (pochodząca od imienia Marian), od słowa łęg (czyli zarośla na łąkach błotnistych, choć może to być nazwa pochodząca od wezwa- a także łąka albo las błotnisty). Zatem załeże to nia okolicznego kościoła NMP. miejsce położone za łęgiem. Nazwa wsi pojawia się po raz pierwszy jako Zaląssze w dokumen- Wymysłów – część wsi Wierzchowisko cie z 1388 r. Potem występują nazwy: Zalyessye [0224828 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- (1525), Zaląze (1540), Zalęże (1629) [IHPAN]. turowa lub patronimiczna (w Polsce bardzo roz- powszechniona). Patrz: Wymysłów (Wolbrom). Bagno – nazwa topograficzna oznaczająca część miejscowości powstałej na bagnie, czyli ZABAGNIE – nazwa topograficzna oznacza- podmokłym terenie. jącą osadę położoną za bagnem. W dokumencie z 1564 . występuje „silva Czarny Liasz” obok wsi Kolonia – część wsi Załęże [0224870 TERYT] Zabagnie. – nazwa kulturowa oznaczająca później skoloni- zowaną część wsi. Gajówka – część wsi Zabagnie [0224857 TE-

Ilcusiana • 17 • 2017 43 Ludwinówka – nazwa dzierżawcza. Powstała Skotnica – część wsi Zarzecze – nazwa kultu- od imienia Ludwin (Ludwik), które z kolei wy- rowa. Oznaczała część wsi powstałą przy skotnicy, wodzi się z niemieckiego „Hlodwig”. Określa a więc drodze, którą prowadzono bydło na wspól- części wsi należącą lub zamieszkałą przez rodzinę ne pastwisko wiejskie. Potocznie „skotnica” ozna- Ludwika. czała ogólnie drogę, gościniec. Nazwa wywodzi się od słowa skot (bydło) [Arct]. Zarzecze – część wsi Załęże [0224886 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczającą część Stara Wieś – część wsi Zarzecze – nazwa kultu- wsi powstałą za rzeką. rowa oznaczająca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Polsce. Żabiniec – nazwa topograficzna, prawdopodobnie oznaczająca część wsi powstałej w pobliżu Średnica (Środkowa Wieś) – część wsi Zarze- stawu (sadzawki), gdzie występowała duża ilość cze [0224930 TERYT] – nazwa topograficzna żab. oznaczająca część wsi położoną w środku.

ZARZECZE – nazwa topograficzna. Oznacza- ZASĘPIEC – pochodzenie nazwy nieznane. ła miejscowość położoną za rzeką. Po raz pierwszy Dawniej słowo „sępole” oznaczało styk kilku nazwa wsi pojawia się w źródłach w 1386 r. pól, okolicę graniczną [Rospond, s. 344]. Mało prawdopodobne, aby nazwa wsi pochodziła od Blok – część wsi Zarzecze [0224900 TERYT] staropolskich słów „zasęp”, czyli zaspa, albo też – prawdopodobnie nazwa kulturowa oznaczają- „zasępisty”, czyli posępny, ponury. ca część wsi, gdzie wybudowano domy w dużym skupisku (zblokowane). Według miejscowych Szwajcary – część wsi Zasępiec [0224952 TE- przekazów nazwa tej części wsi jest związana z bu- RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Patrz dową linii kolejowej w 1885 r. Szwajcary (Chełm, Gmina Wolbrom).

Kamionki – część wsi Zarzecze [0224917 TE- Wygon – część wsi Zasępiec [0224969 TE- RYT] – nazwa kulturowa pochodzącą od słowa RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Słowo kamionka w znaczeniu odkrywkowa kopalnia „wygon” oznacza pastwisko wspólne dla całej wsi, kamienia. W tej części wsi działało kilkanaście a także drogę, którą wyganiano bydło na pastwi- kamionek, w których wydobywano wapień na sko. Nazwa bardzo popularna w Polsce. W całym potrzeby budownictwa (budynki, drogi) oraz kraju jest przeszło 150 tak określanych części produkcji wapna. i kolonii.

Skoroszewy (Skoroszowy) – część wsi Zarzecze Wysiołek – część wsi Zasępiec [0224975 TE- [0224923 TERYT] – nazwa dzierżawcza. Patrz: RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Wysió- Skoroszewy (Domaniewice, Gmina Wolbrom). łek to przysiółek powstały wskutek przeniesienia się kilku gospodarstw poza zwartą zabudowę wsi,

44 w obrębie jednak zwartego obszaru użytków rol- cele” nazywano pola wydzielone w ramach par- nych należących do jednej wsi. celacji gruntów dokonanej podczas uwłaszczenia. Takie nazwy pojawiają się w XIX w. GMINA TRZYCIĄŻ GLANÓW – pochodzenie nazwy niejasne. Rynek – nazwa kulturowa oznaczająca praw- Może to być nazwa topograficzna od słowa glon dopodobnie centralną część (plac) wsi. (glan), co w języku staropolskim oznaczało męty, gąszcz, osad. Jest to o tyle prawdopodobne, że Stroniczki – część wsi Glanów [0339514 TE- miejscowość jest położona nad rzeką [Rymut, RYT] – nazwa kulturowa oznaczającą część wsi s. 51]. Istnieje również nazwa dzierżawcza od na- powstałą na boku, obrzeżu dawnej wsi. Staropol- zwy osobowej (imienia) Glan. Miejscowość po skie słowo „stronica” oznaczało boczną część cze- raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1295 r. goś, bok, stronę czegoś. Później była zapisywana jako Glano (1397), Gly- anow (1421), Blenow (1438), Golanów (1459) IMBRAMOWICE – nazwa kulturowa [IHPAN]. i dzierżawcza. Pochodzi od imienia komesa Im- rama (Emmerama). Pierwotnie wieś nazywała się Dworskie Pole – nazwa topograficzna pocho- Dłubnia (1225). Jako „de Hymramowiz” pojawia dząca od nazwy obiektu fizjograficznego – pola się po raz pierwszy w 1275 r. Występowały rów- należącego pierwotnie do dworu. Po parcelacji nież nazwy: de Imramowicz (1326), Imbramovi- majątku w 1921 r. dawne pole należące do dworu cze (1410), Imranouicze (1443), Hymramouicze zaczęto parcelować i zasiedlać. (1453), Imramowicze (1462) [IHPAN].

Dziadówki – prawdopodobnie nazwa kulturo- Kolonia Dolna – część wsi Imbramowice wa. Może pochodzić od słowa „dziad” lub „dzia- [0339537 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- dować” (w znaczeniu: żyć ubogo) albo od staro- czająca kolonię położoną w dole w stosunku do polskiego „dziadkowizna” („dziadowizna”), czyli starej części wsi. spadek po dziadku. Kolonia Górna – część wsi Imbramowice Kolonia Górna – nazwa topograficzna ozna- [0339543 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- czająca kolonię położoną w górę w stosunku do czająca kolonię położoną w górę w stosunku do starej części wsi. starej części wsi. Ostrysz – część wsi Imbramowice [0339550 Kresy – część wsi Glanów [0339508 TERYT] TERYT] – nazwa topograficzna wywodząca się – nazwa topograficzna. W ten sposób określano od nazwy fizjograficznej: pobliskiego wąwozu nową część wsi powstało na obrzeżach, kresach o tej nazwie. Prawdopodobnie nazwa może po- istniejącej. chodzić od ostrych (stromych) ścian wąwozu.

Parcele – nazwa kulturowa. Określeniem „par- Parcela Południowa – część wsi Imbramowi-

Ilcusiana • 17 • 2017 45 ce – nazwa topograficzna oznaczająca tereny po [0339603 TERYT] – nazwa kulturowa. Jangrot parcelacji położone na południe w stosunku do był wsią biskupią, w której były wydzielone pola starej części wsi. należące bezpośrednio do klasztoru Norbertanek w Imbramowicach. W 1866 r. dekretem rządu Parcela Północna – część wsi Imbramowice cesarskiego norbertanki imbramowickie zostały [0339572 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- pozbawione całego swego majątku. W dawnych czająca tereny po parcelacji położone na północ wsiach klasztornych, skonfiskowane pola należące w stosunku do starej części wsi. do klasztoru były określane, jako „poduchowne”. Patrz: Poduchowne (Strzegowa, Gmina Wol- JANGROT – Najstarsza wzmianka o wsi Jan- brom). grot pochodzi z 1324 r., kiedy biskup krakowski Nanker zezwolił swoim przypisańcom (podda- Kolonia Plebańska – nazwa kulturowa. Część nym) Świętosławowi i Radoszowi, synom Stan- wsi powstała w miejscu gruntów należących do ka, lokować w lesie biskupa położonym między miejscowej parafii. Zadrożem, Sułoszową, Chrząstowicami, Kosmo- lowem i Trzecieszem (Trzyciążem) wieś na pra- Kosmołów (Kosmolów) – część wsi Jangrot wie niemieckim frankońskim zwaną Biskupice. [0339610 TERYT] – prawdopodobnie nazwa Wspomniani Świętosław i Radosz otrzymali so- dzierżawcza. Pochodzi od nazwy osobowej (imie- łectwo z dwoma łanami wolnymi od świadczeń nia) Cosmal. W dokumencie z 1324 r. biskup z wyjątkiem dziesięciny przynależnej biskupowi. krakowski Nanker zezwolił swoim przypisańcom Z pozostałych łanów mieli płacić 1/2 grzywny (poddanym) Świętosławowi i Radoszowi, synom czynszu, do sołectwa należał czynsz z szóstego Stanka, lokować w lesie biskupa położonym mię- łanu. Mieszkańcy otrzymali 20 lat wolnizny. Już dzy Zadrożem, Sułoszową, Chrząstowicami, Ko- w 1387 r. wieś zmieniła nazwę na Jangroth. Jest smolowem i Trzecieszem (Trzyciążem) wieś na to, zapisane jako jeden wyraz, imię i nazwisko ów- prawie niemieckim frankońskim zwaną Biskupi- czesnego właściciela wsi, biskupa krakowskiego ce. Niewykluczone, że wspomniana w dokumen- Jana Grotha (Grota). Ponoć zmiana nazwy była cie wieś Kosmolów to obecna część Jangrota, a nie związana z planami przekształcenia wsi w miasto. podolkuska wieś Kosmolów.

Cieplice – część wsi Jangrot [0339595 TE- Kresy – część wsi Jangrot [0339626 TERYT] RYT] – nazwa topograficzna. Nazwą tą określano – nazwa topograficzna. W ten sposób określano ciepłe źródła. nową część wsi powstało na obrzeżach (kresach) istniejącej. Duży Koniec – część wsi Jangrot – nazwa topograficzna oznaczająca prawdopodobnie część Krusoki – część wsi Jangrot – nazwa patro- wsi zbudowaną na końcu wcześniejszej osady. nimiczna, prawdopodobnie pochodzi od nazwy osobowej (nazwiska) Kruszak (gwarowo Krusok). Jangrot Poduchowny – część wsi Jangrot Z kolei nazwisko Kruszak wywodzi się ze staro-

46 polskiego „krusz”, czyli grudka, gruzołek [Arct]. czyli niewielkim lasem lub grupą drzew dziko ro- snących [SJP; Rymut, s.111]. Mały Koniec – część wsi Jangrot [0339632 TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca MICHAŁÓWKA – nazwa dzierżawcza od prawdopodobnie część wsi zbudowaną na końcu nazwy osobowej (imienia) Michał lub nazwa to- wcześniejszej osady. Patrz: Duży Koniec (Jangrot, pograficzna zdrobniała od nazwy miejscowości Gmina Trzyciąż). Michałów lub pobliskiego wzgórza Michałowiec Nadgóra – nazwa topograficzna, prawdopo- [Rymut, s. 102]. Po raz pierwszy nazwa miej- dobnie oznaczająca część wsi położoną „nad” scowości pojawia się w 1415 r. i została zapisana w znaczeniu „za” górą. jako Michalowca. Potem pojawia się: Michalow- ka (1441), Mychalowca (1490), Michalowska Pod Michałówką – część wsi Jangrot [0339649 (1544) [IHPAN]. TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną przy drodze lub polach wsi Micha- MILONKI – nazwa dzierżawcza od na- łówka. zwy osobowej (mienia) Miłun. W dokumencie z 1257 r. nazwa wsi została zapisana jako Milune Przykopy – nazwa topograficzna. Patrz: Przy- [Rymut, s. 104]. kopa (Gołaczewy, Gmina Wolbrom). Margiel – część wsi Milonki – nazwa topogra- MAŁYSZYCE – nazwa dzierżawcza od nazwy ficzna. Margiel to skała osadowa składająca się osobowej (imienia) Małysz. Najstarsze, datowane z węglanów wapnia i minerałów ilastych, często na XIII w. nazwy tej miejscowości zostały zapi- występująca na Jurze. Potocznie margiel to rodzaj sane jako Malisiche i Malissici. Jeszcze w XX w. gleby. używano pisowni „Małoszyce”. Pod Szosą – część wsi Milonki [0339715 TE- Kolonia Dolna (Dolna Kolonia) – część wsi RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca tereny Małyszyce [0339661 TERYT] – nazwa topo- wsi w pobliżu głównej drogi. graficzna oznaczająca kolonię położoną w dole w stosunku do starej części wsi. Podkrzewie – część wsi Milonki – nazwa topograficzna. Oznacza część wsi powstałą pod Kolonia Górna (Górna Kolonia) – część wsi krzewiem – w staropolszczyźnie słowo „krzewie” Małyszyce [0339678 TERYT] – nazwa topo- oznaczało krzewy, krzaki, zarośla. graficzna oznaczająca kolonię położoną w górę w stosunku do starej części wsi. Psia Górka – część wsi Milonki – nazwa kulturowa nieznanego pochodzenia. Pod Zagajem – część wsi Małyszyce [0339684 TERYT] – bardzo popularna nazwa topograficz- Skałki – część wsi Milonki [0339744 TERYT] na oznaczająca miejsce położone pod zagajem, – nazwa topograficzna. Tereny wsi położone na

Ilcusiana • 17 • 2017 47 wzniesieniu lub w pobliżu skał. Nazwa popularna przy drodze do pobliskiej wsi Sucha. Okre- na terenie ziemi olkuskiej. Patrz: Skałka (Bukowno). śleniem „:parcele” nazywano pola wydzielone w ramach parcelacji gruntów dokonanej podczas Wesoła – część wsi Milonki – nazwa kulturo- uwłaszczenia. Takie nazwy pojawiają się w XIX w. wa, dość powszechna w Polsce (około 60 wsi lub ich części). Określano tak nowe, ładnie położone PORĄBKA – nazwa kulturowa będąca zdrob- kolonie wsi lub folwarki, a także kolonie i części nieniem od słowa „poręba”, czyli miejsca, gdzie wsi z urodzajnymi glebami. rąbią drewno. Najstarsza, datowana na 1381 r. nazwa wsi to Porambka Iasconis. W źródłach hi- Pod Tarnawą – część wsi Milonki [0339721 storycznych z XV w. występuje jej łacińska nazwa, TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna Minor Porambka. oznaczająca część wsi w kierunki wsi Tarnawa. Na Brzegu – część wsi Porąbka [0339773 TE- Pod Zagórową – część wsi Milonki [0339738 RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca strefę TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna powstałą na obrzeżu wsi. oznaczająca część wsi w kierunku miejscowości Zagórowa. Parcela – część wsi Porąbka [0339780 TE- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca wyznaczo- PODCHYBIE – nazwa topograficzna. Ozna- ny obszar ziemi przeznaczony pod zabudowę lub cza miejscowość pod „chybem”, czyli staropol- uprawę. Prawdopodobnie owe parcele powstały skim lasem. po nowym urządzeniu wsi w XIX w., związanym z rozdziałem gruntów po uwłaszczeniu i parcela- Serwituty – część wsi Podchybie – nazwa kul- cji. turowa. Słowo serwituty oznaczało uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich łąk i pa- Stara Wieś – część wsi Porąbka [0339804 stwisk oraz lasów, wywodzące się z okresu feudal- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miej- nego. Na ziemiach polskich zostały zlikwidowa- sce pierwotniej lokacji wsi, bardzo popularna ne w większości do końca XIX w. Zatem grunt, w Polsce. z którego wcześniej mogli korzystać chłopi w ramach serwitutów, zaczęto określać tym mianem. Wielki Dół – część wsi Porąbka [0339810 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część Suska Górka – część wsi Podchybie – nazwa wsi powstałą w „dole”, czyli obniżeniu terenu. topograficzna od nazwy fizjograficznej (góry) oznaczająca część wsi położoną na wzniesieniu o Podwrzosie – część wsi Porąbka [0339796 TE- tej nazwie przy drodze do pobliskiej wsi Sucha. RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi powstałą w pobliżu, „pod” miejscem, gdzie Suska Parcele – część wsi Podchybie – nazwa rosną wrzosy. topograficzna oznaczająca część wsi położoną

48 SUCHA – nazwa topograficzna pochodzącą topograficzna, oznaczająca miejsce gniazdowania od słowa „suchy”. Po raz pierwszy pojawia się wróbli (staropolskie „wróbl” to wróbel). w źródłach w 1387 r. [Rymut, s. 162]. Wysyłek – część wsi Ściborzyce – pochodzenie Dolna Parcela – część wsi Sucha [0339833 nazwy niejasne. Być może pochodzi od słowa wy- TERYT] – nazwa kulturowa i topograficzna. syłka (zsyłka, zesłanie – czyli kara przymusowe- Określeniem parcele nazywano pola wydzielone go pobytu w odległym, odizolowanym miejscu). w ramach parcelacji gruntów. Wtedy można je wiązać z zesłaniami po powsta- niu styczniowym. Inna hipoteza może dotyczyć Działki – część wsi Sucha – nazwa kulturowa. osób, które zmuszono do opuszczenia wsi i zesła- W ten sposób określano wydzielone np. podczas no je na osiedle w jej pobliżu. parcelacji części gruntów, które potem zostały zasiedlone. Zagaje – część wsi Ściborzyce [0339879 TE- RYT] – bardzo popularna (ponad 50 w Polsce) Suska Górka – część wsi Sucha [0339840 TE- nazwa topograficzna oznaczająca miejsce poło- RYT] – nazwa topograficzna od nazwy fizjogra- żone za gajem, czyli niewielkim lasem lub grupą ficznej (góry). W powiecie olkuskim jest kilka drzew dziko rosnących [SJP; Rymut, s. 111]. przykładów, gdy – odwrotnie – nazwa góry wzięła się od nazwy wsi (np. Gołaczewska Góra). TARNAWA – pochodzenie nazwy niejasne. Nazwa topograficzna (staropolskie „tarn”, „tar- ŚCIBORZYCE – nazwa patronimiczna od nek” oznaczały kolec na cierniu) lub dzierżawcza nazwy osobowej (imienia) Czściobor lub Czcibór. od nazwy osobowej Tarn. W dokumencie z 1279 Najstarsza, bo zapisana w 1252 r. nazwa to Csti- r. występuje jako Tarnova [Rymut, s. 168]. borici [Rymut, s. 166]. Potem wieś występowała pod nazwami: Kstiborici, Cczyborzicz, Czczibo- Dołki – część wsi Tarnawa – nazwa topogra- ricze, Czcziborzicze, Cziboricz, albo Czyborzyce ficzna, oznaczająca część wsi położoną w obniże- [IHPAN]. niu terenu.

Nawsie (Na Wsie) – część wsi Ściborzyce Józeckowa Góra – część wsi Tarnawa – nazwa [0339862 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- topograficzna i dzierżawcza oznaczająca zasiedlo- turowa. Określenie „nawsie”, „na wsi” oznaczało ne wzniesienie lub górę, gdzie znajdowała się osa- pustą cześć wsi, służącą głównie za pastwisko, łąkę da Józefa (Józecek to zdrobnienie). przy drodze albo pole gminne [Rymut, s. 111]. Leśna Góra – część wsi Tarnawa – nazwa topo- Rędziny – część wsi Ściborzyce – nazwa topograficzna oznaczająca zalesione wzniesienie. graficzna. Patrz: Rędziny (Wolbrom). Parcela – część wsi Tarnawa [0339900 TE- Wróblowiec – część wsi Ściborzyce – nazwa RYT] – nazwa kulturowa. Określeniem parcele

Ilcusiana • 17 • 2017 49 nazywano pola wydzielone w ramach parcelacji mut, s. 195]. gruntów dokonanej podczas uwłaszczenia. Gołębia Góra – część wsi Zadroże [0339974 Żabi Dół – część wsi Tarnawa – nazwa topo- TERYT] – nazwa topograficzna, oznaczająca graficzna, prawdopodobnie oznaczająca część wsi wzniesienie, gdzie np. żyły dzikie gołębie. powstałej w pobliżu stawu lub sadzawki, gdzie występuje duża liczba żab. Kolonia – część wsi Zadroże [0339980 TE- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca później TRZYCIĄŻ – nazwa dzierżawcza od nazwy skolonizowaną część wsi. osobowej (imienia) Trzeciech. Po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1228 r. W 1275 r. Lam- Kolonia Glanowska – część wsi Zadroże bert, zasadźca wsi Zagórowa i Trzyciąż, otrzymał [0339997 TERYT] – nazwa kulturowa oznacza- prawo zbudowania dwóch młynów nad rzeką jąca później skolonizowaną część wsi położoną od Dłubnią. Wieś występowała też pod nazwami: strony Glanowa. Cherethocz, Cheretem, Cheretez [IHPAN]. Krechowa – część wsi Zadroże [0340003 TE- Kolonia Południowa – część wsi Trzyciąż RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część [0339922 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- wsi powstała na „krechach”, czyli granicach (kre- czająca kolonię położoną na południe w stosunku sach) dawnej wsi. do starej części wsi. Podjangrocie – część wsi Zadroże [0340010 Kolonia Północna – część wsi Trzyciąż TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca część [0339939 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- wsi w kierunki Jangrota. czająca kolonię położoną na północ w stosunku do starej części wsi. Podkrzewie – część wsi Zadroże [0340026 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, Piaski – część wsi Trzyciąż [0339945 TERYT] oznaczająca część wsi powstałą pod „krzewiem” – nazwa topograficzna, bardzo popularna w Pol- (stpol. krzewy, krzaki, zarośla). sce, oznaczająca miejsce na piaszczystym terenie. Skotnica – część wsi Zadroże [0340032 TE- Pod Lasem – część wsi Trzyciąż [0339951 TE- RYT] – nazwa kulturowa. Patrz: Skotnica (Zarze- RYT] – nazwa topograficzna, bardzo popularna cze, Gmina Wolbrom). w Polsce, oznaczająca część wsi powstałą pod lasem. Stara Wieś – część wsi Zadroże [0340049 TE- RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce ZADROŻE – nazwa topograficzna oznaczają- pierwotniej lokacji wsi. ca miejscowość za drogą. W dokumencie z 1257 r. nazwa wsi została zapisana jako Zadrose [Ry- Studzianki – część wsi Zadroże [0340055

50 TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa po uwłaszczeniu i parcelacji. od słowa „studnia”. W języku staropolskim sło- wo „studnica” oznaczało zarówno studnię, jak GMINA KLUCZE i źródło. Prawdopodobnie Studzianki to część wsi, KLUCZE – nazwa topograficzna oznaczająca gdzie dawniej znajdowało się źródło lub studnia. miejsce wilgotne. W dokumencie z 1394 r. jej nazwa została zapisana jako Clucze [Rymut, s. 74]. Wygoda – część wsi Zadroże – nazwa kultu- Według Seweryna Bonera, autora „Opisania wło- rowa, bardzo popularna w Polsce (przeszło 150 ści pomorzańskiej” (1534), wieś założył klucznik części i kolonii wsi). Określano tak nowe wsie Janusz, kędy sobie uprosił na fundunek y wydzielo- lub kolonie wsi z urodzajnymi glebami, których no mu kędy teraz Klucze są y wioska zbudowana. uprawa była „wygodna” – łatwa, przyjemna. Cegielnia – część wsi Klucze – nazwa kultu- ZAGÓROWA – nazwa topograficzna ozna- rowa oznaczająca część osady, jaka rozwinęła się czająca miejscowość położoną za górą. W 1275 r. przy cegielni. zapisano nazwę „Zagorow”. Chrystówki – część wsi Klucze – prawdopo- Droga do Jarząbka – część wsi Zagórowa – na- dobnie nazwa kulturowa. Wcześniej występowała zwa topograficzna i kulturowa. Oznaczała później nazwa Chrąstówki/Chrostówki. Prawdopodob- skolonizowaną część wsi położoną przy drodze nie pochodzi od staropolskiego słowa „chrost” prowadzącej do gospodarstwa Jarząbka lub obiek- czyli chrust lub „chrościec” („chrościniec”), czyli tu (np. góry) o tej nazwie. krzew, krzak. Bardzo możliwe, że ta część osady powstała w miejscu zarośniętym przez krzewy Kolonia Szkolna – część wsi Zagórowa [Arct]. [0340078 TERYT] – nazwa kulturowa oznacza- jąca kolonię wsi, w której znajduje się szkoła. Dołki – część wsi Klucze – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi powstałą w dole, czyli Krzemionka – część wsi Zagórowa [0340084 obniżeniu terenu. TERYT] – pochodzenie niejasne. Jest to albo nazwa kulturowa oznaczająca miejsce wydobycia Godawica – osada [0215290 TERYT] – po- kamienia, albo nazwa topograficzna pochodzą- chodzenie nazwy nieznane, prawdopodobnie na- ca od słowa krzemionka (bezbarwne ciało stałe, zwa kulturowa, ale także nazwa fizjograficzna (tak główny składnik piasków i piaskowców) [SJP]. nazywa się wzgórze (425 m n.p.m), na którego zboczu znajduje się osada). Podobno pierwot- Parcela – część wsi Zagórowa – nazwa kulturo- nie osada nosiła nazwę Głodawica, co można by wa oznaczająca wyznaczony obszar ziemi przezna- wiązać ze słowem głód. Nazwa Godawica została czony pod zabudowę lub uprawę. Prawdopodob- wymieniona w wydanym w 1534 r. „Opisaniu nie owe parcele powstały po nowym urządzeniu włości Pomorzańskiej” S. Bonera. wsi w XIX w. związanym z rozdziałem gruntów

Ilcusiana • 17 • 2017 51 Groble – część wsi Klucze – nazwa topogra- nazwa kulturowa. W języku staropolskim słowo ficzna oznaczająca obszar przy grobli, czyli wale „szczypa/szczepa” oznaczało szczapę drewna. Być ziemnym spiętrzającym wodę lub rozdzielającym może była tam przyleśna osada, której mieszkań- wody stojące (stawy). cy wytwarzali drewno opałowe, np. na potrzeby miejscowych hut. Kobyliniec – część wsi Klucze [0215002 TE- OSADY RYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. Wy- wodzi się od miejsca, gdzie np. hodowano (albo MŁYNY – osada w gminie Klucze [0215054 pojono) konie albo od staropolskiego słowa „ko- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca część bylica” oznaczającego „drzewo pełne kołów, dla wsi, która powstała wokół miejscowych młynów przeszkody wjazdu” [Arct]. wodnych.

Łężcze – część wsi Klucze [0215019 TERYT] KOBYLICA – osada w gminie Klucze – nie występuje. Prawdopodobnie nazwa topo- [0215315 TERYT] – nazwa kulturowa. Wywo- graficzna wywodząca się od słowa „łęg”, czyli dzi się albo od miejsca, gdzie np. hodowano (lub podmokła łąka (często porośnięta krzewami lub pojono) konie, albo od staropolskiego słowa „ko- wikliną) albo las liściasty o gęstym poszyciu i buj- bylica”, czyli „drzewo pełne kołów, dla przeszko- nym runie. dy wjazdu” [Arct].

Osada (Osiedle) Klucze-Osada – część wsi Klu- GÓRY BYDLIŃSKIE – osada w gminie Klu- cze [0215189 TERYT] – nazwa kulturowa. Część cze [0214876 TERYT] – nazwa topograficzna wsi, osada fabryczna powstała przy miejscowej pa- pochodząca od nazwy fizjograficznej, oznaczająca pierni. W 1896 r. Ludwik Mauve, właściciel ma- osadę powstałą na wzgórzach w pobliżu wsi By- jątku ziemskiego Klucze, zawiązał spółkę akcyjną i dlin. w 1898 r. uruchomiono pierwszą maszynę papier- niczą, wytwarzającą 6 ton papieru na dobę. BOREK – osada w gminie Klucze [0214971 TERYT] – nazwa topograficzna. Pochodzi od Osada Maliny (Malinka) – część wsi Klucze – zdrobnienia słowa „bór”. Borkiem nazywano nazwa topograficzna, prawdopodobnie pochodzi osady powstałe w miejscu wykarczowanego boru od miejsca, gdzie rosły dzikie maliny. [Rospond, s. 36].

Pod Pożogami (Pożogi) – część wsi Klucze ZAROLE – osada w gminie Klucze [0215090 – nazwa topograficzna, oznaczająca prawdopo- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna dobnie osadę powstałą w miejscu wcześniejszej, oznaczająca część wsi powstało „za rolą”, czyli po- która spłonęła. W języku staropolskim słowo lem uprawnym. „pożog” („pożoga”) oznaczało pożar. GMINA KLUCZE Szczypy – część wsi Klucze – prawdopodobnie BOGUCIN DUŻY – nazwa dzierżawcza

52 od imienia Boguta (Boguchwał, Bogumił) [Ry- dwig. Nazwa wskazuje na część wsi należącą lub mut, s. 20]. Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi zamieszkałą przez rodzinę Ludwika. z 1243 r., kiedy nazwa miejscowości została zapisana jako Bogucin, potem Bogehim (1273), Bo- Młyńskie Koło – część wsi Bydlin – nazwa kul- gucino, Bogucyn, Bogudzyn [IHPAN]. Jak pisał turowa, oznaczająca obszar, jaki rozwinął się przy S. Boner, także Boguta Szymon, co wrotnim bywał osadzie młynarskiej. przy zameczku, kędy ptaki łowiał, tamże też sobie założył chałupkę, kędy teraz Bogucin. Pagóry – część wsi Bydlin – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi powstałą na podwyższe- Pożogi – nazwa topograficzna, oznaczająca niu terenu. prawdopodobnie osadę powstałą w miejscu wcze- śniejszej, która spłonęła. W języku staropolskim Tarnówka – część wsi Bydlin [0214847 TE- słowo „pożog/pożoga” oznaczało pożar. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, oznacza także nazwę rzeki. Prawdopodobnie po- Pod Pożogami – nazwa topograficzna, ozna- chodzi o słowa „tarnina”, czyli rosnącego w okoli- czająca prawdopodobnie osadę powstałą w miej- cy ciernistego krzewu z rodziny różowatych [SJP]. scu wcześniejszej, która spłonęła. W języku staropolskim słowo „pożog/pożoga” oznaczało pożar. Zagórze – część wsi Bydlin – nazwa topograficzna oznaczająca miejsce położone za górą. Zakrzacze – część wsi Bogucin Duży [0214801 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna Zawadka – część wsi Bydlin [0214853 TERYT] oznaczająca część wsi powstałą „za krzakami”. – nazwa kulturowa, zdrobnienie do słowa „zawada” w znaczeniu „przeszkoda”. Taką nazwą określa- BYDLIN – nazwa dzierżawcza od nazwy oso- no miejsca obronne, osady na granicach terenów bowej Bydła (Bidla) [Rymut, s. 29]. W 1388 r. plemiennych czy księstw [Rymut, s. 199]. nazwa wsi zapisana została jako Bidlin, potem Bydlino, Bydlin, Bidlino, Bydlyn, Bydlina, By- Żabiniec – część wsi Bydlin [0214860 TE- dluz (1532) [IHPAN]. RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, prawdopodobnie oznaczająca część wsi powstałej Kresy – część wsi Bydlin [0214824 TERYT] w pobliżu stawu (sadzawki), gdzie występuje duża – nie występuje – nazwa topograficzna. W ten liczba żab. sposób określano nową część wsi powstało na obrzeżach istniejącej. CHECHŁO – nazwa topograficzna. Pocho- dzi od staropolskiego wyrazu „chechło” oznacza- Lidwinówka (Ludwinówka) – część wsi By- jącego „mokradło, mokre łąki”. Po raz pierwszy dlin [0214830 TERYT] – nie występuje – nazwa wzmiankowana w źródłach w 1308 r. jako Hechel dzierżawcza powstała od imienia Ludwin (Lu- [Rymut, s. 31]. Nazwa wsi zapisywana była także dwik), które wywodzi się z niemieckiego Hlo- jako: Chechel, Chothel, Chochel, Chemel, Che-

Ilcusiana • 17 • 2017 53 chwo, Checlo, Chelchi, Chlo, Chech, Chechlo, bowej Cieśla lub Czesla [Rymut, s. 35]. W 1400 Chachel, Chechli [IHPAN]. r. nazwa wsi zapisana została jako Czesslin, potem: Czeslin, Ceslin, Cieslin, Cieslyny, Czyeslin Kluczowotka – część wsi Chechło – nazwa to- [IHPAN]. pograficzna oznaczająca część wsi powstałą przy Bagno – część wsi Cieślin [0214942 TERYT] drodze, która „wiedzie do Klucz”. – nazwa topograficzna oznaczająca część miej- scowości powstałej na bagnie, czyli podmokłym Młyny – część wsi Chechło [0214899 TERYT] terenie. – nazwa kulturowa oznaczająca część wsi, która po- wstała wokół miejscowych młynów wodnych. Kamyk – część wsi Cieślin – nazwa topograficzna. Tak zazwyczaj określano wzgórze ze skała- Pustkowie – część wsi Chechło – nazwa kultu- mi, niekiedy z kamieniołomem. rowa. oznaczało pustą cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole gminne. Pustki – część wsi Cieślin [0214959 TERYT] – nie występuje. Termin określał pustą cześć wsi Radacka Ulica – część wsi Chechło [0214907 służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze TERYT] – nazwa topograficzna. Oznaczała część albo pole gminne. wsi powstałą przy drodze prowadzącej do sąsied- niej wsi Rodaki (błąd: powinno być więc Rodac- GOLCZOWICE – prawdopodobnie nazwa ka – w stronę Rodak). patronimiczna od nazwy osobowej (imienia) Go- lec/Golecz [Rymut, s 52]. Możliwe również, że Sikorka – część wsi Chechło [0214913 TE- jest to nazwa topograficzna, gdzie „gol” oznacza RYT] – nazwa topograficzna, prawdopodobnie „gołe, niezalesione wzniesienie”, a druga część oznaczająca miejsce, gdzie występowały (gniazdo- nazwy – „czoł” – w wielu językach słowiańskich wały) sikorki. oznacza właśnie „wzniesienie, wyniesienie”. Po raz pierwszy nazwa miejscowości pojawia się Skałczański Koniec – część wsi Chechło w źródłach w 1401 r. zapisana jako Golczouice. [0214920 TERYT] – nazwa topograficzna i kul- Potem wyzstęuje jako: Golczowicze, Golczowice turowa. Słowem „koniec” określano nowe osady (1420), Golczowyce (1423), Golczowa (1427), powstałe na końcu wsi. Słowo „skałczański” ozna- Goliczowicz (1428), Golczowicz (1429), Gol- cza „prowadzący w stronę skały” (jako obiektu fi- czow, Golczewycze (1443), Golczowycze (1470- zjograficznego) lub Skały/Skałki (miejscowości). 80), Golczovicze (1494), Goloczowicze (1496), Goloczowycze (1498), Golczovice (1530) [IH- Za Górą – część wsi Chechło – nazwa topo- PAN]. graficzna oznaczająca miejsce za górą, charakterystycznym wzniesieniem. Bagno – część wsi Golczowice – nazwa topograficzna oznaczająca część miejscowości powsta- CIEŚLIN – nazwa dzierżawcza od nazwy oso- łej na bagnie, czyli podmokłym terenie.

54 Borek – część wsi Golczowice – nazwa topo- zwierzynieckiego i sąd wyższy prawa niemieckie- graficzna. Pochodzi od zdrobnienia słowa „bór”. go tegoż klasztoru poświadczają, że pani Jachna, Określeniami „borek” nazywano osady powsta- wdowa po Mirosławie Rybce, sprzedała za 100 łe w miejscu wykarczowanego boru [Rospond, grzywien miastu Krakowowi swoje sołectwo we s. 36]. wsi klasztoru zwierzynieckiego Slow alias Kolbark z siedliskiem, domem, ogrodami, dwoma zagro- HUCISKO – nazwa kulturowa oznacza- dami zagrodników, 3 łanami wolnymi, młynem, jąca miejsce, gdzie stała huta. Po raz pierwszy karczmą, dwoma sadzawkami, barciami, rolami wzmiankowana w źródłach w 1789 r. jako Uciski zwanymi Przymiarki [IHPAN]. Te właśnie role [Rymut, s. 59]. Nazwa odnosi się do działających zwane są przymiarkami lub domiarkami. w tym terenie hut, w których wytapiano żelazo z rud darniowych. Kamyk – część wsi Kolbark – nazwa topograficzna. Tak zazwyczaj określano wzgórze ze skała- JAROSZOWIEC – nazwa dzierżawcza od na- mi, niekiedy z kamieniołomem. zwy osobowej Jarosz. Według miejscowych podań osada powstała w XIX w. Ponoć w pobliżu był Koryta – część wsi Kolbark – pochodzenie tylko jeden dom, w którym mieszkał mężczyzna nazwy nieznane, być może wzięło się od słowa o nazwisku Jarosz, który hodował owce. Mówio- „koryto” (podłużnego naczynia służącego do no o nim „Jarosz od owiec” i stąd nazwa.24 podawania pożywienia i wody zwierzętom go- spodarskim). Równie prawdopodobne jest też KOLBARK – nazwa kulturowa. Prawdopo- pochodzenie od drugiego znaczenia słowa „kory- dobnie pochodzi od niemieckiego słowa Kohl- to”, czyli podłużnego zagłębienia w ziemi wyżło- berg, czyli Węglowa Góra. Przemawia za tym bionego przez płynącą wodę – w tym przypadku położenie wsi na zboczu góry. Nazwa może być może chodzić o koryto wodne miejscowych mły- pamiątką po zajęciu miejscowej ludności, czy- nów. li wypalaniu węgla drzewnego [Rymut, s. 76]. W dokumencie z 1356 r. jej nazwa została zapi- Łęg Kolbarski – część wsi Kolbark – nazwa sana jako Slow, a w 1385 r. zapisano „Slow alias topograficzna wywodząca się od słowa „łęg” Colbark”. Potem nazwa miejscowości była zapi- (podmokła łąka, często porośnięta krzewami sywana jako: Kolbarck (1392), Kolberg (1393), lub wikliną lub las liściasty o gęstym poszyciu Kolberk (1394), Kolbarg (1399), Slow alias Kol- i bujnym runie). Określnie „kolbarski” dookreśla barg (1421), Olbarka (1570) [IHPAN]. lokalizację.

Domiarki – część wsi Kolbark – nazwa kultu- Na Dole – część wsi Kolbark [0215031 TE- rowa występująca już w XV w. Jak wynika z doku- RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna mentów, w 1401 r. Stogniew – prepozyt klasztoru oznaczająca miejsce na dole, w obniżeniu terenu.

24 O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Gminy Klucze i Na Górze – część wsi Kolbark [0215048 TE- Pilica, t. 2, cz.1, Olkusz 2000, s. 37.

Ilcusiana • 17 • 2017 55 RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczająca miejsce na górą, charakterystycznym KWAŚNIÓW DOLNY – nazwa dzierżaw- wzniesieniem. cza od imienia Kwasień [Rymut, s. 89]. Mało Podłazie – część wsi Kolbark – nazwa kultu- prawdopodobne, aby nazwa wsi pochodziła od rowa. Słowo „łaz” oznaczało dawniej trzebież staropolskiego słowa „kwasiec”, czyli kwas chle- w lesie, pole orne powstałe z karczunku lub przez bowy. Po raz pierwszy wieś pojawia się w źródłach wypalenie. Podłazie to osada „pod łazem”. [Ry- w 1388 r. Jej nazwa została zapisana jako Qu- mut, s. 95]. asnow.

Zagórze – część wsi Kolbark – nazwa topo- Ostra Górka -- część wsi Kwaśniów Dolny graficzna oznaczająca miejsce położone za górą, [0215114 TERYT] – nazwa topograficzna ozna- charakterystycznym wzniesieniem. czająca stromą górę.

KRZYWOPŁOTY – nazwa kulturowa ozna- Przełajka – część wsi Kwaśniów Dolny czająca nierówne (krzywe) płoty [Rymut, s. [0215120 TERYT] – nazwa topograficzna, po- 85]. Po praz pierwszy jej nazwa została zapisana chodząca od słowa „przełaj”, oznaczająca miejsce w źródłach w 1401 r. jako Krziwoplati, potem leżące na uboczu [Rymut, s. 137]. jako: Crziwoplaty (1403), Krzywoplathi (1470- 80), Krziwoplathi (1475), Krziwoploth (1570) KWAŚNIÓW GÓRNY – patrz: Kwaśniów [IHPAN]. Niewykluczone, że określenie „płot” Dolny (Gmina Klucze). mogło oznaczać wykonane z drewna ogrodzenie Glinianki – przysiółek wsi Kwaśniów Górny pól przed dzikimi zwierzętami lub jakieś drewnia- [0215150 TERYT] – nazwa kulturowa. Miejsce, ne umocnienia obronne, a nie ogrodzenie posesji gdzie kopano glinę; także: dół po wykopanej gli- w dzisiejszym rozumieniu. nie, napełniony wodą [SJP].

Na Bagnie – część wsi Krzywopłoty [0215077 Pod Krzyżem – część wsi Kwaśniów Górny TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna [0215143 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- określająca część wsi powstałą w miejscu podmo- turowa oznaczająca część wsi powstałą w pobliżu kłym, na bagnie. przydrożnego krzyża. Takie krzyże najczęściej sta- wiano na rozstajach dróg. Łońca – część wsi Krzywopłoty – pochodzenie nazwy niejasne. Być może pochodzi od słowa Stoki – przysiółek wsi Kwaśniów Górny „łoń” – poprzedni, zeszłoroczny. [0215172 TERYT] – nazwa topograficzna. Sło- wo „stok” oznacza w tym przypadku strumień, Pustkowie – część wsi Krzywopłoty [0215083 potok lub źródło. TERYT] – oznaczało pustą cześć wsi służącą głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole RODAKI – nazwa kulturowa oznaczająca lu- gminne. dzi z tej samej rodziny lub rodu. Po raz pierwszy

56 odnotowana w źródłach w 1388 r., gdzie zapisano np. Żelazko i Śrubarnia. „de Rodak” [Rymut, s. 144]. Kąty – część wsi Ryczówek [0215249 TERYT] Dwór – część wsi Rodaki [0215203 TERYT] – nazwa kulturowa. Słowem „kąty” określano li- – nie występuje – nazwa kulturowa oznaczają- che, ubogie chaty zagrodników leśnych, którzy ca miejsce, gdzie dawniej stał dwór szlachecki. byli zatrudniani przy wyrębie drewna. Z czasem W 1870 r. dobra Rodaki należały do Jana Ulryka zaczęto tak nazywać osady położone przy lesie, na Schaffgotscha. Tutejszy folwark liczył 1396 mórg skraju lasów. powierzchni, z czego 401 mórg miały grunty orne i sady, łąk mórg 39, lasu 922, nieużytków mórg Laski – część wsi Ryczówek [0215255 TE- 34, były w nim 4 budynki murowane i 18 drew- RYT] – nazwa topograficzna oznaczające miejsce nianych. W końcu XIX w. ziemia dworska została porosłe młodym lasem. rozparcelowana między chłopów. Ruś – część wsi Ryczówek – nazwa kulturo- Nawsie (Nowsie) – część wsi Rodaki [0215210 wa. Prawdopodobnie oznaczała część wsi, gdzie TERYT] – nazwa kulturowa. Określenia „na- mieszkały osoby, które wcześniej służyły w car- wsie” i „na wsi” oznaczały pustą cześć wsi służącą skim wojsku. głównie za pastwisko, łąkę przy drodze albo pole gminne [Rymut, s. 111]. Rzeka – część wsi Ryczówek [0215278 TE- RYT] – nazwa topograficzna oznaczająca osadę Rzeka – część wsi Rodaki – nazwa topograficz- powstałą nad rzeką. na oznaczająca osadę powstałą nad rzeką. Pod Lasem – część wsi Ryczówek [0215261 RYCZÓWEK – nazwa topograficzna zdrob- TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna, niała, pochodzi od nazwy sąsiedniej wsi Ryczów. bardzo popularna w Polsce, oznaczająca część wsi W dokumencie z 1470 r. została zapisana jako powstałą pod lasem. Riczowyek. W 1543 r. występuje jako Ryczów Mały. Sama nazwa Ryczów jest nazwą dzierżaw- Świniuszka – część wsi Ryczówek [0215284 czą od imienia Rycz [Rymut, s. 147]. TERYT] – nazwa topograficzna i kulturowa. Świ- niuszka to najwyższe w okolicy wzniesienie (488 Hucisko Ryczówczańskie – część wsi Ryczó- m n.p.m.) i zarazem osada, jaka powstała na jego wek – nazwa topograficzna i kulturowa. Oznacza zboczach. Nazwa może pochodzić od miejsca, część wsi powstałą w pobliżu Ryczówka. Słowo gdzie wypasano świnie. „Hucisko” wskazuje na miejsce, w którym stała huta [Rymut, s. 59]. Nazwa dotyczy działających ZALESIE GOLCZOWICKIE (GOLCZOW- na tym terenie w XVI i XVII w. hut żelaza, w któ- SKIE) – nazwa topograficzna oznaczająca miej- rych wykorzystywano miejscowe rudy darniowe. scowość „za lasem”. Drugi człon nazwy oznacza, Świadczą o tym nazwy pobliskich miejscowości, że została założona przez mieszkańców pobliskiej

Ilcusiana • 17 • 2017 57 wsi Golczowice. W XIX w. kolonia Zalesie nale- śniczówce (domu leśniczego). żała do gminy i parafii Jangrot. Pod Kościołem – część wsi Bolesław [0212794 GMINA BOLESŁAW TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa BOLESŁAW – nazwa dzierżawcza i pamiąt- oznaczająca część wsi zlokalizowaną przy kościele. kowa od imienia księcia Bolesława Wstydliwego, który lokował wieś. Jak zapisano w dokumencie, Posada – osada leśna w gminie Bolesław którym w 1279 roku książę Bolesław Wstydliwy [0212854 TERYT] – nie występuje – nazwa nadał kapelanii krakowskiej wieś, quem nomine kulturowa. W staropolszczyźnie słowo „posada” nostro vocari fecimus B Bolezlav. Potem nazwa oznaczało także przedmieście, osadę, miasteczko. miejscowości była zapisywana jako: Boleslawy W tym przypadku chodzi o osadę. (1392), Bolieslaw, Boleslaw [IHPAN]. Sitkowizna – część wsi Bolesław [0212802 Cegielnia – część wsi Bolesław [0212848 TE- TERYT] – nie występuje – pochodzenie nazwy RYT] – nazwa kulturowa oznaczająca część osa- niejasne. Albo nazwa patronimiczna od nazwy dy, która rozwinęła się przy cegielni. Cegielnia osobowej (nazwiska) Sitek, albo nazwa topo- jako osobna wioska jest notowana w źródłach już graficzna od słowa sitowie (czyli rodzaju rośliny w XVIII w. W 1790 r. było tu 7 domów oraz wodnej). młyn, huta i karczma. Stara Wieś – część wsi Bolesław [0212819 Ćmielówka – część wsi Bolesław [0212825 TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miej- TERYT] – nazwa patronimiczna. Osada będąca sce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna częścią wsi, gdzie znajdowały się role (pola) nale- w Polsce. żące do osoby i rodziny o nazwisku Ćmiel. Za Browarem – część wsi Bolesław [0212831 Dąbrówka – część wsi Bolesław [0212765 TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa TERYT] – nazwa topograficzna. Zdrobnienie od oznaczająca część miejscowości za browarem. słowa „dąbrowa”, czyli las dębowy. W połowie XVIII w., kiedy Bolesław należał do Aleksandra Romiszewskiego, działał tu browar. Kleparz – część wsi Bolesław [0212771 TE- Według lustracji z 1790 r. były tu 4 browary. RYT] – pochodzenie nazwy nieznane, prawdopodobnie nazwa kulturowa. Dawniej słowem Roznos – część wsi Bolesław – nazwa kultu- „kleparz” określano rzemieślników zajmujących rowa. Słowo „roznos” w górnictwie oznaczało się klepaniem przedmiotów z blachy [SJP]. naziemną część sztolni, kanał odprowadzający (roznoszący) wodę. Osada znajduje się w pobliżu Leśniczówka – część wsi Bolesław [0212788 roznosu Sztolni Ponikowskiej. Pod Bolesławiem TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa znajduje się Sztolnia Czajowska (Leśna). Drąże- oznaczająca część wsi, jaka rozwinęła się przy lenie Sztolni Ponikowskiej rozpoczęto w 1563 r.

58 – miała za zadanie odwodnienie głębiej położo- gażowany w działalność górniczą. Inna hipoteza, nych złóż. Budowa sztolni była jednym z naj- jaką stawia O. Dziechciarz, wywodzi nazwę osady większych przedsięwzięć inżynieryjnych w Polsce od słowa „karn”, czyli czarny. Karna dawniej była w tym okresie. Podziemna część sztolni miała po- przysiółkiem Lasek, a obecnie Hutek. nad 5 km, a naziemna, czyli roznos - 2360 m. Szacuje się, że w XVII w. pod Olkuszem, w rejo- KRĄŻEK – pochodzenie nazwy niejasne. nie samej tylko Sztolni Ponikowskiej, było około Może to być nazwa kulturowa od staropolskiego 300 kopalń. słowa „krąż”, czyli krąg, okrąg lub „krążny”, czyli krążący, kołujący. Miejscowość po raz pierwszy HUTKI – nazwa kulturowa oznaczająca miej- pojawia się w źródłach w 1579 r. W pobliżu wsi sce, gdzie działała huta. Niekiedy określano tak zachowały się ślady odkrywkowej kopalni gal- miejsce wypalania węgla drzewnego w lesie [Ry- manu „Krążek”. Odkrywka ma okrągły (owalny) mut, s. 59]. Miejscowość po raz pierwszy została kształt i być może od niego wzięła się nazwa miej- wspomniana w źródłach w 1728 r. W roku 1768 scowości. działała tu huta ołowiu, której właścicielem był Aleksander Romiszewski. Tradycje górnicze i hut- KRZE – nazwa topograficzna pochodząca od nicze są znacznie starsze. Na terenie wsi podczas staropolskiego słowa oznaczającego krzaki, zaro- badań archeologicznych znaleziono drewnianą śla. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi płuczkę datowaną na XIV w.25 z połowy XIX w.

Górka – część wsi Hutki – nazwa topograficz- Dąbrówka – część wsi Krze – nazwa topogra- na oznaczająca miejsce położone na charaktery- ficzna, zdrobnienie od nazwy „dąbrowa”, czyli las stycznym wzniesieniu. dębowy.

Karna – część wsi Hutki [0212877 TERYT] Szamrak – część wsi Krze –pochodzenie nazwy – nazwa kulturowa. Dokładne pochodzenie no- nieznane, być może od słowa „szamrak” wywo- towanej już w połowie XVIII w. osady nie jest do dzącego się od „szmer” (w znaczeniu cichy od- końca znane. Wg. Regionalisty J. Liszki mogła tu głos, szelest, szmerać, szemrać). istnieć osada zamieszkała przez osoby wykonujące za karę prace w miejscowych kopalniach i hutach. KRZYKAWA – pochodzenie nazwy nieja- W XVI w. na tym terenie działała Sztolnia Kar- sne. Może to być nazwa topograficzna od słowa niowska, której nazwa prawdopodobnie pocho- „krzyk” lub „krzykać”, czyli krzyczeć [Rymut, dziła od nazwy czeskiej miejscowości Karniów. s. 84]. Może to też być nazwa kulturowa pocho- W przeszłości książę karniowski, margrabia Ans- dząca od średniowiecznej powinności nazywanej bach, pan Bytomia i Tarnowskich Gór był zaan- „krzykiem”. Jak pisał Gloger, jeżeli umykał zło- dziej lub jaki zbieg więzienny, chłopi obowiązani byli z „krzykiem” gonić za jego „śladem”, dopóki nie 25 E. Świć, J. R. Chojowski, J. Niewdana, Przewodnik po śladach i zabytkach dawnego górnictwa i hutnictwa rud w gminach Bolesław dotarli do sąsiedniego opola i sąsiadom nie powie- i Klucze, Olkusz 2013, s. 27.

Ilcusiana • 17 • 2017 59 rzyli dalszej pogoni. Miejscowość po raz pierwszy KRZYKAWKA – nazwa kulturowa, zdrobnia- pojawia się w źródłach w 1416 r., kiedy jej nazwa ła nazwa sąsiedniej miejscowości Krzykawa. Po została zapisana jako Crzicawa. Potem odnoto- raz pierwszy występuje w źródłach w 1408 r. jako wano warianty: Magna Crzycawa (1437), Crzy- Minori Krzicawa, czyli Mała Krzykawa. Następ- kawa Magna (1439), Krzykawy Parwa et Magna nie pojawia się Crzicawa Parwa (1427) i Parwa (1468), Krzykawka Magna, in Krzykala (1529). Crzycawa (1437), a w 1468 r. opisane są Krzyka- [IHPAN]. wy Maior et Minor [IHPAN].

Dołek – część wsi Krzykawa [0212908 TE- Kantorostwo – część wsi Krzykawka [0212966 RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa. oznaczająca część wsi położoną na dole. Mało prawdopodobne, aby nazwa pochodziła od współczesnego znaczenia słowa „kantor”, czyli Koło Remizy – część wsi Krzykawa [0212937 śpiewak w synagodze lub kościele protestanckim. TERYT] – nazwa kulturowa, oznaczająca cześć W przeszłości także w kościele rzymskokatolic- wsi położoną w pobliżu remizy OSP. Nazwa jest kim była funkcja kantora, wypełniającego swoje dwudziestowieczna, gdyż straż pożarna w Krzyka- obowiązki przede wszystkim jako przewodnika wie powstała dopiero w 1925 r. i nauczyciela śpiewu liturgicznego, ale także na- uczającego w szkołach. Być może ta część wsi sta- Krzykawa Nowa – przysiółek wsi Krzykawa nowiła uposażenie kantora parafii w Sławkowie [0212943 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- lub Bolesławiu. turowa oznaczająca nową część wsi. Pod Kozakiem – część wsi Krzykawka – praw- Dziurka – część wsi Krzykawa [0212914 TE- dopodobnie nazwa dzierżawcza (od nazwy osobo- RYT] – prawdopodobnie nazwa kulturowa, być wej/nazwiska) Kozak. może związana z działalnością górniczą. Co ciekawe, nazwę „dziurka” nosiła także pobliska wieś Pod Skoruską – część wsi Krzykawka – praw- (obecnie Międzygórze). dopodobnie nazwa dzierżawcza od nazwiska Sko- rus. Górka – część wsi Krzykawa [0212920 TERT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczają- Reczkowe – przysiółek wsi Krzykawka ca część wsi położoną na wzniesieniu. [0212989 TERYT] – prawdopodobnie nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej. Z końca XVIII Pokrzywdzie (Podkrzywdzie) – jest to nazwa w. pochodzą szczegółowe informacje o młynie pól, a nie części wsi, ale zaistniała w powszechniej w Reczkowie (część Krzykawki), położonym nad świadomości za sprawą tytułu książki autorstwa An- rzeką Białą, który w 1783 r. miał jeden kamień. drzeja Muszyńskiego, pisarza z Krzykawy. Być może Z lat 1787 i 1790 są wzmianki o jednym domu nazwa pochodzi od staropolskiego słowa „pokrzyw- żydowskim na Reczkowie, który zamieszkiwało nik”, czyli dziecię z nieprawego łoża, bękart. od 3 do 5 Izraelitów.

60 Za Górą – część wsi Krzykawka [0212972 RYT] – nie występuje – nazwa topograficzna TERYT] – nie występuje - nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną na wzniesieniu. oznaczająca część wsi położoną za wzniesieniem. Pniaki – przysiółek wsi Małobądz [0213032 LASKI – nazwa topograficzna oznaczająca TERYT] – prawdopodobnie nazwa kulturowa miejsce porosłe młodym lasem. W dokumencie oznaczająca część wsi założoną w miejscu wykar- z 1476 r. czytamy o sadzawce w górze wsi Krzy- czowanego lasu. kawka z lasami zwanymi Laski (Laszky). Opis ten dotyczy lasu o takiej nazwie, a nie miejscowości, MIĘDZYGÓRZE (dawniej: Dziurka) – na- która tu później powstała. Po raz pierwszy nazwa topograficzna oznaczająca miejscowość poło- zwa wsi Laski pojawia się w źródłach w 1783 r. żoną pomiędzy górami. Jest to jedynie hipoteza, W pobliżu wsi istniała kiedyś osada Kuźnica.26 ale nazwa może też znaczyć „między kopalniami” (stpol. góra to kopalnia). Jest to o tyle prawdopo- Biała Kolonia – część wsi Laski – nazwa kul- dobne, że od średniowiecza był to teren intensyw- turowa i topograficzna. Jest to kolonia powstała nej eksploatacji górniczej. w pobliżu wzgórza i zarazem lasu o nazwie Biała. W pobliżu jest też strumień o tej nazwie. Dawniej Ogranicznik – przysiółek wsi Międzygórze określenie „biała” znaczyło tyle, co „czysta” i rzeki [0213121 TERYT] – nie występuje – nazwa o jasnym, czystym dnie (najczęściej kamienistym) kulturowa pochodząca od staropolskiego słowa nazywano „Białymi” – podobnie jak osady, które „ogranicznik”, czyli sąsiad graniczny. Oznaczało- nad nimi powstały. by to, że jest to część wsi powstała przy jej granicach. Pod Wierzchowiną – część wsi Laski – nazwa topograficzna. Słowo „wierzchowina” oznacza PODLIPIE – nazwa topograficzna. W staro- najwyższą, zwykle nieco spłaszczoną część góry polszczyźnie słowo „lipie” oznaczało lasek lipowy. lub wyżyny. Podleśną osadę pod takim wzniesie- Zatem Podlipie to miejscowość pod takim la- niem nazywano pod wierzchowiną. skiem. Nazwa miejscowości po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1857 r., kiedy powstała tu Podbiele – część wsi Laski – nazwa topogra- kolonia górnicza. ficzna oznaczająca część wsi powstałą pod lasem (wzniesieniem) o nazwie Biała. Górka – część wsi Podlipie [0213090 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczają- MAŁOBĄDZ – nazwa dzierżawcza od imie- ca część wsi położoną na wzniesieniu. nia Małobąd lub Miłobąd [Rymut, s. 99]. Jej nazwa po raz pierwszy pojawiła się w 1728 r. Sołtysie – część wsi Podlipie [0213109 TE- RYT] – nazwa kulturowa, bardzo popularna Górka – część wsi Małobądz [0213010 TE- w Polsce, oznaczająca część wsi powstałą na dawnych łanach sołtysich. 26 E.Świć, J. R. Chojowski, J. Niewdana, op. cit., s.28

Ilcusiana • 17 • 2017 61 Walcownia – przysiółek wsi Podlipie [1050276 UJKÓW NOWY KOLONIA – wieś powstała TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa po- w XIX w. Kiedyś ten teren nazywano Porębą. chodząca od zakładu pracy (walcowni). Praw- dopodobnie chodzi o walcownię w pobliskim Cegielnia – nazwa kulturowa, pochodzącą od Sławkowie, gdzie byli zatrudnieni mieszkańcy działającej w tym miejscu cegielni. Dawny przy- Podlipia. siółek Lasek (Bolesław).

UJKÓW NOWY – nazwa dzierżawcza od na- Dworskie Łąki – nazwa kulturowa oznaczają- zwy osobowej Ujek. Z 1510 r. pochodzi infor- ca dawne łąki należące do dworu w Bolesławiu. macja o płuczkach ołowiu położonych koło stawu Ujków. Wtedy nazwa ta została zapisana jako Owczarnia – nazwa kulturowa pochodząca od Hvykow. Nazwy Ujków Nowy i Ujków Stary po owczarni (pomieszczania dla owiec). raz pierwszy zostały odnotowane w 1921 r. Daw- ny przysiółek Lasek (Bolesław). Pleściska – pochodzenie nazwy nieznane. Może pochodzić od staropolskiego słowa „pleśni- Jodełki – nazwa topograficzna oznaczająca wy”, czyli spleśniały albo od czasownika „pleść” część wsi powstałą w pobliżu zagajnika (lasu) jo- w znaczeniu wyplatać. dłowego. Poręba – nazwa kulturowa oznaczająca część Ujków Górny – część wsi Ujków Nowy wsi powstałą w miejscu wyciętego lasu (poręby). [0213061 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną na Rokicina – nazwa topograficzna pochodząca wzniesieniu. od staropolskiego słowa „rokicina”, czyli wierzba. Oznacza część wsi, gdzie rosły wierzby. Zimny Dół – część wsi Ujków Nowy – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną UJKÓW STARY – nazwa dzierżawcza od na- w obniżeniu terenu, gdzie dłużej utrzymywały zwy osobowej Ujek. Patrz: Ujków Nowy (Gmina się niskie temperatury. Patrz: Zimnodół (Gmina Bolesław). Olkusz). MIASTO I GMINA BUKOWNO Zięby – część wsi Ujków Nowy [0213078 BUKOWNO TERYT] – nie występuje – nazwa topograficz- BUKOWNO – nazwa topograficzna oznacza- na prawdopodobnie oznaczająca część wsi, gdzie jąca miejsce z lasem bukowym. W 1444 r. poja- gniazdowały zięby. Możliwa jest też nazwa patro- wia nazwa Bukowno/Bucowno [Rymut, s. 25]. nimiczna od nazwiska Zięba. Bagno – część miasta Bukowno [0938410 TE- KOLONIA – wieś w gminie Bolesław RYT] – nie występuje w mapach – nazwa topo- [0213055 TERYT]. graficzna oznaczająca część miejscowości powsta-

62 łej na bagnie, czyli podmokłym terenie. TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna (lub kulturowa). W lustracjach z XVI-XVIII w. Bór Biskupi – część miasta Bukowno na terenie dzisiejszego Bukowna było sześć sta- [0938427 TERYT] – nazwa topograficzna i kul- wów rybnych, w tym pięć stawów „pańskich” turowa. Bór Biskupi był niegdyś samodzielną i jeden należący do wójta. Stawy pańskie miały wsią. Pierwszy człon nazwy oznacza osadę leśną, swoje nazwy: Trzciąnka, Podrękawny, Błukacz, założoną w borze. Drugi dookreśla jej właściciela, Suffragan i Chłoszczyk. Być może miejsce, gdzie czyli biskupów krakowskich. Wieś znajdowała się znajdowały się owe stawy, nazwano Jeziorkami? w kluczu sławkowskim należącym do biskupów krakowskich. W 1617 r. wspomniana jest wieś Koło Janinej Góry – część miasta Bukowno Bór, należąca do parafii olkuskiej. Jednak pierw- [0938479 TERYT] (błąd: powinno być Jamnej sza pewna wzmianka dotycząca Boru Biskupiego Góry) – nazwa topograficzna oznaczająca część pochodzi z 1663 r. W dokumencie jest mowa o wsi u podnóża wzniesienia o nazwie Jamna Góra. młynach Podpolis i Pszeń należących do Olkusza Występuje też określenie „Jaminia”. Nazwa wy- pod nazwą Bór. wodzi się prawdopodobnie od słowa „jama” – raczej w znaczeniu kopalni, a nie dołu czy za- Cyzowizna (Czyżowizna) – część miasta Bu- głębienia terenu. Inna sprawa, że słowo „góra” kowno – prawdopodobnie nazwa patronimiczna niekoniecznie musi oznaczać wzniesienie, a także od nazwiska Cyz lub Czyż; może być to również kopalnię (patrz: Tarnowskie Góry). nazwa kulturowa od staropolskiego słowa „cirz- nie”, czyli ciernie albo od niemieckiego słowa Kleparz – część miasta Bukowno [0938462 „zink” (cynk). W Polsce istnieje miejscowość, TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Praw- która ma podobny źródłosłów nazwy – jest to dopodobnie nazwa kulturowa. Dawniej słowem czyli Cyców, wieś założona w XV w. przez koloni- „kleparz” określano rzemieślników zajmujących stów niemieckich (jej nazwa była zapisywana też się klepaniem przedmiotów z blachy [SJP]. jako Czicow). Na Dołku – część miasta Bukowno [0938485 Dołek – część miasta Bukowno [0938433 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna oznaczająca część wsi położoną w obniżeniu terenu. oznaczająca część wsi położoną w obniżeniu terenu. Piaski – część miasta Bukowno [0938491 TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna Jabłoń – część miasta Bukowno [0938440 oznaczająca część wsi położoną na piaszczystym TERYT] – nie występuje – nazwa topograficzna gruncie. oznaczająca prawdopodobnie część wsi, gdzie ro- sły sady jabłoniowe. Podlesie – część miasta Bukowno [0938500 TERYT] – nazwa topograficzna oznaczająca wieś Jeziorki – część miasta Bukowno [0938456 powstałą pod lasem. Podlesie było osobną wsią

Ilcusiana • 17 • 2017 63 należącą do dóbr olkuskich. W 1839 r. oczynszo- wzgląd na niego”. Może też pochodzić od staro- wano miejscowych chłopów, w 1851 r. wieś liczy- polskiego słowa „pszeńca”, czyli pszenica. Wieś ła 222 morgi i 285 prętów powierzchni.27 Pszeń została po raz pierwszy wzmiankowana w źródłach w 1592 r., kiedy założono tam sołectwo. Podpolis – część miasta Bukowno [0938516 Wieś leżąca w granicach wsi Starczynów powstała TERYT] – nazwa topograficzna. Pierwsza w związku z budową sztolni Starczynowskiej jako wzmianka o miejscowości znajduje się w doku- osada nowa kmieci na Starczynowie tych robotni- mencie z 1663 r., w którym mowa jest o młynach ków, którzy przy sztole (sztolni – dop. red.) bawiąc Podpolis i Pszeń należących do Olkusza pod na- się robią. W dokumencie z 1663 r. jest mowa zwą Bór. Patrz: Polis (Bukowno). o młynie Pszeń należącym do Olkusza pod nazwą Bór. Polis – część miasta Bukowno [0938522 TE- RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Być może Rękawy – część miasta Bukowno – pochodze- wzięła się od staropolskiego słowa „polisty”, nie nazwy nieznane. Może to być nazwa topo- czyli równy, płaski [Arct]. Pierwsza, pośrednia graficzna oznaczająca wąskie (jak rękawy) paski wzmianka pochodzi z 1663 r., gdzie wspomnia- gruntu. W lustracjach z XVI-XVIII w. na terenie ne są młyny Podpolis i Pszeń należące do Olku- dzisiejszego Bukowna był staw o nazwie Podrę- sza pod nazwą Bór. Skoro była już wtedy osada kawny. Być możne nazwa jest związana z imie- Podpolis, to musiała istnieć też osada Polis. Bar- niem tego stawu. dzo prawdopodobne, że nazwa Polis powstała z przekształcenia nazwy Polesz. Las Polesz, który Skałka – część miasta Bukowno [0938551 TE- rozciągał się aż do Niesułowic, jest wymieniany RYT] – nazwa topograficzna. Część wsi położona w „Opisie włości Pomorzańskich” S. Bonera. na wzniesieniu lub w pobliżu skał. Nazwa popularna na terenie ziemi olkuskiej. Przymiarki – część miasta Bukowno [0938539 TERYT] – popularna nazwa kulturowa używana Skotnica – część miasta Bukowno [0938568 już średniowieczu. Tą nazwą określano nowe pola TERYT] – nazwa kulturowa, oznaczająca część – przymierzone (domierzone) do wsi. W doku- wsi, która powstała przy „skotnicy” (drodze, mencie z 1663 r. czytamy, że wójt bukowieński którą prowadzono bydło na wspólne pastwisko ma do tego Przymiarki zdawna należące. Prawdo- wiejskie). Patrz: Skotnica (Zarzecze, Gmina Wol- podobnie jest to najstarsza wzmianka o dzisiej- brom). szych Przymiarkach. Stara Wieś – część miasta Bukowno [0938574 Pszeń – część miasta Bukowno [0938545 TE- TERYT] – nazwa kulturowa oznaczająca miejsce RYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Może wy- pierwotniej lokacji wsi. Bardzo popularna w Pol- wodzić się od staropolskiego słowa „przeń”, które sce. oznaczało „przed niego”, „przezeń” lub „przez Starczynów – część miasta Bukowno [0938580 TERYT] – nazwa dzierżawcza od imienia Star- 27 O. Dziechciarz, op. cit., s. 115.

64 czyn [Rymut, s. 159]. Starczynów przez długie Sławkowa i przy okazji pojawiają się nazwy Tłu- wieki był osobną wsią; nie wiemy, kiedy powstał. kienka i Krążek. W 1772 r. działały tu kopalnie. W „Opisie włości Pomorzańskich” S. Bonera czytamy, że pierwotnie miejscowość miała się nazy- Wapiennik – część miasta Bukowno [0938634 wać „Odynów” lub „Olejnów”. Niegdyś otoczona TERYT] – nie występuje – nazwa kulturowa po- była lasem Polesz, który rozciągał się aż do Nie- chodząca od wapiennika, czyli zakładu produku- sułowic. W 1365 r. część wsi Starczynów kupiło jącego wapno z miejscowego wapienia jurajskie- miasto Olkusz. W 1402 r. Olkusz kupił cały Star- go. czynów od rycerza Rafała z Michowa. Wodąca – część miasta Bukowno [0938640 Starczynów–Kolonia – część miasta Bukowno TERYT] – nazwa kulturowa. W XVIII w. po- [0938597 TERYT] – nie występuje – nazwa kul- wstała osada Wodąca, w której znajdował się fol- turowa oznaczająca kolonię wsi Starczynów. wark Kownaty. Nazwa „wodąca” oznacza wodę wiodącą – mogła pochodzić od kanału odpływo- Stare Bukowno – część miasta Bukowno wego z płuczki galmanowej, zwanej Starczynow- [0938605 TERYT] – nazwa kulturowa oznacza- ską. W 1789 r. w Wodącej były tylko 3 domy i 7 jąca miejsce pierwotniej lokacji wsi. Bardzo po- mieszkańców. pularna w Polsce. Wygiełza – część miasta Bukowno [0938657 Świnia Góra – część miasta Bukowno TERYT] – pochodzenie nazwy nieznane. Może [0938611 TERYT] – nazwa topograficzna, bę- to być nazwa dzierżawcza od imienia Wygiełz dąca jednocześnie nazwą obiektu fizjograficznego (tak, jak Wygiełzów). W Polsce jest kilka miej- (wzgórza Świnia Góra). Prawdopodobnie nazwa scowości o tej nazwie. Część badaczy wiąże to pochodzi od miejsca wypasu świń. Jednak D. z położeniem u wylotu doliny. Nazwę w zlatyni- Rozmus stawia hipotezę, że nazwa ta może się zowanej staropolskiej formie Wigelzow wymienia wiązać z alternatywnym określeniem ołowiu, za- w latach 1470-80 Jan Długosz w księdze „Liber chowanym jeszcze w języku rosyjskim. – wtedy beneficiorum dioecesis Cracoviensis”. oznaczałaby po prostu kopalnię ołowiu. Słowo „ołów”, oczywiście w różnych odmianach, znane Zakopek – część miasta Bukowno [0938663 jest we wszystkich językach słowiańskich. W ję- TERYT] – nie występuje – pochodzenie nazwy zyku rosyjskim cynę określa się do dzisiaj słowem niejasne. Prawdopodobnie nazwa kulturowa. „olovo”, a „sviniec” oznacza ołów. Podobnie, jak nazwa Zakopane, może pocho- dzić od wykarczowanego terenu albo od miejsca, Tłukienka – część miasta Bukowno [0938628 gdzie kopano szukając rud ołowiu i srebra. Mało TERYT] – nazwa kulturowa pochodząca od „tłu- prawdopodobne jest pochodzenie nazwy od sta- czenia”, czyli rozdrabniania (kruszenia) miejsco- ropolskiego słowa „zakop”, czyli szaniec. wych rud ołowiu i srebra. W dokumencie z 1597 r. została wspomniana nowa droga z Olkusza do

Ilcusiana • 17 • 2017 65 Il. 2. Plan sytuacyjny gruntów i nadań górniczych na galman położonych w powiecie będzińskim i olkuskim (fragment). Archiwum Państwowe w Katowicach, nr. zespołu 843 Gwarectwo Hrabia Renard, sygnatura: 2/365 fot. repr. Grzegorz Onyszko 66 Ilcusiana • 17 • 2017 67 Il. 3. Hermann Karol de Perthées . Mappa szczegulna Woiewodztwa Krakowskiego i Xięstwa Siewierskiego zrządzona z innych wielu mapp mieyscowych tak dawniey iak i swiezo odrysowanych tudziez goscincowych i niewątpliwych wiadomosci wszystko według reguł geogra- ficznych i obserwacyi astronomicznych przez K… d… P… 1787. skala 1: 225 000. (Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa). http://jbc.bj.uj. edu.pl/dlibra/docmetadata?id=407&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI= (dostęp 15.08.2017) 68 Ilcusiana • 17 • 2017 69 Il. 4. Mapa szczegółowa Polski (Olkusz), 1:25.000, Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1935 (fragment) 70 Ilcusiana • 17 • 2017 71 Il. 5. Fragment Mapy Ekonomii Sławkowskiej. Połowa XIX wieku. AP Katowice. Zbiory Kartograficzne. sygn.258A 72 Ilcusiana • 17 • 2017 73 Il. 6. Fragment Mapy Ekonomii Sławkowskiej. Połowa XIX wieku. AP Katowice. Zbiory Kartograficzne sygn.253-54 74 Ilcusiana • 17 • 2017 75 Il. 7. Plan Olkusza, 1914 rok (fot. arch. Muzeum Regionalne PTTK) 76 Ilcusiana • 17 • 2017 77 Il. 8. Majorat Wolbrom. AP Kilece, ZDP, gubernia kielecka, sygn. 346 78 Ilcusiana • 17 • 2017 79 Il. 9. Ekonomia Rabsztyn. AP Kielce, ZDP, gubernia kielecka, sygn. 14

80 Il. 10. Plan powiatowego miasta Olkusza w województwie kieleckim z granicami rozszerzonemi. 1935 rok. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

Ilcusiana • 17 • 2017 81 82 Il. 11. Olkusz, 1:100.000, Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1933 Ilcusiana • 17 • 2017 83 Bibliografia • Sypień J., Historia wsi z terenu gminy Wol- brom (online), [na:] www.wolbrom.pl. • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- • Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, skiej. Gmina Olkusz, t. 1, Olkusz 2002. miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem, • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- Marjówka Opoczyńska 1933. skiej. Gminy Klucze, Pilica, t. 2, cz.1, Ol- • Witkowski, J. Krajniewski, Inwentarze i lu- kusz 2000. stracje klucza sławkowskiego z XVII i XVIII • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- w., Dąbrowa Górnicza – Sławków 2013. skiej. Gminy Bolesław, Bukowno, Sławków, • Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich t. 2, cz. 2, Olkusz 2001. części, Warszawa 2015. • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pod • Zierhofferowie Z i K, Nazwy miast Wielko- red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, t. 1, Kra- polski, Poznań 1987. ków 1978. • Górnisiewicz B., Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość wsi olkuskiej, Warszawa - Łódź 1989. • Krasnowolski A., Niedźwiecki W., Słownik Staropolski, Warszawa 1920. • Mączyński J, Nazwy terenowe typu Amery- ka, Korea, Sachalin na obszarze Polski, Acta Universitatsi Lodziensis. Folia Linguista 27, Łódź 1993. • Rospond S., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984. • Rymut K., Nazwy miejscowe północnej czę- ści dawnego województwa krakowskiego, Wrocław 1967. • Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902. • Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu (online), red. T. Jurek, IHPAN 2010, [na:] www.slownik. ihpan.edu.pl. • Świć E., Chojowski J.R, Niewdana J., Prze- wodnik po śladach i zabytkach dawnego górnictwa i hutnictwa rud w gminach Bole- sław i Klucze, Olkusz 2013.

84 Ilcusiana • 17 • 2017 85