Jacek Sypień Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim Ilcusiana • 17 • 2017 7 Jacek Sypień Jacek Sypień Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim O ile zagadnienie pochodzenia nazw miej- klucznik Janusz kędy sobie uprosił na fundunek scowości, czyli wsi i miast, jest w miarę dobrze y wydzielono mu kędy teraz Klucze są y wioska przebadane, o tyle nikt do tej pory nie zajmował zbudowana. Wieś Olelin (dzisiaj Olewin) założył się pochodzeniem nazw części wsi i miast na te- powoźnik Oleś, który służył panu Parczewskiemu, renie powiatu olkuskiego. Tymczasem potrzeba także Boguta Szymon, co wrotnim bywał przy za- nadawania nazw temu, co nas otacza, istniała meczku, kędy ptaki łowiał, tamże też sobie założył od zawsze. Miejscowa ludność nazywała coś, co chałupkę, kędy teraz Bogucin, zaś nazwa Ilkusz dzisiaj określamy mianem obiektów fizjograficz- [czyli Olkusz], wzięła się stąd, bo na ten czas strze- nych: okoliczne pola, łąki, lasy, rzeki, wzgórza lano z kusz. Boner próbował też wyjaśnić początki i doliny. Dlatego traktując geografię historyczną miasta, pisząc o Wardejach „z zimnego zachodu” jako jedną z nauk pomocniczych historii, bada- i o Bytomczykach. We wspomnianym dziele po- my zróżnicowanie konkretnej przestrzeni w prze- jawiają się nazwy kilkudziesięciu miejscowości szłości, co pozwala uzyskać wymiar historyczny i obiektów fizjograficznych, w tym wzgórz i dróg. świata współczesnego. Ciekawostkę stanowi fakt, Autor zdawał sobie sprawę z obcego pochodzenia że jedną z najstarszych nazw obiektów fizjogra- niektórych nazw: Panowie Rabsztyńscy zmocnili ficznych na ziemi olkuskiej jest Jastrzębia Droga. się y zostali w pustych krainach założyli Rabsztyn. W dokumencie z 1327 r. opisującym granice wsi Słowo to niemieckie jest. Wspominał także o górze, Braciejówka napisano, że granie wsi idą przez którą zowią praedium Warfer (czyli nieruchomość granice gołoczowskie usque do dfu cefku et do Ia- Warfer – prawdopodobnie chodzi o niemieckie straba Droka. Pamiątką po tej nazwie jest nazwa słowo Warfare, czyli walka). wzgórza Jastrząbka (ok. 412 m n.p.m.) na terenie Dzieło Bonera jest także świadectwem procesu rezerwatu Pazurek. Jeszcze w XVIII w. las na tym zmiany nazw. Pisał autor: Oleynow vel Starczynow, terenie był nazywany Jastrząbką. w innym fragmencie dzieła opisał zaś wieś Ody- Pochodzenie nazw miejscowych pasjonowało now, który teraz nazwano Starczynowem. Także badaczy od dawna. Pierwszą próbą wyjaśnienia pisownia nazw wielu miejscowości znacznie różni pochodzenia nazw na terenie części ziemi olku- się od obecnej. Boner, opisując granice starostwa, skiej jest dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” poza nazwami miejscowości wspomniał m. in. z 1534 r. autorstwa starosty rabsztyńskiego Sewe- o Jarczowskiey stronie, gruncie Pomorzańskim, gó- ryna Bonera.1 Według autora, wieś Klucze założył rze, którą zowią praedium Warfer, górze, którą zowią Słowikiem, o wsi Oleynow vel Starczynow, 1 Dzieło „Opisanie włości Pomorzańskiej” zostało zamieszczone w: o źródłach, które zowią Biała, o miejscu Goda- J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamią- wica, o górze określanej jako Golohana, Ortinow- tek w Olkuskiem, Marjówka Opoczyńska 1933, s.190-193. 8 Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim skim sztoku czy lesie Polesz, od którego prawdopo- Z kolei w „Rejestrze Klassyfikacyjnym Grun- dobnie wzięła się nazwa lasu, a potem osady Polis tów w posiadaniu Sołtysów Łanowych we wsi rzą- koło Bukowna. dowej Bukowno” sporządzonym w 1862 r. zostały Nazwy miejscowe występują także w lustra- wymienione także nazwy: Zagumnie i Podduszne cjach dóbr sporządzanych już od średniowiecza. Dąbrówki (które zostały zabrane pod walcownię Prawdziwą skarbnicą wiedzy na ten temat są w Sławkowie). Ciekawostką jest mapa z 1859 r. zebrane i opracowane naukowo lustracje klucza pokazująca teren wsi Bukowno przed i po urzą- sławkowskiego, które stosunkowo niedawno zo- dzeniu. Znajdują się na niej nazwy zwyczajowe stały wydane drukiem.2 Teren klucza sławkow- poszczególnych części wsi i nazwy topograficzne. skiego biskupów krakowskich obejmował tereny Warto je przytoczyć, gdyż nie wszystkie przetrwa- dzisiejszego Bukowna i części gminy Bolesław. ły do naszych czasów. Były to: Krzywa Wielka, W kolejnych lustracjach podane są nazwy po- Kątek, Warwas, Świnia Góra, Lipna Góra, Dalszy szczególnych ról (pól) we wsiach, ale także liczne Łan, Janina, Między Olkuśnica, Pezżyca, Sosno- nazwy miejscowe. W lustracji z 1597 r. czytamy, wa Góra, Chełsz, Krążek, Zbytki, Kolonia Star- że granica pomiędzy Bukownem i Ciężkowicami czynowska, Paramony (Pasamony). a Starczynowem rozpoczyna się w miejscu zwa- Analiza nazw miejscowości i obiektów fizjo- nym Chelsz, koło grobli pustego stawu. Stąd pro- graficznych (gór, rzek, dolin) pozwala nam na wadzi na południe do starej drogi i od dwu gór zrozumienie dawnej organizacji przestrzennej (kopalń) zwanych Stoczki, czyli Bukowa Gałąź, danego obszaru, jego ewolucji oraz wpływu na do miejsca zwanego Popowa Góra i do rzeki Ja- stan aktualny. W niniejszym artykule nie zajmuję worznik. W inwentarzu z 1668 r. pojawiają się po się jednak analizą językoznawczą nazw obiektów raz pierwszy nazwy dwóch bukowieńskich mły- fizjograficznych, a tylko nazw miejscowości (wsi nów (Młyn Trzciąnka i Młyn Sosnisz) oraz rzek i miast) oraz ich części. Inna sprawa, że w wielu Soli (Sztoły) i Trzciąnki. Z kolei w „Inwentarzu przypadkach występująca obecnie nazwa części Klucza Sławkowskiego” z 1746 r. dowiadujemy wsi została zapożyczona z wcześniejszej nazwy się, że w Bukownie było pięć stawów „pańskich” okolicznego lasu czy góry. i jeden należący do wójta. Stawy „pańskie” miały Analizując nazwy patronimiczne lub dzierżaw- swoje nazwy: Trzciąnka, Podrękawny, Błukacz, cze, możemy poznać osoby związane z powstaniem Suffragan i Chłoszczyk. danej miejscowości, czyli zasadźców oraz właścicie- W 1859 r. sporządzono „Rejestr pomiarowy li, których imiona przetrwały w nazwie miasta czy sołectwa na wsi Bukowno”, w którym wystę- wsi. Z kolei analiza nazw kulturowych dostarcza pują nazwy części wsi, takie jak: Świnna Góra, nam informacji o zajęciach ludności danego ob- Warwas, Kałek, Góra Lipna, Olkuśnica, Kłosz- szaru czy miejscowości, ale także o sposobie urzą- czyk (Chłoszczyk), Sosnowa, Chełsz, Pasamony, dzenia w sensie społecznym lub prawnym danej Perzyce, Kuchlinowe Góry, Zbytki, Stajonka pod miejscowości. Osobną kwestią jest analiza języ- Ujkowem i Łokieć. koznawcza – tym zajmuje się onomastyka, czyli badanie nazw własnych miejscowości i obiektów 2 S. Witkowski, J. Krajniewski, Inwentarze i lustracje klucza sław- fizjograficznych, a także imion i nazwisk. kowskiego z XVII i XVIII w., Dąbrowa Górnicza – Sławków 2013. Ilcusiana • 17 • 2017 9 10 Il. 1. Mapa z 1859 roku pokazująca teren wsi Bukowno przed i po urządzeniu. „Rejestr pomiarowy sołectwa na wsi Bukowno”, Sprawy sołtystwa Bukowno, AP Radom, Wydział Leśny, sygn.16.215 Ilcusiana • 17 • 2017 11 Problematyka pochodzenia nazw sporadycz- Analizę językoznawczą i historyczną nazw czę- nie pojawiała się w opracowaniach dziewiętna- ści miejscowości (wsi i miast) na obszarze ziemi stowiecznych, jak choćby w monumentalnym olkuskiej musiało poprzedzić ich ustalenie. Bada- „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego nia nad nazewnictwem miejscowości i obiektów i innych krajów słowiańskich”, a także w pierw- fizjograficznych były prowadzone od dawna. Już szych opracowaniach krajoznawczych przełomu w okresie międzywojennym widziano potrzebę XIX i XX wieku. Pierwszym naukowym opraco- uporządkowania nazw miejscowości odziedziczo- waniem, dotyczącym nazw miejscowych na tere- nych po trzech zaborach. Sprawy te normowało nie obecnego powiatu olkuskiego, jest dzieło Ka- rozporządzenie (z mocą ustawy) prezydenta Rze- zimierza Rymuta „Nazwy miejscowe północnej czypospolitej z 23 października 1934 r. o usta- części dawnego województwa krakowskiego”.3 laniu nazw miejscowości i obiektów fizjograficz- Sporo nowych informacji i uzupełnień przynio- nych oraz o numeracji nieruchomości (Dz. U. sły także publikowane systematycznie materiały Nr 94, poz. 850 z późniejszymi zmianami), któ- do „Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem re mówiło, iż w stosunkach publicznych wolno Polskich w Średniowieczu”. Co ciekawe, niewiele używać nazw miejscowości jedynie w brzmieniu na temat pochodzenia nazw miejscowości napisa- urzędowym, ustalonym w trybie tego rozporzą- no w dwutomowych „Dziejach Olkusza i regionu dzenia. W 1948 r. rozciągnięto ten zapis również olkuskiego” pod redakcją Feliksa Kiryka oraz Ry- na obiekty fizjograficzne. Współcześnie proble- szarda Kołodziejczyka.4 Zebraniem dotychczaso- matykę nazw normuje ustawa z dnia 29 sierpnia wej wiedzy i przedstawieniem różniących się nie- 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości kiedy koncepcji była praca Stanisława Rosponda.5 i obiektów fizjograficznych (Dz. U. Nr 166, poz. Istotne dla popularyzacji badań nad pocho- 1612 z późn. zm.), która zastąpiła rozporządze- dzeniem nazw były kolejne tomy „Przewodnika nie prezydenta z 1934 r. Ustawa wprowadziła po ziemi olkuskiej” autorstwa miejscowego hi- też precyzyjne określenia części miejscowości. storyka regionalisty Olgerda Dziechciarza. Autor I tak „kolonia” to jednostka osadnicza powstała opierał się w większości przypadków na wspo- jako rezultat ekspansji miejscowości poza obszar mnianym opracowaniu Kazimierza Rymuta, ale wcześniej istniejącej zabudowy (w szczególności: podał też kilka ciekawych hipotez. Co więcej, au- kolonia miasta, kolonia wsi); „osada” to nie- tor na podstawie własnych badań podał kilka hi- wielka jednostka