Türk Halk Edebiyatında Mekânsal Bir Hatırlama Figürü Olarak Mısır Ve Âşık Esrarî’Nin
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
TÜRK HALK EDEBİYATINDA MEKÂNSAL BİR HATIRLAMA FİGÜRÜ OLARAK MISIR VE ÂŞIK ESRARÎ’NİN VEHHÂBÎ DESTANI Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı Halkbilimi Bilim Dalı Ayşe YILMAZ Danışman: Prof. Dr. Mustafa ARSLAN TEMMUZ 2018 DENİZLİ YÜKSEK LİSANS TEZİ ONAY FORMU Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Halkbilimi Bilim Dalı öğrencisi Ayşe YILMAZ tarafından Prof. Dr. Mustafa ARSLAN yönetiminde hazırlanan "" başlıklı tez aşağıdaki jüri üyeleri tarafından TÜRK HALK EDEBİYATINDA MEKANSAL BİR HATIRLAMA FİGÜRÜ OLARAK MISIR VE AŞIK ESRARI NİN VEHHABİ DESTANI tarihinde yapılan tez savunma sınavında başarılı bulunmuş ve Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Jüri Başkanı Dr. Öğr. Ü. Salih GÜLERER Dr. Öğr. �et Surur :;LEPİ Jüri Üyesi Jüri Üyesi Pamukkale Üniyersitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kumlu'nun O j,./t:tJ.?Pf!r, arih ve ..'J2-;tJb. sayılı kararıyla onaylanmıştır. Bu tezin tasarımı, hazırlanması, yürütülmesi, araştırmalarının yapılması ve bulgularının analizlerinde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini; bu çalışmanın doğrudan birincil ürünü olmayan bulguların, verilerin ve materyallerin bilimsel etiğe uygun olarak kaynak gösterildiğini ve alıntı yapılan çalışmalara atıfta bulunulduğunu beyan ederim. İmza: Öğrenci Adı Soyadı: Au� '/ LJlJ/12-/ ÖN SÖZ Kuzey Afrika’da, Nil’in hayat verdiği topraklarda kurulan Mısır’a, sahip olduğu konum ve doğal zenginlikleri nedeniyle geçmişte birçok medeniyet fetihler düzenlemiş ve Mısır’da hâkimiyet kurmuştur. Mısır’da hâkimiyet kuran medeniyetlerden birisi de Türklerdir. Mısır, dünya tarihinde olduğu gibi Türk tarihinde de önemli olayların yaşandığı stratejik bir bölge haline gelmiştir. Türklerin özellikle Osmanlı Devleti’nin Mısır hâkimiyetiyle Türk-Mısır ilişkilerinin temeli atılmıştır. Böylece tarihin en eski ve kesintisiz uygarlıklarından biri olan Mısır, özellikle Osmanlı Devleti’nin bir parçası olduktan sonra Türk kültürüne pek çok yönden tesir etmiştir. Toplumun ihtiyacına bağlı olarak ortaya çıkan halk kültürü ürünleri ile toplum yaşantısı arasında bir bağ vardır. Tarihi olayların toplum üzerindeki etkisinin bilinmesi onu temellendirmekte önemlidir. Halk edebiyatı ürünlerinde tarihi olayın geçtiği zamana ait yaşayış, düşünüş ve inanışların izleri görülür. Mısır’da yaşanan siyasî, ekonomik ve sosyal olaylar âşık şiirlerinde, halk hikâyelerinde, menkıbelerde, halk arasında söylenen sözlerde kendine yer bulmuştur. I. Abdülhamit zamanında Necit’te ortaya çıkan Vehhâbîlik önemli gelişmelerden biridir. Dini görüş ayrılıklarına dayanmakla birlikte asıl hedefinin Osmanlı’nın elinden halifeliği alarak Arabistan’da Vehhâbîlerin bu makama sahip olmalarını sağlamaktı. Vehhâbîlerin kutsal topraklardaki Osmanlı hâkimiyetine karşı çıkmaları üzerine Osmanlı Devleti, bölgedeki hâkimiyetini sağlamlaştırmak ve sükûneti sağlamak için Mehmet Ali Paşa’yı görevlendirir. Mehmet Ali Paşa ordunun başına oğlu Tosun’u getirir. Tosun Paşa, uzun bir mücadeleden sonra 2 Aralık 1812’de Medine’yi geri almayı başarır. Ertesi yıl da Mekke’yi Vehhâbîlerden kurtarır. İsyancılar, İstanbul’da idam edilir. Bu olay âşıkların destanlarına konu olmuştur. Bu destanlardan en ünlüsü Âşık Esrarî’nin destanıdır. Nitekim halk edebiyatı metinlerinde bu denli büyük bir öneme haiz olan Mısır’ın siyasî, ekonomik, toplumsal ve kültürel olayların Türk halk hafızasında kazandığı mekânsal hatırlama figürü özellikleri ile 19. yüzyılda yaşamış olan Âşık Esrarî’nin Vehhâbî Destanı’nın oluşturduğu Mısır algısı noktaları dikkat çekmektedir. Zira “Türk Halk Edebiyatında Mekânsal Bir Hatırlama Figürü Olarak Mısır ve Âşık Esrarî’nin Vehhâbî Destanı” adlı çalışmamız hazırlanırken de bu durum, mevcut bulgular ışığında sunulmaya gayret edilmiştir. Çalışmamız Giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında Mısır’ın Türk hâkimiyetinin tesis edilmesinden sona ermesine kadar geçen dönem hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde, Türk halk şiirine Mısır’ın hangi bakımlardan dâhil edildiği tespit edilmiştir. İkinci bölümde, Türk halk anlatılarında Mısır’ın algı ve anlamları üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, 19. yüzyıl âşıklarından Âşık Esrarî’nin Vehhâbî Destanı incelenmiştir. Çalışmanın sonuç bölümünde ise Mısır’da yaşayanlar arasındaki siyasî, ekonomik, toplumsal ve kültürel olayların Türk halk hafızasında kazandığı anlam ve kodlamalar hakkında bir değerlendirme yapılmıştır. Lisans ve yüksek lisans eğitimim boyunca destek ve yardımlarını esirgemeyen, bilgi ve engin tecrübeleriyle yoluma ışık tutan saygıdeğer hocam Prof. Dr. Mustafa ARSLAN’a en içten şükranlarımı arz ederim. Eğitimim ve çalışmalarım süresince yardım ve önerileriyle emeği geçen değerli hocam Mehmet Surur ÇELEPİ’ye minnettarım. Ayrıca yaşamımın her anında destekleriyle beni güçlendiren sevgili aileme teşekkürü bir borç bilirim. ÖZET TÜRK HALK EDEBİYATINDA MEKÂNSAL BİR HATIRLAMA FİGÜRÜ OLARAK MISIR VE ÂŞIK ESRARÎ’NİN VEHHÂBÎ DESTANI YILMAZ, Ayşe Yüksek Lisans Tezi Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Halkbilimi Bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mustafa ARSLAN Temmuz 2018, s. VI+148 Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanan “Türk Halk Edebiyatında Mekânsal Bir Hatırlama Figürü Olarak Mısır Ve Âşık Esrarî’nin Vehhâbî Destanı” isimli çalışmamızda Mısır’ın halk edebiyatı metinlerine yansıyan boyutları konu edilmiştir. Siyasî, ekonomik, toplumsal ve kültürel pek çok olaya sahne olan Mısır, son derece önemli bir hatırlama figürü özelliği kazanmıştır. Nitekim 19. yüzyılda yaşamış olan Âşık Esrarî’nin Vehhâbî Destanı’nın oluşturduğu Mısır algısı bu hususta dikkat çekmektedir. Zira çalışmamızda Mısır’ın, Türk halk hafızasında edindiği yer mevcut bulgular ışığında sunulmaya gayret edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Mısır, Âşık Edebiyatı, Saz Şiiri, Vehhâbîlik ABSTRACT EGYPT AS A SPATİAL REMEMBİRİNG FİGÜRE İN TURKISH FOLK LITERATURE AND WAHHABI SAGA OF MINSTREL ESRARÎ YILMAZ, Ayşe Master Thesis Turkish Language and Literature Department Department Adviser of Thesis: Prof. Dr. Mustafa ARSLAN July 2018, 148 Pages In our work titled "Egypt as a Spatial Remembiring Figure in Turkish Folk Literature and Wahhabi Saga of Minstrel Esrarî" prepared as a Master Thesis, the dimensions of Egyptian folk literature are reflected in the texts. Political, economic, social and cultural scene, Egypt has gained a very important recollection figure. As a matter of fact, the Egyptian perception of the Wahhabi Saga of Aşık Esrarî, who lived in the 19th century, draws attention to this issue. Because, in our study, in the light of the present findings Egypt was to be presented in the memory of the Turkish people. Key Words: Egypt, Minstrel Literature, Minstrelsy, Wahabiism İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ ......................................................................................................................... I ÖZET .......................................................................................................................... III ABSTRACT ................................................................................................................IV İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ V GİRİŞ ............................................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRK HALK ŞİİRİNDE MISIR 1.1. Tarihî Şahsiyetler Üzerinden Hatırlanan Mısır .................................................... 19 1.1.1. Hz. Yusuf ........................................................................................... 20 1.1.2. Hz. Musa ............................................................................................ 32 1.1.3. Firavun ............................................................................................... 40 1.1.4. Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa ............................................. 43 1.2. Sosyal ve Siyasal Olaylar Üzerinden Hatırlanan Mısır ........................................ 47 1.2.1. Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi ................................................... 47 1.2.2. Fransa’nın Mısır’ı İşgali ..................................................................... 50 1.2.3. Osmanlı Devleti Dönemi Mısır’da Yaşanan Diğer Olaylar ............... 64 1.3. Diğer Unsurlar Üzerinden Hatırlanan Mısır ......................................................... 66 İKİNCİ BÖLÜM HALK ANLATILARINDA MISIR 2.1. Olayların Mısır’da Geçtiği Anlatmalar ................................................................ 70 2.2. Yolculuğa Çıkan Kahramanın Mısır’a Gitmesi .................................................... 74 2.3. Eğitim İçin Mısır’a Gitme .................................................................................... 87 2.4. Ticaret Ülkesi Olarak Mısır .................................................................................. 88 2.5. Mısır Padişahı ....................................................................................................... 91 2.6. Mısır Padişahının Kızı/Oğlu ................................................................................. 98 2.7. Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi İle İlgili Savaş Efsaneleri .......................... 106 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÂŞIK ESRARÎ’NİN VEHHÂBÎ DESTANI 3.1. Destanın Tarihsel Boyutu ................................................................................... 114 3.1.1. Vehhâbîlik ve Vehhâbîler................................................................. 115 3.1.2. Vehhâbîlerin Osmanlı Devleti’ne Etkisi .........................................