WA303 83264 I7732 Hulas.Pdf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl INSTYTUT HISTORII PAN WARSZAWA 1996 http://rcin.org.pl Projekt okładki - Marek Kreusch Redakcja i korekta - Danuta Gieysztor-Rosa Indeks zestawiły - Magdalena Hułas, Barbara Janicka Na okładce - Członkowie polskich władz naczelnych na uchodźstwie w hotelu Dorchester w Londynie 22 kwietnia 1942 r. Zdjęcie reprodukowane za zgodą Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie O Copyright by Instytut Historii PAN, Warszawa 1996 Printed in Poland ISBN 83-86301-20-1 Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych Wydawca Instytut Historii PAN Warszawa, Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa Wydanie I - 1996 Druk i oprawa: DRUKMAR http://rcin.org.pl WSTĘP Na temat rządu kierowanego przez generała Władysława Sikorskiego w latach II wojny światowej napisano już dużo i wydawać by się mogło, że podejmowanie tej tematyki na nowo i czynienie z niej przedmiotu odrębne go opracowania mija się z celem. Jednak dokładne prześledzenie literatury zagadnienia wykazuje, jak bardzo nierównomiernie rozłożyły się dotych czasowe zainteresowania historyków zajmujących się tą problematyką i jak wiele jej aspektów pozostało nie zbadanych. Sama postać generała Sikorskiego skupiła na sobie uwagę wielu bada czy, czego wynikiem są przede wszystkim biografie polityczne generała pióra Mariana Kukiela, Walentyny Korpalskiej, Romana Wapińskiego czy Olgierda Terleckiego,1 ale również inne opracowania, dotyczące działalno ści rządu polskiego, wysuwające na plan pierwszy postać premiera. Stosunkowo najwięcej prac, wykazanych w bibliografii, ukazało się dotychczas na temat polityki zagranicznej rządu polskiego. Ich autorzy skon centrowali uwagę przede wszystkim na stosunkach Polski z wielkimi mo carstwami, zwłaszcza ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radziec kich, co jest wytłumaczone rangą tematu. Natomiast niemal nieobecna w tych opracowaniach jest polityka rządu RP wobec małych sojuszników, innych rządów uchodźczych - wyjątkiem jest dobrze już opracowany temat, doty czący planów federacyjnych rządu Sikorskiego. Kolejnym zagadnieniem, na którym skupiły się dotychczasowe zainteresowania badaczy, są wzajem ne stosunki rządu RP i Polskiego Państwa Podziemnego.2 1 Marian Kukieł, Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski Walczącej, Londyn 1981; Walentyna Korpalska, Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna, Wro cław 1988; Roman Wapiński, Władysław Sikorski, Warszawa 1978; Olgierd Terlecki, Generał Sikorski, t. I-II, Kraków 1981-1983. 2 Eugeniusz Duraczyński, Delegatura rządu emigracyjnego i reprezentacja czterech stronnictw „obozu londyńskiego”, w: Problemy wojny i okupacji. 1939-1944. Zbiór artyku łów pod red. Władysława Góry i Janusza Gołębiowskiego, Warszawa 1969, s. 202-229; 5 http://rcin.org.pl I właściwie te dwa zagadnienia, tzn. polityka zagraniczna rządu i jego stosunki z podziemiem politycznym oraz - w mniejszym stopniu - wojsko wym w kraju uznać można za wnikliwie zbadane, co nie znaczy oczywiś cie, że sąjuż one dla historyków zamkniętym polem badawczym. Wyjątkiem wśród tak ukierunkowanych prac poświęconych rządowi polskiemu na obczyźnie jest najnowsza praca Eugeniusza Duraczyńskiego, Rząd polski na uchodźstwie. 1939-1945. Organizacja, personalia, polity ka,3 w której autor przedstawi! rząd polski w ciągu całego okresu II wojny światowej, nie tylko jako organ władzy tworzący i realizujący politykę, ale i jako organizm działający w wysoce specyficznych, bo uchodźczych warun kach. Jednak i w tym przypadku główny nacisk położony został na politykę. Interesujące badania dotyczące rządów państw okupowanych, które poza granicami musiały szukać schronienia, prowadzone były przez pra wników. Zostały one podjęte niedługo po wojnie, w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Ich celem było przede wszystkim określenie - z punktu widzenia zasad prawa międzynarodowego i prawa konstytucyjnego państw okupowanych - charakteru rządów uchodźczych.4 Prawnicze ustalenia do tyczące legalności i ciągłości działających na uchodźstwie rządów przyjęte zostały przez historyków, ale kategoryczność stwierdzeń dotyczących rów- norzędności tych rządów z rządami działającymi na własnym terytorium osłabiana jest zazwyczaj przez dodanie do nazwy rządu sformułowań typu: „emigracyjny”, „na emigracji”, „na obczyźnie”, „na uchodźstwie”. I nie jest to tylko stwierdzenie oczywistego faktu, że rząd funkcjonował poza granicami kraju, ale - bardziej może intuicyjnie niż w wyniku przeprowa dzonych badań - uświadamiana specyfika rządu, który zmuszony był do działania na obcym terytorium. tenże, Kontrowersje i konflikty. 1939-1941, Warszawa 1979; tenże, Stosunki w kierow nictwie podziemia londyńskiego. 1939-1943, Warszawa 1966; tenże, Między Londynem a Warszawą. Lipiec 1943 - lipiec 1944, Warszawa 1986. 3 Eugeniusz Duraczyński, Rząd polski na uchodźstwie. 1939-1945. Organizacja, personalia, polityka, Warszawa 1993. 4 Maurice Flory, Le statut international des gouvernements réfugiés et le cas de la France Libre. 1939-1945, Paris 1952; Krystyna Marek, Identity and Continuity o f States in Public International Law, Genève 1954; Stefan Boratyński, Obrona suwerenności małych państw w praktyce stosunków międzynarodowych (1931-1945), Warszawa 1959; Jerzy A. Gawenda, Legalizm polski w świetle prawa publicznego, Londyn 1959; Joseph Vialatoux, Le problème de la légitimité du pouvoir. Vichy ou de Gaulle?, Paris [1945?]. Ponadto: George V. Kacewicz, Great Britain, the Soviet Union and the Polish Govern ment in Exile (1939-45), The Hague 1979, s. 44-70. http://rcin.org.pl Przyczyny i przejawy tej odmienności nie stanowiły dotychczas przedmiotu badań historyków i jeśli w ogóle te zagadnienia były porusza ne, to wyłącznie na marginesie rozważań bardziej ogólnych. A przecież odtworzenie warunków, w jakich przyszło działać na obczyźnie polskiemu rządowi, zbadanie podstaw i mechanizmów tego działania może się przy czynić nie tylko do lepszego zrozumienia polityki prowadzonej przez niego, ale i wobec niego. Celem prezentowanej pracy jest próba opisania tych wa runków i określenia ich wpływu na pozycję rządu polskiego we Francji i Wielkiej Brytanii. Przedmiotem podjętych badań jest wyłącznie rząd Rzeczypospolitej Polskiej, tj. prezes Rady Ministrów i ministrowie oraz ich urzędy. Nie bra no natomiast pod uwagę innych poza rządem organów władz naczelnych. Pominięto więc urząd prezydenta RP, Radę Narodową RP i Najwyższą Izbę Kontroli. Nie rozważano również organów władzy sądowniczej, czyli Polskich Sądów Morskich, działających w Londynie. Przedmiotem zainte resowania nie były też Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie.5 Przyjętą cezurą początkową pracy jest wrzesień 1939 r., końcową - lipiec roku 1943. Pierwsza z tych dat nie wymaga dodatkowego komenta rza - jest to czas powstania rządu polskiego na uchodźstwie. Wprawdzie gabinet generała Władysława Sikorskiego został zaprzysiężony 1 paździer nika, ale misję utworzenia rządu powierzono Sikorskiemu 30 września, tego też dnia odwołano gabinet poprzedni, premiera Felicjana Sławoja-Skład- kowskiego. Lipiec 1943 r. to śmierć premiera Władysława Sikorskiego i wiążące się z tym tragicznym wydarzeniem zmiany personalne, a co za tym idzie polityczne i organizacyjne, jakie zaszły wewnątrz rządu. Zmianie uległa również sytuacja zewnętrzna i to nie tylko dlatego, że Brytyjczycy zupełnie inaczej traktowali Sikorskiego niż jego następcę, Stanisława Mikołajczyka. Śmierć Sikorskiego niemal zbiegła się w czasie z zerwaniem stosunków dyplomatycznych radziecko-polskich, co miało niewątpliwy wpływ na sy tuację rządu polskiego, wpływ trudny do przecenienia. Wprawdzie to już 5 Na ten temat zob.: Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej (dalej: PSZ), t. II: Kampanie na obczyźnie, cz. 1 i 2, Londyn 1959, 1975; J[erzy] Łunkiewicz, Naczelne władze Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie w latach 1939-1945, Bellona 1957, z. 2, s. 42-56; Zbigniew Wawer, Organizacja Polskich Wojsk Lądowych w Wielkiej Brytanii. 1940-45, Warszawa 1992; Jan Kazimierz Sawicki, Polskie inicjatywy w powołaniu alianc kich sądów morskich w Wielkiej Brytanii i Egipcie (1940-1944), „Przegląd Polonijny” (VIII) 1982, z. 3, s. 35-52. 7 http://rcin.org.pl po raz drugi od wybuchu wojny Polska nie miała stosunków dyplomatycz nych ze Związkiem Radzieckim, ale w 1943 r. był on jednym z trzech wielkich mocarstw stanowiących podstawę koalicji antyhitlerowskiej i brak stosunków z takim państwem był czymś zgoła innym, niż brak stosunków z ZSRR w latach 1939-41. Ich zerwanie w 1943 r. było początkiem proce su izolowania rządu polskiego na arenie międzynarodowej, ciosem zada nym pozycji i prestiżowi rządu RP. Dodatkowym aspektem sprawy był towarzyszący tym wydarzeniom wzrost obaw przed powołaniem bądź wspie raniem przez ZSRR ugrupowań politycznych, pretendujących do miana reprezentantów narodu polskiego. Działalność Związku Patriotów Polskich czyniła te obawy bardziej realnymi. Za przyjęciem lipca 1943 r. jako cezu ry końcowej pracy przemawia również fakt, że właśnie wtedy szczególnie wyraźnie dały się zauważyć przejawy stopniowego usamodzielniania się Kraju, procesu, którego katalizatorem stał się właśnie kryzys rządowy po śmierci Sikorskiego. Świadczyły o tym chociażby lipcowe uchwały Krajo wej Reprezentacji Politycznej, deklaracja z 15 sierpnia 1943 r., czy wre szcie starania o mianowanie delegata rządu na kraj wicepremierem. Na zakończenie odnotować należy, że w tym też mniej więcej czasie dokony wane były zmiany organizacyjne wewnątrz samego rządu, będące wyra zem stopniowego ukierunkowywania jego prac