http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl INSTYTUT HISTORII PAN WARSZAWA 1996 http://rcin.org.pl Projekt okładki - Marek Kreusch Redakcja i korekta - Danuta Gieysztor-Rosa Indeks zestawiły - Magdalena Hułas, Barbara Janicka Na okładce - Członkowie polskich władz naczelnych na uchodźstwie w hotelu Dorchester w Londynie 22 kwietnia 1942 r. Zdjęcie reprodukowane za zgodą Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie O Copyright by Instytut Historii PAN, Warszawa 1996 Printed in Poland ISBN 83-86301-20-1 Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych Wydawca Instytut Historii PAN Warszawa, Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa Wydanie I - 1996 Druk i oprawa: DRUKMAR http://rcin.org.pl WSTĘP Na temat rządu kierowanego przez generała Władysława Sikorskiego w latach II wojny światowej napisano już dużo i wydawać by się mogło, że podejmowanie tej tematyki na nowo i czynienie z niej przedmiotu odrębne­ go opracowania mija się z celem. Jednak dokładne prześledzenie literatury zagadnienia wykazuje, jak bardzo nierównomiernie rozłożyły się dotych­ czasowe zainteresowania historyków zajmujących się tą problematyką i jak wiele jej aspektów pozostało nie zbadanych. Sama postać generała Sikorskiego skupiła na sobie uwagę wielu bada­ czy, czego wynikiem są przede wszystkim biografie polityczne generała pióra Mariana Kukiela, Walentyny Korpalskiej, Romana Wapińskiego czy Olgierda Terleckiego,1 ale również inne opracowania, dotyczące działalno­ ści rządu polskiego, wysuwające na plan pierwszy postać premiera. Stosunkowo najwięcej prac, wykazanych w bibliografii, ukazało się dotychczas na temat polityki zagranicznej rządu polskiego. Ich autorzy skon­ centrowali uwagę przede wszystkim na stosunkach Polski z wielkimi mo­ carstwami, zwłaszcza ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radziec­ kich, co jest wytłumaczone rangą tematu. Natomiast niemal nieobecna w tych opracowaniach jest polityka rządu RP wobec małych sojuszników, innych rządów uchodźczych - wyjątkiem jest dobrze już opracowany temat, doty­ czący planów federacyjnych rządu Sikorskiego. Kolejnym zagadnieniem, na którym skupiły się dotychczasowe zainteresowania badaczy, są wzajem­ ne stosunki rządu RP i Polskiego Państwa Podziemnego.2 1 Marian Kukieł, Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski Walczącej, Londyn 1981; Walentyna Korpalska, Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna, Wro­ cław 1988; Roman Wapiński, Władysław Sikorski, Warszawa 1978; Olgierd Terlecki, Generał Sikorski, t. I-II, Kraków 1981-1983. 2 Eugeniusz Duraczyński, Delegatura rządu emigracyjnego i reprezentacja czterech stronnictw „obozu londyńskiego”, w: Problemy wojny i okupacji. 1939-1944. Zbiór artyku­ łów pod red. Władysława Góry i Janusza Gołębiowskiego, Warszawa 1969, s. 202-229; 5 http://rcin.org.pl I właściwie te dwa zagadnienia, tzn. polityka zagraniczna rządu i jego stosunki z podziemiem politycznym oraz - w mniejszym stopniu - wojsko­ wym w kraju uznać można za wnikliwie zbadane, co nie znaczy oczywiś­ cie, że sąjuż one dla historyków zamkniętym polem badawczym. Wyjątkiem wśród tak ukierunkowanych prac poświęconych rządowi polskiemu na obczyźnie jest najnowsza praca Eugeniusza Duraczyńskiego, Rząd polski na uchodźstwie. 1939-1945. Organizacja, personalia, polity­ ka,3 w której autor przedstawi! rząd polski w ciągu całego okresu II wojny światowej, nie tylko jako organ władzy tworzący i realizujący politykę, ale i jako organizm działający w wysoce specyficznych, bo uchodźczych warun­ kach. Jednak i w tym przypadku główny nacisk położony został na politykę. Interesujące badania dotyczące rządów państw okupowanych, które poza granicami musiały szukać schronienia, prowadzone były przez pra­ wników. Zostały one podjęte niedługo po wojnie, w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Ich celem było przede wszystkim określenie - z punktu widzenia zasad prawa międzynarodowego i prawa konstytucyjnego państw okupowanych - charakteru rządów uchodźczych.4 Prawnicze ustalenia do­ tyczące legalności i ciągłości działających na uchodźstwie rządów przyjęte zostały przez historyków, ale kategoryczność stwierdzeń dotyczących rów- norzędności tych rządów z rządami działającymi na własnym terytorium osłabiana jest zazwyczaj przez dodanie do nazwy rządu sformułowań typu: „emigracyjny”, „na emigracji”, „na obczyźnie”, „na uchodźstwie”. I nie jest to tylko stwierdzenie oczywistego faktu, że rząd funkcjonował poza granicami kraju, ale - bardziej może intuicyjnie niż w wyniku przeprowa­ dzonych badań - uświadamiana specyfika rządu, który zmuszony był do działania na obcym terytorium. tenże, Kontrowersje i konflikty. 1939-1941, Warszawa 1979; tenże, Stosunki w kierow­ nictwie podziemia londyńskiego. 1939-1943, Warszawa 1966; tenże, Między Londynem a Warszawą. Lipiec 1943 - lipiec 1944, Warszawa 1986. 3 Eugeniusz Duraczyński, Rząd polski na uchodźstwie. 1939-1945. Organizacja, personalia, polityka, Warszawa 1993. 4 Maurice Flory, Le statut international des gouvernements réfugiés et le cas de la France Libre. 1939-1945, Paris 1952; Krystyna Marek, Identity and Continuity o f States in Public International Law, Genève 1954; Stefan Boratyński, Obrona suwerenności małych państw w praktyce stosunków międzynarodowych (1931-1945), Warszawa 1959; Jerzy A. Gawenda, Legalizm polski w świetle prawa publicznego, Londyn 1959; Joseph Vialatoux, Le problème de la légitimité du pouvoir. Vichy ou de Gaulle?, Paris [1945?]. Ponadto: George V. Kacewicz, Great Britain, the Soviet Union and the Polish Govern­ ment in Exile (1939-45), The Hague 1979, s. 44-70. http://rcin.org.pl Przyczyny i przejawy tej odmienności nie stanowiły dotychczas przedmiotu badań historyków i jeśli w ogóle te zagadnienia były porusza­ ne, to wyłącznie na marginesie rozważań bardziej ogólnych. A przecież odtworzenie warunków, w jakich przyszło działać na obczyźnie polskiemu rządowi, zbadanie podstaw i mechanizmów tego działania może się przy­ czynić nie tylko do lepszego zrozumienia polityki prowadzonej przez niego, ale i wobec niego. Celem prezentowanej pracy jest próba opisania tych wa­ runków i określenia ich wpływu na pozycję rządu polskiego we Francji i Wielkiej Brytanii. Przedmiotem podjętych badań jest wyłącznie rząd Rzeczypospolitej Polskiej, tj. prezes Rady Ministrów i ministrowie oraz ich urzędy. Nie bra­ no natomiast pod uwagę innych poza rządem organów władz naczelnych. Pominięto więc urząd prezydenta RP, Radę Narodową RP i Najwyższą Izbę Kontroli. Nie rozważano również organów władzy sądowniczej, czyli Polskich Sądów Morskich, działających w Londynie. Przedmiotem zainte­ resowania nie były też Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie.5 Przyjętą cezurą początkową pracy jest wrzesień 1939 r., końcową - lipiec roku 1943. Pierwsza z tych dat nie wymaga dodatkowego komenta­ rza - jest to czas powstania rządu polskiego na uchodźstwie. Wprawdzie gabinet generała Władysława Sikorskiego został zaprzysiężony 1 paździer­ nika, ale misję utworzenia rządu powierzono Sikorskiemu 30 września, tego też dnia odwołano gabinet poprzedni, premiera Felicjana Sławoja-Skład- kowskiego. Lipiec 1943 r. to śmierć premiera Władysława Sikorskiego i wiążące się z tym tragicznym wydarzeniem zmiany personalne, a co za tym idzie polityczne i organizacyjne, jakie zaszły wewnątrz rządu. Zmianie uległa również sytuacja zewnętrzna i to nie tylko dlatego, że Brytyjczycy zupełnie inaczej traktowali Sikorskiego niż jego następcę, Stanisława Mikołajczyka. Śmierć Sikorskiego niemal zbiegła się w czasie z zerwaniem stosunków dyplomatycznych radziecko-polskich, co miało niewątpliwy wpływ na sy­ tuację rządu polskiego, wpływ trudny do przecenienia. Wprawdzie to już 5 Na ten temat zob.: Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej (dalej: PSZ), t. II: Kampanie na obczyźnie, cz. 1 i 2, Londyn 1959, 1975; J[erzy] Łunkiewicz, Naczelne władze Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie w latach 1939-1945, Bellona 1957, z. 2, s. 42-56; Zbigniew Wawer, Organizacja Polskich Wojsk Lądowych w Wielkiej Brytanii. 1940-45, Warszawa 1992; Jan Kazimierz Sawicki, Polskie inicjatywy w powołaniu alianc­ kich sądów morskich w Wielkiej Brytanii i Egipcie (1940-1944), „Przegląd Polonijny” (VIII) 1982, z. 3, s. 35-52. 7 http://rcin.org.pl po raz drugi od wybuchu wojny Polska nie miała stosunków dyplomatycz­ nych ze Związkiem Radzieckim, ale w 1943 r. był on jednym z trzech wielkich mocarstw stanowiących podstawę koalicji antyhitlerowskiej i brak stosunków z takim państwem był czymś zgoła innym, niż brak stosunków z ZSRR w latach 1939-41. Ich zerwanie w 1943 r. było początkiem proce­ su izolowania rządu polskiego na arenie międzynarodowej, ciosem zada­ nym pozycji i prestiżowi rządu RP. Dodatkowym aspektem sprawy był towarzyszący tym wydarzeniom wzrost obaw przed powołaniem bądź wspie­ raniem przez ZSRR ugrupowań politycznych, pretendujących do miana reprezentantów narodu polskiego. Działalność Związku Patriotów Polskich czyniła te obawy bardziej realnymi. Za przyjęciem lipca 1943 r. jako cezu­ ry końcowej pracy przemawia również fakt, że właśnie wtedy szczególnie wyraźnie dały się zauważyć przejawy stopniowego usamodzielniania się Kraju, procesu, którego katalizatorem stał się właśnie kryzys rządowy po śmierci Sikorskiego. Świadczyły o tym chociażby lipcowe uchwały Krajo­ wej Reprezentacji Politycznej, deklaracja z 15 sierpnia 1943 r., czy wre­ szcie starania o mianowanie delegata rządu na kraj wicepremierem. Na zakończenie odnotować należy, że w tym też mniej więcej czasie dokony­ wane były zmiany organizacyjne wewnątrz samego rządu, będące wyra­ zem stopniowego ukierunkowywania jego prac