Skłoting W Europie Środkowej I Rosji

Skłoting w Europie Środkowej i Rosji

Redakcja: Dominika V. Polanska Grzegorz Piotrowski Miguel A. Martínez Skłoting w Europie Środkowej i Rosji

Redakcja: Dominika V. Polanska Grzegorz Piotrowski Miguel A. Martínez

europejskie centrum

Gdańsk 2018

Spis treści

Wstęp...... 05 Dominika V. Polanska, Miguel A. Martinez, Grzegorz Piotrowski

Skłoting w Pradze po 1989 roku: rozwój, upadek i odrodzenie ...... 21 Michaela Pixová, Arnošt Novák

Rozwój skłotingu w Polsce: lokalne różnice oraz znaczenie spójności i trwałości...... 47 Dominika V. Polanska, Grzegorz Piotrowski

Wymiar „polityczności” skłotingu – dwa przykłady z Węgier po 1989 roku...... 75 Ágnes Gagyi

Nadawanie znaczenia opuszczonym budynkom: skłoting kontrkulturowy w posowieckim Wilnie.... 97 Jolanta Aidukaitė

Skłoting w Leningradzie/Petersburgu i moralna ekonomia relacji publiczno-prywatnych...... 125 Tatiana Golova

Zakończenie...... 149 Grzegorz Piotrowski, Dominika V. Polanska

Biogramy...... 160

O serii Raport...... 164 Wstęp

Wstęp Wstęp

Dominika V. Polanska, Miguel A. Martinez, Grzegorz Piotrowski

Niniejszy raport jest pierwszą próbą eksploracji w języku polskim mało A 1. 1 zbadanego terytorium badawczego: skłotingu w Europie Środkowej Używamy w tym tomie i Rosji. Ten raport pierwotnie został opublikowany w języku angielskim spolszczonej wersji angiel- w czasopiśmie „Baltic Worlds”, uznaliśmy jednak, że ciekawe byłoby skiego terminu squatting, przedstawienie go polskiemu czytelnikowi. Impuls, który zainicjował ponieważ w takiej formie pracę nad tym raportem, pojawił się podczas konferencji na temat jest używany najczęściej skłotingu i nieformalnych rozwiązań mieszkaniowych, zorganizowanej przez samych aktywistów. na Södertörn University w Szwecji. A 2. Samo zjawisko skłotingu w Polsce było prezentowane do tej pory P. Żuk, Społeczeństwo sporadycznie oraz wyrywkowo, szczególnie gdy mowa o perspektywie w działaniu. Ekolodzy, 2 akademickiej. Poza badaniami Piotra Żuka i wzmiankami o środowisku feministki, skłotersi, skłoterskim w raportach o ruchach miejskich czy prasie głównego nur- Warszawa: Wydawnictwo tu, przez wiele lat brakowało nowych ujęć tematu. Dopiero w ostatnim Naukowe Scholar, 2001. czasie pojawiło się kilka artykułów na temat tego zjawiska i jego kon- 3 tekstów . Jest to wynikiem trzech czynników. Po pierwsze, coraz czę- A 3. G. Piotrowski, ściej socjologowie zwracają się ku pomijanym tematom i polom badań, Squatted Social Centers podnosząc problemy do tej pory deprecjonowane czy określane jako in Central and Eastern egzotyczne. Po drugie, niektóre z kampanii prowadzonych przez skło- Europe, International tersów odbiły się szerokim echem w prasie głównego nurtu. W Polsce Center for Research and była to głównie kampania w obronie poznańskiego skłotu Rozbrat oraz Analysis, Working Paper, kampania wokół ewikcji warszawskiej Elby. To spowodowało pojawienie 2011; G. Piotrowski, się trzeciej okoliczności: głos skłotersów zaczął być coraz wyraźniej Squatting in the East – słyszany w debatach o problemach miejskich: dotyczących polityki Rozbrat in Poland, [w:] lokalnych władz, w szczególności polityki mieszkaniowej. Wiąże się to Squatting and Autonomous ze współpracą skłotersów z grupami lokatorskimi, obserwowaną przez Action in Europe, 1980– pewien czas wzmożoną aktywnością ruchów miejskich oraz ich czyn- present, red. L. van nym udziałem w polityce (w szczególności na szczeblach lokalnych) czy Hoogenhuijze, B. van Der wreszcie ze zmianą dyskursów na temat polityki mieszkaniowej i miej- Steen, Oakland CA: PM skiej, zauważaną na łamach niektórych gazet. Press, 2014; D. V. Polanska,

7 Wstęp Jednym z wyzwań, które stanęło przed autorami, redaktorami i tłumacza- A 5. aktorów. Zobacz: C. Tilly, From in urban politics, „Antipode” A 11. mi tego tomu, jest jego styl. Wszyscy autorzy wywodzą się ze środowi- J. D. McCarthy, M. N. Zald, Mobilization to Revolution. 2013, 45 (4), s. 866–887; H. Pruijt, Urban ska akademickiego, wszyscy także są (lub byli) aktywistami. Szczególnie Resource mobilization and Reading: Addison–Wesley, The Squatters’ Movement Movements, [w:] Blackwell problematyczne okazało się oddanie złożoności języka analizy zawartego social movements: A partial 1978; P. Eisinger, The in Europe: Commons and Encyclopedia of Sociology, w tych tekstach. Większość autorów odnosiła się do koncepcji ruchów theory, „American journal Conditions of Protest Behavior Autonomy as Alternatives to red. G. Ritzer, Malden: społecznych wywodzących się z tradycji amerykańskiej, w szczególności of sociology” 1977, 82(6), in American Cities, “American Capitalism, red. Squatting Blackwell, 2007. 4 5 do teorii ram interpretacyjnych , teorii mobilizacji zasobów oraz koncepcji s. 1212–1241. Political Science Review” 1973, Europe Kollective – C. 6 struktur możliwości politycznych i ich późniejszych krytycznych warian- 67, s. 11–28. Cattaneo, M. Martínez, London: A 12. tów. Nie byliśmy na polskim gruncie odosobnieni, taki problem wskazywali A 6. Pluto Press, 2014. M. A. Martinez, The 7 również inni badacze . Z jednej strony staraliśmy się nie zatracić ostrości Struktury możliwości (ang. A 7. squatters’ movement..., Cognitive dimension in terminów socjologicznych, aby nie zniekształcać intencji autorów tek- opportunity structures) S. Burdziej, Niektóre A 9. s. 870. cross-movement alliances: stów. Z drugiej strony chcieliśmy utrzymać wyrazistość i barwność języka, to termin wprowadzony problemy z tłumaczeniem D. Harvey, A brief history of the case of squatting świadczącego o zaangażowaniu niektórych autorów, a także używanego pod koniec lat siedem- Frame Analysis Ervinga neoliberalism, Oxford: Oxford A 13. and tenants’ movements przez samych skłotersów. W niektórych przypadkach dołączyliśmy sto- dziesiątych przez m.in. Goffmana – perspektywa University Press, 2005. Ibidem, s. 866–887. in Warsaw, „Interface: sowne wyjaśnienia. Końcowy efekt stylistyczny niniejszego raportu jest Tilly’ego i Eisingera do tłumacza, „Przegląd Socjologii a journal for and about także wynikiem współpracy z redaktorkami językowymi. analizy ruchów społecznych. Jakościowej” 2011, 7(2), A 10. social movements” 2014, Jest to termin osadzony s. 46-53. M. Mayer, Preface, [w:] t. 6 (2), s. 328–356; D. V. Słowo „skłoting” odnosi się do zajmowania nieruchomości bez pozwolenia w literaturze socjologicznej Squatting in Europe: Radical 8 Polanska, G. Piotrowski, jej właściciela. Sporo motywacji i potrzeb stoi za praktykami skłotingu . i politologii; odnosi się do A 8. Spaces, Urban Struggles. The transformative power Najbardziej oczywisty czynnik odnosi się do zaspokojenia potrzeby miesz- struktur zewnętrznych, M. A. Martínez, The squatters’ Squatting Europe Kollective, of cooperation between kaniowej, podczas gdy pozostałe pozostają mniej zauważalne. Skłoting które umacniają lub movement in Europe: a durable Wivenhoe: Minor Compositions, social movements, „CITY: wynikający z zaspokajania potrzeb mieszkaniowych może jednak zaadap- ograniczają zbiorowych struggle for social autonomy 2013, s. 3. analysis of urban trends, tować polityczne formy samoorganizacji i samozarządzania, wliczając culture, theory, policy, w to wzrost świadomości kwestii mieszkaniowych. Z innej strony media action” 2015, t. 19, są bardziej skłonne do przedstawiania wyizolowanych przypadków skło- nr 2–3, s. 274–296; G. tingu, zwłaszcza tych, które stają się wyraźnie umotywowane politycznie przeciwstawiają się skłotersi. W świetle tych zmian, argumentuje Meyer, Piotrowski, D. V. Polanska, lub są pokazywane ze względu na kulturowe lub polityczne środowisko, skłoting przyjął nowe polityczne znaczenie w swojej krytyce logiki kapitali- Radical Urban Movements w ramach którego stają się newsem. Generalnie, poprzez zajmowanie zmu. Praktyka okupacji budynków i ziemi jest coraz częściej rozpatrywana in Poland – the case of lokali lub budynków oraz przez tworzenie „wolnych”, „alternatywnych” lub w tej perspektywie jako akt polityczny. squatting, „Miscellanea „samozarządzanych” przestrzeni, skłotersi kontestują prymat własno- Anthropologica et ści (w tym przypadku nieruchomości) i fundamenty logiki kapitalizmu. Co więcej, w europejskim kontekście skłotowanie opuszczonych budynków Sociologica” 2016, 17 (1), Skłoting zazwyczaj wynika z pobudek ideologicznych, które mogą pociągać było przede wszystkim analizowane jako miejski fenomen – ze względu na s. 53–69. za sobą szeroką, choć budzącą kontrowersje, charakterystykę skłotingu to, że najczęściej pojawia się w przestrzeniach miejskich i skupia się na jako celu samego w sobie. miejskich problemach, takich jak planowanie, polityka mieszkaniowa czy A 4. kulturalna. Hans Pruijt uznał tę cechę skłotingu za próbę kontroli miej- 11 D. A. Snow, E. B. Rochford Wspólną cechą różnych interpretacji skłotingu, niezależnie od jego geo- skiego środowiska przez obywateli , którzy mogliby wpływać na politykę Jr, S. K. Worden, R. D. graficznego umiejscowienia, jest jego opozycja wobec lokalnych (i global- miejską przez podnoszenie problemu „braku mieszkań, spekulacji, bezwa- Benford, Frame alignment nych) procesów zmian w przestrzeni miejskiej, gentryfikacji, prywatyzacji runkowości praw własności i kapitalistycznej produkcji przestrzeni miej- 12 processes, micromobi- przestrzeni publicznej oraz tego, co David Harvey nazwał „akumulacją skiej, tak jak robi to państwo i prywatni inwestorzy” . 9 lization, and movement przez wywłaszczenie” . Według Margit Meyer dominujące formy wywłasz- participation, „American czenia skutkują „konwersją wspólnego dobra, wspólnych i państwowych W poprzednich pracach na temat skłotingu w kontekście zachodnio- 13 sociological review” 1986, form własności nieruchomości w ekskluzywne formy prywatnej własności europejskim był on konceptualizowany jako ruch społeczny , kładący 10 s. 464–481. nieruchomości i tłumieniem praw do wspólnego dobra” , czemu często nacisk na rolę tożsamości zbiorowej, wspólnych roszczeń i używania

9 Wstęp A 14. specyficznego repertuaru działań w określonych kontekstach politycz- lizacją społeczeństwa obywatelskiego zazwyczaj uruchamiają narzędzia renewal: the interaction M. M. Howard, The nych na przestrzeni lat. Jak to będzie pokazane w wielu miejscach tej i miary wypracowane w zachodnich kontekstach, co skutkuje nierzadko of squatter movements Weakness of Civil książki, nie zawsze jest możliwe analizowanie skłotingu jako ruchu spo- zwodniczymi i przestarzałymi interpretacjami, gdy zastosuje się je do tak and strategies of urban Society in Post- łecznego w Europie Środkowej i Wschodniej. Niuanse rozwoju politycznego zwanych „społeczeństw postsocjalistycznych”. Takie interpretacje utrwaliły restructuring in Berlin, Communist Europe, regionu wynikające z transformacji ustrojowej końca lat osiemdziesiątych pogląd, że aktywność społeczna w krajach Europy Środkowej i Wschodniej „International Journal Cambridge: Cambridge i początku lat dziewięćdziesiątych w krajach opisywanych w tej książce, oraz w Rosji jest słaba, „nieobywatelska”, na co miałaby wpłynąć „cywili- of Urban and Regional 14 University Press, 2003; wpłynęły na sposób, w jaki skłoting się pojawił i rozwinął. W szczegól- zacyjna niekompetencja” . Research” 2011, 35, 5, P. Sztompka, The Trauma ności to, co jest często określane jako „apolityczne” podejście aktorów s. 644–658. of Social Change: A Case zbiorowych w regionie, wynika z poprzedniego porządku politycznego, Ostatnio podjęte próby sprecyzowały obszar badań społeczeństwa oby- of Postcommunist który w znaczący sposób oddziaływał na to, w jaki sposób skłoting jest watelskiego i ruchów społecznych przez zademonstrowanie braku ostro- A 17. 15 Societies, [w:] Cultural ujmowany w ramy interpretacyjne i legitymizowany. Świadome omijanie ści poprzednich teoretycznych i metodologicznych narzędzi . Jednakże I. Tosics, City development Trauma and Collective wyrażanych wprost politycznych roszczeń i unikanie samookreślania się wciąż brakuje koncentrowania się na specyficznych cechach i kontekstach in Central and Eastern Identity, red. J. C. jako wyznawców komunistycznych lub socjalistycznych zasad jest typo- uwarunkowań radykalnych, niezinstytucjonalizowanych i niesformalizo- Europe since 1990: The Alexander, Berkeley: wą taktyką, używaną przez skłotersów w tym rejonie Europy, w szczegól- wanych aktorów zbiorowych. Te luki w badaniach nie są w żaden spo- impacts of internal forces, University of California ności w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. W późniejszych sób powiązane z brakiem tego typu działań zbiorowych w tym regionie. [w:] Transformation Press, 2004. latach niektórzy skłotersi zmienili tę taktykę na rzecz bardziej otwarcie Skłoting jest lub był (z uwagi na swój tymczasowy charakter) obecny of cities in Central and wyrażanej pozycji politycznej. Interpretujemy te strategie jako ruchy spój- w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej i Rosji od 1989 roku (lub Eastern Europe, red. 16 A 15. ne z politycznym klimatem schyłku państwowego socjalizmu w Europie w niektórych przypadkach wcześniej) . Opowiadamy się za skontekstuali- I. Hamilton et al., New York: Zob. G. Ekiert, R. Foa, Środkowej i Wschodniej i i sprzężone z silnym, społecznym niezadowole- zowanym rozumieniem skłotingu, za wzięciem pod uwagę jego historycz- United Nations University The Weakness of Post- niem z działania reżimów autorytarnych. Z tego powodu nie są one apo- nego rozwoju i ekonomicznych oraz politycznych procesów go poprzedza- Press, 2005. Communist Civil Society lityczne per se, ale są dyskursywną formą, która umożliwia skłotersom jących wpływających na pojawianie się, rozwój i zanik skłotingu w każdym Reassessed, Harvard: kreowanie politycznej aktywności, wychodzenie poza ograniczenia formal- z lokalnych kontekstów. Tak jak wykażą przypadki prezentowane w tym A 18. Open Forum, CES Papers, nego i konwencjonalnego politycznego establishmentu. Dotyczy to także tomie, zjawisko skłotingu nie podąża ustalonymi ścieżkami, ale różni się K. Dimitrovska-Andrews, 2012; G. Ekiert, J. Kubik, partyjnej konkurencyjności w ustrojach liberalno-demokratycznych, które pomimo podobieństw politycznych i ekonomicznych kontekstów. Mastering the post- Myths and realities of zastąpiły układy pozimnowojenne. Jeżeli rozszerzymy rozumienie polityki, -socialist city: Impacts civil society, „Journal of nieograniczające się do działalności już ustalonych aktorów politycznych, on planning the built KONTEKSTY, KTÓRE ZNACZĄ Democracy” 2014, 25, 1, to nabiera sensu ujmowanie w kategoriach politycznych tej rzeczywistości environment, [w:] s. 46–58; K. Jacobsson, działania zwykłych obywateli, organizujących się wokół kwestii o codzien- Transformation of cities… S. Saxonberg, Beyond nym charakterze. Co więcej, jeśli rozszerzymy nasze rozumienie ruchów Jedną wspólną cechą kontekstów skłotingu opisywanych w tym tomie są NGO-ization. The społecznych, nieograniczone do tych uznawanych przez polityczne elity, systemowe zmiany, przez które kraje przeszły w latach dziewięćdziesią- A 19. development of social rozumienie obejmujące także ruchy, które dobrze prosperują w ramach tych. Te zmiany miały nierzadko dramatyczny przebieg, w szczególności Ibidem; S. A. Hirt, Iron movements in Central zasobów i organizacji, skłoting jawi się jako rozsiany ruch zanurzony w sferze miejskiej. Rola sił rynku jest podkreślana we wszystkich kon- curtains. Gates, suburbs and Eastern Europe, w międzynarodowej sieci znaczeń i wspólnych inspiracji. tekstach poprzez pokazanie wpływu na sektor publiczny, którego aktyw- and privatization of space 17 Farnham: Ashgate, ność została ograniczona do „umożliwiania prywatnych inwestycji” . in the post-socialist 2013; Urban Grassroots Upodobanie skłotersów do metod akcji bezpośredniej, włączając w to oby- Ekonomiczne narzędzia stały się najważniejsze dla lokalnych planów city, Chichester: Wiley- Movements in Central watelskie nieposłuszeństwo i łamanie prawa, skłoniło niektórych badaczy rozwoju przestrzennego i polityki mieszkaniowej, co, jak pokazują bada- Blackwell, 2012. 18 and Eastern Europe, red. do tego, aby albo ich pomijać w swoich badaniach albo umieszczać skło- nia Kaliopy Dimitrovskiej-Andrews , prowadzi najczęściej do rozwiązań K. Jacobsson, Farnham: tersów w kategorii tych, którzy podejmują „nieobywatelskie” formy dzia- ad hoc. Wszystkie przedstawiane tu kraje przeszły także znaczącą pry- Ashgate, 2015. łalności zbiorowej, w szczególności w Europie Środkowej i Wschodniej oraz watyzację zasobów mieszkaniowych jako rezultat wprowadzenia bądź Rosji, gdzie istnieje silna tradycja „obywatelskości" i działalności bez prze- wzmocnienia prawa prywatnej własności, powstała też społeczność wła- 19 A 16. mocy. Taka generalizacja powinna zostać zakwestionowana. Skłoting w tej ścicieli nieruchomości w tej części Europy . Stosunkowo powolne wpro- A. Holm, A. Kuhn, części Europy jest wciąż charakteryzowany za pomocą konwencjonalnych wadzanie nowych polityk miejskich sprzężone było z neoliberalnymi ideami Squatting and urban i anachronicznych kategorii. Badania nad ruchami społecznymi i mobi- i praktykami kierującymi politykami mieszkaniowymi w Europie Środkowej

11 Wstęp A 20. A 21. A 22. oraz Wschodniej i udało się dzięki rosnącemu konsumeryzmowi i rywa- S. Tsenkova, D. V. Polanska, G. Piotrowski, Squatted Social The Squatters' Movement in lizacji, wysuwaniu na pierwszy plan polityki proinwestycyjnej, procesom Between State and Market: Centers…; D. V. Polanska, Europe...,; The City Is Ours: indywidualizacji, prywatyzacji, komercjalizacji, gentryfikacji, suburbanizacji 20 Housing Policy and Housing Cognitive dimension in cross- Squatting and Autonomous i grodzenia przestrzeni miejskiej . Transformation in Post- -movement…; ; D.V. Polanska, Movements in Europe from Socialist Cities, „GeoJournal” G. Piotrowski, The transforma- the 1970s to the Present, W świetle tych kluczowych zmian socjopolitycznych i ekonomicznych, róż- 2014, 79, 4, s. 401–405; tive power of cooperation…; red. B. v. d. Steen, A. Katzeff, ne przejawy miejskiego skłotingu są prezentowane i krytycznie omawiane D. V. Polanska, The emergence P. Żuk, Społeczeństwo L. v. Hoogenhuijze, Oakland, w niniejszym tomie. Do dziś skłoting w tej części świata jest wciąż nie- of enclaves of wealth and w działaniu…; lub nie wprost, CA: PM, 2014. dostatecznie zbadany, pomimo kilkukrotnie podejmowanych prób, aby go 21 poverty. A sociological study w badaniach nad ruchem alter- eksplorować i porównać jego rozwój . Jest to w oczywisty sposób powią- of residential differentiation in globalistycznym lub subkul- A 23. zane z „późnym” pojawieniem się tego fenomenu w Europie Środkowej post-communist Poland, „Acta turami: A. Gagyi, The Shifting G. Piotrowski, i Wschodniej oraz w Rosji, w porównaniu na przykład do Europy Zachodniej, Universitatis Stockholmiensis” Meaning of ‘Autonomy’ in the Squatted Social która doświadczyła pojawienia się otwarcie politycznego skłotingu pod 22 2011, New series 50; D. V. East European Diffusion of the Centers…; D. V. Polanska, koniec lat sześćdziesiątych . Nawet jeśli niektóre przypadki skłotin- Polanska, Urban Policy and the Alterglobalization Movement, Cognitive dimension gu odnotowano w Rosji w latach siedemdziesiątych, były to najczęściej Rise of Gated Housing in Post- [w:] Understanding European in cross-movement…; „ciche”, samopomocowe strategie (patrz rozdział Golovej w tym tomie). Socialist Poland, „GeoJournal” Movements: New Social D. V. Polanska, G. Piotrowski, Według publikowanych na ten temat badań, próby skłotingu jako ekspre- 2014, 79, 4, s. 407–419. Movements, Global Justice The transformative sji kontrkultury były obserwowane w niektórych z tych krajów w pierw- 23 Struggles, Anti-austerity power of cooperation…; szej połowie lat dziewięćdziesiątych . Badając Polskę, Czechy i Węgry, Protest, red. C. Flescher P. Żuk, Społeczeństwo Piotrowski argumentował, że problemy z rozwojem zjawiska skłotin- Fominaya, L. Cox, New York: w działaniu...; lub przy okazji gu w tych krajach wynikały m.in. z ograniczeń w znajdowaniu szersze- Routledge, 2013; G. Piotrowski, badań nad alterglobalizmem go wsparcia, małej skali ruchów lewicowych (i lewicowo-wolnościowych 24 Alterglobalism in Postsocialism. czy subkulturami: A. Gagyi, w szczególności) i nowości fenomenu w regionie . A Study of Central and Eastern The Shifting Meaning of European Activists, Florence: ‘Autonomy’…; G. Piotrowski, Prace prezentowane w tym tomie prezentują nowe podejścia odnośnie European University Institute, Alterglobalism in do organizacji skłotingu, napotykanych problemów i możliwości, strategii, 2011. Postsocialism… lokalnej specyfiki, wpływów i relacji ze zinstytucjonalizowanymi aktorami. Podważają one nasze dotychczasowe założenia i wskazują zarówno na A 24. podobieństwa, jak i znaczące różnice pomiędzy przypadkami, które zna- G. Piotrowski, Squatted my z innych kontekstów. Specyfika reżimów mieszkaniowych przed 1989 Social Centers… rokiem we wszystkich przypadkach (pomimo pewnych różnic) i jednocze- śnie dramatyczny zwrot ku ekonomii opartej na wolnym rynku i neoliberalnej polityce lat dziewięćdziesiątych, są niektórymi ze wspólnych wła- ściwości, wpływających na rozwój skłotingu w tych krajach. Nasilenie się ruchów populistycznych i prawicowych to kolejny aspekt, który znacząco wpłynął na skłoting i inne lewicowe aktywności, co jest jeszcze tematem otwartym, wartym zbadania.

Jak wspomniano, inicjatywa, aby zebrać badaczy zajmujących się skło- tingiem w tej części Europy, jest pionierska. Aby wyjaśnić nasze intencje, zaproponowaliśmy poniższe pytania, które miały kierować pracą autorów w tym tomie:

13 Wstęp – W jaki sposób strategie wypracowane przez skłotersów w Europie a nawet pewną formę stabilizacji i legalizacji jednego z zaskłotowanych Środkowej i Wschodniej oraz w Rosji są podobne do tych obserwowanych centrów społecznych. Ich badania biorą pod uwagę zewnętrzne czynniki w Europie Zachodniej lub od nich różne? oraz łączą ramy interpretacyjne. Stawki czynszów, rewitalizacja, polityczne środowisko wzmacniających się neoliberalnych sposobów zarządzania, – Jakie struktury (polityczne, ekonomiczne, kulturowe lub inne) wpływają relacje medialne i stereotypy o skłotingu, negocjacje z lokalnymi władzami, na pojawienie się i rozwój skłotingu w regionie? represje, prawne taktyki i ideologiczne orientacje skłotersów są w tym rozdziale analizowane symultanicznie. Słabość ruchu jest wyjaśniana – W jaki sposób skłotersi kontestują specyficzne miejskie i polityczne głównie przez przytłaczający kontekst miejskich spekulacji, radykalną procesy? i efektywną obronę pustych nieruchomości, a także samoograniczenie do sceny ruchów społecznych. Odwrotnie, odrodzenie się skłotingu skut- – Jakie są różnice i podobieństwa pomiędzy poszczególnymi krajami/mia- kowało pozytywnymi przekazami medialnymi będącymi rezultatem wysił- stami i co je powoduje? ków skłotersów, aby rozszerzyć swoje lokalne alianse oraz zmienić sposób prezentowania w sferze publicznej ich politycznego i kulturowego wkładu. – Jak skłoting może być konceptualizowany w tej części Europy? Skłoting w dwóch polskich miastach jest głównym tematem rozdziału Rozdziały pomieszczone w tej książce proponują różne odpowiedzi na drugiego, autorstwa Dominiki V. Polanskiej i Grzegorza Piotrowskiego. Ich pytania postawione powyżej. Jako redaktorzy nie wymagaliśmy od auto- oryginalne podejście teoretyczne łączy koncentrowanie się na struktu- rów, aby przyjęli wspólną czy konkretną ramę teoretyczną. Przeciwnie, rach możliwości (głównie politycznych), które uwarunkowują sam skło- szanujemy ich wybory w tej kwestii, choć pracowaliśmy wspólnie, aby ting, sposób, w jaki skłotersi odpowiadają na wyzwania stawiane przez wyjaśnić poszczególne aspekty ich argumentacji przed wysłaniem ich te struktury oraz znaczenie dwóch cech społecznych (trwałości i spój- tekstów do recenzji i po nich – do komentarzy i sugestii redaktorów tego ności), pozwalające zrozumieć interakcje pomiędzy skłotersami a istnie- tomu dołączyły doskonałe komentarze dwóch zewnętrznych recenzentów, jącymi poza ruchem strukturami. Na początku rozdziału prezentowane które pomogły ulepszyć oryginalne teksty. są sprzyjające i ograniczające aspekty politycznych i prawnych struktur dla rozwoju skłotingu w Polsce. Później rozpatruje się lokalne przypadki Chcemy podkreślić fakt, że niemal wszystkie prace są oparte na bez- Warszawy i Poznania. W obu przypadkach punktami zwrotnymi w roz- pośrednich doświadczeniach skłotingu i że niektórzy autorzy są lub byli woju skłotingu były momenty, gdy sceny ruchów społecznych zaczęły się zaangażowani w skłoting. Tak więc w tej książce prezentowane są zarówno przeobrażać, a ich stabilność i spójność została zagrożona. W rezultacie relacje z pierwszej ręki, jak i interpretacje zjawiska skłotingu, zakorzenio- aktywiści zareagowali większą otwartością na koalicje i negocjacje z wła- ne w każdym krajowym lub miejskim kontekście. Podsumowując, jest to dzami. Jednakże niestabilność wpłynęła bardziej na scenę skłoterską pierwsza próba stworzenia socjologicznych badań, które mogą wzbogacić w Warszawie, która w efekcie zaowocowała instytucjonalizacją – legali- wiedzę na temat skłotingu w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Rosji. zacją jednej z grup skłotersów. W przeciwieństwie do tej sytuacji, długo- Mamy nadzieję, że wyznaczymy ścieżki dla przyszłych badań. trwała i zjednoczona scena skłoterska w Poznaniu zapewniła aktywistom pozytywny przekaz medialny, ale zapobiegła ich zaangażowaniu w budo- Michaela Pixova i Arnost Novak, autorzy pierwszego rozdziału, prezentują wanie szerokich koalicji i zinstytucjonalizowanej działalności. wybitną analizę cyklów skłotingu w Pradze. Pomimo ograniczonej liczby działających skłotów w każdym z historycznych okresów, ruch ten ewolu- W rozdziale trzecim Agnes Gagyi prezentuje analizę politycznego skłotin- ował i był nawet w stanie przezwyciężyć momenty zapaści. Na początku, gu na Węgrzech. Argumentuje, że definicje politycznego skłotingu powin- w latach dziewięćdziesiątych, skłotersi zostali bez wątpienia zainspirowani ny być interpretowane jako umieszczone w historycznie specyficznym przez ich zachodnich odpowiedników w autonomistycznych, anarchistycz- kontekście. Autorka rozważa potrzebę rewizji historii skłotingu w Europie nych i kontrkulturowych scenach ruchów społecznych. Kilka długotrwa- Środkowej i Wschodniej poprzez jego kontekstualizację w oryginalnych łych i udanych skłotów, pomimo warunków politycznych utrudniających warunkach i rekontekstualizację w świetle procesów politycznych mają- utrzymanie działalności, było w stanie utorować swoją drogę do ostatniej cych miejsce w regionie. Gagyi pokazuje, jak definicja „polityczności” jest fazy, w której ruch uzyskał nowych sprzymierzeńców, społeczne uznanie, konstytuowana na politycznej scenie, gdzie zmiana systemowa przynio-

15 Wstęp sła brak ciągłości i stabilności. Przywołuje dwa przykłady politycznego wych w Związku Radzieckim jako znacząco różną od relacji własnościowych skłotingu, reprezentowane przez dwie grupy – Centrum oraz Miasto dla na Zachodzie, które to relacje kluczowo wpłynęły na rozumienie tego, co Wszystkich – śledząc ich działania od 2004 do 2015. Argumentuje, że prywatne i publiczne. Tak więc autorka argumentuje, że skłoting w latach pomimo używania przez obie grupy przykładów, repertuarów i idei poli- osiemdziesiątych był formą samopomocy poza państwowymi regulacja- tycznych zaimportowanych z Zachodu, ich pojmowanie „polityczności” mi mieszkaniowymi. Warunki dla skłotingu były raczej sprzyjające: istniała w praktyce skłotingu różniło się. Było ukształtowane przez bliską relację pusta infrastruktura mieszkaniowa do zajęcia, relacje własnościowe były z lokalną formalną i nieformalną polityką, ale także łączyło się z między- niejasne, a nieformalne środowiska i ich kanały komunikacyjne były dobrze narodowymi sojuszami. Kluczowym aspektem, na który wskazuje Gagyi rozwinięte i mogły pomóc w rozwoju praktyki skłotingu. Sam skłoting jest w jej badaniach nad skłotingiem na Węgrzech, który był najważniejszy dla prezentowany jako moralna krytyka ekonomii własności prywatnej i pod- rozwoju skłotingu w tym konkretnym przypadku, jest istnienie wspólnego ważenie utowarowienia mieszkalnictwa w kraju. Tak więc zdaniem autorki mianownika lewicowych ruchów i instytucji, które mogą funkcjonować jako skłotersi przyczynili się do konfiguracji sfer prywatnej i publicznej, która szersza baza aktywności społecznej. rozszerzyła współczesne pojmowanie oficjalnej sfery publicznej.

Rozdział czwarty przedstawia skłoting na Litwie, a w szczególności Na koniec, w rozdziale szóstym, Grzegorz Piotrowski i Dominika w Wilnie. Jolanta Aidukaite bada dwunastoletni okres, w którym skłoting V. Polanska podsumowują tom i syntetyzują rozdziały tej książki. Uwaga pojawił się, rozwinął i zaniknął w mieście. „Złoty wiek” skłotingu pomiędzy jest skoncentrowana na podobieństwach i różnicach wobec Europy 1990 a 2002 jest pokazany poprzez opisanie pierwszej dekady wolnego Zachodniej. Autorzy wracają do pięciu pytań wyznaczających kierunek rynku w kraju jako sprzyjającej skłotingowi ze względu na prawne niedo- wszystkich pięciu rozdziałów i dyskutują o strategiach, strukturach, for- ciągnięcia. Zmiany, które nastąpiły później w tym samym kontekście, także mach kontestacji, formach i przyczynach podobieństw i różnic w poj- znacząco wpłynęły na zmierzch skłotingu (w szczególności pospieszny mowaniu skłotingu w tym regionie. Stawiają także trzy istotne pytania, proces masowej prywatyzacji nieruchomości w latach dziewięćdziesiątych, będące otwarciami na nowe pola badawcze oraz stanowiące punkt wyj- skutkujący dojściem do poziomu prywatnej własności nieruchomości na ścia do rozważań na wyższym poziomie ogólności. Pierwszym z nich jest poziomie 97 proc.). Aidukaite argumentuje, że skłoting w Wilnie zaniknął wątpliwość, czy badania regionalne w dzisiejszym, gęsto usieciowionym w 2002 roku z powodu zarówno dominacji neoliberalnego dyskursu w poli- świecie mają jeszcze sens? Pomimo różnic w kontekstach, politycznych tyce miejskiej i mieszkaniowej, jak i umiarkowanie politycznych roszczeń, czy kulturowych, ruchy skłoterskie wykazują się daleko idącymi podobień- w szczególności z powodu braku roszczeń skłotersów, kwestionujących stwami, zarówno w regionie, jak i na poziomie światowym. Drugie zagad- bezwarunkowość praw do nieruchomości. Autorka zwraca uwagę na okres nienie zakłada włączenie ruchu skłoterskiego w szerzej rozumiane spo- transformacji i mocnego przekonania o wyższości rynków i własności łeczeństwo obywatelskie. Teksty zawarte w tym raporcie przyczyniają się prywatnej, kierujących tym procesem. Argumentuje, że taktyki wileńskich do coraz powszechniejszej krytyki opisów społeczeństwa obywatelskiego skłotersów podważały „nie wprost” polityczne ideały tamtych czasów, a ich w Europie Środkowej jako „słabego”, „nieaktywnego” czy „rozproszone- apolityczna postawa zaowocowała marginalnym wpływem skłotersów na go”. Teksty wskazują nie tylko na liczbę działań, ale także na ich oddzia- polityki miejskie i mieszkaniowe, które w dłuższej perspektywie doprowa- ływanie na innych aktorów: czy to bezpośrednie na przykład w kontekście dziły do kontrowersyjnych procesów rewitalizacji i gentryfikacji niektórych transmisji pewnych repertuarów działań zbiorowych, czy wpływu na zmia- rejonów miasta. ny dyskursu. Ostatnią kwestią jest pytanie o wpływ skłotingu w Europie Środkowej na polityki miejskie i – ogólnie – na myślenie o mieście. Rozdział piąty, napisany przez Tatianę Golovą, dotyczy skłotingu w Rosji, w Leningradzie i późniejszym St. Petersburgu. Otrzymujemy wgląd w prak- Od redaktorów: tyki skłotingu w czasach radzieckich, wkraczamy więc na pole dotychczas niezbadane. Autorka zajmuje się skłotingiem w czasie pomiędzy latami Rozdziały 1–5 zostały wcześniej opublikowane w języku angielskim w spe- osiemdziesiątymi a dziewięćdziesiątymi, włączając w to okres znaczących cjalnym numerze „Squatting in the East. Exploring overlooked contexts” zmian w relacjach własnościowych w tym kraju. „Cichy” charakter mało w czasopiśmie „Baltic Worlds”. Wstęp jest oparty na naszym wcześniej- spektakularnych i niezideologizowanych praktyk jest eksponowany jako szym tekście w tym numerze, jednak w tej wersji został znacząco przere- wspólna taktyka w tym okresie. Golova opisuje sytuację relacji własnościo- dagowany i rozszerzony.

17 Wstęp PODZIĘKOWANIA

Chcemy podziękować Centre for Baltic and East European Studies na Södertörn University za sfinansowanie warsztatów, które umożliwi- ły tej grupie badaczy spotkanie się po raz pierwszy. Chcielibyśmy także podziękować Baltic Sea Foundation (grant nr 2185/311/2014) za pomoc w finansowaniu niektórych części tej publikacji, m.in. tłumaczenia oraz druku. Chcemy też wyrazić wdzięczność wszystkim badaczom i akty- A 25. wistom, którzy przyczynili się do powstania tej książki, w szczególności www.sqek.squat.net anonimowym recenzentom poszczególnych rozdziałów. Wielu z nich jest 25 (dostęp 10.07.2017). członkami kolektywu SqEK (Squatting Europe Kollective) .

19 przedmowa

ROZDZIAŁ 1 Skłoting w Pradze po 1989 roku: rozwój, upadek i odrodzenie

21 przedmowa Skłoting w Pradze po 1989 roku: rozwój, upadek i odrodzenie

Michaela Pixová, Arnošt Novák

ABSTRAKT

Dominujące niesprzyjające i restrykcyjne społeczno-przestrzenne warunki dla występowania i rozwoju skłotingu w Pradze zostały ukształtowane przez socjalistyczną przeszłość Czech oraz postsocjalistyczną transfor- mację. Pojawienie się pierwszych praskich skłotów – czasowo ułatwione przez płynny, liberalny charakter okresu po 1989 roku – uosabiało eks- perymentalną i raczej niezależną praktykę subkulturowo i kontrkulturowo zorientowanej młodzieży, inspirowaną przez międzynarodowy ruch skło- terski i wyalienowaną w obliczu entuzjastycznej akceptacji kapitalizmu przez czeskie społeczeństwo. Niemniej jednak neoliberalizacja, postępu- jąca w całym kraju, a w szczególności w Pradze, ukształtowała warunki, które należy uznać za niesprzyjające skłotingowi i które przyczyniły się do stopniowego zamierania lokalnej sceny skłoterskiej, a następnie do jej odrodzenia w wyniku światowego kryzysu ekonomicznego pod koniec pierwszej dekady XXI wieku. W kontekście kryzysu, zyskawszy nową legi- tymizację dla swojej działalności, lokalni skłotersi zaczęli angażować się w protesty i otwartą, radykalną krytykę systemu kapitalistycznego. Dzięki strategicznemu sięgnięciu po procesy dostosowywania ram interpretacyjnych (framing), a zwłaszcza za sprawą rozszerzenia zakresów aktyw- ności skłotersów, scena w końcu zdobyła społeczne wsparcie dla Kliniki, czyli zeskłotowanego autonomicznego centrum, co w rezultacie otworzyło debatę na temat przyszłości tego ruchu w Czechach. Rozdział ten stanowi analizę mało przebadanego zjawiska skłotingu w Pradze pod kątem zmie- niających się społeczno-przestrzennych warunków w kontekście postsocjalistycznej transformacji społecznej i restrukturyzacji miejskiej. Warunki

23 Skłoting 2 te pozwalają również na kontekstualizację rozwoju zakresów aktywności temat scen i ruchów społecznych , możemy stwierdzić, że granice sce- A 2. skłotersów. ny w Pradze były płynne i obejmowały ludzi o różnym stopniu aktywności D. K. Leach, S. Haunss, i zaangażowania w walkę polityczną i subkulturowy styl życia. Członkowie Scenes and Social z czasem zmienili się, podobnie ich agendy. Definiowało lokalną scenę Movements, [w:] Culture, WSTĘP wpływało na kontekst, w którym dana scena istniała. Ladronka i Milada Social Movements, and Protest, red. H. Johnston, w Pradze po 1989 roku były raczej samowystarczalnymi projektami, względnie ekskluzywnymi jeśli Choć praski skłoting był inspirowany ruchem skłoterskim obecnym chodzi o niezrzeszone jednostki w ramach sceny oraz angażującymi się London: Ashgate w Zachodniej Europie od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX głównie w organizację wydarzeń kulturalnych i działalność polityczną, bez Publishers, 2009. wieku1, w Czechach pojawił się dopiero w 1989 roku, po upadku autory- odniesienia do szerzej pojętej walki społecznej. Natomiast kolektyw aktyw- tarnego socjalizmu. W latach dziewięćdziesiątych zwłaszcza młodzi ludzie, ny wokół Kliniki, by osiągać swoje cele związane z prowadzeniem niezależ- A 3. skłaniający się ku autonomicznemu ruchowi anarchistycznemu, punkowi, nego ośrodka społecznego, od początku usiłował tworzyć koalicje i soju- V. Růžička, Squaty a jejich scenie hardcore i innym formom kultury alternatywnej, odwiedzali skłoty sze z różnymi grupami i jednostkami spoza środowiska. Otwartość Kliniki, revoluční tendence, za granicą, przede wszystkim w Berlinie i Amsterdamie. To oni przywieźli jej skłonność do współpracy z innymi i nowa agenda wynikają z procesu Praha: Triton, 2006. do postsocjalistycznej Czechosłowacji – później Czech – praktykę zajmo- dojrzewania i integralnej dla lokalnej sceny społecznej edukacji, a także wania pustych budynków. z potrzeby przystosowania do antagonistycznie nastawionego środowiska. A 4. M. Pixová, Spaces for 3 Z uwagi na nacisk, jaki postsocjalistyczne społeczeństwo kładło na pra- Z wyjątkiem kilku prób badania skłotingu w Czechach – lub jego wybra- alternative culture in 4 wo do prywatnej własności, odzyskane po czterech dekadach autorytarnych aspektów – temat ten dotychczas nie interesował szerzej czeskich Prague in a time of politi- nych rządów partii komunistycznej, skłoting w Czechach był zjawiskiem badaczy. Ten rozdział ma na celu wypełnienie luki poprzez analizę rozwoju cal-economic changes of A 1. raczej marginalnym, nacechowanym negatywnie, geograficznie zasadni- i stopniowej przemiany skłotingu w Pradze, głównym ośrodku działań cze- the city, „Geografie” 2013, G. Katsiaficas, The czo ograniczonym do Pragi, i stanowił rzadki wyraz radykalnie lewicowej skich skłotersów. Autorzy zwracają szczególną uwagę na kontekst różnych 118, nr 2, s. 221–242. Subversion of politics, polityki. Większość czeskich skłotów miała krótkotrwały charakter i nigdy faz postsocjalistycznej, społecznej transformacji i miejskiej restruktu- Oakland: AK Press, 1997; nie funkcjonowały jednocześnie więcej niż dwa takie ośrodki. Z wyjątkiem ryzacji oraz analizują ów kontekst z perspektywy warunków społeczno- A 5. 5 C. Cattaneo, M. Martinez, tak zwanego złotego wieku skłotingu w trakcie liberalnej, płynnej i niesta- -przestrzennych, które zdaniem Martineza umożliwiają skłoting. Tekst M. A. Martínez López, The The Squatters’ movement bilnej ery wczesnej, postsocjalistycznej transformacji w pierwszej poło- ten mapuje to, jak praska scena zmieniała się w czasie pod względem Squatters’ Movement in in Europe. Commons and wie lat dziewięćdziesiątych, warunki do skłotingu w Czechach były raczej strategii pozyskiwania i utrzymywania zeskłotowanych przestrzeni wyko- Europe: A Durable Struggle Autonomy as Alternatives niesprzyjające i represyjne, co ograniczało dużą część działań lokalnych rzystywanych do jej działań oraz pod względem ich programu i związ- for Social Autonomy in to Capitalism, London: skłotersów jedynie do „działań okupacyjnych” oraz negocjacji z władzami, ków z dominującą warstwą społeczną. Zmiany te są skontekstualizowane Urban Politics, „Antipode” Pluto Press, 2014; i uniemożliwiało właściwą praktykę życia w zajętych budynkach i systema- przez ich wzajemne relacje ze strukturami politycznych możliwości i ich 2013, 45, nr 4, s. 866–887. B. v.d. Steen et al., The tyczne angażowanie się w konkretne polityczne agendy. potencjalnym wpływem na politykę miejską. Procesy dostosowania ram 6 City is Ours: Squatting and Snowa są tu wykorzystane do analizy i wyjaśnienia zmiennego charakteru A 6. Autonomous Movements in W Pradze było jednak kilka ważnych wyjątków od tej reguły: chodzi przede aktywności oraz strategii czeskich skłotersów, ze szczególnym uwzględ- D. A. Snow, E. B. Rochford Europe from the 1970s to wszystkim o kolektywy Ladronka (lata dziewięćdziesiąte) i Milada (pierw- nieniem mobilizacji wokół Kliniki. Jr., S. K. Worden, the Present, Oakland: PM sza dekada XX wieku) – dwa względnie długotrwałe skłoty, które służyły R. D. Benford, Frame Press, 2014; P. Chatterton, głównie jako miejsca różnych działań subkulturowych, czy też ostatnio Alignment Processes, METODY I POZYCJONOWANIE S. Hodkinson, Why we need Klinika, autonomiczne centrum z wyraźnie szerszym społecznym zasię- Micromobilization, and Autonomous Spaces in the giem i ustrukturyzowanym planem działań politycznych. Istnienie tych Movement Participation, fight against Capitalism, skłotów stanowiło ważną manifestację obecności w Czechach międzyna- Metody zastosowane w naszych badaniach to przed wszystkim strategie „American Sociological [w:] Do It Yourself: rodowego ruchu skłoterskiego, konstytuującego wyrazistą lokalną scenę, badań jakościowych, zwłaszcza obserwacja uczestnicząca (participative Review” 1986, 51, nr 4, A Handbook for Changing złożoną z różnych ludzi identyfikujących się z opcją kontrhegemonicz- observation) i obserwacja uczestnika (participant observing). Inne metody s. 464–481. our World, red. Kim Bryan ną. W Pradze skłoting kojarzony jest przede wszystkim z lokalną, auto- wiązały się z analizą materiałów wydawanych przez skłotersów, analizą et al., London: Pluto Press, nomiczną sceną, która w czeskim kontekście składa się głównie z ludzi anarchistycznej i niezależnej prasy poświęconej działalności skłoterskiej 2006. o poglądach anarchistycznych. Idąc tropem badań Leacha i Haunssa na („A-Kontra”, publikowana z przerwami od 1991 roku do dziś, „Autonomie”

25 Skłoting od 1991 do 1996 roku, „Autonom” od 1997 do 1998 roku, „Konfrontace” zmem i utowarowieniem miasta. Zeskłotowane budynki nie tylko pozwa- and on the logic of ethno- od 1998 do 2000 roku, „Existence” z przerwami od 1998 roku) oraz nie- lają ruchowi skłoterskiemu na zakotwiczenie przestrzenne, ale także graphic investigation, formalnych i częściowo ustrukturyzowanych wywiadów. Razem prze- na ustalenie swojej zasadniczej agendy. Skłoty założone i użytkowane „Athenea digital: revista de prowadzono dziesięć wywiadów z byłymi i obecnym członkami sceny, w ramach ruchu skłoterskiego zaliczają się do zaproponowanych przez pensamiento e investiga- skoncentrowanych na osobistym doświadczeniu, motywacjach, opiniach Polletę kategorii wolnych miejsc z prefiguratywną strukturą, tzn. miejsc, ción social” 2006, nr 10, s. 16–40, http://ddd.uab. w Pradze po 1989 roku i wspomnieniach. Respondentów wybrano na podstawie autorskiej zna- które są otwarcie polityczne i opozycyjne, typowo lewicowe, utworzone jomości środowiska, z intencją omówienia wszystkich istotnych wydarzeń w celu prefiguracji społeczności, którą ruch ten chce stworzyć, i potrzebne cat/record/14562 (dostęp 14 związanych ze sceną skłoterską w Pradze, ze specjalnym uwzględnieniem dla podtrzymania zaangażowania członków w interesujące ich sprawy . 23.06.2015]. wydarzeń najnowszych. Korzystając z budynków pozyskanych dzięki mechanizmom wymykającym się kapitalistycznemu rynkowi nieruchomości, skłotersi kwestionują wła- A 10. Z uwagi na długotrwałe zaangażowanie obojga autorów w praską scenę sność prywatną i kapitalistyczny system społecznej redystrybucji, a tak- P. Hodkinson, ‘Insider skłotingu, niniejszy rozdział znacząco opiera się na badaniach wewnątrz- że prefigurują społeczeństwo, w którym prawo do mieszkania poprzedza Research’... 7 A 7. środowiskowych , a także na niepublikowanych informacjach zebranych komercyjne interesy elit, a wartość użytkowa mienia bierze górę nad war- 8 P. Hodkinson, ‘Insider w dysertacji jednego z autorów . Autorzy nie ukrywają, że tekst ten nie jest tością wymienną. A 11. 9 Research’ in the Study do końca obiektywny. Zgodnie z ideą nauki postnormalnej , jego deklara- C. Cattaneo, Investigating of Youth Cultures, tywnie subiektywna pozycja ukazuje skłoting jako wart dyskusji, umoż- W Czechosłowacji/Czechach skłoting rozwinął się w innych okoliczno- neorurals… „Journal of Youth liwiając mapowanie i analizowanie rozwoju skłotingu w Pradze. Jednak, ściach niż miało to miejsce w Zachodniej Europie. Do tej pory ruch ten 10 Studies” 2005, 8, nr 2, jak sugerował Hodkinson , badacze równoważą swoją subiektywną jest zależny od wielu czynników (path-dependent), przede wszystkim od A 12. s. 131–149. perspektywę kogoś z wewnątrz podejściem refleksywnym i zdystanso- § 249a ustawy z 1961 roku, ciągle stosowanej dla ochrony prawa właści- Ibidem. waną perspektywą oraz połączeniem różnych poziomów zaangażowania cieli przed nieautoryzowanym przejęciem i użytkowaniem, bez względu A 8. w scenę skłoterską z ich odmiennymi polami działalności naukowej. Jako na cel i okoliczności przejęcia lub sposób użytkowania przez właścicie- A 13. M. Pixová, Struggle for główny członek autonomicznego centrum Klinika i dawny członek kolek- la. Jednak w trakcie trwania różnych reżimów i transformacji ustrojowej F. Polleta, ‘Free spaces’ in the Right to the City: tywu Ladronka, socjolog Arnošt Novák jest insiderem, którego uczestnic- z jednego reżimu w drugi oraz w wyniku kryzysu gospodarczego z 2008 collective action, „Theory Alternative Spaces in two poprzedzało obserwację i dlatego nie angażuje się on w obserwa- roku, warunki, które umożliwiają (lub uniemożliwiają) skłoting, zmieniały and Society” 1999, 28, 11 Post-Socialist Prague, cję uczestniczącą, ale w tak zwaną obserwację uczestnika . Michaela się, tak jak praktyki skłotingu przeobrażały się w odpowiedzi na zmienia- s. 1–38. PhD diss., Charles Pixová, antropogeografka, jest z kolei insiderem mniej zaangażowanym, jące się konteksty. University in Prague, na granicy między uczestnikiem jako obserwatorem i obserwatorem jako A 14. 12 2012. uczestnikiem . W dalszej części tekstu dokonamy analizy zmieniających się społeczno- Ibidem, s. 11–12. -przestrzennych warunków możliwości skłotingu w Pradze w różnych 9. fazach, w okresie od początków międzynarodowego ruchu skłoterskiego 15. A SPOŁECZNO-PRZESTRZENNE WARUNKI SKŁOTINGU I ROZWÓJ SCENY A S. O. Funtowicz, J. R. w latach siedemdziesiątych XX wieku do dziś. Analiza opierać się będzie M. A. Martínez López, The SKŁOTERSKIEJ W KONTEKŚCIE POSTSOCJALISTYCZNEJ TRANSFORMACJI 15 Ravetz, The Worth of na uwarunkowaniach zdefiniowanych przez Martineza , który twierdził, że Squatters’ Movement in I MIEJSKIEJ RESTRUKTURYZACJI W PRADZE a Songbird – Ecological skłoting umożliwiają takie czynniki jak: obecność pustych/opuszczonych Europe…, s. 871–872. Economics as budynków, najlepiej tych, które ani nie uległy zbyt dużemu zniszczeniu, ani a Post-Normal Science, W nowoczesnej historii Czechosłowacji/Czech oraz zmieniających się nie są zbyt silnie chronione, a zwłaszcza tych, których nie są przedmiotem „Ecological Economics“ reżimów tego kraju, ruchy opozycyjne poszukiwały sposobów, by wydo- spekulacji; trwająca odnowa miasta i jego restrukturyzacja, najlepiej nie- 13 1994, 10, nr 3, stać się spod kontroli dominujących grup, co Polleta nazywa „wolnymi zbyt gwałtowna, i – w najlepszym scenariuszu – z sąsiadami w roli sprzy- s. 197–207; C. Cattaneo, miejscami”, przestrzennie zakotwiczonymi w „autonomicznych strefach”, mierzeńców; swobodna lub liberalna struktura prawna, najlepiej niezbyt Investigating neorurals które pozwalają kontrhegemonicznym grupom rozwijać alternatywne style restrykcyjna ani represyjna, a zwłaszcza chroniąca prawa zamieszkiwania; and squatters lifestyles: życia i poglądy, sięgając po praktyki kulturowe dla wyrażenia, utrzyma- związki z innymi ruchami społecznymi, najlepiej tymi odnoszącymi się do personal and episte- nia i wzmocnienia ich opozycyjnych tożsamości i związków. W krajach lokalnych i globalnych problemów i mającymi liczne cele, ustalone alianse mological insights on kapitalistycznych wolne miejsca założone w zeskłotowanych budynkach i status prawny; a w końcu niezależne i niezbyt agresywne zainteresowa- participant observation są kluczowe dla istnienia ruchu skłoterskiego oraz jego walki z kapitali- nie ze strony mass mediów.

27 Skłoting 25 A 16. Analiza powyżej zarysowanych, przeważająco zewnętrznych społeczno- nik niedoskonałości systemu . Paradoksalnie, nie tolerowano też A 23. D. A. Snow et al., Frame -przestrzennych warunków zostanie następnie wzbogacona o analizy bezdomności. J. Musil, Vývoj a plánování Alignment... czynników wewnętrznych, takich jak rozwój i specyfika sceny skłoter- měst ve střední Evropě skiej, jej agendy i strategii, a także jej związków z władzami i z domi- v období komunistických ROZKWIT I UPADEK. A 17. nującą grupą społeczną. W tym celu korzystamy ze koncepcji „proce- režimů, „Sociologický 16 ZŁOTY WIEK CZESKIEGO SKŁOTINGU Ibidem, s. 469. časopis“ 2001, 37, w Pradze po 1989 roku sów dostosowania ram” Snowa, zwracając uwagę na to, jak skłotersi sięgają zwłaszcza po procesy „wzmocnienia ramy”, tzn. „objaśnienie nr 3, s. 275–296. A 18. i ożywienie interpretacyjnej ramy, która ma wpływ na konkretne zagad- Zakończenie totalitarnego reżimu spowodowało krótki okres wczesnej 17 Ibidem, s. 472. nienie, problem lub zbiór wydarzeń” , „poszerzenia ramy”, tzn. próbę postsocjalistycznej transformacji, która początkowo stworzyła doskonałe A 24. przyciągnięcia nowych zwolenników poprzez „przedstawianie jego celów warunki dla skłotingu. W aurze postrewolucyjnego entuzjazmu, społeczeń- J. Musil, Recent changes A 19. i działań jako tych, które dotyczą wartości i interesów potencjalnych stwo obywatelskie i jego inicjatywy wydawały się pełnoprawnym, konstytu- in the housing system 18 19 W oryginale „frame zwolenników i są z nimi” , a także „łączenia ram” , tzn. związku między tywnym elementem zliberalizowanego życia w mieście. Trwające reformy, policy in Czechoslovakia, bridging”, J. Kubik dotychczas niezmobilizowanymi grupami, które łączą wspólne problemy które cechowała „różnorodność nieskoordynowanych ze sobą proce- [w:] The Reform of 20 w artykule Polityka i spojrzenie na dane zagadnienie , co w naszym przypadku pokrywa się sów społecznej transformacji, z towarzyszącymi im gwałtowną miejską Housing in Eastern Europe kontestacji, protest, z procesem „poszerzenia ramy”. W analizie wyjaśnimy fakt nieistnienia restrukturyzacją, składającą się z restytucji mienia, prywatyzacji, dere- and the Soviet Union, 26 ruchy społeczne: skłotingu w okresie socjalizmu, wynikający z tego boom i zanik w okresie gulacji czynszu i spontanicznej rozbudowy na nieużywanych działkach” , red. J. Hegedus et al., logika rozwoju teorii, postsocjalistycznej transformacji i jego niedawne odrodzenie w obec- konstytuowały płynne i niestabilne warunki, sprzyjające spontanicznym Routledge 2005. „Societas/Communitas” nym „pokryzysowym” kontekście. inicjatywom oddolnym, głównie z uwagi na wiele luk prawnych i pustosta- 2007, nr 2(4)–1(5), nów z niejasnym statusem własności, potencjalnie stanowiących owocne A 25. s. 41–82 proponuje frazę pole dla rozmaitych nowych działań i eksperymentów na polu zagospo- M. Pixová, Alternative NIEISTNIENIE „budowanie mostów”. darowywania przestrzeni. Culture in a Socialist City..., s. 321–340. A 20. W czasie autorytarnego socjalizmu, przed 1989 rokiem, termin „skło- Wczesne lata dziewięćdziesiąte są czasem określane mianem „złotego D. A. Snow et al., Frame ting” był nieznany. Członkowie kultur alternatywnych posiadali swój wieku” czeskiego skłotingu. Inicjatywy skłoterskie mnożyły się jak grzyby A 26. 21 Alignment..., s. 467. własny „sekretny świat” , ale skłoting jako praktyka istniał jedynie po deszczu – w całym kraju było ich czterdzieści, choć skłoting najczęściej M. Pixová, Spaces for w postaci, którą Pruijt określa jako „opartą-na-braku”, odnoszącą funkcjonował w Pradze. Boom ten był silnie związany z ekspansją ruchu alternative culture in 22 A 21. się do ludzi „cierpiących na poważny brak przestrzeni mieszkalnej” . anarchistycznego i związaną z nim subkulturą punka i hardcore’u. Z uwagi Prague…, s. 230. M. Pixová, Alternative Niekiedy był też uprawiany przez uczestników kultur alternatywnych na dominującą rolę prywatnej własności w młodym, postsocjalistycznym Culture in a Socialist City: bez dalszych odniesień do międzynarodowego ruchu skłoterskiego. Jeśli społeczeństwie, inicjatywy skłoterskie prawie zawsze koncentrowały się na Punkers and Long-haired chodzi o wymienione wyżej cechy struktur możliwości, jedynym elemen- zajmowaniu publicznych nieruchomości, usprawiedliwiając swoje działania People in Prague in the tem, który mógł sprzyjać skłotingowi, była obfitość pustych i opusz- ich użytkowaniem i otwieraniem ich dla publiczności. Skłoty miały służyć 1980s’, „Český lid” 2013, czonych budynków, zwłaszcza tych historycznych w centrum miasta, jako centra polityki i kultury, a także stanowić model alternatywnej formy 100, nr 3, s. 336. które reżim lekceważył z uwagi na priorytetową budowę wielkich osiedli życia. Wśród pierwszych skłotów można wymienić Zlatá loď w historycz- mieszkaniowych na peryferiach23. Zwykle pozbawione ochrony osobo- nym centrum Pragi, który był zajmowany od 1990 do 1994 roku przez A 22. wej, porzucone budynki były dostępne. Jednak większość z nich była artystów, migrantów i rodziny z dziećmi, jako forma alternatywnego H. Pruijt, The Logic wykorzystywana w ograniczonym zakresie z uwagi na ich stan zniszcze- zamieszkiwania; budynki kolonii Buďánka, zajmowane od 1991 do 1992 of Urban Squatting, nia i nie była odpowiednia do stałego zamieszkiwania. Ponadto regulacje roku; tak zwana Sochorka na ulicy Podplukovníka Sochora, zeskłotowane „International Journal prawne nie były w żadnym stopniu liberalne. Mimo że to socjalistyczny przez anarchistów w 1992 roku, oraz kilka innych skłotów, których funk- 24 of Urban and Regional system mieszkaniowy zarządzał dystrybucją lokali mieszkalnych , co cjonowanie było raczej krótkotrwałe. Choć do eksmisji dochodziło nawet Research” 2012, 37, nr prowadziło do ciągłego niedoboru mieszkań w całym okresie socjali- w okresie „złotego wieku”, to początkowo miały one charakter raczej poko- 1, s. 22. zmu, represjonowano nieuprawnione zajmowanie pustych budynków jowy, wynikając częściowo z braku doświadczenia władz w radzeniu sobie i alternatywne praktyki mieszkaniowe oraz postrzegano je jako groźbę z nowym zjawiskiem. dla dominującego porządku społecznego, lub jako niepożądany wskaź-

29 Skłoting W tym okresie związek skłotersów z władzami pogłębił się poprzez Niezależność Ladronki była jednak względna i poddawana ciągłej negocjacje dotyczące Ladronki, gospodarstwa w posiadaniu miasta, na kontestacji. W celu utrzymania skłotu część kolektywu musiała się zachodnich przedmieściach, które członek Federacji Anarchistycznej w pełni zaangażować w trwające latami negocjacje z władzami miejski- zmienił w autonomiczne społeczno-kulturalne centrum we wrześniu 1993 mi. Ladronka stała się w końcu pierwszym czeskim skłotem, który zdołał roku. Ladronka miała swoją info-kawiarnię, galerię, przestrzenie koncerto- uzyskać zgodę miasta na legalne użytkowanie nieruchomości29. Pokazuje

w Pradze po 1989 roku we i teatralne, a także kwaterę dla gości. Organizowała również coroczny to początkową pobłażliwość w okresie wczesnej, postsocjalistycznej festiwal i stanowiła platformę dla organizacji politycznych i przygotowań transformacji, choć zdarzały się również próby eksmisji, którym zapobie- do demonstracji. Ladronka nie tylko była regionalnym centrum działalno- gała szeroka grupa wsparcia Ladronki, włączając w to sąsiadów skłotu. ści anarchistycznej i alternatywnej kultury DIY27, ale też stała się środko- Skłotersom sprzyjało również zainteresowanie mediów, które nie było zbyt woeuropejskim skłotem znanym za granicą28. agresywne i pozwalało na to, by ich usłyszeć, co jest jednym z czynników, które Martinez30 uważa za ważne dla funkcjonowania skłotingu. Mogło to Cały ten czas Ladronka stanowiła jeden z najbardziej po części tłumaczyć, dlaczego praskie władze miejskie nie dokonały eks- popularnych skłotów w Europie. Jeśli chodzi o front misji Ladronki krótko po antyglobalistycznych protestach przeciwko kon- kulturalny, grały tam najlepsze zespoły, i mieli tam gresowi Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, najlepsze koncerty, a potem ciągle wracały, i ludzie który odbywał się w Pradze we wrześniu 2000 roku, co wykreowało w spo- z całej Europy przyjeżdżali do Ladronki, spontanicznie, łeczeństwie dotychczas nieistniejące paniczne obawy wobec anarchistów. z zamiarem pozostania tam dwa tygodnie, a potem ruszali w dalszą drogę. Nie sądzę, żeby Ladronka była w jakiś sposób inna. W zasadzie wiem, że kiedyś istnia- UPADEK ły skłoty w Holandii, które były nawet bardziej polityczne niż Ladronka, były też skłoty bardziej dopieszczone, Opisany powyżej, tak zwany „złoty wiek” trwał krótko i wraz ze zbli- ustrukturyzowane, trochę czystsze. Ladronka była dość żającym się nowym tysiącleciem warunki dla skłotingu zaczęły ulegać A 30. szalona. (Standa, skłoters z Ladronki) zmianie. Tym razem było to zmiany na gorsze. Stopniowy upadek stał M. A. Martínez López, A 27. się już widoczny w sposobie funkcjonowania Ladronki w 1998 roku, dwa The Squatters’ Movement Akronim od angiel- Opis Standy pokazuje, że Ladronka porównywalna była z zagranicznymi lata przed definitywnym końcem skłotu. Polityczne działania stop- in Europe…, s. 871–872. skiego „Do It Yourself“, skłotami, co wynikało z jej ścisłych związków z międzynarodowym ruchem niowo zanikały, wraz z wieloma aktywistami z oryginalnego kolekty- czyli „Zrób To Sam“, skłoterskim. Jej działalność była polityczna, ale głównie skoncentrowana wu. Apolityczny kierunek stał się w pełni widoczny w 2000 roku, gdy A 31. polegajacy na zaprze- na środowisku subkulturowej i kontrkulturowej młodzieży. W połowie lat Ladronka odmówiła aktywnego zaangażowania się w protesty prze- O.Císař, O. Slačálek, The czeniu relacji wytwórca dziewięćdziesiątych w czeskim społeczeństwie nadal dominowała trans- ciwko kongresowi Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Alter-globalization Movement – odbiorca i zastapieniu formacyjna, optymistyczna wiara w konieczność dorównania Zachodowi Światowego. Jak podsumowali to byli skłotersi: „Stało się tak dlatego, and Democracy in the Czech jej bardziej inkluzywną (pod względem standardu życia w zachodnioeuropejskich krajach), co że po prostu bali się fali represji i że Praga użyje tego jako pretekstu do Republic, „Contribution i horyzontalną strukturą nie tworzyło sprzyjającej atmosfery dla otwartej i radykalnej antykapita- eksmisji” (Standa, skłoters z Ladronki); „Skłot stał się klubem muzycz- at ECPR Joint Session of współuczestnictwa. listycznej krytyki systemu. Dlatego też scena skupiała się na określaniu nym, który nie płacił czynszu” (Adam, skłoters z Ladronki). Workshops. Helsinki“, 2007, skłotów jako „wysp wolności”. To samo motto wisiało także na fasadzie 7, nr 12; A. Novák, Česká A 28. Ladronki. Rozumiemy eksponowanie owego motta jako element procesu Scena została silnie osłabiona przez ogólny spadek radykalnie lewicowych environmentální přímá akce 31 G. Piotrowski, Squatting wzmocnienia ramy, odczytując to motto jako podjętą przez scenę pró- i anarchistycznych działań między 2003 i 2009 rokiem . W pierwszej v mezinárodním kontextu, in the East – Rozbrat bę nagłośnienia jej wartości, takich jak wolność i niezależność od władzy dekadzie XX wieku ciągle trwała, aczkolwiek była otoczona przez nie- „Mezinárodní vztahy“ in Poland, „ICRA państwowej i komercji, zasad DIY., a także specyficznej samowystarczal- przychylnie nastawione społeczeństwo. Brak akceptacji dla skłotingu 2013, 48, nr 3, s. 81–103, Working Papers Series” ności, orientacji na subkulturę i kontrkulturę młodzieżową oraz niechęci wynikał z braku społecznej świadomości na temat sprzeczności kapi- A. Novák, Are we inventors 2014, s. 233–253. do współpracy z resztą społeczeństwa. W tamtym czasie i społecznym talizmu, odrzucenia socjalizmu zdelegitymizowanego przez poprzedni or repairmen?, [w:] Social kontekście, rama ta wydawała się bardziej adekwatna dla funkcjonowania reżim i nieumiejętności krytycznego odniesienia się do trwającej kon- ecology and social change, A 29. sceny i zdominowała inne ramowania, takie jak te, które wyrażał slogan solidacji kapitalizmu w jego neoliberalnej formie, tzn. przyjęcia zglo- red. E. Eiglad, Porsgrunn: New V. Růžička, Squaty… „Mieszkanie jest prawem”. balizowanego systemu, który charakteryzowała deregulacja, liberali- Compass Press, 2015.

31 Skłoting A 32. zacja i uelastycznienie rynków i handlu, wszechobecna prywatyzacja, D. Harvey, A Brief silne prawa chroniące prywatną własność oraz zmniejszająca się rola Moim zdaniem Milada działała w pewnym sensie falami. History of Neoliberalism, państwa, zwłaszcza jego funkcji w różnych obszarach opieki społecz- Zawsze były tam jakieś nowe grupy ludzi, którzy chcie- 32 New York: Oxford nej . Według Sýkory i Bouzarovskiego, wprowadzanie neoliberalnej li robić interesujące rzeczy, a potem dołączali nowi University Press, 2005. ideologii w postsocjalistycznych Czechach napędzane było rządo- ludzie, którzy ciągnęli to w dół. Sądzę, że w końcu stało

w Pradze po 1989 roku wym postrzeganiem wolnego, nieregulowanego rynku jako „jedynego się jasne, że początkowo dobra relacja ze studentami A 33. mechanizmu przydziału środków, który mógł wygenerować bogate, z pobliskiego akademika stała się napięta, potem parę 33 L. Sýkora, gospodarczo wydajne i społecznie sprawiedliwe społeczeństwo” . razy uciekły ich [skłotersów] psy i zaatakowały inne psy S. Bouzarovski, Multiple W rezultacie polityczne układy dotyczące społecznej regulacji były z sąsiedztwa, albo zwierzęta w ZOO, i to był wystarcza- transformations: niedowartościowywane. jący pretekst dla przeciwników skłotingu do eksmisji. conceptualising post- (Pavel, gitarzysta HC) -communist urban W tym kontekście Praga przechodziła wielki napływ inwestycji oraz 34 transition, „Urban szybką odnowę i restrukturyzację miasta . Choć nadal istniało wiele W tej retrospektywnej ocenie Vili Milady, Pavel wskazuje na problem, Studies” 2012, 49, nr 1, porzuconych i nie w pełni wykorzystywanych nieruchomości, niekomer- z którym muszą się często zmagać skłotersi, związany z różnym stop- s. 43–60. cyjnym przestrzeniom było coraz trudniej funkcjonować w odnowionych niem zaangażowania w działalność polityczną i życie subkulturowe, oraz częściach miast. Wzrosły ceny nieruchomości i czynsze oraz stopień wewnętrznymi konfliktami dotyczącymi funkcjonowania skłotu. W przy- A 34. ochrony prywatnej własności, podczas gdy prawa mieszkaniowe traciły padku Vili Milady, wewnętrzne konflikty były pogłębione przez niesprzyja- L. Sýkora, Urban na znaczeniu, co prowadziło do wzrastającego wskaźnika bezdomno- jące czynniki zewnętrzne, skutkujące nawarstwiającymi się problemami Development, Policy and ści. Skłoting stał się marginalnym zjawiskiem w dyskursie medialnym. sceny. Paweł wspomina również sąsiadów Vili Milady, studentów z pobli- Planning in the Czech W końcu te niesprzyjające okoliczności dotknęły nawet nieanarchi- skiego akademika, którzy początkowo byli sprzymierzeńcami skłotu. Republic and Prague, stycznego projektu tak zwanych Medáci, których działalność o bez- W październiku 1998 roku, podczas pierwszej policyjnej próby dokonania [w:] Spatial Planning względnie pozytywnej społecznej i kulturowej wartości, ulokowana była jego eksmisji, studenci pomogli skonstruować przejście z lin prowadzące and Urban Development w trzech opuszczonych domach robotniczych w Střešovicach, w Pradze od akademika na dach Vili Milady. W ten sposób dostarczali skłotersom in the New EU Member 6. W 2002 roku dokonano eksmisji, mimo szerokiego wsparcia i uznania jedzenie, picie i śpiwory, by mogli oni kontynuować obronę oblężonego States: From Adjustment ze strony różnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego, sąsiadów przez kilka dni skłotu. Wydarzenie to miało jednak miejsce u początku to Reinvention, red. U. i wielu ludzi, którym podobały się projekty grupy. Ciekawe, że według schyłkowego okresu sceny. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku Vila 35 Altrock et al., London: Mertovej działalność Medáci była tak popularna, iż ludzie nie postrze- Milada zaczęła się podupadać, stopniowo koncentrując się na wydarze- Ashgate Publishing Ltd., gali jej jako wpisującej się w ramę skłotingu. niach subkulturowych, a nie politycznym aktywizmie, a w końcu generując 2006, s. 113–140. problemy związane z brakiem higieny, hałasem i biegającymi bez opieki 36 W rezultacie w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku scena nie była w stanie psami . Studenci przestali się bratać ze skłotersami, a niektórzy nawet A 36. A 35. pozyskiwać nowych zeskłotowanych przestrzeni. Jedynym skłotem, który na skłot narzekali. Zeskłotowany budynek został w końcu ponownie zare- G. Piotrowski, R. Mertová, Dobročinný pozostał, była Vila Milada – rozpadający się dom w pobliżu uniwersytec- jestrowany w katastrze nieruchomości, a skłotersi zostali eksmitowani Squatting in the East… spolek Medáků ve kiego akademika Koleje 17.listopadu, w odosobnionej części dzielnicy Trója w 2009 roku. Starých Střešovicích: w Pradze 8. Vilę Miladę zajęto w maju 1998 roku i, po udanym odparciu Historie vzniku a proces kilku prób eksmisji, przestała istnieć w czerwcu 2009 roku, głównie za ODRODZENIE přerodu squatu sprawą jej oficjalnej nieobecności w katasterze nieruchomości, z które- v kulturní a komunitní go zostali wcześniej usunięci z uwagi na planowane, ale niezrealizowane centrum, Diploma wyburzenie. Vila Milada nigdy nie była tak popularna jak Ladronka, lecz Po wydarzeniach na scenie skłoterskiej w 2009 roku, okoliczności wokół thesis, Charles – jako ostatni skłot w Pradze – miała dla sceny dużą wartość symbolicz- skłotingu zaczęły się zmieniać. Choć nadal brakowało autonomicznej stre- University in Prague, ną. Niestety, gdy opuścił ją kolektyw założycielski, skłot zaczął stopniowo fy w postaci zeskłotowanej nieruchomości, warunki dla pielęgnacji ide- 2002. ucieleśniać upadek całej sceny i nigdy w pełni nie spożytkował potencjału ałów ruchu skłoterskiego stały się sprzyjające z uwagi na zmieniający się związanego z tym, że działał najdłużej – i bez przerwy – w historii cze- społeczny kontekst końca pierwszej dekady XX wieku i początku kolejnej. skiego skłotingu. Podczas trwającego kryzysu ekonomicznego nawet społeczeństwo zaczę-

33 Skłoting ło coraz częściej krytycznie odnosić się do neoliberalnych rządów praskich się z reorientacją sceny skłoterskiej na kwestie szerszej walki społecz- władz miasta. W okresie po 2010 roku w Czechach zaznaczyło się również nej. Podrażniona utratą ostatniego skłotu i zasilona nowymi członkami odrodzenie działań radykalnej lewicy, a także krytyczne głosy ze strony scena zaczęła się mobilizować i łączyć z innymi grupami społecznymi części prawicowego elektoratu – oba czynniki wywołane wynikami naro- oraz konstruować i wcielać nowe strategie. Renata wspomina Albertova dowych i samorządowych wyborów w 2010 roku, w którym zdyskredyto- i Vzpomínky na budoucnost, przykłady wydarzeń protestacyjnych, które

w Pradze po 1989 roku wana prawicowa Obywatelska Partia Demokratyczna zdołała utrzymać się zorganizowali skłotersi w odpowiedzi na swoją sytuację, i które wpłynęły przy władzy dzięki koalicji z nowo powstałą prawicową i z centroprawicową na dalszy rozwój sceny. Byli zdeterminowani, by znaleźć nowe zeskłotowa- partią, konkretnie z TOP 09 na poziomie municypalnym i Věci Veřejné na ne centrum, scena skupiła się teraz na upublicznianiu swoich postulatów krajowym. Neoliberalna polityka koalicji, implementacja działań oszczęd- poprzez demonstracje, wiece i demonstracyjne zajmowanie domów, ini- nościowych, podejrzenia o korupcję i ułatwianie budzących wątpliwości cjatywy, które łączyły się z głośną krytyką prywatnej własności i spekulacji projektów rozwoju miasta – z jednej strony były popierane przez część nieruchomościami, i często skutkowały postępowaniem karnym wobec społeczeństwa, z drugiej coraz silniej delegitymizowane w oczach rosną- skłotersów, pozwami sądowymi i zwiększoną uwagą mediów, głównie cej masy niezadowolonych wyborców. W 2010 roku pojawiły się rozma- negatywnie oceniających ich działania. ite nowe inicjatywy obywatelskie, adresujące liczne problemy wynikające z niesprzyjającej sytuacji polityczno-gospodarczej, zwłaszcza nowa lewi- Pierwsze wydarzenie protestacyjne w tym nowym kontekście, zwykle zna- cowa inicjatywa ProAlt, która koncentrowała się na krytyce prawicowego ne jako Albertov, miało miejsce we wrześniu 2009 roku w odpowiedzi na rządu państwa, ale i mniejsze inicjatywy skupione na bardziej szczegóło- eksmisję Vili Milady, i polegało na marszu, który skończył się demonstra- wych kwestiach, takich jak rozwój miast, niesprawiedliwość społeczna itp. cyjną okupacją uprzedniego historycznego spa parowego blisko Albertova w Pradze 2. Z nagłośnionym mottem „Mieszkanie to prawo”, wydarzenie Ostatnio wszystko zmierza w kierunku zwiększenia to ucieleśniało pierwszą znaczącą próbę legitymizowania agendy sceny działalności, lepszej organizacji, lepszego przygotowa- poprzez poszerzenie ramy jej działalności. Scena zaczęła koncentro- nia… Eksmisja Milady była kluczowa, ponieważ potem wać się na przyciąganiu uwagi opinii publicznej do licznych bezpańskich zaczęto podchodzić do spraw inaczej dzięki istotnej budynków w Pradze, włączając te historyczne, i do tego, że mieszkania Vzpomínky na budoucnost [inicjatywy wspomnienia stały się zbyt drogie. Próbowano w ten sposób wskazać na społeczne zna- przyszłości], a wcześniej może także dzięki Albertovowi, czenie i legitymizację dotychczasowego subkulturowego i samodzielnego który był bardzo represyjny, w dodatku z dochodzeniem skłotingu. Wiec przed budynkiem został siłowo rozproszony, a ludzi, którzy sądowym, i sądziłem też, że istotne było poszerzanie pozostali w budynku na noc, eksmitowano i oskarżono o bezprawne wkra- aktywności na inne regiony, Vzpomínky na budoucnost czanie na obcy teren. Procedury trwały półtora roku, a sprawom sądowym w Brnie, albo teraz Klinika w Ołomuńcu. Zmieniło się towarzyszyły niewielkie wydarzenia protestacyjne. Sąd miejski w końcu społeczeństwo, kryzys się pogłębił i gdy system spo- zdecydował, że – z uwagi między innymi na zaniedbany stan budynku łeczny negatywnie wpływa na ludzi, jest coraz więcej z winy właściciela – skłotersi nie popełnili przestępstwa. tych, którzy krytykują establishment. Przekazywanie niektórych wartości nie jest już takie trudne, awersja Albertov był ważnym punktem odniesienia, który pozwolił scenie obrać jest dużo mniejsza w porównaniu do tego, co było wcze- nowy kurs. Jednak pozyskanie nowego skłotu zabrało ponad dwa lata śniej, kiedy cokolwiek lewicowego strasznie cuchnęło i inne ważne protesty nie miały miejsca aż do 2013 roku, czyli przez wię- i można było liczyć na krytykę i opór. Atmosfera w spo- cej niż dwa lata po Albertovie. W międzyczasie skłotersi zakotwiczali się łeczeństwie uległa zmianie. (Renata, skłoterka z Cibulki) w rozmaitych przestrzeniach i w różnych okolicznościach, co również przyczyniło się do formacji sceny. Ocena obecnych warunków dla skłotingu w Pradze wygłoszona przez Renatę klarownie wskazuje na stopniowe odrodzenie sceny skłoterskiej Latem 2009 roku, w wyniku niespodziewanej interwencji ministra do spraw i jego zbieżność z atmosferą szerokiego niezadowolenia społecznego praw obywatelskich, skłotersów eksmitowanych z Vili Milady zaproszo- z oficjalnej polityki i jej konsekwencji. Kontekst przebudzenia się społe- no do czasowego schronienia się w połowicznie opustoszałym budynku czeństwa obywatelskiego w Czechach, a zwłaszcza w Pradze udanie splótł – będącym własnością prywatną – w centrum miasta, przypuszczalnie

35 Skłoting z uwagi na skrywany zamiar właściciela, by pozbyć się pozostałych miesz- blemami, którzy nie byli członkami sceny. Ponadto prezentowali skłoting kańców z budynku i umożliwić przekształcenie go do użytkowania w celach jako słuszną inicjatywę obywatelską, która zasługuje na publiczne wspar- komercyjnych. Dlatego też skłotersi zjednoczyli się z lokatorami, poma- cie i sympatię. gając im w walce z właścicielem. Zastosowanie takiej bezprecedensowej taktyki, która wiązała się z sojuszem z ludźmi spoza sceny, znamionuje W styczniu 2013 roku kilku członków sceny zaangażowało się w obronę

w Pradze po 1989 roku proces łączenia ram. To tymczasowe schronienie skłotersów było określa- ubogich ludzi, zwłaszcza Romów, którzy musieli stawić czoła eksmi- ne jako Truhla i do czerwca 2010 roku stanowiło miejsce wielu kultural- sji z noclegowni w Krásnym Březnie, dzielnicy miasta Ústí nad Labem. nych i społecznych wydarzeń i działań. Część sceny przeniosła się potem Zorganizowali demonstrację przed Ministerstwem Pracy i Spraw do wynajmowanego w celach komercyjnych magazynu, stanowiącego ele- Socjalnych i zajęli biura ministerstwa. Po nieudanej próbie zapobieże- ment dawnej stacji kolei towarowej Nákladové nádraží Žižkov, i założyła nia eksmisji, znaleźli zastępczy lokal dla eksmitowanych rodzin i usiło- tak zwane DIS Centrum. Zobowiązanie do uzyskiwania przychodów w celu wali zwrócić uwagę na ich problemy, nagłaśniając kwestię wykluczenia zapłacenia czynszu, realizowane głównie poprzez organizację koncertów, społecznego, rasizmu i biedy. Później, tego samego roku, z okazji dwu- zmniejszało zaangażowanie kolektywu w działania społeczne i polityczne. dziestolecia otwarcia Ladronki miała miejsce inicjatywa Vzpomínky na Coraz silniej sfrustrowany ograniczeniami finansowymi kolektyw w końcu budoucnost, oparta na wspólnym zeskłotowaniu kilku pustych domów opuścił magazyn, a niektórzy z jego członków założyli obozowisko przy- w ciągu jednego dnia, włączając w to zabytkowy pałac w Pohořelecu, bli- czep w opuszczonej fabryce w Zličínie, na południowo-zachodnich peryfe- sko praskiego zamku, który w tamtym czasie służył jako oficjalny adres riach Pragi, gdzie byli nieoficjalnie tolerowani przez agenta Central Group, fikcyjnych firm. Zajęcie pałacu było dobrze przyjęte przez sąsiadów właściciela fabryki. Trzy miesiące później, po organizacji dużej, darmowej i mieszkańców okolicy, zaniepokojonych brakiem „życia” w tym miejscu. imprezy techno, skłotersi zostali eksmitowani. W kwietniu 2012 roku połą- Wszystkie zajęcia budynków skończyły się szybkimi eksmisjami. czyli się z Oživte si barak [Ożywcie swój dom] – obywatelską inicjatywą, której celem było zwiększenie świadomości publicznej na temat speku- We wrześniu 2013 roku skłotersi zostali zaproszeni przez pana Kubelika lacji lokalami i niszczejących budynków historycznych, oraz zajęli Cibulkę, do prawie opustoszałego domu mieszkalnego na ulicy Neklanovej zarejestrowany barokowy pałacyk w dużym parku w dzielnicy Košíře, w Pradze 2, który był ostatnim najemcą z ważną umową najmu. Na jego w Pradze 5, który był już wcześniej kilkukrotnie skłotowany. Opłakany stan prośbę kilku skłotersów wprowadziło się do tego domu, by chronić pana Cibulki stał się obiektem krytyki sąsiadów oraz Narodowego Instytutu Kubelika przed podejrzanymi i niepraworządnymi próbami wyrzucenia go Dziedzictwa. Instytucja ta nakładała kary na właściciela, Oldřicha Vaníčeka, z jego mieszkania, podejmowanymi przez włoskich właścicieli-spekulan- człowieka o podejrzanych koneksjach politycznych, który zakupił Cibulkę tów. W rezultacie przez pół roku funkcjonował tam cichy, mieszkalny skłot. w 1990 roku w niejasnych okolicznościach. Vaníček zgodził się wobec tego W lutym 2014 roku skłotersi zostali eksmitowani, w tym kilkoro z nich oddać skłotersom pałacyk i pozwolił na inicjatywy kulturalne w zamian za zaaresztowano i postawiono im zarzuty. dokonanie podstawowych napraw. Przez trzy lata Cibulka była gospoda- rzem rozmaitych kulturalnych i wspólnotowych wydarzeń i zyskała wspar- W międzyczasie, w październiku 2013 roku miała miejsce inicjatywa cie sąsiadów. Jednak, jak pokaże dalsza część tekstu, po trzech latach Obsaď a žij [Skłotuj i żyj], polegająca na strategicznej okupacji pustego relacja z właścicielem się pogorszyła i skłotersi zostali eksmitowani. budynku będącego własnością Ministerstwa Sprawiedliwości, dzień przed państwowymi wyborami. Około 150 osób natychmiast zaczęło organizo- wać społeczne centrum. ZWROT KU SPOŁECZEŃSTWU Okupując dom, a wieczorem, przed wyborami parla- Od 2013 roku część sceny z determinacją dążyła do zaangażowania się mentarnymi, otwierając tam centrum społeczne, chce- w dalszy rozwój ruchu skłoterskiego w Czechach. Z perspektywy proce- my ostrzec przed niebezpiecznym złudzeniem, że rze- sów dostosowania ram, scena w kolejnych latach stosowała taktykę, któ- czywista demokracja spoczywa w głosowaniu i że jest ra nosiła znamiona łączenia oraz rozszerzania ram, takie jak współpraca to czynność dokonywana indywidualnie, za parawanem, z innymi grupami społecznymi. W ten sposób ukazywali oni stojące za raz na cztery lata… Dlatego w tym nieużywanym domu skłotingiem ideały, z którymi mogli utożsamić się ludzie z podobnymi pro- otworzyliśmy autonomiczne centrum społeczne, które

37 Skłoting przez zajęciem budynku. Dokument dotyczący tego projektu został pod- mogło stanowić przestrzeń dla codziennych kultural- pisany przez pięcioro pomysłodawców, których kwalifikacje (wykładowca nych, społecznych i politycznych działań i uczestnictwa. uniwersytecki, artysta, pracownik społeczny) miały w przekonujący spo- Nie polegamy na wyborach, głosujemy 365 dni w roku, sób ukazać projekt jako słuszną aktywność. Dom zajęło około piętnastu okupujemy i żyjemy. (wypowiedź inicjatywy Obsaď a žij) skłotersów, ubranych w pomarańczowe kamizelki robocze, i zaczęło go

w Pradze po 1989 roku oczyszczać. Policyjnemu patrolowi, który przyjechał w nocy, przedstawiono W ciągu trzech godzin, z pomocą policji prewencyjnej i helikoptera prze- oficjalne, ostemplowane dokumenty dowodzące wcześniejszych negocjacji prowadzono eksmisję budynku i aresztowano ponad trzydzieści osób. skłotersów z właścicielem. Zabiegiem taktycznym kolektywu było identy- Taktyka korzystania z wyborów i nagłaśniania nowych tematów, takich jak fikowanie swojej aktywności jako inicjatywy obywatelskiej, a nie skłoter- uczestnictwo obywateli, demokracja bezpośrednia jako polityka codzien- skiej, i umiejscowienie jej w ramie pracy z lokalną wspólnotą. Taktykę tę na, otwarta krytyka utowarowienia przestrzeni miejskiej, a także żądania podtrzymywali w kontaktach z mediami. Skonfudowany tym podejściem związane z „prawem do miasta”, konstytuowały trwającą zmianę sceny patrol policyjny zadeklarował, że sprawa zostanie przekazana właścicie- z wcześniej wyłącznie subkulturowego i kontrkulturowego formatu ku lowi. Z uwagi na zajęcie budynku w sobotę rano, skłotersi zyskali kilka dni. większej inkluzywności i społecznej relewancji, czego celem było dotarcie Reprezentanci państwowej instytucji, która jest właścicielem budynku do szerszej grupy sympatyków i stronników. UZSVM [Rządowe Przedstawicielstwo do Spraw Mienia Państwowego – dało skłotersom dwa dni na opuszczenie budynku. Czas ten został wyko- rzystany na dalsze porządki i rozprzestrzenianie informacji na temat Kliniki. KAŻDE MIASTO POTRZEBUJE SWOJEJ WŁASNEJ KLINIKI – ZMIANA TAK- Do inicjatywy przyłączyli się nowi ludzie i codzienne spotkania liczyły nawet TYKI I WZMOŻENIE WALKI siedemdziesiąt osób. W dzień zaplanowanej eksmisji zorganizowano lokalny festiwal. W międzyczasie skontaktowano się z Matějem Stropnickým, Warunki skłotingu zmieniły się po raz kolejny po wyborach parlamentar- zastępcą burmistrza Pragi z Partii Zielonych, wcześniejszym zastępcą nych w 2013 roku, które wygrali Socjaldemokraci. Stworzyli oni koalicję burmistrza Pragi 3, dobrze znanym ze wsparcia dla kultury alternatyw- z nowym populistycznym ruchem ANO – z przedsiębiorcą i biznesmenem, nej i skłotingu. Stropnický zaaranżował negocjacje pomiędzy skłotersami drugim najbogatszym człowiekiem w Czechach, Andrejem Babišem na i UZSVM. Choć konsensus nie został osiągnięty, skłotersi dostali osiem dni, czele – oraz z Chrześcijańskimi Demokratami. Koalicja próbowała odzy- by kontynuować regularny program działań, w których uczestniczyła duża skać zaufanie społeczne poprzez rozluźnienie polityki oszczędnościowej grupa ludzi, włączając w to okolicznych mieszkańców. Pozytywny odzew oraz przez inne populistyczne gesty. Ponadto w wyborach samorządowych na inicjatywę skłotersów pojawił się również w mainstreamowych mediach, jesienią 2014 roku, ANO zdobyło stanowisko burmistrza Pragi i sformowa- które początkowo unikały określania członków kolektywu jako skłotersów. ło koalicję, w tym przypadku również z kilkoma członkami Partii Zielonych. Informacja o autonomicznym centrum społecznym Klinika szybko się roz- W rejonie Pragi, Partia Zielonych zyskała bezprecedensowy mandat i przy- przestrzeniła za sprawą założonej strony na Facebooku oraz wsparcia osób łączyły się do niej niektóre nowo powstałe inicjatywy obywatelskie. publicznych, artystów, naukowców i innych inicjatyw obywatelskich, a także Partii Zielonych i kilku związków zawodowych. Choć struktura możliwości politycznych w kontekście oficjalnej polityki uległa znacznym zmianom, to eksmisje i usiłowania policji, by krymina- Mimo wzrastającej popularności Kliniki, 9 grudnia policja prewencyjna lizować skłotersów trwały i scena, wyczerpana przez ciągłe porażki, zde- dokonała jej eksmisji i aresztowała trzech skłotersów. Ponad stu ludzi cydowała się obrać inną taktykę. Postanowiono zeskłotować opuszczony, zgromadziło się przed Kliniką i spontanicznie przemaszerowało do sie- należący do państwa, budynek byłej kliniki, postrzeganej przez miejsco- dziby lokalnych władz podczas posiedzenia rady. Partia Zielonych zdołała wych jako lokalizacja wysokiego ryzyka z uwagi na swoją funkcję – miej- włączyć sprawę do programu posiedzenia i kilku skłotersów oraz miesz- sca, w którym gromadzili się narkomani. Był on ulokowany na Žižkovie, kańców dzielnicy wygłosiło w jego trakcie przemowy. Klinika otrzymała w Pradze 3, dzielnicy miasta ze stosunkowo aktywną społecznością i silną, oficjalne wsparcie rady, co miało symboliczne znaczenie dla dalszych aczkolwiek opozycyjną, obecnością Partii Zielonych w lokalnych władzach. negocjacji z władzami. Pięć dni później prawie tysiąc osób wzięło udział Skłotersi opracowali projekt autonomicznego centrum Klinika i zaprezen- w demonstracji wspierającej Klinikę i przeszło pod eksmitowany budy- towali swój zamiar właścicielowi oraz miejskiemu urzędowi Pragi 3 dzień nek, który został symbolicznie, ponownie zajęty przez kilkoro z nich. Po

39 Skłoting demonstracji przybyła policja prewencyjna i zaatakowała oraz aresztowała ku domagała się także GIBS [Generalny Inspektorat Sił Bezpieczeństwa] rzecznika skłotersów, co jeszcze bardziej zwróciło uwagę mediów i zwięk- i UZSVM próbowało przekazać budynek GIBS już miesiąc po podpisaniu szyło wsparcie dla Kliniki. umowy z Kliniką, dając inicjatywie jedynie tydzień na opuszczenie budynku. Po szybko zorganizowanej demonstracji i rozmowach z Ministerstwem Podczas pierwszych czternastu dni inicjatywy Klinika skłotersi aspi- Finansów, skłotersi uniknęli wysiedlenia, negocjując poprawkę do umowy,

w Pradze po 1989 roku rowali do tego, żeby przekroczyć wcześniejszą, wąską ramę wyłącznie która gwarantowała dotrzymanie jednorocznego okresu użytkowania. subkulturowego skłotingu, i przedstawiali swoją ówczesną agendę jako społecznie użyteczną aktywność, która nie jest skierowana jedynie do Jednocześnie z tymi wydarzeniami wokół Kliniki, trudności zaczęły spo- członków sceny. tykać drugi praski skłot – Cibulkę. Wraz z nadchodzącą trzecią rocznicą pierwszej okupacji, relacje skłotersów z właścicielem Cibulki pogorszyły Zawsze pojmowałem skłoting jako kwestię subkultu- się. Pod koniec 2014 roku właściciel zaczął narzekać na przyczepy kem- rową, która ma niewiele do zaoferowania radykalnej pingowe zaparkowane na placu i zażądał ich usunięcia. W grudniu 2014 lewicy, ale Klinika pokazała, jak wielki potencjał ma roku ogłosił zakończenie umowy ze skłotersami do końca marca 2015 skłoting. Na swój sposób Klinika stanowi laboratorium, roku, skarżył się, że skłotersi stali na przeszkodzie rekonstrukcji Cibulki. w którym ideały mogą zostać sprawdzone w praktyce. Tymczasem żaden plan rekonstrukcji nie został zatwierdzony. Skłotersi, (Karel, student i lewicowy aktywista, przyłączył się do kolektywu których profil działań miał charakter bardziej subkulturowy niż ten kolek- Klinika po zajęciu budynku) tywu Klinika, także próbowali zyskać wsparcie szerszego grona społecz- nego, co spotkało się z odzewem pobliskich mieszkańców. Lukáš Budín, W tym samym czasie skłotersi prowadzili kampanię, której motto brzmiało „zielony” zastępca burmistrza Pragi 5, poprosił policję, by powiadomiła „Každé město potřebuje svojí kliniku” [Każde miasto potrzebuje swojej go w przypadku potencjalnej interwencji w Cibulce, argumentując, że jest kliniki]. Kampania zmierzająca do odzyskania Kliniki usiłowała dotrzeć do to budynek zabytkowy. Mimo niezadowolenia właścicieli, skłotersi pozo- szerokiego grona osób, tzn. niebędących członkami sceny, którym bli- stali w Cibulce jeszcze miesiąc, w oczekiwaniu na interwencję. 5 maja skie były jej wartości i krytyka kapitalistycznego społeczeństwa oraz Vaníček złożył skargę na skłotersów, a kolejnego dnia prewencja, w liczbie utowarowienia przestrzeni miejskiej. Zorganizowano wydarzenie Den pro kilkudziesięciu policjantów, eksmitowała skłot. Dwanaście osób areszto- Kliniku [Dzień dla Kliniki], które polegało na demonstracji sześciuset wano, trzy zostały ranne. Jeden skłoters otrzymał wyrok dwóch miesięcy osób i wieczornych, integrujących wydarzeniach kulturalnych w ponad w zawieszeniu, wydany w trybie przyspieszonym. W dniu procesu miała piętnastu miejscach w całej Pradze, innych miastach czeskich, a nawet miejsce demonstracja przed budynkiem sądu na znak solidarności, a wie- słowackich. Motto kampanii stanowiło ramę, która umożliwiała odbiór czorem demonstracja odbyła się przed główną siedzibą praskiej policji, znaczenia tego problemu poza Pragą i tym razem spotkało się z pozy- z fotografiami eksmisji rzucanymi na ścianę budynku. Eksmisja Cibulki, tywnymi reakcjami w dużej części czeskiego społeczeństwa, choć nie przeprowadzona przy użyciu znacznych sił policji, wzbudziła społeczną doprowadziło do organizacji podobnych centrów w innych miastach. krytykę jako – jak twierdzili niektórzy prawnicy – prawdopodobne naduży- cie władzy. Minister spraw wewnętrznych Czech zasugerował, by zlecić W lutym 2015 roku skłotersi zakończyli polityczne negocjacje dotyczące dochodzenie w sprawie interwencji, a zwłaszcza jej kosztów finansowych. budynku. Ministerstwo Finansów, kierowane przez populistycznego lidera Skłotersi także rozważali wniesienie pozwu przeciwko nieodpowiedniemu ANO, Andrja Babiša, poleciło, by UZSVM czasowo udostępniło budynek ini- działaniu policji. cjatywie. Skłonność Babiša do zarządzania sprawami państwa jak przed- siębiorstwem wygenerowała jeden z głównych argumentów przemawia- W międzyczasie Klinika kontynuowała działanie. W 2015 roku skłoting jący za udzieleniem zgody na użytkowanie nieruchomości przez kolektyw stał się szeroko dyskutowanym tematem, przyciągającym media i uwagę Klinika, a mianowicie kwestię wysokich kosztów ochrony pustego budynku. publiczną, a także aktywizującym innych. Klinika stała się funkcjonalnym, Ponadto Babiš zdecydował wykorzystać tę sytuację dla publicznej manife- żywym, autonomicznym centrum społecznym. Mimo swego legalnego sta- stacji swojej sympatii wobec młodzieży. W marcu kolektyw Klinika podpisał tusu utrzymała swój antagonistyczny stosunek do państwa i skutecznie umowę na jednoroczne, bezpłatne użytkowanie. Jednak praw do budyn- podtrzymywała lokalne relacje. Jej społeczny potencjał ujawnił się w peł- ni w związku z tak zwanym kryzysem imigracyjnym, podczas którego

41 Skłoting Klinika stała się ważnym centrum materialnego wsparcia dla uchodźców. taktykę skłotersów dążącą do ukazania swojej inicjatywy pod innym niż W kontekście braku umiejętności państwa w radzeniu sobie z kryzysem, skłoting szyldem. Klinika działała jako ważne centrum łączące obywateli, grupy i organizacje, których łączyła troska o uchodźców i stała się symbolem solidarności Do czasu eksmisji Vili Milady skłotersi w Pradze rzadko współpracowali i humanitarnej pomocy w Czechach. Naszym zdaniem ta właśnie agenda z ludźmi spoza sceny. Tymczasem, wokół Kliniki stworzono sojusze, któ-

w Pradze po 1989 roku ucieleśnia proces łączenia ram, które później przyczyniło się do wzrostu re w dużej mierze umożliwiły sukces tej inicjatywy. Sięgając po pojęcie 38 roli Kliniki. procesów dostosowania ramy Snowa , zidentyfikowaliśmy znaczącą A 38. zmianę ramowania, którą wprowadzili prascy skłotersi w odniesieniu do D. A. Snow et al., ich własnej koncepcji skłotingu i do sposobu, w jaki powiadamiali społe- Frame Alignment... KONKLUZJE czeństwo o swoich aktywnościach. W latach dziewięćdziesiątych skłoty były głównie subkulturowymi i kontrkulturowymi centrami, oddzielonymi W kontekście czeskim skłoting jest zjawiskiem marginalnym, głównie od mainstreamowego społeczeństwa, które przede wszystkim okazywa- skoncentrowanym w Pradze, z ciągle zmieniającą się lokalną sceną, ły się atrakcyjne dla młodych ludzi odczuwających swoje odosobnienie powiązaną z czeskim środowiskiem anarchistyczno-autonomicznym. w społeczeństwie entuzjastycznie akceptującym kapitalizm jako symbol Liczba jej najbardziej aktywnych członków nigdy nie przekraczała kil- wolności. Scena początkowo nagłaśniała swoje idee wolności, wyraża- kudziesięciu, skupionych wokół garstki „liderów”, ale w okresach napięć ne jako niezależność, które jednak prowadziły do szczególnego rodzaju pokazała, że jest w stanie zmobilizować większą rzeszę stronników i sym- samowystarczalności i izolacji od reszty społeczeństwa. Z postępującą patyków. Aktywność tej małej praskiej sceny odegrała główną rolę w for- neoliberalizacją państwa, bez związków z szeroko pojętym społeczeń- macji czeskiego dyskursu na temat skłotingu i percepcji skłotingu w domi- stwem, scena przeszła przez okres upadku w okresie od 1998 do 2009 nującym społeczeństwie. roku, koncentrując się na subkulturowych wydarzeniach i fragmenta- rycznej aktywności politycznej. Ta tendencja osłabła wraz z nadejściem Podczas dwudziestopięcioletniego istnienia, skłoting i scena skłoterska globalnego kryzysu ekonomicznego, za sprawą którego wszechobecna w Pradze ewoluowały w ramach ciągle zmieniających się uwarunkowań. atmosfera kryzysu kapitalizmu stworzyła środowisko bardziej sprzyjające Analiza społeczno-przestrzennych warunków, które, według Martineza, dystrybucji radykalno-lewicowych ideałów i otwartej krytyce systemu kapi- umożliwiają skłoting, pokazała, że postsocjalistyczna Praga, nawet w póź- talistycznego. Nowi ludzie, którzy przyłączyli się do sceny, byli znacząco niejszej epoce trwającej restrukturyzacji miejskiej zawsze dysponowała bardziej wykształceni i dążyli do osiągania swoich celów w bardziej wyszu- wystarczającą liczbą opuszczonych nieruchomości, w tym tych, które były kany sposób niż ich poprzednicy z lat dziewięćdziesiątych. W kontekście przystosowane do zamieszkiwania. Jednak z wyjątkiem wczesnej post- kryzysu kapitalizmu, scena, której brakowało zeskłotowanego centrum, socjalistycznej transformacji, spontaniczne użycie pustej nieruchomości niezdolna do jego pozyskania z uwagi na ostre represje policji i szybkie przez inicjatywy oddolne ograniczało nieliberalne prawo, społeczna per- eksmisje, zaczęła stosować okupacje domów jako konfrontacyjną tak- cepcja wolnego rynku i prywatnej własności jako fundamentów wolności37, tykę umożliwiającą rozsiew krytyki kapitalizmu i skuteczniejszą recepcję a także wszechobecne spekulacje nieruchomościami, ścisła i skuteczna ich roszczeń. W celu pozyskania większej publiki, która dzieliła podobne ochrona porzuconych domów przed nielegalnymi okupacjami oraz coraz obawy, scena poszerzyła ramy swojej aktywności poprzez umieszczanie słabsze prawa zamieszkiwania. Pośród tych niesprzyjających warunków, swoich działań w szerszym kontekście społecznym. Robiono to poprzez inne społeczno-przestrzenne czynniki, takie jak zainteresowanie mediów nagłaśnianie artykułowanej przez scenę krytyki, wymierzonej w osłabianie A 37. czy wsparcie sąsiadów, odgrywały znaczącą rolę tylko w kilku przypad- praw lokatorskich, niszczenie dziedzictwa historycznego, wszechobecną L. Holy, The little czech kach długotrwałych skłotów. Podczas gdy prawie wszystkie skłoty cieszyły spekulację na rynku nieruchomości, nadmierne zabezpieczanie prywatnej and great czech nation. się pewnym wsparciem ze strony swoich sąsiadów – z wyjątkiem Milady własności i ogólne utowarowienie przestrzeni miejskiej i życia w mieście, National identity and post- w okresie jej upadku – sposób ich przedstawiania w mediach znacznie się a także poprzez promowanie demokracji bezpośredniej jako elementu -communist societal trans- zmienił: od neutralnego i nieuprzedzonego w latach dziewięćdziesiątych, codziennego życia. Zaangażowanie skłotersów w nowe aktywności i two- formation, Cambridge: przez przeważnie agresywną prezentację aktywności skłotersów po 2009 rzenie nowych koalicji i sojuszy, tzn. ochrona ludzi zagrożonych bezdom- Cambridge University roku, po obecny pozytywny odzew ze strony mediów w kwestii Kliniki. Jej nością, wspieranie dyskryminowanych grup takich jak Romowie, lub goto- Press, 1996. prezentacja nie jest jednak do końca precyzyjna z uwagi na początkową wanie dla potrzebujących, ucieleśniało zarówno proces rozszerzania ram,

43 Skłoting

stwie. Dlatego też skłotersi zawsze próbowali negocjować legalizację lub półlegalizację swojej aktywności. Ponieważ główną motywacją dla tej taktyki było pragnienie, by wzbogacić praskie miejskie środowisko auto- 40 nomicznymi geografiami , które wymykają się logice kapitalizmu i umoż- A 40. J. Pickerill, w Pradze po 1989 roku liwiają dalszą polityczną mobilizację, skłotersom w Pradze udawało się uniknąć wchłonięcia przez system. W rezultacie odgrywają oni kluczową P. Chattereton, Notes rolę w pielęgnowaniu radykalnych idei lewicowych w czeskiej przestrzeni towards autonomous publicznej. Dzięki taktyce inicjatywy Klinika, skłoting i radykalna lewicowa geographies. Creation, polityka cieszą się dziś bezprecedensowym zainteresowaniem czeskiego resistance and self społeczeństwa, a idea ponownego użytkowania pustych budynków w koń- management as cu stała się społecznie wartościowym i ważnym tematem. survival tactics, „Progress in Human Geography” 2006, 30, PODZIĘKOWANIA nr 6, s. 1–17.

Badania zostały przeprowadzone dzięki wsparciu Czeskiej Agencji Grantowej (Grantová Agentura České Republiky) w ramach projektu pt. „Contested Czech Cities: Citizen participation in post-socialist urban restructuring” [Kontestowane czeskie miasta: obywatelskie uczestnictwo w postsocjalistycznej restrukturyzacji miejskiej] (grant 14-24977P) oraz wsparciu Ministerstwa Edukacji, Młodzieży i Sportu – programu Instytucjonalnego Wsparcia dla Długoterminowego Rozwoju Organizacji Badawczych – Uniwersytet Karola, Wydział Humanistyki (Charles Univ, Fac jak i ich łączenia. W dominującym dyskursie przeważająca wizja skłotingu Human 2012). jako antyspołecznej, nielegalnej, subkulturowej praktyki została częściowo skruszona poprzez nagłośnienie społecznych aspektów praktyki skłotin- gu i związanych z tym pozytywnych niekapitalistycznych wartości, takich Tłumaczył Filip Lipiński jak dzielenie się, współpraca i solidarność. Powyżej wspomniane procesy dostosowania ram były później poszerzone podczas ostatnich walk o autonomiczne centrum Klinika, skutkowały z kolei pozyskaniem nowych sprzymierzeńców i sympatyków, a także inicjacją nowej współpracy i obu- stronnej pomocy. Poprzez poszerzanie wcześniej wąskiej ramy skłotingu, skłotersi zdołali przedstawić społeczeństwu możliwą do przeprowadzenia inicjatywę obywatelską, która korzysta z porzuconych budynków publicznych w uzasadnionych i wysoce potrzebnych celach społecznych, zdołali też założyć dotychczas nieistniejące solidarnościowe centrum w Pradze.

Nawet jeśli Kliniki nie można określić za pomocą podstawowych wyróż- A 39. ników politycznego skłotingu wskazanych przez Pruijta, tzn. otwartej H. Pruijt, The Logic konfrontacji z systemem i odmowy negocjowania swojego statusu praw- 39 of Urban Squatting…, nego , to taktykę, po którą sięgnęli skłotersi w Pradze, należy rozumieć s. 19–45. w kontekście słabej i wrażliwej pozycji skłotingu w czeskim społeczeń-

45 przedmowa

ROZDZIAŁ 2 Rozwój skłotingu w Polsce: lokalne różnice oraz znaczenie spójności i trwałości

47 przedmowa Rozwój skłotingu w Polsce: lokalne różnice oraz znaczenie spójności i trwałości

Dominika V. Polanska, Grzegorz Piotrowski

ABSTRAKT

Skłoting pojawia się w Polsce od lat dziewięćdziesiątych. Wzrastająca prywatyzacja nieruchomości w poprzednim stuleciu przyczyniła się do intensyfikacji tego zjawiska w kraju. Przedmiotem studium zamieszczo- nego w niniejszym rozdziale są dwa polskie miasta: Warszawa i Poznań, uznawane za najbardziej żywe środowiska skłoterskie. Badamy je pod kątem tego, jak w tych dwóch miejscach skłotersi traktują i wykorzystują struktury zewnętrzne. Celem tekstu jest analiza strukturalnych możliwości warunkujących wyłanianie się i rozwój skłotingu oraz tego, jak skłotersi na nie reagują i jak z nich korzystają. Chcemy pokazać, dlaczego skłoting rozwinął się w tych dwóch miastach w odmienny sposób, wskazując, że kluczowymi aspektami dla różnych ścieżek są trwanie i spójność sceny skłoterskiej. Na przykładzie tych dwóch przypadków pragniemy pokazać, że spójność tego środowiska i jego długie trwanie warunkują wykorzystywanie przez aktywistów niektórych struktur możliwości (politycznych, prawnych, dyskursywnych i ekonomicznych) i skutkują nieco odmiennymi formami skłotingu. Empiryczne podstawy rozdziału stanowi czterdzieści wywiadów, z których dwadzieścia zostało przeprowadzonych z skłotersami w Warszawie w roku 2013 i dwadzieścia w Poznaniu w latach 2008–2013. W tekście stwierdzamy, że trwałość środowisk skłoterskich neutralizuje tendencje do otwierania się na zewnętrzne koalicje i ustanawiania silnych, zinstytucjonalizowanych form walki politycznej.

49 WSTĘP A 1. A 3. Rozwój skłotingu Pierwsze próby skłotingu w Polsce zostały odnotowane w 1991 roku we P. Żuk, Społeczeństwo Na życzenie jednego dotyczyły sposobów postrze- 1 Wrocławiu i od tego czasu ruch rozprzestrzenił się do kilku innych pol- w działaniu. Ekolodzy, z kolektywów siedem gania własnego zaangażo- 2 skich miast . W dalszej części artykułu piszemy o tym, że skłoting sam feministki, skłotersi, wywiadów wycofano z analizo- wania przez aktywistów, ich w sobie nie jest uznawany za przestępstwo i wynikał niekiedy z konkret- Warszawa: Wydawnictwo wanego materiału. spojrzenia na działalność ich nych potrzeb, przede wszystkim zaś z motywacji ideologicznych. Coraz Naukowe Scholar, 2001. skłotów, ale także na bardziej częstsze próby reprywatyzacji zasobów mieszkaniowych w pierwszej A 4. nieformalne i osobiste cechy dekadzie XXI wieku i komplikacje związane z wyjaśnianiem statusu wła- A 2. Istniały trzy kryteria wyboru ich zaangażowania i relacji w Polsce sności budynków oraz ziemi skutkowały wzrostem liczby pustosta- Definiujemy „skłoting” aktywistów skłotingu do społecznych. Wywiady były nów, co częściowo przyczyniło się do intensyfikacji skłotingu w Polsce. jako zbiorowe przejmo- wywiadów: pierwszym była systematycznie transkry- Zamierzamy wykazać, w jaki sposób spójność i trwałość sceny skłotin- wanie nieruchomości bez ich autoidentyfikacja jako bowane i kodowane przez gowej, to znaczy trwałość rozmaitych relacji, ich spoistość oraz stopień zgody właściciela. Mamy skłotersów, drugim – ich przy- autorów (analiza treści) w celu świadomość, że w Polsce należność do kolektywu skło- wydobycia przewodnich

otwartości na nowych członków i zewnętrzne wpływy, ma znaczenie dla wykorzystania przez skłotersów dostępnych im w określonym środowi- w okresie socjalizmu terskiego (musieli być uznani tematów. Z uwagi na ustalenia sku struktur możliwości. Struktury możliwości (ang. opportunity structu- budynki także były przez innych za skłotersów) dotyczące anonimowości res, termin wprowadzony w połowie lat osiemdziesiątych przez Benforda zajmowane nielegalnie, i fakt zamieszkiwania materiał dotyczący każdego i Snowa do analizy ruchów społecznych) są tu definiowanie jako struk- ale praktyki te mają swój w jakimś momencie na skłocie z miast był osobno badany tury zewnętrzne, które umacniają lub ograniczają zbiorowych aktorów. indywidualny rys (zaspo- w omawianym mieście; trzecim przez autorów, a tematy Interesuje nas to, w jaki sposób są one wykorzystywane przez skłotersów kajanie potrzeb jednostek warunkiem była ich aktywność wyłonione w pierwszej fazie w dwóch różnych środowiskach. Zamierzamy to zbadać, studiując skłoting lub rodzin albo w celach w środowisku w momencie porównano następnie we w dwóch polskich miastach: Warszawie i Poznaniu, uważanych za najbar- artystycznych), brak w nich przeprowadzania wywiadu wspólnej analizie. dziej aktywne ośrodki skłotingu. natomiast zbiorowej ramy (choć nie musieli koniecznie i otwarcie politycznych mieszkać na skłocie), by pobudek. być w stanie podzielić się Naszym celem jest analiza struktur możliwości, które warunkują pojawia- refleksjami na temat ostatnich nie się i rozwój skłotingu oraz tego, jest skłotersi reagują na te możliwości zmian w ramach ruchu. Pytania i z nich korzystają. Mamy zamiar pokazać, dlaczego scena skłoterska roz- zadawane podczas rozmów winęła się w tych dwóch miastach w odmienny sposób. Podkreślamy przy tym, że kluczowymi aspektami dla różnych ścieżek rozwoju tego ruchu są trwałość i spójność sceny skłoterskiej. Na podstawie tych dwóch przypad- ków pragniemy pokazać, że spójność tego środowiska i jego długie trwanie albo zmniejszają, albo intensyfikują niektóre szczególne cechy struktur możliwości (politycznych, prawnych, dyskursywnych i ekonomicznych) oraz skutkują nieco innym, zdeterminowanym lokalnie rozwojem skłotingu.

Empiryczną bazę rozdziału stanowią trzydzieści trzy wywiady, z których trzynaście zostało przeprowadzonych ze skłotersami w Warszawie w 2013 roku3, a dwadzieścia w Poznaniu w latach 2008–2013. Nasze wywiady były częściowo strukturyzowane, zostały przeprowadzone na skłotach lub na neutralnym terenie i trwały od 45 minut do ponad dwóch godzin4. Dla bez- pieczeństwa naszych rozmówców w cytowanych fragmentach wywiadów używamy systemu numeracyjnego. Materiał empiryczny został w naszej

analizie uzupełniony o odniesienia do publikacji i materiałów wideo autor- Wśród tych trzech państw Polska wyróżniona została jako kraj z najbar- A 7. stwa aktywistów lub im poświęconych, które ukazały się w oficjalnych dziej stabilną i żywą sceną skłotingu, zwłaszcza z uwagi na skłot Rozbrat, G. Piotrowski, Squatting Rozwój skłotingu 7 dokumentach, mainstreamowych mediach, mediach społecznościowych założony w Poznaniu w 1994 roku . Piotrowski twierdzi, że względnie mała in the East – Rozbrat in i w internecie. skala (w porównaniu z zachodnimi odpowiednikami) polskich i środkowo- Poland, [w:] Squatting europejskich środowisk skłoterskich była wynikiem powszechnego odrzu- and Autonomous Action 8 Większość skłotersów, z którymi rozmawialiśmy, to dwudziesto- i trzydzie- cenia lewicowej ideologii i radykalnej polityki . in Europe, 1980–present, stolatkowe i wielu z nich miało względnie długie doświadczenie w skło- red. B. v.d. Steen, A. Katzeff, tingu (w Polsce i za granicą). W dużej części są to studenci zatrudnie- Żuk, a także Pluciński, twierdzą, że skłoting w Polsce związany był z roz- i L. v. Houdinzje, Oakland, 9 ni na pół etatu lub na umowach czasowych, niektórzy utrzymują się też wojem w latach osiemdziesiątych kultury alternatywnej . Pojawienie się CA: PM Press, 2014.

w Polsce z małych projektów biznesowych. Ich działalność skłoterska łączyła się tego nowego zjawiska w latach dziewięćdziesiątych można częścio- z uczestnictwem w grupach anarchistycznych, inicjatywach antyfaszy- wo wyjaśnić wpływem Zachodu po zmianie systemu politycznego. A 8. stowskich i innych formach działalności, które można było określić jako Strukturalne uwarunkowania, które w swojej analizie wyróżnia Żuk, to Ibidem; zob. też O. Císař, lewicowo-wolnościowe. Kryterium selekcji rozmówców była różnorodność transformacja systemowa wynikająca z pojawienia się kapitalizmu, który Postcommunism and Social Movements, [w:]

perspektyw dotyczących skłotingu w każdym z miast, dlatego wybierali- z kolei wpłynął na zmiany społeczno-ekonomiczne. Nasze studium stano- 10 śmy respondentów z różnym doświadczeniem na tym polu (różne skłoty, wi bardziej aktualne spojrzenie na problem skłotingu , bowiem twierdzi- The Wiley-Blackwell A 5. długość działań aktywistycznych, płeć itd.). my, że skłoting w Polsce powinien być analizowany jako odpowiedź – obok Encyclopedia of Social A. Gagyi, The Shifting innych czynników – na sytuację mieszkaniową w Polsce (brak przystęp- and Political Movements, Meaning of ‘Autonomy’ in Rozdział rozpoczynamy przeglądem wcześniejszych opracowań dotyczą- nych cenowo lokali mieszkalnych, pustostany, prywatyzacja zasobów London: Blackwell 2013, the East European Diffusion cych skłotingu w postsocjalistycznej Europie, a następnie analizą uwa- mieszkaniowych), oraz na brak przestrzeni dla rozwoju kultury alterna- s. 994–999. of the Alterglobalization runkowań skłotingu w innych miejscach na świecie. Dalej prezentujemy tywnej jak oraz neoliberalne zarządzanie miastami, które umocniło się 11 Movement, [w:] teoretyczną ramę analizy poprzez omówienie relacji między różnymi zwłaszcza w pierwszej dekadzie XXI wieku . A 9. Understanding European aspektami koncepcji struktur możliwości, a także przedstawiamy rolę P. Żuk, Społeczeństwo Movements: New Social spójności i trwałości dla wykorzystania struktur możliwości przez skło- Istnieje o wiele więcej opracowań na temat zachodnich kontekstów w działaniu…; P. Płuciński, Movements, Global Justice tersów. W części analitycznej twierdzimy, że owa stabilność i trwałość to (zwłaszcza Europy Zachodniej i Ameryki Północnej), choć te oparte na „Miasto to nie firma!” Struggles, Anti-austerity czynniki decydujące o bardziej trwałym charakterze działań skłotersów. uwarunkowaniach strukturalnych i strukturach możliwości jako czynni- Dylematy i tożsamość Protest, red. W końcowej części konkludujemy, że trwałość środowiska skłotersów kach ułatwiających/utrudniających skłoting w konkretnych kontekstach polityczna miejskich C. Flescher Fominaya, pokazała w tym przypadku mniejsze prawdopodobieństwo otwierania się stanowią mniejszość. Prujit opisuje, jak władze Amsterdamu opracowa- ruchów społecznych we L. Cox, New York: Routledge, na zewnętrzne koalicje i użycia silniej zinstytucjonalizowanych form poli- ły strategie eliminujące skłoting poprzez jego legalizację, organizując współczesnej Polsce, 12 2013; G. Piotrowski, tycznej walki. umowy dzierżawy z indywidualnymi skłotersami . Katsiaficas twierdzi, „Przegląd Socjologiczny” Alterglobalism in że w Berlinie strategia polegała na pacyfikacji środowiska skłoterskiego 2014, 1, s. 137–170. Postsocialism. A Study poprzez stworzenie rozłamu pomiędzy radykalnymi i umiarkowanymi frak- NIEWYSTARCZAJĄCO ZBADANA CZĘŚĆ EUROPY: WCZEŚNIEJSZE STUDIA 13 of Central and Eastern cjami ruchów skłoterskich . Aktywiści, którzy zgodzili się zamienić swoje A 10. European Activists, skłoty w legalne Wohnprojekte, stracili kontakt z radykalnymi frakcjami D. V. Polanska, Florence: European Studia nad skłotingiem w postsocjalistycznej Europie są ograniczone ruchu odrzucającymi kompromis z władzami. Ponadto Holm i Kuhn twier- G. Piotrowski, The University Institute, 2011. i rzadko temat ten stawał się przedmiotem badań i analiz. Zamiast tego dzą, że ruch skłoterski w Berlinie w latach osiemdziesiątych przyczynił transformative power of opisywano go przy okazji omawiania innych ruchów społecznych, zbioro- się do miejskiej odnowy Berlina w sytuacji poważnego braku mieszkań cooperation between social 14 A 6. wych akcji czy form ekspresji kulturowej, na przykład w kontekście środko- i do legitymizacji kryzysu w polityce mieszkaniowej . Ilościowe badania movements: the case of 5 G. Piotrowski, Squatted woeuropejskiego ruchu alterglobalistycznego . Jednak liczba opracowań, skłotingu Guzmana-Conchy pokazują, że najbardziej powszechne czynniki squatting and tenants’ Social Centers in Central które bezpośrednio podejmują zagadnienie pojawiania się i rozwoju skło- rozwoju silnej sceny skłotingu stanowiły: bezrobocie młodzieży, lewicowo movements in Poland, 6 and Eastern Europe, tingu w tym regionie, powoli rośnie. Piotrowski badając skłoting w trzech zorientowane środowiska, obecność radykalnie prawicowych ugrupowań „City: Analysis of Urban 15 International Center for różnych państwach tego regionu – w Polsce, na Węgrzech i w Czechach i polityki oraz skala reakcji lokalnych władz . Trends, Culture, Theory, Research and Analysis, – wysnuł wniosek, że głównym wyzwaniem dla rozwoju tego zjawiska jest Policy, Action” 2015, 19, Working Paper, 2011. mała skala ruchów lewicowych i jego nowatorski charakter w regionie. 2–3, s. 274–296.

A 11. Corr rozróżnia szereg taktyk, po które sięgają skłotersi w różnych kon- stosowanych w zbiorowym działaniu struktur możliwości politycznych, A 15. Por. D. V. Polanska, tekstach. Wspomina taktykę w dziedzinie regulacji prawnych, mediów prawnych, ekonomicznych i dyskursywnych. W naszym rozdziale podkre- C. Guzman-Concha, Rozwój skłotingu 16 Cognitive dimension i współpracy, szerszego wsparcia itd. . Opisuje, jak aktywiści dla osią- ślamy wagę społecznej spójności i trwałości, czynników przenikających te Radical Social Movements in cross-movement gnięcia swoich celów korzystają z konstytucyjnego prawa i dróg prawnych. struktury możliwości, niekiedy ułatwiających, kiedy indziej osłabiających in Western Europe: alliances: the case of Analizuje on również przypadki represji państwowych i tego, jak na nie sposoby korzystania z owych możliwości przez zbiorowych aktorów. A Configurational squatting and tenants’ zareagowała scena skłoterska i ruchy lokatorskie, twierdząc, że represje Analysis, „Social movements in Warsaw, „mogą wyraźnie wskazać wcześniej niewidocznego przeciwnika, cemen- Polityczne struktury możliwości definiuje zwykle stopień otwartości/ Movement Studies”, DOI: „Interface: a journal tując solidarność pomiędzy aktywistami oraz tymi, którzy wcześniej nie zamkniętości zinstytucjonalizowanego systemu politycznego, stabilność 10.1080/14742837. 17 for and about social byli zaangażowani” i w rezultacie umocnić ten ruch. Martinez i Cattaneo elit w systemie politycznym, dostępność sprzymierzeńców w gronie elit 2014.998644. 20 w Polsce movements” 2014, 6, 2, opisują na podstawie przypadku Hiszpanii, jak zmieniający się klimat poli- i stopień represji ze strony państwa . Dlatego powinno się je rozumieć s. 328–356. tyczny wpłynął na skłoting i pozwalał na popularyzację tej formy kolek- również jako zagrożenie, na które odpowiadają i reagują zbiorowi aktorzy. A 16. tywnego działania. Postrzegają oni skłoting jako reakcję na strukturalne Wskazując uwarunkowania działania ruchów społecznych i innych zbio- A. Corr, No trespassing. A 12. nierówności i definiują go jako „alternatywny sposób życia na marginesach rowych podmiotów, dodajemy do tego wymiaru politycznego strukturę Squatting, rent strikes and H. Pruijt, Squatting in land struggles worldwide,

kapitalistycznych schematów i polityczne doświadczenie protestowania, możliwości prawnej, którą traktujemy jako osobny typ struktury możli- 18 21 Europe, [w:] Squatting a także mobilizację przez bezpośrednie działanie” . Jednakże skłoting wości, bowiem zbiorowe podmioty mogą, dla osiągnięcia swoich celów , Cambridge, MA: South End in Europe: Radical nie tylko jest warunkowany przez otwarcia w strukturach możliwości poli- używać ich niezależnie od struktur możliwości politycznych. Możliwości Press, 1999. Spaces, Urban Struggles, tycznych. Kilku badaczy pokazało, że równie ważne mogą być struktury ekonomiczne odnoszą się tutaj do tego, jak zbiorowi aktorzy korzystają 19 red. Squatting Europe prawne i reakcje skłotersów na nie . Ponadto głównym czynnikiem w opi- z możliwości i strategii ekonomicznych. Umiejętność mobilizacji środków A 17. Kollective, New York: sanych wyżej przypadkach było szersze wsparcie, które udało się zdobyć można uznać za kluczowy czynnik mający wpływ na sukces lub porażkę A. Corr, No trespassing…, Minor Compositions, skłotersom, poprzez włączenie w to wsparcia sąsiedzkiego czy szerszej zbiorowych aktorów i skuteczność osiągania ich celów w kategorii spo- s. 115. 22 2013, s. 31. publiczności i mediów. łecznej/ekonomicznej zmiany . Ekonomiczne możliwości, a także inne rodzaje struktur możliwości, można odnieść do struktur możliwości A 18. 23 A 13. Większość wspomnianych wcześniej opracowań pokazuje, jak skłoter- prawnych i politycznych . Struktury możliwości dyskursywnych wiążą się M. Martínez, C. Cattaneo, G. Katsiaficas, The si reagują na warunki strukturalne. Autorzy większości z nich podkre- z tym, co wydaje się szerszej publiczności (lub konkretnym, docelowym Squatting as a response to subversion of politics: ślają, że za powodzenie skłotingu odpowiada wrażliwość skłotersów na odbiorcom) „rozsądne” i „uprawnione” w konkretnym kontekście. Były one social needs, the housing European autonomous czynniki ekonomiczne, nielegalna natura skłotingu i szersze wsparcie stosowane przez badaczy do analizy „prawdopodobieństwa, z jakim ramy question and the crisis movements and the (opinii publicznej i mediów). Niektórzy pokazują, jak skłotersi ingerują ruchu społecznego osiągają największy potencjał mobilizacji aktualnych of capitalism, [w:] The decolonization of w struktury polityki miejskiej i przyczyniają się do ich zmiany. Tymczasem i nowych rekrutów oraz przekonują ogół społeczeństwa do postulatów Squatters’ Movement in everyday life, Atlantic naszym celem jest koncentracja na spójności i trwałości środowiska ruchu i skłaniają władze do zmiany polityki i praktyk zgodnie z agendą Europe, red. C. Cattaneo, 24 Highlands, NJ: aktywistów oraz zbadanie roli tych cech dla rozwoju skłotingu i tego, ruchu” . Krytycy podejścia opartego na strukturach możliwości wskazują, M. Martínez, London: Pluto Humanities Press, 1997. jak skłotersi korzystają ze struktur możliwości politycznych, prawnych że większość badań przeprowadzanych w ten sposób koncentruje się na Press, 2014, s. 29. i ekonomicznych. zorganizowanych grupach, których celem jest polityczna zmiana, a nie na A 14. grupach, które dążą do kulturalnej zmiany, gdzie państwo nie jest identy- A 19. 25 A. Holm, A. Kuhn, fikowane jako wróg (przynajmniej nie otwarcie) . M. Martínez, How Do STRUKTURY MOŻLIWOŚCI I PERSPEKTYWA RELACYJNA: Squatting and urban Squatters Deal with RAMA TEORETYCZNA renewal: the interaction Uznajemy struktury możliwości politycznych i prawnych za najważniej- the State? Legalization of squatter movements sze – i często ze sobą powiązane – dla rozwoju skłotingu na poziomie and Anomalous and strategies of urban Aby zrozumieć warunki rozwoju skłotingu w Polsce i jego rozmaite lokalne narodowym, istotniejsze niż struktury możliwości ekonomicznych i dys- Institutionalization in restructuring in Berlin, drogi rozwoju, stosujemy teorie określane w naukach społecznych jako kursywnych. Jednak spojrzenie na różnice na poziomie lokalnym pozwala Madrid, „International „International Journal struktury możliwości, które umożliwiają i określają działanie oraz rozwój skoncentrować naszą uwagę na charakterze sceny skłotingowej w kate- Journal of Urban and of Urban and Regional zbiorowych aktorów. Proponujemy analizę kolektywnego działania przez goriach trwałości/osadzenia i spójności. Nasz przyczynek teoretyczny do Regional Research” Research” 2011, 35, 5, pryzmat pojęcia struktur możliwości, które w tym przekonaniu nie tyl- analizy struktur możliwości to perspektywa relacyjna z naciskiem na spój- 2014, 38, 2, s. 646–674; s. 644–658. ko dotyczą wymiaru politycznego, ale również pozwalają na rozróżnienie ności zagadnienia, która obecna jest we wszystkich strategiach, z których M. Martínez, et al.,

Unavoidable dilemmas: A 23. A 25. korzystają zbiorowi aktorzy. Dowiedziemy, że spójność sceny skłotingowej squatters dealing with the law, A. R. Tickamyer, C. N. Duncan, Por. Rethinking social oraz jej trwałość są kluczowymi czynnikami różnicującymi ścieżki rozwoju Rozwój skłotingu [w:] The Squatters’ Movement Poverty and Opportunity movements, red. J. Goodwin, skłotingu, które zaobserwowaliśmy w Warszawie i Poznaniu. Sugerujemy, in Europe, red. C. Cattaneo, Structure in Rural America, J. Jasper, Lanham: Rowman że stałość i trwałość tej sceny są istotne w kontekście trwalszych rozwią- M. Martínez, London: Pluto „Annual Review of Sociology” & Littlefield, 2004. zań dla zmagań skłotersów. Press, 2014. 1990, 16, s. 67–86; E. E. Korolczuk, S. Saxonberg, A 26. Wielu badaczy kapitału społecznego podkreślało rolę, jaką odegrają rela- A 20. Strategies of contentious B. Edwards, Social Capital cje społeczne – rozłożone w czasie – w osiąganiu celów przez jednostki 26 D. McAdam, et al. Comparative action: a comparative analysis and Social Movements, i grupy . W tym studium naszym celem nie jest analiza kapitału społecz-

w Polsce Perspectives on Social of the women's movements in [w:] The Wiley-Blackwell nego aktywistów skłotingu, ale tego, jak zbudowano spójność środowisk Movements, Cambridge: Poland and the Czech Republic, Encyclopedia...: DOI: skłoterskich w obu miastach i jak pojmowano struktury możliwości oraz Cambridge University Press, „European Societies” 2014, 10.1002/9780470674871. jak z nich korzystano. Stosujemy pojęcie spójności, by wskazać jakość 1996. DOI: 10.1080/14616696. związków charakteryzujących grupy społeczne. Wysoki stopień spójności 2014.977321. 27. A łączącej członków grup sprawia, że są oni skłonni do poświęcenia czasu A 21. Por. D. V. Polanska, i wysiłku na rzecz zrzeszonych jednostek i grupy, dzielenia się wiedzą, K. Jacobsson, Fragmentation A 24. G. Piotrowski, The transfor- zaufaniem, emocjonalnym zaangażowaniem i formowania wizji zbio- of the collective action H. McCammon, Discursive mative power… Por. B. v.d. rowej tożsamości. Trwałość grupy zapewnia jej stabilność potrzebną space: The animal rights opportunity structure, Steen, et al. Squatting and w tworzeniu spoistych związków. Im trwalsze są związki w obrębie grupy, movement in Poland, „East [w:] The Wiley-Blackwell Autonomous Action in Europe, tym większe zaufanie, chęć pomocy innym i wydajność komunikacji oraz European Politics” 2012, 28, 4, Encyclopedia of Social and 1980–present… dystrybucji wiedzy. Badając spójność, poszukujemy przypadków, w któ- s. 353–370. Political Movements, 2013: DOI: rych mamy do czynienia ze stabilnością członków grupy, a nie ich rotacją 10.1002/9781405198431, 1. i fluktuacją oraz napływem nowych, a także poszukujemy oznak jedności A 22. w przeciwieństwie do „profilowania” lub wewnętrznej dywersyfikacji skło- J. D. McCarthy, M. N. Zald, tersów. Analizując trwałość, koncentrujemy się głównie na długości funk- Social Movements in an cjonowania poszczególnych skłotów w każdym z miast, ale i na tworzeniu Organizational Society, Oxford: się nowych skłotów. Twierdzimy, że im dłużej funkcjonujące i spójniejsze Transaction Books, 1987, s. 45. środowisko, tym łatwiejsze i mniej energochłonne stają się relacje spo- łeczne; z kolei im dana scena jest mniej trwała i stabilna, tym staje się ona bardziej dynamiczna wewnętrznie i w relacji do innych scen. Dzieje się tak najprawdopodobniej z uwagi na mniejszą liczbę zasad rządzących relacjami oraz większe prawdopodobieństwo kooperacji i tworzenia koalicji w związkach, w których zasady są nowo ustanowione, rozwinięte i skodyfi- kowane. Uważamy, że rozmaite konflikty w obrębie grup lub pomiędzy nimi i jednostkami w ramach danej sceny, a także innymi aktorami stanowią istotne wyzwania dla możliwości współpracy i budowania sojuszy27.

STRUKTURY MOŻLIWOŚCI I SKŁOTING W POLSCE

W tej części skoncentrujemy się na wyjaśnieniu, jak zróżnicowane struktury możliwości politycznych, prawnych, ekonomicznych i dyskursywnych ograniczyły, ale i/lub umożliwiły skłoting w Polsce. W ostatnich latach, w porównaniu z innymi krajami, struktura możliwości politycznych dla

28 A 28. skłotingu w Polsce była względnie sprzyjająca . W 2013 roku rozpoczęto się odbyć jedynie w asyście policji lub straży miejskiej. Mimo to skłotersi Por. B. v.d. Steen, spotkania z ministrem transportu, budownictwa i gospodarki morskiej, i lokatorzy często muszą stawiać czoła nielegalnym praktykom egzekuto- Rozwój skłotingu et al. Squatting and Piotrem Styczniem, podczas których skłotersi, lokatorzy i władze pań- rów prawa, prywatnych agencji ochrony i właścicieli. Z innej strony można 29 Autonomous Action in stwowe omawiali politykę mieszkaniową kraju . Zbyt mało czasu upłynęło, zaobserwować wzrastającą biegłość skłotersów w dziedzinie użycia środ- Europe, 1980–present… by ocenić bezpośrednie rezultaty tych spotkań. Jednak możemy wniosko- ków i zastosowania procedur prawnych. wać, że struktury możliwości politycznych nie są całkowicie zamknięte dla A 29. skłotersów w Polsce. Jeśli chodzi o politykę na poziomie państwowym, Jeśli chodzi o struktury możliwości ekonomicznych, gdy tylko potrzebne D. V. Polanska, Cognitive tylko w niewielkim stopniu była ona kwestionowana przez polskich skło- jest wsparcie ekonomiczne, skłotersi używają narzędzi crowdfundingo- dimension in cross- tersów, zwykle bowiem koncentrują się oni na lokalnym/miejskim szczeblu wych: imprez charytatywnych lub pożyczek w ramach sceny skłoterskiej.

w Polsce -movement alliances… zarządzania. Rodzime struktury możliwości ekonomicznych są „zamknięte” dla polskich skłotersów, czy, ujmując to dokładniej, nie uznano tych struktur za ważny A 30. Tym niemniej polityczny klimat w Polsce powinno się postrzegać jako element ich walki . Struktury możliwości ekonomicznych wiążą się zwykle G. Piotrowski, zagrożenie dla skłotingu, a nie sprzyjającą okoliczność. Po 1989 roku z obszarem, gdzie sięga się po jedną z kluczowy zasad skłotingu – DIY (Do Alterglobalism in

Polska – wraz z większością krajów środkowoeuropejskich – uległa kom- It Yourself). DIY jest nie tylko sposobem radzenia sobie z ograniczeniami Postsocialism… binacji wpływów neoliberalnych (w szczególności pod względem ekono- budżetowymi, ale i formą antycypacyjnej polityki, gdy upolityczniony skło- 32 micznym) i prawicowo-konserwatywnych. Prawicowe grupy młodzieżowe ting rozumie się jako próbę „dekolonializacji życia codziennego” . A 32. A 31. są liczniejsze i większe niż lewicowe, można się zatem spodziewać, że G. Katsiaficas, Kodeks karny, § 193. nielegalne zajmowanie własności mieszkaniowej zyska tylko niewielkie Struktury możliwości dyskursywnych skłotingu w Polsce były przeważająco The subversion 30 wsparcie ze strony ogółu społeczeństwa . negatywne i niesprzyjające skłotingowi. W okresach zagrożeń (eksmisje, of politics… ataki na skłoty, nachodzenia lokatorów przez prywatnych właścicieli i „czy- Struktura polityczna jest ściśle powiązana ze strukturą prawną, i w przy- ścicieli”), sprawozdania medialne były nieco bardziej przychylne wobec padku Polski legalizacja skłotingu stanowi powracający problem. Tym nie- skłotersów. Jednak powszechna krytyka skłotersów wymierzona przeciwko mniej zawsze jest on rozwiązywany na lokalnym szczeblu, a jego rezultat mainstreamowym mediom polega na skłonności do ukazywania skłotin- zależy od chęci i stosunku miejskich władz do skłotingu, a także chęci gu jako zjawiska „subkulturowego”, pozbawiającego go jego politycznego skłotersów do współpracy z instytucjonalnymi aktorami oraz do instytu- znaczenia. Skłotersi twierdzą, że wiedza większej części społeczeństwa na cjonalizacji własnej działalności. Co istotne, skłoting nie jest kryminalizo- temat skłotingu nadal jest ograniczona i często odnosi się do „nieokrze- wany w Polsce – nie ma prawa, które stwierdzałoby, że skłoting per se jest sanych” i „odbiegających od normy” form zbiorowego działania, a skłoting działaniem przestępczym. Istnieje jednak prawo chroniące przed naru- jest interpretowany jako nieakceptowalne naruszenie prawa do własności. szeniem miru domowego31. Każdy, kto narusza mir domowy (np. poprzez W dalszej części naszego studium dwóch przypadków wyjaśnimy, jak skło- bezprawne wkroczenie na dany teren), ryzykuje karę grzywny, karę ogra- tersi próbują wpływać na opinię publiczną i strategicznie sięgają po media niczenia wolności lub więzienia do jednego roku. jako siły nacisku na władze. Nie będzie to jednak systematyczna analiza tego, jak media (lub inne formy dyskursywne) przedstawiają skłoting, Ustawa o ochronie praw lokatorów (2001/2010), Ustawa o spółdzielniach ponieważ takie studium wymagałoby osobnego opracowania. mieszkaniowych (2000) oraz Ustawa o własności lokali (1994) stanowią ważne akty prawne regulujące prawa lokatorów i możliwość korzystania SKŁOTING W WARSZAWIE: DYNAMICZNY, LECZ NIESTAŁY z „cudzej” własności oraz służą jako znaczące punkty odniesienia w strukturze prawnej, sprzyjające aktywistom mieszkaniowym, lokatorskim i skło- terskim. Regulacje prawne dotyczące ochrony lokatorów dają lokatorom W tej partii tekstu opisany zostanie przypadek warszawskiej sceny skło- prawo do pozostawania na posesji; nawet jeśli właściciel chce ich usunąć, tingu i jego ewolucja w porządku chronologicznym. Dokonamy tego, ana- eksmisję musi poprzedzić pozew sądowy. Właściciel nie może wejść do lizując zmieniające się struktury możliwości i to, w jaki sposób wykorzy- danego lokalu, chyba że lokator mu na to pozwoli, z wyjątkiem okoliczno- stywane były przez skłotersów tego miasta. Koncentrujemy się przede ści, w których podejrzewa, że ma miejsce sytuacja awaryjna lub niszcze- wszystkim na spójności i trwałości skłotingu w Warszawie i na tym, jak nie własności. W takim przypadku legalne wejście na daną posesję może czynniki te wpłynęły na korzystanie ze struktur możliwości.

Skłoting w Warszawie rozpoczął się w drugiej połowie lat dziewięćdzie- władzami, otwarto nowe centrum aktywności społecznej, A.D.A. Nowa A 36. siątych i z czasem intensyfikował się, gromadząc większą liczbę aktywi- przestrzeń nie była skłotem, lecz przestrzenią legalną, gdzie warunkiem Ibidem 18. Rozwój skłotingu stów. Próby działania trwały od kilku dni do kilku lat. Wszystkie najdłużej było, w zamian za umowę najmu, utworzenie przez aktywistów stowarzy- funkcjonujące skłoty w mieście założone zostały w pierwszej dekadzie XXI szenia. Stałość zalegalizowanej przestrzeni przyciągnęła niektórych z war- A 37. wieku, w których skład wchodziła Fabryka 2001/2002–2011 i Elba 2004– szawskich skłotersów, zwłaszcza tych z wcześniejszymi doświadczeniami Zakazujący eksmisji 2012. W czasie pisania tego tekstu (wiosna 2016) w Warszawie istniały eksmisji, podczas gdy inni postrzegali A.D.A. jako uzupełnienie (i nie do w okresie zimowym, dwie zaskłotowane przestrzenie – Syrena (2011) i Przychodnia (2012) – końca podobne, ponieważ nigdy nie mogła to być przestrzeń mieszkanio- między 1 września a 31 jedna zbiorowo zaskłotowana działka, Wagenburg (2007), oraz jedno zale- wa i została pozyskana legalnie) dla działalności innych skłotów w mieście. marca, jeśli eksmitowa- galizowane centrum aktywności społecznej, Aktywny Dom Alternatywny nym nie zapewnia się

w Polsce A.D.A. (2014). Wszystkie z nich są stosunkowo nowe (najstarszy działa od Prawna sytuacja skłotów była całkiem inna. Istnieją dwa skłoty ulokowane lokalu zastępczego lub 2007 roku), skupiają różne grupy skłotersów, oferując różne aktywności w centrum Warszawy, które stanowią element toczącego się w mieście, socjalnego. i postrzegają się jako reprezentujący różne „profile”. złożonego procesu reprywatyzacyjnego (wynikającego z nacjonalizacji ziemi i budynków w czasach państwowego socjalizmu). Jedna zeskłotowana A 38. Wywiad 5.

Gdy nastąpiła eksmisja jednego z najdłużej działających lokalnych skłotów, przestrzeń jest własnością prywatną. Drugie miejsce to budynek miejski, Elby, która miała miejsce w 2012 roku, po ponad ośmiu latach funkcjono- który stoi na prywatnej działce. Jedno z tych miejsc otwarto ze świadomo- wania, wydarzenie to wygenerowało znaczne wsparcie w postaci zorgani- ścią, jaki jest prawny status budynku, a także tego, że nie zostaje złamane zowanej po eksmisji demonstracji. Dwa tysiące demonstrantów stanowiło prawo nielegalnego wkroczenia na cudzy teren, jako że dana przestrzeń w polskim kontekście nadzwyczajną liczbę zwolenników tak radykalnego była otwarta dla każdego; „z łatwością mogliśmy wejść do środka, nie lewicowego ruchu. Po tej tak wyraźnej oznace wsparcia dla skłotu nastąpi- musieliśmy wyłamywać żadnych zamków i tak dalej”36. ła fala znacznego lokalnego i ogólnokrajowego zainteresowania ze strony mediów i deklarowana przez lokalnych polityków chęć dialogu ze skłoter- Jeden z tych skłotów zainicjował współpracę z miejskimi organizacjami sami. Skłotersi określili opisywaną sytuację jako „sprzyjającą: duże zain- lokatorskimi i legitymizował swoje istnienie w świetle praw lokatorskich. teresowanie mediów, nawet politycy wyciągnęli ręce, żeby w jakiś sposób Grupa skłotersów wielokrotnie korzystała z praw wynikających z prze- pomóc temu ruchowi skłoterskiemu”33. pisów zamieszkiwania i gdy zimą rozpoczął się okres ochronny37, wielu skłotersów odetchnęło z ulgą. Ponadto zapobiegano wszelkim próbom W rezultacie lokalne władze Śródmieścia zaproponowały otwarcie roz- nielegalnego wkraczania na teren skłotów poprzez barykadowanie wejść, mów ze skłotersami, jako że po eksmisji otwarto nowy skłot, Przychodnię, a w przypadkach gróźb przyciągano uwagę mediów, a także apelowano w budynku miejskim w centrum miasta. Rozmowy te na krótko sięgnęły o wsparcie sympatyków i innych aktywistów, którzy działali jako świad- A 33. szczebla miejskiego, gdzie Centrum Komunikacji Społecznej przejęło pro- kowie, tudzież fizycznie blokowano dostęp do skłotów. Ostatnio, w paź- Wywiad 6. Wywiady wadzenie spotkań. Skłotersi celowo zapraszali na rozmowy z lokalnymi dzierniku 2014, jednemu ze skłotów groziło zlicytowanie. Z uwagi na długi zebrane w archiwum władzami media, które „zamieniły je w dość szeroko nagłośnione wyda- właściciela, miasto chciało wystawić budynek na aukcję. Jednak aukcja 34 autorów. Użyte numery rzenie” . Inną strategią, po otwarciu negocjacji z lokalnymi władzami, było została odwołana ze względu na zablokowanie próby oszacowania budyn- wywiadów są losowe, aby przyprowadzanie na spotkania przedstawicieli różnych grup skłoterskich ku, a następnie częściowe spłacenie długu przez właściciela. uniemożliwić rozpoznanie w mieście, a także przedstawicieli organizacji lokatorskich. W rezultacie uczestników. Kolejne postulaty skłotersów nie tylko były upubliczniane przez zaproszone media, W przypadku drugiego skłotu sytuacja prawna wyglądała odmiennie. Jego oznaczenia wywiadów będą ale także poszerzane o kontekst polityki mieszkaniowej i praw lokatorów. oficjalne otwarcie miało odbyć się wcześniej niż to początkowo zapla- miały podobny kształt. Skłotersi, z którymi przeprowadzono wywiady, zauważali, że lokalne władze nowano ze względu na pozytywne w tamtym czasie (2012) nastawienie znajdują się pod presją pozytywnych sprawozdań medialnych. Oczekiwano mediów do kwestii skłotingu. Ważnym czynnikiem, który wpłynął na decy- A 34. również od władz tego, by stanowisko stolicy stanowiło dobry przykład dla zję o wcześniejszym otwarciu, był aspekt prawny, ponieważ eksmisja Elby Wywiad 15. innych polskich miast i aby zachowano dobry wizerunek miasta. „Mogli postrzegana była jako nielegalna i niewłaściwie przeprowadzona przez nas zgnieść, ponieważ mieli siłę, ale wtedy zniszczyliby sobie wizeru- policję, co dla skłotersów stanowiło sprzyjające okoliczności. Inauguracja 35 A 35. nek” , podsumował jeden ze skłotersów. W wyniku tych rozmów w kwiet- była strategicznym ruchem w momencie, gdy „wydawało się nam, że opi- 38 Wywiad 18. niu 2014 r., po długich negocjacjach pomiędzy skłotersami i lokalnymi nia publiczna jest po naszej stronie” .

Nielegalność działań policji podczas eksmisji Elby, a także pozytywny Sytuacja obozowiska Wagenburg jest odmienna, ponieważ przyczepy są odzew ze strony opinii publicznej pokazał, jak skłotersi korzystali ze struk- prywatną własnością aktywistów i stoją na zeskłotowanym terenie miej- Rozwój skłotingu tury możliwości prawnych w okresie sprzyjających struktur możliwości skim. Po sprawie sądowej, w wyniku której jeden z mieszkańców został dyskursywnych. Zeskłotowanie budynku miejskiego było także wyborem ukarany za nielegalne zajmowanie terenu, trwa negocjowanie umowy taktycznym z uwagi na skomplikowany status własności z „ziemią nale- z władzami miejskimi, by aktywiści mogli legalnie dzierżawić ziemię. żącą do prywatnych właścicieli i budynkiem należącym do BZN i zarzą- Lokalizacja nie jest tak „atrakcyjna” jak w przypadku centralnie umiejsco- 39 A 39. dzanym przez BZN (Biuro Zarządzania Nieruchomościami)” . Sytuacja ta wionych, zeskłotowanych budynków, bowiem miejsce to znajduje się na Wywiad 15 pokazuje również, jak bardzo świadomie skorzystano ze struktur możli- obrzeżach miasta. Powodem, dla którego w analizie uwzględniliśmy akty- wości dyskursywnych i jak były one postrzegane przez skłotersów, a także wistów mieszkających w obozowisku, jest fakt, że zamieszkuje go duża w Polsce A 40. uwidacznia rolę mediów głównego nurtu w tworzeniu pozytywnego wize- część grupy mieszkającej wcześniej w Elbie i środowisko to stanowi ważne Wywiad 10. runku skłotersów. W kręgach warszawskich skłotersów dobrze rozwinęły odniesienie w analizie społecznej spójności i dynamice sceny skłoterskiej się strategie medialne i istniały zasady dotyczące tego, kto ma repre- w mieście. Ta sama sytuacja odnosi się do A.D.A., która z definicji nie jest zentować skłotersów w mainstreamowych mediach, co należy mówić, skłotem, ale koncentruje aktywność warszawskich aktywistów.

które tematy lepiej omijać, którzy dziennikarze byli „godni zaufania” itd.; zasady te funkcjonowały po to, by kontrolować przekaz wysyłany do spo- Różne „profile” zeskłotowanych przestrzeni i zalegalizowane centrum łeczeństwa. Najbardziej zależało im, by unikać egzotyzacji skłotingu, lub, aktywności społecznej w Warszawie odzwierciedlają różnice w struktu- jak ujął to jeden z aktywistów, „pisania o XX [nazwa skłotu] jako o zoo rze ruchu skłoterskiego w tym mieście oraz różnice pod względem celów z małpami”40 , co postrzegano jako taktykę pozbawiającą skłoting jego takiej formy aktywizmu w relacji do możliwości na szczeblu lokalnym. Ilustracja 1. Skłot politycznego znaczenia. Z czasem, a zwłaszcza od czasu eksmisji dłużej funkcjonujących skło- Przychodnia tów – Fabryki i Elby, cyrkulacja skłotersów pomiędzy skłotami i centrum w Warszawie aktywności społecznej była dość znaczna. Wcześniej Elba miała działanie unifikujące z uwagi na poszerzające się z czasem (pomimo wewnętrznych różnic) spektrum działalności i bazy członkowskiej. „Profile” pojawiły się wyraźnie po eksmisji Elby w 2012 roku i postrzegane były przez skłoter- sów jako element rozwojowy, pozwalający im na zajęcie się i pogłębienie konkretnych zainteresowań i relacji. W jednym z wywiadów słyszymy: „Już od wielu lat zauważyłem takie tendencje (…), to świetnie, że gdy jest tyle miejsc jak to było przez jakiś czas w Warszawie, wszystko jest sprofilo- wane. Jedni czują się lepiej w Syrenie, inni na Elbląskiej, a jeszcze inni 41 w Czarnej Śmierci czy na Przychodni.” . A 41. Wywiad 3. Eksmisja ta nie tylko poskutkowała bardziej pragmatyczną postawą skło- tersów w Warszawie, ale też była interpretowana jako szansa, by znów A 42. zacząć skłotowanie i zmienić niektóre „stare” zwyczaje. Jeden przypadek Wywiad 2. krytyki dawnego środowiska dotyczy jego zamkniętości na nowych człon- ków i pomysły (opisanej przez jednego ze skłotersów jako „duszenie się we własnym sosie”42). Eksmisja z 2012 roku i otwarcie nowego skłotu, który szeroko otwierał drzwi dla nowych aktywistów, którzy chcieliby się przyłą- czyć i przedefiniować zasady skłotingu, zmieniło tę postać rzeczy. W ten sposób zewnętrzne zagrożenie uruchomiło nową dynamikę w społecznej spójności sceny. Otwarcie legalnej przestrzeni, A.D.A., także przyczyniło się do poszerzenia potencjalnego wsparcia dla skłotingu w mieście, które widziało, że działalność skłotu była otwarta dla każdego zainteresowanego

i że jego celem było dotarcie do szerszej publiki, a nie tylko zeskłotowane muzycznych (według części skłotersów około dziewięciuset), ale i roz- A 45. przestrzenie. Stanowił on miejsce spotkań dla skłotersów, byłych skłoter- mów, wykładów, wystaw, wydarzeń sportowych i innych wydarzeń. Przez G. Piotrowski, Squatting Rozwój skłotingu sów i kogokolwiek, kto miał chęć odwiedzić to miejsce lub zorganizować wiele lat będąc jedyną alternatywną przestrzenią w mieście, mieścił sklep in the East – Rozbrat in tam jakieś działania. z rowerami, kolektyw Jedzenie zamiast bomb, anarchistyczny, społeczny Poland… klub i bibliotekę, dom wydawniczy, a ostatnio klub sztuk walki Freedom Główne dyskusje w warszawskim środowisku skłoterskim dotyczyły legali- Fighters. Od samego początku Rozbrat był blisko związany z kulturą pun- zacji i autonomii, a także równowagi między działalnością polityczną i kul- krockową (i stał się ważnym miejscem koncertowym dla zespołów punko- Ilustracja 2. turalną. Jednak zgadzano się co do oceny przebiegu negocjacji z lokal- wych), a także z anarchistami, którzy mieli tam swoje spotkania (przede Skłot Od:zysk w Poznaniu. nymi władzami. Gdy negocjacje postrzegano jako chroniące i zmierzające wszystkim Federacja Anarchistyczna, a przez jakiś czas inne frakcje) Plakat reklamujący demon-

w Polsce do przedłużenia funkcjonowania skłotingu (poprzez obustronne umowy i nadali temu miejscu polityczną tożsamość. strację w obronie Rozbratu lub legalizację), lub jako nadające sprawie rozgłos, oceniano je pozytyw- w maju 2009 roku nie. Praktyczną stronę takiej postawy powinno oceniać się w relacji do burzliwej przeszłości skłotingu w Warszawie i braku trwałości. Nietrwałość

z kolei stworzyła bardziej dynamiczną i elastyczną postawę u samych skłotersów i podobnie wpłynęła na ich relacje z władzami (bardziej otwarte z czasem) i innymi aktorami, jak to miało miejsce w przypadku lokatorów43.

ROZWÓJ SKŁOTINGU W POZNANIU: TRWAŁY ZE STATYCZNYMI TENDENCJAMI

A 43. D. V. Polanska, Cognitive W tej części prezentujemy przypadek Poznania i jego sceny skłotingowej. dimension in cross- Fragment ma strukturę chronologiczną i jego celem jest analiza trwałości -movement alliances…; i spójności skłotingu w tym mieście w relacji do zmian w lokalnych struk- D. V. Polanska, turach możliwości i ich wykorzystywaniu przez skłotersów. G. Piotrowski, The transformative power… W Poznaniu znajduje się jeden z najstarszych, ciągle funkcjonujących skłotów w Polsce i w Europie: Rozbrat. Jego nazwę można przetłuma- A 44. czyć jako próba pokojowego oderwania się od rzeczywistości po to, by http://www.rozbrat.org/ się z nią pogodzić. Jak twierdzą autorzy strony internetowej tego miej- rozbrat, dostęp 10.07.2017 sca: „Rozbrat stanowi swoiste centrum kultury alternatywnej dla miasta Poznania, a właściwie dla całej Wielkopolski. Podejmowane są tu działania, których zrealizowanie w skomercjalizowanym świecie byłoby niemożliwe nigdzie indziej. Tworzymy miejsce oparte na niezależnej aktywności spo- łecznej i kulturalnej: bez dotacji, subsydiów, sponsorów, poza układami, poza koniunkturalizmem, dla siebie, dla szerzenia wolnej myśli, dla budowania społecznej świadomości”44. Założony w 1994 roku, stał się stałym punktem na lokalnej mapie kulturowej i politycznej45. Stare budynki prze- mysłowe ulokowane w pełnej zieleni części miasta, blisko centrum, były najpierw zajmowane w celach mieszkaniowych przez kilku aktywistów po ich powrocie z wypraw po Europie. Skłot został otwarty dla wszystkich w 1995 roku i od tego czasu stał się miejscem organizowania koncertów

A 46. Obecnie większość z około 20 mieszkańców należy do grup anarchi- W 2013 roku, młoda grupa aktywistów próbowała zająć budynek A 47. Wywiad 7. stycznych lub anarcho-feministycznych i była politycznie zaangażowana w Poznaniu i stworzyć w nim skłot o nazwie Warsztat, lecz zostali eks- M. Kącki, P. Żytnicki, Rozwój skłotingu przed zamieszkaniem na skłocie. Gdy w 2009 roku pojawiła się groźba, że mitowani kilka dni przed oficjalnym otwarciem przez antyterrorystycz- Brutalna policja kontra 47 teren, na którym ulokowany jest Rozbrat, zostanie zlicytowany, rozpoczę- ny oddział policji . Wcześniejsze próby skłotingu w Poznaniu (Magdan, marzyciele, „Gazeta to ogromną kampanię, która miała swoją kulminację w dwóch demon- Żydowska) były albo krótkotrwałe, albo brakowało im przekazu poli- Wyborcza” 31.08.2012. stracjach, w marcu i maju 2009 roku, które zebrały odpowiednio około tycznego. Ta sama grupa aktywistów, która założyła Warsztat, później 1500 i 900 uczestników (takie liczby na tego typu lewicowych wydarze- zajęła opuszczony, komercyjny budynek na Starym Rynku i założyli tam A 48. niach w Polsce to rzadkość). Miejsce nie zostało ostatecznie sprzedane w 2013 roku Od:zysk. Choć grupa ta jest blisko związana ze środowiskiem Wywiad 13. i pozostaje własnością małego banku spółdzielczego, ponieważ na aukcji Rozbratu i anarchistów, różni się od niego: średnia jej wieku jest znacznie w Polsce nie pojawili się potencjalni kupcy działki. Aktywiści twierdzili, że było to niższa (dwudziestoparolatkowie) grupa jest skoncentrowana na proble- A 49. w dużej mierze rezultatem ich strategii „odstraszania potencjalnych inwe- mach kulturowych i tożsamościowych, a nie walce klasowej i robotniczej. Wywiad 16. 46 Ilustracja 3. storów” , lecz miało to również związek z mającym miejsce w tamtym Od:zysk zorganizował kilka pokazów filmów LGBT, festiwal queer oraz Mural na skłocie czasie spadkiem na rynku poznańskich nieruchomości. warsztat samodzielnego robienia sex-zabawek. Dla anarchistów i skło- A 50. Rozbrat, Poznań M. Wybieralski, Anarchiści

tersów „starszego pokolenia” „tematy queer są drugorzędne i stanowią 48 odejście od walki klasowej i problemu kapitalizmu” . Budynek został otworzyli skłot tuż przy sprzedany na aukcji w 2014 roku pewnej firmie. Po aukcji nowy właściciel Starym Rynku w Poznaniu, ogłosił, że chce, by skłotersi wyprowadzili się na pokojowych warunkach „Gazeta Wyborcza” i złożył im propozycję finansową. W momencie pisania tego tekstu, nego- 26.04.2013, dostęp cjacje doprowadziły do porozumienia oraz przekazania przez nowego wła- 21.07.2016. ściciela 125 tys. złotych dotacji na rzecz Wielkopolskiego Stowarzyszenia Lokatorów. Decyzja ta wzbudziła sporo kontrowersji, zarówno wśród opinii publicznej, a także w środowisku skłotersów. Jednocześnie władze miasta zaczęły szukać pustostanów, do których skłotersi mogliby się wprowadzić. Jednak żadne z proponowanych miejsc nie spełniało wymagań skłoter- sów (z uwagi na niejasny stan prawny lub funkcję budynku). Pojawienie się nowego, zeskłotowanego społecznego centrum „stało się wyraźnym znakiem dla władz i dla poznaniaków. Pokazało, że ten ruch istnieje w mie- ście i jest dość silny”49. Lokalne media przychylnie podeszły do tej nowej inicjatywy:

Kamienica od wielu lat stała pusta i niszczała. (…) Kilka miesięcy temu, późną jesienią ubiegłego roku do budynku weszli ci, którzy dziś nazywają się kolektywem Od:zysk – młodzi anarchiści, niezależni animatorzy kultury, artyści. Stopniowo oczyszczali budynek, dokonywali niezbędnych napraw, aranżowali przestrzenie na działalność kulturalną i społeczną, zadamawiali się50.

Ten cytat świadczy o deklaracji ze strony skłotersów co do ich prób zdefiniowania tego miejsca w społeczno-kulturowych i politycznych kategoriach: jako przestrzeni dla alternatywnych działań kulturowych i jako

A 51. narzędzia przeciwko gentryfikacji, która jest jednym z przedmiotów walki w pozytywnym świetle (zwłaszcza w już cytowanej „Gazecie Wyborczej”), A 52. K. Herbst, anarchistycznej w Polsce. ale także są wspierani przez niektórych naukowców, którzy poszukują opo- http://www.rozbrat. Rozwój skłotingu M. Żakowska, zycyjnego głosu wobec lokalnego konserwatywnego Akademickiego Klubu org/informacje/ Ruchy nieformalne Na początku 2013 roku na mapie poznańskiego środowiska alternatyw- Obywatelskiego. Radykalny ruch prawicowy składa się z niewielu ugrupo- poznan/4318-owia- a kierunki rozwoju nego pojawiło się kolejne miejsce. Grupa aktywistów z obu skłotów kupiła wań, liczących od kilku do ok. dwudziestu pięciu członków, często nękanych dczenie-w-sprawie- ekonomii społecznej. przestrzeń w centrum miasta i otworzyła anarchistyczną kawiarnio-księ- przez lokalne grupy antyfaszystowskie. Choć ich działania są zwykle ogra- atakow-nacjonalistow- Rekomendacje dla garnię Zemsta. Zorganizowana na zasadzie spółdzielni socjalnej zrzeszała niczone, w 1996 i 2013 roku Rozbrat musiał stawić czoła dwóm neonazi- na-skot-odzysk- polityk publicznych, członków obu skłotów i przejęła rolę przestrzeni „otwartej”, organizując stowskim atakom. W wyniku pierwszego zraniono jedną osobę, a sprawcy i-anarchistyczn- Warszawa: Biblioteka liczne wystawy sztuki, rozmowy, prezentacje książek, pokazy filmowe itd. dostali wyroki pozbawienia wolności. Drugi, który miał miejsce podczas klubokawiarnie-

w Polsce Pożytku Publicznego, Zemsta jest finansowana ze sprzedaży książek, kawy ze „sprawiedliwego rodzinnego pikniku na skłocie, został skutecznie odparty. Z uwagi na zagro- zemsta, dostęp 51 2013, s. 36. handlu”, a ostatnio z serwowania wegańskich lunchów . Dlatego Zemsta żenie interwencją policji i atakami ugrupowań prawicowych lub nacjonali- 16.04.2016. to nie tylko przykład prefiguratywnej, wolnościowo-lewicowej polityki, ale stycznych, budynki zostały umocnione, z wieloma oknami zabitymi deskami pełni czysto ekonomiczną funkcję, wspierając niektórych członków sceny, i drzwiami otwieranymi tylko w krótkich przedziałach czasowych podczas

a niekiedy oferując przestrzeń dla aktywności, zwłaszcza pokazów sztuki, publicznych wydarzeń. 7 czerwca 2015 roku, podczas świętowania z okazji pokazów filmowych, dyskusji i wykładów. wywalczenia mistrzostwa przez lokalny klub piłkarski, około czterdziestu neonazistów zaatakowało Zemstę: wybili okna i wrzucili do środka racę. Zmiany na mapie społecznego aktywizmu w Poznaniu doprowadziły do Później liczący około trzysta pięćdziesiąt osób tłum zaatakował Od:zysk. podziału pracy w ramach wspomnianych przestrzeni. Rozbrat pozostaje Napastnicy wybili okna, próbowali się włamać do środka i podpalić skłot, miejscem punkrockowych imprez i koncertów, a tamtejsza galeria zosta- a następnie starli się z policją, która przybyła na miejsce wydarzeń52. Czyny ła przekształcona w salę ćwiczeń sztuk walki, podczas gdy wiele wyda- te zostały zbagatelizowane i zignorowane przez lokalne władze. rzeń artystycznych i debat publicznych odbywa się w Zemście i wcześniej w Od:zysku. Wszystkie miejsca są samowystarczalne, opierają się na orga- Przez lata lokalne władze słynęły z tego, że zasadniczo nie interesowały Ilustracja 4. Skłot nizacji benefitów i „składkach członkowskich”. Rozpowszechnia się rów- się oddolnymi inicjatywami. W odniesieniu do skłotingu nieliczne wyjątki Od:zysk w Poznaniu nież anarchistyczne materiały prasowe i książki, a także inne generujące wpływy wydarzenia i inicjatywy (takie jak sklep rowerowy). Jednak pomimo (lub raczej dzięki) wewnętrznego podziału pracy, pojawienie się nowych przestrzeni wzmocniło stan relacji tej sceny, pozwalając jej dotrzeć do szerszej publiki i rozbrajając potencjalne wewnętrzne konflikty dotyczące kierunku rozwoju.

Klimat Poznania zdominowany jest przez światopogląd konserwatywny i szesnastoletnie rządy (1998–2014) prezydenta miasta, byłego członka konserwatywnej partii, Ryszarda Grobelnego. Konserwatyzm ten ma swoje korzenie w późnym XIX wieku, gdy to polska partia narodowa – Narodowa Demokracja – miała swój bastion właśnie w Poznaniu i, między innymi, przygotowała zakończone sukcesem powstanie wielkopolskie w 1918 roku, którego skutkiem było ponowne przyłączenie Wielkopolski do reszty kraju w 1919 roku. Jeśli chodzi o głosy sprzeciwu w dyskursie publicznym (skierowanego przede wszystkim przeciw lokalnym władzom, ale też Kościołowi katolickiemu i konserwatywnym elitom), skłotersi i anarchiści mają w poznańskich mediach i opinii publicznej silną, nietypową dla innych polskich miast, pozycję. Nie tylko są przedstawiani przez niektóre media

publicznej informacji, a niekiedy po to, by umożliwić zbieranie funduszy lub by wywierać presję na media i opinię publiczną. Stworzenie WSL umożli- Rozwój skłotingu wiło budowanie związków między skłotersami, a zarazem osadzenie ich w ramach społeczeństwa obywatelskiego, a nie kontrkulturowego ruchu, który zawsze znajduje się w opozycji do władzy. Była to również część szerszej strategii, którą opisał jeden z aktywistów, jako wykorzystywanie istniejących konfliktów społecznych i politycznych do wchodzenia na nowe terytoria, jak i również pokazywanie politycznego tła tych konflik- tów i w ten sposób łączenie ram interpretacyjnych z celami politycznymi

w Polsce aktywistów. Współpraca z lokatorami pozwoliła umieścić prywatyzację mieszkaniowych budynków miejskich w bliższych skłotersom i anarchi- stom kategoriach antykapitalistycznych i anygentryfikacyjnych ramach interpretacyjnych. Lokalne media zwykle traktują działania skłotersów nie

tylko jako problem lokatorów, ale jako liberalny i lewicowy głos w dyskusji na szczeblu lokalnym, jako rodzaj przeciwwagi dla dominującego dyskursu neoliberalno-konserwatywnego.

KONKLUZJE

Na podstawie dwóch przypadków, Warszawy i Poznania, uważamy, że stabilność i trwałość sceny skłotingowej są kluczowe dla długotrwałych rozwiązań strategii działań skłotersów. Nasze przykłady pokazały, że stabilność i spójność scen skłoterskich skutkuje tym, że aktywiści uni- kają instytucjonalnych kanałów wykorzystywania struktur możliwości Ilustracja 5. stanowiły działania wcześniejszego wiceprezydenta, Macieja Frankiewicza, politycznych. Pokazują, że gdy środowiskowe zagrożenia tworzą wyłom Skłot Przychodnia który zaproponował negocjacje ze skłotersami, a nawet raz odwiedził w trwałości sceny, postawy i związki między aktywistami oraz podmio- w Warszawie Rozbrat. Jednak próby te skończyły się wraz z jego tragiczną śmiercią tami zewnętrznymi, niezwiązanymi ze sceną skłotingu, stają się bardziej w 2009 roku. Relacje z policją są nieco bardziej napięte z uwagi na skargi dynamiczne i otwarte na nowych członków i profilowanie danej sceny oraz skłotersów na represje z jej strony. Przeważnie zatrzymania aktywistów legalizację i negocjacje z przedstawicielami systemu polityczno-instytu- skutkowały sprawami w sądzie i w ciągu ostatnich piętnastu lat tylko jed- cjonalnego. Porównując struktury możliwości politycznych w obu mia- na została wygrana przez skłotersów, którzy nie tylko mają zaprzyjaźnio- stach, stwierdziliśmy, że spójność i trwałość wśród zbiorowych aktorów nego prawnika, ale zdobywają coraz większe doświadczenie w sporach wpływa na to, jak reagują na zinstytucjonalizowane kanały i jak je wyko- sądowych i postępowaniu prawnym. Jak wspominał jeden z rozmówców, rzystają w swojej walce. Zaobserwowaliśmy, że otwartość na negocjacje dzięki takiej znajomości prawa jeden ze skłotersów z Od:zysku zaczął i współpracę nowych członków i zewnętrzne wpływy charakteryzowała wykłócać się z policjantami, którzy go zatrzymali, domagając się praw- mniej stabilne środowiska, w których scena skłotingowa znajdowała się nej podstawy zatrzymania. Policjanci po dziesięciu minutach nie dość, że w powracającym stanie zagrożenia. puścili go wolno, to jeszcze odwieźli z powrotem do Od:zysku53. Struktury możliwości prawnych są blisko związane z możliwościami poli- W grudniu 2011 roku założono Wielkopolskie Stowarzyszenie Lokatorów tycznymi i w badanych miastach skłotersi korzystali z nich nieco inaczej. (WSL). W jego skład wchodzili nie tylko lokatorzy, ale też liczni inni akty- Bardziej niestabilna sytuacja w Warszawie zmusiła skłotersów do poszu- A 53. wiści ze skłotersami/anarchistami stanowiącymi rdzeń tej grupy. Prawnej kiwania rozwiązań prawnych, które mogły zapewnić im większą stabil- Wywiad 13. struktury stowarzyszenia używano w celu uzyskania praw, zwłaszcza do ność (na przykład negocjacje z miastem dotyczące legalnej przestrzeni,

negocjacje dotyczące dzierżawy zeskłotowanej ziemi, przejęcie budynków PODZIĘKOWANIA miejskich, a zatem postawa bardziej pragmatyczna). Ta pragmatyzacja Rozwój skłotingu sceny w Warszawie znajdowała swoje odzwierciedlenie w bardziej ela- Autorzy chcieliby podziękować wszystkim aktywistom, z którymi przepro- stycznym podejściu do jej spójności. Skłotersi w Warszawie i Poznaniu wadzone zostały wywiady, za uczestnictwo w naszych badaniach, a tak- w podobny sposób korzystali ze struktur możliwości dyskursywnych, choć że anonimowym recenzentom tego tekstu za ich wnikliwe komentarze stabilność sceny poznańskiej (wraz z niektórymi innymi czynnikami, taki- i sugestie. Jesteśmy również wdzięczni sponsorom naszych badań: Baltic mi jak skala kontrruchu, wielkość i historia miasta) odzwierciedlona była Sea Foundation (grant nr 2185/311/2014 i 1561/42/2011) oraz Swedish w bardziej pozytywnych przekazach medialnych i doświadczeniach skło- Research Council (grant nr 2010–1706). Specjalne podziękowania dla tersów z mediami. Zosi Hołubowskiej za jej pomoc w zbieraniu materiałów do opracowania

w Polsce skłotingu w Warszawie. W przypadku Warszawy twierdzimy, że rekonfiguracja sceny skłotingu po zamknięciu skłotu Elba w 2012 roku poskutkowała otwarciem kilku spro- filowanych skłotów (i jednego centrum aktywności społecznej). Większość Tłumaczył Filip Lipiński

z nich ustaliła nowe zasady, włączyła nowych członków, wypracowała konkretne „profile” w ramach istniejących skłotów, a także otworzyła się na bardziej zinstytucjonalizowaną działalność (w szczególności A.D.A.), którą interpretujemy jako ruch w stronę bardziej elastycznej postawy skłotersów w tym mieście. Z innej strony, w przypadku Poznania, stabilne funkcjonowanie Rozbratu od 1994 roku, mniejsze zagrożenie ze strony ekstremistycznych ruchów prawicowych i lokalna akceptacja (niektórych mediów i szerokiej społeczności) skłotingu w mieście, stworzyły stabilną grupę skłotersów ze stabilnymi relacjami, mniej skłonną do poszukiwa- nia potencjalnych sprzymierzeńców lub zewnętrznych wpływów. W ten sposób pozycja, ideologia lub zdolność współpracy między skłotersami w Poznaniu nigdy nie zostały otwarcie poddane próbie, co z czasem silniej ustabilizowało społeczną spójność lokalnego środowiska skłoterskiego.

W przypadku Warszawy otwartość na nowych członków, a także na negocjacje z lokalnymi władzami interpretujemy jako taktyczny ruch zmierzają- cy do skorzystania ze struktur możliwości politycznych dostępnych w konkretnym punkcie w czasie. W przypadku Poznania zaobserwowaliśmy, że trwałość skłotingu skutkowała zmniejszonym prawdopodobieństwem, że scena otworzy się na zewnętrzne koalicje, aktywność instytucjonalną lub rekonfigurację. Rekonfiguracja i bardziej dynamiczne, elastyczne relacje społeczne zwykle poszerzają zakres przedłożonych postulatów, ale i ich wpływ, w szczególności na dostępne skłotersom struktury możliwości politycznych.

73 ROZDZIAŁ 3 Wymiar „po- lityczności” skłotingu – dwa przykłady z Węgier po 1989 roku Wymiar „polityczności” Wymiar skłotingu Wymiar „polityczno- ści” skłotingu – dwa przykłady z Węgier po 1989 roku

Ágnes Gagyi

ABSTRAKT

Definicje politycznego skłotingu wynikają z konkretnych uwarunkowań historycznych towarzyszących ruchom społecznym z Europy Zachodniej, szczególnie związanych z cyklem ruchów 1968 roku oraz ich późniejszą radykalizacją. Niniejszy artykuł stawia tezę, iż aby mówić o skłotingu politycznym w przypadku Europy Środkowej i Wschodniej, stosowane definicje powinny zostać przeformułowane, uchwycone w kontekście swoich pierwotnych warunków oraz zrekontekstualizowane w środowisku polityki środkowo- i wschodnioeuropejskiej. Artykuł prezentuje ten „polityczny” wymiar na dwóch przykładach politycznego skłotingu na Węgrzech po 1989 roku: okupacji prowadzonych przez grupę Centrum w latach 2004– 2016 oraz działań prowadzonych przez grupę zajmującą się bezdomnymi, nazywaną Miasto jest dla Wszystkich (A Város Mindenkié, AVM) w latach 2013–2014. W żadnym z powyższych przypadków polityka skłotersów nie opierała się na lewicowych ruchach alternatywnych, które opisywane są w literaturze dotyczącej skłotingu w Europie Zachodniej. W przypadku grupy Centrum polityczne znaczenie skłotingu zostało zdefiniowane przez pozycję przypisywaną skłotersom w ramach szerszej koalicji ruchów alterglobalistycznych. Kiedy tylko ta pozycja uległa zmianie, polityczność grupy Centrum przestała być dostrzegana. W przypadku ruchu Miasto jest dla Wszystkich wymiar polityczny był utrzymywany pod kontrolą w ramach świadomej długoterminowej strategii, która opisywała skło-

77 Skłoting na Węgrzech ting jako element taktyki. Zwracając uwagę na zmieniającą się polityczną Centrum w 2004, 2005 oraz 2006 roku. Dalej, tezę tekstu wspiera także of Urban and Regional ontologię politycznego skłotingu, wynikającą z rozmaitych kontekstów podsumowanie głównych działań w ramach nie tylko alterglobalizmu, ale Research” 2003(27), politycznych, niniejszy artykuł postuluje definicję politycznego skłotingu, także aktywizmu mieszkaniowego od 2004 roku, w tym zajęcia w latach s. 133–157; H. Pruijt, zależną od kontekstu (context-sensitive definition of political squatting). 2014 oraz 2015, dokonane przez grupę aktywistów lokatorskich nazywaną Squatting in Europe, Proponuje wykroczenie ponad same stwierdzenia o słabości czy braku Miasto jest dla Wszystkich. Opisy tych dwóch grup oparto na wywiadach [w:] Squatting in Europe: w stosunku do przykładów z zachodniej Europy i poświęcenie większej przeprowadzonych z aktywistami, materiałach informacyjnych wydanych Radical Spaces, Urban uwagi funkcji polityki skłotersów w lokalnych kontekstach. przez same grupy oraz materiale z mediów, krajowych oraz społeczno- Struggles, red. Squatting ściowych. Celem niniejszego artykułu nie jest stworzenie monograficz- Europe Kollective, New nego opisu powyższych grup, jego zadaniem jest odpowiedzenie na pyta- York: Autonomedia, 2013. WSTĘP nie, w jaki sposób konstytuuje się „polityczność” skłotingu w tych trzech przypadkach. A 4. Koncepcja skłotingu politycznego została uporządkowana zarówno G. Piotrowski, Squatted w praktyce jak i autorefleksji radykalnych ruchów społecznych w Europie Social Centers in SKŁOTING JAKO POLITYKA Wschodniej. Ta idea, po okresie schyłkowym cyklu ruchów w 1968 roku, Eastern and Central zaczęła się wyrażać w skupieniu na konfliktujących strategiach planów Europe, „International miejskich, głosie dotyczącym problemów mieszkaniowych czy bezrobociu Z perspektywy otwartości na praktykowanie skłotingu w wymiarze innym Center for Research and 3 młodych, a także w innych wartościach kontrkultury. Definiując skłoting niż zachodnioeuropejski czy polityczny, Hans Pruijt rozróżnia typy skło- Analysis Working Papers, polityczny, badacze opierają się na tych, historycznych odniesieniach, by tingu ze względu na ich cel. Wydaje się, że prostszym zabiegiem byłoby 2011(1); C. Guzman- określić właśnie polityczny wymiar, ten, który nadaje skłotingowi szersze rozróżnienie pomiędzy zajęciami samymi w sobie a zajęciami, które niosą Concha, Radical Social 4 A 1. rozumienie niż proste „zajęcie pustostanu”. W ten sposób zwykle docho- przesłanie polityczne czy też stanowią wyraz protestu . Pruijt stwierdza, iż Movements…. 5 C. Guzman-Concha, dzi do uznania wschodnioeuropejskiego kontekstu historycznego jako de facto wszystkie formy skłotingu zawierają aspekt polityczny . Przyjmuję Radical Social Movements ewidentnego skutku powyższego zjawiska. Na przykład w nowym bada- tu jego podejście jako podstawę zdefiniowania tego, co nazywam „skło- A 5. 1 in Western Europe: niu porównawczym 52 dużych miast, Guzman podsumowuje literaturę tingiem politycznym” w trzech przypadkach skłotingu na Węgrzech, opi- M. Gimson, C. Lewin, A Configurational na temat skłotingu politycznego, opisując typowe elementy kontekstu sanych poniżej. N. Wates, Squatting: Analysis, „Social Movement politycznego skłotingu w postaci zjawisk typu: wsparcie Nowej Lewicy czy The Fourth Arm of Studies”, 2015, przed też zielonych, skłoty w roli platform dla pozaparlamentarnych lewicowców, W rozumieniu Pruijta „zaangażowanie w skłoting wypływa z ukrytej anty- Housing?, „Architectural 6 drukiem (ahead-of-print), w tym marksistów, autonomistów, anarchistów, oraz subkultury wolno- systemowej motywacji politycznej” . To, co autor nazywa „antysystemo- Design” 1976, 46.0, s. 4. s. 1–24. ściowej lewicy, oraz jako część kampanii na rzecz mieszkań przystępnych wymi motywami politycznymi”, w środowisku zachodnioeuropejskim jest cenowo, na rzecz praw mniejszości, przeciw wojnie, neonazistowskich, typowym programem politycznym radykalnych lewicowców, ruchów auto- A 6. A 2. przeciw bezrobociu, brakowi stabilności, spekulacjom na rynku nieru- nomistów czy anarchistów. H. Pruijt, Squatting C. Guzman-Concha, chomości, projektom rewitalizacji, gentryfikacji czy też wywłaszczeniu in Europe…, s. 44. 2 Radical Social (displacement) . Niniejszy artykuł opisuje sposób, w jaki idea politycznego Ze względu na odmienne uwarunkowania historyczne polityki oraz ruchów Movements…, s. 4. skłotingu, skodyfikowanego w ramach zachodnioeuropejskiego kontek- społecznych w Europie Środkowej i Wschodniej, zdefiniowanie skłotingu A 7. stu, może zostać przeniesiona w inne wymiary, gdzie wiele z elementów politycznego w oparciu o kontekst ruchów zachodnioeuropejskich staje się G. Piotrowski, Squatted A 3. kontekstualnych, wpisanych w samą definicję skłotu politycznego, nie dość problematyczne. Jedną z bardziej widocznych trudności jest relatyw- Social Centers…, s. 25. H. Pruijt, Is the institu- występuje. Zamiast tego sam proces skłotingu wgryza się w różnorodne ny brak ruchów korespondujących z tymi typowymi dla zachodniej Europy. tionalization of urban warstwy polityki lokalnej. Opisany zostanie tu polityczny kontekst dwóch Jak podaje jedno z badań porównawczych na temat skłotingu polityczne- movements inevitable? przykładów skłotingu politycznego na Węgrzech po roku 1989, podkreśla- go w postsocjalistycznych krajach centralnej i środkowej Europy, przepro- A comparison of the jący specyficzność lokalnego wymiaru politycznego oraz transnarodowość wadzonych przez Grzegorza Piotrowskiego, „społeczne centra skłotingu opportunities for sustained procesów, które odcisnęły na nimi swoje piętno. w krajach postsocjalistycznych są swoistym papierkiem lakmusowym sta- squatting in New York nu, w jakim znajduje się cały społeczny ruch alternatywny. Ich niewielka city and Amsterdam, Artykuł opiera się na badaniach terenowych prowadzonych w grupie alter- ilość, w mojej opinii, odzwierciedla słabą widoczność oraz stan, w jakim „International Journal globalistów na Węgrzech (2004–2009), włącza także etapy skłotingu grupy znajdują się te grupy w regionie (…). Jeżeli rozpatrujemy społeczne centra

79 Skłoting na Węgrzech skłotingu jako część szerszej sceny, pokazują one, iż ta ostatnia nie jest w pełni rozwinięta”7.

Określenie słabej kondycji lokalnych ruchów korespondujących z ich zachodnioeuropejskimi odpowiednikami wpisuje się w szerszy kontekst badań nad ruchami społecznymi w postsocjalistycznych krajach Europy Środkowej i Wschodniej8. Jednak można by uznać, iż wrażenie słabości niekoniecznie musi wynikać z braku lokalnych problemów społecznych A 8. czy politycznych, a raczej jest rezultatem skupienia się na zjawiskach Pogląd na debatę podobnych do tych, widocznych w Europie Zachodniej. Historia walki o „słabości”, zob. O. Císař, społecznej z własnością ziemi czy nieruchomości w okresie najnowszych Social Movement dziejów Europy Środkowej i Wschodniej oraz jej żywe dziedzictwo uchwy- Research on Eastern cone w dynamice postsocjalistycznej polityki, a także historia lokalnej Europe: Three Ongoing marksistowskiej czy też anarchistycznej polityki odnośnie do nieruchomo- “Debates”, niepubliko- ści, mogą zostać zagubione, jeżeli skupimy się na skłotingu jako małych 9 wany rękopis, 2012. współczesnych ruchach, podobnych do modelu zachodnioeuropejskiego . Sam status takich „mniejszościowych” ruchów w ramach lokalnej dyna- A 9. miki politycznej może wymagać zdefiniowania zgodnie z faktyczną rolą, Takie jak opisane jaką one odgrywają, a nie utrzymywania ich w ramach definicji wynikają- przez: G. Piotrowski, cych z kontekstów Europy Zachodniej, nadających im wymiar słabych czy Alterglobalism in wybrakowanych. Zatem, by uchwycić „polityczność” politycznego skłotingu Postsocialism: A study w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, proponuję wyodrębnić defini- of Central and Eastern cję z konkretnych form polityki powiązanych ze skłotingiem w kontekście European activists, Diss. Europy Zachodniej. MS. European University Institute, 2011. A. Gagyi, Jeżeli mamy nazwać „polityczność” politycznego skłotingu bez reduko- The ‘Universal’ idea of wania go do kluczowych jakości obecnych w wymiarze zachodnioeuropej- Globalisation on the skim, musimy przeformułować założenia logiczne samej w sobie definicji ‘Periphery’. Hungarian Prujita: skłoting polityczny to rodzaj zajęcia, którego główny cel, jak okre- and Romanian Alter- ślają to skłotersi, nie zawiera się w bezpośrednich konsekwencjach wyni- Globalist Groups, Diss. kających z faktu zajęcia (typu dostęp do przestrzeni mieszkalnej czy użyt- Ms. 2013, University kowej, przeciwdziałanie zniszczeniu czy zagospodarowaniu budynku). Nie of Pécs; D. V. Polanska, oznacza to tego samego, co stwierdzenie, iż akt zajęcia oraz zajmowana Cognitive dimension przestrzeń nie stanowią kluczowych elementów gestu politycznego czy in cross-movement też tego, że takie akty same w sobie nie mają konsekwencji politycznych. alliances: the case Element różnicujący, jak twierdzę, to fakt, czy zajęcie jest postrzegane of squatting and przez skłotersów jako narzędzie do osiągnięcia celów, które nie zawierają tenants’ movements się w fakcie zajęcia ani jego bezpośrednich konsekwencjach. Jeżeli tak in Warsaw, „Interface” jest postrzegane, punkt skupienia na celach abstrakcyjnych może otwo- 2014, 6.2, s. 328–356. rzyć możliwość konceptualizacji oraz zainicjować proces skłotingu w szerszej sferze relacji formalnej i nieformalnej (tj. ruch) polityki. Niniejszy arty- kuł rozpoczęto od stwierdzenia, iż zakres nieformalnej i formalnej (ruchy)

81 Skłoting na Węgrzech polityki nie jest taki sam w każdej przestrzeni, a zatem funkcjonujące na siebie, przestrzeń, gdzie jest obecna większość z tego, co zaliczano wyobrażenia polityczne widoczne w działaniach skłotersów mogą się róż- do skłotingu na Zachodzie. Przykłady politycznego skłotingu były skaza- nić od tych, zidentyfikowanych w badaniu zachodnioeuropejskich skłotów. ne na krótkotrwałość, co w praktyce aktywistów ponownie przyczyniało się do jeszcze bardziej ewidentnego oddzielenia celów politycznych od W terminologii społecznej, skłoting oparty na potrzebach jest dużo bar- faktycznych okupacji. Sam pomysł „skłotingu” jako sposobu utrzymania dziej znaczący w postsocjalistycznych Węgrzech niż skłoting mieszczą- miejsca z powodów politycznych mógł zostać zrealizowany jedynie jako cy się w wymiarze politycznym czy ukierunkowany na cele polityczne. cel polityczny wyabstrahowany od faktycznych działań [okupacji]. Niniejszy artykuł skupia się więc jedynie na wyjaśnieniu kontekstu konceptualizacji polityki w ramach skłotingu politycznego po to, by przyczynić się DYSYDENCI, SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE ORAZ ALTERGLOBALIŚCI: do lepszego zrozumienia porównania skłotingu politycznego, bez polary- KONTEKST GRUPY CENTRUM, 2004–2006 zacji w stronę kontekstów historii zachodniej Europy. W przypadku Węgier w okresie po 1989 roku żadna okupacja, o której było głośno jako o okupacji politycznej, nie mogła się utrzymać długo. Podczas gdy skłoting spo- Z tylko jednym dużym kamieniem, który trzymał wyso- łeczny (okupacje z powodów mieszkaniowych, zwykle nienagłaśniane, by ko w dłoni i intensywnym wzrokiem, powoli podszedł, można było utrzymać je na dłużej) miał miejsce przez cały okres postso- reagując jednoznacznie i rozkazująco na każdy gest cjalistyczny, jedynie kilka przypadków zajęć zostało nagłośnionych, a jesz- wokół niego i jedynie ze mną jako swoim nieużytecz- cze mniejsza ich liczba wynikała z pobudek politycznych – reszta zaś nym wsparciem. Z odległości trzech, może czterech pozostawała w sferze tymczasowych działań artystycznych, tak jak było metrów zażądał od policjantów, żeby wycofali samo- to w przypadku okupacji z 1991 roku, kiedy to francuska grupa artystycz- chody, cały czas trzymając ogromny kamień ponad na zajęła byłą stację transformatorową, czy też w 2010 roku, kiedy grupa swoją głową, kierując go w stronę jednego to drugie- artystyczna Boulevard & Brezhniev zajęła przestrzeń galerii. Podczas gdy go policjanta. (…) Nie było to strategiczne zwycięstwo, brak czy też niska skuteczność lokalnych ruchów, które łączyłyby kwe- ale moralne. Prowadziło do serii coraz bardziej ostrych stie mieszkaniowe, kulturowe oraz polityczne w podobny sposób, jak się konfliktów wokół zasadności spekulacji własnością, to dzieje w zachodniej Europie, stanowi argument dostępny od ręki, dwa wokół polityki mieszkaniowej czy miejskiej. Nie mogło dodatkowe czynniki środowiskowe powinny zostać w tym miejscu wspo- się to także wydarzyć bez jasnego podziału ideolo- mniane, jako że analizujemy rzadkie występowanie politycznego skłotingu gicznego w publicznej kulturze urbanistycznej czy też na Węgrzech, nawet w porównaniu z resztą regionu. Po pierwsze, w for- bez stopniowego zaburzenia moralnej i fizycznej rów- malnej polityce, koalicja pomiędzy socjalistami oraz liberałami po 1994 nowagi siły w większych miastach, a w szczególności roku wyraźnie stała się punktem centralnym neoliberalizmu, nie pozo- w Amsterdamie, w ramach praw do własności wzglę- 11 stawiając przestrzeni na wsparcie dla odgórnych lewicowych projektów dem własności państwowej . A 11. alternatywnych, które dość często pojawiały się w innych miejscach. Po D. Kalb, Mavericks: A 10. drugie, prywatyzacja z początku lat dziewięćdziesiątych ograniczyła liczbę Powyższy fragment antropologicznego eseju pokazuje, w jaki sposób sze- Harvey, Graeber and the Zob. D. V. Polanska, państwowych mieszkań i spowodowała, iż mieszkanie stało się najdroższą roki kontekst polityczny jest wpisany w praktyczne gesty w takim samym Reunification of Marxism G. Piotrowski, The własnością każdej rodziny w całym kraju, a każdy atak na nieruchomość stopniu jak fizyczna obecność. Przyjrzyjmy się zatem kontekstowi poli- and Anarchism in World transformative power of będącą własnością prywatną zawsze zawierał negatywny wydźwięk. Nie tycznego skłotingu grupy Centrum, w podobny sposób podążając za Anthropology, „Focaal” cooperation between social działo się tak na przykład w Polsce, gdzie własność nieruchomości została związkami pomiędzy formalną i nieformalną polityką, które składają się 2014, 69, s. 113–134. movements: Squatting przywrócona właścicielom sprzed okresu socjalistycznego, co wpłynęło na na naturę zajęć. and tenants’ movement znaczny wzrost liczby lokatorów, którzy mieszkali w domach zwróconych in Poland, „City: analysis potomkom właścicieli. To z kolei doprowadziło do powstania silnego ruchu Co stało się „symbolicznym dramatem” zapoczątkowanym przez zajęcia of urban trends, culture, lokatorskiego i promowało zbieżne interesy lokatorów i skłotersów poli- w przypadku autonomicznej grupy Centrum? W latach 2004, 2005, 2006 10 theory, policy, action” tycznych . Oznacza to, iż na Węgrzech nie zaistniała przestrzeń, w której Centrum zorganizowało trzy duże zajęcia; w pierwszej kolejności było 2015, 19 (23), s. 274-296. cel fizycznego zajęcia (tj. mieszkanie, centrum społeczne) oraz bardziej to zajęcie Centrum Handlowego Pioneer, symbolicznie zlokalizowanego abstrakcyjne cele polityczne (tj. radykalne ideologie polityczne) nachodzą w centrum konsumpcji socjalistycznej na jednym z głównych bulwarów

83 Skłoting na Węgrzech A 12. Budapesztu. Zajęcie CH Pionier było pierwszym publicznie nagłośnionym gestów w dysydenckiej historii NGO, wśród których alterglobaliści szukali D. Della Porta, S. Tarrow, przypadkiem skłotingu na terenie postsocjalistycznych Węgier i w oczach wsparcia. Transnational Protest wielu aktywistów reprezentuje ono kluczowy moment ruchu politycznego, and Global Activism, w który wrosła grupa Centrum: ruch alterglobalistyczny połowy pierwszej Alterglobalizm działał jako nieformalna sieć składająca się z aktywistów Rowman and Littlefield, dekady XXI wieku. oraz pracowników NGO, a ale także aktywistów niezależnych – nie byli 2005; The Global Justice oni członkami żadnej formalnej organizacji – pracujących wspólnie, by Movement: Cross-national W badaniach nad ruchami społecznymi alterglobaliści byli określani zorganizować typowe wydarzenia z repertuaru alterglobalizmu w rodza- and Transnational w powiązaniu z zagadnieniami typu niepodległość, demokracja, udział ju Jedzenie Zamiast Bomb, Dzień Bez Zakupów, wydarzenia antywojenne Perspectives, red. D. Della czy sprawiedliwość ekonomiczna. Byli traktowani z życzliwością jako oraz anty-WTO. Nieformalność siatki była wzmacniana poprzez ideologię Porta, London: Paradigm krytycy ekonomicznej globalizacji oraz obiecujący eksperymentatorzy głoszoną przez aktywistów zarówno NGO, jak i alterglobalistów, którzy Publishers, 2007; konstruujący globalne społeczeństwo obywatelskie jako demokratyczną stwierdzali, iż organizatorzy są przykładem nadchodzącego przewrotu 12 J. Smith, H. Johnston, przeciwwagę sił globalnego rynku . Krytycy takiego rozwiązania dowo- ogólnoświatowej działalności społeczeństwa obywatelskiego. To ten czę- Globalization and dzili, iż działalność obywatelskich grup społecznych nie opiera się jedynie ściowo pokrywający się ideał autonomii obywatelskiej, anonimowości, oraz Resistance: Transnational na ich moralnych decyzjach, ale jest sama w sobie produktem kontek- polityki prefiguratywnej, wpisanej zarówno w alterglobalizm, jak i tradycje Dimensions of Social stu neoliberalizmu, procesu, który zawiera w sobie tworzenie społeczeń- dysydenckie, spowodował, iż grupa skłotersów Centrum trafiła na front 13 Movements, Washington, stwa obywatelskiego . Takie podejście zakładało, iż autonomiczna siatka działań alterglobalizmu. Większość aktywistów z Centrum była anarchi- 16 DC: Rowman and społeczeństwa obywatelskiego nie posiada narzędzi do wprowadzenia stami , niezrzeszonymi w żadnym NGO. Ich autonomiczne normy polityki Littlefield, 2002; J. Juris, faktycznej zmiany. Inna linia krytyki, wywodząca od lewicowych klasyków, totalnej, anonimowości oraz ich przydatny udział w rozmaitych kampa- Networking Futures: stwierdzała, iż horyzontalna, oparta na powiązaniach, przemyślana forma niach alterglobalistycznych uczyniły z nich wzorce norm anonimowego The Movements Against organizacji ruchu nie powoduje, iż jest on zdolny do wywierania nacisku na społeczeństwa obywatelskiego oraz szerszej grupy alterglobalistów. Co 14 Corporate Globalization, działania globalnego kapitalizmu . Do końca pierwszej dekady XXI wieku więcej, ich skupienie się na skłotingu współgrało ze znaczeniem działań 17 Duke University Press, ruch osiągnął stan zmęczenia. Autonomiczne działania oraz wykorzy- prefiguratywnych w ramach „życia pomiędzy dwoma światami” , które 2008; G. Pleyers, Alter- stanie przestrzeni publicznej nie doprowadziły do pożądanych efektów. były kształtowane przez rozdźwięk pomiędzy normami alterglobalizmu Globalization: Becoming Jednak członkowie, wartości oraz zakres zagadnień powróciły w nowym Actors in a Global Age, cyklu ruchów drugiej dekady XXI wieku i później, żądając sprawiedliwości London: Polity Press, 2010. ekonomicznej oraz horyzontalnej demokracji uczestniczącej. The limits of Global Civil A 15. A 17. Society, [w:] Global civil Á. Gagyi, The Shifting Meaning P. Chatterton, J. Pickerill, A 13. W odniesieniu do integracji innych grup i ruchów węgierskich w szere- society yearbook 2002, red. of ‘Autonomy’ in the East Notes towards autonomous 15 B. Axford, Critical gach alterglobalistów, Gagyi wskazuje, iż poczynając od Programów H. K. Anheier, M. Glasius, European Diffusion of the geographies: creation, Globalisation Studies and Rozszerzenia na Wschód Europejskiego Forum Społecznego, integracja M. Kaldor, Oxford University Alterglobalization Movement, resistance and self a Network Perspective przebiegała w sposób hierarchiczny, co spowodowało, iż aktywiści węgier- Press, 2002, s. 3–33. [w:] Understanding European management as survival on Global Civil Society, scy nie byli w stanie zmierzyć się na forum europejskich dyskusji z pro- Movements: New Social tactics, „Progress in Human [w:] Critical Globalisation blemem nieadekwatności ogólnych założeń alterglobalizmu w stosunku A 14. Movements, Global Justice Geography” 2006, 30(6), Studies, red. R.P. do uwarunkowań postsocjalizmu. Z jednej strony proces identyfikacji B. Epstein, Anarchism Struggles, Anti-austerity s. 730–746. Appelbaum, W. I. Robinson, wschodnich partnerów ruchu wykreował środowisko rywalizacji, gdzie and the Anti-Globalization Protest, red. L. Cox, C. Flesher Psychology Press, 2005, lokalne tarcia pomiędzy ekssocjalistami oraz grupami związkowców Movement, „Monthly Fominaya, London: Routledge, s. 187–196; D. Chandler, czy też młodymi grupami kontrkulturowymi zaostrzały się, co w końcu Review” 2001, 53.4, s. 1. 2013, s. 143–157. Constructing Global Civil doprowadziło do powstania dwóch równoległych sieci instytucji. Jednak, Society, [w:] Global Civil z drugiej strony, idea autonomii, centralna dla ideologii alterglobalizmu, A 16. Society: Contested Futures, stanowiła pomost pomiędzy założeniami alterglobalizmu a lokalną rze- Definicja nowego anarchizmu, red. G. Baker, D. Chandler, czywistością, często w postaci prostego gestu oddzielania „globalnych” zob. D. Graeber, The new London: Routledge, 2005, aktywistów od „zacofanych” lokalnych kontekstów. Taki gest drugiej grupy anarchists, „New Left Review”, s. 238–273; N. Chandhoke, został umocniony poprzez wcześniejszą historyczną formę tych samych 2002, 13.1, s. 61–73.

85 Skłoting na Węgrzech a rzeczywistością lokalną. Skłoting stał się przestrzenią, gdzie spotykały premiera Ferenca Gyurcsánego, w którym po wielu latach przyznaje się, iż się wszystkie ważne elementy podejmowanych działań. okłamywał wyborców w sprawie stanu finansów państwa, czego skutkiem były ostre protesty uliczne, agresywnie stłumione przez policję. Lata pracy W wywiadach aktywiści opowiadali o ontologicznym doświadczeniu otwie- alterglobalistów, w przekonaniu, że ich działania były anonimowymi znaka- rania nowej, autonomicznej strefy codzienności, o czym mówią również mi ostrzegawczymi nadchodzącej fali globalnego aktywizmu społecznego, inni aktywiści oraz teoretycy18. Doświadczenie nie było stricte powiązane doprowadziły ich do przekonania, iż skoro ludzie w końcu wyszli na ulicę, z konkretnymi rezultatami okupacji, a raczej z zajmowaniem jako sym- ich ideały zdobędą poparcie oraz rozgłos. W 2006 roku protestujący nie bolem polityki totalnej, w którą wierzyli aktywiści Centrum. W wywiadach wypowiadali się jednak jasno w kwestii ideologii, a w trakcie kiedy protesty skłoting powracał jako aktywność spajająca pozostałe wątki działalności, rozwijały się, coraz częściej pojawiały się slogany o wydźwięku prawico- które wszystkie razem dawały obraz ideału globalnego społeczeństwa wym i nacjonalistycznym. Dla aktywistów Centrum, szczególnie tych bar- obywatelskiego. dziej radykalnych, którzy przewidywali ostre protesty uliczne, okazało się to ciosem. W przeciwieństwie do generalizującej zasady alterglobalizmu Wszystko to łączy się całością ruchu oporu, metoda- „jesteśmy wszędzie”, wydarzenia z 2006 roku pokazały, że to nie „oni” ani mi sprzeciwu wobec władzy stolicy. To, czego uczymy „wszyscy” wyszli na ulicę. Ramy polityczne, w które wierzyli i wedle których się w skłocie, stosujemy dalej, w naszych działaniach. pracowali przez lata, okazały się marginalnym zagadnieniem w obliczu W takim kraju jak Węgry, gdzie radykalizm spada do trwających przepychanek politycznych, pozostały praktycznie niesłyszalne zera, bardzo ważne jest by, skłoting szkolił tych, którzy dla masowych protestujących. Tak ujął to jeden z aktywistów: będą mieli to doświadczenie, doświadczenie w terenie, które im pokaże, jak radzić sobie z systemem. (…) To Po tym, nic się nie działo, utonęliśmy w tym, co przy- bardzo ważne, by doświadczać takich synergii, to jest szło po Őszöd [nazwa ujawnionego przemówienia]; najważniejsze, moim zdaniem19. myślę, że wszyscy z lewej strony tak mieli. Czuliśmy się ja mokry proch. Musieliśmy odbudować naszą pewność Zajęcie Centrum Handlowego Pioneer było ogłaszane przez sieci komuni- siebie, przemyśleć, kim jesteśmy. Najpierw cieszyliśmy kacyjne całej grupy alterglobalistów, w tym także przez ich bardziej liberal- się, widząc zamieszki. Napisałem przemówienie, które ne odłamy, jako kluczowy punkt ideologii ruchu. Otrzymało także ogromne chciałem przeczytać, gdybyśmy dostali się do budynku wsparcie ze strony dziennikarzy i komentatorów, podkreślających zachod- telewizji. (…) A potem okazało się, że ci ludzie byli tymi, nioeuropejskie źródła tego typu działań. Liberalny głos „doganiania Europy” którzy nosili paski Árpád [szeroko uznawany symbol połączył się z krytykującymi globalizację głosami o tworzeniu autono- neonacjonalistów], a nie nasi, a potem opanowała mnie micznej przestrzeni dla ogólnego typu globalnego aktywizmu. Jednak depresja, na długo. (…) To był efekt Őszöd. Najpierw, nie A 18. w następnych latach, podczas gdy nawracające próby zajęć spotykały się mogliśmy określić, co teraz mamy robić, a poza tym H. Bey, TAZ: The z szybkimi eksmisjami, kontekst ruchu, który określił skłotersów Centrum nie wiedzieliśmy, czy lepiej będzie zdystansować się temporary autonomous jako bohaterów nadchodzącego nowego świata, zaczął umierać, pozosta- od protestujących czy raczej się do nich przyłączyć. Po zone, ontological wiając grupę na pastwę polityki totalnej bez perspektyw na jakiekolwiek trzecie, nie mieliśmy pomysłu jak to zrobić, czy to czy to. anarchy, poetic terrorism, oparcie w strukturze instytucjonalnej, z wewnętrznymi przepychankami (…) Oni maszerowali w imię radykalnych poglądów, a my Autonomedia, 200. dotyczącymi symboliki oraz napięciami wewnątrz samej grupy. się zgubiliśmy pomiędzy nimi. Nie mogliśmy sobie z tym 20 poradzić, nie mieliśmy żadnej wagi . A 20. A 19. Od 2005 roku kilkukrotnie podejmowano próby przekazania energii sku- Wywiad, B.J., 2008. Wywiad, P.R., 2005. mulowanej w sieci alterglobalistów partiom politycznym – największym Podczas gdy niektórzy członkowie organizacji ruchu alterglobalistycz- Wywiady zebrane sukcesem okazało się wprowadzenie partii Zielonych do parlamentu nego organizowali fetę w ramach alterglobalizmu oraz organizacji zie- w archiwum autorki. w 2008 roku. Poza napięciem wynikającym z konwersji polityki społeczeń- lonych, inni pozostali przy klasycznych działaniach NGO, a nieformalna Kolejne oznaczenia stwa obywatelskiego w politykę partyjną, zrąb takiego anonimowego spo- gałąź sieci alterglobalistów rozproszyła się. Ci aktywiści, którzy nie byli wywiadów będą miały łeczeństwa globalnego ponownie został nadwyrężony w 2006 roku. W tym członkami NGO – całkowicie identyfikowali się z ideologią autonomicznej podobny kształt. roku do opinii publicznej przedostało się przemówienie socjalistycznego polityki totalnej i byli traktowani przez ruch jak wzorce takiej przyszłości

87 Skłoting na Węgrzech politycznej – stracili poparcie dla działań ruchu z zewnątrz. W miarę jak SKŁOTING POLITYCZNY PROWADZONY PRZEZ GRUPĘ WSPARCIA historia ruchu powoli wchodziła w swój następny etap, ich rola jako fila- BEZDOMNYCH MIASTO JEST DLA WSZYSTKICH (THE CITY IS FOR ALL), rów ruchu się zakończyła. Taka zmiana oznaczała małą grupkę mocno 2013–2014 zaangażowanych ideologicznie osób, bez jakiegokolwiek punktu odniesienia z zewnątrz. Skupienie na swojej grupie powodowało, iż ich polityczne ambicje przeradzały się w wewnętrzne napięcia personalne, co prowadziło Miasto jest dla Wszystkich (A Város Mindenkié, AVM) to grupa aktywistów do rozpadu grupy. działających na rzecz bezdomnych oraz prawa mieszkaniowego, założo- na w 2009 roku, której celem jest obrona na zasadach partycypacyjnych Okupacja uniwersytetu w 2013 roku wyglądało podobnie do historii oraz emancypacyjnych. Podczas gdy inicjatywa założenia AVM wyszła od Centrum. W odpowiedzi na reformy rządowe Orbána, dotyczące edukacji profesjonalnych aktywistów, studiujących na uniwersytetach północno- wyższej, studenci zajęli lokale Uniwersytetu Eötvös Loránd, z celem, który amerykańskich, inspirowanych modelami pracy wykonywanej na rzecz wychodził poza bezpośrednie korzyści z zajęcia. Miała być to przestrzeń bezdomnych w Stanach Zjednoczonych, grupa sama w sobie stara się na spotkania i dalszą organizację, a sytuacja miała zostać wykorzystana aktywizować osoby bezdomne na Węgrzech, by walczyły o swoje pra- jako tło do podtrzymania uwagi publicznej przy kolejnych oświadczeniach. wa i dziś składa się przede wszystkim z bezdomnych aktywistów. Grupa Jako gest polityczny pozostawała elementem siły, elementem konstelacji wprowadza w życie jasno przedstawianą metodologię horyzontalności sfery politycznej. Relacje władzy zostały ustanowione przez kontekst pro- oraz upoważniania pomiędzy członkami, którzy są bezdomni oraz tymi, testów przeciwko działaniom rządzącej partii konserwatywnej Fideszod pochodzącymi z klasy średniej. Poza metodami bezpośredniej organizacji roku 2011. W 2012 roku stworzono porozumienie pomiędzy byłym pre- i wspierania, grupa stara się podnosić świadomość konsekwencji nieade- mierem socjalistycznym oraz największą obywatelską grupą opozycyjną kwatnej polityki mieszkaniowej oraz ustalić gwarancje prawa do miesz- po protestach z 2011 roku, nazywaną Milla. Z powodu małej wiarygod- kania, a także skupia się na wzmocnieniu decyzyjności bezdomnych, by ności socjalistów czy polityki partyjnej w ogóle, porozumienie odsepero- sami stawali się częścią procesu podejmowania decyzji, które mają na wało wielu protestujących od Milli. Taka sytuacja stanowiła podstawy do nich wpływ. Obecnie ugrupowanie ma dwie główne grupy robocze: jedną, organizacji protestów studenckich, Sieci Studenckiej i postawienia ich która zajmuje się przede wszystkim zagadnieniami związanymi z loka- w centrum obywatelskiego ruchu opozycyjnego. Sieć została stworzona torami mieszkań socjalnych i eksmisjami; druga działa na rzecz ochrony na podstawie zasad neutralności politycznej, autonomii oraz wewnętrznej osób bezdomnych mieszkających w przytułkach lub na ulicy czy w samo- A 21. demokracji, historycznie zakorzenionej w ideałach wczesnych organiza- dzielnie skleconych szałasach w lasach wokół miasta. Grupa jest obecna Np. A. Jónás, Beszéd torów nowych anarchistów/ruchu alterglobalistycznego. By przyciągnąć także na poziomie programu „ulicznego prawnika”, oferując bezpłatną a roma büszkeség napján, nowych członków, na pierwszym planie pojawiła się neutralność oraz pomoc prawną na centralnym placu Budapesztu oraz w ramach programu „A Város Mindenkié”, wewnętrzna demokracja. Była to sytuacja w świetle zdefiniowanej presji „Akademia Miasto jest dla Wszystkich”, który jest przeznaczony dla człon- 28.10.2013 (dostęp zewnętrznej, by zaangażować się politycznie, połączona z wewnętrznymi ków grupy i oferuje im możliwości rozwoju. AVM jest obecny w mediach, 9.11.2015); http:// 21 zasadami neutralności politycznej. Także w przypadku Sieci Studenckiej utrzymuje bliskie kontakty z innymi grupami wsparcia . avarosmindenkie. idee horyzontalności oraz autonomii, wyrażane w działaniach typu zaję- blog.hu/2013/10/28/ cia pustostanów, zyskały polityczne znaczenie ze względu na kontekst Korzenie polityki AVM sięgają profesjonalnej ochrony praw bezdomnych, jonas_amalia_beszede_a_ zewnętrzny – dotychczasowej niewielkiej obecności opozycji obywatelskiej. praktyk prac społecznych na rzecz rozwoju społeczeństwa, pochodzących roma_buszkeseg_napjan. Jednak taka pozycja szybko się rozproszyła, ponieważ presja polityczna z Ameryki Północnej oraz tradycji intelektualnej ruchu alterglobalistyczne- K. Ámon, Hajléktalan spowodowała w końcu rozłam w grupie, zgodnie z podziałem na ugrupo- go, a także ruchu Prawo do Miasta. Przed AVM niektórzy z założycieli pra- és LMBT aktivisták wania polityczne. Podobnie jak w grupie Centrum, kiedy zniknęło wsparcie cowali dobrowolnie w ramach siatki profesjonalnych aktywistów na rzecz egyesüljetek!, „A Város kontekstu zewnętrznego, ideologie horyzontalności oraz autonomii stały ochrony bezdomnych. Wiele z koncepcji politycznych oraz intelektualnych Mindenkié” 24.07.2014 się powodem wewnętrznych konfliktów i doprowadziły do rozpadu grupy. AVM pochodzi od dwóch aktywistów-intelektualistów studiujących za gra- (dostęp 9.11.2015; nicą, w tym także od jednej ze studentek, która w 2013 roku obroniła swój http://avarosmindenkie. doktorat na uniwersytecie w Nowym Jorku. Przy zakładaniu AVM, jedną blog.hu/2014/07/24/ z inspiracji stanowiła reinterpretacja ikonicznego sloganu Lefebvre’a „pra- hajlektalan_es_lmbt_ wo do miasta”, dokonana przez Davida Harvey’a w kontekście krytycz- aktivistak_egyesuljetek).

89 Skłoting na Węgrzech 22 24 A 22. nej geografii Marksa . Wraz z horyzontalnymi zasadami alterglobalizmu, w dużym kontraście z rosnącym zubożeniem oraz liczbą bezdomnych . A 24. D. Harvey, The Right w praktyce aktywistów, to anglosaska tradycja budowania społeczności, Kontekst zajęć został jasno określony dzięki pracy przygotowawczej oraz AVM. Üresen álló szociális to the City, „New Left a w szczególności przykład grupy chroniącej prawa bezdomnych w Nowym aktywistycznej członków AVM. Świadomi ograniczonego czasu, jaki aktywi- bérlakások Budapesten, Review” 2008, 53, Jorku, Wyobraź sobie Bezdomnych (Picture the Homeless), były dla zało- ści mogą spędzić w budynkach, nie organizowali zajęć zajęć jako odosob- „A Város Mindenkié”, s. 23–40. życieli podwalinami przy tworzeniu AVM, co pozwoliło na odejście od tra- nionych działań, a raczej jako akcje AVM, których celem było nagłośnie- 23.09.2014 (dostęp dycji zawodowych pracowników socjalnych czy też aktywistów ze średniej nie problemu zubożenia mieszkalnictwa. Taką definicję polityki miejskiej 9.11.2015;. http:// A 23. klasy społecznej pracujących „przy” bezdomnych i skupienie się w zamian i mieszkaniowej zaproponowała sama organizacja oraz ogólna debata avarosmindenkie.blog. E. T. Udvarhelyi, (In) na zreorganizowaniu pracy aktywistów poprzez uczestnictwo. W końcu polityczna na temat bezdomności, odbywająca się w ostatnich latach. hu/2014/09/23/uresen_ justice on the streets: równocześnie z zaangażowaniem aktywistów w prace oraz profesjonalną Bezpośredni kontekst stanowiły: dostarczenie materiałów publicznych allo_szocialis_berlakasok_ The long housing crisis wiedzę na temat metodologii ochrony bezdomnych, założyciele AVM mieli przygotowanych dla burmistrzów, osób decyzyjnych i ekspertów, konsul- budapesten); M. Dósa, in Hungary from above zdolność rozumienia węgierskich realiów mieszkaniowych i ich miejsca tacje oraz fora z władzami lokalnymi, ministerstwami oraz innymi agen- A Város Mindenkié, and below, Diss. MS. City w głównych nurtach krytycznych nauk społecznych oraz ruchów społecz- cjami krajowymi, żądania oraz sama praca nad oficjalnymi danymi, przy „Anschläge”, luty 2014 University of New York, nych, w tym w szczególności w ramach alterglobalizmu i jego mieszkanio- znaczącym wsparciu ze strony mediów, planowanie działań i demonstra- (dostęp 9.11.2015; 23 2013. wych aspektów . To zapewniło grupie solidne podstawy nie tylko w postaci cji przeciwko polityce mieszkaniowej czy apelom o kryminalizację bez- http://anschlaege.at/ międzynarodowego wsparcia ze strony intelektualistów i aktywistów, ale domności i eksmisji. Takim kontekstem był także organizowany od 2011 feminismus/wohnpolitik- także ustabilizowało politykę organizacyjną w obliczu zawirowań i lokal- roku coroczny Marsz Pustych Budynków wokół problemu pustostanów -februar-2014/). nych napięć politycznych oraz w obliczu destabilizacji wywołanej niedo- w Budapeszcie – demonstracja, której celem było powiązanie zagadnienia pasowaniem zasad międzynarodowych ruchów do postkomunistycznej bezdomności z szerszym kontekstem spekulacji finansowych i nieodpo- A 25. rzeczywistości, jak stało się to w przypadku grup alterglobalistycznych. wiedzialnej polityki mieszkaniowej. Zastosowanie estetyki Z innej strony, bardzo konkretna i natychmiastowa natura zagadnienia skłotingu przez „puby- bezdomności i eksmisji mogła działać jak pancerz ochronny przed poczu- W styczniu 2013 roku AVM zorganizowało zajęcie pustego od lat budyn- ruiny” , zob. G. Piotrowski, ciem braku sensu politycznych ideałów w kontekście lokalnym, jakże zna- ku sklasyfikowanego jako zabytek, na terenie własności prywatnej w VII Squatted Social Centers… czącym w przypadku ruchu alterglobalistycznego. dzielnicy Budapesztu. Temat został nagłośniony jako element spekulacji nieruchomościami oraz gentryfikacji dzielnicy od początku 2000 roku. AVM różniło się od formalnych i nieformalnych grup alterglobalistycznych Puby w Ruinach (Ruin Bars) pojawiły się w pustych budynkach, co zmieniło czy też rozmaitych fal Sieci Studentów poziomem profesjonalizmu inte- okolicę w międzynarodowe centrum nocnego życia oraz stało się podsta- lektualnych i aktywistycznych podstaw, konkretnością wyrażaną w powa- wą komercyjnej gentryfikacji przez około dekadę25. Obywatelski sprzeciw dze względem postawionego sobie zadania, a także w świadomości meto- wobec spekulacji nieruchomościami, który wini się za zrujnowanie wie- dologii ponadklasowego, horyzontalnego zaangażowania. Odniesienia lu zabytkowych budynków dzielnicy, z biegiem czasu jedynie pogłębił się. globalne w sposobie rozumienia przez grupę swojej roli, długoterminowe W 2009 roku socjalistyczny burmistrz dzielnicy został aresztowany za utwierdzenie zasad, konkretność zadania zapewniły sporą niezależność hochsztaplerstwo. Zajęcie AVM oparło na tym zdarzeniu po to, by zniwe- od kontekstu politycznego, zarówno w zakresie pozostawania nieczułym lować społeczną odrazę w stosunku do nielegalnych działań. Grupa użyła na zaproszenia do współpracy ze strony graczy politycznych, jak i możli- zajęcia jako narzędzia podnoszącego świadomość. Chciano też wywrzeć wości wypracowania elastycznej taktyki współpracy w codziennej aktyw- nacisk na osoby decyzyjne w lokalnych władzach, co poskutkowało przy- ności. Taka charakterystyka AVM powoduje, iż jest on dużo mniej narażony ciągnięciem uwagi w stronę zagadnienia liczby pustych mieszkań będą- na zmiany w sferze politycznej, która w przypadku skłotersów Centrum czy cych własnością dzielnicy oraz możliwości, a jednocześnie braku działań okupacji Sieci Studenckiej stanowiła podstawę zajęć politycznych i prze- politycznych, by te mieszkania udostępnić. stała nią być w pewnym momencie. Zajęcie w VII dzielnicy było wynikiem taktyki opierającej się na dobrze W styczniu 2013 roku oraz wrześniu 2014 AVM zorganizowało znanym i często odwiedzanym miejscu w Budapeszcie, na historii kon- w Budapeszcie dwa zajęcia pustostanów w celu podniesienia świadomości fliktów pomiędzy spekulantami rynki nieruchomości, władzami lokalnymi na temat ogromnej liczby pustych mieszkań w mieście, co pozostawało oraz interesami komercyjnymi gentryfikacji z jednej strony, a rozmaitymi działaniami społeczeństwa obywatelskiego oraz sąsiedzkiego z drugiej,

91 Skłoting na Węgrzech zamieniając w ten sposób to miejsce w ostatnich latach w jedno z naj- nych, ich wspólne zainteresowanie odpowiedzialnością państwa za pra- bardziej spolityzowanych miejsc na Węgrzech (naturalnie w temacie wa mieszkaniowe oraz gwarancje opieki społecznej w ogóle oraz wspólne nieruchomości oraz zagadnienień wiązanych z mieszkalnictwem). AVM doświadczenie, jakim było zajęcie. Poza obecnością mediów w okresie tuż skierowało swoje działania na politykę formalną oraz osoby decyzyjne, przed wyborami do władz lokalnych oraz ściągnięciem uwagi na puste wywierając presję na temat, który uważa za znaczący zarówno długo-, jak mieszkania w rękach władz lokalnych jako potencjalnego rozwiązania i krótkoterminowo: lokalną politykę mieszkaniową w ramach posiadanych problemów mieszkaniowych, to zajęcie miało na celu także zwiększenie nieruchomości. Stosując w ramach sprzeciwu wobec ostatnich działań świadomości na temat zajęć jako narzędzi politycznych. Baner wywieszony rządu, mających na celu kryminalizację bezdomności, zajęcia użyto, by przez aktywistów przez okna zajmowanego budynku głosił „Zajmij miej- zakomunikować, iż zamiast policji i masowych przytułków, rozwiązaniem sce!". Jednak celem nie było zachęcenie do skłotingu jako takiego, ale bezdomności jest stabilny system mieszkań socjalnych oraz instytucjo- raczej uznanie go za dostępne narzędzie presji na tych, których uważano nalizacja uniwersalnego prawa do mieszkania. Korzystając z ogólnego za strategicznie ważne elementy. Presji na lokalne władze poprzez skło- zamieszania wywołanego antyrządowymi demonstracjami, AVM przy- ting towarzyszyły rozmaite techniki konsultacyjne i kooperacji – na przy- ciągnęło kilku młodych aktywistów z innych sektorów fali demonstracji, kład równolegle z zajęciami w centrum Budapesztu z 2013 oraz 2014 roku, by uczestniczyli w bezprzemocowym oporze zorganizowanym po to, by AVM oraz Stowarzyszenie Obozu Rekonstrukcji Społecznej współpracowały chronić domy. Zatem to zajęcie stanowiło polityczny skłotingu, jako że z władzami X dzielnicy nad projektem pilotażowym użytkowania pustosta- 26 jego istotę definiowały nie natychmiastowe następstwa fizycznego zajęcia nów pozostających własnością tychże władz . A 26. przestrzeni, ale szerszy plan polityczny, w którym zajęcie było chwilowym V. Kovács, A Város i tymczasowym mechanizmem. Polityczny wymiar takich działań opie- Mindenkié csoport ‘Utcáról PODSUMOWANIE rał się na świadomym analizowaniu ogólnego, długoterminowego planu lakásba’ kísérlete działań grupy i dostosowywania go do konkretnych możliwości i korzy- Kőbányán, „Esély” 2014 ści, wynikających z takich działań, zawsze w kontekście całego wachlarza Niniejszy rozdział miał na celu zbudowanie kontekstu „politycznego” (1), s. 92–106. podejmowanych czynności. aspektu w dwóch przypadkach politycznego skłotingu na Węgrzech. Zajęcia grupy Centrum z lat 2004–2006 odnosiły się do nowych anarchi- A 27. Druga okupacja, z 2014 roku, dotyczyła domu z VI dzielnicy, którego histo- stów i światowych ruchów na rzecz sprawiedliwości w zachodniej Europie C. Guzman-Concha, ria odzwierciedlała konflikty na tle nieruchomościowym w Budapeszcie. oraz do koncepcji roli skłotingu w ich ramach. Grupa ochrony bezdomnych Radical Social Budynek, który zajęto, był wcześniej szpitalem, stał pusty przez 20 lat, aż Miasto jest dla Wszystkich (AVM) oparła się na wiedzy płynącej z tradycji Movements… w końcu przeszedł z rąk lokalnych władz na własność zagranicznej spółki. organizacji społeczności w USA. W obu przypadkach skłotersi opierali się Był to idealny przykład sytuacji politycznej, który zawierał w sobie wszelkie na przykładach, repertuarze działań oraz politycznych ideach, zaobserwo- wcześniejsze wymiary konfliktu związanego z nieruchomościami, także wanych wcześniej w ruchach Europy Zachodniej, i stosowali odniesienia do w wymiarze wszelkich wad systemu opieki społecznej, i dawał narzędzie takich modeli, by uprawomocnić swoje lokalne poczynania. Jednocześnie presji na władze lokalne. Okupację zorganizowano w momencie wyborów w ramach określenia „polityczny” w skłotingu politycznym, oba przykła- lokalnych, co jeszcze podniosło jej wydźwięk w mediach. Skorzystano tu dy różniły się swoją charakterystyką od tego, co zostało zdefiniowane także z synergii wypracowanych przez cztery lata tradycji Marszy Wolnych w ramach politycznego skłotingu w literaturze zachodnioeuropejskiej. Budynków. Tym razem marsz zakończył się wejściem demonstrantów do Guzman27 wskazuje podstawowe cechy, dzięki którym skłoting politycz- budynku. Po takim demonstracyjnym skłotingu, aktywiści pomaszerowali ny zachodniej Europy wiąże się z szerszym kontekstem politycznym jako do ratusza z wiadomością dla burmistrza Budapesztu: „Złe rozwiązanie: obecność typowych wyzwań (brak mieszkań, bezrobocie młodych, kontr- wyprzedawanie, dobre rozwiązanie: wynajęcie”. kultura młodzieżowa). Podkreśla także ich związek z dwoma typowymi elementami realiów politycznych: siłą ekstremistycznych ugrupowań Działania doprowadziły do osiągnięcia celów założonych przez organizato- prawicowych oraz polaryzacją polityczna oraz obecnością lewicowych rów: współobecności w doświadczeniu wejścia do zajmowanego budynku subkultur i organizacji, które mogą stanowić zaplecze oraz bazę instytu- z największą możliwą liczbą uczestników, dotarcia do pozostałych grup cjonalną. Podobnie w przypadku „politycznego” skłotingu węgierskiego, był społecznych, których dotyczyły problemy mieszkaniowe. Nacisk położono on tworzony poprzez skomplikowaną sieć relacji politycznych sięgających na wielowymiarowy wpływ polityki mieszkaniowej na wiele grup społecz- dalej niż skłoting sam w sobie. Jednak związek z tym szerszym polem

93 Skłoting na Węgrzech działania nie był pierwotnie zdefiniowany poprzez więzi pomiędzy skłoter- waniem braku silnego ruchu czy też jego bazy politycznej, po bliższym sami a bardziej ugruntowanymi lewicowymi ruchami czy też instytucja- przeanalizowaniu widać tu także dodatkowy element takich założeń mi, jak było to typowe w przypadkach w zachodniej Europie. Jeżeli chodzi politycznych: ambicję, by zniwelować hierarchiczną różnicę pomiędzy o bardziej ożywione sceny skłotingu politycznego w Europie Środkowej bardziej rozwiniętymi zachodnio- oraz bardziej „zacofanymi” wschod- i Wschodniej, na przykład w Polsce, Słowenii czy Czechach, literatura nioeuropejskimi kontekstami poprzez naśladowanie form aktywizmu pokazuje silniejszy związek, ale jednocześnie wskazuje także relatywną zachodniej Europy. Jak powiedziała jedna z aktywistek, kiedy została spy- słabość zaplecza takich ruchów w porównaniu z ich odpowiednikami na tana o swoje motywy skłotingu: „ponieważ to jest wstyd, że nie mamy 28 29 A 28. scenie zachodniej Europy . skłotu na Węgrzech” . Taka lokalna wartość ideałów nowego anarchizmu A 29. G. Piotrowski, lub alterglobalizmu, czy też tego, co rozumiemy poprzez skłoting poli- Wywiad, M.T., 2005. Squatted Social W dwóch przypadkach pochodzących z Węgier, „polityczność” skłotingu tyczny, jest bardzo ważna i warta zauważenia po to, by spojrzeć dalej niż Centers…. politycznego nie mogła wynikać z szerszego kontekstu ruchu, co mogłoby „braki” widoczne w momencie porównywania ze skłotingiem zachodniej pomóc mu utrzymać się w szerszej sferze publicznej na jego własnych Europy oraz by odkryć lokalne znaczenie skłotingu politycznego. zasadach. W konsekwencji, w sytuacji grupy Centrum, polityczność skło- tingu zależała od pozycji przyznanej skłotersom wewnątrz ruchu, który Dwa opisane powyżej węgierskie przykłady skłotingu politycznego wyda- niekoniecznie opierał się na tej samej (neoanarchistycznej) polityce co ją się tak głęboko wpisane w konstelacje lokalnej oficjalnej i nieoficjalnej sama grupa Centrum. Kiedy przyznana przez koalicję alterglobalistów polityki oraz ponadnarodowych porozumień, że ich polityczność prak- pozycja zmieniła się, zewnętrzny punkt odniesienia polityki członków tycznie nie daje podstaw do definiowania treści politycznej skłotingu Centrum zniknął, a grupa się rozpadła. W przypadku AVM, świadomie w przypadku postsocjalistycznych Węgier inaczej niż poprzez opisanie utrzymywano w ryzach „polityczność” okupacji. Było to wynikiem dłu- kontekstu tej treści. Poza zasygnalizowaniem braku szerszej alternatywy goterminowej strategii aktywizmu grupy, skierowanego na obronę bez- na scenie lewicowej, która mogłaby stanowić taki bardziej stabilny kon- domnych. Z jednej strony oznaczało to bardziej praktyczne powiązanie tekst, stwierdzam, iż taki wniosek pozostaje konstruktywny w rozumieniu polityki skłotingu, działań skłoterskich oraz ich politycznego odniesienia. definicji politycznego skłotingu także w zachodniej Europie. Warto wska- Natomiast w szerszej perspektywie AVM dąży do zmiany systemu, która zać specyficzny kontekst polityczny, by zjawisko nazywane politycznym dałaby wszystkim akceptowalną przestrzeń do życia. Polityczne punkty skłotingiem mogło zaistnieć. odniesienia skłotingu, z powodów taktycznych, ograniczono zatem do kampanii na temat pustostanów, korupcji oraz złego zarządzania sub- Tłumaczyła Ewa Strzyżewska stancją lokalową przez władze lokalne i krajowe, a zajęcia zostały wpisane w odpowiedni moment całej kampanii. Z drugiej strony, to właśnie rów- noległa obecność globalnej, długoterminowej ramy polityki mieszkaniowej oraz skarg i krzywd, z którymi należało poradzić sobie natychmiast, pozwoliła na bardziej taktyczne podejście i spowodowała, iż grupa unik- nęła porozumień na poziomie polityki krajowej, które wpłynęłyby na ich własną politykę.

Przypadek „taktycznego” skłotingu AVM podejmowanego w celach politycznych wydaje się stać dalej od typowego modelu politycznego skłotingu zachodniej Europy, natomiast zajęcia grupy Centrum bardziej przypomi- nają te zachodnioeuropejskie, gdyż odnoszą się do realiów politycznych w sposób zaczerpnięty przede wszystkim z nowego anarchizmu, częścio- wo pokrywają się z ideałami ruchów dysydenckich czy ŚRS, które popie- rały skłotersów. Jednak także w przypadku Centrum warto wspomnieć, iż ideały neoanarchizmu czy alterglobalizmu przyjmowały lokalnie nieco inny wydźwięk niż w kontekście zachodnioeuropejskim. Poza zaobserwo-

95 przedmowa

ROZDZIAŁ 4 Nadawanie znaczenia opuszczonym budynkom: skłoting kontrkulturowy w posowieckim Wilnie

97 przedmowa Nadawanie znaczenia opuszczonym budynkom: skłoting kontrkulturowy w posowieckim Wilnie Jolanta Aidukaitė

ABSTRAKT

Niniejszy artykuł zwraca uwagę na mało zbadane zjawisko miejskiego skłotingu na Litwie. Omawia zakres, powody pojawienia się skłotingu, jego rozkwit oraz zmierzch w społeczeństwie litewskim w okresie 1990–2002 oraz skupia się na sytuacji w Wilnie. Opierając się na 16 pogłębionych wywiadach, przeprowadzonych ze skłotersami w Wilnie, artykułach prasowych oraz dokumentacji prawnej, artykuł pokazuje, iż skłotersi przyczynili się do rozwoju miasta, wnosząc swoje bogactwo kulturowe, tworząc lokalne subkultury oraz czyniąc przestrzeń miejską bardziej atrakcyjną. Skłotersi promowali alternatywną ścieżkę życia, przyczyniając się do zachowania struktury miasta oraz podejmując działania w ramach kontrkultury. Oferowali przestrzeń na pokazy, wystawy czy koncerty. Takie dzia- łania są podejmowane do dziś w okolicy Užupis, gdzie mieścił się najstarszy skłot w Wilnie, obecnie zmieniony w Inkubator Sztuki. Zatem skłoting w Wilnie znacząco przyczynił się do rewitalizacji oraz „rozważnej” gentryfikacji okolic wileńskiego Užupis.

99 Skłoting kontrkulturowy WSTĘP watelskiego oraz społecznego nieposłuszeństwa), skłotersi w Wilnie nigdy Europeanization and nie rościli praw do przestrzeni miejskiej w sposób otwarty i umyślnie kwe- Urban Movements: A 1. Skłoting, który definiuje się jako zamieszkiwanie lub wykorzystywanie stionujący kapitalistyczne nierówności społeczne, wynikające z niepra- Political Opportunities of M. Mayer, Preface, [w:] domu bez pozwolenia właściciela, jest unikalną formą protestu, która widłowego rozdzielania własności czy władzy; nie szukali także okazji do Community Organizations 1 Squatting in Europe: dotyczy własności prywatnej – rdzenia społeczeństw kapitalistycznych . kwestionowania własności prywatnej. Zamiast tego przedstawiali się jako in Lithuania, [w:] Urban Radical Spaces, Urban W społeczeństwie litewskim skłoting w pewnym sensie zyskał wymiar „dobrzy ludzie”, którzy jedynie korzystali z opuszczonych, rozpadających Grassroots Movements Struggles, red. The symboliczny, dowodząc, iż przechodzenie z systemu kolektywnej wła- się budynków w „dobrych celach”. Nie dziwi to w momencie, kiedy weź- in Central and Eastern Squatting Europe sności w stronę własności prywatnej rozpoczęło się już w roku 1990, miemy pod uwagę polityczne oraz społeczne uwarunkowania panujące Europe, red. K. Jacobsson, Kollective, Wivenhoe– kiedy to pierwsze skłoty zaczęły pojawiać się w samym sercu starego na Litwie przez pierwsze 10 lat niepodległości. Własność prywatna oraz Ashgate, Franham New York–Port Watson, miasta w Wilnie. Skłoting, jako zjawisko społeczne na Litwie, pojawił się, gospodarka rynkowa były wychwalane jako jedyny możliwy sposób orga- 2015, s. 247–273. 2013, s. 1–11. kiedy tylko ogłoszono niepodległość kraju po okresie dominacji Związku nizacji społeczeństwa, a wszystko, co mogło się kojarzyć z socjalistyczną 6 Radzieckiego, w 1990 roku, a socjalistyczna gospodarka została gwałtow- przeszłością, było odrzucane oraz uznawane za „gorsze”. Badania poka- A 5. w posowieckim Wilnie A 2. nie zastąpiona gospodarką wolnorynkową. Chaos, który nastąpił: niejasne zują, iż do dzisiaj na Litwie najbardziej dominującym dyskursem jest neo- Zob. np. M. Mayer, Urban Grassroots prawodawstwo w ramach własności miejskiej, częste zmiany legislacyj- liberalizm, głęboko zakorzeniony zarówno wśród elity ekonomicznej, jak Preface…; M. A. Martinez, Movements in Central ne, złe zarządzanie finansami, także umożliwił pojawienie się zjawiska i politycznej. Neoliberalny dyskurs był szczególnie widoczny w kwestiach The Squatters ‘Movement: and Eastern Europe, skłotingu. związanych z polityką miejską oraz mieszkaniową, co skutkowało szero- Urban Counter-Culture red. K. Jacobsson, ko zakrojoną prywatyzacją sektora mieszkaniowego oraz wycofaniem się and Alter-Globalization Ashgate, Franham Skłoting w Europie Środkowej i Wschodniej był do tej pory rzadko bada- państwa z założeń polityki mieszkaniowej, pozostawiając znaczącą część Dynamics, „South 2015; D. Polanska, nym zjawiskiem. Pojawił się w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku odpowiedzialności w rękach prywatnych inwestorów. European Society and G. Piotrowski, The jako reakcja na porzucone i niszczejące z powodu niejasnych kwestii wła- Politics” 2007, t. 12, nr 3, transformative power snościowych nieruchomości oraz w wyniku rosnącego zapotrzebowania Ruch skłotingu, rozumiany jako silna opozycja wobec neoliberalnych s. 379–398. 2 of cooperation between na lokale mieszkaniowe czy też przestrzenie do działań kontrkulturowych . praktyk oraz nierówności kapitalistycznych, tak jak jest to często przed- 3 social movements: Badania pokazują, iż ruch skłotingu był zjawiskiem marginalnym w wie- stawiane na Zachodzie, nigdy de facto nie powstał na Litwie. Jak podaje A 6. 7 Squatting and tenants’ lu krajach postsowieckich, jednakże zadziwiająco skutecznym w Polsce, Pruijt , pojawienie się skłotingu nie zawsze oznacza, że mamy do czynie- J. Aidukaite, Housing movements in Poland, gdzie skłotersi zawierali koalicje z ruchami lokatorskimi oraz stawali się nia z ruchem skłoterskim. Skłoty mogą powstawać w celach prywatnych, policy regime in Lithuania: „City” 2015, t. 19, nr głównymi aktorami w środowisku miejskim. W przeciwieństwie do tego samopomocy czy też w celu uzyskania przestrzeni na działania kulturo- towards liberalization 2–3, s. 274-296. polskiego doświadczenia, ostatnio opublikowana literatura na temat dzia- we. Niemniej jednak dziedzictwo skłotersów wileńskich jest zjawiskiem and marketization, łań miejskich na Litwie dostarcza dowodów, iż skłoting nie odgrywa żadnej unikalnym, niesłusznie zaniedbywanym przez badaczy życia społecznego. „GeoJournal" 2014, t. 79, A 3. roli we współczesnych działaniach na poziomie krajowym czy podczas W przypadku Litwy nietypowość sytuacji wynikała z: nr 4, 421–432; J. Aidukaite, 4 Ibidem. protestów miejskich . – dość długiego okresu utrzymywania się skłotów (przez około dziesięć do Transformation of the dwunastu lat: 1990–2002); welfare state in Lithuania: A 4. Skłoting w zaskakująco niewielkim stopniu jest obecny w litewskiej litera- - pojawiania się skłotów w okresie dramatycznych społeczno-ekonomicz- towards globalization Zob. np. J. Aidukaitė, turze naukowej, pomimo iż w latach 1990–2002 skłoty pojawiły się w wielu nych i politycznych przemian na Litwie: ustanowienia niepodległości kraju and Europeanization, Community Mobilizations miastach na Litwie. Na taki stan rzeczy wpływa kilka czynników. Jednym i wyzwolenia spod władzy Związku Radzieckiego, wprowadzenia gospo- „Communist and Post- around Housing and z nich może być widoczność skłotersów w życiu publicznym; nie miały darki rynkowej oraz demokracji, szerokiego otwarcia na wpływ globalizacji Communist Studies" 2014, Local Environment: miejsca żadne duże protesty, które byłyby organizowane przez skłotersów, oraz europeizacji społeczeństwa litewskiego; transformacji, która nastą- t. 47, nr 1, s. 59–69. Insights into the Case nie było też ich znaczącej obecności w mediach, które pokazywałyby skło- piła, towarzyszyło wiele problemów, w tym brak przejrzystości prywatyzacji, of Vilnius, „Sociologija. terskie życie lub działalność. Skłotersi promowali jedynie alternatywny styl niestabilne instytucje, spadek standardu życia znacznej części populacji; A 7. Mintis ir veiksmas” życia, dbając jednocześnie o miasto oraz organizowali różnorodne działa- – nagłego „wyginięcia” skłotów; to znaczy, że istniejące skłoty zostały H. Pruijt, Is the institu- 2013, t. 1, nr 32, nia kontrkulturowe (występy, koncerty, wystawy). Pomimo iż zasiedlanie zamknięte przed 2002 rokiem i w większości przypadków nigdy nie zosta- tionalization of urban 5 s. 136–151; J. Aidukaite, opuszczonych budynków przez niektórych autorów jest samo w sobie ły otwarte ponownie na dużą skalę, w sposób nawiązujący jakkolwiek do movement inevitable? K. Jacobsson, charakteryzowane jako akt polityczny (ponieważ zawiera elementy oby- poprzedników.

101 Skłoting kontrkulturowy A comparison of the Niniejszy artykuł jest pierwszą próbą pokazania dynamiki (zakresu, powo- Litwie oraz w Wilnie. Kolejnym etapem będzie zaprezentowanie oraz A 10. opportunities for dów powstania, rozwoju, upadku) skłotingu w społeczeństwie litewskim analiza czterech najważniejszych skłotów wileńskich, które funkcjo- A. Holm, A. Kuhn, sustained squatting na przykładzie Wilna. Wilno, stolica Litwy, ze swoją około półmilionową nowały w latach 1990–2002. Na końcu przytoczę kilka dyskusyjnych Squatting and Urban in New York City populacją zostało wybrane nie przez przypadek. To tam mieściły się naj- zagadnień oraz podsumuję całość. Główną tezą tekstu jest stwierdzenie, Renewal: The Interaction and Amsterdam, większe i najbardziej znane skłoty na Litwie. Tekst stara się odpowiedzieć iż skłoting w Wilnie był unikalnym zjawiskiem, zapoczątkowanym przez of Squatter Movements „International Journal na kilka pytań: dlaczego miejsca tak bardzo nieutowarowione jak skłoty dramatyczne zmiany polityczne, ekonomiczne oraz społeczne w społe- and Strategies of Urban of Urban and Regional istniały w Wilnie przez stosunkowo długi czas? Jaki był profil społeczny czeństwie litewskim. Takie zmiany były szczególnie widoczne w miastach, Restructuring in Berlin, Research" 2003, t. 27, skłotersów oraz jaka była reakcja władz? Jakie czynniki przyczyniły się do powodując brak uregulowań czy przejściowy reżim miejski, który sprzyjał „International Journal nr 1, s. 133–157. „wyginięcia” skłotersów? skłotingowi. Unikalny aspekt skłotingu na Litwie odnosi się do istnienia of Urban and Regional skłotersów dystansujących się od życia politycznego i prezentujących Research” 2010, A 8. Analiza wileńskich skłotów opiera się na podejściu jakościowym. Bazuje na się jako „osoby apolityczne”, niezainteresowane taką działalnością. Ruch t. 35, nr 3, s. 644–658; P. Biernacki, 16 pogłębionych wywiadach, przeprowadzonych ze skłotersami. Wywiady skłotingu w Wilnie, mimo iż był „apolityczny” w sensie braku odgrywania M. A. Martinez, The w posowieckim Wilnie D. Waldorf, przeprowadzono w 2014 roku; stanowią bogaty materiał pozwalający jakiejkolwiek znaczącej roli w miejskich protestach, przy obronie praw do Squatters’ Movement in Snowball Sampling zrozumieć warunki, zakres oraz powody pojawienia się skłotingu. Tematy opuszczonych budynków, przyczynił się znacząco, poprzez swoje działania Europe: A Durable Struggle Problems and poruszane w wywiadach zostały tak zaprojektowane, by wyjawić motywa- kontrkulturowe, do rewitalizacji, poprawy warunków oraz „ostrożnej” gen- for Social Autonomy in Techniques of Chain cje skłotingu; doświadczenia życia na skłotach, w tym warunki bytowe; tryfikacji wileńskiej dzielnicy Užupis. Urban Politics, „Antipode” Referral Sampling, działania skłotersów, komunikację z sąsiadami oraz władzami lokalny- 2013, t. 45, nr 4, „Sociological Methods mi; wewnętrzne zasady skłotów i komunikacji skłotersów między sobą. s. 866–887. TŁO TEORETYCZNE & Research" 1981, Informatorzy zostali wybrani za pomocą metody kuli śniegowej, która jest t. 10, nr 2, s. 141–163. szeroko stosowana w jakościowych badaniach socjologicznych. Stosując A 11. tę metodę, badacz generuje próbę badawczą, opierając się na reko- Miejskie ruchy społeczne nie mogą być analizowane w izolacji, ich charak- M. A. Martinez, The A 9. mendacjach pochodzących od osób, które znają innych posiadających terystyka i dynamika muszą być rozpatrywane w odniesieniu do szerszego Squatters’ Movement... 10 Ibidem, s. 143. cechy podlegające badaniu. Metoda ta, opisana przez Biernackiego oraz kontekstu zmian społecznych, na bazie których owe ruchy funkcjonują . 8 11 Waldorfa , jest szczególnie przydatna, kiedy należy się skupić na gru- Jak podaje Martinez , skłoting przyjął w Europie postać autonomicznego A 12. pie, która jest słabo rozpoznawalna społecznie. Dla przykładu, łatwo jest ruchu miejskiego. Natomiast niektóre znaczące społeczno-przestrzenne H. Thörn, C. wydzielić pielęgniarki jako grupę, natomiast zlokalizowanie osób, które warunki są niezbędne do tego, by ruch skłotingu jako taki mógł w ogó- Wasshede, T. Nilson, Space były uzależnione od narkotyków, oraz skontaktowanie się z nimi byłoby le zaistnieć i się rozwinąć. Są to między innymi: wystarczająca liczba for urban alternatives? trudne bez wiedzy osób znających to środowisko od środka. „Badacz musi pustych, porzuconych nieruchomości, powolny proces restrukturyzacji Christiana 1971-2011, jednakże aktywnie i umyślnie rozwijać i kontrolować zawiązanie próby i odnowy tkanki miejskiej, polityka legislacyjna tworząca „okna” umoż- Gothenburg University, 9 badawczej, jej rozwój oraz zamknięcie” . Technika kuli śniegowej okazała liwiające pojawienie się skłotingu, związki z innymi ruchami społecznymi 2011, www.gupea.ub.gu. się szczególnie skuteczna, ponieważ większość skłotersów cechuje się oraz wizerunek w mediach, który nie jest zbyt krytyczny. se, dostęp 15.02.2015; lub cechowała niewielką zauważalnością społeczną jako grupa w Wilnie. H. Pruijt, Is the Na potrzeby niniejszych badań zidentyfikowano oraz przepytano najbar- Zatem, by w danym mieście mógł pojawić się i rozwinąć skłoting, musi institutionalization... dziej aktywnych i najdłużej działających członków wileńskiej społeczności pojawić się pewien szczególny zestaw korzystnych warunków. Jeżeli więk- skłotersów. Opieram się tu również na artykułach prasowych oraz innych szość powyższych uwarunkowań jest spełniona, wówczas może dojść do A 13. źródłach, dostępnych online, na przykład materiałach z konferencji doty- powstania ruchu skłoterskiego. Przyglądając się pokrótce przykładowi Ibidem. czących skłotingu, odbywających się w Wilnie, zorganizowanych przez Christianii w Danii czy też holenderskiemu Amsterdamowi, w obu przypad- Litewski Wolny Uniwersytet (Laisvasis universitetas, LUNI), stronę grupy kach mamy do czynienia ze sprzyjającymi warunkami politycznymi (rządy na Facebooku, która łączy byłych skłotersów, czy też na filmie wyproduko- socjaldemokratów), naciskiem na kwestie socjalne (w tym mieszkanio- wanym przez Deivisa Nutautasa o skłotersach w dzielnicy Užupis. we) oraz redystrybucję, a dodatkowo pozytywnym obrazem w mediach, co w sumie umożliwiło elastyczną instytucjonalizację skłotingu12. Elastyczna We wstępie przedstawię teoretyczne tło skłotingu. Następnie poka- instytucjonalizacja, jak podaje Pruijt13, oznacza legalizację, jednakże żę krótki przegląd warunków mieszkaniowych oraz polityki miejskiej na skłoty w jej ramach zachowują swoją tożsamość i kontynuują obronę

103 Skłoting kontrkulturowy A 14. budynków oraz nadal odgrywają kluczową rolę w protestach miejskich. standardów poprzez redystrybucję. W Amsterdamie państwo nadal sto- Het Spinhuis 2000, E.T.C. Dee, Moving Natomiast silna ochrona prawna prywatnej własności oraz negatywny suje fizyczne planowanie oraz opiekę społeczną dla utrzymania równo- s. 93–115; cytowany 14 Towards Criminalisation obraz w mediach doprowadziły do kryminalizacji skłotingu w Anglii czy ści, podczas gdy w Nowym Jorku państwo praktycznie porzuciło fizyczne przez: H. Pruijt, Is the insti- 20 and Then What? też zniknięcia oraz kooptacji (transformacji w dostarczycieli usług) przez planowanie oraz obcięło wydatki socjalne . Nowy Jork jest zakorzeniony tutionalization..., s. 138. 15 Examining dominant lokalne władze w Nowym Jorku . w reżimie liberalnej opieki społecznej Stanów Zjednoczonych, charakte- discourses on squatting ryzującej się dominującą pozycją rynku oraz niską dekomodyfikacją. Takie A 21. in England, [w:] Szerzej rozumiane warunki polityczne i prawne to kluczowe kwestie, które warunki wytworzyły różne możliwości dla skłotingu. W Amsterdamie skło- Ibidem. Squatting in Europe…, mogą spowodować pojawienie się ruchów miejskich. Choć, kiedy mówimy ting funkcjonuje jako środek do osiągnięcia celu i cel sam w sobie, nato- 21 s. 247–269. o skłotingu, Holm i Kuhn zaobserwowali, iż to „przede wszystkim szerszy miast w Nowym Jorku został on całkowicie zarzucony . A 22. miejski kontekst polityczny (…) określał, czy oraz w jaki sposób powsta- P. Balchin, Housing 16 A 15. wały ruchy skłoterskie” . W istocie, Holm i Kuhn dostarczyli dowodów, iż Podsumowując, teoretyczna dyskusja wskazuje na kilka wyjaśnień, któ- Policy in Europe, London: H. Pruijt, Is the dynamika ruchów skłoterskich w Berlinie była ściśle powiązana ze zmie- re mogą okazać się przydatne przy analizie zjawiska skłotingu w Wilnie. Routledge, 1996; w posowieckim Wilnie institutionalization... niającymi się strategiami polityki odnowy urbanistycznej i rewitalizacji. Na Miejski skłoting nie funkcjonuje w próżni; jest kształtowany przez rozmaite S. Tsenkova, Housing początku lat osiemdziesiątych XX wieku skłotersi Berlina Zachodniego siły. Skłoting powinien być badany w odniesieniu do szerszych, historycz- Policy Reforms in Post- A 16. odegrali kluczową rolę w procesie wprowadzenia polityki nazywanej nych, politycznych oraz społecznych kontekstów danego społeczeństwa. Socialist Europe. Lost in A. Holm, A. Kuhn, „ostrożną odnową miast”. Oznaczało to wolniejsze tempo polityki „odbu- Przekaz medialny może zwiększyć szansę na sukces tego ruchu lub też Transition, Heidelberg: Squatting and Urban... dowy przestrzennej”, która skupiała się na szeroko zakrojonym wyburzaniu przyczynić się do jego zaniku. Jednakże reżim miejski czy też polityka Physica-Verlag, 2009. obszarów mieszkaniowych wymagających odnowy, a także na rozwijaniu urbanistyczna stanowią najpełniejsze wytłumaczenie pojawiania się oraz A 17. nowej gospodarki mieszkaniowej. Polityka „odbudowy przestrzennej” była zanikania skłotingu w miastach europejskich. A 23. Ibidem. krytykowana i odrzucana przez lokalnych mieszkańców, których odnowa V. Leonavičius, A. Žilys, przerażała. Rząd obrał więc bardziej ostrożny kierunek („ostrożną odno- Welfare state and WARUNKI MIESZKANIOWE ORAZ REŻIM MIEJSKI NA LITWIE 18. wę miast”) polityki planowania odbudowy, zakładający szerokie zaanga- urbanization of modern A ORAZ W SAMYM WILNIE H. Pruijt, Is the żowanie oraz udział mieszkańców w pracach nad odbudową. Skłoty były Lithuania, „Filosofija. institutionalization... podmiotami oraz partnerami w tym nowym „ostrożnym” modelu odno- Sociologija” 2009, t. 20, wy miejskiej. Natomiast skłoting na szeroką skalę z lat dziewięćdziesią- Po drugiej wojnie światowej, Litwa została włączona w skład Związku nr 4, s. 318–325. A 19. tych stanowił obcy element w neoliberalnej polityce odbudowy Berlina Radzieckiego, a więc dotyczyły jej te same zasady gospodarki miesz- G. Esping-Andersen, The Wschodniego, opartej na prywatyzacji, restytucji oraz prywatnych inwe- kaniowej oraz planowania urbanistycznego co pozostałej części ZSRR. A 24. 17 Three Worlds of Welfare stycjach właścicieli nieruchomości . Socjalistyczny system mieszkalnictwa charakteryzował się wprowadza- VJ. Jasaitis, S. Šurkuvienė, Capitalism, Cambridge: nym przez państwo budownictwem na dużą skalę oraz finansowanymi Neurbanizuotų vietovių Polity Press, 1990. Badanie przykładu Berlina, wykonane przez Holma i Kuhna, dostarcza przez państwo mieszkaniami w blokach, niskim kosztem utrzymania šiuolaikinių funkcijų zatem dowodów na sposób, w jaki zmiany reżimu miejskiego przez lata mieszkań oraz znaczącymi subsydiami i ujednoliceniem cen lokali miesz- sistemos kūrimas, A 20. wpływają na możliwości pojawienia się skłotingu. Jednocześnie bada- kalnych, a także chronicznym brakiem mieszkań, co skutkowało długimi „Ekonomika ir vadyba: 22 S. Fainstein, The nia porównawcze obrazują, jak bardzo zróżnicowanie reżimów miejskich kolejkami oczekujących . Na Litwie brak mieszkań był często powtarza- aktualijos ir perspektyvos” egalitarian city. wpływa na możliwości skłotingu w poszczególnych krajach. Przykładowo, jącą się sytuacją, przez co prowadzono szybkie, ale mało wartościowe 2006, t. 2, nr 7, s. 85–93. 23 Images of Amsterdam, dokładne porównanie możliwości skłotingowych w Amsterdamie i Nowym inwestycje mieszkaniowe, które miały zaspokoić potrzeby mieszkaniowe . 18 [w:] Understanding Jorku, przeprowadzone przez Pruijta , pokazuje, iż rynkowo zorientowa- Jedną z najważniejszych cech socjalistycznej gospodarki mieszkaniowej Amsterdam. Essays ny system z jego naciskiem na regulacyjny element mieszkalnictwa dla była szybka urbanizacja, której towarzyszyła pośpieszna industrializacja 24 on economic vitality, osób o niskim dochodzie oferuje znacznie mniejsze możliwości skłotingu oraz transfer siły roboczej z terenów wiejskich do miast . Intensywność city life and urban niż system oparty na redystrybucji i planowaniu. Amsterdam i Nowy Jork sowieckiej urbanizacji ilustruje fakt, iż nawet dzisiaj ponad dwie trzecie form Amsterdam, red. reprezentują odmienne typy reżimów miejskich, które są zakorzenione wszystkich lokali mieszkalnych (71,5 proc.) na Litwie zostało zbudowa- L. Deben, W. Heinemeier, w odmiennych systemach opieki społecznej, opisanych przez Esping- nych w latach 1946 do 1990, podczas gdy jedynie 13,4 proc. to domy 19 D. v. d. Vaart, Andersen . Holenderski system opieki społecznej, bliski idealnemu typo- zbudowane przed rokiem 1945. W latach 1991–2000 wybudowano 7 proc. wi państwa socjaldemokratycznego, promuje równy dostęp do wysokich obecnych zasobów mieszkaniowych. Lokale wybudowane w latach 2001–

105 Skłoting kontrkulturowy 25 A 25. 2011 stanowią 6,2 proc. wszystkich oddanych do użytku . Zatem nawet W sumie reżim miejski oraz mieszkalnictwo na Litwie oraz w Wilnie A 28. Litewski Departament dzisiaj nowe budownictwo mieszkaniowe nie dorównuje skalą inwesty- przechodzi od 1990 roku dramatyczne zmiany. Odchodzi się od mode- Z. Kovacs, G. Herfert, Statystyczny, cjom z czasów sowieckich. Braki mieszkaniowe, szczególnie w obszarze lu socjalistycznego, opartego na kontroli państwa oraz od planowania Development Pathways of Mieszkalnictwo dostępnych finansowo lokali komunalnych, są nadal bardzo widoczne długoterminowego, w stronę modelu rynkowego, opartego na prywatnej Large Housing Estates in 26 i jego charakterystyka w Wilnie . własności oraz ograniczonej kontroli ze strony państwa nad własnością Post-socialist Cities: An 31 w Republice Litewskiej. nieruchomości czy rynkiem mieszkaniowym . Obecnie mamy do czynie- International Comparison, Dane ze spisu ludności W socjalistycznym modelu miasta wpływ sił rynkowych na rozwój miast nia ze znaczną liczbą cech reżimu liberalnego, który marginalizuje miesz- „Housing Studies” 2012, i mieszkań z 2011 r. oraz mieszkań został formalnie zlikwidowany. Rynek nieruchomości kalnictwo socjalne i pozwala mechanizmom rynkowym kontrolować nowe s. 1–19, DOI:10.1080/0267 32 Informacija. Vilnius, oraz ziemi został znacjonalizowany. Centralny plan oparty na ideologii inwestycje, alokację oraz wysokość cen . Takie warunki, określone przez 3037.2012.651105, dostęp 33 2013 m. birželio 28 d. komunistycznej, która zakładała usunięcie różnic pomiędzy jednostka- Pruijta , nie pomagają zorganizowanemu skłotingowi zaistnieć i stanowią 2.05.2015. mi terytorialnymi, a także klasami społecznymi, po którym to nastąpiła najbardziej uzasadnioną przyczynę, z powodu której miejski skłoting stał A 26. szybka industrializacja, odcisnał swoje piętno na strukturze postsocja- się „słaby”, podatny na kooptację oraz wszelkie zaburzenia organizacyjne. A 29. w posowieckim Wilnie Zob. I. Brade, G. Herfert, listycznych miast, co szczególnie widać na ich opuszczonych, historycz- Statistics Lithuania, K. Wiest, Recent trends nych obszarach oraz tam, gdzie powstawały podmiejskie przestrzenie Jednakże okres pomiędzy 1990 a 2002 rokiem może być nazywany cza- Statistical Yearbook of and future prospects of blokowisk o niskiej jakości zabudowy, które nigdy tak naprawdę nie prze- sem transformacji na rynku mieszkaniowym oraz w ramach reżimu miej- Lithuania, Vilnius 2011. socio-spatial differen- szły widocznej rewitalizacji. Wilno musiało i nadal musi radzić sobie ze skiego na Litwie. Był to moment szeroko zakrojonej prywatyzacji oraz tiation in urban regions wszystkimi problemami miasta postsocjalistyczengo. Negatywne cechy dotkliwego braku lokali mieszkalnych. W tym samym czasie, ze względu A 30. of Central and Eastern widać szczególnie w historycznej części centrum miasta, ponieważ to tam na ograniczenia finansowe, wiele budynków było opuszczonych, wiele cze- Eurostat, http://ec.europa. Europe: A lull before wiele budynków pozostawiono, by niszczały. Historyczna część miasta jest kało, by właściciele bądź lokalne władze przyjęły za nie odpowiedzialność. eu/eurostat, dostęp the storm, „Cities” stopniowo odbudowywana i rewitalizowana od lat dziewięćdziesiątych. Był to zatem idealny moment na pojawienie się skłotów. 15.03.2015. 2009, doi:10.1016/j. Pod koniec tego okresu, w niektórych częściach starego miasta w Wilnie 27 cities.2009.05.001, rozpoczął się proces gentryfikacji . 31. MIEJSKI SKŁOTING W WILNIE A dostęp 5.03.2015,; I. Tosics, City Development D. Krupickaitė, Vilnius Na Litwie skłoting miejski przeżywał swoją „złotą erę” w latach 1990– in Central and Eastern – between persistence 2002. W tym czasie dochodziło do znaczących zmian w mieszkalnic- W Wilnie istniały cztery skłoty, zasługujące na szczególną uwagę. Europe since 1990: The and socio-spatial twie oraz polityce miejskiej. To sowiecka polityka państwowa zakładała Wszystkie one pojawiły się w tym samym okresie (około 1990–1992 roku) Impact of Internal Forces, change, „Europa przesiedlanie osób zamieszkujących w starych domach, zbudowanych i były zlokalizowane na terenie starego miasta (ilustracja 1). [w:] Transformation Regional” 2014, w 1940 roku bądź wcześniej. Stare, niszczejące budynki (zbudowane of Cities in Central and t. 19.2011, 3–4, przed 1945 rokiem) znajdowały się w centrum Wilna (stare miasto); Jeden z nich był zlokalizowany przy ulicy Pilies 26, tam gdzie obecnie Eastern Europe Towards s. 21–31. wiele z nich nie posiadało łazienki ani toalety wewnątrz lokalu, czasem jest Dom Sygnatariuszy. To historyczny budynek, uwzględniony w Akcie Globalization, red. nie było także bieżącej wody. Przed 1989 rokiem wielu mieszkańców Niepodległości, podpisanym 16 lutego 1918 roku. Dziś znajduje się tam I. Hamilton, et al., Tokyo: 34 A 27. tych starych domów zostało przesiedlonych; przeniesiono ich do nowo muzeum . W 1991 roku połowa mieszkań w tym historycznym budynku United Nations University H. Standl, zbudowanych mieszkań w blokach na podmiejskich terenach Wilna. była pusta i niszczała, a drugą połowę zajmowali lokatorzy. Już w 1992 Press 2005, 44–79; Poverty, D. Krupickaite, Państwo zamierzało zrekonstruować stare domy, jednak upadek reżi- roku rada miasta Wilna przyjęła postanowienie o stworzeniu w tym budyn- Urbanity and Social Policy: Gentrification in Vilnius mu sowieckiego pokrzyżował te plany. Powrót do gospodarki rynkowej ku Domu Sygnatariuszy Niepodległości Litwy. Jednak, z powodu braku Central and Eastern Europe 35 (Lithuania) – the oznaczał wprowadzenie prywatyzacji mieszkalnictwa na szeroką skalę. finansowania, prace rozpoczęto dopiero w 1997 roku . Odbudowę finan- Compared, red. J. Aidukaite, example of Uzupis, Na Litwie, a konkretnie w Wilnie, masowa prywatyzacja mieszkań roz- sowano z trzech źródeł: ze środków miejskich, funduszy państwowych New York: Nova Sciences 36 „Europa Regional" poczęła się w 1991 roku. W konsekwencji liczba mieszkań państwowych oraz dotacji . W roku 1998 budynek został przydzielony do Ministerstwa Publishers ins., 2009. 28 2004, t. 12, nr 1, na rynku spadła z 82 proc. do 1,4 proc. w latach 1991–2001 . Obecnie Kultury i od roku 2003 stał się filią Narodowego Muzeum Litwy. Skłotersi, 42–51. 97,2 proc. lokali na Litwie zamieszkują ich właściciele, podczas gdy zale- głównie młodzi ludzie posiadający zaplecze artystyczne oraz uniwersytec- A 32. 29 dwie 2,8 proc. to własność państwowa czy komunalna . Liczba lokali kie (historycy, filozofowie, filologowie) z Uniwersytetu w Wilnie, zajęli puste Zob. J. Aidukaite, Housing własnościowych na Litwie, wraz z Rumunią oraz Węgrami, jest jedną mieszkania, oczyścili je, naprawili zniszczone drzwi i okna. Poniższy cytat policy regime in Lithuania... z najwyższych w Unii Europejskiej30. opisuje typową historię młodej osoby skłotującej w tym domu:

107 Skłoting kontrkulturowy

pełne śmieci i zbitych butelek, ale nie miało właści- A 33. cieli. Więc posprzątaliśmy, założyliśmy własne zamki. H. Pruijt, Is the (skłoters z Pilies) institutionalization....

Skłot był nazywany Pilies i funkcjonował od 1991 do 1997 roku. Wówczas A 34. miasto otrzymało fundusze na wyremontowanie budynku i ustanowie- Zob. Muzeum Narodowe nie tam muzeum. Po żądaniu miasta dotyczącym opuszczenia budyn- Litwy, Wystawa Domu ku, skłotersi spokojnie wyprowadzili się, niektórzy z nich przenieśli się do Sygnatariuszy, http://www. innych skłotów. Mieszkało tam około 10 osób. Ten skłot był na swój sposób lnm.lt, dostęp 16.05.2015. „cichy”, ponieważ nie gościł u siebie żadnych wystaw, koncertów ani innych wydarzeń kulturalnych, był wykorzystywany przede wszystkim do celów A 35. w posowieckim Wilnie mieszkalnych. Delfi, Signatarų namuose sunaikinta vertinga sieninė Następny skłot mieścił się przy ulicy Skapas 1 (ilustracja 2). Ten skłot był tapyba, 2005 m. vasario 24, większy i funkcjonował dłużej niż Pilies. W czasach sowieckich budynek http://www.delfi.lt, dostęp należał do miasta. W 1991 roku dom przekazano do Kurii Biskupiej Wilna, 17.05.2015. ponieważ był własnością Kurii przed drugą wojną światową. Obecnie budynek należy do Uniwersytetu Wileńskiego, mieści się w nim wydział filozofii. A 36. Warunki mieszkalne (i stan domu) były gorsze niż w pozostałych głów- D. Kavolelytė, Skandalas: nych skłotach. Budynek był mocno zaniedbany, miał zbite okna; niektóre Nepriklausomybės namai mieszkania były pełne śmieci. Zatem pierwsze osoby, które tam zamiesz- bus parduoti?, Vakarų kały, musiały wykonać sporą pracę, by oczyścić i uprzątnąć to miejsce. ekspersas. 2002-12-11, Ilustracja 1. Lokalizacja skłotów w Wilnie w okresie 1990–2002 Mieszkający tam skłotersi są dumni z tego, co zrobili, by utrzymać ten http://www.ve.lt, dostęp dom w dobrym stanie: 23.06.2015..

Moim pierwszym skłotem był „Pilies”, historyczny budy- Dom był szalenie zaniedbany, jedna klatka schodowa nek obecnie będący Domem Sygnatariuszy, a wtedy stała się praktycznie zsypem na śmieci; było tyle śmie- stał opuszczony i pusty… Oczywiście było kilka osób ci, że właściwie nie można było otworzyć drzwi. Czy nadal tam mieszkających, a więc opuszczony był tyl- możesz sobie chociaż wyobrazić, jak ciężko musie- ko w części. Interesujące, że jedna klatka schodowa liśmy pracować, żeby to wszystko uprzątnąć? Ciężko była zamieszkana, a ta druga z wejściem przez dzie- pracowaliśmy, żeby usnąć śmieci, przetransportować dziniec była pusta. Właśnie skończyłem liceum i szuka- je gdzie indziej… Kultura skłotingu, tradycje, zdziałały łem pracy. Mieszkałem 15 kilometrów od Wilna, a całe dużo dobrego. Możesz sobie wyobrazić, co by się stało, moje życie było w Wilnie: studia, zajęcia… Moim celem gdyby to się zapaliło? A takie pożary zdarzały się bar- było dostanie się na Akademię Sztuk Pięknych i do dzo często w opuszczonych, pełnych śmieci domach. tego się przygotowywałem. Potrzebowałem miejsca Ale przyszli młodzi ludzie, posprzątali dom, zamieszkali do pracy, gdzie mógłbym malować… Spotkałem ludzi w nim i dbali o niego… (skłoters ze Skapas) myślących podobnie, którzy już mieszkali w skłocie, to znaczy jedna z moich dziewczyn mnie zaprosiła, bo Była elektryczność oraz zimna woda i dzięki temu można było tam zamieszkanie razem byłoby fajniejsze i mniej przera- zamieszkać. Skłot nazywano „Skapas” bądź „Skapainės”. Rozpoczął swoją żające. To było idealne miejsce, ulica Pilies, centrum działalność w 1992 roku, a zakończył w 2001. W sumie przewinęło się Wilna, wiesz… Przyszliśmy, znaleźliśmy miejsce, było przez niego około 30 osób. Kuria wiedziała o mieszkańcach, jej przed-

109 Skłoting kontrkulturowy stawiciele czasami pojawiali się, by sprawdzić, co się dzieje. Padały z jej strony sugestie, by wysiedlić skłotersów na obszary poza centrum Wilna, jednak nikt się na to nie zgodził. Rachunki za energię wysyłano do skłotu, jednak nikt nie reagował. Życie w tym skłocie było znacznie „głośniejsze” niż w Pilies. Skłot pojawił się raz w telewizji. Popularny program „Mój Styl” („My Style”) pokazał mieszkania skłotersów i przedstawił je w sposób wskazujący na to, jak świetnie młodzi ludzie zadomowili się i urządzili niewielkim kosztem. Skłot miał swoją własną flagę, promował wspólnotowy styl życia, gdzie każdy szanuje prywatność drugiej osoby, ale jednocześnie wszystko jest wspólne. Skłotersi zamieszkujący w tym budynku znali się dobrze, byli albo studentami Akademii Sztuk Pięknych, albo młodymi osobami o innym doświadczeniu, ale w znacznym stopniu zainteresowanymi w posowieckim Wilnie sztuką, historią, konserwacją czy muzyką. To jedyny nieistniejący skłot, który na swoim fanpage’u na Facebooku pokazuje zdjęcia ze zdarzeń z przeszłości. Skłotersi organizowali imprezy, a także spotkania muzyczne. Jedna z imprez z fajerwerkami skończyła się odeskortowaniem skłotersów na posterunek policji, zostali jednak szybko wypuszczeni. To zdarzenie zaowocowało krótkotrwałym zainteresowaniem mediów. Jednak nie pre- zentowały ich one jako skłotersów, a jedynie młodych ludzi, którzy wpadli w tarapaty. Skłot eksmitowano, kiedy wejście na schody prowadzące do skłotu zostało zamurowane. Skłotersi, którzy nie zdążyli zabrać swoich rzeczy na czas, po prostu znaleźli je na ulicy przed budynkiem. Eksmisja przebiegła pokojowo, nikt nie protestował.

Trzeci skłot był zlokalizowany przy ulicy Barboros Radvilaitės pod nume- rem 6, stąd nazywano go Barboros. Stary budynek należał do miasta Wilna, ale stał pusty i zaniedbany. Widoczne były także oznaki wandali- zmu. Ktoś ukradł parkiet, okna, meble. Młody student z Akademii Sztuk Ilustracja 2. Nieistniejący Pięknych, który szukał miejsca na pracownię, wypatrzył ten pustostan w czasie studiów i jeszcze dwa po uzyskaniu dyplomu już skłot Skapas, obecnie i wprowadził się tam w 1990 roku. Krótko potem budynek był już pełen Akademii. Od czasu do czasu kłóciliśmy się z miastem, siedziba Uniwersytetu innych studentów (znajomych znajomych), którzy poszukiwali miejsca do ponieważ znalazł się prywatny inwestor, który chciał Wileńskiego pracy bądź mieszkania. W tym jednak przypadku skłot zaczął funkcjono- zająć drugie piętro domu, na którym my byliśmy… Chciał wać dopiero po zgodzie ze strony miasta. Dwóch pionierów wybrało się nas wyrzucić i to legalnie… a to jest zabawne. Ale rektor do władz, by poprosić o możliwość zamieszkania, argumentując to tym, Akademii był wówczas moim nauczycielem, profesorem, iż zaniedbany, opuszczony i zniszczony budynek potrzebuje mieszkań- więc poprosiłem go o pomoc… To śmieszne, ale udało ców, którzy będą o niego dbać i go chronić. Miasto wyraziło nieformalną nam się uzyskać fikcyjne pismo od rektora, w którym zgodę. W przeciwieństwie do poprzednich skłotów, tutaj mieszkańcami stwierdzano, iż jest to oddział akademika Akademii byli wyłącznie studenci Akademii Sztuk Pięknych. Był on nazwany nieofi- – by pomóc nam bronić się przed intruzami, ale też cjalnym akademikiem ASP. kiedy przychodziła policja czy przedstawiciele władz. (skłoters ze skłotu Barboros) Skłot Barboros zamieszkiwali tylko studenci Akademii Sztuk Pięknych. Mieszkali tu malarze, ceramicy, archi- Ten fragment pokazuje, że skłotersi byli nieformalnie wspierani przez tekci. Ja sam mieszkałem tu przez siedem lat, pięć lat jednostki w publicznych instytucjach, we władzach miasta czy też na

111 Skłoting kontrkulturowy Akademii Sztuk Pięknych. I to dlatego skłot przetrwał prawie dziesięć lat, wyprowadzenia się. Powiedzieliśmy jej szczerze, czego do 2001 roku i w sumie przyjął co najmniej 30 osób. Warunki w Barboros szukamy. Wskazała na okna domu, w którym mieszka- były wręcz luksusowe w porównaniu z innymi skłotami: elektryczność, ła szesnaście lat: „nikt tu nie mieszka, odsłońcie okna, zimna i ciepła woda w toalecie i łazience oraz centralne ogrzewanie. wstawcie zamki i zamieszkajcie tu… Przychodzili tu Najciekawsze było to, iż skłotersi byli gotowi płacić za te wszelkie udo- różni alkoholicy, a wy wyglądacie na miłych mężczyzn”. godnienia komunalne, jednak miasto odmówiło pobierania opłat. Gdyby Tego samego dnia zdjęliśmy deski z okien i wprowadzi- skłotersi płacili, wówczas ich status uległby zmianie ze skłotersów na liśmy się, w środku był straszny bałagan, resztki bute- wynajmujących i eksmisja byłaby prawnie niewykonalna. Skłot został eks- lek porozrzucane po całej podłodze. Wszystko sprząt- mitowany praktycznie bez ostrzeżenia na polecenie miasta. I tak samo jak nęliśmy, wstawiliśmy nowe zamki, przynieśliśmy trochę w przypadku skłotów Pilies czy Skapas, nikt nie protestował, a wyprowadz- mebli, urządzeń i zaczęliśmy mieszkać. (skłoters z Užupis) ka przebiegła spokojnie. Miasto sprzedało budynek prywatnemu inwesto- rowi, jednak nigdy nie doszło do jego renowacji, a jego stan znacząco się Od tego momentu życie w Užupis już nigdy nie było takie samo. Studenci w posowieckim Wilnie pogorszył od momentu, kiedy skłotersi zostali zmuszeni do wyprowadz- z Akademii Sztuk Pięknych, Akademii Muzycznej oraz Uniwersytetu ki. Obecnie stoi pusty, wygląda jak nawiedzony dom, z wybitymi oknami Wileńskiego, którzy tu mieszkali, zmienili okolicę w centrum żywej sztu- i odrapanymi ścianami (zob. ilustracja 3). ki. Rozmaite występy artystyczne odbywały się w sposób spontaniczny, w niekonwencjonalnych miejscach, na przykład w drodze do lokalnego Czwarty i najbardziej znany skłot mieścił się w starej części miasta Užupis, sklepu skłotersi stawali, by grać na gitarze i śpiewać, angażując sąsia- obecnie nazywanej Republiką Užupis. Okolica ta w czasach sowieckich dów. Skłotersi organizowali darmowe koncerty, spotkania, wystawy sztuki; miała opinię najbardziej zaniedbanej części Wilna, mimo iż mieściła się tworzyli rzeźby przed skłotem, organizowali pokazy mody czy obchody w samym centrum. Jest ona oddzielona od reszty starego miasta rzeką upamiętniające główne wydarzenia w ciągu roku w okolicy. Wilenką, co nadaje temu miejscu czaru. Skłot gościł gorszycieli i innych wyklętych ze społeczeństwa. Ale kilku artystów, muzyków, reżyserów fil- Wydarzenia te, szczególnie pokazy mody organizowane w ruinach, szybko mowych, rzeźbiarzy – osób, które wolały bohemę oraz wolność – już tam przyciągnęły spore zainteresowanie mediów. Dziennikarze opowiedzieli mieszkało, zanim w okolicy pojawili się skłotersi. Okolica miała złą sławę o kilku z nich, odbywających się w Užupis, ale skłoting jako taki czy też w okresie sowieckim, ale także w pierwszych latach po uzyskaniu niepod- sam skłot Užupis nie zyskały większego rozgłosu. Ten fakt można częścio- ległości przez Litwę. Nie została włączona w program ochrony światowego wo wytłumaczyć nastawieniem skłotersów, którzy nie chcieli zwracać na dziedzictwa UNESCO, inaczej niż w przypadku pozostałej części wileńskiej siebie uwagi: „Hmm, to było oczywiste, że im ciszej będziemy, tym dłużej starówki; miasto nie przydzieliło żadnych funduszy na renowację czy rewi- będziemy mogli utrzymać skłot” (Skłoters z Užupis). Skłotersi budowa- talizację tego obszaru. Pozostawiono go samemu sobie, ze wszystkimi li swoją tożsamość poprzez bycie „apolitycznymi”, niezainteresowanymi problemami, by niszczał. Kiedy tylko wprowadzili się tam skłotersi, teren żadną polityką. Z jednej strony nie kwestionowali prywatnej własności ten zaczął odżywać i przechodzić zmiany. W 1993 roku młody muzyk i postrzegali swój skłoting jako stan czasowy oraz bezprawny. Z drugiej z przyjacielem (obaj wcześniej byli skłotersami na ulicy Barboros) zaczęli natomiast porzucenie i zaniedbanie budynków traktowali jako niemoral- szukać miejsca do pracy i szybko wypatrzyli pusty dom na ulicy Užupis 2. ne i nieodpowiedzialne działanie ze strony właścicieli, w tym przypadku Wprowadzili się, posprzątali go i naprawili. miasta, i wierzyli, że poprzez zamieszkanie i zadbanie o opuszczone nie- ruchomości służą „wspólnemu dobru” społecznemu. Skłotersi nazywali Szukaliśmy miejsca, gdzie moglibyśmy z kolegą grać. się „ptakami”: On grał na basie, a ja na gitarze. Szukaliśmy miejsca, gdzie moglibyśmy grać jazz. Mieszkałem już w Barboros, Mieszkaliśmy w skłotach jak ptaki, mając takie prawa ale chciałem miejsca, gdzie będę mógł być bardziej jak ptaki. Jeżeli przyszedłby właściciel i powiedział, że sam. Chodziliśmy po starym mieście i przez przypa- mamy odlecieć, odlecielibyśmy. (skłoters z Užupis) dek weszliśmy to tego ogrodu… Była tam kobieta, stara kobieta robiąca pranie, była jedyną osobą mieszkają- Ponieważ skłotersi pozostawali niezauważeni, zainteresowanie przekiero- cą w tym starym domu, ponieważ odmówiła sowietom wano na okoliczne happeningi, a aktywiści z ruchu Republiki Užupis wyko-

113 Skłoting kontrkulturowy rzystali tę okazję, by rozreklamować okolicę i pokazać jej artystycznego ducha. Ruch Republika Užupis (Užupio Respublika) zaczęła się od pomy- słu godnego bohemy, by stworzyć tożsamość, poczucie przynależności do społeczności i w ten sposób poprawić stan okolicy. Celem było także powstrzymanie gentryfikacji i zachowanie uroku bohemy, jaki panował na Užupis. Nawet jeżeli była to zaniedbana dzielnica, jej lokalizacja przycią- gała inwestorów. Okolica była zagrożona utratą swojego artystycznego 37 A 37. charakteru i zmienieniem się na zawsze . Pierwszego kwietnia 1998 roku Na podstawie grupa artystów uznała Užupis za suwerenną republikę z własnym hymnem 38 wywiadów, ale także: i flagą, wydano nawet symboliczne paszporty . Od tego czasu każdego K. Tomkevičiūtė, pierwszego kwietnia Republika Užupis świętuje swój dzień niepodległości. 15-ąsias nepriklau- Obchodom zwykle towarzyszą nietypowe występy artystyczne (na przykład w posowieckim Wilnie somybės metines akrobaci na linie nad rzeką), które trwają całą noc. Poczucie przynależno- pasitinkančioje ści i tożsamość wyraziła się w rzeźbie anioła, która stanęła w najbardziej Užupio Respublikoje widocznym miejscu w okolicy. Dziś Užupis to unikalne miejsce, a także svarbu neturėti daug atrakcja turystyczna, często porównywana do Christianii w Kopenhadze. PRIEŠ, „15 minutes", wydane 31.03.2012, Tożsamość Republiki Užupis zbudowano wokół wydarzeń artystycznych, http://www.15min.lt, rozgrywających się w okolicy, a ich centrum stanowiły kreatywne działa- dostęp 25.06.2014. nia mieszkańców skłotu. Lokalni politycy także korzystali z tej okazji, by się wypromować, prosząc o możliwość przemawiania w trakcie rozma- A 38. itych wydarzeń. Burmistrz Wilna wraz z innymi politykami zaczął się poja- Na podstawie wywiadów wiać w trakcie pokazów mody czy też innych wydarzeń, organizowanych oraz danych z Ikubatora w dzielnicy Užupis. Było oczywiste, iż lokalne władze oraz politycy rozu- Sztuki Užupis, http:// mieją korzyści płynące z kapitału kulturowego, które dawały z działania www.umi.lt/en/ skłotersów. Jednocześnie na Litwie zaczęły rosnąć ceny nieruchomości, uz-republic/, dostęp a gentryfikacja dzielnicy już się rozpoczęła. Wprowadzili się nowi miesz- 1.08.2015. kańcy; poprzednich nie było stać na to, by dalej tam mieszkać i musieli się wyprowadzić.

Skłotersi de facto przyciągnęli bogatszych mieszkańców, ale także przyczynili się do stworzenia tożsamości Užupis. Jak ujął to jeden ze skłotersów:

Naszym największym osiągnięciem nie są jedynie organizowane przez nas wydarzenia, ale to, że stworzyliśmy ducha, który zrodził Republikę Užupis, w takim kształcie, jaki ma obecnie. (skłoters z Užupis).

Działania skłotersów wypromowały Užupis jako miejsce wydarzeń artystycznych oraz alternatywnego sposobu na życie. Należy odnotować, iż Ilustracja 3. Siedziba nieistniejącego już skłotu Barboros

115 Skłoting kontrkulturowy wszelkie wydarzenia oraz obchody w dzielnicy Užupis były organizowane przy współpracy z innymi skłotami, na przykład skłotersi ze skłotów więćdziesiątych, byłem studentem, bardzo zależało mi A 39. Barboros oraz Skapas mieli swój wkład w każdy happening czy wydarzenie. na tym, by wyprowadzić się od moich rodziców, pragną- Zob. H. Pruijt, Logic of urban łem wolności. (były skłoters z Barboros) squatting, „International W przeciwieństwie do innych skłotów, skłot Užupis nie zniknął, ale został Journal of Urban and zinstytucjonalizowany i zamieniony w galerię sztuki. W 1996 roku skłotersi Skłoting w latach 1990–2002 nie może być porównywany ze „skłotin- Regional Research" 2013, t. 39 powołali organizację nazwaną Centrum Sztuki Alternatywnej i rozpoczęli giem o podstawach deprywacyjnych” . Wielu ze skłotersów pochodziło 37, nr 1, s. 19–45. rozmowy z miastem w celu jej legalizacji. Negocjacje trwały przez około z rodzin z klasy średniej, żaden z nich nie był bezdomny; wszyscy mieli pięć lat. Zbiegło się to z ustanowieniem Republiki Užupis, rewitalizacją inne możliwości mieszkaniowe. Niektórzy z nich, przed przeprowadzką A 40. i wypracowaniem tożsamości dzielnicy oraz z początkiem procesu gen- na skłot, wynajmowali pokój lub mieszkali w akademikach, a większość Ibidem. tryfikacji. Skłotersi stosowali różnorodne taktyki: zbierali podpisy, negocjo- mieszkała z rodzicami. Skłoting w Wilnie w latach 1992–2002 może wali z miastem, apelowali do burmistrza Wilna. W 2002 roku skłot został zostać zaliczony, zgodnie z typologią Pruijta40, do „skłotingu jako stra- w posowieckim Wilnie zmieniony w Centrum Sztuki Alternatywnej, które udostępnia przestrzeń tegii alternatywnego miejsca zamieszkania”. Skłoting jako alternatyw- artystom jako mieszkania, przestrzeń do realizacji projektów czy organizowania wystaw. Budynek nadal należy do miasta, ale organizacja Centrum Sztuki Alternatywnej od 2002 roku go wynajmuje (na podstawie podpisanej umowy) i może wykorzystywać do swoich celów, czyli organizacji przedstawień, happeningów czy wystaw. Młodzi, ale także starsi arty- ści mogą za symboliczną kwotę wynajmu mieszkać tu i korzystać z tego miejsca jako warsztatu (zob. ilustracja 4).

SPOŁECZNE TŁO SKŁOTINGU

Młodzi ludzie, głównie studenci Akademii Sztuk Pięknych, w wieku 18–22 lat zasiedlali puste, niszczejące domy. Byli to artyści, muzycy, filologowie, filozofowie, fotograficy, architekci, ale także pracownicy budowlani, elektrycy czy fryzjerzy. Wielu z nich odnosi obecnie sukcesy, a niektórzy stali się znanymi artystami. Ich doświadczenia związane z czasami skło- towania różnią się między sobą, rozciągając się na przestrzeni od trzech do szesnastu lat. Niektórzy z nich założyli w skłotach rodziny, a nawet wychowywali w nich dzieci. Większość z tych młodych osób szukała miejsca, by uciec przed rodzicami, by znaleźć swoje własne mieszkanie albo też pozyskać miejsce do pracy, mieszkać blisko centrum. Typowa historia została przytoczona poniżej:

Zawsze marzyłem o zamieszkaniu blisko starego miasta. Bardzo lubię tę okolicę i nadal tu mieszkam. Z moimi rodzicami mieszkałem w bloku, typowym dla okresu sowieckiego w dzielnicy Lazdynai. Każdego dnia jeździłem na stare miasto, gdzie mieści się Akademia Ilustracja 4. Inkubator Sztuk Pięknych, codziennie mijałem dom, zniszczony, Sztuki Užupis widok rozdzierał mi serce… A to był początek lat dzie-

117 Skłoting kontrkulturowy ne miejsce zamieszkania jest atrakcyjny dla osób pochodzących z klasy skorzystania z takich budynków. Pomagał skłotersom także w kwestii średniej, takich jak „studenci czy też zubożali ludzie, którzy wybrali drogę negocjacji z miastem oraz opóźniał eksmisje. Było to możliwe, ponieważ poświęcenia się działaniom przynoszącym niewielkie korzyści finanso- Stasys Urniežius zasiadał w Radzie Miasta Wilna w okresie 1991–1995. 41 A 41. we, np. artyści graficy czy muzycy” . W Wilnie w latach 1990–2002 było Ibidem, s. 25. ponad 100 skłotersów. Powody wyboru skłotingu można podsumować Jednakże skłotersi byli i są dość zagrożeni ze względu na silną ochronę w poniższy sposób: własności prywatnej. Artykuł 23 Konstytucji litewskiej, przyjętej w 1992 A 42. – potrzeba opuszczenia domu rodzinnego; roku, stanowi, iż „własność jest niepodważalna, prawa własnościowe chro- Zob. D. Sinkevičius, – atrakcyjne miejsce skłotu – centrum Wilna (skłoty blisko Uniwersytetu nione są przepisami prawa, własność może być przejęta jedynie zgod- Kunigaikštis Vildaugas-S. Wileńskiego, Wileńskiej Akademii Sztuk Pięknych, Akademii Muzycznej, nie z prawem na rzecz potrzeb publicznych za odpowiednią opłatą”. To Urniežius teisme: nepyk, kawiarni, parków, klubów, pubów, itp.); oznacza, iż w chwili, gdy właściciel złoży skargę, instytucje sądowe nie kad pamilau tave, – potrzeba znalezienia miejsca na pracownię bądź studio; mogą tolerować nielegalnego zajęcia, niezależnie od tego, czy jest to teisėja, „Delfi.lt”. wydane – chęć przebywania z osobami o takich samych przekonaniach: kreatyw- nieruchomość prywatna czy państwowa. Jednocześnie mieszkalnictwo w posowieckim Wilnie 12.07. 2011, http://www. nych, kochających wolność; nie jest rozumiane jako prawo, tak jak dzieje się to w przypadku opie- delfi.lt, dostęp 1.05.2015. –potrzeba kontrkulturowej ekspresji. ki medycznej, ubezpieczenia społecznego, edukacji, sprawiedliwej płacy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Zatem skłoting może być uznany za A 43. Dla niektórych skłotersów skłoting stał się prywatnym rozwiązaniem nieusankcjonowaną działalność, którego kryminalizację ułatwiają normy M. A. Martinez, The kwestii mieszkaniowej, ale dla wielu, szczególnie tych, którzy mieszkali prawne. Jednak kiedy mówimy o skłotingu, kwestie prawne nie są jedyną 44 Squatters’ Movement w skłotach dłuższy okres (5–10 lat lub dłużej), skłoting był zbiorowym dyskusyjną przestrzenią, chodzi także o wartości publiczne i moralność . A 44. in Europe... projektem i interesującym wydarzeniem w życiu. Był to sposób na wymia- Pozostawienie pustych budynków w sytuacji znaczących braków miesz- E.T.C. Dee, Moving Towards nę niewygodnego sposobu życia na autonomię finansową oraz przestrzeń kaniowych może być postrzegane jako niemoralny, niewytłumaczalny akt. Criminalisation... do ekspresji kontrkulturowej. Taka postawa może też dobrze tłumaczyć, dlaczego skłoting był tolerowa- ny przez władze lokalne Wilna i wywoływał sympatię sąsiadów czy innych A 45. osób publicznych. H. Pruijt, Is the institutionali- REAKCJA PAŃSTWA zation..., s. 134. Władze Wilna szybko zrozumiały korzyści płynące ze skłotingu poja- Skłotersi, którzy zapoczątkowali skłoting w Wilnie, wywodzili się z ruchu wiającego się w opuszczonych budynkach miasta. Takie nieruchomości A 46. młodych nazywanego Gediminaičiai. Został on założony przez kontro- były zadbane i chronione przed dalszym niszczeniem czy wandalizmem. Rządowy dekret wersyjną postać (byłego członka rady miasta Wilna, byłego szefa Domu Skłotersi współpracowali z miastem, niektórzy z nich podpisali oświad- z 21.08.2001 r., Lietuvos 42 Sygnatariuszy) Stasysa Urniežiusa . Nazwa ruchu odnosi się do dynastii czenia, że wyprowadzą się, kiedy tylko miasto tego zażąda, jak to miało Respublikos vyriausybė, Wielkich Książąt Litewskich, która rządziła od XIII wieku do końca roku miejsce w przypadku Barboros czy Skapas. Komunikację pomiędzy skło- Nutarimas Dėl Lietuvos 1572. Ruch promował folklor, tradycje oraz historię Litwy. Jednak jednym tersami i lokalnymi władzami można określić jako „nieformalną instytucjo- Respublikos Vyriausybės z założeń ruchu była także ochrona Wilna. Młodzi ludzie przeprowadzali nalizację” do momentu jej odwołania. Według Pruijta, „instytucjonalizacja 2001 m. rugpjūčio 21 d. kampanie sprzątania starego miasta i w ten sposób, eksplorując miasto, oznacza, że ruch zostaje ujęty w ramy stabilnego wzorca opartego na nutarimo NR. 1013. dowiadywali się, które budynki stały puste. Pionierzy, którzy wprowadzili sformalizowanych zasadach i prawach. Oczekiwane zachowanie zostaje się do skłotów Pilies, Skapas, Barboros oraz Užupis, byli członkami ruchu jasno zdefiniowane, a sankcje nazwane”45 . Najbardziej widoczną formą Gediminaičiai. instytucjonalizacji jest legalizacja. Jednak skłoty wileńskie nie zostały w żaden sposób zalegalizowane, były za to tolerowane. Zasady były bardzo Jak opisuje to Martinez43, wielu skłotersów otrzymywało pomoc od aktywi- jasne: skłotersi wyprowadzą się z mieszkań, kiedy tylko miasto wystawi stów politycznych i korzystało z nieformalnych znajomości, by móc skło- nakaz eksmisji. W 2001 roku ustanowiono przepisy regulujące zarzą- tować czy opierać się groźbom ewikcji. W przypadku Wilna skłotresi mieli dzanie nieruchomościami miejskimi46. Przepisy jasno określały zasady wsparcie. Jak wynika z wywiadów, założyciel organizacji Gediminaičiai rozliczania oraz wykorzystania funduszy ze sprzedaży własności miasta. działał w roli nieoficjalnego patrona skłotersów, informując o pustosta- Oznacza to, iż od 2001 roku miasto w końcu mogło sprzedać swoje nie- nach miejskich, w których bezpiecznie było skłotować i zachęcał ich do ruchomości dzięki wprowadzeniu jasnych zasad zarządzania funduszami

119 Skłoting kontrkulturowy pochodzącymi ze sprzedaży. Wcześniej, nawet jeżeli miasto nie posiada- typu Gediminaičiai czy Republika Užupis ułatwiło negocjacje z miastem ło nakładów na remont czy renowację budynków mieszkalnych, i tak nie i pomogło opóźnić eksmisje. Podsumowując, skłotersi byli traktowani mogło ich sprzedać z powodu niejasnych przepisów. Nie dziwi więc fakt przed instytucje publiczne czy sąsiadów raczej łagodnie. Jednak zjawi- zamknięcia skłotów w okolicy roku 2001. Dostawcy ciepła oraz prądu rów- sko skłotingu pozostało w dużym stopniu nieznane i praktycznie nigdy nież zostali sprywatyzowani około 2000 roku, co utrudniło, a praktycznie nie podlegało publicznej dyskusji. Media jedynie okazjonalnie pokazywały uniemożliwiło korzystanie z mediów bez opłat. wydarzenia organizowane przez skłotersów z Užupis, ale nigdy nie mówiły o samym zjawisku skłotingu. Skłot Užupis został jednak zmieniony w Inkubator Sztuki. W tym przypadku lokalne władze okazały się uważnym organem rozwiązującym problemy, Nieuregulowany reżim miejski z początku XXI wieku został zmieniony a współpraca pomiędzy skłotersami i miastem przyjęła postać kooptacji. w reżim liberalny, na którym siły rynkowe typu prywatni inwestorzy czy Kooptacja oznacza, iż organizacja kooptująca przyjmuje niektóre pomysły firmy deweloperskie oraz wynajmujący biorą pełną odpowiedzialność za ruchu, jednocześnie określając problemy w taki sposób, iż ich rozwiązanie mieszkalnictwo oraz politykę miejską, co powoduje ich wysokie utowaro- w posowieckim Wilnie 47 A 47. nie narusza jej własnej stabilizacji . Miasto zgodziło się wynająć budynek, wienie. Zanikowi skłotingu utorowała drogę zakrojona na szeroką skalę H. Pruijt, Is the w którym mieścił się skłot, pod pewnymi warunkami. Specjalny status prywatyzacja rynku mieszkaniowego, której ostateczna faza nastąpiła institutionalization... dzielnicy Užupis, jej uprzywilejowana lokalizacja ułatwiły nawiązanie koop- w 2001 roku. Również w 2001 roku sprywatyzowano dostawców prądu, tacji. Inkubator Sztuki oraz Gallera prowadzone przez skłotersów budowały ciepła oraz wody, co spowodowało całkowity brak możliwości darmowego wizerunek „fajnego miasta”, co przyciąga inwestorów i turystów. korzystania z tych mediów. Silna ochrona prawna własności prywatnej oraz znikome zainteresowanie mediów również miały wpływ na margina- lizację skłotingu. DYSKUSJA ORAZ WNIOSKI Powyższe badania wykazały, iż skłoting na Litwie został zapoczątkowa- Niniejszy artykuł zawiera pierwszą próbę analizy działań podejmowanych ny przez czynniki podobne do tych, zaistniałych w wielu innych krajach przez skłotersów w Wilnie w latach 1990–2002. Skłoting w Wilnie był Europy. Jednak skłoting litewski był o tyle unikatowy, iż opierał się na zało- unikalnym zjawiskiem, wywołanym przez drastyczne zmiany w polityce, żeniu „apolityczności”. Skłotersi w latach 1990–2002 nigdy nie zgłaszali gospodarce oraz społeczeństwie litewskim. Upadek reżimu sowieckiego swoich praw do przestrzeni miejskiej, by w ten sposób przeciwstawić się w 1990 roku oznaczał istotne przemiany polityczne, w tym powrót demo- nierównościom kapitalizmu, i nigdy nie kwestionowali własności prywatnej. kratycznego systemu wielopartyjnego oraz pluralizmu. Planowana gospo- To nie dziwiło, gdyż własność prywatna była szeroko uznawana za jedyną A 48. darka oparta na własności wspólnej uległa transformacji w gospodarkę alternatywę organizacji społeczeństwa po upadku reżimu sowieckiego, A. Mickaitytė, H. Standl, rynkową, opartą na własności prywatnej. Wartości socjalistyczne z naci- a więc skłotersi z lat 1990–2002 zdystansowali się od polityki i prezen- D. Krupickaitė, Užupis skiem na kolektywizm i wspólne dobro zamieniono na wartości jednostki towali jako „osoby apolityczne”, niezainteresowane działalnością poli- – A Case of Gentrification oparte na samodzielności oraz samowystarczalności. Jednakże cały pro- tyczną. Niemniej jednak wszelkie kontrkulturowe działania „apolitycznych” in a Run-Down ces transformacji nie wydarzył się w ciągu jednej nocy. Okres 1990–2002 skłotersów przyczyniły się powstania ruchu prawa do miasta. Republika Neighbourhood, [w:] to okres głównych przemian w niezwykłej transformacji ekonomicznej, Užupis może być definiowana jako przykład takiego ruchu. Żądał on pra- Urban sustainability politycznej i społecznej. Zaistniałe zmiany były szczególnie widoczne wa do alternatywnej drogi życia, prawa do przestrzeni miejskiej na rzecz and governance: new w miastach, co skutkowało nieuregulowanym reżimem miejskim w trak- działań kontrkulturowych. Skłotersi, wyrażając to pośrednio, protestowali challenges in Nordic- cie transformacji, sprzyjającym skłotingowi. Do jego zaistnienia w latach przeciwko konwencjonalnemu stylowi życia, konsumpcjonizmowi, ekono- Baltic housing policies, 1990–2002 przyczyniły się cztery główne czynniki. Po pierwsze, wpływ mizacji czy urynkowieniu, a w zamian nadawali dzielnicy wymiar wolności red. A. Holt-Jensen, miała znacząca liczba pustostanów wynikająca z polityki przesiedleńczej i bohemy. Zatem skłoting w Wilnie znacząco przyczynił się do rewitaliza- E. Pollock, New York: ustroju sowieckiego, szczególnie w obrębie starego miasta, po drugie, cji, poprawy oraz „ostrożnej” gentryfikacji chociażby wileńskiej dzielnicy Nova Science Publishers, 48 niejasne zasady i legislacja zarządzania nieruchomościami miejskimi. Užupis. Badania pokazują, iż gentryfikacja dzielnicy Užupis to powolny 2009, s. 217–221; Po trzecie, nie bez znaczenia pozostało powolne tempo restrukturyza- proces: pierwotna architektura oraz niska zabudowa są zachowane, nowo H. Standl, D. Krupickaite, cji tkanki miejskiej oraz rewitalizacji, co było związane z trudnościami przybyli to nadal intelektualiści i artyści. Gentrification in Vilnius... ekonomicznymi. I po czwarte, powiązanie skłotersów z innymi ruchami

121 Skłoting kontrkulturowy PODZIĘKOWANIA

Niniejsze badania przeprowadzono dzięki grantowi (421-2010-1706) Szwedzkiej Rady Badań (Swedish Research Council). Autorka pragnie podziękować anonimowym redaktorom i recenzentom za użyteczne komentarze. Niniejszy artykuł nigdy by się nie ukazał, gdyby nie wsparcie oraz inspiracje płynące ze strony Kerstin Jacobsson. Chciałabym bardzo podziękować wszystkim byłym skłotersom, którzy chętnie dzielili się ze mną swoimi doświadczeniami. Szczególne podziękowania należą się Gintarė Pociūtė, za jej pomoc w stworzeniu mapy z głównymi miejscami byłych skłotów wileńskich. w posowieckim Wilnie Tłumaczyła Ewa Strzyżewska

123 Skłoting kontrkulturowy

ROZDZIAŁ 5 Skłoting

w posowieckim Wilnie w Leningra- dzie/ Petersburgu i moralna ekonomia relacji publiczno- -prywatnych

125 Skłoting kontrkulturowy Skłoting w Leningradzie/ Petersburgu i moralna ekonomia relacji publiczno- w posowieckim Wilnie -prywatnych Tatiana Golova

ABSTRAKT

Przypadek późnosowieckiego i wczesnopostsowieckiego skłotingu w drugim co do wielkości rosyjskim mieście pozwala wytłumaczyć sposób, w jaki ruch ten jest strukturyzowany przez konfiguracje relacji publiczno-prywatnych oraz co może stać się politycznym składnikiem skłotingu w społeczeństwie, które nie rozwijało się w warunkach prywatnej własności. Grupy subkulturowe, wykluczone z oficjalnej dystrybucji środków, stworzyły własne, częściowo publiczne wolne przestrzenie poprzez skłotowanie pustych mieszkań i czę- ści budynków w biednych częściach miasta. Zajmowanie pustych mieszkań w celach mieszkalnych – kolejny podstawowy rodzaj skłotingu – nie ogra- niczało się do społeczności subkulturowych. Poza nielicznymi wyjątkami skłotersi ani nie wytwarzali legitymizujących ich działania dyskursów, ani nie próbowali pozyskiwać wsparcia z zewnątrz. Zawarta w tym rozdziale analiza moralnej ekonomii relacji między sferą publiczną a prywatną pokazuje, że dokonywane przez skłotersów bezpośrednie zawłaszczenie było podobne do częstych przypadków symbolicznego zawłaszczania lokali państwowych, opartego na praktykach wytwarzania miejsc przez mieszkańców radzieckich miast. Skłoty jako forma praktycznej Eigen-Sinn (samowoli), która nie musi być przedmiotem otwartej negocjacji, stanowiły wyzwanie dla radzieckiego systemu przydziału środków. W tym rozdziale opieram się na empirycznych badaniach, których elementem są częściowo ustrukturyzowane wywiady z byłymi skłotersami.

127 Skłoting WSTĘP moralną ekonomię radzieckiej polityki mieszkaniowej i relacji publiczno- -prywatnych. Tekst ten ma pokazać, że skłoterskie przywłaszczanie nie różniło się znacząco od legalnych sposobów symbolicznego przywłasz- Jeśli definiujemy skłoting jako użycie wolnych lokali i nieruchomości bez czania własności państwowej przez radziecki lud. zgody właściciela, to mamy oczywiście do czynienia z szerokim zjawiskiem, przekraczającym ramy ruchu skłoterskiego w zachodniej Europie. Empiryczną podstawę stanowi tu 16 przeprowadzonych wiosną 1998 w Leningradzie/Petersburgu Wyczerpująca interpretacja różnych form i znaczeń skłotingu wymaga i wiosną 1999 roku, częściowo ustrukturyzowanych wywiadów z ludźmi, wyjaśnienia kilku konkretnych historycznych kontekstów. Na szczegól- którzy w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych byli zaangażowani ną uwagę zasługują prawne i kulturowe wymiary relacji własności: idea w skłoting w Leningradzie/Petersburgu. W większości przypadków roz- 1 A 1. „mieszkania w (…) lokalu bez zgody właściciela” implikuje istnienie „wła- mówcy (również) mieszkali i/lub pracowali na skłotach i regularnie używali H. Pruijt, Squatting in ściciela” oraz zinstytucjonalizowane formy „zgody”. W obu przypadkach tych przestrzeni jako członkowie poszczególnych subkulturowych sieci, Europe, [w:] Squatting mamy do czynienia z tworami historycznymi, których jednak nie powin- ewentualnie zaangażowani byli w podobnego typu nieformalną praktykę in Europe: Radical no się brać za pewnik. Z uwagi na specyfikę relacji własności skłoting mieszkaniową, taką jak „wynajem na czarno”. Rozmowy trwały od 20 do Spaces, Urban Struggles, w późnej socjalistycznej i postsocjalistycznej Rosji stanowi obiecujący 90 minut, większość około godziny, i łączyły ze sobą segment narracyj- red. Squatting Europe przypadek. Modus własności zbiorowej dominował nie tylko w odnie- ny dotyczący doświadczeń skłotowania i segment poświęcony odpowie- Kollective, Wivenhoe: sieniu do środków produkcji, ale i miejskich zasobów mieszkaniowych; dziom na pytania. W cytatach, w celu ochrony tożsamości respondentów, Minor Compositions, w tym przypadku skłoting wprowadzał element prywatyzacji własności zastosowałam system numeracyjny. Przeprowadziłam także dwa wywia- 2 2014, s. 17. publicznej, a nie kolektywizację własności prywatnej . Jednak nie moż- dy eksperckie: jeden o zajmowaniu mieszkań przez bezdomnych i drugi na dokonywać takiej jego redukcji: podczas gdy skłotersi, poza kilkoma poświęcony relacjom mieszkaniowym w kontekście prywatyzacji. Dalszy A 2. wyjątkami, nie wytwarzali dyskursu legitymizującego ich aktywność, skło- materiał badawczy stanowiły publikacje w lokalnej prasie i subkulturo- U. Grashoff, ty wychodziły naprzeciw alternatywnym, nieoficjalnym społecznościom. wych periodykach. Wywiady były przeprowadzone jako część mojej pracy Schwarzwohnen. W tym tekście analizuję publiczno-prywatne relacje w kontekście skłotin- dyplomowej z dziedziny socjologii; jej fragmenty zostały opublikowane 3 Die Unterwanderung gu w Leningradzie/Petersburgu i pokazuję, jak ich konkretne konfiguracje w języku rosyjskim . Ten rozdział stanowi jednak oryginalną pracę, w której A 3. der staatlichen wpłynęły na skłoting. mniejszą niż w poprzednich rolę odgrywa przypadek ruchu skłoterskiego T. Golova, Skwotery Wohnraumlenkung in w Berlinie Zachodnim w latach osiemdziesiątych. v Pietierburgie: praktika der DDR, Göttingen: V&R Skłoty w drugim co do wielkości radzieckim mieście nie do końca były zahwata i obraz żyzni, Unipress, 2011, s. 83. produktem liberalizacji, mimo że rozluźnienie kontroli państwowej zmie- Skoncentruję się tu na przedziale czasowym pomiędzy końcem lat [w:] Molodieżnyje niło struktury możliwości: skłoting uprawiany przez nonkonformistycznych osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Okres ten jest szczególnie istot- dwiżenija i subkultury artystów i muzyków rozpoczął się już w latach siedemdziesiątych. Jak ny z uwagi na ogromne zmiany w relacjach własnościowych w (dawnym) Sankt-Peterburga, red. pokazują moje badania, pomiędzy 1988 a 1992 rokiem ruch ten nasilił się, Związku Radzieckim. Ponadto niektóre uwarunkowania w sferze miesz- V. Kostiushev, Sankt- potem zaś jego obecność zaczęła maleć. Pod koniec lat osiemdziesiątych kaniowej stworzyły zasoby do wykorzystania przez skłotersów w postaci Peterburg: Norma, 1999. i na początku dziewięćdziesiątych nastąpiła zasadnicza restrukturyza- częściowo opuszczonych domów. Po 1992 roku liczba skłotów spadła, Inny wywiad ekspercki cja relacji własnościowych, a skłoting w Leningradzie/Petersburgu, choć prawdopodobnie wskutek tego, że przed uprzednio „kontrkulturową” mło- z doświadczonym anarchi- był zjawiskiem marginalnym, stanowił jedną z wielu form nieformalnych dzieżą otworzyły się nowe możliwości, także w wyniku instytucjonalizacji stycznym aktywistą został praktyk przywłaszczenia i wymiany. Tylko kilkoro rozmówców przyznało, że i komercjalizacji aktywności kulturalnej. Jednak zmianę tę powinno się przeprowadzony wiosną stanowczo określali się jako „skłotersi”, a niektórzy, mimo iż nielegalnie postrzegać również w świetle rozwoju praktyki wynajmowania, a malejące 2015 i pozwolił usytuować zamieszkiwali dany lokal przez dłuższy czas, nazywali się „nieprawdziwymi możliwości skłotingu należy łączyć ze wzrostem komercyjnego użytkowa- moje badania w szerszej skłotersami”. Skłoting przybrał więc raczej niespektakularny i nieideolo- nia mieszkań w historycznym centrum. perspektywie czasowej. giczny charakter: ludzie zajmujący pokój albo jedno czy kilka mieszkań w budynku nie zajmowali ideologicznego stanowiska lub sprawiali wraże- Kolejny okres wzmożonego skłotingu (istnieje dokumentacja dotycząca nie, że nie było im to do niczego potrzebne. W niniejszym rozdziale twier- trzech przypadków) przypada na lata 2003–2005. Jego bohaterowie to dzę, że wyjaśnienie zjawiska „cichego skłotingu” pozwala lepiej zrozumieć głównie (anarcho)punkowcy związani z siecią Punk Revival, ewentualnie

129 Skłoting 4 A 4. aktywiści innych lewicowych subkultur oraz anarchiści . Najważniejszym w stronę Eigen-Sinn (samowoli) ludu: jednostki w hierarchicznych związ- Opis ten jest oparty na ośrodkiem była Klizma/Piekarnia – skłot przy stacji metra Narwskaja, który kach i reżimach nie tylko reprodukują narzucone im znaczenia i stosu- wywiadzie eksperckim istniał w latach 2003–2004 i służył jako scena koncertów, imprez i bez- ją się do zasad, ale tworzą liczne interpretacje i praktyki radzenia sobie 9 (NI1) przeprowadzo- pośredniej komunikacji oraz działań organizacyjnych, takich jak przygoto- z nimi . Interesy i praktyki Eigen-Sinn rozciągają się od skalkulowanej nym w 2015 roku, wania do anarchistycznych obchodów majowych w 2004 roku czy antyfa- współpracy do otwartego oporu. Eigen-Sinn wiąże się z użyciem „ukry- i archiwum interne- szystowskich demonstracji. Poza tym służył też po prostu do mieszkania. tych transkrypcji”, tzn. dyskursów, które „wymykają się bezpośredniemu w Leningradzie/Petersburgu 10 towym poświęconym Starania, by stworzyć miejsce mieszkalne i centrum kulturalne w jednym oglądowi tych, którzy są u władzy” . Składają się z „tych odbywających skłotersom w byłym budynku, upodobniły go zarówno do skłotów artystycznych, jak i miesz- się poza sceną przemów, gestów i praktyk, które potwierdzają, przeciw- 11 Związku Radzieckim kalnych komun istniejących we wspomnianym już wcześniejszym okresie. stawiają się albo różnicują to, co pojawia się w publicznej transkrypcji ”, (a-pesni.org/squat/ Jednak uczestnicy tej nowej fali byli otwarcie polityczni i interpretowali albo otwartych interakcji pomiędzy podrzędnymi i nadrzędnymi aktora- 12 squat.php, dostęp swoją aktywność skłoterską jako formę działania antykapitalistyczne- mi . Kwestionując relacje władzy symbolicznej, ukryte społeczności są 25.06.2015). go, jako odtowarowienie budownictwa mieszkaniowego. Zamieszkiwanie niejawnie polityczne. było zatem rozumiane nie tylko jako alternatywa dla wyalienowanego, A 5. nowoczesnego sposobu życia. Tę falę można więc wiązać z pojawieniem Działanie ukrytych transkrypcji konstytuuje alternatywne sfery publiczne, J. Weintraub, The się w Rosji nowego typu skłotu, który bardziej przypominał te w Europie skryte przed instytucjonalną kontrolą. To, co „ukryte” i to, co „publicz- Theory and Politics Zachodniej, związane z ruchami lewicowymi. Tymczasem w latach 2008– ne” nie stanowi przeciwieństw, ale odnosi się do dwóch różnych wymia- of the Public/Private 2011 pojawiły się kolejne. Wydaje się, że było to efektem działania innej, rów publiczno-prywatnych: ukrytego vs otwartego oraz kolektywnego vs 13 Distinction, [w:] luźno powiązanej sieci ludzi identyfikujących się jako skłotersi, którzy indywidualnego . W poststalinowskim Związku Radzieckim, konkretne Public and Private in łączyli elementy samopomocy, antykapitalistycznych idei, orientację na Thought and Practice: kulturę D.I.Y., a także alternatywny styl życia. Podczas gdy owe późniejsze Perspectives on fale skłotingu są interesujące z transnarodowej, porównawczej perspek- A 6. A 10. a Grand Dichotomy, tywy, ich rekonstrukcja nie wydaje się kluczowa dla odpowiedzi na podsta- L. H. Siegelbaum, Blick aus der komparativen J. C. Scott, Domination and red. J. Weintraub, wowe pytania, jakie zadaję w tym rozdziale. Introduction to Borders of Perspektive, [w:] Sphären the Arts of Resistance. Hidden K. Kumar, Chicago: socialism: private spheres von Öffentlichkeit in Transcripts, New Heaven, Univ. of Chicago Press, of Soviet Russia, red. idem, Gesellschaften sowjetischen London: Yale Univ. Press, 1990, RELACJE PUBLICZNO-PRYWATNE 1997, s. 1. New York, Houndmills: Typs. Zwischen partei-staatli- s. 4–5. Palgrave Macmillan, 2006; cher Selbstinszenierung und Wyjaśnienie „wschodnioeuropejskiego” skłotingu w kontekście rozróżnie- I. Oswald, V. Voronkov, The kirchlichen Gegenwelten, red. A 11. 5 nia publiczne – prywatne, jednej z „wielkich dychotomii” zachodniej myśli , ‘Public-Private’ sphere G. T. Rittersporn, M. Rolf, J. C. Ibidem. wiąże się z pewnym ryzykiem. Niedobór albo nawet całkowity brak prywat- in Soviet and Post-Soviet Behrends, Frankfurt/Main: Peter nych i/lub publicznych przestrzeni w Związku Radzieckim i Rosji stanowiły society. Perception and Lang, 2003, s. 9. A 12. 6 powszechne zjawisko . Co oczywiste, społeczeństwa w typie sowieckim nie dynamics of ‘Public’ and Ibidem. wytworzyły niezależnych politycznych społeczności jako sfer komunikacji ‘Private’ in contempo- A 8. kolonizujących państwo w rozumieniu Habermasa. Choć istniało szero- rary Russia, „European L. H. Siegelbaum, Introduction A 13. kie spektrum sfer publicznej komunikacji i działania, to większość z nich Societies” 2004, 6. to Borders of socialism…, s. 13. J. Weintraub, The Theory 7 pozostawała pod wpływem reżimu . Prywatne i publiczne należy rozumieć and Politics… jako wielowarstwowe kategorie, połączone przez „dynamiczne, interaktyw- A 7. A 9. 8 ne napięcie” . Dla analizy skłotingu szczególnie istotne są dwie warstwy: G. T. Rittersporn, Herrschaft und Eigen-Sinn relacje między sferą publiczną, kontrolowaną przez państwo i nieformalną J. C. Behrends, M. Rolf, in der Diktatur. Studien zur sferą publiczną oraz publiczno-prywatny wymiar relacji własności. Öffentliche Räume Gesellschaftsgeschichte der und Öffentlichkeit in DDR, red. T. Lindenberger, Köln: Zamiast koncentrować się na „niezachodnich” deficytach, badanie sfer Gesellschaften sowje- Böhlau, 1999. publicznych w socjalistycznych społeczeństwach może kierować się tischen Typs. Ein erster

131 Skłoting A 14. przestrzenie komunikacji w codziennym życiu ewoluowały z (niecałko- zob. poniżej). Rejestracja dzieci w mieszkaniu zapewniała prawo stałego A 20. I. Oswald, V. Voronkov, wicie wyemancypowanej) domeny prywatnej i były wyraźnie odseparo- użytkowania przez kolejne dziesięć lat, bez możliwości formalnego dzie- Y. Shomina, Housing 14 The ‘Public-Private’ wane od oficjalnej sfery publicznej . Można dodać, że ta separacja była dziczenia. Radzieccy lokatorzy nie byli idealnymi najemcami, typowymi dla movements in Russia, [w:] sphere… regulowana przez praktyczną Eigen-Sinn obywateli. Niewielkie, niefor- gospodarek rynkowych. ed. K. Lang-Pickvance, N. malne społeczności usadowione były fizycznie w różnych typach miejsc Manning, Ch. Pickvance 15. – w kuchniach prywatnych mieszkań, w pokojach mieszkań komunalnych, W celu wyjaśnienia, jak dobra publiczne, włączając w to mieszkania, były Environmental and Housing w Leningradzie/Petersburgu A J. Fürst, Friends in w kawiarniach czy na turystycznych biwakach. To one ulegały transforma- dystrybuowane w poststalinowskim Związku Radzieckim, sowietolodzy Movements. Grassroots Private, Friends in cji przez różne społeczności, które nie polegały na pewnych już ukonsty- często sięgają po koncepcję umowy społecznej na poziomie makro, mię- experience in Hungary, 15 Public: The Phenomenon tuowanych miejscach . Dla społeczności, które związane były ze środo- dzy społeczeństwem a reżimem. Była to „implikowana umowa dyktowa- Russia and Estonia, 21 of the Kompaniia Among wiskami subkulturowymi, skłoting stanowił sposób tworzenia przestrzeni na przez państwo i zaakceptowana przez robotników” , a więc idealna, Adlershot: Avebury, 1997, Soviet Youth in the komunikacji w duchu Eigen-Sinn. obiecana, państwowa dostawa podstawowych usług socjalnych, prawie za s. 144. 22 1950s and 1960s, [w:] darmo, w zamian za polityczną ugodę . Gdy umowa ta zawiodła, stosunek Borders of socialism: lojalności został unieważniony, prowadząc do upadku systemu, protestów 21. MORALNA EKONOMIA RADZIECKICH RELACJI WŁASNOŚCI A private spheres of i braku szacunku dla publicznej własności. W istocie, według ankiety prze- L. J. Cook, The Soviet Soviet Russia, red. L. H. prowadzonej w Petersburgu w 1990 roku, jedna trzecia ankietowanych social contract and why it Siegelbaum, New York, Kolejna warstwa rozróżnienia na publiczne i prywatne pozwala wyjaśnić, usprawiedliwiała kradzież państwowej własności, a wśród uczniów w szko- failed, Cambridge, London: 23 Houndmills: Palgrave dlaczego późnosowieccy i postsowieccy skłotersi nie afiszowali się z prak- łach i instytucjach zawodowych ponad 60 proc. . Jeśli chodzi o własność Harvard Univ. Press, 1993, Macmillan, 2006. tykami skłoterskimi, mimo praktycznych ku temu przesłanek, i nie tworzyli prywatną, odpowiednie usprawiedliwienie było niższe niż 20 proc. W tym s. 19. legitymizujących dyskursów: wynika to z prywatno-publicznego wymiaru kontekście logiczne wydaje się rozumienie skłotingu jako bezpośredniego A 16. sowieckich relacji własnościowych w domenie mieszkaniowej. Relacje te przywłaszczenia własności państwowej. A 22. U. Procaccia, Russian powinno się badać jako związek aspektów kulturowych, gospodarczych Ibidem, s. 48. 16 culture, property i prawnych . Jednak, przed wielkim kryzysem ekonomicznym, powszechna była nie- rights, and the market formalna gospodarka, włączając w to drobne kradzieże kolektywnej wła- A 23. 24 economy, Cambridge: Radziecki system relacji mieszkaniowych był systemem przydzia- sności i jej nielegalne użycie . Jej trwałość można wyjaśnić, sięgając po V. Afanasiev, Y. Gilinskii, 17 Cambridge Univ. Press, łu . Obywatele mieli zwykle dostęp do miejskich mieszkań (osobnych pojęcie moralnej ekonomii, interpretowane jako popularna zgoda co do Diewantnoje powiedienije 2007. mieszkań lub pokoi w mieszkaniach komunalnych), ale nie nabywali peł- prawidłowości i nieprawidłowości praktyk oraz relacji w sferze gospodarki, v usłowijach totalnogo 25 nych praw własności do nich, włączając w to prawa do wywłaszczenia. związanych ze znaczeniem konkretnych dóbr społecznych . Przeniesienie krizisa: osobiennosti, 18 A 17. Ograniczone były również zmiany w fizycznej strukturze mieszkań . Nie dóbr, jak twierdzi Steffen Mau, można interpretować jako wymianę dóbr, tiendiencji, pierspiektiwy, O. Bessonova, Żyljo: był to też wynajem oparty na relacji pomiędzy właścicielem i lokatorem, której akceptacja zależy nie tylko od interesu własnego aktorów, ale od [w:] Obraz mysliej i obraz 26 rynok i razdacza, zawiązanej na podstawie umowy, charakterystycznej dla gospodarek ryn- moralnej wiarygodności . żyzni, red. Y. Gilinskii, Novosibirsk: Nauka, kowych i opartej na własności. „Umowa” jako konkretna forma wymiany Moscow: ISRAN, 1996, 1993. musi zawierać „wolność stron do sformułowania umowy według uzna- Moralna ekonomia radzieckich relacji własnościowych została ukształto- s. 159. nia” i możliwość odstępstwa od istniejących wcześniej schematów19. wana przez sowiecki system przydziału środków. Koncepcja sprawiedliwo- A 18. Większość obywateli radzieckich nie wynajmowała swoich mieszkań na ści społecznej odnosiła się do wymiany z instytucjami państwowymi. Jako A 24. S. Reid, The Meaning of takich warunkach od innych agentów prywatnych na rynku. Ludzie otrzy- dobroczyńcy – pracujące jednostki dzieliły swoje środki pracy, jako benefi- Zob. O. Smolyak, Sovetskie Home: ‘The Only Bit of mywali mieszkania za darmo po złożeniu wniosku o poprawę warunków cjenci – pozyskiwały prawa użytkowania i dostęp do kolektywnej własno- nesuny, „Otechestvennye the World You Can Have mieszkaniowych, na którego rozpatrzenie czekali kilka lat lub dłużej. ści i dóbr komunalnych: mieszkań, opieki zdrowotnej, edukacji, opieki nad zapiski” 2012, nr 1. to Yourself’, [w:] Borders W istocie to „darmowe” mieszkalnictwo finansowane było z funduszy dziećmi itd. Moralne zobowiązanie, by zapewnić środki i moralne prawo do 20 of socialism… społecznych opartych na niewypłacanych pensjach . Inna różnica pomię- użytkowania wspólnych dóbr nie było jednak szczegółowo ze sobą sprzę- dzy tą sytuacją a relacją wynajmu opierała się na tym, że miesięczne opła- żone. Kontekst ten legitymizował w rezultacie bezpośrednie zawłaszczenie A 19. ty (kwartplata) były standaryzowane i subsydiowane, tzn. niebezpośrednio dóbr komunalnych. „W przeciwieństwie do napotykanych dziś przez wiele A 25. U. Procaccia, Russian finansowane przez społeczeństwo. Stworzono długotrwałe prawo do użyt- jednostek trudności z uzyskaniem odpowiedniej wartości dla swojej wła- T. C. Arnold, Rethinking culture…, s. 8. kowania, potem ustalone przez rejestrację pod danym adresem (propiska, sności, pod radzieckim panowaniem wiele osób mogło korzystać z praw

133 Moral Economy, Skłoting 27 „American Political do użytkowania tych samych przedmiotów” . Bezpośrednie przywłaszcze- mieszkańców i pozwolenia na pobyt; wystarczyło, że udowodniono, iż dana Science Review” 2001, nie państwowych mieszkań nie miało charakteru działania nielegalnego, osoba nie jest bezdomna ani nie jest kryminalistą oraz że nie ma skarg A 31. 28 95, s. 93. ale raczej symboliczny . Udoskonalając lub personalizując swój pokój ze strony sąsiadów. Rzadkie naloty policji koncentrowały się na innych Ibidem. lub mieszkanie, mieszkańcy dokonywali jego aktywnego przywłaszczenia problemach, przede wszystkim narkotykach. Brak ram prawnych dla skło- A 26. i tworzyli „de facto poczucie, że przestrzeń, którą zamieszkiwali, należy tingu jako przestępstwa względem własności był analogiczny do specyfiki A 32. 29 S. Mau, The Moral do nich” . Z uwagi na niedorozwój relacji opartych na umowie, moralna państwowej własności w sektorze mieszkaniowym. Wywiad 14. Wywiady w Leningradzie/Petersburgu Economy of Welfare ekonomia radzieckiego mieszkalnictwa oparta była na symbolicznej pry- zebrane w archiwum States: Britain and watyzacji własności publicznej, co sprawiało, że skłoting stanowił zjawisko autorki. Kolejne oznaczenia SYSTEM MIESZKANIOWY JAKO KONTEKST PRAKTYKI SKŁOTINGU Germany Compared, marginalne, choć nie nazbyt rzadkie. wywiadów będą miały London: Routledge, 2003. podobny kształt. Petersburg założono w 1703 roku z intencją stworzenia miasta wyjątko- PRAWNE RAMY SKŁOTINGU A 27. wego; miał stać się nowym modelem stolicy imperium rosyjskiego. Jego A 33. J. Allina-Pisano, przestrzeń symboliczna nasycona była utopijnym mitem dobrze skon- N. Anciferov, Niepostiżymyj Property: What Is It Good Prawne ramowanie relacji własności publiczno-prywatnej w Związku struowanego, europejskiego piękna i dopełniającym go, antyutopijnym gorod, St. Petersburg: 33 For?, „Social Research” Radzieckim było wewnętrznie sprzeczne: kradzież „socjalistycznej wła- mitem zimnego, nieludzkiego miasta . Później wykształcił się radziecki Lenizdat, 1991. 2009, 76, s. 192. sności” uważano za przestępstwo (lub, w mniej poważnych przypadkach, mit „Leningradu, kolebki trzech rewolucji”, a jednocześnie jego tożsamość 34 za wykroczenie). Jednak (radziecka) rosyjska legislacja działała osobli- „zwyczajnego miasta” . Do dziś mity te warunkują percepcję historycz- A 34. A 28. wie wobec podobnych zjawisk, których nie można było określić mianem nego centrum, ulokowanego wewnątrz przemysłowego pierścienia fabryk, G. Golosov, Identity S. Reid, The Meaning of „kradzieży”. W stosunkowo krótkim okresie między 1994 a 1997 rokiem, gdzie miała miejsce większość przypadków skłotingu. Contests. Local History Home…, s. 159. Kodeks Prawa Wspólnoty Niepodległych Państw zawierał artkuł (148.2) and Electoral Politics odnoszący się bezpośrednio do miejskiego skłotingu – „innego niż kra- Życie w tym bogatym symbolicznie środowisku nie zapewniło jednak in St. Petersburg, [w:] A 29. dzież, bezprawnego zajęcia cudzej nieruchomości, w celu uzyskania większości z jego mieszkańców czysto romantycznego doświadczenia. Composing Urban History A. Vysokovskii, Will korzyści”. Artykuł 148.2 stanowił część większej ramy prawnej, która zmie- Oficjalne statystyki mieszkaniowe koncentrują się na zmiennych, które and the Constitution Domesticity Return?, rzała do odzwierciedlenia i regulacji relacji własności prywatnej w Rosji skrywają społeczną nierówność, na przykład te dotyczące średniej liczby of Civic Identities, red. 30 35 [w:] Russian Housing in podczas postsowieckiej transformacji . Prywatną własność w przypad- metrów kwadratowych na osobę . Wysoki procent ludzi mieszkających J. J. Czaplicka, B. A. Ruble, the Modern Age: Design ku nieruchomości uznawano za filar nowych stosunków ekonomicznych w komunalnych mieszkaniach (CA, kommunałka) wskazuje na absolutną L. Crabtree, Washington: 36 and Social History, red. i „gospodarki rynkowej”, którą należało także chronić prawem karnym. deprywację w dziedzinie mieszkalnictwa . W mieszkaniach komunal- Woodrow Wilson Center, W. C. Brumfield, B. Ruble, Niektóre artykuły Kodeksu prawa karnego WNP (i późniejszego kodek- nych gospodarstwa domowe, tzn. jednostki i rodziny, mają swój własny 2003. NY and Cambridge, su z 1996 roku) można było również zastosować do ścigania skłotingu, pokój (w niektórych przypadkach więcej niż jeden) i dzielą kuchnię, kory- 31 Cambridge Univ. Press: przede wszystkim w kontekście innych relacji niż relacje własności . tarz i łazienkę; nie mają też możliwości wyboru swoich sąsiadów. Wysoki A 35. 1993, s. 275. Nadal jednak, w sensie prawnym, w Związku Radzieckim nie było żadnych poziom względnego braku przestrzeni mieszkalnych jest stały, jak wska- N. Kornev, Żyliszcznaja 37 skłotersów. zują dane ankiet . Jak pokazują wyniki badań nad ruchami społecznymi, stratifikacija w centrie A 30. ciągłe, bezwzględne lub względne zubożenie na tym polu nie wystarczało, Sankt-Pieterburga, S. Ivashchenko, Praktyka skłotingu, jak zostało to zrekonstruowane w wywiadach, wpi- by spowodować dużą mobilizację na rzecz sprawiedliwości społecznej „Teleskop: nabliudeniia Ugołownaja otwietstien- sywała się w te warunki prawne: skłoting nie wiązał się z konkretnym w sferze mieszkalnictwa. Mieszkalnictwo i ruchy miejskie mobilizowały się za powsiednewnoj żyzniu nost za niepravomiernoje ryzykiem złamania prawa, nawet jeśli członkowie subkulturowych sieci w trakcie ostatnich trzydziestu lat przeciwko lokalnym zagrożeniom, ze pietierburżcew” 2005, nr 1. zawładeinije czużym poddani byli innym formom ścigania. „Ona [policja] nie wiedziałaby, co strony projektów budowlanych poczynając, na strefach rekreacyjnych lub 32 nedwiżymym imusz- właściwie złego zrobiliśmy” . W latach siedemdziesiątych większość dziedzictwie kulturalnym kończąc, ale też w sprawach samorządu miesz- A 36. czestwom, candidate skłotów była szybko eksmitowana, lecz później, w latach osiemdziesiątych kańców, przeciwko wzrostom cen i spadkowi jakości usług komunalnych, C. Kelly, St. Petersburg. of science thesis, i dziewięćdziesiątych, interakcje z policją były skrajnie różne. W niektórych tudzież w interesie niewielkich udziałowców w budownictwie mieszkanio- Shadows of the past, 38 Moskovskii Iuridicheskii przypadkach skłotersi byli bici lub wytrwale wybijano im okna, by uczynić wym, którzy stracili swój wkład . Żadna z tych kwestii nie była w znaczący New Haven, London: Yale Institut, 1998. lokal niezdatnym do zamieszkiwania, ale nie było postępowania prawnego. sposób powiązana ze skłotingiem. Univ. Press, 2014, s. 70; W innych przypadkach policjanci jedynie kontrolowali dowody tożsamości N. Kornev, Zhilishchnaia

135 Skłoting stratifikatsiia…, s. 77. Innym aspektem deprywacji, który jest bezpośrednio związany ze skłotin- stacji metra Bałtijskaja, lokalny policjant „przychodził i dawał nam ogól- Y. Shomina, Housing giem, był zły stan zasobów mieszkaniowych. Rozwój Leningradu w kierun- ne wskazówki, np. »Wiecie, naprawdę powinniście porozmawiać z REU«” movements in Russia…, A 37. ku nadmiernej industrializacji w powojennej, sowieckiej Rosji sprawił, że (wywiad 10/11). Mieszkańcy poddali się i napisali list do REU, prosząc s. 146; K. Muzdybaev, K. Muzdybaev, dokonała się symboliczna dewaluacja historycznego centrum i zaostrzyła o najem przestrzeni magazynowej w imieniu nieistniejącej firmy, ale uwa- Dynamika urownia żyzni…, Dynamika urownia się typowa realno-socjalistyczna praktyka niedoinwestowywania histo- żali to za rodzaj łapówki, by zostawiono ich w spokoju – a nie za czynsz. s. 86; Niedviżimost 39 żyzni w Pieterburgie, rycznych śródmieści . W połowie lat dziewięćdziesiątych prawie piętna- Pietierburga. Spravocznik, w Leningradzie/Petersburgu St. Petersburg: ście milionów metrów kwadratowych zasobów mieszkaniowych w mieście Wynajem na czarno nie skończył się pod koniec lat dziewięćdziesiątych: red. V. Kostrov, St. Peter- Smart, 1995, s. wymagało generalnej renowacji, a dziesięć ulokowanych było w historycz- kompleks budynków pomiędzy ulicami Szkapina i Rozensteina, który sburg: Nedvizhimost 85; K. Muzdybaev, nym centrum. Mimo to, na początku lat dziewięćdziesiątych władze mia- odwiedziłam w 1999 roku, funkcjonował w systemie wynajmu na czarno Peterburga, 1998, s. 84. Kachestvo zhizni sta praktycznie przestały porządkować i odnawiać rozpadające się budyn- przynajmniej do 2004 roku. Wynajmowano go, między innymi, imigran- naselenija Peterburga: ki. Drastyczny spadek w budownictwie mieszkaniowym w Rosji odcisnął tom z dawnego Związku Radzieckiego. Niektóre budynki zostały zniszczo- A 41. 40 1990–2004 gody, wyraźne piętno na mieście . Obywatele Petersburga praktycznie stracili ne w 2009 roku, gdy część elementów konstrukcji uległa kilkukrotnemu Rekonstruktsija centra St. Petersburg: Leontief wszelkie możliwości, by polepszyć swoje warunki mieszkaniowe przy uży- zawaleniu. W rezultacie zostały one zastąpione nowymi kompleksami Sankt-Pietierburga: Centre, 2005, s. 61. ciu środków publicznych. mieszkaniowymi należącymi do prywatnego inwestora. Opróżnione miesz- Inwesticjonnaja strategija, kania komunalne nie były już w takim stopniu możliwe do zeskłotowania: St. Petersburg: Leontief 41 A 38. Najważniejszymi zasobami dla skłotingu były mieszkania w budyn- między 1992 a 1997 rokiem liczba komunalek spadła o 20 proc. , ale Centre, 1999, s. 22. K. Kleman, O. kach usytuowanych w historycznym centrum i częściowo opróżnionych znakomita większość została przejęta przez prywatnych inwestorów i sta- Miryasova, A. Demidov, z lokatorów przez władze w celu przeprowadzenia kapitalnych remontów. ła się praktycznie niedostępna dla skłotersów. A 42. Ot obywatie- Większość skłotów, o których powiedzieli mi rozmówcy, to mieszkania Y. Shomina, Housing liej k aktiwistam. (niekiedy pokoje w mieszkaniach komunalnych) w takich właśnie budyn- movements in Russia…, PRAKTYKI SKŁOTINGU Zarozhdaiushchiesia kach. Gdy budynek oddany został do renowacji, wynajmowanie w nim s. 149–150; Robotnicy socjalnyje dwiżenija w lokali było już niemożliwe. Lokatorzy byli przesiedlani do innych mieszkań, budowlani mieli pierw- sowremennji Rossji, głównie na peryferie miasta. Opróżnianie mieszkań komunalnych wią- Nielegalne zajmowanie mieszkań w Związku Radzieckim przybierało bar- szeństwo w przydziale Moscow: Tri kvadrata, zało się z koniecznością zapewnienia nowego lokum. Było to kosztowne dzo różne formy; niewiele z nich interpretowanych było przez aktorów i/ mieszkań, jeśli wcześniej 2010; Y. Shomina, i czasochłonne. Niektóre mieszkania pozostały puste w częściowo opu- lub ich odpowiedniki jako konkretne praktyki skłotingu. Poniżej chciałabym pracowali przez pewną Housing movements in stoszałych budynkach. Ponieważ nie zostały odcięte od dostawy prądu, dokonać przeglądu różnych form miejskiej okupacji lokali w Leningradzie liczbę lat. Russia… wody i centralnego ogrzewania, mieszkania te najlepiej nadawały się do w okresie między połową lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. zeskłotowania. Niektóre z nich – ale nie wszystkie – miały miejsce w kontekście sieci A 39. subkulturowych. Formy skłotingu zostały zdefiniowane według klucza I. Brade, Metropolen Natychmiastowym rezultatem zamrożenia programu kapitalnych remon- głównych aktywności i motywacji, a także interpretacji samych skłotersów, Osteuropas im tów w latach dziewięćdziesiątych było to, że niektóre budynki w historycz- i zostały przeze mnie empirycznie sklasyfikowane. Wandel – das Beispiel nym centrum zostały „zagubione w stanie przejściowym” i stały częścio- St. Petersburg, wo puste przez kilka lat. Na krótką metę częściowe opróżnianie domów 1. Na początku lat dziewięćdziesiątych Shomina zaobserowała „liczne [w:] Die Städte do kapitalnych remontów zapewniło warunki dla skłotingu. Na dłuższą przypadki” zbiorowego, zorganizowanego zajmowania mieszkań w nowo Russlands im Wandel: metę niektóre z tych domów włączono w system nieformalnego wynajmu skonstruowanych budynkach przez wielodzietne rodziny, robotników 42 Raumstrukturelle na czarno przez lokalne władze mieszkaniowe we współpracy z policją. budowlanych i uchodźców . Nagły spadek liczby dostępnych miesz- Veränderungen am Ende W wywiadach opisano kilka takich przypadków na Newskim Prospekcie, kań, w kontekście szerokiego kryzysu gospodarczego, doprowadził do des 20. Jahrhunderts, w okolicy stacji metra Puszkinskaja oraz ulic Szkapina i Rozensteina. Taka niezadowolenia robotników i desperacji ludzi oczekujących na przydział red. I. Brade, Leipzig: IfL, praktyka miała już miejsce w latach siedemdziesiątych. Gdy pod koniec mieszkań. Atmosferę związaną z tym niedostatkiem zaogniła jawna nie- 2002. lat osiemdziesiątych wzrosły ceny, bardziej popularne było zajmowa- sprawiedliwość, korupcja i brak wydajności w sektorze dystrybucji dostęp- nie mieszkania przez artystów użytkujących je najpierw jako pracownię, nych lokali, podczas gdy tysiące mieszkań było pustych przez długi czas. A 40. a potem negocjujących z zarządem mieszkaniowym (REU) (wywiad 8, W wielu przypadkach, według Shominy, władze lokalne zostały zmuszone wywiad 14). Jak oświadczył jeden z respondentów na temat skłotów przy do legalizacji użytkowania zajętych mieszkań i wystawienia odpowiednich

137 Skłoting A 43. dokumentów. Pisze, że skłotowanie nowych budynków w Moskwie przebie- Formy te wzajemnie się nie wykluczają, ale mogą reprezentować inne Związku Radzieckim, Puszkinskaja 10 gało inaczej niż w Petersburgu. Jednak w Moskwie również miały miejsce fazy funkcjonowania jednego i tego samego budynku: w niektórych przy- pozostających pod została, w wyniku przypadki skłotingu w domach (częściowo) opróżnionych do kapitalnego padkach mieszkanie zajmował pojedynczy artysta, hipis lub grupa ludzi, wpływem hipisów, punków wyjątkowej walki remontu (Petlurowskij na Pietrowce, który przekształcił się w niezależne a potem coraz więcej części tego samego budynku ulegało zeskłotowa- itd. Zob. T. Shchepanskaia, o stworzenie centrum sztuki i trwał przez pięć lat, Bułhakowski skłot hippisów itd.). niu, prowadząc niekiedy do powstania bardziej otwartego, publicznego Sistiema. Teksty i tradycji niezależnego centrum skłotu artystycznego. Te formy skłotowania scharakteryzowane przez subkultury, Moskva: OGI, w Leningradzie/Petersburgu artystycznego, zalega- 2. Mieszkańcy tak zwanych skłotów mieszkalnych (żylio squat), różniący Hansa Pruijta jako „alternatywne strategie mieszkaniowe” i „przedsię- 2004. lizowana i istnieje do się od skłotersów pierwszego typu, nie próbowali legalizować użytkowa- biorczy skłoting” (entrepreneurial squatting) są do siebie dość podobne. dziś. Grupa Rieczniki nia zajętej przestrzeni poprzez pozyskanie zezwolenia na stały pobyt, by Jednak typologia tego badacza koncentruje się na skłotingu, który jest A 47. skłotowała kilka w rezultacie stać się „normalnymi” lokatorami. Mimo to próbowali stwo- „organizowany lub przynajmniej wspierany i/lub inspirowany przez ruch Tusowka (od „spędzanie 45 miejsc. Ich skłot przy rzyć (tymczasowy) dom, a okupacja nie była jedynie aspektem akcji pro- społeczny” . Tymczasem większości z parametrów, których używa, nie wolnego czasu, spotkanie ulicy Furmanowej testacyjnej. Poniżej szczegółowo opiszę ten typ skłotingu. można zastosować do określenia przypadków cichego, występującego towarzyskie”) – oparta i Gagarinskiej istniał do na małą skalę, samopomocowego skłotowania mieszkań w Leningradzie/ była na bezpośredniej 2009 roku. 3. Skłoty artystyczne są lepiej znane niż pozostałe rodzaje skłotów (naj- Petersburgu, gdzie alternatywne rodzaje tożsamości były kluczowe, ale komunikacji aktorów, ważniejszy Puszkinskaja 10, Na Fontanke, nr 145, Synowia doktora Pelia, identyfikacja ze „skłotersami” miała charakter marginalny, a kolektyw- których łączyły wspólne 43 A 44. kilka miejsc zeskłotowanych przez grupę Rieczniki) . W artystycznych ny system działania związany ze skłotingiem nie rozwinął się. Ponadto praktyki i style [życia Jak wynikało z wywiadu skłotach mieszkali także artyści, pisarze i muzycy. Jednak, co istotniejsze, rozróżnienie między „artystycznym skłotem” i „pracownią/salą prób”, – tłum.]. W latach przeprowadzonego używali tych miejsc do pracy twórczej i komunikacji. Skłoty artystyczne nie zamiast stanowić określenie pewnego typu „przedsiębiorczego skłotin- osiemdziesiątych pojęcie z jednym z głównych składały się jedynie ze współistniejących ze sobą pracowni, ale stanowi- gu”, podkreśla w pierwszym przypadku zbiorowy i publiczny charakter to stanowiło określenie uczestników na ły miejsca spotkań. Wydarzenia kulturalne (imprezy, koncerty, dyskusje, przywłaszczenia. własne jednej z niefor- Puszkinskaja 10, wystawy) były integralnym elementem codziennego życia. W szczyto- malnych sfer publicznych, pojęcie „skłotu” wym okresie skłotów artystycznych, między połową lat osiemdziesiątych Choć niektóre formy nieautoryzowanego użytkowania przestrzeni miesz- skoncentrowanej na stosowane było przez a 1992 rokiem, nie istniały porównywalne, „oficjalne” centra sztuki – i nie kalnych nie kwalifikowały się jako skłoting z uwagi na ich epizodyczny lub pracy twórczej, niefor- niektórych dyskutantów mogły istnieć w radzieckim systemie dystrybucji środków. Ponadto rzad- krótkotrwały charakter, to nadal pomagają one zdefiniować pole ade- malnej działalności w odniesieniu do miejsca ko określano te miejsca mianem „skłotów” – mówiono raczej o komunie kwatnych praktyk i znaczeń. Ludzie z kręgów artystów alternatywnych lub gospodarczej i autode- 46 chaosu i bezczynności, artystycznej lub, nieco później, o projekcie polegającym na stworzeniu hipisopodobnej Sistiemy korzystali z pustostanów w celu bezpośredniej strukcyjnych zachowa- 44 tzn. miejsca będącego centrum artystycznego . komunikacji i spędzania wolnego czasu. Takie „wyjątkowe miejsca” były niach. Kluczowy był tu 47 przeciwieństwem w zasadzie otwarte dla każdego, kto stosował się do zasad „tusowki” , dystans do oficjalnych 48 artystycznego centrum, 4. Pracownia lub sala prób: miejsca takie były zajmowane i używane w celu tworząc nieformalną sferę publiczną , aczkolwiek krótkotrwałą i epizo- instytucji kultury które chcieli stworzyć przeprowadzenia prób muzycznych i w celach towarzyskich. Praktyka ta dyczną. W moich badaniach jeden z przypadków stanowi stróżówka byłego i normatywnych biografii artyści. rozprzestrzeniła się w połowie lat osiemdziesiątych. Mimo że regularnie dozorcy w domu na ulicy Puszkinskaja (ale nie w dobrze znanym budynku (E. Zdravomyslova, The tam nocowano (przyjaciel obojga muzyków, który mieszkał na Małym pod nr 10), gdzie jedna z rozmówczyń „przesiadywała od czasu od czasu” Cafe Saigon Tusovka: A 45. Prospekcie na Wyspie Wasilewskiej, wywiad 14), to miejsce nie zmieniało ze swoimi znajomymi (wywiad 12). Praktyka ta wpisuje się w inne popu- One Segment of the H. Pruijt, Squatting in swojej głównej funkcji. W niektórych przypadkach artysta skłotował dane larne w latach dziewięćdziesiątych wśród młodzieży petersburskiej formy Informal-public Sphere Europe…, s. 17. miejsce, by używać go jako pracowni. Tę formę okupacji można uznać czasowego zawłaszczenia liminalnych przestrzeni, takie jak wchodzenie of Late-Soviet Society, za noszącą cechy „skłotu artystycznego”, choć dotyczyła małej grupy na dachy budynków. [w:] Biographical A 46 . lub pojedynczej osoby. Tego typu skłoty były raczej zamknięte dla ludzi Research in Eastern Sistiema – (sarka- z zewnątrz i nie tworzyły przestrzeni publicznej. Malarka, z którą roz- W kontekście ruchów społecznych w Rosji pewną rolę odgrywało krótkie Europe. Altered Lives styczne) określenie mawiałam, odniosła się do konkretnych zagrożeń związanych ze skłoto- zajmowanie budynków jako forma akcji protestacyjnej. W Leningradzie, and Broken Biographies, własne komunikacyj- waniem pracowni: gdy zaoferowano jej współdzielenie zeskłotowanego w połowie lat osiemdziesiątych ukształtował się ruch w obronie historycz- red. R. Humphrey, nych sfer miejskiej mieszkania z innym artystą, odmówiła, ponieważ bała się, że w przypadku nego dziedzictwa i stał się w katalizatorem zakrojonego na wielką ska- R. Miller, E. Zdravomyslova, młodzieży kontrkul- eksmisji straci swoje prace i materiały (wywiad 15). Zamiast tego wolała lę ruchu demokratycznego, tworzącego siatki kontaktów, wyłaniającego Aldershot: Ashgate, turowej w późnym nieformalnie wynająć małe mieszkanie od rady mieszkaniowej (REU).

139 Skłoting 52 2002, s. 144). Później aktywistów i pozwalającego na dzielenie się praktyczną wiedzą na temat cymi na podwórku” . Pojedynczy przykład mógł ukazać cechy różnych A 50. 49 „tusowka“ stało się aktywności protestacyjnej . Zaangażowane grupy podkreślały konserwa- typów skłotów, gdzie niektórzy subkulturowi aktorzy byli jednocześnie B. Gladarev, Istoriko- określeniem własnym tywną orientację takiej mobilizacji: ochrona historycznych budowli przez imigrantami. kulturnoje nasledije nieformalnych zniszczeniem i – szerzej – historycznej tożsamości miasta jako istotne- Pietierburga…, s. 108–111. środowisk komunikacji go elementu codziennego życia była stosunkowo bezpiecznym polem Z wywiadów przeprowadzonych z ich byłymi rezydentami wyłoniły się dwie skoncentrowanych na w porównaniu z antysowiecką retoryką. Pierwsza akcja dotyczyła domu główne interpretacje mieszkalnych skłotów: 51. w Leningradzie/Petersburgu A pokrewnych subkultu- dziewiętnastowiecznego poety Antona Delwiga, który miał zostać zrówna- - skłot-komuna: złożona z ludzi, którzy się znają, dzielą zaintereso- Oparte na opisie na stronie rowych tożsamościach ny z ziemią, by zrobić miejsce pod nową stację metra. Podczas przypomi- wania i jest dla nich atrakcyjna forma niezależnego i kolektywnego Communal living in Russia (zob. T. Shchepanskaia, nającego performance wiecu aktywiści zwrócili się do zaskakująco dużej zamieszkiwania; (kommunalka.colgate. 50 Sistema..., s. 45). publiczności z wnętrza i dachu już uprzątniętego i opróżnionego domu . - skłot-komunalka: rozwiązanie wymuszone, gdzie lokatorzy mieszkają edu/index.cfm, dostęp razem z uwagi na brak innego miejsca do życia. 25.06.2015) i wywiadzie A 48. Innym, powiązanym zjawiskiem jest „narkomańska melina” (priton), w któ- eksperckim. E. Zdravomyslova, The rą niekiedy przeradzały się skłoty (wywiady 2, 3 i 14). Zajęte mieszkanie Te interpretacje wzajemnie się nie wykluczają. Najbardziej uderzającym Cafe Saigon Tusovka… stawało się jedynie miejscem spożycia twardych narkotyków, pijaństwa przypadkiem był skłot na Sovetskaja 4, który w tym samym czasie okre- A 52. oraz uprawiania (płatnego) seksu. Skłoty te były ogólnie dostępne, a krąg ślano jako komunę w jednym wywiadzie i komunalkę w drugim. Wywiad 14. A 49. tych, którzy z nich korzystali, nie był zdefiniowany; nie oczekiwano od nich B. Gladarev, Istoriko- też zobowiązania do jakiejkolwiek określonej z nazwy aktywności. Ten typ Podczas gdy „komuna” była określeniem używanym przez niektórych – A 53. kulturnoje nasledije miejsca zwracał uwagę policji i sąsiadów. jeśli nie wszystkich – rozmówców, pojęcie „skłotu-komunalki” wyłoniło K. Gerasimova, Public Pietierburga: rożdenije się w trakcie badań. Rosja, a zwłaszcza Leningrad/Petersburg, ma długą spaces in the communal obszczestwiennosti W kolejnej części skoncentruję się na artystycznych i mieszkalnych skło- tradycję miejskiego wspólnego zamieszkiwania – komunalne mieszka- apartments, [w:] Sphären iz ducha goroda, [w:] tach, gdy celem skłotingu nie było uzyskanie pozwolenia na stały pobyt nia były zamieszkiwane nawet przez 40 proc. leningradczyków (w latach von Öffentlichkeit ni Ot obshhestven- i nie był on typem działania krótkotrwałego. Dlatego też ta forma skło- osiemdziesiątych – do 25 proc.). W tym postawionym na głowie świecie Gesellschaften sowje- 53 nogo k publichnomu, tingu wyróżnia się jako samoistna praktyka. Ponadto należy ją rozumieć większość funkcji prywatnych ulokowana była w domenie publicznej . tischen Typs. Zwischen red. O. Kharkhordin, w kontekście konkretnych znaczeń skłotingu: jako przestrzeń alternatyw- Mieszkania komunalne jako forma zbiorowego zamieszkiwania nie stwo- partei-staatlicher St. Petersburg: nego stylu życia lub jako przestrzeń twórczą. Tu relacje między publicznym rzyły tradycji samoregulującego się współzamieszkiwania i samorządu Selbstinszenierung und EUSPb, 2011, i prywatnym uległy reinterpretacji i negocjacji, czyniąc ze skłotów formę mieszkańców. „W czasach sowieckich, gdy lokatorzy nie mogli się zgodzić, kirchlichen Gegenwelten, s. 111–115; A. Kovalev, praktycznej Eigen-Sinn. porządek zaprowadzany był przez instancję zewnętrzną, taką jak zarządca red. G. T. Rittersporn, 54 Istinnaija istorija domu” . Możliwe wytłumaczenie to fakt, że w mieszkaniach komunalnych M. Rolf, J. C. Behrends, Gruppy Spasenija, ludzie dzielili mieszkanie nie z ich własnej woli i nie mogli mieć wpływu Frankfurt/Main: Peter SKŁOTY MIESZKALNE: KOMUNY VS KOMUNALKI „Pchela” 1997, nr 10; na to, z kim będą je dzielić. Zaniedbana sfera prywatności prowadzi do Lang, 2003. 55 E. Zdravomyslova, „nadwrażliwości na naruszenia prywatności i jej substytutów” . Wspólne Mobilizatcia riesursow Skłoty mieszkalne niekoniecznie zamieszkiwane były przez członków zamieszkiwanie mieszkań komunalnych nie wpływało na rozwój niezależ- A 54. diemokraticzeskogo Sistemy, ale niekiedy też przez ludzi dalekich takim środowiskom, którym nej domeny publicznej. I. Utekhin, Filling dwelling dwiżenija v Leningradie brakowało środków do życia i którzy szukali darmowego zakwaterowania. place with history. (1987–1990), [w:] Narażeni na tego typu sytuację byli zwłaszcza imigranci z innych regionów „Typowa komunalka wiązała się ponadto z innym rodzajem stresu – Communal apartments Sociologija obszcze- (dawnego) Związku Radzieckiego lub Rosji, którzy nie byli w stanie zdo- koniecznością dzielenia zakwaterowania z ludźmi pochodzących z rady- in St. Petersburg, [w:] 56 stwiennyh dwiżenji: być pozwolenia na pobyt. System „propisek” ograniczał dostęp do miejsc kalnie odmiennych sfer społecznych” . Podczas gdy problem ten nie Composing Urban History empiriczeskije nabliu- pracy i odwrotnie – aby dostać „propiskę” w innym mieście, należało mieć dotyczył skłotów-komun, był on wyraźnie obecny w przypadku skło- and the Constitution denija i issledovaniia, w nim pracę. Ponadto ceny na wolnym rynku były cztery do pięciu razy tów-komunalek. Na przykład w zeskłotowanym mieszkaniu przy ulicy of Civic Identities, red. 51 Moscow, St Petersburg: wyższe niż „kvartplata” na zakwaterowanie państwowe . Jeden z roz- Siezzhinskaja mieszkali ludzie, którzy twierdzili, że „byli kimś więcej, może J. J. Czaplicka, B. A. Ruble, ISRAN, 1993. mówców opisał skłot na końcu Ligowskiego Prospektu, na obrzeżach artystami albo muzykami, posiadającymi coś wyjątkowego (…), ale ten L. Crabtree, Washington: 57 historycznego centrum. Skłot istniał mniej więcej w latach 1978–1984 artystowski klimat był nieco… smrodliwy” . Przestrzeń dzielono z „dziw- Woodrow Wilson Center, 58 i mieszkały w nim przede wszystkim typowe rodziny z „wózkami dziecię- nymi sprzedawcami ciasteczek” z Kijowa . 2003, s. 104.

141 Skłoting A 55. Opłakane warunki życia w skłotach i związany z biedą brak środków, by couch-surfingu). Większość „wpisek” właściwie nie funkcjonowała jako A 62. I. Utekhin, Filling je polepszyć, jeszcze pogorszył sytuację w komunalkach. W wielu przy- okupowane mieszkania, ale raczej jako pewna forma przynależąca do T. Shchepanskaia, dwelling place with padkach mieszkańcy dzielili nie tylko kuchnię i łazienkę, ale i pokoje. członków „tusowki”. Pozwalały one podróżować ludziom z subkulturo- Sistiema…; A. Zapesotsky, 62 history..., s. 90. Przepełnienie było bardzo stresujące. „To bardzo męczące, gdy mieszka ze wej Sistemy po całym Związku Radzieckim . Ponadto otwarte skłoty lub A. Fain, Eta neponiat- 59 sobą tylu ludzi, gdy nie masz własnego kąta” . W sytuacji przepełnienia, otwarte domy funkcjonowały również jako centra komunikacji subkulturo- naja molodjoż, Moscow: 60 56. braku prywatności i społecznego zróżnicowania, pojawiały się konflikty . wej młodzieży z Leningradu/Petersburga. Drzwi skłotu – „otwartego domu” Profizdat, 1990. w Leningradzie/Petersburgu A C. Kelly, St. Petersburg. na Swiecznoji, okupowanego przez ludzi związanych z Sistemą, nie były Shadows of the past…, Kreowanie (tymczasowej) prywatności w relacji do świata zewnętrz- zamykane na klucz. „Skłot nie jest twoim własnym mieszkaniem, jego ideą A 63. s. 68. nego było łatwiejszym zadaniem. Stało się to możliwe poprzez założe- jest dostępność dla wszystkich”. Zatem, jeśli zainstalujesz nowe zamki Wywiad 3. nie nowego zamka do drzwi (co jednak nie zawsze robiono, zob. poni- i powiesz „no cóż, od teraz my tu mieszkamy”63, nie będzie to już skłot. A 57. żej). Oczyszczanie rumowiska i śmieci było kolejnym krokiem na drodze A 64. Wywiad 2. do stworzenia „domu”. W niektórych przypadkach należało ponownie Niektórzy lokatorzy mieszkali już w mieście, mieli dach nad głową i „pro- Studentów lub pracującej doprowadzić elektryczność, wodę, zwłaszcza gorącą. „Dom” nadal był we piskę”, ale chcieli spróbować niezależnego, samodzielnego życia i mieli młodzieży zamieszkiwanie A 58. względnie słabym stanie. Z tego też powodu niektóre samopomocowe ograniczone środki, by to zrealizować w codziennym życiu. Było to jedy- z rodzicami było czymś Wywiad 2. Sama skłoty reprodukowały strukturę publiczno-prywatną swoich poprzedników nie możliwe w heterotopiach Sistemy. Jedną z głównych idei, wyrażonych normalnym, przynajmniej rozmówczyni przybyła – już opuszczonych mieszkań komunalnych. Nadal jednak skłoting sta- przez wielu respondentów, była wolność – interpretowana jako nieza- do momentu małżeństwa. 64 do Leningradu nowił (aczkolwiek na małą skalę) alternatywę dla państwowego systemu leżność od kontroli rodzicielskiej lub innych form kontroli, jako możli- w 1990 roku. przydziału środków mieszkaniowych. wość wolnej dyskusji na niepragmatyczne tematy, lub stworzenie czegoś A 65. „własnego” wraz z ludźmi o podobnych poglądach. Ta wolność mogła Wywiad 8. A 59. być raczej negatywnie wiązana z ryzykiem, nieumiejętnością planowania UKRYTE SPOŁECZNOŚCI 65) Wywiad 2. na dłuższą metę („stan funkcjonowania na grząskim gruncie” . Skłoty A 66. w istocie działały dość krótko. Nadal jednak „otwarte skłoty” stanowi- B. Gladarev, Istoriko- A 60. Mieszkańcy okupowanych mieszkań mieli większy wpływ na wybór współ- ły alternatywę dla publicznych przestrzeni socjalistycznego Leningradu, kulturnoje nasledije „Później stało się to mieszkańców niż lokatorzy zamieszkujący państwowe komunalki. Czasami które były poddane silnej kontroli przez władze państwowe i nie miały Pietierburga... 66 naprawdę niewygodne. zaproszenie nowych sąsiadów wiązało się z dogłębnym namysłem i kan- charakteru publicznego . W tym sensie niektóre mieszkania miały wiele Ponieważ, gdy każdy ma dydat musiał być zaakceptowany przez wszystkich mieszkańców. Nadal wspólnego ze skłotami artystycznymi. A 67. własny pokój, gdy jesteś jednak nowi ludzie wprowadzali się stopniowo, nocując raz, a potem dłu- C. Kelly, St. Petersburg. w złym nastroju, możesz żej: „ »Słuchaj, ja go znam i on zna ciebie. Mogę zostać na jedną noc?« Dla alternatywnej sceny artystycznej w Leningradzie dostęp do oficjalnych Shadows of the past…, iść do swojego pokoju, A potem kolejną noc. Po czym odwiedzają go znajomi spoza miasta i też galerii i miejsc koncertowych był bardzo trudny: „W latach siedemdziesią- s. 233; Sumerki Sai- 61 i masz krąg ludzi, nocują” . Zakładam, że skłoting jako akt zawłaszczenia wiąże się z pew- tych zaczęła wyłaniać się w pełni ukształtowana scena artystyczna. Często gona, red. I. Valieva, których dobrze cię znają nym moralnym „zobowiązaniem”, by tolerować przywłaszczenia dokony- miały miejsce skandaliczne sukcesy, którym pomagały interwencje poli- St. Petersburg: Zamizdat, i których rozumiesz. wane przez innych. Osobiste sieci znajomych były kluczowe w rekrutacji cji (…). Z uwagi na trudność pozyskania przestrzeni w galeriach i salach 2009. Ale przy takiej liczbie nowych współskłotersów; zwłaszcza dla przepływu informacji i rekrutacji wystawowych, jedną ze strategii było wieszanie obrazów w pracowniach 67 osób atmosfera była ważna była tak zwana tusowka i jej sub-sceny. i prywatnych przestrzeniach mieszkalnych” . Artyści i muzycy zajmowali A 68. napięta. Ponieważ każdy to, co można było określić jako „przestrzeń liminalną”, taką jak kluby przy C. Kelly, St. Petersburg. 68 ma… własne pragnienia Powracając do obu interpretacji mieszkalnych skłotów, których dokonali pałacach i domy kultury . W tym kontekście skłoty artystyczne zapewniały Shadows of the past…; i potrzeby – i to robi rozmówcy, można stwierdzić, że skłoty-komunalki miały zwykle charakter artystom miejsce do pracy i występów. Na poziomie zbiorowym skłoty były V. Valran, Leningradskij się denerwujące, gdy zamknięty (zakrytyj) podczas gdy skłoty-komuny mogły być zamknięte lub powiązane ze sobą przez osobiste kontakty w Leningradzie, ale i na osi andiegraund: Żywopis, 69 obcy zaczynają ustalać otwarte (otkrytyj). Publiczno-prywatna struktura otwartego skłotu różniła Leningrad – Moskwa . foto, rok-muzyka, reguły” (wywiad 3). się od tej opisanej powyżej: funkcjonował jako miejsce spotkań tych, którzy St. Petersburg: Izd-vo wiedzieli o jego istnieniu, tzn. kompetentni członkowie skomunikowanej, Jako zasoby przestrzenne skłoty artystyczne nie koncentrowały się tylko im. Novikova, 2003. A 61. omawianej sceny lub „tusowki”. Ta otwartość nie oznaczała homogenicz- na jednej formie kulturalnej twórczości: pragnienie zaangażowania w kre- Wywiad 3. ności. Niektóre zajmowane mieszkania używano jako „wpiskę” (adres do atywną pracę, w estetykę odmienną od radzieckiego akademizmu oraz

143 Skłoting A 69. zdystansowanie się do oficjalnych instytucji, stanowiły wspólną platfor- kontekstach. Wyróżniali się zaś tym, że ich przywłaszczenie nie było tak Skwoty. Iz istorii mę sieci „drugiej kultury” i ich skłotów. „Byli tam godni uwagi artyści”, bardzo różne od zgodnego z literą prawa, opisanego powyżej (symbolicz- A 76. skwotow i skwotier- którzy „pasowali do siebie z uwagi na szczególnego rodzaju wyjątkowy, nego) przywłaszczenia mienia państwowego przez radzieckie społeczeń- V. Afanasiev, Y. Gilinskii, 70 skogo dwiżenija, dostęp wewnętrzny głos” . Połączenie sztuk wizualnych, muzyki, literatury i per- stwo. Skłotersi nie instytucjonalizowali praw własności – ale znakomita Dewiantnoje powiedenije 25.06.2015, www. formance’u leżało u podstaw programu grupy skoncentrowanej wokół większość radzieckich obywateli w miastach również ich nie posiadała i socjalnyi kontrol kompost.ru/skvoty. Timura Nowikowa, dobrze znanej w tamtym czasie jako Nowe Hudożniki, i jednocześnie nie stanowiła grupy klasycznych lokatorów. w usłowijach krizisa w Leningradzie/Petersburgu która była związana ze skłotami przy ulicy Fontanka 145. W tym kontek- rosyjskogo obszczestwa, A 70. ście, skłoty generowały nowe praktyki ekspresji i kulturowe wspólnoty. Jak to podobieństwo wpłynęło na interakcje i generalne możliwości St. Petersburg: ISRAN, Wywiad 14. Najbardziej znanym przypadkiem było techno, którego wprowadzenie mobilizacji skłotersów? Sądząc po rezultatach wywiadów ze skłotersa- 1995, s. 94. i rozwój w Rosji na początku lat dziewięćdziesiątych można przypisać mi i publikacjach w mediach masowych, niezwiązani z władzą postronni A 71. imprezom na skłotach przy Fontance 145, Swiechnoj pierieulok oraz obywatele, tzn. sąsiedzi lub inni mieszkańcy Petersburga, nie postrzegali A 77. 71 O. Azelickii, K. Ivanov, Obwodny Kanał . Wyłaniający się w ten sposób charakter zeskłotowanych skłotersów negatywnie czy z wrogością. W istocie skłotersów nie uzna- S. Stephenson, Crossing Ravoluciia. Kak eto „wolnych przestrzeni” pozwalał na rozwój transformacyjnych przestrzeni wano za problem. Badania dotyczące percepcji różnych form odmien- the line: vagrancy, bylo na samom dele, tanecznej muzyki elektronicznej. nego zachowania, przeprowadzone w połowie lat dziewięćdziesiątych homelessness and social St Petersburg: Amfora, w Petersburgu, sugerują, że zajmowanie pustych budynków było postrze- displacement in Russia, 76 2007. Inne liminalne przestrzenie, zawłaszczone i stworzone przez nieoficjal- gane jako „negatywne” lub „bardzo negatywne” przez 40 proc. obywateli . Adlershot: Ashgate, 2006, ne społeczności, można określić mianem „częściowo zeskłotowanych”. Ten, wydawałoby się wysoki odsetek był jednak, w porównaniu z używa- 150–151. A 72. Znane są dwa przypadki z lat osiemdziesiątych, gdzie dobrze znani artyści niem narkotyków lub prostytucją, jednym z najniższych, porównywalnym S. Debizhev, Format i muzycy oficjalnie otrzymali pokoje w mieszkaniach komunalnych i stop- do jeżdżenia bez biletu w środkach publicznego transportu. Jedna czwar- A 78. bytiia, [w:] I. Valieva, niowo zaczęli użytkować też inne, puste pokoje. Mieszkania te funkcjono- ta respondentów była w stanie sobie wyobrazić, że sama zajmuje puste Wywiad 10/11. Sumerki Saigona… wały jako pracownie, galerie i miejsca spotkań, miejsca komunikacji dla mieszkanie. 72 sieci artystów i muzyków: Borysa Griebienszikowa na Sofyi Pierowskoj A 79. 73 A 73. i Timura Nowikova na Woinowa . Oczywista staje się tu łączność legal- Z innej strony, za problematyczną uważano sytuację, gdy mieszkania Wywiad 7, 9 i 10/11. Ludi i Skwoty. Pitierskie nych i nielegalnych form zawłaszczenia wolnych przestrzeni. Dlatego zajmują bezdomni. Jak stwierdziła Svetlana Stephenson, gdy bezdomni ugły, „Ptiuch“ 1996, nie (nie)legalność, ale funkcja komunikacyjna, była kluczową cechą tych (określeni pejoratywnie jako „bomży”, który pochodzi od oficjalnego akro- A 80. nr 11. przestrzeni. nimu) zajmują puste mieszkania, zostają szybko eksmitowani. Uważa się, Są jednak wyjątki: że robią z zamieszkiwanych przez siebie miejsc „bomżatniki” (bomża – „Próbowaliśmy żyć z nimi 77 A 74. Skłoty artystyczne i niektóre otwarte skłoty mieszkalne były miejscami gniazda) . Kilku skłotersów w moich badaniach potwierdziło ten nega- w zgodzie” (wywiad 4). K. Gerasimova, Public spotkań oferującymi alternatywę dla przymusowej „publicznej prywatno- tywny stosunek. Po pierwsze, pośrednio, w odniesieniu do lokatorów: inni 74 spaces…, s. 186. ści” komunalnego życia w komunalkach . Można je uznać za formę pry- mieszkańcy budynku woleliby „mniej lub bardziej przyzwoitych” skłotersów A 81. watno-publicznej sfery, nieformalnej sfery komunikacji, podporządkowanej od bezdomnych, którzy w innym przypadku mieszkają na ulicy. Gdy pyta- S. Stephenson, Crossing A 75. normom codziennej interakcji, odmiennej od tej obowiązującej w oficjalnej łam o konflikty z sąsiadami, jeden respondent odparł: „Wprost przeciwnie, the line…, s. 151. 75 78 I. Oswald, V. Voronkov, domenie publicznej . nasi sąsiedzi byli zadowoleni, że nie było bezdomnych” . Po drugie, kil- The ‘Public-Private’ ku respondentów opisało trudne relacje z bezdomnymi, którzy zajmowali 79 sphere… inne części budynku . Bezdomni postrzegani są jako kłopot, ponieważ RADZIECKIE RELACJE WŁASNOŚCI I SKŁOTING zwracają uwagę władz, kradną lub niszczą rzeczy i degradują miejsca, które zajmują80. Dlatego postawa skłotersów wpisuje się w mainstreamo- Sposób, w jaki skłotersi w Leningradzie/Petersburgu współdziała- wą tendencję do deprecjacji ulicznych bezdomnych związaną z obawą, li w budynkach, zamieszkując je, przywracając je do stanu używalności by skojarzenie z bezdomnymi negatywnie nie wpłynęło na percepcję ich i odtwarzając je według własnego estetycznego klucza, nie różnił się samych81. Zatem nie samo zajmowanie pustych mieszkań stanowiło cen- tak bardzo od praktyk skłotersów w innych historycznych i narodowych tralny czynnik autoidentyfikacji skłotersów w odniesieniu do innych grup i ich postrzegania. Ważne było to, co robili – ich codzienna aktywność

145 Skłoting A 82. w okupowanych mieszkaniach. Czy tworzą, czy redukują ich mieszkaniowy kalnych, co oznaczało, że należały do nikogo. Skłoting pod koniec lat R. Roth, Leben scheuert charakter [in-habit vs de-habit – tłum.]? Czy o nie dbają, czy dokonują osiemdziesiątych do początku lat dziewięćdziesiątych, w okresie funda- am Beton. Streifzüge napraw, czy sprawiają, że miejsca nie nadają się do zamieszkania? Czy mentalnej restrukturyzacji relacji własności w Leningradzie/Petersburgu, durch die Geschichte der wiodą spokojne życie i nie przeszkadzają swoim sąsiadom? stanowił marginalną praktykę. Tym niemniej niektóre okoliczności sprzy- Hausbesetzungen in der jały skłotingowi: częściowo opuszczone budynki w historycznym centrum, BRD, [w:] Wer sind die Podsumowując, większość skłotersów w częściowo opuszczonych domach opróżnione i przeznaczone do renowacji, ale niemożliwe do zamieszkania; w Leningradzie/Petersburgu Instandbesetzer?, red. w Leningradzie/Petersburgu, zamieszkiwanych przez różnych lokatorów, niejasne i słabo zabezpieczone prawnie relacje własności; polityczna libe- V. Brandes, B. Schön, była w stanie całkiem harmonijnie współistnieć ze swoimi bardziej „ułożo- ralizacja; powstawanie nieformalnych środowisk komunikacyjnych. Bensheim: Päd.extra- nymi” sąsiadami. Było to możliwe z uwagi na specyficzne relacje własności -Verlag, 1981, s. 37. w sferze mieszkaniowej, gdzie dominującym modelem było „przywłasz- Polityczny charakter skłotingu nie był oparty na krytyce moralnej eko- czenie poprzez działanie”. nomii prywatnej własności i utowarowienia mieszkalnictwa. Zamiast A 83. tego, kwestionował radziecki system przydziału, co oznaczało branie na R. Roth, Leben scheuert celownik pełnej, państwowej kontroli mieszkalnictwa i zasobów ludzkich, KONKLUZJA 84 am Beton…, s. 38. w dość podobny sposób do „Schwarzwohnen” w NRD . Cichy skłoting A 84. w Leningradzie/Petersburgu można interpretować jako Eigen-Sinn: był on U. Grashoff, Jakie warunki musi spełnić skłoting w kategoriach społecznych, poli- środkiem bezpośredniej samopomocy poza państwową kontrolą zasobów Schwarzwohnen…, tycznych i historycznych konstelacji, by wpisać się w typową definicję mieszkaniowych. To subwersyjne działanie nie było całkowicie prywatne, s. 12–13. zamieszkiwania i użytkowania miejsca bez zgody właściciela? „W spo- mimo że samopomocowe skłoty wydawały się powielać publiczno-pry- łeczeństwie opartym na prywatnej własności, owa, wydawałoby się natu- watną strukturę legalnych mieszkań komunalnych. Niektóre zeskłotowa- ralna, prosta forma przywłaszczenia, która nie bierze pod uwagę tytułu ne mieszkania i domy (skłoty artystyczne i otwarte skłoty mieszkaniowe) prawnego do własności, przybiera nieuchronnie buntowniczą formę oporu stały się miejscami spotkań i centrami formowania się nieformalnych sfer wobec tych warunków”82. Nawet „niepolityczna” samopomocowa okupa- publicznych dla artystycznych i innych nieformalnych środowisk, sprzy- cja stanowi wyzwanie dla systemu posiadania nieruchomości i musi być jając rozwojowi wolnych przestrzeni. Silnie ukształtowane przez minio- społecznie legitymizowana83. ny system sowiecki, konstytuowały „publiczno-prywatne” sfery, będące alternatywą dla oficjalnej domeny publicznej. Stanowiły formę praktycz- Sytuacja w Związku Radzieckim była inna. Systemy ekonomiczny i prawny nej Eigen-Sinn, którą można wcielać w życie, bez konieczności otwartej oparte były nie na prywatnej, ale państwowej własności, na środkach pro- negocjacji. dukcji i podstawowych komunalnych dobrach społecznych. Socjalistyczna zasada „od każdego według zdolności, każdemu według jego pracy” była Tłumaczył Filip Lipiński niegdyś propagowana również jako zasada przydziału zasobów mieszkaniowych. Jednak moralna ekonomia radzieckiego mieszkalnictwa nie opierała się na symetrycznej wymianie z instytucjami państwowymi. To sprzyjało moralnej legitymizacji bezpośredniego przywłaszczenia mienia państwowego.

Większość skłotersów w leningradzkich/petersburskich domach zamieszkiwanych przez różnych lokatorów, pomimo potencjalnych różnic w sferze estetycznej, była w stanie dobrze funkcjonować ze swoimi sąsiada- mi, ponieważ przywłaszczenie mieszkania poprzez działanie stanowiło dominujący model. Skłotersi nie potrzebowali legitymizacji, jeśli nie było prywatnych roszczeń w stosunku do interesujących ich obiektów miesz-

147 przedmowa

Zakończenie

149 przedmowa

Zakończenie A 1. D. Dadusc, E.T.C. Grzegorz Piotrowski, Dee, The criminali- Dominika V. Polanska zation of squatting: discourses, moral panics and resistances in the Netherlands and England and Wales, STRUKTURY MOŻLIWOŚCI I POTRZEBA DALSZYCH BADAŃ [w:] Moral Rhetoric and the Criminalisation of Squatting, red. D. Fox Dotychczasowe badania nad skłotingiem koncentrują się zazwyczaj na O’Mahony, et al., New europejskich i północnoamerykańskich kontekstach. Wśród najbardziej York: Routledge, 2015; ambitnych prac nad skłotingiem znajdują się tomy Squatting Europe E.T.C. Dee, Moving towards 1 Kollective czy publikacje naukowców zrzeszonych w tym właśnie kolek- criminalisation and then 2 tywie . Wspólnym mianownikiem tych prac jest zwracanie uwagi na różne what? [w:] Squatting in uwarunkowania skłotingu, między innymi: polityczne, prawne, dyskursywne Europe: Radical Spaces, i ekonomiczne struktury możliwości, powiązania z innymi ruchami i gru- Urban Struggles edited pami czy obecność i dostępność pustostanów. by Squatting Europe Kollective. Wivenhoe: Badanie struktur możliwości politycznych wskazuje, że skandale finan- Minor Compositions, 2013; sowe i polityczne wpływają korzystnie na rozwój skłotingu. Rozbieżności E.T.C. Dee, The Production i wewnętrzne podziały w rządzących partiach, a także utrata władzy i pre- of Squatters as Folk sja na polityków przed wyborami mogą doprowadzić do otwarcia możli- Devils: Analysis of a Moral 3 wości do skłotowania . W dostępnej literaturze podkreśla się również, jak Panic that Facilitated struktury możliwości ekonomicznych są ważne dla powstawania i rozwoju the Criminalization 4 skłotingu . Brak tanich mieszkań, pogarszające się warunki życia i rosnące of Squatting in the nierówności zostały wyróżnione przez Andersa Corra jako kluczowe dla Netherlands, „Deviant 5 sukcesu w powstaniu ruchu skłoterskiego . Wspomina on również o zna- Behavior” 2016, 37, 7, czeniu możliwości prawnych w konkretnym kontekście, a także o tym, s. 784–794. w jaki sposób prawo jest formułowane i wdrażane. W efekcie prowadzi to do różnych konsekwencji dla osób biorących udział w ruchu w różnych A 2. 6 okresach, począwszy od represji prawnych poprzez kryminalizację . E.T.C. Dee, The Production of Squatters as Folk Struktury możliwości dyskursywnych są wyróżnione w badaniach jako Devils: Analysis of a Moral 7 8 ważne uwarunkowania skłotingu . Miguel Martínez twierdzi, że waż- Panic that Facilitated nym aspektem raportów medialnych o skłotingu jest to, że pomimo czę- the Criminalization sto wypaczonej i ustereotypowionej postaci, przekazują one publicznie of Squatting in the informacje o możliwości, obecności i skuteczności skłotingu. Powiązania Netherlands, „Deviant z innymi ruchami i grupami są często równoznaczne z umiejętnością Behavior” 2016, 37, 7, połączenia sił, ale także zdolnością powiązania lokalnej działalności s. 784–794; N. Kadir, z innymi bardziej ogólnymi i globalnymi wyzwaniami. Inną okolicznością The autonomous life?

151 Zakończenie Paradoxes of hierarchy and A 04. that Facilitated the uznaną w istniejącej literaturze dotyczącej skłotingu za uwarunkowa- A 12. authority in the squatters M. Martínez, The Squatters’ Criminalization of Squatting nie sprzyjające skłotersom jest obecność opuszczonych budynków oraz Squatting Europe 9 movement in Amsterdam, Movement in Europe: A Durable in the Netherlands, „Deviant kwestia ich własności . Ma na przykład znaczenie, czy budynek należy do Kollective, Squatting Manchester: Manchester Struggle for Social Autonomy Behavior” 2016, 37, 7, dużego przedsiębiorstwa, czy do gminy lub państwa, ponieważ ten fakt in Europe: Radical University Press, 2016; in Urban Politics, „Antipode” s. 784–794. może być strategicznie użyty przez skłotersów do wywarcia presji na wła- Spaces. Urban Struggles, M. Martínez, Squatters 2013, 45, 4, s. 866–887. ścicielu, a także stanowić mocną kartę przetargową w przypadku nego- Wivenhoe: Minor 10 and migrants in Madrid: A 08. cjacji i przekonywania do siebie opinii publicznej . Compositions, 2013; Interactions, contexts and A 05. M. Martínez, The Squatters’ Squatting Europe cycles, „Urban Studies” A. Corr, No trespassing. Movement in Europe: Teksty zaprezentowane w tym tomie ukazują przede wszystkim potrzebę Kollective, The Squatters’ 2016, s. 1–18. DOI: Squatting, rent strikes and A Durable Struggle for dalszych badań nad opisywanym zjawiskiem. Pomimo pojawiającej się Movement in Europe: 10.1177/0042098016639011; land struggles worldwide, Social Autonomy in Urban sporadycznie literatury (czy to akademickiej, czy pochodzącej od akty- Commons and Autonomy P. Mudu, S. Chattopadhyay, Cambridge, MA: South End Politics, „Antipode” 2013, wistów), głównie artykułów, oraz powolnego wchodzenia skłotingu do as Alternatives to Migration, Squatting and Press, 1999. 45, 4, s. 876. powszechnej, masowej świadomości, temat ten jest wciąż nierozpozna- Capitalism, London: Pluto Radical Autonomy, New York: ny jako problem badawczy. Jednym z podstawowych wyzwań stojących Press, 2014. Routledge, 2016; G. Piotrowski, A 06. A 09. przed badaniem skłotingu (czy to w Europie Środkowej, Zachodniej czy Squatted social centers in L. Fox O’Mahony, D. O’Mahony, M. Martínez, C. Cattaneo, gdziekolwiek indziej), jest pytanie o naturę samego zjawiska. Czy można Central and Eastern Europe. R. Hickey, Moral Rhetoric Squatting as an traktować skłoting jako ruch społeczny, czy też bardziej jest to pewien Warsaw: International and the Criminalisation Alternative to Capitalism: konkretny zestaw form protestu wykorzystywany przez poszczególne gru- Center for Research and of Squatting, New York: An Introduction, [w:] The py aktywistów oraz inne ruchy społeczne? Definicja ruchu społecznego 11 Analysis, Working Paper, Routledge, 2015; M. Manjikian, Squatters’ Movement in zaproponowana przez della Portę i Dianiego mówi, że ruch społeczny to 2011; D. V. Polanska, Securitization of Property Europe: Commons and sieć osób i grup, które 1) uczestniczą w konfliktowych relacjach z wyraźnie G. Piotrowski, The transfor- Squatting in Europe. New York: Autonomy as Alternatives to określonym przeciwnikiem; 2) stają się częścią gęstych, nieformalnych mative power of cooperation Routledge, 2013. Capitalism, red. Squatting sieci; 3) podzielają odrębną, zbiorową tożsamość. W tym ujęciu skłoting between social movements: Europe Kollective, London: staje się celem samym w sobie, a skłotersi mogą być uznawani za osob- the case of squatting and A 07. Pluto Press, 2014. ny ruch społeczny będący częścią szerszej rodziny ruchów społecznych tenants’ movements in Poland, D. Dadusc, E.T.C. Dee, The wywodzących się z tradycji autonomizmu. W tym ujęciu skłoting nie jest „City: Analysis of Urban Trends, criminalization of squatting: A 10. tylko formą aktywności środowisk anarchistycznych czy autonomistycz- Culture, Theory, Policy, Action” discourses, moral panics and B. v.d. Steen, et al. The nych, lecz osobnym bytem. Kluczem do uzasadnienia takiego podejścia 2015, 19 (2–3), s. 208–230; resistances in the Netherlands City Ours. Squatting and jest zwrócenie uwagi na procesy formowania się tożsamości nowego A. Vasudevan, Metropolitan and England and Wales, Autonomous Movements in ruchu oraz odwołania jego uczestników do historii i tradycji ruchu – co Preoccupations: The Spatial [w:] Moral Rhetoric and the Europe from the 1970s to ciekawe, historii ogólnoświatowego skłotingu, a nie lokalnych tradycji oku- 12 Politics of Squatting in Berlin, Criminalisation of Squatting, the present, Oakland: PM pacji pustostanów . Nie oznacza to, że nie zdarzają się przypadki skłotin- West Sussex: Wiley-Blackwell, red. D. Fox O’Mahony, et al., New Press, 2014. gu jako taktycznego użycia (celem zwiększenia zainteresowania mediów, 2015. York: Routledge, 2015; E.T.C. podkreślenia tematu demonstracji itd.), jednak w tym tomie autorzy sku- Dee, Moving towards crimina- A 11. pili się na skłotingu rozumianym jako osobny ruch społeczny, stąd kon- A 03. lisation and then what? [w:] D. della Porta, M. Diani, centracja na strukturalnych uwarunkowaniach dla tego zjawiska i meto- B. Van Der Steen, et al., The Squatting in Europe: Radical Ruchy społeczne: dach badawczych zaczerpniętych z badań nad ruchami społecznymi. City Ours. Squatting and Spaces, Urban Struggles, red. wprowadzenie, tłum. Autonomous Movements in Squatting Europe Kollective. Agata Sadza, Kraków: CZY BADANIA REGIONALNE DALEJ MAJĄ SENS? Europe from the 1970s to the Wivenhoe: Minor Compositions, Wydawnictwo Uniwersytetu present, Oakland: PM Press, 2013; E.T.C. Dee, The Production Jagiellońskiego, 2007, 2014, s. 15. of Squatters as Folk Devils: s. 24–25. Jedną z reakcji grupy badaczy z Danii i Holandii, po wizycie w poznańskich Analysis of a Moral Panic i warszawskich skłotach, było: „ tu wszystko wygląda tak samo jak u nas”.

153 Zakończenie Pewne różnice wychodziły na jaw dopiero później i były bardziej wyni- nienie to jest nadal stosowane, jest ono coraz mniej wyraźnie związa- A 17. A 13. kiem specyficznych sprofilowań poszczególnych miejsc aniżeli regionalne z konfliktami klasowymi i zagadnieniami społeczno-ekonomicznymi, Uncivil Society? P. Żuk, Społeczeństwo nej specyfiki. Także my – redaktorzy tego tomu – podróżując po Europie a coraz bardziej z konfliktami o podłożu kulturowym lub tożsamościowym. Contentious politics in w działaniu: ekolodzy, i odwiedzając skłoty, widzimy znaczące podobieństwa ponad podziałami Co ciekawe, podziały na prawicę i lewicę w Europie Środkowej są prawie post-communist Europe, feministki, skłotersi, regionalnymi. Także poprzednie – jedne z nielicznych – badania nad skło- całkowicie wykorzystane w związku z polityką partyjną i rzadko występują red. P. Kopecky, C. Mudde, 13 Warszawa: Wydawnictwo tingiem w Polsce mocno sugerowały, że związek z lokalnym kontekstem w dyskursach oddolnych mobilizacji. Routledge, London & New Naukowe Scholar, 2001. historycznym, w szczególności w perspektywie oddolnego aktywizmu York, 2003, s. 5. społecznego, gra mniejszą rolę. Pytanie, jakie się nasuwa, brzmi zatem: PASYWNE SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE? A 14. po co w ogóle wyodrębniać regionalną charakterystykę zjawiska skłotingu A 18. Por. D. McAdam, w Europie Środkowej i Rosji? Jedną z odpowiedzi jest wpływ kontekstu M. Howard, The Weakness Conceptual Origins, działań skłoterskich. Co ciekawe, różny kontekst społeczny i polityczny W porównaniu z innymi państwami postautorytarnymi w Europie of Civil Society in Post- Current Problems, (a dokładniej, inne struktury możliwości politycznych, prawnych, dys- Południowej i Ameryce Łacińskiej, postkomunistyczne kraje Europy Communist Europe, New Future Directions, [w:] kursywnych i innych) różnie oddziałuje na powodzenie i zróżnicowanie Środkowej i Wschodniej uważane były przez długi czas za wyróżniające York: Cambridge University Comparative Perspectives skłotingu. się jako mające „wyraźnie niższe” liczby uczestnictwa w dobrowolnych Press, 2003. on Social Move-ments: stowarzyszeniach i niższe poziomy zaufania do instytucji politycznych 17 Political Opportunities, W badaniach ruchów społecznych, które skupiają się na możliwościach i społeczeństwa obywatelskiego . Istotna mobilizacja – wg tej samej A 19. 14 Mobilizing Structures and politycznych , często podkreśla się, że zinstytucjonalizowana polityka narracji – oparta była na „rozczarowaniu wobec nowych elit”, z powo- T. Petrova, S. Tarrow, Cultural Framings, red. tworzy zarówno możliwości, jak i ograniczenia dotykające aktywistów, oraz du rosnących podziałów ekonomicznych wynikających z neoliberalnych Transactional and 18 D. McAdam, J. McCarthy, że mają one wpływ na ich szanse na mobilizację i wpływanie na politykę ekonomicznych „terapii szokowych” . Ogólny brak mobilizacji maso- Participatory Activism in and M. Zald, Cambridge: i społeczeństwo. Teksty przedstawione w tym tomie pokazują korelacje wych w regionie był również wyjaśniany przez wytworzenie się „akty- the Emerging European Cambridge University możliwości wystąpienia i rozwoju skłotingu w krajach Europy Środkowej wizmu transakcyjnego”, czyli relacji wymiany pomiędzy podmiotami Polity: The Puzzle of East- Press, 1996, s. 23–40. z potencjalnymi możliwościami politycznymi, które istnieją w zależności społeczeństwa obywatelskiego mających wpływ na bezpośrednie kon- Central Europe, Ithaca, NY: od względnej otwartości lub zamknięcia zinstytucjonalizowanego syste- takty z politykami i władzą do promowania swoich celów bez korzystania Cornell University, 2007. 15 A 15. mu politycznego, a także obecności lub braku sojuszników . Co ciekawe, z bardziej kontrowersyjnych (bezpośrednich) form aktywizmu i dążenia 19 Por. D. McAdam, według nas, te zmieniające się strukturalne cechy mają niewielki wpływ do wysokich poziomów członkostwa . Co więcej, w ramach tej narra- A 20. Conceptual Origins…. na formę, w jakiej pojawia się skłoting, dotyczą w znacznym stopniu jego cji podkreślono, że bezpośrednie formy protestów są bardzo rzadkie Ibidem; K. Jacobsson, popularności i wpływu na innych aktorów sceny politycznej czy otaczającą w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i że władze w ogóle mają niską S. Saxonberg, Beyond 20 A 16. rzeczywistość. tolerancję dla takich repertuarów działań . W kontekście skłotingu NGO-ization: The O. Cisař, Postcommunism poziom represji zarówno ze strony władz, jak i również prywatnych Development of Social and social movements, Profesjonalizacja i ngo-izacja trzeciego sektora rozbudziła podejrzliwość firm ochroniarskich działających na rzecz właścicieli nieruchomości Movements in Central and [w:] The Wiley-Blackwell w społeczeństwie wobec tego typu aktywności i przełożyła się na mniej- ma istotne znaczenie dla popularności ruchu i jego rozwoju, a także Eastern Europe, Farnham: Encyclopedia of Social sze uczestnictwo w zorganizowanym życiu społecznym, a w szczególno- dla braku stabilnej sceny skłoterskiej (jak to ma miejsce na Węgrzech Ashgate, 2013, s. 257. and Political Movements, ści w jego upolitycznionych formach. Jednocześnie w wyniku przemian i w Rosji w omawianych w tej książce przykładach). Porównując teksty red. D. A. Snow, D. della w dyskursie politycznym i publicznym dotyczącym życia politycznego o skłotingu w Europie Środkowej, można też dostrzec jej zróżnicowanie, Porta, B. Klandermans, spora część oddolnych inicjatyw została uznana za formy radykalizmu, chociażby w kontekście represji. W Rosji zagrożenie dla aktywistów jest D. McAdam, Blackwell co do zasady odrzucane przez szerzej rozumianą opinię publiczną. Jak znacznie większe niż gdzie indziej, i to zarówno jeśli chodzi o repre- 16 Publishing Ltd., 2013, pisze Ondrej Císař , organizacje zaliczane do radykalnej lewicy w krajach sje aparatu państwowego, jak i działalność grup skrajnie prawicowych s. 994–999. postkomunistycznych „nie są w stanie uzyskać poparcia dla swoich anty- i nacjonalistycznych. Także w Czechach aktywiści spotykają się z więk- kapitalistycznych żądań”, ponieważ takie hasła zostały „skompromitowane szymi szykanami niż gdzie indziej – to właśnie tam policja przeprowadziła przez dawne reżimy komunistyczne”. Ponadto doświadczenie państwo- operację Fenix, uznając ugrupowania anarchistyczne (i podobne) za grupy wego socjalizmu ma również wpływ na to, że rozróżnienie lewica-prawica terrorystyczne. staje się mniej centralne w polityce. W przypadkach, w których rozróż-

155 Zakończenie Oprócz ograniczeń wynikających ze struktur instytucjonalnych (takich nie, w szczególności w kontekście przewagi posiadania nad wynajmo- jak poziom stosowanych wobec ruchu represji czy ograniczeń związa- waniem, braku budownictwa komunalnego i polityki mieszkaniowej. Na nych z ustawodawstwem), jednym z głównych ograniczeń rozwoju skło- Litwie 93 proc. lokali mieszkalnych jest własnością prywatną, co z jednej tingu w regionie są te wynikające ze struktur możliwości dyskursywnych. strony teoretycznie wyklucza państwo oraz samorządy z uczestnictwa Koncepcja ta rozwinęła się jako odpowiedź na krytykę podejścia struk- w konfliktach inicjowanych przez skłotersów, z drugiej jest kluczowym tur możliwości politycznych, którym zarzucano zbyt wąskie podejście argumentem skłotersów w ich krytyce i zmaganiach. Jest w tym pozor- postrzeganie rozwoju ruchów społecznych oraz zbyt uproszczony model na sprzeczność: z jednej strony ruch skłoterski w Europie Środkowej jest wyjaśniający rozwój analizowanych ruchów. W uproszczeniu koncep- mocno powiązany (najczęściej) z ruchem anarchistycznym stawiającym cja ta mówi, że struktury możliwości dyskursywnych sprawiają, że idee, się w opozycji do państwa i jego działań. Z drugiej strony ten sam ruch które szersza kultura polityczna uzna za „rozsądne”, „realistyczne”, lub skłoterski jest krytyczny wobec polityków i urzędników za prywatyzowa- „zgodne z prawem”, znacząco wpływają na to, czy ruchy mogą uzyskać nie miejskich zasobów mieszkaniowych, procesy progentryfikacyjne, za 21 A 21. wsparcie dla ich zbiorowych ram działania . Innymi słowy, „struktury niedostateczne inwestowanie w budownictwo komunalne i socjalne. Im R. Koopmans, P. Statham, możliwości dyskursywnych pokazują, że elementy kultury w szerszym bardziej ten ruch jest upolityczniony, tym większe jego zaangażowanie Challenging the środowisku ułatwiają i ograniczają ramowanie udanego ruchu społecz- w kwestie miejskie. Widać to na przykładzie sytuacji w Wilnie, gdzie okupa- 22 Liberal Nation-State? nego” . Podobnie jak struktury możliwości politycznych, są one nie tyl- cje budynków były dokonywane przez ludzi, dla których apolityczność była Postnationalism, ko szansami dla ruchów społecznych na rozwój i działanie, ale powinny jednym z kluczowych wyznaczników tożsamości, co w rezultacie przełoży- Multiculturalism, and the być także interpretowane jako czynniki ograniczające i hamujące ruchy ło się na brak stabilnych struktur ruchu skłoterskiego i jego zanik, pomimo Collective Claims Making społeczne, bariery dla ich rozwoju. tego, że wpływ tych działań jest widoczny do dzisiaj w dzielnicy Użupis. Co of Migrants and Ethnic więcej, częste zaangażowanie się skłotersów w lokalne konflikty, pozornie Minorities in Britain and W przypadku krajów Europy Środkowej (i Rosji) – krajów, które całkiem niezwiązane z szerszymi ramami protestów, ma na celu powiązanie tych Germany, „American niedawno przeszły proces transformacji ustrojowej, a w szczególności wydarzeń z bardziej ogólnymi sposobami ramowania działalności ruchu Journal of Sociology” wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej, nowo wytworzony dyskurs skłoterskiego. 1999, 105, s. 652–696. neoliberalny stanowi najpoważniejsze ograniczenie dla powodzenia skłotingu w regionie. Prawo własności stało się jednym z filarów nie Jednym z kluczowych pojęć dla dalszych badań nad skłotingiem w Europie A 22. tylko nowej gospodarki, ale wręcz fundamentem nowej religii, w któ- Środkowej i Rosji jest intersekcjonalność. Ten termin, od angielskiego H. McCammon, Discursive rej własność prywatna stała się nowym sacrum. W tym kontekście intersectionality, wywodzi się z badań Kimberlé Williams Crenshaw nad Opportunity Structure. trudniejsza stała się wspólna walka skłotersów z neoliberalnym syste- tożsamością i związaną z nią opresją. W klasycznym ujęciu intersekcjo- [w:] The Wiley-Blackwell mem i społeczeństwem, a w szczególności z własnością prywatną jako nalość polega na tym, że poszczególne tożsamości (związane z klasą, Encyclopedia of Social świętością. Głównym wyzwaniem dla skłotersów jest przekonanie opi- rasą, płcią itd.) stają się składowymi nowej formy tożsamości. W bada- and Political Movements, nii publicznej do swoich koncepcji oraz zrzucenie odium „radykalizmu” niach nad ruchami społecznymi intersekcjonalność przesuwa ciężar uwa- red. D. A. Snow, D. della oraz lewicowości utożsamianej z poprzednim systemem. Stąd główna gi z poszczególnych cech ruchu na sieć wewnętrznych i zewnętrznych Porta, B. Klandermans, walka w sferze hegemonii kulturowej to próba przejęcia/wykorzysta- powiązań ideologicznych i organizacyjnych; w tym ujęciu zbiorowa tożsa- D. McAdam, Blackwell nia istniejących struktur możliwości dyskursywnych. Dzieje się to na mość ruchu społecznego jest wynikiem interakcji pomiędzy składowymi Publishing Ltd., 2013, kilka sposobów: podkreślanie kulturowych i kulturotwórczych aspektów tożsamościami. Skłoting w tej perspektywie nie powinien być analizowany s. 1–3. skłotingu (Litwa), budowanie aliansów z innymi grupami/ruchami (Polska) jako osobny ruch społeczny czy jako forma protestu, lecz jako wynik inte- czy wykorzystywanie istniejących w społeczeństwie głębokich podziałów rakcji poszczególnych tendencji i nurtów w ramach jednego ruchu: anty- politycznych (political cleavages) do swoich celów. kapitalizmu, anarchizmu, kooperatywizmu, tendencji wolnościowych czy krytycznej analizy procesów urbanizacyjnych. W związku z takim podej- ściem zmienia się także interpretacja strukturalnych wyzwań stojących SKŁOTING JAKO WYZWANIE DLA POLITYKI MIEJSKIEJ przed ruchem skłoterskim – w proponowanym przez nas ujęciu opresja państwa, wynikająca ze struktur możliwości dyskursywnych, regulacji W szerszym kontekście miejskim – a w takim ujmuje go część tekstów prawnych czy specyfiki gospodarczej. w tym tomie – skłoting staje się wyzwaniem dla polityk miejskich w regio-

157 Zakończenie W kontekście pogłębiających się konfliktów społecznych i politycznych O serii Raport w dzisiejszej Europie Środkowej (a także w innych częściach świata) otwierają się nowe pola konfliktów, które mogą wykorzystywać skłotersi. A 23. Nagły rozwój (co prawda wyhamowany po czasie) ruchów miejskich zmie- Celem serii RAPORT jest interpretacja współczesnych problemów spo- 23 M. Lundstedt, nił sposoby myślenia o mieście i o podmiotowości mieszkańców . Afery łeczeństwa obywatelskiego, a także diagnoza przeobrażeń kultury poli- G. Piotrowski, Right- związane z reprywatyzacjami w krajach postkomunistycznych skutkują nie tycznej i współpracy międzynarodowej w Polsce i Europie. Pragniemy tothe-city movements tylko nowymi aliansami skłotersów (np. z działaczami lokatorskimi), ale przemyśleć zmiany, które zachodzą właśnie na naszych oczach, i poddać inPoland: a new opening także powodują częstsze pojawianie się osób związanych ze środowiskiem interpretacji procesy przemian ostatnich dziesięcioleci, które wpłynęły na for grassroots mobi- skłoterskim w mediach. Jednym z efektów ubocznych narastających kon- ukształtowanie się demokracji w regionie. Seria prezentuje efekty debat lizations? [w:] Social fliktów w Europie Środkowej jest zwiększenie aktywności w ramach szero- publicznych i projektów badawczych zainicjowanych i realizowanych przez Movements in Central ko rozumianego społeczeństwa obywatelskiego. W tych konfliktach coraz Europejskie Centrum Solidarności we współpracy z instytucjami partner- and Eastern Europe: większą rolę odgrywają grupy radykalne (zarówno jeśli chodzi o głoszone skimi. Naszą intencją jest, by wydawane na wolnych licencjach Raporty a renewal of protests and poglądy, jak i repertuar używanych środków protestu), co może stanowić służyły szerokiemu kręgowi czytelniczek i czytelników oraz inspirowały do democracy, red. J. Sara, nowe otwarcie i pojawienie się nowych możliwości dla skłotersów, a także kształtowania nowej solidarnej kultury w społeczeństwach Europy. Bucharest, s.199-212. szanse na rozwój nowych form działalności, wywodzących się ze skłotingu.

W serii Raport ukazały się dotychczas:

Jak daleko sięga demokracja w Europie? Polska, Niemcy i wschodni sąsiedzi Unii Europejskiej Wohin reicht die Demokratie in Europa? Deutschland, Polen und die östlichen Nachbarn der EU Obywatele ACTA, red. Ł. Jurczyszyn, J. Kołtan, P. Kuczyński, M. Rakusa-Suszczewski Europa – czas przemian wspólnotowości, red. K. Dziekan, A. Fedas, B. Kerski Solidarnie przeciw biedzie. Socjologiczno-pedagogiczny przyczynek do nowych rozwiązań starego problemu, M. Boryczko, K. Frysztacki, A. Kotlarska-Michalska, M. Mendel Lekcja Solidarności. Środkowoeuropejska antykomunistyczna opozycja i jej dziedzictwo, red. B. Kerski, P. Ruchlewski Europa – zbudować wspólny dom, red. Kacper Dziekan, Anna Fedas, Basil Kerski

159 Biogramy Biogramy Dominika Polanska jest socjolożką, pracuje w IBF – Instytucie Badań Miejskich i Mieszkalnictwa na Uniwersytecie w Uppsali (Szwecja). Zajmuje się miejskimi ruchami społecznymi w Europie Środkowej (głównie w Polsce), ale także w Szwecji. Jej zainteresowania badawcze obejmują między innymi skłoting, mobilizacje lokatorskie, nieformalną organizację i nietradycyjne formy zaangażowania obywatelskiego.

Miguel A. Martínez jest obecnie profesorem w Institutet för bostads- och urbanforskning (IBF, Instytut Badań Miejskich i Mieszkalnictwa) na Uniwersytecie w Uppsali. Wcześniej pracował na uniwersytetach w Madrycie i Hongkongu. Od 2009 roku jest członkiem sieci aktywistów i badaczy Squatting Europe Kollective (SqEK), wielokrotnie publikował na temat skłotingu w Hiszpanii i w Europie. Jego zainteresowania krążą wokół socjologii miasta, ruchów społecznych i aktywistycznych metodologii uczestniczących. Większość swoich tekstów udostępnia na stronie www.miguelangelmartinez.net.

Grzegorz Piotrowski jest pracownikiem Wydziału Myśli Społecznej Europejskiego Centrum Solidarności. Zajmuje się badaniem ruchów społecznych, oddolnych mobilizacji, anarchizmu, antyfaszyzmu i skłotingu. Jest autorem wielu publikacji na temat ruchów społecz- nych i społeczeństwa obywatelskiego w Polsce i Europie Środkowej. Fot. Grzegorz Mehring / archiwum ECS

163 ci : ISBN 978-83-62853-85-4 Centrum Solidarnoś Europejskie plac Solidarności 1 80-863 Gdańsk [email protected] ecs.gda.pl Artur Rogoś Druk: Totem.com.pl z funduszy dofinansowana Publikacja nr grantu 2185/311/2014 The Baltic Sea Foundation, Copyright: 4.0 na licencji CC BY-NC-SA dostępna Publikacja Projekt graficzny serii Raport: serii graficzny Projekt design bang bang Skład i łamanie: bang bang design i korekta: Redakcja Kula Agnieszka merytoryczna: i redakcja Opracowanie Piotrowski Grzegorz Zdjęcia: 4, 5, 20, 21, 44 str. Vrabec Petr 74, 75, 81 str. Gabriella Csoszó 111, 115, 117 96, 97, str. Jolanta Aidukaite 70, 148 69, str. Miguel Martínez okładka, 65 str. Piotrowski: Grzegorz 62, 66, 122, 123 46, 47, str. Polanska: Dominika wydania Koordynacja

Skłoting – czyli zajmowanie pustostanów bez zgody ich właścicieli – jest od dawna przedmiotem akademickiej dyskusji. Jednak ten fenomen nie doczekał się jeszcze kompleksowego ujęcia z perspektywy Europy Środkowej. Raport Skłoting w Europie Środkowej i Rosji jest pierwszą tego rodzaju próbą w języku polskim. Autorzy i autorki tekstów nie tylko przedstawiają genealogie tego zjawiska w Budapeszcie, Wilnie, Pradze, Poznaniu, Warszawie czy St. Petersburgu, ale także podejmują debatę z aktualną literaturą przedmiotu, analizując to zjawisko z różnych perspektyw.