Deze exkursie beslaat het unieke gebied boven de gemeenschappelijke monding van de vroegere rivieren de Hunze en de Lauwers, waar een eeuwendurende strijd gaande was en is tussen de zee, de zandbanken, de kwelder en het laagveen met als overwinnaar het eiland Schiermonnikoog.

Peter Huig, Joost Lobstein

EXKURSIE MP«ïsjr.-ï»s.*3ir. -UB LAUWERSMEER/SCHIERMONNIKOOG

DE EXKURSIE BESTAAT UIT EEN VAARTOCHT drempel in het Nauw van Calais door de At- met trechtermondingen en een vlak achter- met het nieuwe schip 'de Noorderbreedte'. lantische Oceaan genomen werd, breidde de land zijn nodig voor het ontstaan van een Het beginpunt van de tocht ligt bij de steiger Noordzee zijn invloed in de lage landen uit. Waddenzee. van 'Expozee' in Lauwersoog. Na een om- Westelijk van het droge glaciale gedeelte zwerving over het Lauwersmeer wordt de kwam een groot zandtransport op gang, zo- Lauwerszee Noorderbreedte geschut in de Robbengat- dat zich zandbanken gingen vormen voor de sluis, waarna koers gezet wordt naar Schier- kust. De zandbanken vormden strandwallen, Omstreeks het jaar 400 ontstond een nieuwe monnikoog. De informatieverstrekking on- waarachter zich een veenmoeras vormde. De geul ten westen van Schiermonnikoog. De derweg is vanzelfsprekend. Op Schiermon- zeespiegel bleef stijgen en er ontstonden sterke vloedstroom teisterde de kust daar nikoog aangekomen staan de fietsen klaar doorbraken, vaak op plaatsen waar rivieren waar de Hunze en de Lauwers uitmondden voor de fietsexkursie, die de historie van zich een weg naar zee probeerden te ver- in de Waddenzee. Veel veen werd weggesla- Schiermonnikoog, kultuur-historisch en fy- schaffen. De Waddenzee was geboren. Er was gen, evenals de kleiafzettingen. De terpbewo- sisch-geografisch, als onderwerp heeft. Ook een ondiepe zee ontstaan, waarbij sedimenta- ners waren door deze agressieve binnenzee op Schiermonnikoog heeft het spel tussen tie zorgde voor een afwisseling van zandban- genoodzaakt hun woonplaatsen op te hogen. wind, land en water gezorgd voor dynamiek. ken en slikken. Zand en slib werden met ie- Omstreeks het jaar 1000 was zoveel veen weg- Het gegeven dat het eiland de laatste 400 jaar dere vloed aangevoerd via de geulen en prie- geslagen dat plaatsen als Groningen, Win- 10 km naar het oosten gewandeld is spreekt len. De eilanden zijn ontstaan als overblijfse- sum, Kollum en Dokkum zich konden ont- boekdelen. len van de strandwallen en hebben zich wikkelen tot vooraanstaande handelsplaat- verder ontwikkeld. De Waddenzee is uniek in sen, omdat ze via de Lauwerszee een goede verbinding met open water kregen. De plaat- Ontstaan Waddenzee de wereld. Dit heeft te maken met de vele voorwaarden die ten grondslag liggen aan sen Oostmahorn, Visvliet en Dokkum lagen Na de laatste ijstijd, 10.000 jaar geleden, toen het ontstaan van een dergelijke zee. Een aan- aan de rand van het gebied dat bij hoogwater de Noordzee droog lag, was er nog helemaal voer van fijn materiaal, een groot tijverschil, onderliep. geen Waddenzee. Toen het klimaat verbeter- bescherming tegen golfwerking door eilan- Toen de Lauwerszee de grootste uitbreiding de en de gletsjers gingen smelten ging de zee- den, een langzaam aflopende zeebodem, een kende begon de mens met de aanleg van dij- spiegel stijgen. gematigd klimaat ivm. de vegetatie en fauna, ken. De schiere monniken van de Cistercien- Op het moment dat 4000 jaar voor Chr. de de aanwezigheid van bodemdaling, rivieren ser-orde uit Rinsumageest, Gerkesklooster

NOORDERBREEDTE 9-127 en Aduard hebben veel werk verzet. De om- vang van de Lauwerszee nam geleidelijk af (fig 1). Rond 1400 werd ca. 2500 ha kweldergrond ten noorden van de lijn Kollum-Burum-Vis- vliet van een dijk voorzien. De grootste inpol- dering in de lage landen in de Middeleeuwen was een feit. Pas in 1969 zou de Lauwerszee door de afsluiting van de huidige dijk, tussen Friesland en Groningen, van vorm en karak- ter veranderen.

Van binnenzee tot Lauwersmeer De Lauwerszee is niet afgesloten omdat de SCHIERMONNIKCWG zee een te groot gevaar zou vormen. Het ging vooral om de verbetering van de afwatering van Noordwest-Groningen en Noordoost- Friesland. Toen eenmaal besloten werd de Lauwerszee te dichten ging dit wel volgens de deltawet. Een gesloten Lauwerszee met een beheersbaar waterpeil zou een goed alterna- tief zijn voor de dichtslibbende geulen die zorgden voor een stagnatie van de wateraf- Route op Schiertnonnikoo^ voer van het Dokkumer Grootdiep in Fries- land en het Reitdiep in Groningen. Het grote bergende vermogen van het Lauwersmeer nieuwe unieke flora en fauna werd gescha- (boezem), akkerland, natuur en militair oe- zou de overstromingsproblemen die tot in pen toen op 25 mei 1969 de kleppen in de fenterrein. Daarbij kwam Lauwersoog, waar Noord-Drente optraden kunnen verhelpen. laatste caissons werden neergelaten opdat de een haven met bijbehorende bedrijvigheid is Na de afsluiting is de situatie van de water- afsluiting een feit was. Spuisluizen moesten ontstaan. huishouding in de stroomgebieden van de het overtollige water uit Friesland, Gronin- Drentse A, de Hunze, het Dokkumer Groot- gen en Drente lozen op de Waddenzee, bij Hoe het Lauwersmeer er in de toekomst uit diep en de Zwemmer drastisch verbeterd (al- laagwater. Door een snelle doorspoeling was zal zien hangt af van het feit of men rekening thans voor de boeren). Wat de natuur moest het meer binnen enkele maanden zoet. De houdt met de grootschaligheid van het ge- inleveren op het land en in het estuarium, ontzilting van de vroegere kwelders verliep bied en het karakter van een voormalig wad- werd voor een deel teruggewonnen, er vanuit veel langzamer. Het zoete meerwater werd denlandschap, waarin het vertakte geulen- gaande, dat een groot zoetwatermeer vlak omgeven door zoute gronden. Nog steeds stelsel grotendeels bewaard is gebleven. Het onder de waddendijk een nieuw uniek gebied zijn de bodems in de lage gebieden niet ont- is te hopen dat ekonomische exploitatie door heeft opgeleverd. De voorwaarde voor een zilt. middel van rekreatie en landbouw, alsmede militair gebruik, afgestemd wordt op een ge- Helaas kon de natuur niet overal haar gang bied waarin de natuur nog steeds niet 'uit- gaan. De mens eigende zich delen van het in- ontwikkeld' is. De flora en fauna passen zich gedijkte gebied toe. Op verzoek van de rege- nog steeds aan tot een evenwichtssituatie is ring hebben de provincies Groningen en bereikt en het zilte verleden van het Lauwers- Friesland in 1969 op elkaar afgestemde meer alleen nog is af te leiden uit de vormen streekplannen voor het Lauwersmeergebied van het landschap. gemaakt. Nadat de plannen waren vastgesteld werden Schiermonnikoog door de gewesten waar tussen het Lauwers- meer verdeeld was, bestemmingsplannen op- Evenals de meeste eilanden is Schiermonnik- gesteld. Dit waren de gedetailleerde uitwer- oog naar het oosten verplaatst ten gevolge kingen van de streekplannen. Voordat de ge- van zeestromingen en de heersende wind- meentelijke indeling in 1972 gerealiseerd richting. Dit verschijnsel wordt kustdrift ge- werd, werd de interprovinciale Lauwerszee- noemd. Daarbij komt dat ook een verplaat- commissie geïnstalleerd. Dit alles resulteerde sing naar het zuiden heeft plaatsgevonden. in het inrichtingsplan 1980. Volgens het in- Dit komt door afslag van de duinen aan de richtingsplan kreeg het Lauwersmeergebied noordkant en kwelderaanwas aan de zuid- Fig 1 Inpolderingen rond de Lauwerszee de volgende funkties: rekreatie, berging kant (fig 2).

NOORDERBREEDTE het najaar zijn deze sekundaire duinvalleien vochtig door de vele neerslag (de sekundaire duinvalleien onderscheiden zich van primai- re duinvalleien waartoe afgesnoerde strand- vlaktes worden gerekend). Als de sekundaire duinvalleien in een nieuwe zeereep ontstaan spreken we van een gekerfde zeereep (fig 4). In de binnenduinen liggen de parabooldui- nen. De oorspronkelijke duinen, de oude zeerepen, zijn vervormd en verplaatst, waar- bij de ontstane armen naar het westen of naar het zuidwesten wijzen. 1 jffHl duinen verdwenen na 1854 De kamduinen ontstaan wanneer parabool- 2 |223 duinen verdwenen na 1606 duinen zijdelings vergroeien. Als de para- 3 L*.***.i duinen gevormd na 1854 boolduinen 'doorwaaien' ontstaan de zg. 4 Stuifdijk streepduinen of lengteduinen (fig 5).

Fig 2 Kunstgeschiedenis van Schwrmonnilu De door vegetatie vastgelegde duinen zijn in het verleden door een te intensieve betreding en begrazing in vroeger tijden veelal aan de legd is een aantal soorten te onderscheiden. Duinvorming wandel geweest doordat de vegetatie ver- Allereerst zijn er langs het strand de strand- dween. De daarbij behorende geomorfologi- Duinvorming was en is de sleutel tot het ont- duinen en de zeereep. Bij deze duinen spre- sche processen zijn anders. Zo zijn in het ver- staan en het behoud van de waddeneilanden. ken we van primaire duinvorming. De een- leden sikkelduinen ontstaan die we veel in De zee zorgde voor zandaanvoer en toen de maal gevormde primaire duinen zijn dan woestijnen aantreffen (fig 6). zandbanken hoog genoeg boven het water veelal door de wind aan veranderingsproces- Tot slot nog iets over de kopjesduinen. Dit uitstaken deed de wind zijn werk. De duin- sen onderhevig. We spreken dan van sekun- zijn veelal oude duinen niet hoger dan 5 me- vorming was begonnen. De rol van de plan- daire duinvorming. Er kunnen bijvoorbeeld ter met afgeronde toppen. Zo ligt er op ten was daarbij van doorslaggevend belang. duinvalleien ontstaan door uitblazing, die Schiermonnikoog dicht bij de Berkenpias Hetzelfde proces van duinvorming kunnen veelal doorgaat tot het grondwaternivo. In een aantal fossiele strandduinen met een zeer we langs de kust nog steeds waarnemen. Op ondergestoven wierden, kwelders en hout- resten kiemen de 1-jarige zeeraket en het biestarwegras. Deze laatste plant heeft een uitgebreid ondiep wortelstelsel en kan zand vasthouden. Beide planten gedijen in een zout milieu. Als deze beide pioniers een klei- ne ophoping van zand hebben bewerkstel- ligd, wordt er wat zoet water vastgehouden. Nu krijgt helm de kans te kiemen. Ook zand- haver krijgt een kans. Beide planten groeien snel en wortelen diep. Het zandvasthoudend vermogen is groot en de verdere duinvor- ming verloopt snel. Dit proces kunnen we waarnemen op het brede strand van Schier- monnikoog. De nieuw gevormde stranddui- nen kunnen uitgroeien tot de nieuwe zeereep (fig 3). Een zeereep is een aaneengesloten wa- terkerende duinenrij langs het strand. Het gebied tussen een nieuw gevormde en een oude zeereep, is een afgesnoerde strandvlak- te. Op de westpunt van Schiermonnikoog ligt een aantal strandvlaktes met oude en nieuwe zeerepen.

Verschillende duinvormen Bij de duinen die door vegetatie zijn vastge- Kogelvanger langs de dijk van de Lauwersmeer

NOORDERBREEDTE 89-129 ""i

'»iitu. '.!.luj„,t;""' ™" A-^ >•..-..

$Èf- ;flït t»an Albert Hayen Vroegere strandhotehn 1923 opdeafgrond

. *** —•••••

»

: ••'*

Sikkelduin

NOORDERBREEDTE 89-130 laag kalkgehalte. Deze duinen zijn zo voedsei- ten is hiermee duidelijk bewezen. Een gemid- arm dat er slechts mossen groeien (fïg 7). delde opschuiving per eeuw van 2,73 km kan men aanhouden en het is verantwoord dit Kwelder ook te doen voor de tijd van de kaart van Hayen uit 1585. Aan de zuidkant van de duinen ontstonden Gaan we hierbij zeven eeuwen terug, tot het de kwelders. Als deze wadafzettingen 40 cm begin van de Middeleeuwen, dan komt men boven gemiddeld hoogwater liggen, raken ze op een westwaartse verplaatsing van ruim 19 weelderig begroeid met kweldergras en lams- km. In die tijd stroomde de rivier de Lau- oor, Deze zoutminnende vegetatie is zeer wers, verenigd met het water van het Reit- voedzaam voor schapen en jongvee en ver- diep en het Dokkumerdiep, ten oosten van draagt begrazing goed. Voordat deze vegeta- Schiermonnikoog. Een ander bewijs hiervoor tie een kans krijgt moeten de pioniers op de is, dat op de beroemde historische kaarten slikken het opslibbingsproces versnellen van Ortelius uit 1568, Sgrooten uit 1573 en door slik in te vangen. Belangrijke soorten in Mercator uit 1606 de verbinding ten zuiden dit verband zijn zeekraal, schorrekruid en van het eiland, tussen het zeegat de Lauwers schijnspurrie. Sinds de 30-er jaren heeft de en de rivier de Lauwers, genoemd wordt 'Dat mens om het opslibbingsproces te versnellen olde Groeniger diep'. Dit zou wijzen op een het Engels slijkgras geïntroduceerd. Deze be- laatste nagalm van de drukke scheepvaart- moeienis leek de zeekraal de das om te doen. route naar de stad Groningen. Toen het wan- Gelukkig bleek dat het slijkgras zich vooral tij eenmaal van Schiermonnikoog naar de manifesteerde op week slib. Groninger kust liep, heeft het, zoals ieder Op de oostkant van Schiermonnikoog op de wantij, veranderingen ondergaan. Bepaalde kwelder treffen we de zg. slenken aan. Hier- geulen en prielen verlegden zich, diepten door kan het zeewater naar binnen dringen, zich uit of verzandden. om diep naar binnen toe een uniek milieu te Verder is er de geschiedenis van de onder- scheppen zodat een rijke flora en fauna ont- gang van het vroegere dorp Westerburen. De staan. Zo kunnen bv. eidereenden en berg- overblijfselen liggen nu onder het zand vlak- eenden (nestelend in oude konijneholen) bij paal 2 op het westerstrand. Bijna een halve broeden op droge plaatsen, terwijl het zoute eeuw heeft tgv. duinafslag het liquidatiepro- water toch dichtbij is. De polder van Schier- ces van het oude dorp geduurd. Het begon in monnikoog die ca. 1850 bedijkt werd is een 1715 toen de oude kerk moest worden afge- oude kwelder waar nu de boeren veeteelt uit- broken door duinoverstuiving. De kerk werd oefenen. meer landinwaarts herbouwd tot hij in 1760 alsnog ten prooi viel aan de golven. Vanaf Schiermonnikoog het 'wandeleiland' 1720 werden de huizen verplaatst. In 1760 was het pleit beslecht en werd Westerburen Het wandelen van Schiermonnikoog blijkt uit voorgoed prijsgegeven aan de zee. Nu liggen de volgende zaken. de overblijfselen niet meer in het water, maar De grensrivieren tussen Friesland en Gronin- zijn bedekt door een nieuwe zandbank, die gen, de Lauwers en het Reitdiep, stroomden zich tientallen jaren geleden tegen het eiland vroeger oostelijk van het eiland in de Noord- heeft aangevleid. Deze zandbank is een van zee. Een zeer duidelijke aanwijzing hiervoor de vele die zich hebben verplaatst van Ame- geeft Aelbert Hayen in zijn — ten behoeve land naar Schiermonnikoog. Als een zand- van de zeevaart uitgegeven — boek 'Amstel- bank de westkust naderde werd er bij eb en redamsche Zeecaerten' (1585). Hierin komt vloed veel water geperst door een smalle geul een kaart voor waarop een lijn is getrokken valk onder de kust. Spektakulaire duinafslag langs de oostkant van het zeegat de Lauwers, was het gevolg. Dit proces verklaart de onder- naar de vastewal van Groningen, over de ach- gang van Westerburen. Ook omstreeks 1900 Fig 7 Kopjesduï, ter elkaar liggende kerktorens van Leens en heeft zich iets dergelijks afgespeeld. Het eer- Hornhuizen. Wanneer men op de tegen- ste strandhotel verdween in de golven. Te- woordige topografische kaart dezelfde lijnen genwoordig ligt er een breed strand dat het over de kerktorens trekt (de toren van Leens eiland tegen afslag beschermt. is weliswaar in 1863 afgebroken, maar op de- Opvallend is de sterke groei van de vloed- zelfde plaats is de nieuwe verrezen), dan ziet haak van Schiermonnikoog. Men schrijft dit men dat de lijn tegenwoordig loopt over het toe aan de afsluiting van de Lauwerszee. Een wantij en ten westen langs het baken op het vloedhaak treffen we aan op bijna alle Willemsduin. De verplaatsing naar het oos- waddeneilanden. Hij ontstaat door zandaf-

NOORDERBREEDTE zetting bij afnemende stroomsnelheden wan- ners van het eiland, de boeren, natuurbe- neer het water bij vloed eenmaal door het schermers en natuurlijk de rekreanten. Een zeegat is geperst. goede voorlichting kan bijdragen tot een toe- nemend begrip voor de goede zaak die velen aan het hart gaat. Het behoud van een eiland Bewoningsgeschiedenis waar de natuur en de elementen zorgen voor Schiermonnikoog maakte deel uit van de een prachtig dekor. goederen van het klooster. De schiere monni- ken (ze droegen een grijze pij) bereikten te Route fietsexkursie voet, een aantal smalle geulen overstekend, het oog (eiland). Ze bouwden een kleine ka- De route voert langs elf aandachtspunten pel. Ook op Ameland, Vlieland en Griend 1 Start. huisden monniken. AI spoedig volgde een 2 Oude steiger met aandacht voor de Wad- aantal boeren, dat bemerkte dat het bestaan denzee, de vroegere postboten, een dubbel- op het eiland 'schraal' was. De walvisvaart ambt van een dominee en de Banckspolder. werd een belangrijk middel van bestaan. van een grote verscheidenheid aan planten- 3 Oosterburen met aandacht voor de mon- Omstreeks 1580 vond een overgang plaats en diersoorten. nik, de commandeurswoningen en de struk- van het rooms-katholicisme naar het protes- Achtereenvolgens vindt men het strand, de tuur van het dorp. tantisme. Er vond konfiskatie plaats van alle zeereep, kalkrijke jonge binnenduinen, kalk- 4 De Westerpias, een vogelbroedgebied. kerkelijk bezit. De kloostergoederen kwamen arme oude binnenduinen, de polder, de dijk, 5 De vloedhaak. toe aan de Staten van Friesland. Het eiland de kwelder en de slikken. Verder is de voort- 6 Duinvorming, zeerepen, paraboolduinen werd, omdat het niets waard was, in 1640 durende dynamiek van het eiland uniek. Te- en afgesnoerde strandvlaktes. voor een appel en een ei verkocht aan de fa- genwoordig gaat op het eiland die verande- 7 Strandduinen waar vroeger Westerburen milie Stachouwer. Het waren hooghartige ring geleidelijker, doordat de mens helmgras lag... feodalistische ingestelde landjonkers die als en dennebossen heeft aangeplant. 8 Uitgebreide paraboolduinkomplexen en grootgrondbezitters de bevolking trachtten Samengevat is Schiermonnikoog een eiland de dennenaanplant. uit te zuigen. De rechtspraak, gedaan door de met zeer veel verschillende landschappen en 9 Kopjesduinen met mosbegroeiing. genoemde familie, was berucht. Van 1640 tot overgangen, die de drager zijn voor een 10 De Kobbeduinen, de Oosterkwelder, 1844 hebben gedurende ruim 200jaar 5 Sta- boeiende uitgebreide flora en fauna, aldus slenken, vogelbroedgebieden. chouwers geheerst op Schiermonnikoog. een dynamisch systeem vormend. 11 De eendenkooi. • De familie Stachouwer had 13 jaar met het ei- Dit is ruim voldoende voor de kwalifikatie land geleurd. De Staten van Friesland had- Schiermonnikoog, nationaal park. Dit bete- den geen belangstelling. kent een nieuwe mogelijkheid tot natuurbe- In 1859 werd Schier verkocht aan Mr. John houd. De overheid heeft dit allemaal bedacht Opgave exkursie Erich Banck, advokaat uit Den Haag. om de natuur te beschermen tegen de mens De periode Banck was een aangename voor en te bewaren voor de mens. Na een uitge- OpzondaglOseptember bestaat de moge- eiland en bewoners. De bouw van de wadden- breide inspraakprocedure wacht men op lijkheid de vaar-fïetsexkursie mee te ma- dijk, de helmaanplant, de Herewegaanleg, Schiermonnikoog tot de formele afkondi- ken. Het vertrek is 9.30 uur vanaf de stei- verbetering vaarverbinding en het vlecht- ging een feit is. Het bezoekerscentrum 'De ger bij Expozee in Lauwersoog. Na een ex- recht betekenden een verbetering voor de oude centrale' gaat in de toekomst een steeds kursie over het Lauwersmeer steken we ekonomie van het eiland. Banck verkocht het belangrijker rol vervullen in de informatie- met het schip de 'Noorderbreedte' de eiland aan de Duitse graaf Hartwig von voorziening aan de toeristen. Een goed be- Waddenzee over waarna op het eiland de Bernstorf Wehningen. Zowel hij als zijn zoon, heer moet een samenspel zijn tussen bewo- fietsen klaarstaan. De lengte van de fiets- die in 1903 eigenaar van het eiland werd, wa- tocht bedraagt 18 km. Onderweg stappen ren goede landheren. De aanleg van de oude we meermalen af voor nadere toelichting veersteiger en de dennenaanplant waren een en uitleg. De hele dag is deskundige bege- weldaad voor het eiland. De zoon Georg leiding aanwezig. Op Schiermonnikoog Ernst August (die pas vorig jaar overleden is) krijgt u de gelegenheid om te lunchen. voelde zich benadeeld toen in 1945 de Staat Zelf brood meenemen is natuurlijk altijd der Nederlanden het eiland opeiste. mogelijk. Om 17.30 uur zijn we terug in Lauwersoog. De kosten bedragen ƒ40,— per persoon. U kunt reserveren door Schiermonnikoog, nationaal park ƒ 40,— over te maken op giro 672357 tnv. Uit het voorgaande is gebleken dat er veel Perception Edukatief, Groningen, onder verschillende landschappen op Schiermon- vermelding van Schiermonnikoog. U kunt nikoog voor handen zijn. Er zijn ook veel telefonisch inlichtingen inwinnen op overgangsgebieden. Dergelijke geleidelijke nummer 050-182580, Perception Eduka- tief. overgangen zijn gunstig voor het ontstaan Graaf von Bernstorf

NOORDERBREEDTE 89-132