AZ RBAYCAN M LL ELML R AKADEM YASI TAR X NST TUTU
ELM S RL R 2016, cild 61
SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN 2016, volume 61
2016, 61
1947-ci ild n N r olunur
Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas . .Bak xanov ad na Tarix nstitutu Elmi uras n n Q rar il çap olunur
Ba redaktor: Yaqub MAHMUDOV -n n müxbir üzvü
Redaksiya hey ti: Akad. Nail V L XANLI, akad. Teymur BÜNYADOV, akad. smay l HACIYEV, AMEA-n n müxbir üzvü N rgiz AXUNDOVA, fil.ü.f.d. S bin ALM MM DOVA, dil A AB YOVA, t.ü.f.d. N rgiz AXUNDOVA, t.ü.e.d. rad BA IROVA, t.ü.f.d. C bi B HRAMOV (ba redaktor müavini), t.ü.e.d., prof. H s n L B YL , t.ü.f.d. rad L YEVA (m sul katib), t.ü.f.d. Sevinc L YEVA, t.ü.f.d. Allahverdi L M RZ YEV, t.ü.e.d ahin F RZ L YEV, t.ü.e.d. Qas m HACIYEV, t.ü.f.d. Hac H S NOV, r.ü.f.d. Mehri XANBABAYEVA, t.ü.e.d. dal t QASIMOV, t.ü.f.d. Nigar MAKSVELL, t.ü.f.d. Elmar M H RR MOV, t.ü.e.d. Tamilla MUSAYEVA, t.ü.e.d. Tofiq MUSTAFAZAD , t.ü.e.d. Natiq M MM DZAD t.ü.f.d. Tofiq N C FL (ba redaktor müavini), t.ü.f.d. lqar N FT L YEV, t.ü.e.d. M ry m SEY DB YL , t.ü.e.d. K rim ÜKÜROV
ISBN 978-9952-8268-9-0
© AMEA Tarix nstitutu, 2016 MASQUTLAR - MÜSKÜRLÜL R V M SQ T YA AYI YER HAQQINDA TAR X M LUMATLAR
Taleh L YEV *
Açar sözl r: massaget, masqut, müskürlü, hun, x z r : , , , , Keywords: massaget, masgut, muskurlu, hun, khazar
Qafqaz Albaniyas n n razisind ya ayan v alban ordusunun t rki- bind özün m xsus yer tutan tayfalardan biri masqutlar olmu dur. Tarixin müxt lif m rh l l rind m nb l rd müxt lif adlarla xat rlanan masqutlar müasir müskürlül rin ulu cdadlar say l r. Antik dövrd massaget, ilk orta srl rd masqut, orta srl rd is müskürlü kimi tan nm d r. Qafqaz Albaniyas n n X z r sahill rind n Böyük Qafqaz da lar n n orta da l q hiss sin do ru uzanan razid yay lan masqutlar Samur çay il V lv l - çay aras nda m skunla m d lar (X rit 1). razi lveri li t bii rait ma- lik olmaqla yana , tunc, erk n d mir, antik v ilk orta srl r, o cüml d n sonrak dövrl r aid müxt lif tip ya ay yerl ri v q bir abid l ri il d z ngindir. Son dövrl rd bölg nin Erk n Tunc dövrü ya ay m sk nl rind Kür-Araz m d niyy tinin izl ri t dqiq edilmi dir. X z rayonu razisind e. . III minilliyin ikinci yar s na aid Sitalçay kurqanlar arxeoloji qaz nt i l ri zaman öyr nilmi dir [1. s.144]. Mollaburxant p abid sind apar l- m arxeoloji qaz nt i l ri Xaçmaz rayonu razisind Kür-Araz m d niy- y tinin izl rini üz ç xarma a imkan vermi dir [2. s.109]. Abid nin üst t - b q si ilk orta srl r aiddir. Quba rayonunun X nal q k ndind d Zanqar ya ay yerind apar lm arxeoloji qaz nt i l ri n tic sind Kür-Araz m d niyy tin aid materiallar ld olunmu dur [3. s.183-184]. Ab eron rayonunun Türkan q s b sind yerl n dig r bir tunc dövrü ya ay yeri e. . III minilliyin birinci yar s na aid edilmi dir [4. s.197]. Qusar rayonu razisind d kurqanlar qeyd al nm d r. Tunc v Erk n D mir dövrü
* Taleh liyev - AMEA Arxeologiya v Etnoqrafiya nstitutunun böyük elmi i çisi, tarix üzr f ls f doktoru 3 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu abid l rinin t dqiqi razinin q dim tarixinin üz ç xar lmas na imkan ver c kdir. Ümumiyy tl , masqutlar n m n yi haqq nda müxt lif t dqiqatç lar müxt lif fikirl r ir li sürmü dür. Masqutlar skif-sarmat tayfalar n n dava- m kimi göst rils d , qeyd ed k ki, skifl r ba qa bir tayfa, sarmatlar v massagetl r is tamamil f rqli tayfalar olmu lar. T dqiqatç lar arxeoloji materiallar n radiokarbon analizin sas n skif arxeoloji dövrünü a a dak m rh l l r bölürl r: Pre-skif dövrü (e. . IX-VII srl r), Erk n skif dövrü (e. . VII-VI srl r), Klassik skif dövrü (e. . V-IV srl r) [5. s.1085-1086]. B zi t dqiqatç lar masqutlar sarmat-alanlarla laq l ndirirl r. Lakin m nb l r daha diqq tl baxd qda massagetl rin-masqutlar n f rqli tayfa oldu unu görm k mümkündür. Abbasqulu a a Bak xanov yaz r: “Alan tayfas xüsusunda bu q d r m lumdur ki, onlar bu ölk nin (Alaniyan n – T. .) sakinl ridir v xüusi pad ahlar olmu dur. Alan v alban sözl rinin bir-birin b nz m sind n z nn etm k olar ki, biri o birind n al nm d r. Albaniya rum dilind “a l q” m nas nda olaraq azadl a i ar dir. irvan v Da stan “Azadlar ölk si” ad il m hurdur. Ammian Martsellinin yazd na gör , Alan tayfas q dim massaget n slind n olmu dur. Bunlar vv lc Tatar standan g lib Skif tay- fas n X z r d nizinin rq sahill rind n qovaraq buralarda yerl mi l r. Skif tayfas Atil çay ndan keçib, Don il Tuna çaylar aras ndak yerl ri tut- mu lar. Onlar c sar tli, v h i xasiyy tli v köç ri olan müxt lif q bil l r- d n ibar t idil r. C nub tarixçil ri o t r fl rin bütün q dim sakinl rini Skif adland r rlar. Herodot deyir ki, Skif g ncl ri v Amazon q zlar n n qar ma- s ndan Sarmat tayfas meydana ç xm d r. Lakin Qatterer isbat edir ki, Sarmat tayfas san n anadan olmas ndan 80 il vv l, Asiyadan Avropaya g lib, Don çay traf nda Skif tayfas il qar m d r; get-ged Skif ad ndan ç x b Sarmat ad il m hur olmu dur. Alan tayfas da g lib Sarmat taty- fas n m lub ed r k onlar n yerl rin sahib olmu dur. Alan tayfas m irp r st dinind idil r. Q l nc yer sanc b ona s cd edirdil r. Bir çox ad t v n n l ri hun tayfas il bir idi. Prokopi Alan tayfas n Massaget n slind n v Böyük Get m nas nda olan Masage- ti d Get v ya Qotf n slind n hesab edir.
4 lmi s rl r 61-ci cild H z qil pey mb rin kitab nda, 38-ci f sild , masoqlar Yaf sin o lu Masoq n slind n say l r. Bunlar imal- rq tayfalar aras nda m - hurdurlar. Ola bilsin ki, Masaget bu n sild n v ya Masoq n slind n say - l r. Degin “alan” sözünü “alin”, y ni “da l ” sözünd n say r. Massagetl r- d n bir tayfan q dim zamanda Altay da lar nda ya ad qlar üçün bel adland rm lar” [6. s.21-22]. Maraql d r ki, m lumatlarda ziddiyy t meydana g lir. Bel ki, yuxar da sarmatlarla massagetl rin ayr tayfa oldu u vur uland halda mü llif alanlar massagetl rd n hesab edir. Arxeoloji qaz nt lar is sarmat- alan tipli materiallar n eyni tip t kil etdiyini v onlar n bir tayfa oldu unu söyl m y sas verir. Bel olan zaman massagetl rin daha çox sak v skif m n li oldu u göz çarp r. Abbasqulu a a Bak xanov ayr ca formada Massaget, abran v Müskür haqq nda yaz r: “Massaget. Bu yer Tabasaran v Qumuq da lar - n n a a t r find dir. halisi alanlar olub, sayca ba qalar ndan az idi. mirl ri d Bütün ah adlan rd . abran v Müskür. Bu yerl rd abran, Ba dad, K rk r h rl rini v ax r nc h rin bir a acl nda Abad h rini; Müskürd K sran h - rini, D rb ndin üç a acl nda Sul v ya Sur h rini v bunlardan ba qa sair h r v k ndl ri bina etdirdi. Fars halisind n bir q d rini köçürüb Müskür, Kür v Axt da yerl dirdi. Öz sülal sind n onlara bir mir t yin etdi. Nu ir van bu qayda il ölk i l rini v s rh dl rin mühafiz sini möhk m bir sur td nizama sal b geri qay td ...” [6. s.53]. Qeyd ed k ki, irvan ahlar XI-XIV srl rd idar etmi K sranil r sülal si d m n c M zy dil r qohum olmaqla yana Müskürd yerl mi K sran m nt q - sind n idi. Bu haqda A.A.Bak xanovun dig r bir m lumat na diqq t yetir k: “Y cuc v M cuc Yaf s n slind n olub, imalda ya ayan v h i v qar t- kar tayfalardan ibar tdir. Deyirl r ki, Y cuc türkl rd n, M cuc is da - l lardand r. Bu m s l ni Tövrat n t fsiri d t sdiq edib deyir: Skif tayfas , Yaf sin o lu M cuc n slind n n t etmi dir, bunlar Qafqaz da n n t - yind sakindirl r; skifl rin burada M cuc adl bir h ri d var imi , ona Yaropol da dey rl rmi . Y cuc srail övlad ndan birinin ad d r; cadug rl r pad ah n n ad Y cuc idi.
5 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Eronim v ba qalar n n t fsirin gör , M cuc Kaspi, y ni X z r d nizinin sahill ri yax nl nda, Y cuc is bunlardan daha uzaqda, imal- da ya ay rlarm . H r iki tayfa skif hesab olunur...” [6. s.46]. Tomiris adl r hb rl ri il birlikd h m nil r qar u urlu müba- riz aparan massagetl r haqq nda Herodot yaz r: “Kir babillil r üz rind qalib g ldikd n sonra massagetl ri öz hakimiyy ti alt na alma arzulay r- d . ndi massagetl r böyük döyü k n xalqd r, rq topraqlar nda – gün in do du u yer q d r, Oaks çay ndan yuxar da, issedonlar n ks t r find ya ay rlar. Onlar skit irqin aid edilirl r” [7. s.304; 308]. Massagetl r h m nil r dövründ M rk zi Asiyan n n güclü sak q bil l rind n ol- maqla S rd rya v Amud rya aras nda bal qç l qla m ul idil r [15. s.58- 60] (X rit 2). Skifl rin özünün d m n yi haqq nda t dqiqatç lar onlar n irandilli v türkdilli olma haqq nda mülahiz l r söyl yir. Maraql d r ki, B.Miller v V. .Abayevin t dqiqatlar nda skif m n li Tarq tay ad n n irandilli “p l ng güclü” anlam nda oldu u bildirilir [8. s.24]. H mçinin, Hu ng (Avestada Hao uanha) il eynil dirilir [8. s.25; 9. s.120]. Z.Q.H s nov is bu adlar n altay m n li oldu u q na tind dir [8. s.27]. Lipaksay, Arpaksay v Kolaksay isiml ri Avesta m n li “hsay” sonlu u il laq l ndiril r k “icra ed n”, “idar ed n” m nas nda oldu u V. .Abayev t r find n ir li sürülmü dür [8. s.44]. Z.Q.H s nov skif etnoniml rinin irandilli olmad n qeyd edir [8. s.45]. O, skif-i quz etnonimini miladdan önc ki o uz miqrasiyas kimi göst rir v D rb ndd n Ab erona q d r, oradan da c nuba do ru geni bir arealda yay ld n söyl yir [8. s.129]. Alan qap lar il Alban qap lar n n yerin g ldikd , V.A.Liv its onlar haql olaraq f rql ndirir. N q i-Rüst md h kk olunmu Sasani yaz - lar nda da bu ayd n seçilir. Dar [i] alanan – Alan qap lar kimi vur ulan r [10. s.86]. Sk’n kimi qeyd olunan razi is çox güman ki, sak (sak n m) – massagetl r haqq ndad r [10. s.87]. El c d , A.A.Bak xanovun Alan v Alban sözl rinin bir-birind n al nmas n söyl m si d yaln fikirdir. Ayd n m s l dir ki, h r iki tayfa Qafqazda ya ayan müxt lif xalq olmu dur. M lum oldu u kimi parfiyal lar Transqafqaz keçidi il sarmat halisi il laq l r saxlay rd . H mçinin, alanlar n 35, 73 v 135-ci ill rd Albani- yadan keç r k Atropatena v Parfiyaya hücumlar olmu dur [11. s.89-90].
6 lmi s rl r 61-ci cild Da standa Andreyaul, Tarki, Buynakk nd, Qarabudaqk nd, Pir- nan, Urtsek, Sumbatlin v S rt c da qutu q birl rind M.A.Bak ev t r - find n alban-sarmat m rh l sin aid edil n arxeoloji materiallar ld edil- mi dir [12. s.46]. C.A.X lilov sarmat q birl rind od ünsürünün rolunun olduqca böyük oldu unu yaz r [12. s.18]. Antik dövrün sonu v ilk orta srl rin ba lan c na aid alban-sarmat dövrü antropomorf fiqurlar maraq do urur [16. s.222]. Bütün bunlar albanlarla sarmatlar n laq l rind n x - b r verir. Lakin masqutlar tamamil f rqli tayfa olmaqla sarmatlardan f rqli olaraq raziy hücum v ya ticar t m qs di il deyil, m skunla maq m qs di il miqrasiya etmi l r. Masqut razisi Qafqaz Albaniyas n n Çola vilay ti il üst-üst dü- ür. Çola h rinin yaln olaraq iran m n li ad oldu u q na tin g l nl r var [13. s.248]. Lakin toponimin m n c türk dill rinin q rb qoluna m x- sus olmas ayd n n z r çarp r. Bu türk m n li etnonim q rb türkl ri iç - risind “Çur” ünvan Dulo birliyinin be “ox”undan olan etnosun bir hiss si kimidir [25. s.207] (X rit 3). Massaget Ar akil rinin m rk zi olan D rb nd m hz buraya daxil idi (Plan 1). X z r sahili boyu c nuba do ru uzanaraq Be barmaq da na q d r olan razil ri hat etmi dir. Qafqaz Albaniyas n n Çola vilay ti üzüm, gil meyv v s. il z ngin idi. Alban keçidinin burada yerl m si razinin mühüm strateji h miyy t malik ol- du unu göst rir. Bura h m d “Hun qap s ” deyilirdi [13. s.248-249]. Ço- lan n halisi tavasparlar, albanlar, çilbl r, leql r, xeçmataklar, masqutlar, x z rl r v hunlar olmu dur. Sasanil rin köçürm siyas ti n tic sind vi- lay td ilk orta srl rd tatlar da m skunla m d [13. s.251; 14. s.225]. K.V.Trever maskutlar n Qafqaz m n li oldu unu söyl s d , t d- qiqatç lar n bir qrupu onlar n iran m n li oldu unu qeyd edir. Bir qrup alim is iran m n li maskut tayfalar il türk m n li hun tayfalar n n mü yy n bir inteqrasiya t kil etdiyini göst rir [14. s.217-218]. T.Sulimirskiy sarmatlar irandilli xalqlar n imal buda na aid edir, onlar n midiyal larla, farslarla v parfiyal larla qohum oldu unu yaz r. Dill rinin is “Avesta” dili il eyni oldu unu göst rir [15. s.10-12]. M n- b l rd “sarmat” v “savromat” ad b z n ayr -ayr ç kils d , erk n sar- matlar el savromatlard r [15. s.42-43]. Massagetl r Xar zm m d niyy tinin güclü t sirind olmaqla, Gü- n sitayi edirdil r [15. s.60-61]. Qeyd ed k ki, sak m n li massagetl r
7 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu daha çox türk elementl rin m xsus olmu lar. Bel likl , sarmatlar n iran- dilli, sak-massagetl rin, y ni masqutlar n is türkdilli tayfa oldu u q - na tin g lm k mümkündür. lk orta sr m nb l rind Qafqaz Albaniyas nda ya ayan masqut li- derl rind n Sanesan n ad na rast g linir. M nb l rd Alban Ar akil rinin dövründ masqut çar Sanesan n v Müq dd s Qriqorisin agirdl ri olan üç o lunun – Müq dd s Movses, Müq dd s Daniyel, Müq dd s Yeliya- n n adlar ç kilir. M lumdur ki, onlar 3870 n f r ki i il Dizapayt da na ç kil r k zahid h yat sürürdül r. M.S.Hac yev Sanatruk v Sanesan n eyni xs olmad n qeyd edir [17. s.92-93]. .Q.Semyonov Musa Kalankatl n n “Alban tarixi” s rind Sanesa- n n ad n n v m n yinin d qiql dirilm sini v maskut çarlar n n alban ar akil rl laq l ndirm m sini onun öz fikri oldu u ehtimal n qeyd edir. Buna s b b kimi dig r maskut liderl ri kimi Sanesan n da xristianl a qar- olmas n , yepiskop Qriqorisin onun mri il öldürülm sini, h tta xris- tianl q bul etdikl rin gör öz o ullar n n ölüm mrini verm sini, xris- tian erm nil r qar mübariz sini göst rir [18. s.63]. O, Masqut çarlar n n Ar aki sülal sinin ba qa bir qolu oldu unu göst rir [18. s.65-67]. Yaf s n slind n v brahim pey mb rin ( ) h mdövrü Arandan tör y n albanlar n Ar aki sülal sinin c r siis bel idi: I C sur Vaçaqan (t xmin n 300-336), I Vaçe (t xmin n 336-350), Urnayr (t xmin n 350- 375), II Vaçaqan (t xmin n 375-385), Mehr van (t xmin n 385-395), Sato (t xmin n 395-405), Asay (t xmin n 405-415), Asvagen (t xmin n 415-440) ( kil 2 – Asvagenin qemma-möhürü), II Vaçe (t xmin n 440- 462), III Mömin Vaçaqan (t xmin n 493-510) [19. s.29-30; 20]. Lakin qeyd ed k ki, N. .Al ov “Alban tarixi” s rind qeyd olunan hadis l r sas n Albaniyada bir Urnayr deyil, iki Urnayr n hakimiyy td oldu u q - na tin g lmi dir. N. .Al ov yaz r: “Tarixi d biyyatda çar Urnayr n ha- kimiyy td oldu u ill r 313-371-ci ill r oldu u göst rilir. M.Kalankatuk- lunun “Alban tarixi” s rind qeyd olunur ki, “Urnayr n ölümünd n sonra albanlar g nc Qiriqorisi özl rin katolikos seçdil r”. kinci m rh l d ilk alban katolikosu olan Qiriqoris is Alban tarixin sas n M skut hökm- dar t r find n q tl yetirilmi dir. Tarixi m nb l r sas n Qiriqoris 330- 338-ci ill rd Albaniya v beriyan n katolikosu olmu dur. Buradan bel bir fikir ir li sürm k olar ki, Alban tarixind iki Urnayr olmu dur. I
8 lmi s rl r 61-ci cild Urnayr 314 v 326-c ill rd xristianl yenid n Albaniyada dövl t s viy- y sin qald raraq 330-cu ild v fat etmi dir. I Urnayr n ölümünd n sonra, 330-cu ild n 371-ci il q d r hakimiyy td II Urnayr olmu dur” [49. s.8]. razinin ilk orta srl r dövrünün t sviri olduqca maraql d r. Bu dövrd Çola vilay tind hun, bulqar, x z r, savir, masqut (massaget) tay- falar n n say olduqca çox idi. Bizans tarixçisi Menandr n m lumatlar n- dan ayd n olur ki, savirl r Kürün imal-q rb sahill rind d m skunla - m d lar [21. s.55]. S.B.A urb yli is Ma ta a k ndinin ad n massagetl r- l laq l ndirir [21. s.42-43]. VII sr m nb l rind “Qafqaz da lar n n qollar n n çatd X z r d nizinin sahill rind n tutmu d nizd al nmaz müdafi istehkamlar olan bu xalqlar xat rlan r: xell r (türkl r), kasplar (kaspil r), irvanlar (silvl r), ijamaxlar ( amax l lar), baqanlar (bak l lar), maskutlar (müskürlül r)” [21. s.46]. Quba rayonu razisind Sand qt p abid sind apar lan arxeoloji qaz nt i l ri n tic sind ilk orta srl r aid maddi m d niyy t nümun si ld edilmi dir [22. s.236-237]. Z rdab v Ucar razisind ilk orta srl r- d c ri vilay tinin t rkibind müxt lif ya ay yerl rinin oldu u m lum- dur [23. s.9]. Xaçmaz rayonunun Qarac q Zeyd k ndind n 2 km q rbd , Qaraçay n sol sahilind Hac mit p ilk orta sr ya ay yeri 2 metrlik m - d ni t b q y malikdir [29. s.124]. Siy z nd Yenik nd [29. s.125], D r- b ndd Bilici Torpaqqalas [29. s.127], Qubada Xucbala [29. s.131], Bala- zar [29. s.132], Quzeyl r [29. s.132], Salmant p , Qusarda Suvacal [29. s.133-134], amilt p [29. s.134], Palasa-sirt [29. s.135] abid l ri ilk orta srl r aid edilir. Xucbala torpaq q birl ri [31. s.26], oran-Pel da qutu q birl ri [31. s.44-45], Qursan-pel da qutu q birl rind [31. s.45] apar - lan t dqiqatlar v onlar n d fn ad tl rinin öyr nilm si q birl rin alban tayfalar na m xsus oldu unu birm nal kild sübut edir ( kil 1). Osman Karatay VII srin vv ll rind Qafqaz Albaniyas nda türk- l rin say n n olduqca çox oldu unu v Az rbaycan razil rinin Q rbi Göytürkl r aid oldu unu qeyd edir [24. s.59] ( kil 3). O, m nb l r sa- s n savir, suvar v masqutlar n (massagetl rin) hun tayfa ittifaq na daxil oldu unu yaz r. Barsill rin Çola keçidind n keç r k Kür çay na q d r ir lil diyi m lumdur [24. s.37] (X rit 4).
9 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Osman Karataya gör , m nb l rd suvar v maskut ad eyni ç kilir. O, massagetl ri alanlarla birlikd q rb do ru ir lil y n xalq kimi göst rir v alanlar n q rbd (Osetiyada – Alaniyada), massagetl rin is X z r sa- hill rind m skunla d n bildirir, lakin onlar n ayr bir xalq oldu unu, sad c eyni köç dal as na aid oldu unu söyl yir [24. s.40]. Dig r maraql c h t kaspi antropoloji tipin aid qumuqlar n m n yind alban, hun, mas- qut, x z r v savir tayfalar n n i tirak d r [24. s.42] (X rit 5). Osman Karatay x rit d “Turkae” kimi göst rdiyi Volqaboyunu türkl rin ata yurdu hesab edir. Orada o ur v suvarlar n ya ad n göst - rir [32. s.148]. Osman Karatay haql olaraq x rit d suvarlar n V srd Qafqaza köçünü yox, m hz dönü ünü göst rir [32. s.208]. X rit d n m - lum olur ki, suvarlar Macar stan razisin d m hz V srd köç etmi l r. O, Böyük Pliniy sas n, sarmatlar n Mede (Midiya – T. .) soyundan g ldikl rini, “Tyrcae” adl razinin is türkl rin ata yurdu oldu unu söyl - yir [32. s.160-161]. “Tyrcae”-d n imal- rqi is sarmat ana yurdu kimi göst rir [32. s.176]. Maraql d r ki, bir y hudi k nizi m ktubunda X z r hökmdar n “M eç” (ibranic maskut – massaget) adland r r [24. s.104]. Dig r topo- nim “Qusar” is y hudi-ibranic “X z r” m nas n verir. Piter Qolden Savir v ya Suvar türkl rinin m nb l r sas n Qaf- qaz razisind yay ld n , h min yerl rd n birinin d Maskat oldu unu qeyd edir [25. s.45-46]. Erk n orta srl rd X z r v Qara d niz çöll rind o urlar n (o uz- lar n – T. .) geni razid yay ld faktd r [25. s.42-44]. M sudiy gör , savirl r el x z rl rdir. O, “x z r” sözünün farsca oldu unu, savir sözünün is s rf türk m n li oldu unu söyl yir [25. s.46; 26. s.83]. Kessariyal Prokopi is hun-savir ad n birg ç kir [27. s.95]. II srd X z rin q rb sahill rind hunlar, onlardan imalda skifl r, c nubda is albanlar v kaspil rin ya amas haqq nda Dionisi Perieget m lumat verir [27. s.46]. Hunlarla masqutlar n s x etno-m d ni, sosial-iqtisadi v h rbi la- q l ri var idi [27. s.93]. Hunlar n dili türk dill rinin Q rbi Hun buda na daxil idi [27. s.106]. Xaqan osifin göst rdiyi x z r-türk tayfalar : Aviyor, Turis, Avar, Uqur, Biz-l, Qr-na, X z r, Yanur, B-lt-tr, Savir [27. s.102].
10 lmi s rl r 61-ci cild 551-ci il hadis l rind 12 min savir döyü çüsünün sasanil r köm y g lm si maraq do urur [27. s.195]. S.A.Pletnyovan n t dqiqatlar ndan ayd n olur ki, ilk orta srl rd rqi Avropa çöll rind v imali Qafqazda X z r q bir abid l ri il ya- na masqut q birl ri d mövcud olmu dur. Maraql d r ki, Andreyaul ya- ay yeri haz rda yerli hali t r find n X z rqala v ya Az rqala adland r l r [28. s.186] (X rit 6). M lum oldu u kimi Alban kils si katolikos I Zakariya dövründ IV srin ikinci yar s nda Müq dd s Yelisey v Qriqorisin f aliyy tl rini n - z r alaraq Çolaya köçürülmü dü. I ohann is Çolada art q h m d hunla- r n xristian dini r hb ri idi. Çünki o, hun v masqutlar aras nda xristianl xeyli yaym d [30. s.67]. Xristian hun Teofil v o ullar Moisey v Anerdoq idi [30. s.69]. H tta xristian hunlardan Bel adl g nc V srin ortalar nda Sasani hökmda- r Yezd gerdin zülmünd n qaçaraq Ku an çarl na getmi v onlar n Sa- sanil r üz rind q l b sin xeyli köm k etmi di [30. s.70]. Çox güman ki, Bel utiqur (Uti hunlar - T. .) tayfas ndan idi. Da stan savirl rinin xris- tian yeparxiyas VII-VIII srl rd meydana ç xm d r [30. s.81]. Musa Kalankatl yaz r: “Yelisey öz s r ncam na rqi (Albaniyan ) al r. Qüdsd n ayr l b rana gedir v oradan erm nil rin gözünd n qaçaraq M skut elin keçir. Öz t bli ini o, Çolada ba lay r v müxt lif yerl rd agird toplayaraq, onlara xilaskar ( san ) and rma a çal rd ” [19. s.27- 28]. Mü llif sonra davam edir: “Özü il xlaql v Xristosun ( san n) mr- l rin sadiq olan agirdl ri v müq dd s Zaxariyyan n v hid Pantale onun qax m c s dl rinin qalm hiss l rini götür r k Qriqoris Masqutlar ölk sin gedib, orada Ar akil rin qohumu olan masqutlar çar Sanesan n hüzuruna g lir. Orada Qriqoris sözl t svir edil bilm y n vahid yaratd Üç Uqnumun qüvv sini v lahi K lam n t c ssümünü t bli edir, yer üzünd sa t r find n yarad lm çoxlu müxt lif möcüz l rd n, onun çar- m xa ç kilm sind n, ölümünd n v iki günd n sonra dirilm sind n, bütün vücudu il S maya ucalmas ndan v sa larla ölül r üz rind mühakim etm k üçün Qiyam t günü qay tmas haqda dan rd . vv lc masqutlar onun t bli ini böyük sevincl q bul edirdil r. Lakin q lbl rin eytan da- xil olur v onlar Allah n xilasedici k lamlar n r dd etm y t hrik edir... Onlar g nc Qriqorisi xam at n quyru una ba lay b onu Vatnean adl çöl
11 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu buraxd lar. Müq dd s Qriqoris bel hid oldu” [19. s.38-39]. M nb d n ayd n olur ki, masqutlar xristianl a qar mübariz aparm d r. Lakin ye- piskoplu un m rk zinin Çolada oldu u müdd td razid xristianl q qis- m n d olsa yay l rd . D rb nd m b di D rb nd h rinin Nar nqalas n n imal-q rb hiss sind in a olunmu xaçvari tikili iri yonulmu da lardan- d r. Abid nin ölçül ri 15x13 m-dir. Arxeoloji t dqiqatlar n tic sind bura- dan xaç n q r tap lm d r ki, bu da ilk orta srl r dövrü t b q sin aid edilir. Xaçvari tikilinin kvadrat formal m rk zi hiss sinin üstü diametri 5 metr olan günb zl örtülür. Abid V-VII srl r aid xristian m b di kimi f aliyy t gös trmi dir [30. s.142-143]. XII sr mü llifi Urfal Matteosun m lumat ndan ayd n olur ki, D r- b nd yax nl nda xristian Alban icmas n n r h b rl ri a a dak c r üzr olmu dur: Vaçaqan – Qo aktak – Filipe – Sevada – Senekerim – Qri- qor. Filipenin 961-970-ci ill rd f aliyy tini n z r almaqla m nb mü l- lifinin sonuncu nümay nd il eyni vaxtda ya ad n qeyd ed r k, Qriqo- run XII srin 30-cu ill rind xristian icmas na r hb rlik etdiyini söyl m k olar [48. s.236]. M.C.X lilov abran rayonunun Kilvar, Xaçmaz rayonunun Köhn Xaçmaz k ndind ya ayan xristian tatlar n ilk orta srl rd xristianl q bul etdiyini söyl yir [48. s.235-236]. Maraql c h t os v ya as v alan tayfalar n n bir v ya ayr olmas d r. M s l n, X z r xaqan osifin m ktubunda As v Alan ayr tayfa ad kimi göst rilir [32. s.191]. Lakin bu m s l nin t dqiqin h l d ehtiyac var. B zi t dqiqatç lar V-VIII srl rd Qafqaz Albaniyas nda iki av- toxton dilin mövcudlu unu göst rirl r: 1) Avtoxton rqi Qafqaz dill ri – Alban dili; 2) Orta fars – p hl vi (tat – T. .) parf dili [33. s.86]. Lakin al- ban dilinini hakim oldu u razid t kc rqi Qafqaz deyil, vaynax – nax qrupu dill rinin d oldu unu unutmayaq. El c d sözü ged n dövrd Qafqaz Albaniyas razisind kifay t q d r türk etnosunun mövcudlu unu qeyd etm k laz md r. M hz V-VIII srl rd hun-x z r dili Albaniya razi- sind olduqca geni yay lan dill rd n olmu dur. Bunu hun, savir, x z r tayfalar il laq l ndirm k mümkündür. Bel olan halda erk n orta sr- l rd Qafqaz Albaniyas nda parf dilinin yox, türk dilinin üstün mövqed olmas real idi.
12 lmi s rl r 61-ci cild VIII srd n etibar n razid slam dini yay l rd . VIII srin birinci ya- r s nda D rb ndd erk n slam dövrünün mühüm abid l rind n olan Cüm m scidi in a olunmu dur. X lif l-Validin qarda bu Müslimin göst ri i il tikil n memarl q nümun si D m qd eyni vaxtda tikil n l-Valid m scidi il tam eynilik t kil ed n yegan abid hesab olunur [34. s.33]. D rb ndd XI-XII srl r aid epiqrafik yaz da Ay tül-Kürsi oxun- mu dur [35. s.100]. Maraql d r ki, M.S.Hac yev v V.M.Yusifov bu yaz - n n alban h rfl ri il b nz rliyini göst rirl r [35. s.101-102]. Erk n slam dövründ m nb l rd “M sq t” ad il tan nan etno- nim haqq nda m lumatlara n z r salaq. l-M sudi yaz r: “ l-Bab haqq n- da, K sra nu ir van n atas Qubad ibn Firuzun M sq t deyil n yerd da dan tikilmi h r b nz r q rib tikilil r in a etm si haqq nda – ir- vanda tikdirdiyi Sur t-tin (palç qdan hörülmü hasar) ad il m hur olan divarlar, B rm ki kimi tan nan v B rd vilay tin biti n da divar haq- q nda çoxlu x b rl r var...” S.B.A urb yli m nb d ad keç n M sq t - h rini Quba rayonunun razisind lokalla d r r [30. s.25-26]. M lum oldu u kimi ilk orta srl rd razid imal hücumlar ndan qorunmaq üçün s ddl r ç kilmi di. Çoladan ç kil n D rb nd s ddi Rubas (alan dilind “tülkü” – T. .) çay n n düz nliy ç xd yerd da lar n d - niz yenid n yax nla d raziy kimi uzan r [30. s.26]. VII sr m nb - l rind n ayd n olur ki, masqutlar Quba-Xaçmaz bölg sind ya ay rd lar [30. s.30]. S.B.A urb yli masqutlar n yay ld areal n m nb l r sas n c nub s rh ddinin Kür çay na q d r uzand n göst rir. Masqutlar abran s ddind n imalda daha çox yay lm d lar [30. s.30]. M nb l rd n ayd n olur ki, maskutlar n ya ad areal (Qafqaz massagetl rinin ölk si) D rb nd, Quba, Qusar, Xaçmaz, abran v Ab e- ron rayonlar olmu dur. Samur v Gil-gil çay aras ndak düz nlik ilk orta srl rd Maskut, IX-XI srl rd M sq t, orta srl rd is Mü kür adlan- m d r. S.B.A urb yli D rb ndd n 25 km c nubda Rubas v Gülg rçay aras nda yerl n Çolan n maskutlar n sas h ri oldu unu yaz r. Bak v Ab eronu, o cüml d n, Kür çay na q d r olan torpaqlar maskutlar n ya- y ld areala daxil edir [30. s.31]. Antik m nb l r sas n “patria Alba- nia” v “patria Massageton” ad n n ç kilm si qeyd edil nl ri t sdiq edir. VII srd art q Maskut adl h r irvan n sas h rl rind n idi [30. s.36].
13 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu r b s rk rd si l-C rrah n yürü ünün m nb l rd t svirin sas n o, Çola keçidind n keç r k Masqutlar ölk sin getmi , Paytakarana bas- q n etmi dir [30. s.56]. M sl m nin yerli feodallar il sülh imzalamas ar- d c ll nda M sq t hakiminin d ad ç kilir [30. s.57]. M rvan ibn M - h mm d is x z rl rl döyü l r zaman slam q bul etmi 40 min x z r ail sini (t xmin n 150 min n f r) Samurla abran aras ndak düz (Müs- kür düzün ) köçürdü [30. s.57]. V-VI srl rd Qafqazda, o cüml d n, Qafqaz Albaniyas n n razisind kifay t q d r hun, savir v x z r türkl - rinin yay ld m nb l rd n ayd n görünür. H tta VI srd Da standa 100 min n f r yax n savirin ya ad m lumdur. 503-cü ild savirl rin D r- b ndd n keç r k Qafqaz Albaniyas n n iç ril rin do ru yay ld da fakt- d r [30. s.67]. Qeyd edil nl ri n z r alaraq, ilk orta srl rd t kc Müs- kür düzünd , D rb ndd n Ab erona q d r uzanan Qafqaz Albaniyas n n imal- rq torpaqlar nda 0,5 milyondan çox hun-savir-x z r tayfalar n n ya ad n söyl m k olar. r b m nb l rind n ayd n olur ki, M sq t Mücqubad, Mehyariy v Samsuy mülk v qalalar daxil idi [30. s.97]. l-B lazuri abran, M sq t v Bab l- bvab h rl rinin Xosrov nu ir van t r find n tikil- diyini yaz r [36]. Lakin o, h min h rl ri tikdirm mi , sad c b rpa et- dirmi dir. S.B.A urb yli M sq tin halisinin ilk orta srl rd alban, massaget, hun, savir v x z rl rd n ibar t oldu unu yaz r. M sq t h rini is Sa- mur çay n n sa sahilind lokalla d r r. H tta irvan ah F riburz D rb nd mirl ri il M sq t u runda d f l rl mübariz aparm , XI srd is - h r müharib v talanlar n tic sind da lm d r. Bundan sonra F riburz M sq td ki mülkl rinin m rk zini Mehyariy y köçürmü dür [30. s.97]. XII sr Bizans mü llifi oann Tsets abasqlar keçmi massagetl r kimi qeyd edir. XIII sr m nb l rind is Abxaz v Masqat h rl ri Hir- kan d nizinin sahill rind h r kimi xat rlan r. S.B.A urb yli Abxaz Quba yax nl nda lokaliz edir. O, qeyd edir ki, X srd n XVI sr q d r Abxaz ad Qubaya v eyni zamanda M sq t adlanan, yaxud M sq tin t rkibin daxil olan vilay t aid olmu dur. Yaqut Maskat X z r sahilind , D rb ndl Lakz aras nda, Z.M.Bünyadov Qusar v Tabasaranla eynil di- rir [38. s.160]. Fikrimizc , M sq t h ri Samur çay n n sa sahilind , Xaçmaz-D rb nd yolunun solunda yerl mi dir.
14 lmi s rl r 61-ci cild ddadi F zl ibn avurun bütün M sq t torpaqlar n v Mehyariy- y qalas n tutdu u m lumdur [30. s.114]. XI srd S lcuqlar n g li i za- man razid D rb ndl eyni vaxtda sal nm M sq t v abran yerl irdi [30. s.115]. ddadi hökmdar F zl ibn bu-l- svar avur hicri 457 (mi- ladi 1065)-ci ild M sq t çatd , hicri 461 (miladi 1069)-cu ild D rb nd- d ad na xütb oxutdurdu [37. s.76]. Lakin bunun heç bir m nas yox idi. 1071-ci ild S lcuqlar art q D rb nd çatm d . V.V.Minorski abaran v M sq t adlar n irvan n tarixi-siyasi co rafiyas nda eyni ç kir [37. s.77]. O, Masqut sözünün Müskür forma- s nda olmas n rqi Qafqazda ya ayan irandilli hali üçün xas olan “t” – “r” v zl m sini t bii adland r r. Orta fars (p hl vi) l hc sind uzun müd- d t davam etdikd n v türkl rl qaynay b qar d qdan sonra müasir Müs- kür ad n alm d r [37. s.78-79]. Lakin bu fikirl rd yaln l qlar özünü birüz verir. Maraql d r ki, l zgil r razini “Mü kür”, türkl r is “Müs- kür” v ya “Masqut” adland r r. V.V.Minorski XI srd M sq t ahlar n n adlar n n v zin Vardan ah ad n n g ldiyi q na tind dir. Bu onun “Vatni” v ya “Vatnean” ad n alban m n li Vardanla eynil dirm si v Quban n imal nda lokalla d r- mas il laq dard r [37. s.82]. irvan ahlar n XI srd mühüm iqam tgahlar ndan biri m hz M s- q td yerl n Mehyariy idi [37. s.117]. H min qalan n irvan ah F ri- burz t r find n möhk ml ndirilm si m lumdur [37. s.121-122]. Orta srl rin sonrak m rh l l rind “M sq t” art q “Müskür” kimi xat rlan r v k nd tipli ya ay yeri kimi göst rilir. XVI srd Osmanl m nb l rin sas n D rb nd vilay tinin sancaqlar aras nda Müskür ad da ç kilir [30. s.248]. Adam Oleari yaz r: “Günortadan sonra biz Niyazabaddan 2 mil ara- l da yerl n Mi kar (Müskür – T. .) adl k nd çatd q,.... k nd böyük ba- taql n yax nl nda yerl irdi... Aprelin 5-d biz 8 millik yoldan sonra Göyt p adl yer çatd q. Biz yolda müq dd s pir eyx Molla Yusifin q brin rast g ldik... Göyt p halisi is padar tayfas ndan idi...” [39. s.291]. Yan Streys yaz r: “41”15” uzunluqda yerl n Niyazabad q dim hindlil r Survan v ya irvan adland r rd ... Gec ni biz Muskar (Müskür – T. .) k ndind qald q...” [39. s.309].
15 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Yuxar da ad ç kil n v m n c Az rbaycan türkl rind n olan Yusif Müsküri orta sr x lv ti eyxl rind n olmu dur. Yusif Müskürinin tam ad Yusif ibn li l-Fazil l-Hüseyni, küny si bül-Füyuzat, l q bi Ziya ddindir.Qaraba dan irvana köç etmi ail d dünyaya göz açm d r. Atas irvan n tan nm aliml rind n biri olmu dur. Yusif Ziya ddin M xdum Az rbaycan m nb l rind Yusif Müsküri olaraq qeyd edilir. Bak da ( lyazmalar fondunda) qorunan v ona aid edil n “B yanül srar lit-talibin” v “Silsil tül-uyun” adl lyazma s rl rind ad Yusif l- ir- vani l-Müsküri kimi qeyd edilmi dir. T riq t m rasimini t kmil etdikd n sonra, Seyid Y hya Bakuvid n ir ad xirq si alm v t riq t salihl rinin üzün feyz v t bli qap lar n açm d r. Onun n v l ri sultanlar n v mirl rin yan nda ziz olub, rüsumat sahibi idil r. eyxin m zar v onla- r n yurdu olan k nd xlar ad il adlanm d r. Onun s rl rind n ancaq “B yanül- srar” adl bir müq ddim v 24 f sild n ibar t r bc kitab biz g lib çatm d r. M dixan m Nem t Xaçmaz rayonunun xlar k n- dind apard ara d rma zaman Yusif Müskürinin burada d fn olundu u- nu göst r n q bir da a kar etmi dir. eyx Yusif türb si kimi m lum olan bu q bristanl qda eyx Yusifin o lu M h mm d minin v ba qa mürid- l rin d m zarlar vard r [40]. Dig r bir xs Hac Davud Müskürlü D d li k ndind n olmu dur. O, 1720-1721-ci ill rd irvan üsyan na r hb rlik etmi dir [41]. Fyodr Semyonoviçin 1796-c il qeydl rind Mü kür, B rm k v S dan mahallar n n halisinin i m zh bli olub bir hiss sinin tat dilind dan d yaz l r. Lakin T.M.Mustafazad Müskür tatlar n n i deyil sün- ni m zh bli oldu unu yaz r [42. s.18]. Müskür mahal n n I v II Baraxum, Qaracal , Böyük v Balaca Xaçmaz, Qaraqurdlu k ndl rind qriqoryanla m tatlar ya ay rd [42. s.19]. slind bu hali alban, xeçmatak, qat, qluar, maskut v tatlardan ibar t hali olub erk n orta srl rin sonunda alban h vvari kils sin tabe olmu dular. H tta B.Miller öz ara d rmas nda A.P.Fituninin Xaçmaz qri- qoryanlar n n erm ni dilini pis bildiyini göst rir [45. s.10]. Dem li, h min hali erm ni deyil, qriqoryanla m albanlar v tatlar olmu lar. Orta fars (p hl vi) l hc sind dan an tatlar is fqan stan n B lx yal tind tayfa ittifaq klind formala m birliyin t rkibind q rb do ru köç etmi , bir
16 lmi s rl r 61-ci cild hiss si is Sasanil r dövründ X z ryan bölg l rd v Qafqaz Albaniya- s n n imal- rq razil rind m skunla d r lm lar (X rit 7). XIX srd Müskür mahal n n demoqrafik v ziyy tin n z r salaq. Xançoban (7460 n f r hali), H s n (22055 n f r hali) v Qarasubasar (4025 n f r hali) mahallar nda müskürlü halisi ya ay rd [43. s.27-28, 30]. 1810-cu ilin göst ricisin sas n Müskür mahal nda 272-292 h y t mövcud idi [44. s.111]. 1810-cu ild Müskürd 10 n f r b y, 8 n f r ruha- ni, 4 yüzba , 12 k ndxuda, 54 nök r, 3 yasavul, 91 vergi verm y n h y t, 185 vergi ver n h y t, 272 ümumi h y t var idi [44. s.167]. Müskür ma- hal nda 475 h y t (70%) x zin k ndlil ri, 76 h y t (11,1%) r ncb r idi. 1831-ci il göst ricisin gör 22 k ndxuda, 26 h rbi nök r, 8 seyyid, 1 b y, 46 yoxsul h y ti var idi [44. s.10-11]. 1831-ci ild is Müskür mahal nda 51 k nd, 682 h y t, 2030 n f r ki i cinsin aid hali var idi [44. s.112]. Dig r bir maraql m lumat XIX srd müskürlül rl eyni razid ya ayan, lakin onlar t r find n tat adland r lan türkdilli halinin m n yi m s l sidir. A.P.Fituni 1917-ci il göst ricil rin sas n Z rdab v lv nd k ndl ri aras nda Kür boyu kinçilik, maldarl q v bal qç l qla m ul olan 15 tat k ndinin oldu unu göst rir. H min razi amax v Salyan q - zalar n n s rh ddi idi. Maraql d r ki, h min k ndl rin 1856-c il göst rici- l rind d tat k ndl ri kimi qeyd edils d halisinin ham s n n türk dilin- d dan d göst rilir [45. s.9]. M hz müasir dövrd d Z rdab rayonunun M likli k ndind ya ayan müskürlü halisi qon uluqda yerl n Sar qaya v Qoruqba halisini tat adland r r. Lakin qeyd ed k ki, bu üç k ndin halisi kaspi antropoloji tipin m xsus olmaqla Az rbaycan (türk) dilind dan r. Abbasqulu a a Bak xanov razinin XIX sr aid m nz r sini t svir ed r k yaz r: “Tip, Müskür v abran mahallar nda v Quba h rinin özünd , Salyan il irvan n dig r mahallar nda, Bak n n alt t r k m k ndind v bütün ki ölk sind halinin dili türkc dir...” [6. s.30]. Qeyd ed k ki, XIX sr m lumatlar ndan Müskürd Qafqaz dilli xalqlar n da ya ad m lum olur. 1886-c il hesablamalar na gör , Müs- kür yal tind 2565 n f r cek, 1971 n f r qr z olmaqla 4536 n f r ahda qrupu xalqlar ndan olan hali ya am d r [46. s.34].
17 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Antropoloji c h td n kaspi tipin m xsus olan ahda qrupu xalq- lar saxurlar kimi bütün Az rbaycan üçün xarakterik olan bir tip malikdir [46. s.29]. XIX srd n haputlar Müskür v Göyçay razil rin do ru yay l- m d r. Hap tl M likli halisi Q b l d ya ayan M likli k ndind m s- kunla m d r [46. s.33]. Onlar orada müskürlül rl qaynay b qar m d r. Maraql d r ki, müskürlül r M likli hap tlar n “l zgi” adland r r. XIX srin 80-ci ill rind Müskürd m skunla an 58 qr z k ndinin 35-i Qr z k ndind n, 23-ü is Cek k ndind n g lmi dir. H min k ndl rd 5100 n f r hali ya ay rd [46. s.37]. M.Pa ayeva bu halinin imal-q rb- d n g l n herr v qat tayfalar oldu unu söyl yir [46. s.50]. Maraql d r ki, qr zlar Az rbaycan türkl rini “Az rb y” adland r rlar [46. s.58-59]. X nal qda v Cekd 753-cü ild bu Müslim m scidi tikilmi dir. bu Müslimin VIII srd razid slam dininin yay lmas nda xidm tl ri böyük olmu dur [46. s.98-99]. X nal qda XIV sr aid Pir Co- m rd türb si v m scidi, XVIII sr aid Cabbar baba türb si, X nal q – Rutul yolunda eyx albuz türb si v m scidi yerl ir. Qeyd ed k ki, antik v ilk orta srl r dövründ massaget v masqut kimi tan nan müskürlül r XIX srd irvan n q rb razil rin d köç edirdil r. Onlar daha çox Göyçay q zas n n c nubunda, müasir Z rdab v Ucar rayonlar n n razisind m skunla m d lar. O zaman Müskürlü ya a- y m nt q sinin t rkibin indiki Z rdab rayonunun razisind yerl n, Müskürlü tayfas ad il tan nan M mm dqas ml , M likli, Göd kqobu v Burunlu k ndl ri daxil olmu dur . Ucarda is Müskürlü v G rayb yli ad il tan nan k ndl rin halisi d m hz Da l q irvandan keç r k Göyçay q zas nda m skunla an müskürlü tayfas ndan idi. Z rdabi ünas alim E. .H s nov öz t dqiqatlar nda Kür sahili razi- l rd müskürlül rin ya ad n göst rir [47. s.330]. Babas M lik R him b yin Qarasubasar mahal n n naibi olmu H s n b y Z rdabi “Kaspi” q - zetinin 5 noyabr 1882-ci il tarixli nömr sind yaz rd : “Z rdab, 26 oktyabr 1882-ci il. 600 evi özünd birl dir n Z rdab ya ay m nt q si Kürün h r iki sahili boyunca 50 verst uzan r ki, keçmi zamanlarda (Az rbayca- n n Rusiyaya birl dirilm sind n qabaq) irvan, Qaraba v ki il s r- h dl nirdi. Dem k olar ki, h min razil r bütünlükl Z rdab b yl rinin s rb st mülkl ri idi. Bu b yl r v ziyy td n istifad ed r k gah bu, gah da
18 lmi s rl r 61-ci cild o biri s rh d xanl na birl mi l r. Ruslar n g li i vaxt Z rdab irvan xanl n n t rkibin daxil idi v bundan çox sonra, 1850-ci ill r q d r o, bölünm y n bir tam idi” [47. s.329-330]. Xanl qlar dövründ Z rdab k ndi il Müskürlü v L l hm d- li k ndl rinin h r birinin bin l ri, yataqlar , q laqlar , bir sözl torpaqlar - razil ri y cam kild bir-biri il qon uluqda yerl m sin baxmayaraq, onlara m xsus q otla torpaqlar n n s rh d hüdudlar nda, qon uluq- lar nda b z n torpaq istifad çil ri aras nda t bii hal olaraq torpaq mübahi- s si hallar yaran rd . H s n b y Z rdabda ya ad zaman, oradan “Novoye obozreniye” q zetin gönd rdiyi v h min q zetd çap etdirdiyi (1891-ci il tarixli 2434-cü nömr si) m qal sind n oxuyuruq: “ ndi biyan al c lar ç tin v ziyy td n ç x yolu tap blar: qon u Müskürlü, L l hm dli bin l rind t r zil rini qoyublar v biyan kökü qa- z nt s h r yerd ba lay b; biyan kökünün h r puduna 10-12 q pik verir- l r” [47]. Z rdabi ünas alim E. .H s nov AMEA lyazmalar nstitutunun arxivind saxlan lan maraql bir m nb ni öz s rind a a dak kimi gös- t rir: Keçmi Z rdab k ndi il L l hm dli v Müskürlü k ndl rin m xsus torpaqlar (q laqlar) aras nda 1840-c ild s rh d x ttinin t yin edilm si bar d göst ri m ktubu: “Uca, anl l kb r b y ! Bu vaxtda smay l b y g lib ikay t edir ki, guya l l hm dlil r v müskürlül r onlar n q laqlar n otar rlar v s rh dl rini keçirl r. Buna bi- na n yaz b müq rr r edir m ki, gedib ahsev nli Bayram g tirib onlar n h r ikisinin q laqlar n n s rh ddini t yin ed siz ki, heç k s biri-birinin q la n n s rh ddind n keçm sin v müskürlül rd n smay l b - yin ka z nda olan haqq n al b, özün verib m nim hüzuruma g tir - siz. 1255-(1840-c il)”. E. .H s nov, h mçinin, qeyd edir ki, r b lifbas nda l kb r b y yaz lan göst ri m ktubunun a a hiss sind rus dilind yaz lan m tn diqq t yetirdikd m lum olur ki, h min tap r q m ktubundan la- v l kb r b y bel bir mr d verilmi dir:
19 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu “Z rdabl larla müskürlül r aras nda s rh ddi mü yy l dirm yi, smay l b yin ba n korlad qlar na gör müskürlül rd nc rim al nma t min etsin”. clasç n n imzas il [47]. Bütün bunlar xanl qlar n l vi, çarizmin i al v komendant özba- nal n n n tic si olaraq bölg d ba ver n qalmaqallar idi. Çarizm öz müst ml k çilik siyas tini yeritm k üçün bu cür qalmaqallara bil r kd n r vac verirdi. Qeyd ed k ki, 1870 v 1912-ci ill rd apar lan aqrar islahat- lar n tic sind bu cür m s l l r qism n d olsa öz h llini tap rd . Müasir dövrd müskürlü ad il tan nan türk halisi Xaçmaz, Ucar v Z rdab rayonlar n n razisind ya ay r. Onlar n m uliyy ti is kin- çilik, maldarl q v bal qç l qd r. Bel likl , Qafqaz Albaniyas dövründ sak-massaget (masqut), hun-savir-x z r v alban tayfalar n n qaynay b qar mas n tic sind müa- sir müskürlü halisinin cdadlar formala m d r. Bunu tarixi-arxeoloji v etno-antropoloji materiallar da bir daha t sdiq edir.
M NB L R V D B YYAT: 1. Qo qarl Q.O., s dov V.A., Babayeva T.V. Sitalçay kurqanlar (X z rayonu) // Az rbaycanda arxeoloji t dqiqatlar – 2011, Bak , 2012, s. 139-145 2. . . ([ ) // Az rbaycanda arxeoloji t dqiqatlar – 2011, Bak , 2012, s. 109-113 3. liyev .N., A ayev H.S. X nal q qoru u razisind apar lan arxeoloji i l r (Quba rayonu) // Az rbaycanda arxeoloji t dqiqatlar – 2011, Bak , 2012, s. 180-185 4. liyev .N., liyev C. . Türkan ya ay yerind apar lan qaz nt i l ri (Ab eron yar madas ) // Az rbaycanda arxeoloji t dqiqatlar – 2011, Bak , 2012, s. 194-197 5. Alekseev A.U., Bokovenko N.A., Boltrik U., Chugunov K.A., Cook G., Dergachev V.A., Kovalyukh N., Possnert G., J. Van der Plicht, Scott E.M., Sementsov A., Skripkin V., Vasiliev S., Zaitseva G. A chronology of the scythian antiquities of Eurasia based on new archaeological and 14C data, by the Arizona board of Regents on behalf of the University of Arizona, Radiocarbon, Vol. 43, Nr. 2B, 2001, p. 1085- 1107 6. Bak xanov A.A.Gülüstani– r m, Bak , Az rbaycan SSR EA n riyyat , 1951, 302 s. 7. Herodotus The history, Translated by George Rawhinson, London, 1910, 1692 p. 8. I M.I. W - W : / / , F , 2013, 392 . 9. Khordeh Avesta, corrected edition, 1381 A.Y. – 2013 A.C., 348 p.
20 lmi s rl r 61-ci cild
10. H.F. W P M ! W ! III . ( ! P F ) // X P F F P , G , 2012, . 85-88 11. Marek Jan Olbrycht Albania in the Parthian period // Research papers of the International scientific conference The place and role of Caucasian Albania in the history of Azerbaijan and Caucasus, Baku, 2012, p. 89-90 12. I I.T. X ! ! F , G , “c ”, 2012, 248 . 13. Z. . P ! F ! , G , 2005, 798 . 14. Dostiyev T.M. imal- rqi Az rbaycan IX-XV srl rd , Bak , 2001, 396 s. 15. W X. W – / U . . X.H.P , , 2008, 191 . 16. G .F., I .W. T - // K.N.P W P – XXVIII P !, , 21-25 ! 2014 ., , 2014, . 220-222 17. I .W. P ! F F // X P F F P , G , 2012, . 91-96 18. W N.I. T ! P F F , Albania Caucasica, , NH FS, 2015, . 57-67 19. Musa Kalankaytuklu Alban tarixi, Bak , Avrasiya press, 2006, 378 s. 20. I .W. [ ! F F , Albania Caucasica, , NH FS, 2015, . 68-75 21. A urb yli S.B. Bak h rinin tarixi (Orta srl r dövrü), Bak , 2006, 341 s. 22. X lilov M.C. V Sand qt p abid sind t dqiqatlar (Quba rayonu) // Az rbaycanda arxeoloji t dqiqatlar – 2011, Bak , 2012, s. 235-239 23. liyev T.V. lican v Türyançay hövz sinin tarixi-arxeoloji t dqiqi (IV-XIII srl r), tarix üzr f ls f doktoru elmi d r c si almaq üçün t qdim edilmi dissertasiyan n avtoreferat , Bak , 2014, 22 s. 24. Osman Karatay Hazarlar: yahudi türkler, türk yahudiler ve ötekiler, Ankara, 2014, 335 s. 25. Peter Golden Hazar çal malar , stanbul, 2015, ngilizceden çeviren Egemen Ça r M zrak, 384 s. 26. Mas’udi Kitab at-Tanbih wa’l-Ishraf, ed. M.J. de Goeje, BGA, VIII, Leiden 1894, 87 p. 27. I ! .G. W P , , 1995, 228 . 28. U W.F. T [ , -N , 1999, 250 . 29. X lilov M.C. Albaniyan n ya ay yerl ri (IV – X srl r), Bak , 2010, 284 s.
21 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 30. A urb yli S.B. irvan ahlar dövl ti, Bak , 2006, 323 s. 31. X lilov M.C. Albaniyan n q bir abid l ri (IV – X srl r), Bak , 2009, 180 s. 32. Osman Karatay Türklerin kökeni, Ankara, 2015, 270 s. 33. F F.P. S ! P F . T ! . “! ”, Albania Caucasica, , NH FS, 2015, . 81-116 34. I.I. P F F // X P F F P , G , 2012, . 31-42 35. I .W., H. . T F // X P F F P , G , 2012, . 97-104 36. abran: dün nd n bu gün (q dim yaz l m nb v dövrü n rl rd ), Bak , “ irvann r”, 2009, 84 s. 37. Minorsky V.V. A history of Sharvan and Darband in the 10th-11th centuries, W.Heffer & Sons LTD, Cambridge, London, 1953, 187 p. 38. Orta sr r b m nb l rind Az rbaycan tarixin aid materiallar, Bak , 2005, 336 s. 39. U F , X I, G , 1961, 498 . 40. https://az.wikipedia.org/wiki/Yusif_M%25C3%25BCsk%25C3%25BCri?oldid=246 4840 41. https://az.wikipedia.org/wiki/Hac%25C4%25B1_Davud_M%25C3%25BC%25C5% 259Fk%25C3%25BCrl%25C3%25BC?oldid=3467101 42. Mustafazad T.T. Quba xanl , Bak : “Elm”, 2005, 480 s. 43. Bayramova N. amax xanl , Bak : “T hsil”, 2009, 396 s. 44. bi ov S. . Quba xanl : hali tarixi v azadl q mücadil si, Bak : “Elm”, 2012, 336 s. 45. G. X , ( ), N T T ! N ! F , G , 1929, 34 . 46. Pashayeva M. The history and ethnography of Shahdagh peoples, Baku, 2014, 200 p. 47. H s nov E. . H s n b y Z rdabi irsi – ke m ke li h yat yolu, Bak , 2013, 384 s. 48. X lilov M.C. Albaniyan n xristian abid l ri (IV – X srl r), Bak , 2011, 344 s. 49. Al ov N. . Az rbaycan Albaniyas n n xristian abid l ri (arxeoloji materiallar sas nda) // tarix üzr f ls f doktoru elmi d r c si almaq üçün t qdim edilmi dissertasiyan n avtoreferat , Bak , 2014, 26 s.
22 lmi s rl r 61-ci cild
. ] H R -R( ( Q( U Q R I (R T , P F ! , ! ! . - , ! , ! !- ! . T , !, !. W H! ! , P ! P F . X , - , [ , Y M . N - - - , - ! ! ! - .
T. Aliyev HISTORICAL DATA ABOUT MASGUTS – MUSKURLUS AND MASGAT SITE SUMMARY One of the kin which were lived in the territory of Caucasian Albania and hold a special place in the Albanian army were masguts. The masguts which remembered by different names in written sources in different period of history considered the ancestors of muskurlus. They recognized like as massaget in Antique period, like as masgut in Early Medieval period, like as muskurlu in Medieval period. Masguts had been settled between Samur and Velvelechay rivers at the seaside of Caspian Sea of Caucasian Albania. Turkic people which known as muskurlu live at the territory of Khachmaz, Ujar and Zardab regions in modern time. Historical-archaeological and ethno- anthropological materials give us to say that modern muskurlu people’s ancestors are masguts which came from sak-massaget generation.
23 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu ! ! , XIX – . [[ .
Plan 1. D rb nd Nar nqalas n n sitadelinin plan (VI sr) (M.S.Hac yev, 2012)
24 lmi s rl r 61-ci cild
X rit 1. imal- rqi Az rbaycan (Müskür mahal )
X rit 2. Heredotun t svirin sas n massagetl r v savromatlar
25 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu
X rit 3. Firudin A/as o/lunun t rtib etdiyi x rit y sas n albanlar v massagetl r
26 lmi s rl r 61-ci cild
X rit 4. lk orta srl rd albanlar (qarqarlar) v savirl r (Vladimir Almantay)
X rit 5. Massagetl rin imali Qafqazdan Albaniya razil rin miqrasiyas
27 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu
kil 1. kil 2. Süni deformasiyaya u/ram k ll Asvagenin möhürü (Quba) (F.Qiqnouks)
X rit 6. Qafqaz razisi X z r- r b müharib l rinin t sir dair sind (VII-VIII srl r)
28 lmi s rl r 61-ci cild
X rit 7. Tat halisinin B lx yal tind n X z r sahili razil r v Qafqaza miqrasiyas kil 3. Orxon-Yenisey abid l rind Göytürkl rin
29 RVAN AHLARIN SARAYLARI - ORTA SRL R N TAR X REALLIQLARI V ONLARI T SD QL Y N M NB L R
Sevil M MM DOVA *
Açar sözl r: irvan ahlar, saray, m nb , B dr irvani, “Divan” Keywords: Shirvanshahs, palace, source, Badr Shirvani, “Divan” : ^ , , , G ^ , “ ” Az rbaycan n imali- rq bölg sind art q VI srin I yar s nda möv- cud olmu irvan ahlar dövl ti, onun Bak Saray na dair kifay t q d r monoqrafiya, elmi-populyar m qal l r yaz lm , ara d rmalar apar lm - d r. Lakin etiraf ed k ki, onun öyr nilm y yen d ehtiyac vard r. Döv- l tin yerl mi oldu u irvan adl tarixi-co rafi razi eram z n vv ll rin- d art q s x m skunla m d . S.A urb yli m nb l r saslanaraq yaz r ki, rvan v ya irvan adl h r abaran yax nl nda yerl mi dir v bizim eran n vv ll rind eyniadl vilay tin m rk zi olmu dur. Ehtimal ki, bu h rin qal qlar amax dan 4-5 km aral qda yerl ir v Bineyi- irvan ad n da y r.[1, s.50] irvan yerli v beyn lxalq ticar tin sas m rk zl - rind n idi. Onun razisind n mühüm karvan v d niz yollar keçirdi. Öz feodal dövl tl rind suveren hökmdarlar olan irvan ahlar sikk l r z rb etdirir, d niz donanmas , böyük qo un növl ri saxlay r, al nmaz qalalar, müdafi istehkamlar ucald r, beyn lxalq ticar td mühüm rol oynay rd - lar. Dövl tin ilk paytaxt olmu amax h ri gürcü salnam sinin m lu- mat na gör , t qrib n 1192-ci ild d h tli z lz l d n da ld qdan sonra, ehtimallardan birin gör , irvan ah I Axsitan Bak n dövl tin ikinci pay- taxt etmi di. [1, s. 171] 10 sr rzind öz müst qillikl ri u runda q hr - mancas na mübariz aparm irvan ahlar dövl tinin bir s ra nümay nd - l ri görk mli diplomat v dövl t xadiml ri olmu lar. Axsitan, F riburz, eyx brahim, X lilullah v dig rl ri görk mli diplomat, dövl t ba ç lar olmaqla b rab r, h m d bacar ql s rk rd l rdi. T kc ahlar deyil, onla- r n xidm tind durmu yanlar da öz dövrl rinin son d r c savadl , elmli
* Sevil M mm dova - “ irvan ahlar Saray Kompleksi” Dövl t Tarix-Memarl q qoruq-muzeyi
30 lmi s rl r 61-ci cild v bacar ql xsiyy tl ri olmu lar. M s l n, irvan ahlar n v ziri S dr S id t k bir eirin gör Zülfüqar irvaniy 7 xarvar ip k h diyy etmi - di.[2, s.200;271] 1 xarvar ç ki vahidinin 25-30 puda, pudunsa 16 kq-a b - rab r oldu unu n z r alsaq, airin h diyy sinin 2800 kq ip k oldu u ay- d nla ar. Bu is , o dövr üçün çox böyük bir qiym t idi. V zirin eir , s n - t verdiyi qiym t t sadüfi deyildi. T xmin n 1190-1192-ci ild amax da do ulmu , 6 dil, orta sr poetikas n , m ntiqi, astronomiyan , f ls f ni bil- mi , rq ölk l rini s yah t etmi airin 2 divan bu gün dünya kitabxana- lar n b z yir. Divanlar ndan biri Salt kov- edrin ad na kitabxanada, o biri Britaniya muzeyinin kitabxanas ndad r. Görk mli alimimiz Z.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, m nb l rin t hlili irvan n daxili h yat n t c ssüm etdirm k, irvan ahlar n f aliy- y ti haqq nda n tic l r ç xarmaq imkan verir. [3, s. 137-138] M s l n, iki ah n: I brahimin v I X lilullah n dövründ saray airi olmu B dr ir- vaninin “Divan” ndak q sid l rd n bel n tic ç xarmaq olar ki, irvan- ahlar n ölk nin müxt lif yerl rind t mt raql saraylar olmu dur. Onlar bu v ya dig r vaxtda ölk ni g zir, laz m g ldikd d bu iqam tgahlardan birind dayan rm lar. irvan ahlar n amax da, Gü tasbi v irvan h r- l rind , D rb ndd , Bak da, Q b l d , h l lik biz b lli olmayan neç - neç h rl rd göz l saraylar , Bak traf nda: Nardaranda, Buzovnada [4, s.], üv landa [5, s. 68] v dig r yerl rd is yay iqam tgahlar möv- cud olmu dur.
31 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Maraql d r ki, N.Filipovun 1883-cü ild n r edilmi “ ! ! P ! !” m qal sind yerli halinin “Bay l da lar n ” ah n h r traf q rargah kimi “ ah ba ” adland rd q- lar haqq nda m lumat verilir. Görk mli memar alimimiz bdülvahab Sa- lamzad nin yazd na gör , Bay l tikilisinin co rafi mövqeyi t kc lve- ri li müdafi nöqteyi-n z rind n deyil, göz l mikroiqlimi il d diqq t la- yiqdir. M hz buna gör , bu q sr yerli hali t r find n h r traf q rargah -- ah ba kimi ba a dü ülür. [6, s.7] Seysmik zonada yerl mi amax orta srl rd bir neç d f da lsa da, h r v ah saray h r d f b rq rar edilmi di. Bel ki, h r 1191-ci ild da lsa da, sonrak srl rin m nb l rind amax ya v onun saray na dair m lumatlara tez-tez t sadüf olunur. M s l n, görk mli tarix- çimiz O. f ndiyev “Az rbaycan S f vil r dövl ti” adl monoqrafiyas nda m nb l r saslanaraq göst rir ki, irvan ah II X lilullah (1524-1535) q z lba lar t r find n darmada n edilmi Gilan hakimi mir Dubaca amax Saray nda s nacaq vermi di. [7, s.68] El h min s rind yen m nb l r saslanaraq qeyd edir ki, II X lilullah n v fat il irvan taxt varizsiz qalm d . Buna gör d irvan yanlar II X lilullah n qarda o lu ahruxu qald “ amxal ölk sind n d rhal paytaxta - amax ya g - tirdil r v taxta oturtdular”. [7, s.68] B. irvaninin “Divan” nda irvan ah I brahimin m dhind n ayd n olur ki, irvan ah brahim “Eyvani-i r t” adl yeni saray tikdirmi v bu saray Gu t sbi h rind yerl mi dir: [8, s.60-61]
S nin “Eyvani- i r t” adlanan bu yeni saray na Saturn göz tçilik edir, f l k onun ba na f rlan r, Dünyan n b nnas bundan göz l bina tikm yib O, s nin hümm tin t k uca v z m tli bir binad r. Bu ev sanki K b , traf is c nn tdir Gü tasbi bir M kk , suyu is Z mz mdir.
air yaz r ki, dünyan n heç bir yerind bundan göz l bina tikilm mi dir, o, uca v z m tlidir. B dr bu saray , sanki K b y , traf n c nn t , saray n yerl diyi Gu t sbi h rini M kk y , suyunu is Z mz m b nz dir. XVI sr rq tarixçil ri: r fxan Bidlisi, hm d Razi Qaffari Gü tasfi
32 lmi s rl r 61-ci cild h rinin I G r sb ibn F rruxzad (1204-1225) t r find n sal nd n yaz- m lar. h r Kürl Araz çaylar aras nda, X z rin sahil boyunca tikilmi - di. Minorskiy gör , bu h r indiki Salyan n yerind v ya yax nl nda olmu dur. A.Bak xanov is yaz r ki, h min h r Kürün m ns bind sal n b v haz rda, y ni onun dövründ xarabal q, da lm v ziyy td dir. [2, s.88-89] Türk alimi Hac X lif (Katib Ç l bi) h min müdd an n t r fdar kimi ç x etmi dir. Yaz l m nb l r , arxeoloji abid l r sasla- naraq, h rin orta srl rd t kkül tapd n v XIII - XIV srl rd art q yüks k inki af tapd n söyl m k olar. XIV srin II yar s nda -- XV srin ba lan c nda Gü tasfi h rind z rbxana olmu dur. Bu z rbxanada Hülaki sultan nu ir van (1344-1355), Çobani mir r f (1355-1356), C lairi mirl ri eyx Üveys (1356-1374), Hüseyn (1374-1382), hm d (1382-1410), Cuçi Toxtam , Orta Asiya hökmdarlar v mir Teymurun (1370-1405) ad ndan gümü dirh ml r k silmi dir. [9, s.18] B. irvaninin “Divan” na minn tdar olmaqla, Gu t sbi h rinin hakiminin Xal qbirdi a a oldu unu öyr nirik. air onu “ mirl rin sultan ” adland r r, Mahmu- dabad camaat n n onunla f xr etdiyini, Gü tasbi h rinin onun say sind c nn t ba na döndüyünü yaz r [8, s. 331-332].
Mahmudabad camaaat s ninl f xr edir, Kim s ninl f xr edirs , adl q tap r! S nin say nd Gü tasbi c nn t ba na dönüb, B dxahlar n gözünün ya is çay t k ax r...
Buradan bel n tic ç xarmaq olar ki, mir Xal qbirdi a a sl n Mah- mudabad h rind n olmu , qon uluqdak Gü tasbi h rin hakimlik et- mi dir. Bu fakt tarixi d biyyat da t sdiq edir. Qara Yusifin o lu sk nd r 1428-29-cu v 1433-34-cü ild irvana da d c yürü l r etmi , 1 il rzind 300 alimin ba n vurdurmu du. Salnam çi Mirxond m lumat verir ki, ir- van ah X lilullah Mahmudabaddan Gü tasbi h rinin hakimi mir Xal q Birdi vasit si il teymuri hökmdar ahruha x b r gönd rmi v ondan sk nd rin irvana hücumunun qar s n almaq üçün yard m ist mi di. Orta srl rd Gü tasbi h rinin yerl diyi eyniadl vilay td düyü, bu da bec rilirdi. n-N s vi yaz r: “Bu vilay tin xüsusiyy ti ondan iba- r tdir ki, o, Araz v Kür çaylar aras nda yerl irdi. Buraya, ancaq g mi il üz r k g lm k olard . Burada çoxlu su anbarlar var, su qu lar v bal q
33 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu ovundan çoxlu g lir ld edirdil r. El olur ki, yüz qaz olan sürünü bir dinara sat rlar”. Monqol i al ndan qabaq Gü tasbi vilay tind n al nan g lir ild 1 milyon ilxanil r dinar v ya 0,5 milyon abbasil r dinar n t - kil edirdi. T xmin n bu q d r m bl ild irvan ah x zin sin d daxil olurdu. Orta sr mü llfifi Mu an vilay ti haqq nda bel yazm d r: “Dün- yan n m skunla m hiss sind Arrandak q d r tikili (imar t) yoxdur”. [3, s. 166; 200-202] Gü tasbi h ri o q d r göz l olmu dur ki, air ir- van ah X lilullaha h sr etdiyi m dhind onu Ba dada b nz tmi dir:
Gü tasbi Ba dada b nz yir Ortas ndan çay ax r, traf is kinl rdir. [8, s. 155-160]
M dhd verilmi m lumatdan bel n tic ç xarmaq olar ki, irvan ah I brahimin yeni saray n tikdirdiyi Gü tasbi h ri çox abad, s fal v göz l olmu , h rin ortas ndan is çay axm d r. irvan saray bu dövl tin göz l saraylar ndan olmu dur. r b sal- nam çisi hm d Balazori r bl rin Az rbaycanda q sb etdikl ri h rl r s ras nda irvan n da ad n ç kir. Bundan savay , XII-XIII srl rin d bi v tarixi m nb l rind d irvan adl h r rast g lm k olur. bn Hövq - lin “Sur t- l- rz” adl kitab ndak x rit d irvan abran il amax ara- s nda yerl ir. Salnam çil rd n st xri v Müq dd si d X z r d nizi il Kür v Araz çaylar aras ndak h rl rd n dan ark n arvan ( irvan) - h rinin d ad n ç kirl r. l-Müq dd si amax il irvan aras nda iki m rh l (m nzil) oldu unu qeyd edir. Görk mli alimimiz Z.Bünyadovun r b m nb l rin istinad n t rtib etdiyi x rit d d arvan ( irvan) abra- n n yax nl nda ayr bir h r kimi göst rilir. [10, s. 6] Qeyd etm k la- z md r ki, XV srin müasiri olmu B dr irvani d “Divan” nda – irvan- ah X lilullaha h sr etdiyi m dhind irvan h rind ki ah saray n n ad n ç kir:
S nin irvandak saray n n torpa na tutya deyirl r, V o insanlar n gözünd sfahan sürm sind n yax d r…[8, s. 98-100]
irvan ahlar dövl tinin saraylar ndan biri d D rb ndd yerl mi - dir. Z.Bünyadov “Az rbaycan Atab yl ri dövl ti” adl monoqrafiyas nda D rb nd hakimi v irvan ah ifad l rini r b m nb l rin sas n t hlil ed r k, D rb ndin orta srl rd böyük strateji h miyy t da d n vur u-
34 lmi s rl r 61-ci cild lay r. O, Yaqut l-H m vinin amax haqq ndak qeydini misal g tirir: “ amax abad h rdir, irvan ölk sinin paytaxt d r (q s b sidir). Bab l- bvab n (D rb ndin) mahallar ndan biri say l r. Onun hakimi irvan ah D rb nd hakiminin qarda d r”. Alim bu n tic y g lir ki, irvan ah I G r sbin R id adl qarda olmu dur v D rb nd hakimi irvan ah R - id yüks k mövqe tutmu dur. Bel ki, amax hakimi I G r sb ona tabe olmu , amax özü is irvan hakiml rinin Bak dan sonra ikinci, b lk d üçüncü iqam tgah say l rm . Z.Bünyadov bel izahat n mümkünlüyünü b lk d D rb ndin h r v qala kimi dü m nl rin irvan razisin v bü- tün Qafqaza yolunu ba lamaqda I d r c li h miyy t v strateji mövqey malik olmas il laq l ndirir. [3, s. 162-163] M hz I d r c li h miyy t v strateji mövqey malik olmas na gör , rus çar I Pyotr da XVIII yüzil- likd c nub yal tl rinin i al na D rb nd h rind n ba lam d . Tarixi d biyyatdan m lumdur ki, I Pyotr D rb ndd olark n keçmi xan saray - n n iç qalas nda qalm d . Bu zaman o, H t rxandan üzüb g l n donan- mas n n yolunu gözl y bilm yib, qald ota a öz ll ri il p nc r aç- m d ki, buradan da X z r d nizin , D rb nd v onun traflar na çox gö- z l m nz r aç l rm . M nb d “xan saray ” ifad si i l dils d , bu, orta sr saray na i ar dir. Çünki I Pyotrun i al dövründ h l xanl qlar ya- ranmam d . Göründüyü kimi, rus çar n n da ah saray nda yerl m si vaxtil D rb ndd orta sr saray n n mövcudlu undan x b r verir. [11, s. 78] XV srin dig r bir m nb yind n -- B drin irvan aha h sr etdiyi q si- d sind n is öyr nirik ki, D rb ndd dünyaya göz açm X lilullah n sa- y sind Babül bvab, y ni D rb nd çiç kl nmi , müdafi divarlar b rpa edilmi dir. air d rb ndlil rin sultan X lilullaha r b t b sl dikl rini, i- ran ah l q bli F rrux Y sar n is D rb ndi r fl ndirdiyini v sf etmi dir:
D rb ndlil r s nin say nd sevinib s n meyl edirl r, S nin /tikdirdiyin/ divar D rb ndi gülüstan t k b z yib. S nin xo b xt övlad n iran ah D rb ndi r fl ndirib.. S nin say nd D rb nd K b y dönüb, Camaat da ehram geyib onun ba na f rlan r... S n pay z f slind g ldin, amma S nin üzün D rb nd bahar g tirdi. S n özün d burada do ulmusan, [8, s. 1-6; 155-160]
35 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu B. irvani “Divan” n n ba qa bir hiss sind , ahzad iran aha, y ni F rrux Y sara h sr etdiyi m dhind is yaz r:
D rb nd taxt na bax ki, Xar zm q d r Onun qalas n n möht mliyi bilinir... Z man nin gün i iran ah X lilullah ah n kölg sind olsun!.. [8, s.166-169]
Ayd nd r ki, m dhd ki “D rb nd taxt ” ifad si sas h r, paytaxt - h r anlam n verir v onun strateji co rafi mövqeyini n z r alsaq, sas h rd saray n mövcud olmas mütl q idi. Orta sr salnam çisi Yaqut - h rin t svirini ver r k yaz r ki, D rb nd rd bild n böyükdür v iki mil x iki mil raziy malikdir. l-Müq dd siy gör , mil 4000 metrdir. h rin da lar boyu uzanan da divarlar vard r. Kaf rl r ölk sind n buraya ç tin keçidl r v bilinm z yollar oldu undan müs lman ölk l rin keçid yox- dur. Divarlar n uzunlu u keçidl r ba lan r. Divarlar n bir hiss si uzun b nd kimi d niz uzan r, bu is dü m n g mil rinin divarlara yax nla ma- s na mane olur. Bu, möht m tikintidir v möhk m bünövr üz rind qu- rulmu dur. [3, s. 163] irvan ahlar n D rb ndd saraylar n n mövcud ol- mas n B. irvaninin daha bir m dhi t sdiql yir. X lilullaha h sr edilmi q sid bel adlan r: “Yen d onun m dhi /Allah onun hökmranl n b - di etsin/, gün in do mas n n v sk nd r s ddinin t sviri v /F rrux Y sar n/ do um tarixi haqq nda”. air “ sk nd r s ddi” dey rk n D rb nd divarlar n n z rd tutur.
X z r d nizin bax, s h r vaxt parlaq gövh r tap b, Sanki zülm t d nizinin dal alar nda sk nd rin cam n tap b... Dinin p nah v m ml k tin pad ah olan Sultan X lil Allah n köm kliyi il buran f th etmi dir. D rb ndlil r onun tabeçiliyind rahat v ad olmu lar, Onun o lunun g li ind n is daha rahat olmu lar. Ali n s bli ahzad , iran ah l q bli gün d b- rkanl F rrux Y sar dövl ti sakitl dirmi dir. [8,s.16-22]
O yaz r ki, D rb nd sevincl dolu bir h rdir v q rib halisi var- d r, gah kin-küdur tsiz s daq tl aha v din xidm t edirl r, gah da q z b
36 lmi s rl r 61-ci cild v kin at na minib h ddi a rlar. B. irvani q sid sind D rb ndd dünyaya göz açm ahzad F rrux Y sar X z rin gövh ri, gün adland r r, onun g li i il d rb ndlil rin rahatl q tapd qlar n , dövl td sakitlik yarand n qeyd edir. Bu fakt n özü d yuxar da deyil nl ri t sdiq edir ki, irvan ahlar ayr -ayr vaxtlarda ölk nin bu v ya dig r saraylar nda ya am lar. Saray airi yen h min q sid sind ba qa bir maraql m lumat ve- rir. Buradan öyr nirik ki, pay z f slind irvan ah X lilullah n daha bir o lu Bak dak saray nda dünyaya g lmi v ad eyx Saleh qoyulmu dur. Divandan ayd n olur ki, eyx Saleh Bak da anadan olan ili ahzad F rrux Y sar n art q 2 ya varm .
Badkuda (Bak da) pay z f sli könüll r bahar g tirib, Könül ba nda ür k meyv si yeni bar g tirib, Y ni tale simas nda xo b xt bir ulduz do ulub. Dövl t d nizind n yeni bir gövh r tap l b. S ad t onun qism ti olub, ad is eyx Saleh qoyulub, [8, s. 16-22]
Qeyd etm k laz md r ki, Bak irvan ahlar dövl tinin sas h rl - rind n, paytaxtlar ndan biri olmu dur. Görk mli alimimiz Z.Bünyadov orta sr m nb l rin saslanaraq, Bak n n II paytaxt olamas n XII sr aid edir. O öz monoqrafiyas nda yaz r: “Hicri 582-ci (miladi 1186-c ) ild irvan ah I Axsitan atab y Cahan P hl van n ölümünd n sonra Q z l Ars- lan n sultanl qda v ziyy tinin qeyri-mü yy nliyind n istifad ed r k qo- unlar il Az rbaycan razisin soxuldu. Lakin irvan ah a r m lubiy- y t u rad . Onun qo unlar is Q z l Arslan n t qibi alt nda Bak ya ç kil- di. Bu vaxtdan etibar n Bak irvan ahlar n ikinci paytaxt oldu. Q z l Arslan amax n v D rb nd q d r olan torpaqlar tutdu. Bu torpaqlar bir neç il onun lind qald .” [3, s.156] XII srd Bak n n II paytaxta çevril- m sinin labüdlüyünü dig r bir fakt da t sdiql yir. Bu, seysmik razid yerl n amax n n da lmas fakt d r. Ehtimal edilir ki, irvan ah I Axsi- tan z lz l d n sonra Bak h rini öz iqam tgah na çevirmi di v bu, heç d t sadüfi olmam d r. Çünki paytaxt h ri d yi n irvan ah I Axsita- n n atas III M nuçöhr t r find n Bak n n qala divarlar art q XII srin v- v ll rind b rpa edilib möhk ml ndirilmi di. Bu fakt XX srin 50-ci ill - rind qala divarlar n n yar mbürcl rind n birinin uçmas n tic sind a kar olunmu kitab d t sdiql yir. [1, s.153; 3, s.153] Bel olan halda, I Axsi-
37 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu tan n paytaxt kimi Bak qalas n seçm si t bii idi. O dövrün saray airi ol- mu fz l ddin Xaqani irvan ah Axsitan ibn M nuçöhrü t rifl y n m - lum q sid sind al nmaz qala kimi Bak n n h miyy tini qeyd edirdi: Bak duas n unutmaz bir an,
Olub say sind B stan, Xav ran! [12, s.190]
H m d Bak mühüm strateji mövqey v lveri li limana malik idi. Dig r tarixçi alimimiz O. f ndiyev d öz s rind yaz r: “XV srd Bak Az rbaycan n iri ticar t-s n tkarl q m rk zi v X z r d nizind ki n mühüm liman idi. amax il yana Bak da irvan hökmdarlar n n iqa- m tgah say l rd . Böyük s rv tl ri il m hur olan irvan ahlar saray bu- rada yerl irdi, q z lba r hb rl rinin planlar nda bu s rv tl r sahib olma- a s y göst rilm si h miyy tli yer tuturdu.” [7, s. 41] Son zamanlar müxt lif ixtisasl bir çox t dqiqatç lar irvan ahlar n Bak dak saray n xan gah kimi t qdim etm y ba lam lar. slind is tarixi m nb l r, o cüml d n XV yüzilliyin müasiri olmu B dr irvaninin “Divan” ksini göst rir v irvan ahlar n Bak da saraylar n n olmas n t sdiql yir. M s - l n, air “Sultan X lilullah n m dhi v göz a r s ndan ikay t̍adl q si- d sind gözl rinin q zarmas ndan, qan ç km sind n v ona ziyy t ver- m sind n ikay tl nir. Bu s b bd n 4 ayd r ki, o, irvan ah X lilullah görmür, çünki müv qq ti olaraq D rb ndd qal r. B. irvani ayr l a döz bilm yib D rb ndi zindan adland r r, ür yinin Bak da qald n söyl yir:
M n s nin hüzurundan v üzünd n uzaq dü mü m, Bunun s b bi göz a r s d r, m ni q nama! S ninl görü s m, b lk gözüm i q g l r, B dirn gözü gün d n nur al b par ldar . M n D rb nd zindan nda qalm am, lakin ür yim Bak dad r, amax n görm kd n ötrü ür yim kabab t k yan r. [8, s. 150-153]
Bu s tirl r bir daha sübut edir ki, irvan ah I X lilullah n iqam t- gah - saray Bak da yerl irmi v air d Bak dak saray h yat üçün da- r x rm . Daha sonra B dr irvani dig r bir s rind , “ ahzad irvan ah haqq nda m rsiy ”sind irvan ah n n q m batd n , 7 ya l o lu F r- rux Y minin bc d hesab il 845-ci ild , -- miladi t qviml 1442-ci ild ,
38 lmi s rl r 61-ci cild -- dünyas n d yi diyini, ahzad nin Bak da d fn edildiyini qeyd edir. Bu m lumat da h min dövrd irvan ah X lilullah n Bak saray nda ya ad - n t sdiql yir:
Badku /Bak / torpa ndan od kimi tüstü qalx r, Çünki o kiçik varl q orada torpa a tap r l b... [8, s. 399-404]
airin “Divan” nda sas n irvan ahlara, daha sonra paytaxt Bak - n n v zif li xsl rin ithaf edilmi m dhl r, q sid l r vard r. Onlardan biri d L l di haqq ndad r. Ad ndan göründüyü kimi L l di day ol- mu dur. O, pad ah n zizidir, ah quca nda böyütmü dür. Q sid d n gö- rünür ki, di L l nin ah n yan nda etibar çox böyükdür. air q sid sin- d Bak n n möhk m da divarlar n n olmas n , güclü t beh i l tm kl da- y nin hökmünün yüz bel divardan da möhk m oldu unu söyl yir. Bura- da ah n day sinin nüfuzunun Bak qalas n n divarlar n n möhk mliyi il müqayis edilm si heç d t sadüfi olmam d r. Bu fakt da özü-özlüyünd irvan ah n, onun ail sinin, el c d day sinin Bak dak saraylar nda ya ad qlar n t sdiql yir:
ah sanki bir l ldir, o l lin l l si s ns n, Bel bir l l nin ah n yan nda etibar çox böyükdür. Bak h rinin möhk m da divarlar var, Lakin s nin hökmün yüz divardan da möhk mdir. [8, s. 492-494]
Biz saray airinin “Divan” na minn tdar olmaqla irvan ah X - lilullah n iki ya l o lu eyx Salehin hicri tarixi il 849-cu, miladi tarixl 1445-46 -c ild v fat etdiyini, Bak da insanlar n yasa batd qlar n öyr ni- rik. Buradan da yen eyni n tic y g lirik ki, irvan ah X lilullah Bak - dak saray nda ya am , o lu eyx Saleh d burada v fat etmi dir:
eyx Saleh bir Gün idi, amma torpa a batd , B dr o gün in ayr l ndan f q kimi qan a lad . O, gözd n itib ür kl r od vurdu, nsanlar onun f ra ndan Bak da yasa batd lar. [8, s. 513-514]
B. irvaninin “Divan” ndak “Mövlana F tullah n m dhi” adl q sid d maraql m lumata rast g lirik. Bu xsin ad ndak “mövlana” titulu
39 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu onun öz dövrünün hörm tli, nüfuzlu adam oldu unu göst rir. Mövlana ad n rqd hörm t üçün b zi islam aliml rin v airl r verirdil r. [13, s. 392] airin yazd ndan m lum olur ki, Mövlana F tullaha ah t r fin- d n s lahiyy t verilmi dir. Mövlana F tullah tam aç d r, o, ah n hökmü il S m rq nd v Buxara mallar na möhür vurur. Q sid d n göründüyü kimi, Mövlana F tullah n möhürü olmadan heç bir mal bazarlara ç xar la bilm z. H tta raqdan g l n tacir d g tirdiyi mallar n sat üçün vv lc Bak ya g lib saray xadimi, tam aç Mövlana F tullah n icaz sini almal imi :
S m rq nd v Buxara mallar na möhür vurursan. Dünya mallar n n üz rind s nin möhrün olmasa, Mü t ri o mala gözünün ucu il d baxmaz... S nin üzünü görm k üçün raqdan g l n tacir Bak ya üz tutub d ryaya könül ba lay r. [8, s. 376-379]
Ümumiyy tl , B. irvaninin “Divan” ndan bu n tic ni ç xarmaq olar ki, irvan ahlar dövl tinin Hindistandan, Çind n, randan, Venetsiya, Ge- nuya v Milandan, Buxara v S m rq ndd n, Türkiy d n, Rus torpa n- dan, amdan (Suriyadan) ba qa, raqla da ticar t laq l ri olmu dur v bu ticar t laq l rinin h yata keçirilm sind Bak liman beyn lxalq ticar tin yükbo altma m nt q si rolunu oynam d r. irvan ahlar n bel bir lveri li mövqed yerl n Bak h rind ki saraylar , lb tt ki, indiki saray n yerl diyi yerd daha böyük razini tutmu dur. Görk mli müt f kkirimiz Abasqulu A a Bak xanov “Gülüstani- r m” s rind yaz r: “H. 820 (1418-ci) ild mir brahimin ölümünd n sonra irvan tax- t na onun o lu sultan X lil ç xd . O, Bak , Quba, Salyan v amax aras n- da b zi karvansaralar , el c d Bak n n özünd çoxlu qüll v m scidl ri tikdi. Dig r binalar aras nda z m tli saray da vard r ki, onun qal qlar n indi d görm k olur.” [2, s. 89-90] Tam minlikl söyl m k olar ki, Bak - xanovun dediyi saray XIX v ondan vv lki srl rd s yyah v aliml rin t svir etdikl ri sarayd r. Müxt lif relyefli üç h y td yerl n saray kompleksi haz rda 0,55 hektar, ba qa sözl 5558 kv.m razini hat edir. Orta srl rd saray n razisi daha böyük olmu dur. V.N.Leviatov 1944-cü ild n r etdirdiyi “U ! F (G - ^ )” adl kitabças nda yaz r: “Saray uzaq keçmi d bürcl ri (qüll l ri) olan tamamil ayr -- müst qil bir divarla
40 lmi s rl r 61-ci cild hat l n r k, Bak qalas n n iç qalas n t kil edirdi. H rç nd indi yerin üstünd heç bir iz qalmasa da, 20 il bundan vv l saray n imali- rq t - r find görünür ki, bürcün fundamentinin v onunla ba l olan divar n bir hiss sinin qal qlar n mü ahid etm k olard ”. [14, s. 7] M lumatdan ay- d n olur ki, saray n ayr ca iç qalas n n bürcünün fundamenti v onunla ba l olan divar n bir hiss sinin qal qlar XX srin 20-ci ill rind h l dur- urmu . Qeyd etm k laz md r ki, orta srl rd ist r rqd , ist rs d Avropada saraylar ya ay m sk nl rinin n hündür nöqt sind sal n r, qala il hat edil r k, güclü müdafi nin t min edilm si m qs di il nar nqalalarda yerl irdi. Bu m nada irvan ahlar saray n n indiki yerind -- Bak n n tarixi öz yi olan “ ç ri h r”in n yüks k t p si üz rind in a edilm si qanunauy un olmaqla b rab r, h m d aksiomad r. Tarix n z r yetirs k gör rik ki, bütün qalalar yüks klikl rd , l keçm z zirv l rd sal nm d r. M s l n, Gülüstan, Bu urd, linc , D rb nd, l-H mra, Topqap v dig rl ri. Görk mli arxeoloq alimimiz H.Ciddi “Bu urd qala- s ” adl monoqrafiyas nda yaz r: “Bu dövrd Gülüstan qalas t kc müda- fi istehkam deyil, irvan hökmdarlar n n iqam tgah idi. Bunu 1067-ci ild irvan ah n xalas mkuy nin Gülüstan qalas nda ölm si fakt sübut edir.” [15, s. 4] Bu fikri dig r qalalar haqq nda da söyl m k olar. linc qalas n yada salaq. H min qala da linc çay n n sahilind , yüks k v s ld r m qaya üz rind sal nm , a a t r fl rd n bürclü divarlarla hat edilmi di. linc qalas t kc müdafi istehkam deyildi, eyni zamanda C layirl rin iqam tgah idi. C layirl r dövl tinin x zin si linc qalas n- da gizl dilmi di. X zin l r is bildiyimiz kimi saraylarda olurdu. Bundan ba qa, bu qala mü yy n fasil l rl 14 il, -- 1387-1401-ci ill r, -- Teymur qo unlar il mübariz aparm , t slim olmam d . [16, s. 28-29] H.Ciddi “Bu urd” qalas na dair maraql bir fikir söyl yir. O yaz r ki, Bu urd qala- s öz tikintil ri v istehkamlar etibaril olduqca n h ng v mür kk b bir qurulu a malikdir. Mü llif dig r orta sr qalalar kimi, bu qalan n da öz istehkamlar na gör iki hiss d n: ön istehkam v nar nqaladan ibar t oldu- unu qeyd edir. Arxeoloq ön istehkam n tikinti xüsusiyy tl rin gör Gü- lüstan qalas na, nar nqalan n is Bak irvan ahlar saray tikintisin uy un g ldiyini göst rir. [15, s. 10-11]
41 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu
“ l-H mra” saray XII-XV srl r Konstantinopol. M.Volqemut XV sr
Görk mli memar aliml rimiz bdülvahab Salamzad v Elturan Avalov irvan ahlar Saray n n yerl diyi m kan il ba l yaz rlar: “ ç ri h r”d n göz l v lveri li nöqt ni seçm kl , memarlar saray üçün d - niz aç lan m nz r li panoraman t min etmi , saray o dövr Bak s n n - h rsalma dominant na çevirmi dil r. [17, s. 4] 1684-cü ilin yanvar nda sa- rayda olmu , Bak n n ilk qrafik t svirini lat n dilind yazm oldu u 2 cildli kitab nda vermi alman alimi Engelbert Kempferin t sviri d bu fakt t sdiql yir: “ h rin buxta üz rind yüks l n n hündür hiss si ah möht mliyi v qeyri-adi z m ti il göz l yonulmu , bir-birin el usta- l qla p rçim edilmi da lardan ucald l b ki, onlar n tiki yerl ri bel sezil- mir.” [18, s. 4] ki ah n dövründ saray airi olmu B dr irvaninin “Di- van” ndak m lumata sas n, saray n qo a bürclü ala qap lar olmu dur:
Bu m kan X lilin dövran n n ni an si bil. Dü m n bu saf m kanda xeyir tapmaz! Bu, c nn tin n uca t b q si, sl behi tdir! Burada kizl r bürcü kiz kimi xidm t haz r dayan b, [8, s. 16]
Lakin t ssüf ki, n h min bürcl r, n d ala qap lar günümüz q - d r g lib çatmam d r. Yaln z alman t bi t ünas alimi E. Kempfer kitab n- da qap lar n t svirini vermi , h r 2 qap n n üz rind qar -qar ya durmu 42 lmi s rl r 61-ci cild iki ir v onlar n aras nda ba qa bir heyvan n, sanki d v ba n n yerl - dirildiyini, II qap n n giri i üz rind d bel fiqurun oldu unu qeyd etmi - dir. Qeyd etm k laz md r ki, iki ir v onlar n aras nda bir öküz ba n n t sviri irvan ahlar dövl tinin gerbidir.
Saray qap lar üz rind olmu gerb t sviri; Qala divarlar ndak gerb t sviri
H min gerb t svirin Bak n n qala divarlar nda, irvan n dig r razi- l rind , o cüml d n D rb nd abid l rind rast g linir. T svird ki irl r irvan ahlar dövl tinin güc v qüdr tinin, öküz ba is ölk d ki bollu un r mzi idi. bn l-F qih l-H m daninin t qrib n eram z n 903-cü ilind yaz lm “Kitab l-buld n” (“Ölk l r kitab ”) s rind yerli sakinl rin ir- l ri divarlar n talismanlar hesab etdikl ri qeyd edilmi dir. [1, s. 86] ir- vanda z ld n hökm sürmü bolluq, firavanl q irl rin timsal nda güclü, qüdr tli irvan ahlar dövl ti t r find n h mi l yaq tl qorunmu dur. Maraql d r ki, irvan ahlar n dövl t atributlar ndan biri olmu gerb t sviri XII srd hökmranl q etmi irvan ah III M nuçöhr ibn I fridunun bay- ra üz rind d olmu dur. 16 il sarayda ya am . Xaqaninin “ irvan- ah M nuçöhr ibn Firidunun t rifi” adl m rsiy sind deyilir:
ir ni anl bayra dövl tinin r mzidir, Bütün c m mülkünü q l nc yla f th edir. [12, s. 128]
Bundan lav , saray n “Divanxana” adl abid sinin m hur q rb por- tal n n timpanlar nda hökmdarl q r mzi olan tac t svirini görürük. irvan- ahlar n dövl t atributlar ndan biri olmu gerb t svirl rinin mühüm strareji h miyy t da yan abid l r, el c d saray qap lar , gerbin ayr -ayr detal-
43 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu lar n n is hökmdar bayraqlar nda, h mçinin hakimiyy t r mzinin -- tac n [19, s. ] saray abid l rind n biri üz rind verilm si z nnimizc , heç d t - sadüfi olmam d r. Dövl tin f rql ndirici r mzl ri, yaln z dövl t mülkiy- y tinin üz rind ola bil rdi. Bu faktlar özü-özlüyünd irvan ahlar Sara- y n n XV srd m hz indi durdu u yerd sal nd n t sdiql yir. Bir çox s yyah v aliml r müxt lif vaxtlarda sarayda olmu , valeh- likl rini gizl d bilm mi l r. Alman h kimi ohann Lerx 1734-cü ild sa- ray haqq nda yaz rd : “...Darvazalar, qap v p nc r l r, qalereyalar oyma üsulu il son d r c m har tl yerin yetirilmi dir...Dam örtüyü firuz yi r ngli da larla örtülmü dür...”. [14, s. 28] Dig r s yyah v aliml r d günb zl rin firuz yi ka larla örtüldüyünü qeyd etmi l r. Bu m lumatlar XX srin 30-cu ill rind sarayda apar lm arxeoloji t mizl m -qaz nt i l ri zaman a kar edilmi lekal v qeyri-lekal formal ka fraqmentl ri il t sdiq olunmu dur.
XV srin müasiri olmu B dr irvani irvan ah mir eyx brahi- m h sr etdiyi m dhi il yuxar da deyil nl ri t sdiql yir:
N q d r ki, gec nin zülm tini yox etm k üçün Gün S h rl r bu mavi r ngli günb zd n ba qald r r, Qoy s nin dövl tinin Gün i cahanda parlas n! [8, s. 33-36]
Ümumiyy tl , q sid l rin m zmunundan ayd n olur ki, günb zin iç s thind s h r f qinin r ngl rind : mavi, q z l çalarl n fis, göz l nax b k si var imi . airin bu m lumat n sonrak dövrl rd sarayda olmu dig r alim v s yyahlar da t sdiql mi dir. M s l n, 1874-cü ild sarayda olmu rus zabiti, s yyah v yaz ç s P.Oqorodnikovun 1878-ci ild n r et- dirdiyi kitab ndak yaz l t svir gör , saray binas n n giri qap s m har t-
44 lmi s rl r 61-ci cild l , çox göz l oyma ornament b k si il b z dilmi dir. Bundan lav , 1861-ci ild Bak da olmu .Xovenin yol qeydl rind , el c d Bak qu- bernatorunun 1892-ci il hesabat nda göst rilir ki, saray n daxilind v b zi dig r tikilil rind t mir v yenid nqurma i l ri onunla n z r-diqq ti c lb edir ki, ta b nd v günb zl rin h r yerd mozaik, y ni nax l s thl ri m hv edilmi , ta b ndl rin bir hiss si arak sm l rl v z edilmi , b zi yerl rd p nc r l r aç lm , dig r yerl rd -- Divanxanada is ksin ke- çidl r tutulmu dur. H r iki mü llif otaqlar n fantastik oyma nax b k - l rinin m hv edilm sin t ssüfl ndikl rini bildirmi l r. B. irvaninin “Di- van” na minn tdar olmaqla, biz mir eyx brahim h sr edilmi m dhd saray n mavi ka örtüklü dig r günb zl rind n f rqli olaraq, sas günb - zinin nazik q z l t b q si il üzl ndiyini d öyr nirik:
S man n tac onun q srinin ta n n bir gu sidir, [8, s. 31-33]
Saray n göz l ka b z kl rinin olmas n dig r m nb l r d t sdiq- l yir; XIX srd Saratov Dövl t B dii muzeyinin sas n qoymu m hur r ssam-peyzajist, Rusiya R ssaml q Akademiyas n n professoru Aleksey Petroviç Boqolyubov 1888-ci ilin noyabr nda “Russkaya starina” jurnal n- da d rc edilmi “Zapiski moryaka-xudojnika” adl yaz s nda saray n giri qap s n n ta n b z y n ka parças n xs n özü qopar b apard n eti- raf etmi dir. O yaz s nda bu göz l saray n pis qorundu unu, güclü sur td qar t edildiyini qeyd etmi dir. Ba qa bir alim -- 1842-ci ild irvan ahlar Saray nda olmu Kazan Universitetinin professoru, rq ünas .Berezin saray n da lm 2 günb zinin qal qlar n görmü , ç kdiyi planda saray n dam örtüyünd 9 günb z yeri oldu unu göst rmi dir: [18, s.21]
45 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu . Brezin t r find n ç kilmi planda F rifti il i ar l nmi otaqlar günb zi olmu otaqlard r. Çox maraql d r ki, sarayda ya am B. irvani d saray n 9 günb zi oldu unu yazm d r:
M nim dü ünc min bakir göz ll rin bax, onlardan yax s n Bu doqquz mavi çad r n alt nda heç k s görm yib. M n ad ma uy un olaraq eir s mas n n b dirl nmi Ay yam, Nahaq yer dem yibl r ki, adlar s madan g lir. [8, s. 70-73]
B dr böyük ustal qla saray n mavi ka l 9 günb zi alt nda söyl mi oldu u eirl ri bakir göz ll r , y ni deyilm mi sözl r b nz dir. Ümu- miyy tl , B dr irvaninin “Divan” irvn ahlar n hökmdarlar n n, dövrü- nün, dövl t qurulu unun, saraylar n n v dig r m s l l rin öyr nilm si bax m ndan v zsiz m nb dir. Göründüyü kimi, tarixi v d bi irsimizin ara d r l b üz ç xar l- mas bir çox m s l l r ayd nl q g tirir, tariximizd ki bo luqlar doldur- ma a yard m edir. Ümidvar q ki, tarixi v d bi ara d rmalar irvan ahla- r n orta srl rd qar t edilib apar lm varidat n n g l c kd üz ç xar l- mas nda öz töhf sini ver c kdir.
M NB V D B YYAT: 1. Sara A urb yli. irvan ahlar dövl ti, Bak , Az rbaycan Dövl t N riyyat , 1997 2. F.G . I - N , G , «c », 1991 3. Z.Bünyadov . Az rbaycan Atab yl ri dövl ti, Bak , “Elm”, 1985 4. ED : 7 0>F?O 0 ` _ c &_ M) _ (“Maarif v m d niyy t” m cmu si, 1925-ci il, 3 7-8) 5. N.G . U M , P , N 2- , 1850 -- 6. P c.N., Salamzade A.B. T ! G I -- ! G , G , 1969 7. O. f ndiyev. Az rbaycan S f vil r dövl ti, Bak , 1993 8. G ^ . , , «S », 1985 -- filologiya üzr f ls f doktoru M siha a M h mm dinin t rcüm sind 9. “Elm v h yat” jurnal , 3 12, 1981 10. H.Ciddi. Gülüstan qalas , Bak , 1967 11.A.A.Kaspari. U P , W.U , 1904-- 12. Xaqani irvani. Seçilmi s rl ri, Bak , 1987 13. r b v fars sözl ri lü ti, Bak , Az rbaycan Elml r Akademiyas n n N riyyat , 1967
46 lmi s rl r 61-ci cild
14. V.N.Leviatov. U ! F (G ^ ), G , «F .ZFS», 1944 15. H.Ciddi. Bu urd qalas , Bak , 1973 -- elektron variant 16. C. brahimov. Az rbaycan n XV sr tarixin dair oçerkl r, Bak , 1958 17. F.H.W , c.H.F . U - ! ^ G , N ! F S F - WW , 1982 18. N.U._ . P ^ G , G , 1939 19. Sevda Dada ova. irvan ahlar n Hakimiyy tl rinin r mzl ri haqq nda, “X z r” Universitetinin n ri, 2004-cü il .R H \ ^ H ^ [ H - ] Qb b H Hb ] U H (_ [ (R H ! ! ! ! ^ . H ^ - ! , ! . N , « » XV G ^ , , ! G - ^ ! . H , G - ^ . S.Mammadova HISTORICAL REALITIES OF THE MIDDLE AGES – THE PALATIAL RESIDENCES OF THE SHIRVANSHAHS AND THE SOURCES CONFIRMING THESE FACTS SUMMARY On the basis of the sources – historical and literary heritage, the article gives information about palatial residences of the Shirvanshahs, medieval state of Azerbaijan. In different times the Shirvanshahs ruled over the state at the residences built in the separate parts of the country. Researchers of different profession presenting Baku palace of the Shirvanshahs as a khanegah refute the historical facts from the “Divan” written by court poet Badr Shirvani in the XV century. Actually, on the contrary, the article proves the fact that Baku palace of the Shirvanshahs was built at the present place.
47 L NK RAN H R N N XALQ YA AYI EVL R N N MEMARLIQ XÜSUS YY TL R N DA R (XIX-XX srin vv ll ri)
öhr t BADOV
Açar sözl r: L nk ran, ev, l m, saray, k rpic Keywords: Lankaran, house, lam (a top-floor or attic room), mansion, brick : , , , ,
Etnoqrafik t dqiqatlar n n n mühüm istiqam tl rind n biri d xalq ya ay evl ridir. Ev insanlar n irqind n v ya ad qlar razinin t bii- co rafi xüsusiyy tl rind n as l olmayaraq, sas ya ay vasit l rind n olub, onlar n t bii-z ruri istirah tini, t s rrüfat, m i t v h yati t l bl ri- ni t min ed n mühüm maddi-m d niyy t abid sidir [7. s.90]. XIX srin böyük Az rbaycan maarifçisi H s nb y Z rdabi is evin insanlar n h ya- t nda rolu bar d bel demi dir: “...Ev insanlar qardan, ya dan, soyuq- dan v kül kd n qoruyur. nsanlar evd ya ay r, yat r, dinc lir. g r ev bu t l bl r cavab vermis , insan x st l n bil r” [9. s. 403]. Ya ay evl rinin etnoqrafik t dqiqi h mçinin halinin inki af s - viyy sinin mü yy nl dirilm sind v onun h yat t rzinin öyr nilm sind böyük h miyy t malikdir. Bel ki, maddi m d niyy tin sözüged n nü- mun l ri tarixin ayr -ayr m rh l l rind bu v ya dig r xalq n memarl q v in aat texnikas il n d r c d tan l n göst r n yegan abid si hesab edilir [8]. Ya ay evl ri da dövrü insanlar n n primitiv ma aralar ndan ba lam müasir h r evl rin q d r böyük bir inki af yolu keçmi dir. Zaman keçdikc m hsuldar qüvv l rin inki af v bununla h mah ng ola- raq in aat texnikas n n t kmill m si n tic sind süni ma aralar qazma tipli evl rl v z olunmu dur. Xüsusil da hörgünün meydana g lm si qazma v yar mqazma tipli evl rin yaranmas nda müt r qqi rol oynam - d r [2. s.45]. Az rbaycan razisinin lveri li v r ngar ng t bii-co rafi raiti, o cüml d n tikinti materiallar il z nginliyi burada tarix n müxt lif tipli
48 lmi s rl r 61-ci cild ya ay evl rinin yaranmas na v müxt lif tikinti üsullar n n inki af na - rait yaratm d r. T sadüfi deyil ki, ölk mizin razisind ibtidai-icma quru- lu undan ba lam ticar t-s naye dövrün d k tarixin bütün m rh l l rini hat ed n ya ay evl rinin tipl ri qorunub saxlan lm d r [15. s.23-24]. L nk ran bölg si d bu bax mdan istisnal q t kil etmir. Bu bölg d d , xü- susil onun da l q razil rind n müxt lif ev tipl rin rast g linm kd dir ki, onlar n nümun sind zaman etibaril evl rin evalyusiyas n ayd n izl - m k mümkündür. Bu ev tipl ri il ba l etnoqrafik d biyyatda kifay t q - d r ara d rma yaz lara rast g lins d , onu L nk ran h rinin xalq ya ay evl ri haqq nda dem k mümkün deyildir ki, bu da ilk növb d h rin arxeoloji v etnoqarfik t dqiqatlardan k narda qalmas il laq dard r. Art q qeyd etdiyimiz kimi, ya ay evl rinin formal mas nda bir s ra dig r vacib amill rl yana , t bii-co rafi rait v razid tikinti ma- teriallar n n mövcudlu u fakt mühüm rol oynay r. L nk ran h rinin d me massivl rin yax nl , h mçinin traf razil rin a ac, gil, qum, ç n- q l, da , qam v s. kimi tikinti materiallar il z nginliyi tarix n buran n ya ay evl rinin forma v tipl rini d mü yy nl dirmi dir. B zi m nb l rd , o cüml d n L nk randa olmu s yah tçil rinin t svirind q dim L nk ran evl rinin sas n qam dan tikildiyi v bir növ alçaq komalar xat rlatd qeyd olunur. M s l n, birinci Pyotrun rana gönd rdiyi s fir Artemiy Vol nski yaz r ki, “L nk rkünanda evl r komala- r xat rlad rd . Bu komalar n say 100-200- q d rdir” [5. s. 29]. El b zi d biyyatda “L nk ran” toponiminin bir m nas n n “leyn k on”, y ni “qam l evl r” kimi t rcüm variant da m lumdur. Bel ki, L nk ran zo- nas n n müxt lif yerl rind qam a “leyn ”, “l yn ” deyirl r. Dem k “l - n kon” – “qam evl r” m nas ndad r ki, hal-haz rda da bölg nin tal halisi L nk ran “L nkon” kimi t l ffüz edirl r. Çox vaxt bel evl rin t kc divarlar deyil, tavanlar v dam örtüyü d qam dan olurdu [1. s. 5]. Yeri g lmi k n, L nk randa qam evl r XX srin 50-ci ill rin kimi t sadüf edilmi dir. Lakin XVIII srin 40-c ill rind L nk ran Tal xanl n n paytax- t na çevrildikd n sonra burada mühüm tikinti-abadl q i l ri görüldü ki, bu da h rin simas n n ciddi sur td d yi m sin s b b oldu. h rd bir s ra göz l, yara ql binalar tikildi ki, onlar b zi xarici ölk nümay nd l - rinin d diqq tini c lb etdi. M s l n, 1777-ci ild L nk randa olmu rus
49 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu s firi Yablonski göst rir ki, “L nk randa Qara xan n binas ba qa binalar aras nda öz göz lliyi c h td n çox seçilirdi. O, öz divan n xüsusil b z - mi v qaydaya salm d . ...Lakin L nk randak “xan saray ”, habel di- vanxanan n tarixin dair heç bir kitab nin ld edilm m si bu bar d daha geni b hs etm y imkan vermir. Ehtimal var ki, vaxtil bel bir kitab ol- mu , lakin saray l keçir n xarici istilaç lar t r find n m hv edilmi dir” [5. s.30-31]. M nb l rd n, h mçinin informatorlar n m lumatlar ndan görünür ki, XIX yüzilliyin ba lan c nda L nk ran h ri üç hiss d n ibar t olmu v h r üç hiss h rin m rk zi say lan “Qala divarlar ”na söyk nmi dir. Hündürlüyü 3 m. v eni 2 m. olan divarlar n üz rind toplar n yerl diril- m si üçün iki bürc d in a edilmi dir. “Qala” divarlar n for taddan iri x nd kl r ay r rd ki, t hlük anlar nda h min x nd kl r su burax l rd . Rusiya L nk ran i al etdikd n sonra s h rin qala hiss sind h rbi qornizon yerl dilmi , bir s ra binalar sg rl rin kazarmalar na, lazaret , qaubvaxta, poçt idar sin çevrilmi di. Zabitl r n yax binalar öz ll rin keçirmi dil r [16. s.239]. O zaman varl lar n evl ri h rin qala hiss sind yerl irdi. S n tkarlar n, ticar tl v k nd t s rrüfat il il m ul olan in- sanlar n evl ri is for datda idi. For tad 2 küç li, 3 c rg d n ibar t evl rd n ibar t idi. Lakin 1840-c ill rd n ba layaraq d niz dal alar sahilyan evl ri m hv etm y ba lay r v 1848-ci il üçün evl rin yaln z iki c rg si qal r. XX yüzilin vv ll rind n is art q görürük ki, ikinci c rg evl r d d niz dal alar il yuyulub da d l r v yaln z bir c rg evl r qal r [17. s.42]. Bununla bel , qeyd etm k vacibdir ki, h r infrastrukturunun b rbad gün dü m si t kc t bii f lak tl rl ba l deyildi. Bu, h m d Ru- siyan n imperiya ucqarlar nda yeritdiyi b dnam müst ml k çilik siyas ti- nin n tic si idi. Bel ki, h min siyas t uy un olaraq dövl t h r qurucu- lu una dem k olar ki, fikir vermirdi. V.A.Ryuminin yazd na gör , b zi hallarda orta srl rd n qalma tikilil r t mir edilm kd ns , sökülürdü. sa- s n d h rbi-strateji h miyy ti olam memarl q abid l ri hakimiyy t or- qanlar n n göst ri i il da d l rd . Buna misal olaraq XIX srin 70-ci ill rind L nk ran qala divarlar n n sökülm sini göst rm k olar. Onun orta srl r dövründ in a edilmi v memarl q bax m ndan n z ri c lb ed n iki qala bürcünün biri h r h bsxanas n n ixtiyar na verilmi , ikinci- sind n is mayak kimi istifad edilirdi [17. s.42].
50 lmi s rl r 61-ci cild XIX srin L nk ran h ri memarl q bax m ndan Az rbaycan n bir çox h rl rind n f rql nirdi. Burada evl rin plans z tikili i, küç l rin darl olmas v yriliyi bir o q d r n z r çarpm rd . Evl rin ks riyy ti çay da ndan v bi mi k rpicd n, el c d k sm da dan tikillmi di (12, s. 75). M nb l rin yazd na gör , XIX srin 30-cu ill rinin vv ll rind - h rd 441 ev v 440 t s rrüfat tikilisi var idi ki, onlar n da 422-i az rbay- canl lara m xsus idi. 441 evin 10-u b yl r , 234-ü maaflara, 120-i s n t- kar v tacirl r , 7-i din xadiml rin , 70-i sahibkar k ndlil r m xsus idi [16. s. 238]. Ba qa bir statistik m lumata gör is XIX srin 50-ci ill rind - h r torpaqlar n ümumi sah si 244 800 kv. sajen (48 ha) çatm d ki, bu- nun da 5250 kv sajeni (10,5 ha) evl rin hesab na dü ürdü [4. s.18]. Y ni ya ay evl rinin v t s rrüfat tikilil rinin say 30-cu ill r nisb td 2 d - f y yax n artm d . Bu dövrd h rd art q 833 ya ay evi, 830 t s rrü- fat tikilisi, 182 s n tkar v ticar t dükan , 6 küç , 1 meydan var idi [14. s. 352-354]. XIX srin sonu v XX srin vv ll rind h rin iqtisadi h ya- t ndak canlanma il laq dar olaraq ya ay evl rinin v t s rrüfat tikili- l rinin say da artma a ba lam v 1896-c ild 1284, 1904-cü ild 1500, 1910-cu ild is 5000- çatm , lav olaraq 3 meydan sal nm d . Eyni art m t s rrüfat binalar n n say nda da n z r çarp rd [10. s. 226-291; 11. s. 898-899]. Lakin müt x ssisl rin fikrinc , g r 1840-c ild ki d niz qabarmas h rin sahil yax n evl rinin 1/3 hiss sini tamamil s radan ç xarmasay- d , bu art m daha çox ola bil rdi. Bundan ba qa L nk ran h rinin me- marl q bax m ndan yenid n qurulmas haqq nda XIX srin 70-ci ill rind t rtib edilmi plan üzr el bir h miyy tli i in görülm m si d öz sözünü deyirdi [17. s.42]. Bir vacib m qam da qeyd etm k laz md r ki, L nk ran n milli me- marl q elementl ri bax m ndan diqq ti c lb ed n evl rinin v binalar n n tikintisind o dövrün imkanl adamlar ndan Hac Qurban a a Gül o lu Qurbanovun v onun o ullar n n: Hac M mm d, Hac Mövsüm, M di Hüseynqulu, M si l kb r v Hac Rzan n mühüm rolu olmu dur. Xüsusil d bir v ikim rt b li q rm z k rpicd n v a da dan in a edil- mi , milli-memarl q n n l rini özünd t r nnüm etdir n Qurbanovlar n tikilil rinin L nk ran n memarl q tarixind mühüm yeri vard r [3. s.116].
51 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Bundan ba qa, XX srin ba lan c nda h rin m rk zi rayonunda yerli halinin varl t b q l rinin, o s radan Tal xanlar n n varisl rinin mo- dernd , eklektikada v ba qa üslublarda i l nmi iqam tgahlar da mey- dana g lir. Onlardan birinin t sviri 1890-c ild L nk randa olmu rus yaz ç s V.Sidorov t r find n verilmi dir. V.Sidorov yaz r: “...Biz xo g l n bu tatar L nk ran nda Tal n q dim xanl qlar n n k rpicd n tikilmi n h ng yar uçuq saray var. Divarlardan xeyli ir li ç xan kir midli çar- daqla örtül n v iri p nc r rl rl de il n bütün saray n vaxtsa ba olmu çöllüyün ortas ndad r... Binan n ortas n n ba t r fini ba dan-ba a lvan p nc r l r olan q bul salonu tutur. Onun tavan v karnizl ri yuvac qlar, göz l medalyonlar v inc r sml r m l g tir n güzgü ü cikl rd n t r- tib edilmi dir. Qabartmalar n a salx mlar güzgül rd ks olunub böyük effekt yarad r. Nec d q mli v at lm görünür bu iri salon!... Yuvac q- lardan qara de ikl r buraxan güzgü ü cikl ri sallan r v yava -yava da- l r v vaxtsa süslü olan xan saray m hv olur” [1. s. 8]. Ara d r c lar n fikrinc , bu saray r vandak S rdar, kid ki ki xanlar n n, u ada Qaraba xanlar n n saraylar il h m planla ma, h m d memari c h td n ümumi xüsusiyy tl r da m v XVIII-XIX srl rin qov a nda Az rbaycan memarl üçün s ciyy vi olmu dur [1. s. 80]. Mir hm dxan Mir lixan o lu Tal inskinin (1883-1916) 1913-cü ild h yat yolda Tu ra xan m Mir sg rxan q z n n r fin tikdirdiyi sa- ray da memarl q bax m ndan L nk ran n diqq t ç k n tikilil rind ndir (1913). Bina L nk randa ilk çoxm rt b li bina say lmaqla, frans z me- marlar v yerli ustalar t r find n 5 il rzind tikilmi dir [6. s.90]. Muzey m kda lar ndan ald m z m lumata gör , binan n tikintisi üçün laz m olan in aat v b z k materiallar n müxt lif ölk l rd n Bak ya, oradan da g mil rl L nk rana g tirilmi dir. Ev yalar ndan yaln z “da güzgü” deyil n 3 güzgü qalm d r. Deyil n gör , bir vaxtlar onlar n say 6 olmu dur. Onu da qeyd ed k ki, Mir hm d xan n evi L nk randa elektrik enerjisi olan ilk tikili say l r. Bina 1991-ci ild n L nk ran Tarix Diyar ü- nasl q Muzeyi kimi f aliyy t göst rir. L nk ran razisind xsi ya ay üçün tikilil rin dem k olar ki, ham s bir v ya ikim rt b li olmu dur. Aynab ndli v sas n plan düz- bucaql formas nda olan bu tikilil rin çox hündür tikilm m sinin sas
52 lmi s rl r 61-ci cild s b bi islam dininin göst ri l ri il ba l idi. Bel ki, informatorlar n dediyin gör , bölg halisinin islam dinin ür kd n ba l l o d r c d idi ki, onlar m scid tikilisind n hündür ya ay evi tikm yi günah say rd - lar. Ona gör d memarl q abid si kimi günümüz d k ya ayan abid l rin ks riyy ti bir v ya ikim rt b lidir. h rin m rk zind n ba qa dem k olar ki, bütün rayonlar n ya ay fondu h y tli evl r tipind idi. Küç y nisb t n evl r ya q rm z x tt bo- yunca, ya da sah nin d rinliyind dayan rd . Ya ay evinin memarl q kompozisiyas n n n n vi f ndl ri divar hörgüsü, sütunlar – dayaqlar üçün i l dil n k rpicin xarakteri v uca damlar üçün kir midl rin parlaq çalarlar il ba l idi. Ya ay evinin h y t fasad na ü b nd yön lirdi (1, s. 9). Bel evl rin in as nda i l dilmi k rpicl rin bir-birin p rçiml nmi hiss l ri a b tke l doldurlmu dur ki, bu da tikilil rin ümumi görünü ü- nün daha da z nginl m sin g tirib ç xarm d r. Kir mit dam örtüklü ev- l rin üz rind k rpicd n lav hörgü - “baca” adlanan tüstü kanal da tiki- lirdi [3. s.112]. L nk ran h rinin memarl nda diqq ti c lb ed n mühüm ele- mentl rind n dig ri eyvanalt lar olmu dur. A ac material ndan haz rlanan, sas n dördbucaql v dair vi formada olan eyvanalt lar daha çox m scid tikilil rinin interyerind zal n uzunu boyu tavana v “ bistan”a dayaq m qs dil qoyulan sütunlara yax n qurulurdu. Sütunlar n yuxar hiss sind v eyvanlar saxlayan ba l qlar n üz - rind müxt lif formal elementl r t svir olunurdu. sas n dair vi formada olan oymalar sütunlar n a a hiss sind çox i l dilirdi. Bel oymalarda gül t sviri ilk bax da n z r çarp r v onlar n sa v sol t r fl rind bu forma f rqli ölçüd t krarlan r. Lakin ya y evl rinin tikintisind rast g lin n bu memarl q ele- menti tam kild dayaq m qs di da may b, tikilinin ümumi görk minin z nginl m sin xidm t edirdi. Onlar yerli s n tkarlar t r find n z rg r d qiqliyi il v m har tl haz rlan rd . Biri dig rin b nz m y n eyvanal- t lar öz t bii r ngind saxlan lmaqla tikilinin ümumi görk minin r ng çalarlar nda bir yüngüllük yarad rd . Sonrak dövrl rd tikinti texnikas n n t kmill m si il memarl qda geni t tbiq olunan eyvanalt lar t dric n aradan ç xma a ba lad .
53 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu XX srin vv ll rind xalq ya ay evl rinin h y tl rin aç lan qa- p lar da vv lki dövrl rd oldu u kimi, sas n a ac material ndan düz l- dilirdi. hat si k rpic v ya çay da ndan hörülmü hasar n m rk zi hiss - sind olan qap n n üz rind a ac material ndan düz ldilmi dam örtüyü konstruksiyas v bu konstruksiyan n üz rin düzülmü kir mid örtük bu hiss ni daha da t mtaraql göst rirdi. Qap lar n üz rind ki kir mid dam örtüyü h m d a ac material ndan düz ldilmi qap n ya dan qorumaqla onun ömrünü daha da uzad rd . Kir mid dam örtüyünün a a hiss sind ornamentl rl z ngin olan v a ac material ndan düz ldilmi “k m r” d yüks k s n tkarl qla haz rlan rd [3. s. 113-114]. Bütün bunlarla b rab r, L nk ran zonas , o cüml d n L nk ran h rinin evl rind memarl q bax mdan diqq ti c lb ed n n mühüm ele- ment heç übh siz ki, l m (istirah t üçün n z rd tutulan ikim rt b li, buru a b nz r tikili) olmu dur. Bel ki, L nk ran n rütub tli iqlimi, yay mövsümünün çox isti keçm si yerli memar v müh ndisl rin qar s nda n n vi memarl q formalar na x l l g tirm d n yeni tip tikilil rin yarad l- mas haqq nda dü ünm y m cbur edirdi. Çox keçm d n bu m s l xalq memarlar t r find n h y tyan sah nin ümumi kompazisiyas nda l m (v ya l m ) adlanan xüsusi t yinatl tikili il h llini tapd . L m ad t n, ya a- y evl rinin qar s nda bir q d r aral da, sol t r fd h m k rpic hörgülü, h m d a ac sütunlar üz rind qura d r l rd . Ad t n iki v ya üçm rt b li tikil n l min dam örtüyü ikisin li v ya dördsin li düz ldilir, taxta, qam , l v ya kir midl örtülürdü. Birm rt b li l min hündürlüyü t xmin n 4- 5 m, ikim rt b linin 7-8 m, üçm rt b linin is 10-12 m v daha çox olur- du. Birinci m rt b y pill k n birba a yerd n qoyulur, ikinci v üçüncü m rt b l rin aras is ara pill k ni vasit sil laq l ndirilirdi. M rt b l r aras ndak pill k nl r a ac material ndan olurdu. L min h r bir m rt b si t xmin n 1 m hündürlüyünd ornamentli a ac sürahil rl dövr l nirdi. B z n bu m qs dl h sird n d istifad olunurdu. Dam örtüyü konstruksi- yas d mir v ya a ac material ndan olub, ad t n kir midl örtülürdü [2. s. 57-58; 3. s. 115-116]. Birinci m rt b y giri i l min daxilind v ya xaricind tikilmi da v ya a acdan haz rlanm pill k n h yata keçirirdi. Bel l ml rin ikinci m rt b si tikil rk n m rt b l raras dö m mill rinin uclar k nara ç xar l r v bel likl o, öz sah sin gör birinci m rt b d n böyük olurdu
54 lmi s rl r 61-ci cild [2. s. 58; 13, 117-120]. Bel likl , ya ll qlar n, mer-meyv a aclar n n hat sind tikil n l ml r sonrak dövrl rd L nk ran bölg si memarl - n n mühüm elementl rind n birin çevrilmi dir. Evl rin daxili s liq -sahman da diqq t ç k n m s l l rd ndir. Az rbaycan n h r yerind oldu u kimi, L nk randa da da v ya k rpic- d n tiklimi evl rin divarlarda müxt lif ölçülü aç r mlar - yük yerl ri olur- du. Evin ölçüsünd n as l olaraq, bel yük yerl rinin eni t xmin n 1,3 m, hündürlüyü 1,45 m, divar n için do ru bat is 60-70 sm olurdu. Oraya sas n yataq l v zimat : yor an-dö k, paltar, xalça-palaz, v s. y l rd . B z n is müxt lif m i t yalar n n y ld sand da orada yerl di- rirdil r. Yük yerinin qaba ip k v ya pamb q parçalardan haz rlanm p rd l rl ba lan rd . Çox vaxt bel p rd l r g lin köç n q zlara cehizlik kimi d qoyulurdu. Bundan ba qa, m tb x v m i t yalar n yerl dirm k üçün evl rd yuxar hiss d divar boyuca r fl r düz ldilirdi. Bel r fl r h m bat q klind divar n iç risind , h m d divardan 25-30 sm ir li ç xmaqla taxta material ndan düz ldilirdi. B z n bel r fl r düzülmü qab-qacaq n say na v çe idin gör ev sahibinin maddi durumunu da mü yy nl dir- m k olurdu. Evl rin dö m sin is ev sahibinin imkan ndan as l olaraq keç , palaz, cecim, h sir, kilim, xalça v s. sal n rd . Evl rin daxili s liq -sahman nda q zd r c vasit olan buxar mü- hüm h miyy t k sb edirdi. Buxar lar ad t n evin ba divar n n orta hiss - sind qururlurdu. L nk ran evl rind bi mi v ya çiy k rpicd n hörülmü buxar lar n iç risin xüsusi çuqun tava yerl dirilirdi. ki qulplu olan tava istiliyi t nziml yir, ev tüstünün dolmas n n qar s n al rd . Bel ki, ocaq yeni yand r landa qulp vasit sil tava f rlad l r, tüstü ancaq bacadan ç x r- d . Köz dü dükd is tava ksin f rlad l r, bu zaman tavan n qövsü baca- n n yolunu ba lay r, istiliyi ota a doldururdu [2. s. 71]. L nk ran evl rinin memarl q kompazisiyas nda dövrün sosial- iqtisadi xarakterin uy un olaraq s n tkarl q emalatxanalar , dükanlar, t ndirxana, odunxana, müxt lif rzaq v k nd t s rrüfat m hsullar n n saxlanmas üçün n z rd tutulan anbar tipli zirz mil r, qu v heyvan damlar v s. d mühüm yer tuturdu. Lakin zaman-zaman h r arxitektu- ras n n ümumi görünü ü d yi dikc , sosial infrastruktur t kmill dikc ,
55 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu sadalanan elementlerin d bu v dig ri avtomatik olaraq ümumi kompa- zisiyadan ixtisar olunur, v zind yenil ri meydana g lirdi. Bununla bel , XIX-XX srl r aid klassik L nk ran evl rinin b zi nümun l ri günümüz d k g lib çatm d r ki, onlardan da Hac bad Hac kb r o lunun (1861), M mm da a Abdullayevin (1895), F ttah b y Tal inskinin (1895), s d b y Tal inskinin (1898), M di li Axundo- vun (1895), Teymur b y Bayram lib yovun (1901), Hac H bibin (1902), l kb r Zeynalovun (1905), sa b y lib yovun (1902), ir li b y N sib- b yovun (1902), Qurbanovlar n (1885), Mir hm d xan n (1913) v ba qa- lar n n evl rini misal göst rm k olar. H min evl rin nümun sind t kc L nk ran h rinin v ya L nk ran bölg sinin deyil, ümumiyy tl , XIX- XX srin vv ll rin aid Az rbaycan xalq ya ay evl rinin tarixi t kamü- lünü v evalyusiyas n izl m k mümkündür.
M NB V D B YYAT: 1. Axundov . Xatir l rimd ya ayan L nk ran. B. q. 1989. 108 s. 2. Az rbaycan etnoqrafiyas . 3 cildd , II c. B., rq-Q rb, 2007. 384 s. 3. H s nov C. L nk ran n memarl q tarixi. B., O uz eli, 2010. 172 s. 4. C f rli N. L nk ran (tarixi oçerk). B., Az rb. Dövl t Kitab palatas , 1995. 92 s. 5. s dov F. Dar günd yax arxa. B., Az rb. Döv. N r. 1988. 128 s. 6. L nk ran: ensiklopedik m lumat. B., “Ol” MMC., 2014. 512 s. 7. N sirli M. Ya ay evinin m n yin dair //Az rbaycan Etnoqrafik M cmu si (AEM), III bur., B., Elm, 1977. s. 90-98 8. Vahidov R. Ming çevir III-VIII srl rd . B., Az rb. SSR EA n riyyat , 1961. 160 s. 9. Z rdabi H. Seçilmi s rl ri. B., Az rn r, 1960. 476 s.
Rus dilind 10. I 1904 . W, 1906. 910 . 11. I 1910 . WU, 1914, 2 . 1200 . 12. L H (L H ), . 26, 1837. . 398 13. N F. P F WW XIX-[[ //F c W (FcW), . 1. 1964. . 117-120. 14. P P (PP) 1853 . N P ! U P . X , 1852. 684 . 15. P P. ! - P . G., N . FS F . WW . 1964. 283 .
56 lmi s rl r 61-ci cild
16. T P , , - , ! , - (T HMP). ]. 3. WU, X ! - , 1836. 1231 . 17. H.F. X ( ). P - . N Y N - P . 1923. 62 . Sh.Ibadov ON THE ARCHITECTURAL FEATURES OF PUBLIC HOUSES IN THE CITY OF LANKARAN (XIX-EARLY XX CENTURIES) SUMMARY House as one of the main means of subsistence of people, providing their natural and necessary resting, farming, daily round and vital needs is an important material-cultural monument. Ethnographic research of residential buildings is an example of material and culture showing the degree of determining the level of people’s development, the studying of its life and the familiarity with the architecture and construction techniques at the different stages of history. This feature is clearly visible in the example of the residential buildings in the city of Lankaran. Thus, the city's proximity to woodlands, as well as the region's richness with construction materials such as wood, clay, sand, gravel, stone, cane and others historically played an important role in determining many shapes and types of the houses in this area. All these issues, as well as other ethnographic and architectural features of the traditional houses of Lankaran town in the early nineteenth and twentieth centuries are investigated in the article. ^. c I Z ] R R \ I I Q _ I Q ([I[- ]. [[ H ) (R L , ! ! , - ! ! ! , , - . X ! ! ! - ! ! !, - !, - . c . X , , , , , , , ., . 57 QAZI M H MM D N 1831-ci L D RB ND YÜRÜ Ü (QAFQAZ ARXEOQRAF YA KOM SS YASININ AKTLARININ M LUMATLARI SASINDA)
Mahir Z ZOVA *
Açar sözl r: D rb nd bölg si, qala, Qaz M h mm d, imali Qaf- qaz, çar Rusiyas Keywords: Derbent Province, Fortress, Ghazi Muhammad, the North Caucasus, the Tsarist Russia : ! !, , I , W P , ! !
B lli oldu u kimi, Qafqaz n Rusiya t r find n i al XIX srin v- v ll rind n özünün yeni m rh l sin q d m qoydu. Bu zaman Rusiya im- periyas n n regiona ekspansiyas Osmanl Türkiy si v Qacarlar ran il Rusiya aras nda ba vermi qanl müharib l rl mü ayi t olunurdu. Bel bir m qama diqq t yetirilm lidir ki, çarizm bütövlükd Qafqaza sahib ol- ma n yolunun imali Qafqaz n tamamil tabe etdirilm sind n keçdiyini çox göz l anlay rd . Ona gör d onun bu bölg d ki h rbi-siyasi davran x tti özünün xüsusi q ddarl il seçilirdi. Çar Rusiyas n n imali Qaf- qazda da l lar n torpaqlar nda yeni qalalar ucaltmas , onlar n ya ay yer- l ri yax nl nda kazak m sk nl rini salmas , yollar ç km si v qalalar n tikintisi i l rin yerli halini zorla s f rb r etm si, onlar n torpaqlar n ll rind n almas , tabe olmaq ist m y nl r qar s rt repressiv t dbirl r h yata keçirm si, onlar n m sk nl rini darmada n etm si, kin sah l rini yand rmas halinin haql naraz l na v i alç lara qar azadl q h r kat - n n ba lanmas na s b b olmu du. XIX 20-ci ill rind n ba layaraq çar Rusiyas na qar imali Qaf- qazda müridizmin bayra alt nda müqavim tin yeni dal as qalxmaqla imali Qafqaz da l lar n n azadl q h r kat yeni m rh l y q d m qoyur. Da standa müridizmin ilk t bli atç s görk mli din xadimi, sufi eyxi irvanl smay l f ndinin ard c l olmu M h mm d Yaraql idi.
* zizova Mahir - AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun “Ümumi tarix” öb sinin dissertant
58 lmi s rl r 61-ci cild 1823-cü ild irvanda, Kürd mir k ndind smay l f ndi il görü n M h mm d Yaraql , bu görü d n sonra onun fikirl rinin t siri alt nda i- mali Qafqazda müridizmin t bli at na ba lad . H rbi tarixçi V. Potto, "Qafqaz muharib si" s rind , bütün da l xalqlar n bir amal traf nda birl dirm k, kafirl r qar cihada ça rmaq kimi taleyüklü q rarlar n al nd bu görü ü m nsub oldu u imperiyan n hakim dair l rinin m na- fel ri bax m ndan “Qafqaz üçün t hlük nin ba lan c ” olaraq d y rl n- dirirdi [5, 20]. XIX srin 10-20-ci ill rind istilaç l q m ntiqin uy un olaraq rus- lar n imali Qafqaz n iç ril rin do ru ir lil m si, bu ekspansiyan n qanl t dbirl rl mü ayi t olunmas t bii ki, hali aras nda onlara qar nifr ti daha da art r rd . Müridizmin ideoloqlar Qafqaz n d rinlikl rin nüfuz et- m kd olan bu i alç dövl t qar müs lmanlar n üsyan etm l rinin va- cibliyini, q zavat n h r bir müs lman üçün f rz oldu unu, müs lmanlar n kafirl rin boyunduru u alt nda ya amamalar g r kliliyini t bli edirdil r. Bel likl , rus istilas na qar yeti m kd olan v Qafqaz n müs lman xal- qlar n n xeyli hiss sini öz hat dair sin alm möht m xalq-azadl q müharib sinin ideoloji qiyaf si kimi din, daha d qiq des k, islam n mistik c r yan olan sufi t riq ti – müridizm ç x edirdi. Bel ki, b hs edil n dö- n md m hz slam dini müxt lif dill rd dan an çe idli etnoslar t kilat- land rma a v vahid ideya-siyasi m qs dl rl t chiz etm y qadir idi. T - sadüfi deyildir ki, müridizm müst ml k leyhin mübariz ni “kafirl r qar cihad” kimi t sbit etm kl , onun ideya s batl l n möhk ml ndir- mi , daha m tin v s batl olmas na rait yaratm d r. Müridizm XIX srin 20-ci ill rin sonlar nda, Qaz M h mm din (rus m nb l rind Qaz Molla – M. .) bu h r kat n birinci imam seçil- m si il özünün f al h rbi m rh l sin q d m bas r. lk imam Qaz M - h mm d xalq-azadl q h r kat na r hb rlik etdiyi q sa müdd t rzind (1826-1832) kifay t q d r ciddi u urlar qazana bilir. Art q 1830-cu ilin vv ll rin do ru Da stan n da l q hiss si onun hakimiyy tini tan m d . El h min il M h mm d Yaraql ona q zavat elan etm sin dini sanksiya- s n verdi. Qaz M h mm din f aliyy tind 1831-ci il xüsusi yer tutur. H min ild o, müst ml k çil r qar mübariz d Da stan v Çeçenistan icmala- r n birl dir bilmi di. 1831-ci ilin may nda o, Tarki-taudak (T rki-da -
59 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu dak – M. .) “Burnaya” qalas n , iyun ay nda Akta çay ndak “Vnezap- naya” qalas n mühasir y alaraq, onu 16 gün mühasir d saxlam d . 1831-ci ilin noyabr nda is o, Q zlar l keçirib talan etmi di. Onun 1831-ci ild h yata keçirdiyi m liyyatlardan biri d m hur D rb nd yü- rü üdür. Bu yürü bütünlükd Qafqazda rus hakimiyy t orqanlar nda güc- lü çaxna ma do urmu du. Çox güman ki, Qafqazdak sas rus qarnizonlar n n yerl diyi Qrozn , Burnaya, Vnezapnaya v D rb nd kimi qalalar n tutulmas n n Ru- siya imperiyas n n müst ml k qüvv l rin qar mübariz d h lledici rol oynaya bil c yini imam Qaz M h mm d v onun silahda lar yax ba a dü ürdül r. mam eyni zamanda strateji h miyy tli D rb ndin l keçiril- m sinin imal- rqi Qafqaz n müxt lif icmalar n n v xalqlar n n birli- yinin t min edilm sind d vacibliyini göz l anlay rd . sas müst ml k qüvv l rinin yerl diyi D rb nd v traf n inki Da stan , bütövlükd C nubi Qafqaz n zar td saxlama a, rus inzibati v h rbi idar çiliyini daha minlikl v daha q tiyy tl b rq rar etm y imkan verirdi. H mçi- nin bu bölg Rusiyan n ist r Qafqaza yön lmi siyas tind , ist rs d Qa- carlar ran v Osmanl dövl ti il qar l ql münasib tl rind böyük geo- strateji ön m malik idi. Q sa bir müdd t rzind Da standa – Paraul, T rki v Q zlar böl- g l rind ciddi u urlar ld ed n Qaz M h mm d mühüm strateji h - miyy tli m nt q hesab etdiyi D rb ndi t hdid etm y ba lay r. H l 1830-cu ilin vv ll rind Aslan xan Qaz qumuxlu general Qrabbey m k- tubunda ruslar bu t hlük d n x b rdar edirdi. Bu t hlük rus komandanl n D rb ndin müdafi sini lav qüvv l rl gücl ndirm y m cbur edir. Bu m qs dl Ab eron v Kürinsk alaylar n n h r sind n 3 batalyon, 21-ci piyada alay n n birinci briqadas , 13 sayl irokov Don alay , 21-ci artilleriya briqadas n n 3 sayl rotas , Bak artilleriya qarni- zonunun 9 v 10-cu x tti batareyalar ndan ibar t böyük bir qüvv D rb nd yax nl nda c ml dirilir. Lakin 1831-ci ilin vv ll rind n eti- bar n Qacarlar ran t r find n ehtimal olunan hücum t hlük sinin meydana ç xmas rus komandanl n bu hiss l rd n yaln z iki batalyonu saxlamaqla, qalan qüvv l ri c nuba do ru ç km y m cbur edir [4, 172- 173]. Bu da Qaz M h mm d çoxdan b ri gerç kl dirm k ist diyi bir
60 lmi s rl r 61-ci cild plan n – D rb nd kimi strateji h miyy tli m nt q ni l keçirm k üçün lveri li fürs t verir. Rus m nb l rinin m lumatlar na sas n, Qaz M h mm d yürü önc si apard haz rl qlar zaman h tta randan eyx li xan n o luna d - v t gönd rmi di. Bu fakt Qaz M h mm din D rb nd yürü ü il ba l perspektiv h d fl r hesablanm planlar ndan x b r verirdi [4, 173]. Art q 1831-ci ilin iyunun ortalar ndan etibar n Qaz M h mm din ba ç l alt ndak mürid d st si D rb nd üçün ciddi t hlük tör tm y ba lam d . Paskeviçin gedi ind n sonra bir müdd t onun s lahiyy tl rini icra ed n general-adyutant Pankratyev qraf Çern ev h l 1831-ci ilin iyunun 11-d yazd raportda qeyd edirdi ki, Qaz Molla öz d st si il Kazani i yax nl ndak Küçünk adl yerd mövqe tutmu du. Atl -boyun k ndinin müridl r t r find n t rk edilm sin baxmayaraq, onlar traf razil r h ml l r edir, bununla da T rki il D rb nd aras ndak laq ni pozmaq ist yirdil r [8, 529]. Bel bir v ziyy td general-adyutant Pank- ratyev D rb ndin mühafiz si m qs dil ciddi t dbirl r l at r. O, s r nca- m nda kifay t q d r qüvv nin olmamas s b bind n müridl r qar ciddi m liyyatlar keçir bilm y n general-mayor Koxanova bu “yar mv h i xalqlarla yaln z öz qüvv sin tam min olduqdan sonra” vuru ma n mümkünlüyünü vur ulamaqla, ona T rki v Burnaya qalalar n müridl r- d n qoruma v bu qalalar n D rb ndl laq sinin saxlan lmas n mr edir. Habel D rb ndin mühafiz si üçün t cili olaraq Tal dan Basov Don kazak alay n n e elonu, Bak v Quba milis d st l ri, toplarla t chiz olunmu Ab eron piyada alay gönd rilir [8, 529-530]. Mayor Avramenkonun komandanl alt nda D rb nd do ru h r - k t ed n Ab eron piyada alay n n 4 topla t chiz olunmu 6 rotadan ibar t qüvv l ri il Qaz M h mm din mürid d st si aras nda 1831-ci ilin iyu- nun 18-i v 19-da toqqu ma ba verir. Bu döyü bar d m lumat ver n general-adyutant Pankratyev knyaz Paskevi yazd 1831-ci il 9 iyul tarixli raportunda qeyd edirdi ki, h min vaxt D rb nd do ru h r k t ed n general-mayor Koxanov ay n 18-d mayor Tsiklaurovun ba ç l alt nda Kürinsk piyada alay n n bir d st sini müridl r qar vuru an Ab eron alay n n köm yin gönd rir. Müridl rin Tsiklaurovun d st sinin ab eron- lularla birl m sinin qar s n almaq m qs dil etdiyi h ml l r bir n tic vermir. Müridl rl Avramenkonun qüvv l ri aras nda döyü l rin getdiyi
61 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu bir vaxtda general-mayor Koxanovun Kürinsk alay n n 5 rotas ndan v 400 kazakdan ibar t 4 topla t chiz olunmu lav qüvv il onlar n köm - yin g lm sind n sonra müridl r da lara ç kil r k, möhk ml ndirilmi yerl rd mövqe tutma a m cbur olurlar. N tic d Ab eron alay n n his- s l ri sursatla birg T rkid ki rus hiss l ri il birl m y müv ff q olur [7, 532-533]. Lakin iyulun sonlar ndan etibar n müridl r yenid n f alla rlar. H min vaxta kimi Qaraqaytaq v Tabasaran halisini aya a qald rma a müv ff q olan Qaz M h mm din mürid d st l ri yenid n D rb ndi h - d l m y ba lay r. Burada bel bir m qam xüsusi vur ulamal y q ki, sö- züged n dövrd az rbaycanl sakinl rin d üsyana f al sur td qo uldu u- nu görürük. Bel ki, avqustun 12-d 2 minlik qüvv il Ba l k ndin g - l n Qaz M h mm din d st sinin say dig r t r k m k ndl rinin hali- sinin d ona qo ulmas ndan sonra 3 min çatm d ; y ni faktiki olaraq D rb nd üz rin yürüy n mürid qo ununun 1/3-ni az rbaycanl lar t kil edirdil r. Avqustun 13-d müridl r D rb nd do ru h r k t keçirl r. On- lar n h rin 12 verstliyind ki Darvax istehkam n da tmalar il D rb n- din l keçirilm si t hlük si daha da real görünür. Bu, D rb nd qalas n n komendant mayor A.Vasilyevin polkovnik Mikla evskiy gönd rdiyi ra- portunda da sezilir; orada bildirilirdi ki, mürid d st sinin D rb ndin 35 verstliyind ki Qaytaqda mövqe tutmas qala üçün sl t hlük tör dir. Mayor A.Vasilyev, azsayl qala qarnizonu il onu müdafi etm yin qeyri- mümkünlüyünü bildir r k, D rb nd qalas na t qviyy gönd rilm sinin sür tl ndirilm sini xahi edirdi [4, 173]. General-mayor Koxanov general- adyutant Pankratyev yazd raportunda da Tabasaran v Qaraqaytaq yal tl rind h y canlar n ba lan lmas il , yerli b yl rin bir çoxunun Qaz M h mm din t r fin keçdiyini narahatl qla qeyd edirdi [12, 534]. Lakin h min dövrün s n dl rinin m lumatlar ndan b lli olur ki, rus komandanl bir qayda olaraq müridl rin D rb nd kimi möhk ml ndiril- mi qalan n üz rin hücum ed c kl ri ehtimal na übh il yana rd . Bel ki, general-mayor Koxanovun D rb ndd n g l n h y canl x b rl rl ba l Qayak nd getm k bar d ki israrlar na r m n Mikla evski ama- x ya geri dönmü dü [12, 534]. D rb nd h rinin tarixin h sr olunmu fundamental s rin mü llifi Kozubski d qeyd edir ki, D rb nd qalas n n komendant mayor Vasilyevin gözl nil n t hlük bar d ki h y canl
62 lmi s rl r 61-ci cild m ktubu polkovnik Mikla evski t r find n general-adyutant Pankratyev t qdim olunduqda o, qala komendant n h tta qorxaql qda, öz v zif sin layiq olmamaqda ittiham etmi di. Pankratyev Koxanova m ktubunda D r- b nd komendant v zif sin daha layiqli h rbçinin namiz dliyini t klif et- m yi tap rm d [4, 173]. Bununla bel , general-mayor Koxanov tabeliyind ki hiss l r il laz m g l rs D rb nd qalas na h r k t etm k üçün Qubden yax nl nda haz r v ziyy td mövqe tutmu du. Onun mri il qalaya gözl nil n hücu- mun qar s n n al nmas m qs dil bir s ra t dbirl r görülmü dü [12, 534]. tabs-kapitan Kovalevskinin ba ç l alt nda 10-cu x tti batalyon qala qarnizonunun köm yin gönd rilir. H min batalyonun 50 n f rlik d st si prapor ik Suxorukovun ba ç l alt nda d niz sahilin yollan r. h rin ba qap lar t r fd 6 funtluq topla ehtiyat d st si yerl dirilir. Qalan n z if hiss l ri toplarla möhk ml ndirilir, ç nq l v torpaqlarla dolu kis l r- d n müdafi olunmaq üçün mövqel r düz ldilir, h rd ilk d f olaraq artilleriya t liml ri keçirilir [4, 174]. Bu arada imam Qaz M h mm d D rb nd yürü ü r f sind qala komendant na v h r halisin müraci t edir. Öz t r fdarlar n Allah n müq dd s irad sini v sözünü yerin yetirm k üçün yer üzünd ki bütün nem tl rd n imtina ed n adamlar kimi xarakteriz ed n Qaz M h mm d qala komendant na m ktubunda onu t k olan Allah n irad sin tabe olaraq traf ndak larla birg slam q bul etm y v qalan t slim etm y ça r r- d [4, 174]. Onun h r halisin müraci tind is deyilirdi: “...Biz müs l- manlara yard m etm k üçün aya a qalxm q, müs lmanlar üçün xeyirxah, kafirl r üçün is qorxuluyuq; h rin halisi kafirl r üçün n z rd tutulan zabdan qurtulmaq üçün inanclar nda sabitq d m olmal d rlar; onlar rus- lara ita t göst rm m li v heç n d n qorxmamal d rlar, çünki islam dini z f r çalacaqd r” [13, 175-176]. Qaz M h mm din m ktubunu alan qala komendant zabitl ri top- layaraq, qalan n müdafi sini t kil etm k m qs dil m v r t apar r. N ti- c d podporuçik Solovyovun ba ç l alt nda 64, podporuçik Maksimo- vun ba ç l alt nda 73, tabs-kapitan Kovalevskinin ba ç l alt nda 107, poruçik Karabakovun ba ç l alt nda is 73 n f r olmaqla dörd qrup t kil edil r k, qala divar boyundak mövqel rd yerl dirilir [4, 174- 175].
63 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Tabasaran halisini h y canlara qald ran Qaz M h mm din bun- dan sonra D rb nd yürü etm k niyy tind oldu unu e id n general- adyutant Pankratyev bütün qüvv l r üz rind komandanl öz üz rin götürm k v üsyanç lara qar müt kkil halda h r k t etm k üçün Tif- lisd n h r k t ba lay r [9, 534]. Bu arada Qaz M h mm d 8 milik qüvv il avqustun 20-d D r- b nd qalas n mühasir y al r. Bununla da qaladak rus hiss l rinin h m Koxanovun hiss l ri il , h m d C nubi Da stanla laq si tamamil k silir [9, 534]. Qala komendant Vasilyev t r find n Koxanovun yan na qala qarnizonuna köm y t l sm k xahi i il gönd rilmi iki qasidd n biri müridl r t r find n öldürülür, dig ri is sir al n r [2]. Müridl r qala üz rin h r gün hücumlar t kil edirdil r [9, 534]. Mühasir nin ilk günü müridl r ç tinlik ç km d n qalan n qar s ndak bütün strateji yerl ri – iki qüll ni, Kefar yüks klikl rini, el c d h r traf ndak ba lar l keçir r k, buradan dem k olar ki, h r t r fd n mü- hasir olunmu qalan arams z at tutma a ba lay rlar. H min gün mü- ridl rin sas h r qaplar t r fd n qalaya girm k c hdi u ursuzluqla n ti- c l nir. Sonrak günl rd d müridl rin müxt lif istiqam tl rd n qalaya gir- m k üçün etdikl ri c hdl r u ursuzlu a düçar olur. lk günl rd müridl - rin qala üz rin olan ciddi basq lar ndan sonra mühasir nin üçüncü gü- nünd n etibar n qala qarnizonu kiçik d st l rl qaladan ç xaraq, onun qar- s ndak yüks klikl rd , qüll l rd , ba larda v x nd kl rd mövqe tut- mu müridl ri vurub ç xartmaq üçün h ml l r etm y ba lay r. Yerli müs lman halinin müridl r münasib ti m s l sin g ldikd qeyd etm k laz md r ki, h r varl lar n n bir hiss si ruslar n t r find ç - x ets l r d , xeyli sakin, l lxüsus da sünni hali müridl r r b t b sl - yirdi. Bel ki, Qaz M h mm d d bu müdd td yerli müs lman halini öz t r fin ç km k üçün d f l rl c hdl r göst rmi di. H tta müridl rin bir qrupu yerli müs lmanlar n köm kliyi say sind qalan n iç risin gir- m y müv ff q olmu , sakinl ri müridizmin t r fin ç km y çal m d . Yeri g lmi k n, rus komandanl müs lman haliy etibar etmirdi. Bel ki, mayor Piryatinskinin yerli müs lman haliy silah paylamaq t klifini D rb nd qalas n n komendant Vasilyev “onlar , bu asiyal lar kim tan y r, onlar n n fikirl diyini kim bilir” dey r k r dd etmi di [6, 20]. Qala
64 lmi s rl r 61-ci cild divarlar n n alt na kimi gedib ç xan, h r sakinl ri t r find n qaz lm yeralt la mlar a kar ed n komandanl q yerli n cab tli ail l rd n 30 n f r man t götürmü dü [4, 178-179]. Qala traf nda is h r gün qanl döyü l r gedirdi. D rb ndin müda- fi sinin i tirakç s olmu yaz ç AA Bestujev-Marlinski verdiyi m lumat- lardan birind qalan n mühasir si zaman getmi qanl döyü l ri b dii kild bel t svir edirdi: “...F rhad b yin ba ç l alt ndak tatarlar (az r- baycanl lar – M. .) ba lardan ç xd lar, 100- q d r rus is Q zlar qap s t r fd n h r k t keçdi. Onlar n köm yin sol t r fd n bir d st D rb nd sakini d yeti mi di. Bu arada is müridl r özl rininkin köm k üçün fasi- l siz olaraq da lardan enir, m rmi v top at l ri alt nda tarlan qaçaraq keçirdil r. Ruslar süngü döyü ün ir li at lar-at lmaz at ma qazan kimi qaynad ... ki minar d n v m scidd n aç lan ölümcül at l r vv lc d r- b ndlil ri, sonra da ruslar dayand r r... Birincil r geri dönür, ikincil r is donub qal rlar... O snada h r cür t hlük y baxmayaraq, h r iki cinsd n v müxt lif ya lardan olan adamlar n üst-üst s rildiyi D rb nd divarlar - n v damlar n görm y d y rdi” [1, 141-142]. Qaz M h mm d bütün vasit l rd n istifad ed r k, qala müdafi - çil riin müqavim tini q rma a çal rd . Mühasir nin uzanmas qaladak hiss l rin durumunun günd n gün a rla mas na g tirib ç xarm d . Mü- hasir nin sonuna do ru h rd yaranm v ziyy tl ba l Bestujev- Marlinski yaz rd : “... h rd çör k azd r, v z rr q d r d olsa quru ot qalmam d ; iribuynuzlu mal-qara t l f olurdu, atlar ac idil r; gec -gün- düz h rin müdafi sind növb ç k n hali ld n dü mü dü...“ [1, 144]. Mühasir d kil r is gözl dikl ri köm k gecikirdi. Yuxar da qeyd etmi dik ki, qala komendant Vasilyevin qala qarnizonuna köm k gönd r- m k xahi i il general-mayor Koxanovun yan na yollad iki qasidd n biri müridl r t r find n öldürülmü , dig ri is sir al nm d [2]. Buna gör d öz d st si il Qubdend mövqe tutmu Koxanov mühasir haqq n- da yaln z onun dördüncü günü x b r tutmu du. O, D rb ndin mühasir y al nd n e id n kimi qala müdafi çil rinin köm yin t l sir [12, 534]. Rus m nb l rinin yazd na gör , yeni hiss l rin D rb nd do ru h r k ti bar d m lumat alan Qaz M h mm d avqustun 27-d t l m-t - l sik mühasir ni götür r k, geri ç kilm y m cbur olmu du. General- mayor Koxanovun general-adyutant Pankratyev yazd raportundan b l-
65 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu li olur ki, onun d st sinin avqustun 27-si qala traf na çatmas haqq nda x b r tutan Qaz M h mm d müridl rini qalan n mühasir sind n geri ç kmi di [12, 534]. S n dl rd geri ç kil n Qaz M h mm din çoxlu l vazimat, o cüml d n qalaya d rma maq üçün g tirdikl ri 200 n rdivan burada qoydu u bildirilir [9, 534]. General-mayor Koxanovun sözl rin gör , qala qarnizonu il yana h r halisi d müridl r ciddi müqavim t göst rmi di. D rb ndin mühasir si zaman müridl r Kürinsk alay v x tti batalyonun qarovul d st l rini, alay n saman ehtiyat n , evli sg rl rinin ya ad q s b ni da tm , qala yax nl ndak for tad , halinin ba lar n- dak rab zavodlar n , Kürinsk alay n n kazarmas n , s yyar x st xanas n m hv etmi dil r [12, 534]. D rb ndin mühasir si zaman qala müdafi çil rinin verdiyi itkil r- l ba l rus m nb l rinin verdiyi m lumatlar ziddiyy tlidir. Kozubskinin s rind avqustun 23-d n 27-n kimi davam etmi mühasir zaman rus hiss l rind n 6 n f r a a rütb li sg rin öldürüldüyü, 19 n f rin yara- land qeyd olunur [4, 179]. Lakin h min mü llif s rin ba qa bir yerind t kc mühasir nin birinci günü müridl rin ba qala qap s ndan girm k üçün etdiyi c hdin qar s n n al nmas zaman qala müdafi çil rind n 20 n f r kimi öl n v yaralanan oldu unu göst rir [4, 175]. D rb ndin mü- dafi sinin i tirakç s A.A.Bestujev-Marlinski d D rb ndin mühasir si za- man ba tutan qanl döyü l r bar d verdiyi m lumatlardan birind bura- da h r iki cinsd n v müxt lif ya lardan olan adamlar n divarlar v damla- r n üstünd qalaqland qlar n yaz r [1, 142]. Bütün bunlar ruslar n h mi oldu u kimi D rb ndin müridl r t r find n mühasir si zaman da öz itkil rini q sd n az, qar t r fin itkil rini is qat-qat art q göst rm k n - n sin sadiq qald n bir daha sübut edir. Geri ç kil n müridl r D rb nd qalas n n 15 verstliyind mövqe tu- taraq h r növb ti hücum üçün lveri li m qam gözl m y ba lay rlar [9, 535]. Sentyabr n vv ll rind n etibar n müridl rin yeni hücum t hlük si- n qar D rb ndin müdafi sinin gücl ndirilm si istiqam tind lav t d- birl r görülür. lk olaraq buradak rus hiss l rinin say art r l r. General- adyutant Pankratyevin bununla ba l verdiyi mr sas n 42-ci Yeger ala- y n n Köhn amax yax nl ndak 2 batalyonundan, r van karabiner alay n n 1 batalyonundan, 2 müs lman atl alay ndan v 8 topdan ibar t
66 lmi s rl r 61-ci cild qüvv sentyabr n 4-d , r van karabiner alay n n 1 batalyonundan, 3-cü müs lman atl alay ndan v bir topdan ibar t qüvv is sentyabr n 6-da Qubaya do ru h r k t keç r k, sentyabr n 12-d burada birl dikd n sonra D rb nd istiqam tind birg h r k ti davam etdirm li idil r [9, 534]. Oktyabr n vv ll rind n etibar n is Qaz M h mm din D rb nd yürü ünd i tirak etmi “qiyamç ” k ndl rin halisinin c zaland r lmas na ba lan l r. General-adyutant Pankratyev h rbi nazir qraf Çern ev ünvan- lad 1831-ci il 3 oktyabr tarixli raportunda bu bar d qeyd edirdi ki, o, sentyabr n 30-da D rb nd qalas na vard qdan sonra burada 20 topla t chiz olunmu 3500 piyada, 3000 süvarid n ibar t qüvv toplanm d [4, 180]. Pankratyevin bu istiqam td gördüyü t dbirl rin n tic si olaraq, oktyabr n 2-d qiyamç k ndl rin c zaland r lmas m qs dil 3 d st y ayr lm his- s l r onlar n üz rin gönd rilir. Polkovnik Knyaz Dadianinin ba ç l alt nda r van Karabiner alay n n 6 rotas , 3-cü müs lman süvari alay v müs lman könüllül rind n ibar t olmaqla, 2 alt funtlu top v 2 da topu il t chiz olunmu birinci kolonna Xu ni k ndin , 2 top v 2 da topu il t chiz olunmu 42-ci Yeger alay n n 2 batalyonundan, Kurinsk piyada ala- y n n 1 batalyonundan, 1-ci v 2-ci müs lman alaylar ndan ibar t ikinci d st polkovnik Mikla evskinin komandanl alt nda Düv k k ndi istiqa- m tind , polkovnik Basovun komandanl alt nda Ab eron v Kürinsk alaylar n n 7 rotas ndan, Basov Don alay v Quba süvaril rind n ibar t 8 topla t chiz olunmu üçüncü d st Macalis istiqam tind h r k t ba la- y r [10, 536]. General-adyutant Pankratyev qraf Çern ev yazd 1831-ci il 10 oktyabr tarixli növb ti raportunda h min d st l rin üsyanç lara qar u ur- la mübariz apard qeyd edilirdi [11, 537-538]. Qaz M h mm din ba ç l alt nda müridl rin D rb nd olmu yürü ünün qar s n alan Qafqaz komandanl bundan sonra bu h ri bir növ ruslar n imali Qafqazdak möhk ml ndirilmi iqam tgah na çevirdi. Lakin D rb ndin 7 günlük mühasir si heç d izsiz ötü m di. Bu yürü i- mali Qafqazdak rus hiss l rinin iç risind ciddi çaxna ma salmaqla, uzun müdd t yerli halinin xatir l rind ya am d r. Mü llifl rin bir çoxu bu fikird dir ki, Qaz M h mm d D rb nd qalas n ala bilm s d , o m lub olmam , sad c geri ç kilmi dir.
67 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 1831-ci ilin kampaniyas da l lar n Rusiya il k skin h rbi konf- rontasiyas n do urmaqla yana , bütün regionda ks-s daya s b b olmu - du. Qacarlar dövl tin p nah aparm Mustafa xan Qaz M h mm dl gizli laq saxlay rd v üsyan n u urla ged c yi, o cüml d n D rb ndin l keçiril c yi halda “ irvan yal tind i ti a salmal idi” [14, 534-535]. Rusiya h rb tarixçisi, Qafqaz müharib sinin xs n i tirakç s olmu A.L. Zisserman yaz rd ki, D rb ndin süqutu Quba, Nuxa v irvan yal tl rin- d halinin kütl vi üsyanlar na t kan verm li idi [3, 723]. F q t bu yürü ün müv ff qiyy tsizliyi Qafqazda Rusiya hökmranl - na qar ümummüs lman üsyan n n alovlanmas na mane oldu. Çarizm D rb nd bölg sinin strateji h miyy tini Qaz M h mm din yürü ünd n sonra bir daha özü üçün ayd nla d rd v burada müdafi t dbirl rini gücl n- dirdi. Lakin art q mam amilin ba ç l alt nda azadl q müharib si gedi in- d t xmin n 10 il sonra D rb nd traf bölg d yenid n üsyan ba verdi.
M NB V D B YYAT: 1. G - F.F. W . . X. II. – .,1981. 2. [ . W . N I - . : 2007. 168 .// http://ru.convdocs.org/docs/index-461338.html. 3. . . - 1831 . // , 1864, 3 12, . 698-732 4. P K.N. N ! . X -[ -^ , 1906. 468 . 5. U H., P ! , , ! . X.5, . 1- . X , 1889. s. 20 6. . N : H 2- . X. 2.-- .: [ . ., 1983 (L , U ). http://az.lib.ru/b/bestuzhewmarlins_a_a/text_0160.shtml 7. .- . U . U , 9- ! 1831 , FPFP, . VIII. X , 1881. 8. .- . U . ] , 11- ! 1831 , FPFP, . VIII. X , 1881. 9. .- . U . ] , 5- ! ! 1831 , FPFP, . VIII. X , 1881. 10. .- . U . ] , 3- ! ! 1831 , FPFP, . VIII. X , 1881. 11. .- . U . ] , 10- ! ! 1831 , FPFP, . VIII. X , 1881. 12. .- . P .- . U , 30- 1831 , FPFP, . VIII. X , 1881.
68 lmi s rl r 61-ci cild
13. W S.F. P . .: N F S WWW , 1963 14. .- . U . ] , 5- ! ! 1831 . FPFP, . VIII. X , 1881 R. . U [ I -R [ RR H 1831 I (U R Q R H H [ I Z ] R ) H F P F P (FPFP), 1831 I - – . T , 1820- ! N P , ! ! !, , !. Y !, - ! – . H !, - 1831 , , - ! - . S , - ! P . Azizova M.A. DERBENT HIKE GHAZI MUHAMMAD IN 1831 (BASED ON ACTS CAUCASIAN ARCHAEOLOGICAL COMMISSION) On the basis of the Acts Caucasian Archaeological Commission (ACAC), as well as the famous historical literature reviewed Derbent campaign 1831 Gazi- Muhammad - the first imam of Dagestan. It is noted that in the 1820s, the colonial policy of the Russian Empire in the Caucasus has entered a new stage, the hallmark of which is the methodical development of the region, including with the use of harsh measures, which could not but cause deep resentment of the local population. It is stated that the anti-colonial ideological shell started the war Highlanders played Muridism - a mystical branch of Islam. It emphasizes the geostrategic and military- political significance of the ancient Azerbaijani city of Derbent, which of course were riveted gaze of the opposing sides. The article discussed in detail the hostilities that broke out at the Derbent fortress in August 1831, when it pointed out that a large part of besieging the city murids were residents of neighboring Azerbaijani settlements. We concluded that the failure of Derbent campaign prevented ignite general Muslim uprising in the Caucasus.
69 1920-C L GÖYNÜK ÜSYANI
nv r M MM DOV *
Açar sözl r: Ba Göynük, bol evik Rusiyas , sovetl m , üsyan, Q z l Ordu : H I , ! !, - !, , P ! F ! Keywords: Upper Geynuk, Bolshevik Russia, Sovietization, the rebellion, the Red Army
Az rbaycan n bol evik Rusiyas t r find n i al n h yata keçir n XI Ordunun 20-ci, 28-ci, v 32-ci olmaqla üc at c , 1-ci v 18-ci olmaqla iki süvari diviziyadan ibar t 60 minlik qüvv si Bak n tutduqdan sonra bir ay rzind Az rbaycan n bölg l rini d i al edir [13. s.113]. Art q i aldan heç bir ay keçm mi Az rbaycan razisind ki bütün strateji h - miyy tli bölg l r XI Ordu t r find n tutulmu v onun sas qüvv l ri a a- dak kimi yerl mi di: Bak da XI Ordunun q rargah v 28-ci diviziyas , Yevlaxda 32-ci, Az rbaycan n Erm nistanla s rh ddind 20-ci, L nk ran- da is 1-ci v 18-ci Qafqaz diviziyalar , el c d C nubi Qafqaz d mir yolunun Az rbaycan razisi boyu zirehli qatarlar yerl mi di [14. s.144]. Q z l Ordu hiss l ri ilk günd n özl rini bu yerl rin sahibi kimi apa- r r, yerl rd ki hakimiyy t orqanlar olan Q za nqilab Komit l rini saym r, özba na evl rd axtar lar apararaq o urluq, qar t v talanç l qla m ul olma a ba lay r. Q rm z hiss l rin özba nal n n ahidi olmu Az rbay- can Milli Ordusunun zabiti sg r M mm d o lu sg rov-K ng rlinski özünün “Az rbaycan n faci si” adl s rind yaz rd : ”M n s rxo matros- lar n, q rm z sg rl rin v fövq lad komissiya üzvl rinin q ddarl qlar n n ham s n t svir etm k imkan nda deyil m. Talanlar, insanlar n t hqir olun- mas v bu kimi cinay tl r...H r gün özba na apar lan müsadir l r, kütl vi axtar lar...bunlar ham s özünün t dqiqini gözl yir” [12. s.80-81]. Qax m nt q H rbi nqilab Komit sinin s dri Süleymanov Az r- baycan M rk zi H rbi nqilab Komit si, Az rbaycan Kommunist Partiya- s M rk zi Komit si v dliyy komissar . Qarayev gönd rdiyi 28 may
* nv r M mm dov – AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix institutunun apar c elmi i çisi
70 lmi s rl r 61-ci cild 1920-ci il tarixli m ktubunda yaz rd : ”Zaqatala q zas na daxil olmu Ku- ri konun komandanl q etdiyi Xüsusi Qafqaz Diviziyas v Ümumrusiya Fövq lad Komissiyas n n Xüsusi öb sinin h rbi hiss l ri burada k nd- l ri qar t edir, bu zaman qad nlara qar kobud r ftar edilir, evl rd apar - lan özba na axtar lar zaman Quran, müq dd s kitablar ayaq alt na at l r, halinin dini hissl ri t hqir olunur...Bu i l rd erm ni da naklar ndan da istifad olunur. g r bel h r k tl rin qar s vaxt nda al nmazsa bu, tezlikl böyük partlay a s b b olacaq v Sovet hakimiyy tini r b tl qar lam sad xalq ondan üz dönd r c k” [2. s.4]. Varl lardan müsadir olunan evl r sas n erm ni v rus f hl l ri il m skunla d r l rd . Zorak köçürlm l r, müsadir l r v qar tl r az rbay- canl lar n milli ad tl rin v qüruruna tamamil zidd formada h yata keçi- rilirdi. Ordunun cinay tkarl h tta r smi yaz malarda bel qeyd olunur- du. RSFSR-in xarici i l r komissar G. Çiçerin Az rbaycan SSR-in Mos- kvadak s lahiyy tli müv kkili B. ahtaxtinskinin materiallar na istinad n yaz rd : “Bizim Q z l Ordu hiss l rinin yerli komandirl ri Az rbaycan hö- kum ti il q tiyy n hesabla m r, özba na h r k t edir v onlar n himay - darl alt nda tam müst ml k çilik siyas ti yeridilir...” [5. s.13]. Q z l Ordunun az nl Az rbaycanda antisovet üsyanlar n yat r l- mas zaman v sonrak dövrd xüsusi idd t k sb etmi di. 1920-ci ilin mart-iyun aylar nda XI Orduya komandanl q etmi M.K. Levandovskinin 8 iyun tarixli mrind bununla ba l qeyd olunurdu: “...Q z l sg rl rin qar t v soy unçuluqlarda i tirak hallar getdikc daha çox t sbit olun- maqdad r. M scidl rin v müs lmanlar n müq dd s yerl rinin darmada n edilm si nadir hadis deyil”. mrd erm ni amilind n dinc az rbaycanl haliy qar ordu m liyyatlar nda f al istifad fakt da etiraf olunurdu [18. s.163]. Göründüyü kimi Az rbaycanda bol evik özba nal tarixin xüsusi t dqiqata ehtiyac olan n qaranl q s hif l rini t kil edir. Kütl vi h bs v repressiyalarla mü ay t olunan i ala qar çevrilmi xalq n q z b dal as Az rbaycan n müxt lif bölg l rind sovet tarix ünasl nda “b y”, “xan”, “molla” i ti a lar kimi adlarla dam alanaraq üstünd n sükutla keçilmi kütl vi xalq h r katlar n n ba verm sin s b b olur. Bu bar d M. . R - sulzad yaz rd : ” aldan bir ay sonra Az rbaycan d h tli i ala m ruz qald n ba a dü dü...xalq dözm di v üsyan etdi” [15. s.163]. Qeyd et-
71 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu m k laz md r ki, t qdim olunan m qal d ks riyy ti ilk d f elmi dövriy- y y daxil edilmi ilkin m nb l r v arxiv s n dl ri sas nda Az rbaycan tarix ünasl nda ilk d f olaraq 1920-ci ilin iyun ay nda ba vermi Göynük üsyan t dqiqi olunur. Sovet tarix elmi bu m s l l rin üstünd n sükutla keçs d , i al n ilk aylar nda bütün Az rbaycan antisovet üsyan- lar bürüdüyünü s n dl rin yadda ndan silm k mümkün olmad . Bol evik rejiminin ilk dön mind imal-Q rbi Az rbaycanda da sovet hakimiyy tin qar vahid m rk zd n idar olunan üsyan dal as qalx r. Bu bar d m lumat ver n 20-ci diviziya komandirinin 29 may ta- rixli m ktubunda göst rilirdi ki, bölg d ki “Üsyana Haz rl q Komit si”nin Zaqatalada keçiril n toplant s na ged n silahl Nuxa sakinl ri tutulmu dur [7. s.128 arxa]. yirminci diviziya komandirinin sözüged n m lumat nda Q z l Ordu hiss l rinin Nuxa h rin s nm üsyanç lar ç tinlikl m lub ed r k h rin imal hiss sin n zar ti l keçirm sind n sonra [7. s.117] h rin giri v ç x lar n n ba land göst rilirdi. Buradan Zaqatala, Yevlax v amax istiqam tind ged n yollar ordu hiss l ri t r find n tutulur, bütün n zar t m nt q l rind pulemyotlar qoyulmaqla silahl qruplar yerl dirilir. Q z l Ordu hiss l rinin özba nal qlar ndan da lara qaçan dinc halinin qar s amans zl qla al nmaqla onlar n t rksilah olun- mas h yata keçirilir [7. s.128]. Bundan sonra h rin bir hiss sini l ke- çirm y müv ff q olmu q rm z hiss l rd n bir eskadron Nuxada saxla- n laraq dig r qüvv l r Zaqatalaya do ru h r k t ba lay r [10. s.40]. Nuxa üsyan n n yenid n alovlanmas ndan ehtiyat ed n Q z l Ordu komandanl eyni zamanda h rbi hiss l rin c lb edilm si il q zada c za t dbirl ri h yata keçirir. N tic d üsyanda i tirakda t qsirl ndiril n 17 n f r güll l nir, bir qrup Nuxa sakini is h bs olunur. II atl korpusunun komandiri V.F. Vodopyanov iyunun 7-d komandanl a gönd rdiyi teleq- ramda Nuxa q za sakinl rind n siyah üzr qeydiyyatda olan 80 d d rus, 15 Avstriya, 11 frans z, 80 türk, 3 yapon modelli tüf ng, 20 türk, 58 Rusi- ya modelli berdanka tipli tüf ng, 6 vinçester tipli tüf ng, 6 naqan sistemli tapança v çoxlu sayda müxt lif ölk l rin istehsal olan patronun götürül- m si bar d m lumat verirdi [6. s.28]. Nuxa q zas nda haliy qar h yata keçiril n c za t dbirl ri iyu- nun vv ll rind n burada üsyan n yenid n alovlanmas na s b b olur. Q z l
72 lmi s rl r 61-ci cild Ordu q rargah ndan veril n operativ m lumatlardan b lli olur ki, bu za- man Nuxa q zas ndak üsyan n m rk zi Ba Göynük idi. Arxiv s n dl rind h min vaxt Ba Göynük, Ba abal d v A a abal d k ndl rind ki üsyanç qüvv l rin say n n 700 n f r çatd qeyd olunurdu[6, 29 arxa; 9, 84]. Nuxa q za h rbi komissar sg rov v s f r- b rlik öb sinin r isi Puçkovun haz rlad qlar “Göynük rayonunun siyasi- iqtisadi xarakteristikas ”nda da bu rayonun 1920-ci il üsyan nda yax ndan i tirak etdiyi göst rilirdi [11. s.13 arxa]. Buna gör d lav yard m g l n kimi üsyanç lar n ir lil m sinin qar s n n al nmas bar d veril n xüsusi göst ri d Nuxa q zas ndak üsyan m rk zi olan Ba Göynüyün tutulmas n n son d r c vacibliyi vur ulan rd . Bu m qs dl 7-ci Qafqaz diviziyas n n komandiri Xmelkova üç alayla üsyanç lar n h r k tinin qar s n inçay x ttind almaq, buradak Q z l Ordu hiss l rinin sa cinah n n t hlük sizliyinin t min edilm si m qs dil Ba Göynüyü tutmaq, bununla da da lardak sas yüks klikl ri l keçirm k mr olunurdu [6. s.5]. Ba Göynüyün tutulmas istiqam tind görülmü haz rl qlar ç rçi- v sind ilk olaraq m liyyata r hb rlik ed c k q rargah yarad l r. Nuxada yerl dirilmi bu q rargah n t hlük sizliyinin t min edilm si m qs dil verilmi göst ri d h rd bir ehtiyat alay yerl dirm k, qaladak bütün qüll l rd 8 pulemyotla t chiz olunmu güclü qarovulxanalar (zastavalar) t kil etm k mr olunurdu. Yeqorov h rin komendant t yin olunur. Nu- xaya zirehli qatarla kommunist d st si gönd rilir, k fiyyat aparmaq m q- s dil aeroplanlar ayr l r. Ba Göynük m liyyat na haz rl qlarla ba l verilmi xüsusi mrd göst rilirdi ki, II atl korpusunun v 7-ci Qafqaz diviziyas n n bütün arxa c bh qurumlar , iyunun 11-i saat 20-d n gec ol- mayaraq Nuxa qalas na köçürülm lidir. Diviziya komandiri Xmelkova h rd yerl dirilmi alaydan h m asayi i qorumaq, h m d qaladak hiss l r köm k m qs dil istifad etm k s lahiyy ti verilirdi [8. s.24; 6. s.19-20 arxa]. Üsyanç lar da öz növb sind mövqel rinin möhk ml ndirilm si üçün mü yy n t dbirl r görürl r. Bel ki, iyunun 11-d onlar n çoxsayl qüvv l ri (onlardan 1000 n f ri süvari idi - .M.) t r find n Q z l Ordu hiss l ri Yuxar Malax, mb rçay istiqam tin s x d r lsalar da, üsyanç -
73 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu lar bundan sonra hücumu davam etdirm y r k l keçirdikl ri mövqel ri möhk ml ndirm kl m ul olurlar [6. s.4]. Q z l Ordu komandanl ndan veril n 15 iyun tarixli mrd d üsyanç lar n Qaxingiloy, Almal v lib yli istiqam tind ki mövqel ri möhk ml ndirdiyi, sas c bh x ttinin in çay boyunca yerl diyi üsyan- ç qüvv l rin sa cinah n n Q pçaq, sol cinah n n is Baqqal-Cunut da lar boyunca uzand bildirilirdi. mrd üsyan ba ç lar t r find n h l iyu- nun 9-da onlar n n zar tind olan k ndl rd 15-66 ya l halinin s f rb r- liyini keçirdiyi qeyd olunurdu. Üsyanç lar n Ba Lay sq v Ba Göynük aras ndak d r d mövqe tutan qüvv l rinin say 300, Göynük, A a abal d v Ba abal dda is 400 n f r çatd göst rilirdi. S n dl rd n b lli olur ki, üsyanç lar n s ralar nda milli ordunun keçmi sg r v zabitl ri d var idi. Samuxdan Hac bala b yin ba ç l alt nda 2 pulemyotla silahlanm süvari d st d üsyanç lar n q rargah n n yerl diyi lib yli k ndin g lmi di. Eyni za- manda üsyan rayonunda nuxal zabit M mm d b yin ba ç l q etdiyi 300 n f rlik d st nin d f aliyy t göst rdiyi bildirilirdi [9. s.84; 6. s.29-29 arxa]. Üsyanç lar n kifay t q d r güclü mövqel r malik oldu u q rm z ordu komandanl t r find n d etiraf olunurdu. Q z l Ordu komandanl - n n iyunun 14-n olan operativ m lumat nda bununla ba l deyilirdi: “R qib ba l ca olaraq Ba Göynük v Ba abal d rayonunda güclüdür. Hal-haz rda bizimkil r 38-ci kommunist d st si v 39-cu alay n hiss l ri il h min rayonda r qibi m lub etm y çal r. Lakin mövqenin lveri - siz olmas s b bind n h l lik müv ff qiyy t qazana bilmirl r. 37-ci Qaf- qaz alay geri ç kilib. At ma gedir” [8. s.11]. H min gün q rm z hiss l rin Ba Göynük k ndini tutmaq üçün etdiyi c hdin qar s üsyanç d st t r find n al n r. Üsyanç lar q rm z hiss l rin hücumlar n m rdlikl d f edirl r. Q z l Ordu komandanl n- dan veril n m lumatda bu döyü zaman Göynük üsyanç lar n n itkil rinin 60 - 70 n f r oldu u göst rilirdi. Bununla bel onlar Göynük u ursuzlu- unun s b bini da l q razid süvari hiss l rin h r k tinin ç tin olmas , m liyyat u urla ba a çatd rmaq üçün ayr lm piyada qüvv l rin yet rli olmamas kimi b han l rl izah etm y çal rd lar [8. s.52 arxa].
74 lmi s rl r 61-ci cild T r fl r aras nda h lledici döyü iyunun 15-d ba verir. Q z l Ordu komandanl n n yuxar da göst ril n m lum mrind döyü ün n ti- c si olaraq h min gün ax am saat 6-da üsyan m rk zi olan Ba Göynük v Ba abal d k ndl rinin tutuldu u bildirilirdi [9. s.84; 6. s.30]. K ndin al nmas ndan sonra Xmelkovun ba ç l alt nda VII Qaf- qaz diviziyas n n hiss l ri Ba Göynükd yerl dirilir. traf k ndl r ç kil r k müqavim ti davam etdir n Ba Göynük üsyanç lar n n n zar - tind olan bu mövqel rin d l keçirilm si m qs dil II atl korpusunun komandiri V.F. Vodopyanovun verdiyi mr gör 58-ci piyada briqada komandiri Todorskinin komandanl alt nda 13 topla t chiz olunmu 9 batalyon, 4 eskadrondan ibar t qüvv l r iyunun 16-da Ba Göynükd mövqe tutmu Xmelkovun Qafqaz diviziyas n v z etm li, bundan sonra Bil cik, mb rçay, Qaxingiloy istiqam tind h r k t etm kl in k ndin n zar ti l keçirm li, lisuya h r k t edib da lara ged n yol v c rlar tutmal idi. Qafqaz diviziyas n n komandiri Xmelkova is s r ncam ndak 4 topla t chiz olunmu 12 eskadron qüvv il iyunun 17-i s h r tezd n A a Göynükd mövqe tutmaq, müqavim t göst r nl ri amans zl qla m hf etm k, t slim olanlar t rksilah ed r k arxaya gönd rm k mr olunmu du [9. s.84]. Nuxa q zas nda 1920-ci ilin may-iyun aylar nda ba vermi üsya- n n yat r lmas ndan sonra onun qal qlar n n aradan qald r lmas b han si il burada kütl vi h bs v qar tl r h yata keçirilir. Bölg d ki siyasi v ziy- y t bar d 1920-ci ilin avqust ay na olan m lumatda h l d h bsl rin davam etdiyi bildirilirdi [1. s.22]. Bu arada Nuxa v Zaqatala q zalar nda ba vermi üsyan n yat r l- mas ndak xüsusi xidm tl ri olmu Q z l Ordu komandirl rind n bir qrupu Az rbaycan nqilab Komit si t r find n t ltif olunur. Az rbaycan nqilab Komit sinin 1920-ci il 31 oktyabr tarixli mrind bu bar d deyilirdi: “Üsyan n yat r lmas nda qeyri-adi c sar t v hün r göst r n XI Ordu ikin- ci atl alay n n komandiri Vasili Fyodoroviç Vodopyanov q sa müdd td bu yerl rd Sovet hakimiyy tini b rpa etdi. H tta Zaqatalada ölüm hök- mün m hkum olunmu kommunist yolda lar azad edildil r”. V.F. Vodopyanovun “ ksinqilabi üsyanlar n yat r lmas ndak xsi xidm tl ri v hün ri Az rbaycan nqilab Komit si t r find n yüks k qiym tl ndiri- lir”, f hl -k ndli hökum ti qar s nda v zsiz xidm tl rin gör Az rbay-
75 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu can Sovet Sosialist Respublikas n n “ r f ni an ” ordeni il t ltif edilir [17. s.172]. S n dl rd n b lli olur ki, üsyan n yat r lmas ndan sonra bel uzun müdd t bölg d sabitliyi b rq rar etm k mümkün olmam d . Zaqatala qarnizonunun h rbi komissar evyakovun s drliyi il q zadak h rbi hiss komandirl rinin i tirak yla keçirilmi mü avir nin q rar na sas n h min ilin noyabr n 11-n keç n gec ksinqilabi çevrili in t kil edilm si ittiham il Nuxa-Zaqatala bölg sinin 90-a q d r m sul sovet i çisinin h bs olunmas da bunu dem y sas verir. Lakin h bs olunmu kommu- nistl rin i l rin bax lmas m qs dil t kil olunmu Az rbaycan Kom- munist (bol evikl r) Partiyas M rk zi Komit sinin Bünyadzad , Dum- badze, A ukin v bilovdan ibar t Fövq lad stintaq Komissiyas n n iclas nda onlar n çoxunun i l rinin H rbi nqilab Tribunal na verilm si v özba na h bsl r aparm evyakov, Serebryakov v Mi inin h bs olun- mas q rara al nm d [3. s.38-41; 4. s.19]. Sovet hakimiyy tinin ilk ill rind bol evik i al na qar Göynük- Nuxa il yana bir s ra bölg l rd d üsyanlar, h y canlar, ç x lar ba vermi di. Ba vermi xalq müqavim t h r kat n n bir s ra m lubiyy t s b bl ri olmu dur ki, onlardan bu üsyanlar aras nda rabit nin, laq nin dem k olar ki, çox z if olmas , üsyanlar n p rak nd kild , müxt lif vaxtlarda ba verm sini ilk növb d qeyd etm k laz md r. Bu da XI Ordu komandanl na h min üsyanlar növb il ayr -ayr l qda yat rma a imkan verir. G nc , Nuxa, Qaraba v Zaqatala bölg l rind ki üsyanlardan biri- nin m lub edilm sind n sonra üsyanç qüvv l rin dig r üsyan rayonuna keçm m si d sözüged n rabit sizliyin t zahürü idi; ikincisi, bu üsyanla- r n vahid m rk zd n idar olunmamas onlar n p rak nd liyini gücl ndi- r n sas amill rd n biri idi; üçüncüsü, q rm z hiss l rin talanç l n tic - sind var-yoxdan ç xar lm hali üsyanç lara laz mi d st yi ver bilm - mi di. Onlar n bir hiss si h l d t r ddüd içind idi; dördüncüsü, müs l- man halinin ksin olaraq, yerl rd ki erm nil r v ruslar dem k olar ki, ham l qla q rm z hiss l rin t r find üsyanç qüvv l r qar vuru mu - du. Bu amilin d üsyanlar n m lubiyy tl n tic l nm sind mü yy n q - d r rolu olmu dur; be incisi, üsyanç lar k nardan, ilk növb d Türkiy v Gürcüstandan ümid etdikl ri köm yi d ala bilm dil r; alt nc s , üsyanç qüvv l rin silah-sursat c h td n t chizat n n qar t r fl müqayis d z if
76 lmi s rl r 61-ci cild olmas v q rm z hiss l rin say üstünlüyü d üsyanlar n m lubiyy tind h miyy tli rol oynam d . Üsyanlar n ham s artilleriya v aviasiyan n c lb edilm si il yat r lm d [16]. 1920-ci il Göynük üsyan n n m lubiyy tin baxmayaraq, onun Az rbaycan n istiqlal sava tarixind xüsusi yeri var. Bu üsyan Az rbay- can xalq n n kütl vi mübariz zminin ölm diyini, laz m g ldikd onu göst rm y qadir oldu unu sübut etdi. Bunu bu bölg d ellikl kollektiv- l m y qar ba vermi 1930-cu il Göynük üsyan da bir daha yani kild göst rdi. M NB V D B YYAT 1. Az rbaycan Respublikas Dövl t Arxivi (ARDA), f. 27, siy. 1, i 694 2. ARDA, f. 410, siy. 1, i 27 3. Az rbaycan Respublikas Prezidentinin l r dar si Siyasi S n dl r Arxivi (ARP SSA), f. 1, siy. 1, i 124 4. ARP SSA, f. 1, siy. 2, i 135 5. R fiyev B. Aysberqin sualt hiss si. Bak , “Az rn r”, 1995 6. Rusiya Dövl t H rbi Arxivi (RDHA), f. 195, siy. 3, i 228 7. RDHA, f. 195, siy. 3, i 232 8. RDHA, f. 195, siy. 3, i 324 9. RDHA, f. 7717, siy. 1, i 18 10. RDHA, f. 7717, siy. 1, i 72 11. RDHA, f. 25873, siy. 1, i 838 12. F -P F. X ! F . // L “[ ”, 1990, 33 (4), .68-87 13. G F.. S P P ! F !. 1918-1945 . M , «H », 2007 14. H . . I! ! (H !). // L “H !” 1928, 32, . 142-158 15. I .G. P ! H F . G , «c », 1997 16. F WW . W . G , «F - », 1940 17. N ! [I F W F . (1920-1921). G , «F », 1989 18. .W. : F - ! 1918-1922 . ., « NP», 2006
77 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu
c.R IE H 1920 (R W ! ! S -M 1920 , H I . H , - , ! - !. H ! I - ! 1920 . S , , - , , ! ! - ! W F !. E.Mammedov GEYNUK REBELLION 1920 SUMMARY Sovietization of the region was the main cause of the population uprisings of Nukha-Zagatala district in 1920, the center of which was Upper Geynuk. In the present article, based on archival material, much the first time introduced into scientific circulation, examines the progress and results of national performances. For the first time in the historiography disclosed the reasons for the defeat of the Geynuks uprising 1920. We pointed out that the fragmentation, the lack of unified leadership, poor equipment of weapons, poor communication with other similar revolts in northern Azerbaijan warrant the failure of the action.
78 RUS QAYNAQLARINA GÖR CAR-BALAK N CAMAATLI.ININ RAZ S , HAL S V ONUN M .UL YY T
rad M MM DOVA *
Açar sözl r: Car-Balak n camaatl , rus arxiv s n dl ri, polkovnik Kose- bu, idar sistemi, satatistik m lumatlar. Keywords: Jar-Balaken community, documents of Russian archives, Colonel Kosebu, management system, satatistic data. : -G , - , P , !, - !.
Rusiya Federasiyas n n müxt lif arxivl ri d dax l olmaqla, rus qaynaqlar Car-Balak n camaatl n n co rafi razisinin, halisinin say, etnik, konfessional t rkibinin, k nd t s rrüfat n n, vergil rinin v silahl qüvv l rinin öyr nilm si bax m ndan h miyy t k sb edir. Rusiya mperi- yas n n C nubi Qafqaz i al prosesind rus m murlar v h rbçil rinin t rtib etdikl ri statistik t svirl r ara d r lan Car-Balak n camaatl n n ra- zisi, halisi v m uliyy ti haqq nda mühüm m lumatlar verm kd dir. Bel t svirl rd n biri d 1825-ci ild polkovnik Kosebunun t rtib etdiyi “Car (m nb d Çar yaz lm d r) mülkl ri haqq nda statistik m lumat- lar”d r [14, vv. 1-11 arxa]. S n dd polkovnik Kosebunun Car mülkl ri- nin s rh dl ri, burada ya ayan hali v onun m uliyy ti, al nan vergil r v s. haqq nda m lumatlar yer al r. Kosebuya gör Car camaatl n n torpaqlar “uzununa 60 verts ya- x n v enin d el o q d rdir. imaldan carl lar bütün Kaxetiya boyunca uzanan da silsil si, lisu sultan n n razisi v Nuxa yal ti il h ms rh d idi. Da silsil sinin arxas nda bu xalqlar ya ay rd : Balak n k ndinin qar- s nda – çurmutlar, Kaxetiya k ndinin qar s nda – Keserexlar, Car k n- dinin qar s nda – Kalallar, Muxaxi k ndinin qar s nda Mi mi l r, Cinix k ndinin qar s nda Kusurlar, rqd n onlar n mülkl rini lisu sultanl n-
* rad M mm dova – t.ü.f.d., AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun “Ümumi tarix” öb sinin apar c elmi i çisi
79 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu dan ay ran Qap çay çay il , c nubdan S naq q zas na m xsus Alazan v Kizix çay il , q rbd n carl lar n s rh ddi qeyri-mü yy ndir. B zil ri s rh d olaraq Kaxetiyan n özünü, b zil ri is Laqodexi m nt q sini, çoxlar is Naçal mir çay n s rh d olaraq q bul edirl r. Bel ki, Balak n k ndl ri v Kaxetiya aras nda yerl n (60 verst) bütün torpaq sah si art q çoxdand r ki, m skun olmad ndan, ondan h r k s mübahis siz istifad ed bil rdi [14. v. 2 arxa]”. Onu da qeyd etm k laz md r ki, polkovnik Ko- sebunun m lumatlar heç d bütün Car mülkl rin daxil olan k ndl ri ha- t etmir. Ona gör d Kosebunun t svir etdiyi Car-Balak n camaatl n n s rh dl ri ad ç kil n mülkl rin h qiqi razisinin daxilind qalm olur. Bel ki, dig r m nb nin m lumat na gör , Car-Balak n camaatl Alazan d r si il Samur aras nda yerl irdi [7. s.35]. .P. Kovalevskinin yazd na gör “Ba Qafqaz da silsil si il Alazan çay aras ndak Kaxetiyan n i- mal- rq hiss sind yerl n kiçik sah c nubdan ki xanl il s rh d- dir. ndi o Zakatala vilay ti adlan r. Bu sah nin c nub- rq hiss sind li- su sultanl meydana g lmi di, qalan hiss sini is alt nahiy d n (volost) ibar t primitiv respublika t kil edirdi [8, s. 82]”. Dig r m nb nin m lu- mat na gör is Car dair si C nibi Qafqaz n yan v ön da lar aras ndak vadid , Alazan çay n n sol sahili il Samur aras nda yerl irdi v t rkibin 17 k nd daxil idi: 1. Balakak (Balak n - .M.), 2. Ma tsex, 3. Çar (Car - .M.), 4. Tala, 5. Kankurau, 6. Mi ni , 7. liabad, 8. Çinix (Cinix – .M.), 9. Quluk, 10. Qax, 11. llezu ( lisu – .M.), 12. Saxur, 13. Varxian, 14. Tsenqinux, 15. Latexi, 16. Çinix (Cinix – .M.), 17. Quluk [6. s.124]. Gö- ründüyü kimi m nb d Quluk v Cinix k ndl rinin ad iki d f qeyd olun- mu dur. Bunu iki s b bi ola bil r. Ya mü llim yanl l qla bu k ndl rin ad - n iki d f yazm d r, ya da bu adlarda iki k nd mövcud oldu u üçün mü - llif onlar n ad n iki d f qeyd etmi dir. German da Car-Balak nd n b hs ed rk n bu k ndl rin ad n iki d f ç kdiyi üçün bu razid Cinix v Quluk k ndl rinin h r sind n ikisinin mövcud olmas q na tin g lm k olar. German n yazd na gör , t r k m n tatarlar n n sahib olduqlar Qafqaz da lar n n rq t kl ri, Boynak, D rb nd v Utami yax nl nda- k q rb d niz sahill ri, el c d bütün c nub ön silsil y , Alazan v ya Ka- xetiyadan X z r d nizin d k olan razil rin bir qismi qubal F t li xana, dig r qismi is nuxal Huseyn xana m xsus olmu dur [6. s.111-112]. G.German Alazan çay n n sol sahili il Samur çay aras nda yerl n Car
80 lmi s rl r 61-ci cild camaatl na aid olan Balak n, Ma tsex, Car, Tala, Kankuray, Miçni , Alaba , Çinix (Cinix – .M.), Quluk, Qax, llezu ( lisu – .M.), Saxur, Varxuan, Tsenqinux, Latexi, Çinix v Quluk k ndl rini yanl olaraq l z- gil r aid edir. Mü llif h mçinin yanl olaraq Car hakimin tabe olan Alaba , Qax, Vatxqar v nnqnux k ndl rinin halisini gürcü adland r r. German onlar n gürcü ad t n n si il dem k olar ki, ox arl n n olmas - n , böyük ks riyy tinin müs lman olduqlar n , b zil rinin is dinsiz ya a- d qlar n yaz rd . German yuxar da ad ç kil n k ndl rd n ba qa da da tikilmi olan “G l s n, gör s n” qalas nda oturan Hac Ç l biy m xsus bir neç k ndin d mövcudlu unu, Car mahal n n halisinin müs lman olub sünni t riq tin m xsus oldu unu, bu mahalda 1500-d k döyü çü ol- du unu qeyd edir [6. s.124-125; 2. s.102]. Onu da qeyd etm k laz md r ki, Car mahal l zgil rin ya ad v ya müs lman q bul etmi gürcül rin m sk ni olmam d r. Bu razil r Car-Balak n camaatl n n mülkl ri sa- y l rd v bu camaatl n döyü çül ri qar s nda tab g tir bilm y n Kartli-Kaxeti çar rakli h r il onlara 60 mind n 100 min rublad k bac öd yirdi [5. s.119]. Bu mahal n halisi olan avar, saxur v mu allar türk m n lidirl r, ingiloylar is heç d gürcüd n dönm deyil, q dim alban soykökün ba l müst qil etnos (gel, gelou) olmu dur [1. s.108.]. Tarixi Car-Balak n camaatl n n razisi hal-haz rda Az rbaycan Respublikas - n n imal-q rb torpaqlar n hat edir. German Koyzu çay n n yan nda yerl n Aku a mahal n rq t - r fd n hat ed n otemi v imal t r fd n hat ed n Qubdend halinin tatar dilind dan d qlar n yaz rd [6. s.130]. A.P.Tormasovun m lumat na gör 1811-ci ild Car-Balak nd 16 min ail ya ay rd , h r iki cinsd n olan sakinl r is 96 min n f r t kil edirdi [13. v. 1; 15. s.327]. Polkovnik Kosebunun yazd na gör , 1825-ci ild qluxodarlar (bu Kaxetiya yax nl nda ya ayan xalqlar n: çurmutlar, keseruxlar, kalallar, mi mi l r, kusurlar, saxurlar n ümimi ad idi) 5 camaatl a: Car, Balak n, Tal, Muxax v Cinix bölünürdü; onlar n h r birind n as l olan mü yy n sayda k ndl r var idi v özl rini is mülk dar adland r rd lar. H r camaat- l n eyni hüququ var idi, lakin Car camaatl o biril rind n qüdr tli v varl idi. Car camaatl na 20 vergiöd y n k nd daxil idi. Kosebunun yaz- d na gör , Car, Zaqatala v Qoqami bir k ndi t kil edirdil r v 1260
81 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu h y td n ibar t idil r. Bu camaatl a m nsub olan dig r 20 k ndd ümu- milikd 1861 h y t var idi [14. vv. 2 – 3 arxa]:
Car Car Car H y t- H y t- camaatl / na camaatl / - camaatl / na H y tl rin l rin l rin tabe olan na tabe olan tabe olan say say say k ndl r k ndl r k ndl r 30 Çobanqulu 30 Tosmal 60 Padar
Musuli (Mosul Keymuri 50 Babal 8 200 – .M.) Qaraç ni 160 liabad 360 30 Verxuani (Karaçani) Böyük Laici 60 Almal 360 Kürd mir 20 (Lah c .M.) Kiçik Laici Yengiyan 15 L l li 300 30 (Lah c – .M.) (Engiyan) 20 Zaqani 60 Boy hm dli 8 Qoqarno
20 k ndd Qarapalduri 30 Kinderqalo 30 1861 ümumilikd
Bundan ba qa Car camaatl na T ngin xutorlar (iç risind sahibi- nin evi v t s rrüfat olan ayr ca mülk – .M.) da m xsus idi. Ümumilikd Car camaatl na daxil olan h y tl rin say 3121 idi [14. v. 2. – 3 arxa; 11. s.97]. Göründüyü kimi Car camaatl Car-Balak n camaatl halisinin 38,1 %-ni t kil edirdi. T.N. Yai nikov Car camaatl n n co rafi v ziyy tini bel t svir edirdi: “Bu camaatl qda sas olan Car k ndi da silsil sinin c nub eni i bo- yunca, d r d n Katex tökül n kiçik çay n ç x nda yerl ird [16. s.301]. Yai nikova gör , Balak n camaatl Cardan q rbd , onun 25 vers- tliyind , A a Kaxetiyan n s rh dl rinin yax nl nda yerl irdi [16. s.301]. Polkovnik Kosebunun m lumat na gör , Balak n camaatl na Ba- lak n, Sablovani v Sandrislevi daxil idi v 800 h y td n ibar t idi. Bu camaatl q dig r camaatl qlardan ona m xsus olan heç bir k ndin olmamas il f rql nirdi [14. v.3 arxa]. Balak n camaatl Car-Balak n camaatl - n n halisinin 9,8% t kil edirdi.
82 lmi s rl r 61-ci cild T.H. Yai nikov Tal camaatl n n Cardan rqd , dem k olar ki, onun yax nl nda yerl diyini yaz rd [16. s.301]. 800 h y td n ibar t olan Tal v Qargil Tal camaatl ad alt nda bir k ndd birl irdi. Bu ca- maatl a tabe olan 4 k ndd h y tl rin say 610 idi: 1. Mu anl – 300, 2. Paldar – 140, 3. Q ndax – 140, 4. K p n kçi - 30 [14. v.3 arxa]. Ümu- milikd Tal camaatl nda h y tl rin say 1410 idi, bu da Car-Balak n ca- maatl n n halisinin 17,2% dem k idi. Muxax camaatl Tal camaatl ndan sa da yerl irdi [16, s. 301]. 800 h y td n ibar t olan Muxax camaatl na 230 h y td n ibar t 2 k nd (Bazar – 30 h y t, Çardaql – 200 h y t) m xsus idi [14. v. 3 arxa]. Bu m lumatdan görünür ki, Muxax camaatl nda 1030 h y t var idi v onlar Car-Balak n camaatl halisinin 12,5% t kil edirdil r. T.N. Yai nikov Cinix camaatl n “ rqd onu ki yal tind n ay ran Qay nl -G bi (Kainli-Kebi) çay v C bli-Saz bataql nad k uza- nan”, lisi Sultan n n mülkl ri il s rh dd yerl dirir [16, s.301]”. Cinix camaatl 800 h y td n ibar t idi v ona m xsus olan 3 k ndd 90 h y t var idi: 1. L l pa a – 30; 2. udullu – 40; 3. Marsan - 20 [14. v.3 arxa]. Bel ki, Cinixd ümumilikd 890 h y t var idi v Car-Balak n camaatl - n n halisinin 10,9%-ni t kil edirdi. Bel likl , Car-Balak n camaatl nda mülk dar v icman n tabeli- yind olan h y tl rin say 7251 idi ki, bu da ümumilikd camaatl n halisinin 88,6%-i dem k idi. Kosebuya gör , bundan ba qa heç bir camaatl a daxil olmayan v tabeçiliyind k ndl rin olmad k ndl r var idi. Bu k ndl rin say 9 idi v ümumilikd 930 h y td n ibar t idi. Bu da Car-Balak n camaatl halisinin 11,9% t kil edirdi [14. v. 4]:
Heç bir camaatl /a m xsus H y tl rin Heç bir camaatl /a m xsus H y tl rin olmayan k ndl r say olmayan k ndl r say Katex 300 Amasxari 40 Matsex 300 Sapinço 40 Qaracal 50 Me rexi 140 Kapidara (Qap d r - .M.) 30 Kusur 10 Cincibaxi (Cinciba – .M.) 20 Ümumilikd 930 Bu azad k ndl rin h r biri yax nl qda yerl n camaatl n himay - sin s n r v h m q nim tin bölünm sind , h m d x zin mük ll fiy- y tl rinin öd nilm sind onlarla birlikd i tirak edirdil r. Bel ki, Katexi,
83 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Matsexi, Qaracal v Qap d r k ndl ri Car camaatl n n, Cincibaxi, Amasxari, Sapinço v Me rexi k ndl ri Muxax camaatl n n, Kusur k n- di is Tal camaatl n n himay sin s n rd [14. v. 4]. Bel likl , m nb nin m lumat ndan ayd n olur ki, 1825-ci ild Car mülkl rind ümumilikd 8181 h y t var idi. g r h y tl rin say n yeddi- y vursaq (müs lman ail l rinin çoxu aql olmas n n z r alaraq), onda Car mülkl rind 57267 n f r müs lman hali ya ad m lum olur. Car mülkl rinin 1825-ci ild ki müs lman halisinin say n 1811-ci ild ki ha- lisinin say il müqayis etdikd , 1825-ci ild halinin 1811-ci il nisb t n 38733 n f r azald n mü ahid etm k olar. Dem li, Car mülkl rininin müs lman halisinin azalmas ba vermi dir. Bu Car-Balak n camaatl razisind ged n h rbi m liyyatlar n v ruslar n müst ml k siyas tinin n tic sind ba vermi dir. M s l n, 1803-cu ild Balak nin al nmas za- man ba ver n döyü l rd 500 avar öldürülmü v qad nlar da daxil olmaqla yüzd n çox mülkü hali sir al nm d [3. s.116]. 1826-1830-cu ill rd Car-Balak n camaatl nda 8906 müs lman evi qeyd al nm d r [9. s.254; 16. s.300-303; 10. s.61]. Dig r m nb nin m lumat na sas n is XIX srin 30-cu ill rind Car-Balak n camaatl n- da 13389 ev, 46680 n f r is ki i vard [12. I h., s. 22]. Polkovnik Kosebu Car mülkl rind silahl qüvv l rin say v silah n növü haqq nda da m lumat vermi dir. Azad k ndl r d daxil olmaqla, 5 c miyy ti t kil ed n bütün k ndl rd 8181 h y t qeyd alan Kosebu h r ail d 3 silahl ki i olmas n t xmin ed r k, bütün silahl adamlar n say n n 24543 oldu u q na tin g lir. Polkovnik Kosebu carl lar n h mi orta muzdla 6 min silahl adama malik ola bilm l rini n z r alaraq, ümumilikd könüllü (qeyri-nizami) silahl adamlar n say n n 30 min (5 min d k süvari) çata bil c yini t xmin edirdi. Kosebunun fikrinc , carl lar heç bir zaman bu q d r silahl qüvv toplamaq v bir yerd h r k t etm k iqtidar nda deyildil r. sas d st (toplanma) h mi Zaqatalada olurdu v bura trafdan g l nl rl birlikd silahl lar n say 10 min n f ri ötmürdü [14. v. 4 arxa]. Dig r m nb nin m lumat na gör , XVIII srin 70-ci ill rind Car dair sind silahl adamlar n say 1500 n f r d k idi [6. s.125]. Car mülkl ri co rafi mövqeyin , y ni Car Zaqataladan ay ran ra- zinin h dd n ziyad me lik olmas na, s ld r ml da lar v da istehkam- lar n növün gör al nmaz say l rd . Kosebu rus qo unlar n n üç d f Car
84 lmi s rl r 61-ci cild mülkl rin yax nla d n , lakin, bir d f d olsun Zaqatalan tutma a q rar verm dikl rini qeyd edir. Kosebu Car mülkl rind ham n n tüf ng v x nc rinin, yaln z b zil rinin q l nc v tapanças n n oldu unu bildirirdi [14. vv. 4 arxa – 5]. Polkovnik Kosebu Car mülkl rind ya ayanlar n müs lman olduq- lar n xüsusil vur ulay r. Onun yazd na gör “Car mülkl rind yerli müs lmanlar halinin 2/3 hiss sini t kil edir v tatar (Az rbaycan türkl ri rus m nb l rind bel adland r l rd – .M.) dilind dan rd lar. Kosubu Car mülkl rind ya ayan ingiloylar n vv ll r xristian oldu unu, sonradan slam dinini q bul etdikl rini bildirir. Polkovnik Kosebu oval qda yerl n bütün k ndl rin nqiloy adland r ld n , lakin bu k ndl rin iç risind tatar (Az rbaycan – .M.) dilind dan an 17 k ndin oldu unu qeyd edir: 1. Ço- banqulu, 2. Keymuri, 3. Bazar, 4. Almal , 5. L l li, 6. Qoqly rno (Göyl r- ni), 7. Katalparax, 8. Kinderqalo (Q nd r a?), 9. Boy hm dli, 10. Patara (Böyük - .M.) Lah c, 11. Didi (Kiçik - .M.) Lah c, 12. Kurdamuri (Kür- d mir – .M.), 13, Padari, 14. Paldaro (Bald r – .M.), 15. Mu anl , 16. Babal , 17. Karapalduri (Qarabald r – .M.). Oval da yerl n dig r k ndl rin sakinl ri ingiloylar idi [14. v. 5-5 arxa; 11. s.97]. Kosebu Car mülkl rinin idar sistemini trafl t svir edir k, carl - larda zad gan v yaxud silzad (kübar) - xalq idar sisteminin oldu unu bildirir. Car mülkl rind bütün k ndl r k ndxuda t r find n idar olunur- du, as l v azad k ndl rd is k ndxudalar s s çoxlu u il seçilirdi. K nd- xudalar n hakimiyy ti m hdud idi, onlar n ba l ca v zif sin mübahis l - rin ay rd edilm si, h mçinin d qaydalara riay t olunmas na n zar t daxil idi. K ndxudalar o urlu a gör c zaland r rd lar, lakin q tl i l rini bax l- mas v q rar verilm si üçün ali mülk dar (feodal) m hk m sin verirdi- l r. Kosebu yaz rd ki, bu 5 ad ç kil n mülk dar c miyy tind k ndxuda- n n l qay ti kifay t q d r h miyy tli idi v n sild n n sl ötürülürdü, y ni n sli idi. H r mülk dar k ndind h r il n sli huquqa malik soyaddan bir k ndxuda seçilirdi. Bütün c miyy tl r aid olan m s l l r Muxax k ndinin yax nl ndak A da adlanan aç q razid bütün n sli k ndxuda soyad n da yanlar n ümumi toplant s nda mühakim olunurdu. Kosebu s n dd 5 azad camaatl qda k ndxuda soyad n da yanlar n siyah s n da verir: 1. Car camaatl nda 5 n f r – Çapar li, Naxlari, Çimçiml ri, Teboli v Kaxau (Qaxau); 2. Balak nd 2 n f r – Alacami v Anap yan ; 3.
85 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Talda 3 n f r – Hac a alar, r bl r v G rgini (Kerqini); 4. Muxaxda 3 n f r – Tabelni, Çiqurmut v ipilari; 5. Cinaxda 1 n f r – Mahmudh s - na a. H r seçil n k ndxuda k ndd n 30 yasavul al rd , onlar k nxudan n mrl rini k nd çatd r rd v bu mrl r dan qs z yerin yetirilirdi [14. vv. 6 – 6 arxa]. O urlu a gör cismi c za verilirdi v bu zaman o urlanan yan n v ya predmetin qiym tinin 5 qat n n qayrat lmas ist nilirdi. g r q tl haqq nda ikay t ali m hk m y q d r gedib ç x rd sa, qatil ölüm hökmü ç xar l rd , ancaq ad t n q tl yetiril nin qohumlar bel hallarda özl ri m s l ni h ll edirdil r, buna qanunla yol verilirdi. Bir neç d f cinay t tör d ni camaatl qdan qovmaqla c zaland r rd lar, onun evini da d r, ba n n a aclar n k sir v tarlas n yand r rd lar [14. v. 6 arxa]. Statistik m lumatlar Car mülkl rind al nan vergil r dair d qiy- m tli m lumatlar verir. Kosebuya gör , varl h y t öz a as na ild 2 ta ar bu da v 2 ta ar arpa (ta ar t xmin n rubaya (tax l ölçüsü) b rab r idi). Orta imkanl h y t ½ v 1 ta ar bu da v arpa, kas b is ½ ta ar, g r onun bunu da öd m k imkan yoxdursa, o zaman odun g tirm li v yaxud gücü catan ba qa bir mük ll fiyy t yerin yetirm li idi. Q z n r ver n a as na imkan ndan as l olaraq 20-d n 8- q d r v 3 rubl gümü pul verirdi. Camaatl qda hali azad hesab oldu undan, borcu olmayanlar ist dikl ri zaman n inki ba qa torpaqlara, h tta dig r mülkl r d ç x b ged bil rdi- l r. Car mülkl rinin halisi kinçilik, ip kçilik v heyvandarl q, el c d öz- l rinin t s rrüfat i l ri il m ul olurdular. 2791 h y td n ibar t olan as l k ndl rd varl h y td 30 ba mal-qara, 8 at v 1000 qoyun; orta imkanl h y td - 15 mal-qara, 2 at v 300 qoyun; kas b h y tl rd 3 mal-qara v 1 at olurdu. Kosebu göst ril n k ndl rd orta hesabla 44656 buynuzlu mal- qara, 8373 at v 167000 qoyun oldu unu yaz rd [14. vv. 6 arxa – 7]. Kosebu varl h y tin h r il 13 ta ar bu da s pdiyini v 100 ta ar m hsul ald n , orta imkanl h y tin 6 ta ar s pdiyi v 40 ta ar m hsul ld etdiyini, kas b h y tin is 3 ta ar s pdiyini v 25 ta ar m hsul ld etdiyini yaz rd . Bel likl , Kosebuya gör orta hesabla 153 505 ta ar bu da ld edilirdi. Onlar n az qismi öz a as na ild 2 ta ar, ks riyy ti is 1 ta ar v ½ ta ar öd yirdil r. Kosebuya gör , bütün vergil rin orta miqdar - 3000 ta ar bu da t kil edirdi. Bütün as l k ndl r 38865 ta ar xalis m hsul ld edirdil r. Kosebu varl h y tin h r il 4 ta ar arpa s pdi-
86 lmi s rl r 61-ci cild yini, 80 ta ar m hsul ld etdiyini, orta imkanl h y tin 2 ta ar s pdiyi, 40 ta ar ld etdiyi, kas b h y tin is 1 ta ar s pdiyi v 20 ta ar ld etdiyini yaz r. ld orta hesabla 131177 ta ar arpa ld olunurdu. Kosebu varl h - y tin öz a as na 1 v 2 ta ar, orta imkanl h y tin 5 ta ar s rf etdiyini v 1 v ½ ta ar öd diyini, kas b n is 2 ta ar s rf etdiyi v ½ ta ar öd diyi; bütün as l k ndl rin xalis m hsulunun 103758 ta ar arpa oldu unu yaz rd . Varl h y t 20 araba ot (1 araba – 3,5-d n v 8 puda q d r) v 30 araba saman, orta imkanl 9 araba ot v 9 araba saman, kas b h y t 3 araba ot v 3 araba saman (kül ) y rd . Car mülkl rinin halisi ç ltik kimi il d m ul olurdu. Varl h y t h r il 2 ta ar ç ltik kir v su çat mazl yox idis , onda 40 ta ar ld edirdi. Kas b ½ ta ar kir v 10 ta ar m hsul y rd [14. vv. 7- 7 arxa]. Car mülkl rinin halisi ip kçilikl d m ul olurdu. Varl h y t h r il 4 batman ip k, kas b h y t is ½ batman istehsal edirdi. Varl h y td 100 toyuq, kac b h y td is 5-d n 20-d k toyuq vard . Kosebu t bii bal n böyük miqdarda ld edildiyini, halinin öz t labatlar n öd m k üçün kiçik xalçalar, kobud mahud, corab, qal n k tan, kis l r v s. istehsal etdiyini yaz rd [14, v. 7 arxa]. M nb nin m lumat na gör , XIX srin 30-cu ill rind Car-Balak n vilay tind n 13.200 rubl al rd lar, onun halisi töycünün yerin x zin y ip k öd yirdil r [12, IV h., s. 393]. Kosebuya gör , 4460 mülk dar h y tinin v 930 azad camaatl n s rv ti v g lirl ri statistik m lumata daxil deyildir [14. v. 7 arxa]. Polkovnik Kosebu Car mülkl rinin da silsil sinin arxas nda yerl - n xalqlar haqq nda da m lumat vermi dir. O, Car silsil sinin arxas nda ya ayan xalqlar n siyah s n verir. Onlar Kaxetiyadak Qavaz k ndi il Car mülkl rinin Balak n k ndi aras nda yerl n razil ri hat edirdil r. Ko- sebu Car silsil sinin arxas nda Samur çay traf nda bu xalqlar n: Laqode- xi adl yerin qar s nda 200 h y tt n ibar t tabell rin, Kartubani adl yerin qar s nda 1000 h y t da l lar n, Balak n adl yerin qar s nda 500 h y t çurmutlar n, Katexi k ndinin qar s nda 700 h y t keseruxlar n, Car k n- dinin qar s nda 300 h y t kalalil rin, Muxax k ndinin qar s nda 400 h - y t mi mi l rin, Cinax k ndinin qar s nda 400 h y t kusurlar n, lisu sul- tan n n mülkünün qar s nda 6000 h y t saxurlar n ya ad n yaz rd . Bu h y tl rin ümumi say 11300 t kil edirdi [14. v. 8 arxa].
87 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Kosebu n inki Car silsil sinin arxas nda ya ayan xalqlar n m - uliyyti haqq nda, h tta onlar n idar sistemin dair d m lumat verir v lisu sultan na m xsus olan k ndl rin d ad n verir. Onun m lumat na gör göst ril n tayfalar kinçilik v heyvandarl qlar m ul olurdular. Bu xalqlarda kinçilik h miyy tli deyildi, heyvandarl q is ks r hallarda t kc qoyundan ibar t idi, onlar cüzi miqdarda buynuzlu mal-qara v ata sahib idil r. H r k nd kovxa adlanan k ndxuda t r find n idar olunurdu. Kovxan h r il seçirdil r [14. vv. 8 arxa – 9]. Qeyd etm k laz md r ki, 1804-cü ild sultan hm d xan n idar etdiyi lisu mülkl rind 4000 ail , h r iki cinsd n 24000 n f r ya ay rd [13. v. 1; 15. s.327]. A. Axverdova gör is Sultan hm d xana 100-d n çox k nd m xsus idi. Axverdov Sul- tan hm d xan n mülk dar v kovxalar n etibarnam sin sahib olan arva- d n n intriqalar say sind , k ndl rin yar s n idar etm diyini v onlardan toycü almad n yaz rd [4. s.225]. Polkovnik Kosebu 1825-ci ild t rtib etdiyi statistik m lumat nda lisu sultanl na daxil olan k ndl rin böyük ks riyy tinin (39 k ndin) ad n ç kir, onlar n ham s n n müs lman oldu unu v bu k ndl rin çoxu- nun x rit d göst rilm diyini qeyd edir. A a dak c dv ld lisu sultanl - na daxil olan k ndl rin ad verilmi dir [14. v. 13 arxa]:
lisu sultanl / na daxil olan k ndl r 1. lisu 14. Qazmalar 27. Qarmits 2. lib yli 15. D k nd 28. Kaçkaça 3. Me ba 16. Kütüxli (Kötüklü - .M.) 29. Zarna (Z rn - .M.) 4. baxli ( b yli– .M.) 17. Kinçax (Q pçaq – .M.) 30. L kit 5. Kaxi (Qax .M.) 18. Süsok nd (Süsk nd– .M.) 31. Qumlu 6. Malahl 19. Pisto 32. F st ql 7. Qarame 20. Sençen (S ng n – .M.) 33. Kasarl (Qaysarl – .M.) 8. xlar 21. A ç 34. Qaratala 9. Paydari 22. Tanqe (T ngin – .M.) 35. Tayxant (Baydarl – .M.) 10. Daml 23. Kuldup (Kurdur – .M.) 36. Suvazel 11. Ba lar 24. Sar ba 37. Saraba (Sar ba – .M.) 12. Bazartala 25. Kilçuk (Kilgits – .M.) 38. Çalogil 13. mincan 26. Xiyan 39. D lit n li ( mircan – .M.) (D lidanal ? – .M.)
88 lmi s rl r 61-ci cild Bel likl , Car-Balak n camaatl n n razisi, halisi v onlar n m uliyy tin dair rus qaynaqlar v arxiv materiallar bu razil rin co - rafi tarixi, k nd t s rrüfat , halinin etnik, dini, say t rkibi, eyni zamanda da Car mülkl rind n al nan vergil r haqq nda qiym tli m nb l r olmas na baxmayaraq, b zi yanl lardan da xali deyildir.
M NB V D B YYAT:
1. imal-Q rbi Az rbaycan tarixi, rq-Q rb, Bak , 2011. 2. Kafkasya’n n türk halklar ve vilayetleri K.German’ n tasvirinde (1770 – 1773’lü y llar) // Yeni Türkiye, Cilt:73, Kafkaslar özel say s – III, Ankara, Temmuz-Aral k 2015, s. 99-108. 3. F S. ^. H F . G , 2004. 4. F F. N. T . 1804/ N !, ! ! ( NIc ) XVIII-XIX ., ., 1958, . 213-229. 5. G U.I. ! P 1722 1803 . X. 2, W -U , 1869. 6. I I P ( ! P , 1770, 71, 72, 73 ). WU., 1809. 7. N , ! ] P ( Z ^ ), WU., 1810, . 35. 8. P U.N. M P . N . WU. G . 9. P .F. W ! ! . H 1826 .//N !, ! ! ., ., 1958, . 252-264. 10. F.F. -G ( XVII – 30 . XIX .), G , 2009. 11. N. . «W ] ! » - ! // « ! P : ! ». 8-10 ! 2010. P ! . W. 96-103. 12. T P , , - , ! ( T HM), . I-IV, WU., 1836. 13. I H -N F ( IHNF), . 846, . 16, . 18494. 14. W ! ] ! ( P ) 1825 .// I H -N F ( IHNF), . 846, . 16, . 18498. 89 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 15. X F.U. H «H », ! - ! . 1811// NIc , . 237-238. 16. X.S. H ! - . H 1830 . // N !, ! ! ( NIc ) XVIII- XIX ., ., 1958, . 300-303.
I.Mammadova THE TERRITORY, POPULATION AND EMPLOYMENT OF JAR-BALAKEN JAMAATLIG ACCORDING TO RUSSIAN SOURCES
SUMMARY
Russian sources are of great importance for the study of geographical history, agriculture, size and ethnic composition of the population of Jar-Balaken community. According to Kosebu, the five societies of this community enjoyed the same rights, but the Jar society was more powerful and rich than other societies. These documents also provide with information about the taxes collected from Jar properties. Dew to information of Russian officials one can obtain information about the armed forces and types of weapons in Jar estates. This information is not always free of errors, however, the statistical description compiled by Russian officers and soldiers in the process of the occupation of the South Caucasus by the Russian Empire, is a valuable source on the population of the investigated region.
.R - Q _ H U R ] R: , Q I
(R
! ! ! - , ! , ! -G - . U P , ! - , . c ! . G ! ! ! . W ! , ! P , ! ! ! ! , ! ! .
90 Qb b I Q « I »(1923–1924 II.)
U] *
Keywords: railway, building, engineer, bridge, department, wor- king settlement, repair, building. : ! , , , , , , , . Açar sözl r: d miryolu, müh ndis, körpü, bina, i çi q s b si, t mir, tikinti S ! , ! - Y F ! 1922 . W WW , , - ! ! ! !. W F , , G F , - - , , ! , , . U , 1922 . ! ! «Y » «G ». K N H T -G , « «Y !» G ». H G . P - ! ( !), 14, «W ! K » ( , 4). F ! ! - , ! , ! . N - - ! , , . ! . P ! -
* T P – , P X ^
91 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu ! ( ) [2, . 22 .; 6, . 24; 13, . 28].T «P - «Y !» (I , . ^ !, M - ), ! ! ! « «Y !» P ». W W Y 4 ! 1923 . «Y » ! ! ! - , “ ! - ! ! ! , ! , ! ! ! ”. T “ ! - ”. H ! ! ! . U ! ! [2, . 2, 10, 4- 14 ., 20]. G - ! , “ ! - ” “ ! , ”. N - , - (65 ) I (25 ), , 4 . . N ! , - , , , ! P . N . T ! - , , , , ( , ! !). T ! 80 , 2000 .
92 lmi s rl r 61-ci cild P , ! ! , , , . P , “ ! ! ”, “ ”, “ - !”. H ! «G », ! , “ ”. W , «Y » «Y - », «I », «Y » «Y » [2, . 5, 10, 22; 9, . 9-10]. «Y !» - “ F ”, “ ! - ! , ! ”. S - !, “ G ! ! ! ! , ! - ”, «Y !» “ - ! - - ” “ ! ! ! ”. c , - , ! 1923 . H , “ ! G - ” “ ! G ! !, ! - ”. Y !, ! “ - ! ” «Y !» P «I » ( N. F. ), - “ G I , ! - - ! ”. H ! - «I » “ - G , - , , !
93 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu I , ”. H , “ T - ! ! G : [ («I » ! . U - !, 4 – .) I , I ! - , ! G ” [13, . 5, 9, 30, 52]. G ! . H ! 1923 . ! ! ! ( - ! ! ! [ - G – .) «F - ». P ! ! , , 4 . 50 . , ! 6 . 60 . . U ««F » . H ! , , ! (1-2 ) . H - 5 ( ! , - , , , !), . H « » ( ! . W G – .) 10 . S - ! . H « - » « F », . . , W ( ! . W , - W – .), W ( ! . W , W – .) G ( ! . G W – .) G [2, . 6-9 ., 11; 9, . 6-7, 10, 14, 32-33]. H ! ! - «G !» - ! - [2, . 10; 9, . 22].
94 lmi s rl r 61-ci cild U ! 20, 000 W 35 . . T! 3 ! ! ! . N ! ! - «\ » . P ( I ) G 100 . 400 . !- ! . T - !, ! ! 1-1,5 ! , , (6,5 ./ ) !- ! (7 ./1 ). T - , «N ». P , , , , !, , 18 . . [2, . 2-4 ., 12, 16; 9, . 12]. H ! ! ! , , , , ! , , , [1, . 9; 3, . 1-10.; 4, . 16; 5, . 1-3; 11, . 73]. M ! ! - : G 3 35 . P , . X , «S » ( «[ »), , -S ( - ), « » . S -U ! G , ! G - [1, . 10-11; . 1, 11; 8, . 2, 22, 25; 9, . 1, 30; 10, . 26; 11, . 5; 12, . 1-4 .; 13, . 16, 22-24, 27]. P , W ( ! , , ) 3 8, 10, 3 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ( - , ), -
95 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu . M . H G -c 2- 42 ! ( - ! , , , , , ! - , , , ! , , , - , , ), ! « », 225 . 25 . [9, . 34, 46, 54]. U ! 1923 . «F » - : 1) G -c ( - ! G -c W G – .) – , - !, , - , ; 2) ^ ( ! . ^ [ G – .) – , - ! ! ( 100 ); 3) G ( ! . G , G - G – .) – , - , ; 4) G W – , - , ! !; 5) – 5 , - , !, - [9, . 13]. T 1923 . ! ! ! ! « ». N ! «Y - !» G ! N. H. T -G : “H - , H ! 400 , , G X H , H 70, 15-20 . . . U ! , ! H ! ! - , ” [13, . 25]. H , « - », , ! . T ! ! ! -
96 lmi s rl r 61-ci cild ! « », ! - . U ! « !» « » ! ! , !- , 25 ! 1923 . N. H. T -G -S H. . P , , “ - , U 1-2 , ! , – , ! , …” [6, . 5]. H ! ! 1924 . G ! [6, . 5], «Y » - ! ! , T -G , - G ! [13, . 46-47]. N , ! ! - ! 18 ! ! 1924 . N. H. T -G . K - , 25 ! , ! - ! . F , X - T -G 10 . U H. . P , - , 15 . [10, . 26-30]. U ! , ! « - P », , T -G !, “ ! – – - , , , P ”, “ 20% ” [6, . 15; 10, . 26].
97 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu U , T -G , ! 928 . ( 50% , 3-4 . ) 1923 . ! ! . T : “… ! – . P 2000 . L ! I P . K , . 1-3. G ” [10, . 21, 23-25]. 18 ! ! 1924 . G P [10, . 27-29]. T ! T - G ! 60, 391 , !, , , ! . [6, . 12, 14; 10, . 29]. S ! ! «P «Y !» . M - ! «P «Y !» «Y «Y !» P » ( S. H. , S. N. I , N. F. - , F. . M ). W ««I - Y !», , N. F. - , . N. ! [10, . 1; 13, . 4-5, 14-15, 31-36, 39]. U ! ! ! , , ! - «G «Y !», “ ! ! ”, 1 1924 . F N. H. T -G “ ! Y ! P - ! , ” [6, . 31-35]. X , ! ! «Y - » 1920 . G . H - N. H. T -G . S ! 1923 – 1924 . G 3 35 . P , . X ,
98 lmi s rl r 61-ci cild «S » ( «[ »), , -S - ( ) « » . S - -U ! G , ! G . S - ! N. H. T - -G ! ! . H , 18 ! ! 1924 . T - -G - . H P . U ! !, , , 1 1924 . S ! , 1920- « » ! «G ». H - , F. U. N - ! G , ! - , - «F » F . S !.
] Q : 1. . 1923–1924 . – \ ! Y ( \IFHTHY Y ). Z. 929, . 1., . 7. 2. M ! «Y !» ! . 1923 . – \IFHTHY Y ). Z. 929, . 1, . 1. 3. S ! . 1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 12. 4. T . 1923–1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 2. 5. U . 1923–1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 4. 6. U P ! . 1923– 1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 9. 7. U -S . 1923 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 8. 8. U 2- W . 1923–1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 5. 9. U . – \IFHTHY Y . 1923 . Z. 929, . 1, . 6.
99 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 10. ( ). 1923–1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 13. 11. 3 35 P . 1923–1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 10. 12. . . 1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 11. 13. W ! . 1923–1924 . – \IFHTHY Y . Z. 929, . 1, . 3.
. Kupchyk AN ACTIVITY OF BAKU DEPARTMENT OF UKRAINIAN BUILDING COMPANY IN 1923–1924 YEARS. SUMMARY The circumstances of establishment by The Ukrainian building company of «Ukrainian state building»of department in Baku at autumn 1920 are exposed. Guidance of department and place of his residing is explained. Building activity of the «Baku department» is lighted up. The reasons of his liquidation on March, 1 1924 are found out. The prospects of further scientific research of the Ukrainian-Azerbaijani relations economic and economic are indicated.
. . Qb b I Q « I » (1923–1924 II.) ! ! - «Y » 1920 . ! G . Y ! !. T ! ! «G - !». H ! 1 1924 . Y ! - ! .
100 NG LT R N N YAXIN RQ S YAS T ND ERM N AM L
K rimova B D R *
Açar sözl r: ngilt r , Osmanl mperiyas , rq m s l si, Erm ni m s l si Keywords: England, Ottoman Empire, Eastern question, Armenian question : F !, T ! N !, H , F ! .
“Erm ni m s l si” Yax n rq siyas tinin vacib t rkib hiss si ol- maqla yana tarix n (1071) Anadoluda m skunla m v I Dünya Müha- rib si r f sind bu razil ri l keçir r k Erm nistan dövl ti yaratma für- s ti güd n erm nil r üçün d böyük h miyy t k sb etmi dir. mperialist siyas t aparan v Osmanl mperiyas n parçalama qar lar na m qs d qoyan Avropa ölk l ri, xüsusil d ngilt r , Rusiya v Fransa erm nil rin bu ist kl in müsb t yana m d lar. Müst ml k imperiyas kimi dünyan n h r yerind nüfuz qazanan Böyük Britaniya Birl mi Krall 1776-c ild AB - n müst qilliyini qazanmas v imali Amerikadak müst ml k l rini itirm si onun Yax n rq siyas tin mara n daha da art rd .[9. s.3] “Erm ni m s l si” is Britaniya mperiyas n n geostrateji planlar n h yata keçirm k üçün bir vasit idi. Lakin bu m s l ni ara d rmazdan vv l ingilisl rl erm nil r aras ndak münasib tl r tarixin n z r yetirm yi vacib hesab edirik. Erm nil r v ingilisl r aras ndak münasib tl r tarixi t sadüfi deyil, bu münasib tl rin kökü VII srd n ba lam d r. Bu dövrd erm nil rin say o q d r d çox deyildi. B zi m nb l rd onlar n say onluqlarla ifad olunmaqdad r [6. s. 47-59]. r b- slam dövl rinin Aral q d nizinin c nub hiss l ri, r bistan, B sra körf zi v rana geni l nm sinin n tic si ola- raq erm nil r Avropaya köçmü onlar n bir hiss si d ngilt r d m skun- la m d r. ngilisl r v erm nil r aras nda laq l r daha çox din v ticar t sah l rind inki af etmi dir. sas n xaçl s f rl ri dövründ Kilikiya tra- f nda m skunla m erm nil rl bu s f rd i tirak ed n ingilisl r aras nda
* K rimova B dir - A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun dissertant
101 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu qurulan ilk münasib tl r sonradan daha da inki af etmi dir [4. s.75]. Bu münasib tl rin inki af x ttini ara d rark n ingilisl rl erm nil rin strateji laq l rinin kökünd Ost Hind irk tinin oldu unu a kara ç xarmaq olar. Bu irk tl Erm ni ticar t birliyi (Yeni Culfada yerl mi ) aras nda olan uzunmüdd tli münasib tl r iranl t dqiqatç Vahe Baladouni v ingilis Marqaret Makepeacein “XVII v erk n XVIII sr erm ni tacirl ri: Ost Hind irk tinin M nb l ri” adl kitab nda xüsusil , Ost Hind irk tinin 1680 v 1690-c ill r d randan keç n ip k yoluna mane olmaq m qs di- l müxt lif erm ni tacirl ri aras nda olan yaz malar trafl izah olunmu - dur [17. s.181-185]. Yax n rqd xristian bir ünsür ehtiyac duyan ingilisl r erm ni ta- cirl rinin vacibliyini anlay r v art q IX v X srl rd n etbar n bu razid ticar t laq l ri qura bilmi erm nil r onlar üçün bir tap nt olmu du. ngilisl rin erm ni tacirl ri il qurdu u t rafda münasib tl ri onlar t dri- c n Yax n rqd hakim dövl t çevir bilmi di. Uzunsür n bu münasi- b tl rin n tic si olaraq 1688-ci ild ngilt r dövl ti v erm ni mill ti, daha d qiq des k ran v Hindistan erm nil ri aras nda ngilis-Erm ni tti- faq anla mas imzaland [3. s.446]. Bu ittifaq n sas m qs di Osmanl mperatorlu unu iqtisadi c h td n z ifl d r k yox etm k idi. Yuxar da qeyd olunanlardan ayd n olur ki, ingilisl rin erm nil r olan r b tinin arxas nda ingilis milli maraqlar , daha d qiq des k Yax n rqd olan geostrateji maraqlar dayan rd . Yax n rq M s l sinin ya- ranmas v ngilt r nin bu dövrd “Osmanl dövl tinin razi bütövlüyünü müdafi etm k siyas ti”[2] ingilis t dqiqatç lar n n s rl rind birm nal verilm mi dir. Bel ki, ingilis tarixçisi J.Holland Rose Böyük Britaniya v rq M s l si aras nda iki laq nin mövcudlügunu qeyd etmi dir [13. s.307-319]. Bunlardan birincisi, 1791-ci ild rus imperatriças II Ekateri- nan n türkl ri Dnestr çay n n dig r sahill rin qovmaq ist yi il meydana g ldi. Ingilt r nin 16-c ba naziri Kiçik Vilyam Pit Britaniya parlamen- tini m s l ni öz maraqlar na uy un h ll etm k m qs dil türkl ri d st k- l m l rin çal sa da parlament n türk hakim dair l rini, n d rqd güc balans n d st kl m y raz l q verir. kinci v daha t hlük li laq 1798-ci ild Napoleon Banopart onik v Malta adalar n müdafi etdik- d n v Misiri z bt etdikd n sonra Suvey kanal üz rind h rbi d niz bazas n yaratmaq m qs dil ingilisl ri Hindistandan s x d r b ç xartmaq
102 lmi s rl r 61-ci cild q rar il ba l d r. ngilisl rin h rbi d niz qüvv l rinin üstünlüyünü brita- niyal lar n Maltan tutmas na v 1802-ci ild Amyen raz la mas zaman Aral q d nizind status kvonu b rpaetm c hdl ri il n tic l nir. XIX srd Rusiyan n c nuba do ru yay lma a ba lamas Uzaq rq- d müst ml k l ri v Yax n rqd maraqlar olan ngilt r ni narahat etm y ba lad . Siyasi planlar n h yata keçirm k m qs dil erm nil rd n istifad etm k v onlar irnikl ndir r k rqi Anadoluda “Böyük Erm - nistan” yaradacaqlar n v d etm l ri ruslar n planlar n n bir hiss si idi. Ruslar n erm nil rl maraqlanmas erm nil rin yegan müdafi çisi olaraq ruslar görm k ist m y n ingilisl ri d t vi sal rd . ngilisl r rus t sirli “Böyük Erm nistan” Fars körf zin v Hind okean na qap olaraq görür v n tic d Britaniyan n Hindistandak m nt q l rin n t hlük alt nda qa- laca ndan ehtiyat edirdil r. Bu v ziyy td erm nil r h r iki dövl tin d s- t yind n yararlanma a çal araq öz m qs dl rin nail olma a çal rd lar. Osmanl dak erm nil rl yax ndan maraqlanan ngilt r nin erm ni- l rl ba l siyas tini üç hiss y ay rmaq mümkündür: Birincisi, erm nil - rin ruslar n müdafi s alt nda oldu u 1838-ci il Osmanl - ngilis ticar t anla mas ndan Berlin Konqresin q d r olan dövr. kinci dövr , Kipr raz - la mas v Berlin Konqresind n ba lay b I Dünya Müharib sin q d r olan dövr. Bu dövrd ngilt r erm nil ri öz qorumas alt na al r v erm - nil r üçün imtiyazlar ld etm k siyas tini h yata keçirm y çal r. Son, üçüncü dövr is I Dünya Müharib si ill rind ngilt r nin erm nil rd n istifad ed r k üstünlüyünü qorumas dövrüdür [8]. 1838-ci ild Aral q d nizi ticar tini inki af etdirm yi qar s na m q- s d qoyan ngilt r Rusiyan n Osmanl dövl ti leyhin olan siyas tinin qar s n almaq üçün h r fürs td n istifad etm y çal rd . Bununla yana ingilisl r öz nüfuzunu art rmaq m qs dil Osmanl Xristianlar ara- s nda protestant m zh bini yay rd . Bu yolla ngilisl r Rusiya v Fransa- n n Türkiy d ki f aliyy tini n zar t alt na alma bacarm d lar [1. s.101]. ngilisl rin bu f aliyy ti n tic sind 1896-c ild Gregoryan Erm nil rinin 15%-i Protestant m zh bin keçmi dir [10. s.107]. ngilisl r Türkiy d özl rin dinda bir qrup yaratmaqla b rab r Türkiy nin 1774-cü il Kiçik Kaynarca Raz la mas ndan sonra Osmanl Dövl tinin ruslar n t yziqi alt nda olmas n v ruslar n burada ya ayan xristianlar t r fin ç km y çal araq onlara v t nda l q verm sind n
103 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu x b rdar idil r [16. s.34-35]. Rusiyan n Osmanl dövl tinin leyhin siya- s ti v burada ya ayan Xristian m zh bli Osmanl v t nda lar t r fin ç km si ngilt r ba da olmaqla Böyük Q rb dövl tl rini d narahat etm - y ba lad . Bunun n tic si olaraq ngilt r v Fransa Rusiya razisinin ge- ni l nm sin v Osmanl dövl tind ya ayan xristianlara himay darl n lind n almaq m qs dil Kr m müharib sin (1853-1856) ba lad lar. Mü- harib nin sonunda 1856-ci il slahat F rman na [5. s.258-264] sas n Os- manl dövl tind ya ayan xristian v müs lmanlar n siyasi hüquqlar b ra- b r tutulma a ba lad . Osmanl dövl tind ingilis s lahiyy tli nümay nd - l rinin s n d v qeydl rini ara d rark n burada ya ayan qeyrimüs lmanlar üçün ümumi olaraq Xristian ifad sinin istifad olundu unu görm k olar. Erm nistan ifad si yaln z “Rusiya Erm nistan” üçün istifad olunurdu. Buna nümun olaraq, rzurum konsulu Teylorun 19 mart 1869-cu il ta- rixind rzurum Vilay ti, rdahan, Qars, B yazid v Van haqq nda yaz- d hesabatda rqi Anadolu xristianlar n n böyük hiss sini erm nil r t kil etm sin baxmayaq, erm ni ifad sinin dem k olar ki, istifad olun- mad n görm k olar. [8. s.3]. 1877-1878-ci ild Rusiya-Osmanl müharib si erm nil r üçün yeni bir fürs t oldu. Müharib r f sind erm ni patriarx Nerses Varcabotyan Britaniya s firi Elliotla görü r k milli azl qlar n Osmanl lara qar Bal- kanlarda apard üsyanlardan sonra qazand qlar üsünlükl rin erm nil r d amil edilm sini ondan xahi etdi. Müharib d n m lubiyy tl ç xan Osmanl mperiyas Ayestefanos (Ye ilköy) müqavil sin sas n rqi Anadolu v Balkan bölg sin n za- r ti itirir. Bu müqavil nin 16-c madd sind deyilirdi ki, “Müqavil rti- n gör Osmanl n n i al olunan razil ri ruslar t r find n bo ald ld qda, iki dövl tin yax münasib tl rin x l l g lm m si üçün erm nil rin ya a- d razil rd islahatlar v nizamlamalar Osmanl höküm ti t r find n sür tli bir kild apar lmal d r” [11]. Lakin müharib nin n tic l ri ngil- t r nin Yax n rq siyas tin uy un deyildi. rqi Anadoluda mühüm bölg l rin Rusiya t siri alt na dü m si ngilisl ri narahat edirdi, bu v ziy- y t onlara rql ba l siyas tind d yi iklik etm y m cbur olur. Ayestefanos raz la mas na gör rqi Anadoluda “Rusiya t sirli Er- m nistan n yaranmas ” Rusiyan n c nuba do ru ir lil m si ngilisl r üçün t hlük yarad rd . Bu t hlük ni aradan qald rmaq üçün 1878-ci ild Berlin
104 lmi s rl r 61-ci cild Konfrans ça r l r v erm nil ri küsdürm m k üçün Ayastefanos müqavi- l sinin 16-c madd sin uy un olaraq Berlin Konfrans n n 61-ci madd si q bul olunur. Bu madd y gör Osmanl Dövl ti, erm ni halisi olan ra- zil rd uy un islahatlar h yata keçirm li, erm nil ri kürd v ç rk zl rd n qorumal v bu m qs dl alaca bütün t dbirl ri Avropa dövl tl rin bil- dirm li idi. Berlin Konfrans nda imzalanan raz la madan bir ay sonra 8 Avqust 1878-ci ild Sultan II Abdülh mid ngilt r nin stambuldak s firi La- yard t r find n ilk islahat layih si t qdim olunmu du. Bu layih nin gön- d rilm sind n sonra ngilisl r islahat ad alt nda, h r fürs td Osmanl dövl tin t zyiq göst rm y çal rd lar. 1880-c ill rd Türkiy d ki ingilis t msilçil rinin yaz malar ndak hesabatlarda islahatlarla birlikd erm nil rl laq dar h r bir hadis göst rilmi dir. Lakin rzurumun ngilis Konsolu Everettin 25 iyul 1880- c il hesabat nda Greqoryan erm nil rin komit f aliyy ti ç rçiv sind si- lahlanmalar na i ar olunmu v erm nil rin evl rind silah ola bil c yini qeyd etmi dir. [14. s.2]. 1882-ci ilin yanvar nda Britaniya Konsolu mayor Uilyam Everett s- tambuldak Britaniya s firi Lord Dufferin m xfi hesabat gönd rdi. Everett öz hesabat nda rzurumdak ( imal- rqi Türkiy ) erm nil rin, habel bütün yal t erm nil rinin aras nda geni yay lm bir s n d d lav etmi di. Bu s n d m xfi orduya birl m k haqq nda siyah formas idi. Ona qo ulan h r bir erm ni and içirdi ki, ölk ni azad etm k u runda döyü m k onun ba l ca m qs didir [12. s.48-49]. Bu hadis l rin ard nca 1887-ci ild erm ni Avetis Nazarbekyan t r find n Cenevr d marksist-sosialist prinsipl rin saslanan “H ncak” v 1890-c ild Tiflisd mill tçi-sosialist prinsipl ri sas nda Da naksüt- yun t kilatlar yarad ld . Bu t kilatlar n yarad lmas n n sas m qs di rqi Anadoluda Erm nistan dövl ti yaratmaq idi. T kilatlar yarad lan- dan sonra Osmanl da erm nil rin ard -ard na ba latd üsyanlar v terror hadis l rin “erm ni q tliyyam ” donu geydirilmi dir. I Dünya Müharib si r f sind erm nil r müharib d n istifad ed r k özl rin Erm nistan dövl ti quracaqlar na inan rd lar. Müharib ba layana q d r onlar silahlan r, müharib ba layanda Erm ni könüllül ri [15] d st l rind ön s ralarda vüru acaqlar n planla d r rd lar. Erm nil -
105 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu rin bu ist kl rin ngilt r , Fransa v Rusiya müsb t yana m d lar. ngil- t r sk nd run razisind n Osmanl ya hücumu plan haz rlay rd , erm ni könüllül ri is plan n bir hiss si idi. ngilil r planlar n h yata keçirm k üçün Misir v Kipr razisind topla m erm ni könüllül ri v Zeytun böl- g sind üsyan ed n erm nil rd n istifad etm y ba lam d . Türkl rin s- k n run plan n öyr nm si v Van Erm ni üyanlar na qar t dbir al nma- s n n mümkünsüzlüyü, h m Türk ordusu, h m d bölg d ya ayan müs l- man v erm nil r üçün t hlük yaratd ndan Osmanl Hökum ti T hcir q rar n [7. s.385] almal olur. Erm nil rin köm yind n yaralana bilm y n ngilisl r v ziyy td n t bli at m qs dil istifad etm y çal r v T hcir qanunundan sonra m s l ingilisl r t r find n i irdil r k “Erm ni soyq - r m ” kimi tan d lm d r. I Dünya Müharib si r f sind Osmanl mperiyas n m hv etm k m q dil xarici ölk l rin maraqlar n n n tic si kimi meydana g l n v Britaniya r smil ri t r find n i irdilmi “erm ni m s l si” Britaniya qo- unlar n n Qafqaz, Kiçik Asiya v Yax n rqd n ç xar lmas ndan sonra onlar üçün d y rini itirmi oldu. Buna baxmayaraq tarix n v t ni olma- yan, köç ri h yat t rzi keçir n, dig r ölk l rin razil rind m skunla an erm nil r h l d bu m s l d n fayda ld etm k imkan güd r k “Böyük Erm nistan” xülyas n realla d rma a çal r.
M NB V D B YYAT: 1. Davut K l ç, Osmanl daresinde Ermeniler Aras ndaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Ankara, 2000. 2. Emin ix liyev. ngilt r nin C nubi Qafqaz siyas tind erm ni amili v Naxç van m s l si (XX srin vv ll ri): Strateji Tehlil Jurnali. Apr 6, 2015. 3. Halil Ersin Avc . ngiliz Ermeni ttifak . 2010. 4. Hasan Oktay, Türk- slam Dünyas na Kar Ermeniler- Mo ollar- Papal k, Van 1995, (Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi). 5. Islahat Ferman ’n n metni. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.V, Ankara, 1983. 6. Karacakaya Recep. ngiltere’de ermeni propagandas ve Osmanl devletinin buna kar ald önlemler (1878-1900) // Ermeni Ara t rmalar Dergisi, 2003, say : 11. 7. Muammer Demirel, “Ermeni Tehciri ve Al nan Tedbirler”, Yeni Türkiye Ermeni Sorunu Özel Say s I, Say 37 (2001). 8. Muammer Demirel. Ermeni Meselesi ve ngiltere - haypedia.com 9. Timuçin Kodaman, “Rusya- ngiltere ve Ermeni Meselesi”. YEN TÜRK YE 60/2014. 10. Y.Çark. Türk türk devleti hizmetinde ermeniler , 1453 – 1953. stambul, 1953.
106 lmi s rl r 61-ci cild
11. Yusif Sar nay, «Rusiyan n Türkiy siyas tind ermeni kart »,Akademik Bak , cild 1, say 2, stambul 2008. 12. FO 424/46/Conf.3003, No.36 Everett to Suffering, 3.1.1882, p.48-49. 13. J. Holland Rose. Great Britain and the Eastern Question. The Journal of Interna- tional Relations, Vol. 12, No. 3 (Jan., 1922). 14. The National Archives, FO, 424/107, No.2, p.2. 15. The National Archives, FO,371/2147, No.74733, Batum, 24 Kas m 1914; FO,371/2484, No.25167, Bulgaristan, 4 Mart 1915; FO,371/2484, No.25167/15, Foreign Office, 5 Mart 1915; FO,371/2484, No.0152/4717. (M.O.1), War Office, Mart 1915. 16. The National Archives, Turkey, 17 (1877), part II,No.78, p.88-89; Bilal im ir, British Documents on Ottoman Armenians, V.I, Ankara, 1989. 17. Vahé Baladouni. Armenian Merchants of the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries: English East India Company Sources. Vol. 38, No. 1, Iran Facing the New Century (Mar., 2005). . R Z H Q H ] U Q IQ (R H ! ! G F - ! U H . I H - . «F ! » ! G ! ! - . « ! »», - - ! T , ! ! ! P , F G - H .
B.Kerimova ARMENIAN FACTOR IN THE MIDDLE EAST POLICY OF ENGLAND SUMMARY The article investigates the Armenian factor in the Middle East policy of England till the end of the First World War. The global interests of United Kingdom consists of the protection and the expansion of its colonies. The “Armenian issue” was just a tool for the British Empire to implement its geopolitical plans. Arising from the interest of foreign countries for the purpose of destruction and redistribution of the Ottoman Empire and hyped UK tops the “Armenian issue” lost its value to them after the withdrawal of British troops from the Caucasus, Asia Minor and the Middle East.
107 «I \ R » H \ -Z \ [ ^ [ ^ H : «I ! », X !, Z !, - !, H S W X , S - W Z , K Açar sözl r: «Erm ni soyq r m », Türkiy , Fransa, Türkiy -Fransa münasib tl - ri, Türkiy Böyük Mill t M clisi, Fransa Milli Assambleyas , Av- ropa ttifaq Keywords: «Armenian genocide», Turkey, France, the Turkish-French rela- tions, The Grand National Assembly of Turkey, the National As- sembly of France, the European Union N - , , ! - - , ! ! ! ! « ! ». F ! ! WW 1965 , ! « - ! » 24 ! - ! ! ] ! « ». U , F ! ! WW « ! » ! . H - , F ! WWW - , ! ! [3. c.202]. U F , - , Z ! ! « - ! » - « » . W X ! «H F - » X . X , « - ! » ! S Z - 1965 ! [8. c.173-185]. W 1981—1984 . ! ! - ! S . S !
108 lmi s rl r 61-ci cild S 1994, 1995, 1997 . - « ! », ! . M Z ! , - , ! S - ! 19 ! 1998 . - P ! F. P ! . 26 ! . - , - «Z ! — F - !» . [15]. 29 ! 1998 S W Z ( - W ) « ! » 29 . H W , ! . U W ! , ! - ! . U , ! 1999 - ! W , . U - 23 1999 . , « ! » - ! [7. c.22]. c ! - . H . H ! 17 1999 . , ! , Z P [15]. 22 ! 2000 ., 15 6 ! - , !. W , ! ! - , - ! , . H ! , - . I ! F ! HSWX ! , « ! », ! 9 ! ! 2001 , « ! ». 17 ! ! - G.c ! Z F G.I , ! , - !
109 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu . G. c ! - , ! ! X , , ! , ! X -Z - ! [5]. X , 29 ! ! 2001 ! «Z ! , ! 1915 » [ 2]. U Z L. ^ - . L ! - . c ! , ! ! Z . L ! ! ! ! 2001 . Z X , ^ F S W , , ! ! !. T , X - ! T - : ! ! , , - , [6]. S ! , ! ! , . H ! , F Z . U - G.c , ! S - Z « ! », . U T N ! . N ! Z G I , - , ! ! S W - Z , ! X . «c - ! ! - »- . U X F («FXT») W F [5]. F ! ! ! - ! ! Z « ! », ! , -
110 lmi s rl r 61-ci cild X , « - » . U ! Z . ! , ! ! ! , ! . S , U ! S S ! W , ! , , « - « » ! ». U « ! » ! . S - , ! ! ! , - !. - T «P Z » . H , - - . , Z. G , - .G ! - « » [4. c.143-145]. Z " U S ! : « - . K ! - !, " ! , - – , – , . H ! ! – » [16]. W , «T - ! « »» ! , ! ! ! Z [9. c.3]. S ! , 12 ! ! 2006 !! - , ! ! ! ! . S , W ! !. T ! .
111 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu H ! 2011 ! ! K Z S ! W X - 1915 , , Z ! , : «X ! – ! , ! , , », Z [18]. H ! Z «W » (UMP), ! , S - ! , - - « ! ». M ! ! W F . X F , Z ! « ! - . S , !, , »[12]. U - X . X. c - Z S ! W . H !, - - ! . T ! Z . F L ! ! , X !. S ! , - . S ! , 22 ! 2011 Z ! ! ! . H ! 19 " - " , 106 - " " ! . W ,
112 lmi s rl r 61-ci cild 45000 . - - W , - . H ! ! - , [21]. U S I , . F ! , , ! ! ! ! ! ! - [11]. c ! U F . N X - !. H ! ! . N , X ! ! . G - - , X - « » [20]. U ! Z F . X , ! F c. ! . , S F Z ! . K ! , ! [ , , - . c . G - TGWK Z G Z ! - . c . H S - F Z ! , - 10 [23]. U - M ! F ! , W Z - ! «! ! ! , ! - ! » [14].
113 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu F ! - U , ! HHW, – ! - Z . X . W Z ! X . c : «Z - ! . H ! - F 1945 K Z , , , » [10]. U , « ! » - Z . X , 2012 Z ! ! . T ! W ! ! , ! ! - , ! ! Z ! ![13]. X , ! S - « ! « - ! » W . S 18 ! ! 2012 P - W ! , ! ! ! , , 33 P Z . H , 10 K . N , 2006 , ! ! . X , 23 ! ! 2012 W P , , « - ! « ! » , . H ! 237 347 , ! 127 86 [20]. U U - ! ! « - ! »? M , ! -
114 lmi s rl r 61-ci cild ! ! « ». P « ! », , G H , - ! - . N ! ! ! . U Z S.W - « » G H « » K X , ! F ! - ! K , - ! . X !, ! « M », - , — ! T N - . U U F , ! ! « ! ». U , Z ! ! X K W . H ! Z ! « », ! - X K W . X , ! W , P . 31 ! ! 2012 65 77 ! - « ! », ! , , P - ! . H 28 2012 P - Z , - ! ! , ! . X , , S.W « ! » X , - , !. U , 2012 Z T , - -
115 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu ! !. W - ! , Z T : " - ! X ». ! - ! ! . 5-6 ! 2012 U - X X c U , - - Z - Z , ! , ! , Z . 12 ! 2013 X F ! Z Z ! U ( F. U ! ! «I W »- ). U Z X , Z ! X 22- " ! ! - ». Z ! , ! - X [22]. H 2013 . ! ! U - X G F ! , X Z Z T , « - ! » « » Z , ! P Z 2012 [1]. 27-28 ! ! 2014 . - Z Z T X , ! . c X 22 . H Z. T 50 - , , , , !, - , ! ! .. H ! - ! ! ! Z , - « ! » 1915 . T -
116 lmi s rl r 61-ci cild . S , ! ! ! , - X F I , « P Z ». Z - I ! , , « » [17]. U X F I - - Z T : «G ! . H , , - . - ». H - Z.T : «W , » [19]. X , Z. T X , - ! . N , . 21 ! 31 ! ! 2014 - X - X c Z - ! . U .c - Z.T , X ! 2015 , ! . . « », ! - ! , ! . F - !, Z ! - [24]. U ! , , « ! » ( « ! ») Z : - ! ! - , - X ! KW. S , « ! » ! X ,
117 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu F . T ! - « », ! ! ! , ! , ! F .
] Q :
1.«F ! » ! Z T / «c », 18.04.2013 2.Assemblee Nationale Commission des affaires etrangere compte rendu 3 19 (Appli- cation de l’article 46 du Reglement) Mercredi 10 janvier 2001 (Seance de 9 heures 30) Presidence de M. Francois Loncle, President // T S - F Z // www. assemblee-nationale.fr 3.Cabbarl H. Erm nistan n xarici siyas ti (1991-2012). Bak :ATSAM, 2014,422 s. 4.Elif Arslan:”Ermeni diasporas n n Ermenistan iç politikas na etkisi”/Ermeni sorunu- nun ortaya ç k nda Fransan n rolu.Kocaeli, 2006. 5.Fransa ‘soyk r m’ tan d - Türkiye’den Fransa’ya sert tepki / http:// blog.milliyet. com.tr/2001-den-gunumuze-ne-degisti-/Blog/?BlogNo=158305 18 Ocak 2001 6.Fransa ‘soyk r m’ tan d - Türkiye’den Fransa’ya sert tepki. D i leri Bakan Cem’in TBMM’de yapt konu ma. T. B. M. M. TUTANAK DERG S 47 nci Birle im 23.1.2001 Sal https://www.tbmm. gov.tr/tutanak/donem 21/yil 3 /bas/b047m.htm 7.Garibian S. C'est bien l'affaire des historiens ; mais aux historiens specialistes des genocides // Le Monde (rubrique « Debats»), 13 mai 2006, p. 8.Gnesotto, Kodmani-Darwish Bassma. Les relations franco-turques. In: Politique étrangère N°1 - 1985 - 50e année pp. 173-185. 9.Nazan Moro lu:”Hüquqi bax m ndan ermeni soyqr m iddias ” stanbul, 2001. s.3 Reshenie_Nacionalnoi_Assamblei_Francii_dlya_nas_nepriemlemo-234557 10.Türkiy nin ba naziri: Sarkozi bunu bilmirs , atas ndan soru sun! 24.12.2011http://agahmedia.com/2011/12/24/ 11.F ! – - - ! – W / http://www.1news.az/politics/20130212040801485.htm 12.I ! Z X /http://www.svoboda.org/ content/article/24432436.html 13.I Z X / http://www.gazeta.ru/ politics/2011/ 12/22_a_3937526.shtml 14.M ! F : « ! » Z ! - ! / http://aze.az/news_ ziyafet _askerov_ obsuzhden_70573.html 15.P ! . H ! ! ! ! T / http://cyberleninka.ru /article/n/vliyanie-armyanskoy-diaspory-na-protsess-priznaniya-frantsuzskoy- respublikoy-genotsida-armyan-v-ottomanskoy-imperii 16. F.Z ! ! /http://old.islam.ru/ content/analitics/
118 lmi s rl r 61-ci cild
francia_za_genocid_armenian 17.U Z F X , , W F ! / http://regnum.ru/news/polit/1759417.html 18.W X ! / http://www.lragir.am/ index/ rus/0/politics/68369 /20871 19.X ! ! - / http://www.trend.az/world/turkey/2234946.html 20.Z ! ! / https://gr1.global.ssl.fastly. net /Politics/ World/Europe/m.195073.html 21.Z ! " ! " http://mk turkey. ru/politics/2011/12/22/ 22.Z ! X KW / https://www. cihan.com.tr/ru/ 23.c ! : « S F Z ! » / http://azertag.az/ru/xeber/Elmar_Mamedyarov_ 24.c T P / http://haqqin.az/news/3296
A. Dada ova TÜRK Y -FRANSA MÜNASIB TL RIND “ERM NI SOYQIRIMI” M S L SI XÜLAS M qal d uydurma “erm ni soyq r m ”n n Türkiy -Fransa münasib tl rin t siri m s l l rinin siyasi aspektl ri analiz edilir. Mü llif m qal d Fransa parlamentind qondarma “erm ni soyq r m ”n n tan nmas na, “erm ni soyq r m ”n n inkar na gör ci- nay t m suliyy ti t tbiq edilm si haqq nda qanunun q bul edilm sin , onun s b b v n tic l rin , prezident F.Olland n iki ölk aras nda münasib tl rin inki af istiqam tin- d atd add mlara v qar t r fin müsb t reaksiyas na xüsusil diqq t yetirir.
A.Dadashova "ARMENIAN GENOCIDE" INTURKISH-FRENCH RELATIONS SUMMARY The article are analyzed the political aspects of the influence of "armenian genocide" to the Turkish-French relations. The author pays attention especially to the recogniz the “armenian genocide” in French parliament, to the adoption of a law on enforcement of the Criminal punishment for denial of the “armenian genocide”, its causes and consequences, to the politics French President F.Hollande’s on the development of relations between the two countries and so on in article.
119 “ SR N MÜQAV L S ” MÜAS R AZ RBAYCAN RESPUBL KASININ NEFT S YAS T N N SASIDIR
bi B HRAMOV *
Açar sözl r: « srin müqavil si», neft siyas ti, Az rbaycan Milli Neft s - nayesi : P , ! ! , ! !- ! F Keywords: The Contract of the Century, oil policy, Azerbaijan’s National oil industry 1994-cü il sentyabr n 20-d « srin müqavil sinin» - ARDN il dünyan n 11 apar c neft irk ti aras nda «X z r d nizinin Az rbaycan sektorunda «Az ri», «Ç raq» yataqlar n n v «Gün li» yata n n d rinsu- lu hiss sinin birg i l nilm si v hasilat n pay bölgüsü haqq nda» Sazi in imzalanmas Az rbaycan Milli Neft S nayesi tarixind yeni inki af m r- h l sinin sas n qoydu. « srin müqavil si»nin imzalanmas n Ümummil- li lideri Heyd r liyev m tbuata verdiyi müsahib l rinin birind bel qiy- m tl ndirmi di: «M n neft strategiyas n yaratd m v bunu h yata keçiri- r m. Ax bilir m ki, neft s nayesi n dir. M n Az rbaycan n neft s naye il 40 il m ul olmu am. N inki buradak s naye il , SSR -nin bütün neft regionlar n n ham s il m ul olmu am. M n bilir m ki, n laz md r. Bilirdim ki, bizim bundan ba qa yolumuz yoxdur [2, s.305]. M hz buna gör d , 1995-ci il oktyabr n 9-da müqavil i tirakç la- r n n R hb r Komit sinin iclas nda i tirak ed n Prezident Heyd r liyev müqavil nin ölk miz üçün siyasi, strateji v iqtisadi h miyy tini qeyd ed r k demi dir: «Biz bu müqavil ni haz rlayark n, onu imzalayark n v m n bir prezident kimi müqavil nin hüquqi qüvv almas üçün qanun im- zalayark n Az rbaycan n bu günü v g l c yi haqq nda dü ünmü ük. Ham da bilm lidir ki, biz bu arzularla, niyy tl rl müqavil nin i ba - lanmas n ist yirik. Müqavil nin h yata keçirilm si respublikam z n böh- ran v ziyy tind olan iqtisadiyyat nda qar dak ill rd böyük d yi iklik- l r etm k üçün mühüm h miyy t k sb edir. Müqavil ni h yata keçiril-
* C. .B hramov – t.ü.f.d., AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun elmi i l r üzr direktor müavini 120 lmi s rl r 61-ci cild m si, eyni zamanda Az rbaycan n g l c k inki af perspektivi üçün çox h miyy tlidir. Bu müqavil ni imzalayanda da biz Az rbaycan n g l c k n sill rinin h yat bar d dü ünürdük» [2, s.305-306]. Az rbaycan Respublikas n n yeni neft strategiyas ölk iqtisadiyya- t n n, xüsus n s nayenin v onun neft sektorunun müasir texnika v tex- nologiya il t min olunmas üçün t m l olmu dur. 1994-2003-cü ill rd Az rbaycan Respublikas neft s nayesind geni miqyasl islahatlar apar lm , s nayenin ax l ndirilm si prosesi h yata keçirilmi dir. Haz rda ARDN -i t r find n 36 birg mü ssis yarad lm , 6 alyans, xarici ölk l rd çoxsayl tör m irk tl r, 13 nüma- y nd liyin t kili v f aliyy ti milli neft v qaz s nayesinin, dem k olar ki, bütün sah l rini hat edir. ADN -ti 15 ölk nin 25 irk ti il imzalan- m 17 Hasilat n Pay Bölgüsü Sazi ind (HPBS) Az rbaycan dövl tini - r fl t msil edir. Qeyd etm k laz md r ki, 1995-2013-cü ill rd Az rbay- can Respublikas n n neft-qaz sektoruna ümumilikd 47 milyard AB dollar m bl ind s rmay qoyulmu dur [4, s.12]. Qeyd etm k laz md r ki, neft s nayesind apar lan islahatlar n tic - sind 1997-ci il noyabr n 12-d ilk kontrakt nefti» hasil edildi v onun h cmi h r il ard c l olaraq artma a ba lad . Bel ki, neft hasilat respubli- kada 1998-ci ild 11,4 iln.t., 1999-cu ild 13,8 mln.t. 2000-ci ild 14 mln.t. 2001-ci ild 14,9 mln.t., 2002-ci ild 15,3 mln.t., 2003-cü ild 15,4 mln.t. 2004-cü ild 15,6 mln.t., 2005-ci ild 22,2 mln.t., 2006-c ild 32,3 mln.t., 2007-ci ild 42,0 mln.t., 2008-ci ild 44,5 mln.t., 2009-cu ild 50,41 mln.t., neft hasil edildi, ondan ld olunan g lir Az rbaycan Res- publikas Dövl t Neft Fondunun hesab na köçürüldü v ölk nin siyasi, so- sial-iqtisadi v h rbi qüdr tinin art r lmas na yön ldildi. Burada bir fakt da qeyd etm k laz md r ki, neft hasilat n n artmas v onun dünya bazarlar na ç xar lmas h m d Az rbaycan xalq v döv- l ti üçün strateji h miyy t k sb ed n bir m s l nin – sas xrac Boru K m rinin in a olunmas n t l b edirdi. Az rbaycan xalq n n v dövl ti- nin milli m nafel rini h mi uca tutan Ümummilli lider Heyd r liyev, Az rbaycan neftinin dünya bazarlar na ç xar lmas üçün ir li sürül n bir neç layih d n milli, strateji, siyasi v iqtisadi t l bl r cavab ver n Bak - Tbilisi-Ceyhan layih sini seçdi v onun realla mas na nail oldu. Bu K - m rin ç kili i üçün region dövl tl ri olan Rusiya Federasiyas v ran s-
121 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu lam Respublikas buna mane olma a çal salar da, onlar n ist dikl ri ba tutmad . Buna gör d 1998-ci il may n 15-d stanbul h rind Az rbay- can Respublikas , Türkiy Cümhuriyy ti v Gürcüstan dövl ti aras nda BTC boru k m ri layih sinin qar l ql anla ma bar d memorandum im- zaland qdan sonra h min ilin oktyabr n 29-da bu layih ni d st kl y n AB Prezidenti Bill Klintonun i tirak il Ankara Deklarasiyas imzalan- d . Qeyd etm k laz md r ki, Az rbaycan dövl ti BTC BK-nd n vv l xam neftin ixrac il ba l boru k m rl rinin ax l ndirilm si siyas tin üstünlük verdiyi üçün, h m q rb v imal mar rutlar ndan istifad etm y ba lad . sas 1997-ci ild qoyulan Bak -Supsa Q rb Boru K m ri vasit si il ARDN -si 12 dekabr 1998-ci il tarixind n ixrac m liyyatlar - na ba lad v 1999-cu il aprelin 8-d Az rbaycan nefti Supsa terminal na n ql edildi, 1999-cu il iyulun 13-d ilk bir milyon neft tankerl r dolduru- laraq Qara d nizd n Bosfor v Dardanel bo azlar ndan keç r k Aral q D nizi il dünya bazarlar na ç xar ld . Lakin qeyd etm k laz md r ki, Az rbaycan Respublikas hökum ti Rusiya Federasiyas hökum ti il Az rbaycan neftinin Bak -Novorossiysk boru k m ri il n qli bar d im- zalad sazi sas n onun n qlini h yata keçirirdi. Lakin, bütün bunlara baxmayaraq Az rbaycan dövl ti Bak -Tbilisi-Ceyhan BK-nin tikintisini özünün neft siyas tinin sas x tti hesab etdiyi üçün 1999-cu il noyabr n 18-d BTC üzr hökum tl raras Sazi v Tranzit raziy malik ölk hö- kum tl ri il Sazi l r (T MÖHS) Az rbaycan Respublikas , Türkiy Cümhuriyy ti v Gürcüstan dövl tinin prezidentl ri t r find n imzaland v bu s n d 2000-ci il 26 may, 31 may v 21 iyun tarixl rind sazi i imza- lam ölk l rin parlamentl ri t r find n ratifikasiya olundu. Bundan sonra BTC layih si üzr 2000-ci ilin oktyabr v 2001-ci ilin iyun aylar nda il- kin müh ndislik i l rinin h yata keçirilm sin ba lan ld . BTC layih sinin realla mas na strateji h miyy t ver n Az rbaycan dövl tinin parlamenti 2001-ci ilin may nda C nubi Qafqaz Boru K m ri layih si hökum tl ra- ras Sazi i ratifikasiya etdi v bundan sonra 2001-ci ilin iyul v 2002-ci ilin avqust aylar nda BTC layih si üzr daha müf ss l müh ndis layih i l ri apar ld . Bütün bu görül n i l rd n sonra 2001-ci il avqustun 30-da «Az ri-Ç raq-Gün li» neft yataqlar üzr Faza-1 layih sinin haz rlanma- s na sanksiya verildi v bundan t xmin n bir ay sonra y ni h min ilin sentyabr n 29-da Az rbaycan Respublikas v Gürcüstan hökum tl ri ara-
122 lmi s rl r 61-ci cild s nda C nubi Qafqaz Boru K m ri Layih si üzr hökum tl raras Sazi l r v Tranzit raziy malik ölk hökum tl ri il sazi l r imzaland [7, s.202]. H yata keçiril n layih nin beyn lxalq iqtisadi v strateji h miyy t da d n bil n t r fda dövl tl rd n biri olan Türkiy Cümhuriyy tinin Böyük Mill t M clisi d C nubi Qafqaz layih si üzr Türkiy v Az r- baycan hökum tl ri aras nda imzalanm hökum tl raras sazi i ratifikasi- ya etdi. BTC üzr hüquqi v müh ndis-texniki i l r ba a çatd r ld qdan sonra 2002-ci ilin iyununda «BTC R0» irk ti yarad ld . 2002-ci il sent- yabr n 18-d BTC sas xrac Boru k m rinin ç kili inin ba lan lmas na sanksiya verildi v k m rin t m lqoyma m rasimi keçirildi. T m lqoyma m rasimi Az rbaycan Respublikas n n Prezidenti Heyd r liyev, Türkiy Cümhuriyy tinin Prezidenti hm d Nejdat Sez r, Gürcüstan n dövl t ba ç s Eduard vardnadze v AB - n Energetika Naziri Abrham Spense- rin i tirak il h yata keçirildi. 3 milyard dollara q d r d y ri olan bu k - m rin sahibi Az rbaycan Respublikas n n Dövl t Neft irk ti (25%), Bö- yük Britaniyan n «BP» (30,1%), AB - n «Yunokal» (8,9%), «Konoko-Fi- lips» (2,5%), Norveçin «Statoyl» (8,72%), Türkiy nin «Türkiy Petrolla- r » (6,53%), Yaponiyan n, « toçi» (3,4%) v npeks (2,5%), S udiyy r bistan n «Delta Ness» (2,36%), taliyan n «Eni» v Fransan n «Total Elna Elf» (5%) irk tl ri idi [1, s.378]. H yata keçiril n t dbirl r n tic sind Az rbaycan Milli Neft S na- yesinin h yat nda yeni m rh l ba lad v o çox sür tl inki af etm y ba lad . 2002-ci ild art q ölk d 15,3 mln. ton neft istehsal edilmi di v neft bir t bii milli s rv t olaraq g lir g tirm y ba lad . Bütün bunlar n z r alan Ümummilli lider Heyd r liyevin f rman il 1999-cu ilin de- kabr nda «Az rbaycan Dövl t Neft Fondu» t sis olundu v ölk preziden- tinin 27 dekabr 2001-ci il tarixli s r ncam il fondun Mü ahid uras yarad ld . Bu fondun t sis olunmas nda sas m qs d çox güclü milli iq- tisadiyyat n yarad lmas idi. Bu hadis d n 6 il sonra – y ni 2007-ci ild BTC vasit si il n ql edil n neftd n 16,5 mln. dollar ilk g lir ld edildi v Neft Fondunun hesab na köçürüldü [8, c.341]. Qeyd etm k laz md r ki, BTC B-rinin aç l m rasimi 2006-c il iyulun 13-d Türkiy nin Cey- han liman nda h yata keçirdi v ona Ümummilli lider Heyd r liyevin ad verildi. BTC-nin istifad y verilm si Az rbaycan dövl tinin u urlu xarici siyas tinin v neft strategiyas n n m ntiqi n tic si idi. 2007-ci ild
123 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu «BP-Az rbaycan» Beyn lxalq m liyyat irk ti d nizin «Az r-Ç raq-Gü- n li» yata ndan 33 mln. ton m nf t nefti hasil ed r k onu imzalanm müvafiq müqavil l r sas nda Hindistan, srail, Tayland, taliya v Çiliy sat n t kil etdi. 2008-ci il yanvar n 9-da is Az rbaycan m nf t nefti il yükl nmi «Heyd r liyev» tankeri AB -a yolland . Qeyd etm k laz md r ki, ölk nin enerji resurslar n n dünya bazar- lar na ç xar lmas i ind ixrac boru k m rl rinin ax l ndirilm si siyas ti- n üstünlük ver n Az rbaycan dövl ti, neftin sat ndan ld edil n g lir- l r hesab na Gürcüstan n Kulevi liman nda böyük neft terminal n in a et- dirdi. Bu is Q rb istiqam tind Qara d niz vasit si il dünya bazarlar na ç x etm k idi. Bu k m r Az rbaycan Respublikas na siyasi bax mdan dünya s - viyy sin qalxma a, Qafqaz regionunda lider dövl t çevrilm y v dün- ya dövl tl ri iç risind böyük nüfuz qazanma a imkan verdi. R q ml rl diqq t yetirdikd is Az rbaycan neftini birba a Aral q d nizin ç xar n bütöv k m rl r sisteminin, ilk növb d BTC B-rinin strateji, siyasi v iqtisadi c h td n Az rbaycan xalq v dövl ti üçün h miyy t k sb etm si onun ötürücülük qabiliyy ti il b rab r onun verdiyi iqtisadi v siyasi üstünlükl r bax m ndan çox h miyy tlidir. K m rin haz rda ötürücülük qabiliyy ti bir ild 50-60 mln. ton t kil edir. 2014-cü il sentyabr n 1-n olan m lumata gör mövcud ixrac boru k m rl ri vasit si il dünya bazar- lar na 384 mln. tona yax n, o cüml d n BTC k m ri il 254, 9 mln. ton, Bak -Supsa k m ri il 69,1 mln. ton, Bak -Novorosiyski k m ri il 39,1 mln. ton v d mir yolu il 20,5 mln. ton neft ixrac edilmi dir. H min ild BTC k m ri vasit si il 11,6 mln. ton Türkm nistan, 4,3 mln. tondan art q is Qazax stan nefti n ql edilmi dir [6, s.17]. sas Ümummilli lider Heyd r liyev t r find n qoyulan v Prezi- dent Heyd r liyev t r find n u urla h yata keçiril n Az rbaycan Res- publikas n n neft siyas ti n tic sind ölk neft s nayesind neft hasilat 1997-ci ill müqayis d 9 mln. tondan 5,6 d f artaraq 2010-cu ild 51 mln. tona çatd r ld [6]. Qeyd etm k laz md r ki, haz rda «Ç raq», «Az ri» v «Gün li» yataqlar n n d rinsulu hiss sind 80 hasilat quyusundan ayda orta hesabla 2,7 mln. ton neft v 1,5 mlrd. kubmetr s mt qaz hasil olunur [6]. Ümumilikd is XX srin 90-c ill ri il müqayis d Az rbay- can Respublikas n n dünya bazarlar na xam neft ixrac 10 d f d n çox art-
124 lmi s rl r 61-ci cild m , ARDN ölk nin n böyük neft ixracatç s na çevrilmi dir. Bu gün Az rbaycan Respublikas ndan dünya bazarlar n n ixrac olunan neftin 70%-i ARDN -nin pay na dü ür. Az rbaycan Respublikas n n neft siyas tinin n mühüm istiqam t- l rind n biri ölk nin bütün halisini qazla t min edilm sidir. Qeyd etm k laz md r ki, « srin müqavil si» imzaland qdan sonra Az rbaycan Res- publikas n n enerji t hlük sizliyi tam kild t min edilmi dir. M lumdur ki, « srin müqavil si» Az rbaycan Respublikas n bir neft ölk si kimi dünyaya tan tsa da, 1999-cu ild X z r d nizind n h ng « ahd niz» ya- ta n n k f edilm si v onunla ba l layih nin u urla h yata keçirilm si Az rbaycana h m d dünyaya böyük miqdarda qaz ixrac etm k imkan na malik olan bir ölk y çevrilm k imkan verdi. Lakin, Az rbaycan Respub- likas nda böyük qaz yataqlar n n mövcud olmas h l XX srin 50-60-c ill rind geoloqlar t r find n mü yy n edilmi di. Bel ki, h l « ahd niz» (1970) yata na q d r 1968-ci ild X z r d nizinin Az rbaycan Respubli- kas sektorunda n böyük qaz yata olan «Bahar» yata a kar edilmi di. Lakin, o zaman d nizin d rinlikl rind n yaz n hasil edilm si üçün imkan ver n texnika v texnologiya mövcud deyildi. Buna gör d bu iri yataqlar n istifad y verilm si Az rbaycan Respublikas dövl t müst qil- liyini b rpa etdikd n, 1994-cü ild Ümummilli lider Heyd r liyevin r h- b rliyi il « srin müqavil si» imzaland qdan v bu sah y yeni texnika v texnologiya t tbiq edildikd n sonra mümkün oldu. Bunun bariz nümu- n si 1999-cu ild « ahd niz» yata n n k f edilm si v onun art q istifa- d y verilm sidir. « ahd niz» yata üzr ümumi ç xar la bil c k ehtiyatlar n h cmi 1 trilyon 200 milyard kub metr qaz v 240 mln. tondan art q kondensat t kil edir [6, s.17]. Bu z ngin yata istismara verm k üçün onun i l n- m sinin 1-ci m rh l si ç rçiv sind 12 hasilat quyusunun istismar na im- kan ver n SDA qazma v hasilat platformas tikilib istifad y verildi, d - nizd n sahil d k 100 km. uzunlu unda sualt boru k m rl ri ç kildi v 2006-c ild n yataqdan qaz hasilat na ba lan ld . Haz rda burada orta gün- d lik hasilat 21 mln. kubmetr qaz v 5 min ton kondensat olan 4 quyu istismar edilir. Qeyd etm k laz md r ki, 2006-c il dekabr n 5-d ARDN - ti il AB - n «Mak Demort Kaspian Kontraktor nk» irk ti aras nda X - z r d nizinin Az rbaycan Respublikas sektorunda yerl n «Gün li»
125 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu yata üçün qaz k m rl rinin ç kili i üzr müqavil l r imzaland v bun- dan sonra dekabr n 14-d « ahd niz» qaz n n ölk daxili n qli m qs dil yeni qaz k m ri istifad y verildi. M hz bundan sonra « ahd niz» yata üzr ikinci quyu istismara verildi v n tic d « ahd niz» qaz C nubi Qafqaz qaz boru k m ri il Türkiy nin qaz k m rl ri sistemin daxil oldu. Bu 2006-c ilin sentyabr nda Bak -Tbilisi- rzurum qaz boru k m rinin istifad y verilm sind n sonra ba verdi. «Az ri-Ç raq-Gün li» v « ah- d niz» yataqlar ndan hasil edil n qaz bütövlükd respublika üzr qaz hasi- lat dinamikas sasl kild d yi di v 2004-2009-cu ill r rzind n ölk - d qaz hasilat 5,0 mlrd. kubmetrd n 23,7 mlrd. kubmetr çatd , y ni gös- t ril n dövr rzind ümumi hasilat 4,8 d f artd . Bunun üçün 2004-cü il- d n 2009-cu il d k neftin h r il üzr hasilat göst ricisin diqq t yetirm k kifay tdir. Bel ki, 2004-cü ild 6,0, 2005-ci ild 6,5 mlrd., 2006-c ild 6 mlrd., 2007-ci ild 16,9 mlrd., 2008-ci ild 23,4 mlrd., 2009-cu ild 23,7 mlrd. kubmetr olmu dur. Bu is o dem kdir ki, göst ril n ill r rzind ölk neft qaz s nayesind qaz hasilat 4,8 d f artm d r [5, s.71]. Bütövlükd is son 10 ilin n tic l rini 2004-cü il d k olan dövrün n tic l ri il müqayis etdikd , h qiq t n d Az rbaycan Respublikas nda neft qaz hasilat sah l rinin sasl kild inki af n n ahidi olursan. 1847- ci ild n ba layaraq 2014-cü il d k keç n dövr rzind quru v d niz neft- qaz yataqlar ndan 1,8 mlrd. ton neft v 648.6 mlrd. kubmetr qaz hasil edilmi , bundan 512,6 mln. ton neft v 250,8 mlrd. kubmetr qaz, y ni mü- vafiq olaraq 28,4% v 38,6%, m hz 1994-2014-cü ill r rzind Bak -No- vorosiyysk, Bak -Supsa v BTC boru ixrac k m rl ri vasit si il dünya bazarlar na Az rbaycan Respublikas ndan 357,2 mln. ton neft, Bak -Tbili- si- rzurum qaz k m ri il is 34,4 mlrd. kubmetr qaz ixrac edilib [5, s.71]. « srin müqavil si» ç rçiv sind i l nil n «Az ri», «Ç raq» v «Gün li» yata n n d rin sulu hiss sind n 2014-cü il d k 344,6 mln. ton neft, 100 mlrd. kubmetr qaz hasil edilmi dir ki, 65,5 milyard kubmetri ölk daxili ehtiyaclara s rf edilmi dir. lk növb d bel bir fakt qeyd etm k laz md r ki, son 10 il rzind görül n m qs dyönlü i l ri n tic sind «Az riqaz» B t r find n hali v dig r istehsalç lar n t bii qazla t min olunmas , ya ay m nt q l rinin qazla d r lmas v qaz t minat n n b rpas , qaz t hqiqat b k sinin yeni- d n qurulmas v sasl t miri üzr qazan lan nailiyy tl r ilb il art r.
126 lmi s rl r 61-ci cild Görül n i l rin n tic si olaraq «Az riqaz» B-nin f aliyy ti dövründ , y ni 2009-2014-cü ill rd birlik t r find n 26210,5 km. uzunlu unda yeni qaz k m rl ri qura d r lm , 7873,6 km. uzunlu unda qaz k m rl ri sasl t mir edilmi , 687 ya ay m nt q si qazla d r laraq t bii-qaz verilmi dir. Görül n i l rin n tic l ri a a dak c dv ld öz ksini tapm d r v t bii qazla t min olunan abonentl rin say 1,7 milyonu keçmi dir [5, s.99].
Bölg l r T bii qazla t min olunan abonentl rin say Bak h ri üzr c mi: 718,518 O cüml d n: hali 707927 Qeyri hali 10591 Regionlar üzr c mi: 981567 O cüml d n: hali 970856 Qeyri hali 10711 Yekun 1700 085 hali 1678,783 Qeyri- hali 21 302
Az rbaycan Respublikas n n 2004-2015-ci ill rd h yata keçiril n u urlu neft siyas tinin kökünd , heç übh siz müasir elmi-texniki nailiy- y tl rin birba a istehsalda t tbiqi fakt dayan r. Az rbaycan Milli Neft S - nayesind elmi-texniki yenilikl rin t tbiqi 1922-ci ild yarad lm Az r- baycan Elmi-T dqiqat Neftç xarma nstitutunun ad il ba l d r. Müasir dövrd is bu v dig r bu profilli 5 institut sas nda 2009-cu ild yarad l- m «Neftqazelmit dqiqatlayih » nstitutu Az rbaycan Milli Neft S naye- sind xüsusi ç kiy malikdir. Az rbaycan Respublikas DN -ti «Neftqazelmit dqiqatlahiy » n- stitutu haz rda kompleks elmi-t dqiqat i l ri apararaq X z r d nizi ekva- toriyas nda v ölk nin quru razil rind axtar -k fiyyat i l rinin sas is- tiqam tl rini mü yy nl dir n kompleks proqram t rtib etmi dir. Qeyd etm k laz md r ki, Az rbaycan Respublikas il yana Avropa v Asiya ölk l rind in a edilib istifad y veril n neft-qaz m hsullar emal mü s- sis l rinin böyük ks riyy ti m hz ARDN -ti «Neftqazelmit dqiqatlahi- y » nstitutu t r find n lahiy l ndirilmi dir. nstitutun layih l ri sas nda ümumi uzunlu u 400 km-i a an estakada v estakadayan meydançalar,
127 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 300-d n çox stasionar d niz özülü, 84-160 m. d niz d rinliyi olan 14 d rin d niz özülü tikilmi dir. D nizin dibi il ümumi uzunlu u 2000 km-d n çox olan sualt boru k m rl ri ç kilmi dir. nstitutun layih l ri sas nda d rin neft-qaz yataqlar i l nmi v hasil olunan xammal sahild yerl n s naye obyektl rin n ql edilmi , k f edilmi neft-qaz yataqlar n n ehti- yatlar kontura al nm v hesablanm , neft-qaz-m d n qur ular n n tikin- tisi, n qli v haz rlanmas üçün texniki v texnoloji saslar i l nib haz r- lanm d r. D niz qur ular n n korroziyadan mühafiz probleml ri n z ri v metodiki c h td n t hlil edilmi , bu m s l l r aid çoxsayl normativ s n dl r t rtib edilmi dir. nstitutun n sas v vacib n z ri-t crübi t dqi- qatlar ndan biri olan d niz neft-qaz yataqlar n n m nims nilm sind dal- alanman n, ax n n v kül yin göst ricil rinin normala d r lmas v hidro- meteoroloji normala d r lmas v hidrometeoroloji prosesl rin rejimin gör X z rin rayonla d r lmas m s l sidir. « s rin müqavil si»nin n böyük layih si olan «Ç raq-1» platformas nstitut t r find n layih l n- dirilmi v bu gün kimi bu platformadan 86,5 mln ton neft, 18,6 mlrd. m.3 qaz hasil edilmi dir. 2015-ci ilin sonunad k bu platformada 15 quyu f aliyy t göst rmi dir ki, onlar n günd lik hasilat is 85000 ton neft v 2,4 mln.m3 qaz t kil edir [4, s.141]. Son ill rd nstitutun verdiyi t klifl r sas nda apar lm axtar - k fiyyat i l ri n tic sind Kürovda , Mi ovda , Kürs ngi, Qarada l , Za l -Zeyv , Gürqan-d niz, Neft Da lar , Darvin küp si, Qum d niz, S n- g çal-d niz, Duvanni-d niz, Xara-Zir adas , Xara-Zir d niz, Bahar, Mu- radxanl v s. kimi yataqlar üçün i l nm layih l ri v texnoloji sxeml r t rtib olunmu dur. nstitutun çox yüks k elmi-texniki potensial mövcuddur. Haz rda burada 15 elml r doktoru v 84 n f r f ls f doktoru çal r. nstitutun çox geni beyn lxalq elmi laq l ri vard r. Onun lahiy v elmi-t dqiqat i l ri hiss l rind keyfiyy tin idar etm sistemi 150 9001: 2008 DNV ir- k ti t r find n sertifikatla d r lm d r. Haz rda nstitut «BP», «Statoyl», «Total», «Gukoyl», «Kverner», «Azeri M Drillinq «Fluids», «Aker Rau- ma», «Unokal», « toçu» kimi dünyan n n böyük neft v qaz irk tl ri il s x m kda l q edir [4, s.143]. «Neftqazelmit dqiqatlahiy » nstitutunun i l yib haz rlad layi- h l r sas nda Kuba, Hindistan, Y m n, R-sinin d niz yataqlar nda,
128 lmi s rl r 61-ci cild Qara v Azov d nizl rind , Türkm nistan elfind stasionar d niz özüll - rinin tikintisi Pol a v Bolqar stan neft-qaz yataqlar n n k find geni t t- biq edil n üz n v yar mbat r lm qur ular n layih l ndirilm sind f al i tirak etmi dir.
M NB V D B YYAT: 1. Az rbaycan tarixi. VII cild. Bak , 2003, s.378. 2. Heyd r liyev. II cild. Bak , 2013, s.305. 3. « ki sahil». Xüsusi burax l , Bak , 2013, 324, s.12. 4. « ki sahil». Xüsusi burax l , Bak , 24 sentyabr. 2014, s.141. 5. « ki sahil». Xüsusi burax l , Bak , 2014, 325, s.71. 6. « ki sahil». Xüsusi burax l , Bak , 20 sentyabr 2014, 325, s.17. 7. « ki sahil». Xüsusi burax l , Bak , 2014, s.202. 8. W ].F. S XXI . G , 2008 ., .341.
. . H H Z U Q U Q (R W ! ! ! F , I F - ! U N F . U - , .
J.B.Bahramov CONTRACT OF THE CENTURY IS THE BASIS OF MODERN OIL POLICY OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN SUMMARY The article is devoted to the history of the oil policy of the Republic of Azerbaijan developed by the national leader Heydar Aliyev and successfully implemented in the period of independence under the leadership of President Ilham Aliyev. While writing this article the author has used numerous of actual materials that are included into scientific circulation for the first time.
129 BARAK OBAMA ADM NSTRAS YASI DÖVRÜND AB -IN SRA L-F L ST N SÜLH DANI IQLARINDA T RAKI Nigar SG ROVA *
Açar sözl r: Barak Obama, Nyo-York Sammiti, F ls tin dövl tçiliyi BMT : G T , W S -O , U ! I - , TTS Keywords: Barak Obama, New-York Summit, Palestinian Statehood, U.N
Yax n rq regionun AB - n xarici siyas tinin formala mas nda da- d ön mi heç kim sirr deyil. Ba l ca olaraq, ucuz neft ax n n t min olunmas v bununla da öz enerji siyas tini n zar td saxlayan AB re- gionda ged n siyasi prosesl rin daima m rk zind dayanma a müv ff q olmu dur. AB - n Yax n rq regionuna f al müdaxil si II Dünya mü- harib sind n sonra ba lasa da, q sa zamanda müharib d n önc regionda hakim olan Britaniya v Fransan oradan s x d rma a nail olur. Regionun n mühüm v h llin h l d nail olunmayan münaqi si XX srin vv lind n ba layaraq, Yax n rq regionuna köç r k burada m skunla ma a ba lam srail v srl r rzind bu razinin daimi sakin- l ri olan F l stin xalq aras ndad r. Bir s ra tarixi faktlara saslanaraq, qeyd etm k yerin dü r ki, münaqi nin ba lanmas na s b b I Dünya müharib sind n sonra m lub t r fin bir nümay nd si olan Osmanl m- periyas n parçalayaraq, regionda mandat sistemini t tbiq ed n Böyük Britaniya t r find n f l stinlil rin ya ad torpaqlarda t dric n d olsa y hudil rin yerl dirilm si idi. 1947-ci ild srail dövl tinin yaranmas is v ziyy tin g rginl m sind ba lan c nöqt oldu. AB -da hakimiyy t g lmi prezidentl r dolay v ya birba a yolla bu münaqi nin h llin öz töhv l rini verm k d v ya bu cür görünm k ist s l r d , XX srin 60-c ill rind n sonra AB -da hakimiyy t g lmi heç bir prezident bu m qs d nail ola bilm mi dir. Bu m qal d AB - n 2008-ci ild hakimiyy t g lmi sayca 44-cü prezidenti Barak Obaman n 2008-2012-ci ill r hakimiyy td oldu u müdd td iki xalq aras nda yar m srd n çox davam ed n münaqi nin h lli istiqam tind atd c hdl rd n b sh edil c k.
* Nigar sg rova – AMEA-n n A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun doktorant 130 lmi s rl r 61-ci cild Barak Obama ilk prezidentlik müdd tin seçildiyi zaman bir çoxlar onun n inki AB -da, h mçinin bütün dünyada siyasi bax mdan d yi iklik- l rin ba ver c yin v xüsusil d müs lman dünyas na sülh g l c yin inan rd . Bu cür dü ünm y sas ver n bir s ra amill r var idi. Onlardan biri Obaman n müs lman olmas il ba l yay lan f rziyy l r idi. Dig ri is AB qo unlar n n raqdan ç xar lmas , Usama Bin Ladenin öldürül- m sinin v Quantonamo h bsxanas n n ba lanmas idi. Bu amill r d AB - n yürütdüyü siyas td u urlu bir add m kimi qiym tl ndirilirdi. Xarici siyas td Obaman n qar s nda duran n mühüm v ç tin v zif AB - n dünyada v dünya ictiamiyy ti qar s nda qazand m nfi obraz d yi m k üçün Yax n rq v müs lman dünyas na yeni yana ma t tbiq etm kd n ibar t idi. [1. s.3-4] Obama d f l rl qeyd etmi dir ki, Yax n rqd sülh AB - n strateji maraqlar üçün mühüm h miyy t ma- likdir. Lakin, srail-F l stin sülh prosesi zaman onun ifad etdiyi fikirl ri il h r k tl ri aras nda böyük f rqin oldu u ortaya ç x r. Corc Uoker Bu v Barak Obama adminstrasiyas n n Yax n rqd h yata keçirdiyi siyas t heç d bir-birind n k skin kild f rql nmirdi. Müs lman dünyas na müharib elan ed n v srail qar xüsusi yax nl il tan nan Bu dan f rqli olaraq, Obama Amerika v müs lman dünyas aras nda münasib tl rin istiqam tini dü m nçilik v silahl qar durmadan ümumi maraqlar v m kda l a do ru d yi m y c hd göst rirdi. Lakin, bu c hd heç d Obaman n AB - n xarici siyas tind h r hans bir d yi ik- lik ed c yi anlam na g lmirdi. slind Obama diqq ti t dric n Asiya qit - sin yön ltm k ist s d , AB Yax n rq laqeyidlik nümayi etdir bil- m zdi. O, srail-F l stin münaqi sinin AB v Yax n rq dövl tl ri il münasib tl rd m rk zi mövqe tutdu unu q bul edirdi. Prezidentliyinin ilk günl rind Obama b yan etdi ki, o, srail-F l stin sülh dan qlar nda yax ndan i tirak ed c k v F l stin dövl tinin yaranmas nda yard m gös- t r c k [2. s.116-117]. 2008-ci ild srailin basq n il Q zza zola nda ba vermi q r n Obaman tez bir zamanda bu münaqi nin sülh yolu il h ll olunmas na dair t dbirl r görm y vadar edir. srailin ba naziri Benyamin Netanyahu v onun srail koalisiya hökum tind ki t r fda lar f l stinlil rl h r hans bir sülh raz l n n q bul olunmas na ehtiyac duymurdu. Bu bigan liyin sas s b bi Q rb sahilind ya ay m sk nl rinin i al n n davam etm si v yeni
131 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu evl rin tikilm si idi [3]. Netanyahu dünya ictimaiyy tinin srail t r finin i - al olunmu razil rd m skunla mas na qar göst rdiyi t zyiql r müqavi- m t göst rmi v bu m s l il laq li Obama il üç d f üz-üz g lmi dir. Ümumiyy tl , Barak Obaman n prezidentliyinin ilk dövründ onun F l stin m s l sin yana mas nda üç sas m qama ön m verm k laz md r. Birincisi, ümumilikd , Yax n rq v xüsusil F l stin dair ilkin planlar n qeyd olundu u Qahir nitqi; ikicisi prezidentin F l stin s rh dl rin dair qeydl ri; sonuncusu is , AB - n F l stinin BMT-y t klifin , UNESCO- nun v 2012-ci ild is BMT tan mas na dair reaksiyas [4. s.5]. Obaman n 2009-cu ild Qahir universitetind ba tutmu Qahir nitqi müs lman dünyas nda AB t r find n edil n yeni yana ma kimi q - bul olunur v F l stin m s l si bu yana man n t rkib hiss si idi. Qahir nitqind Obama srailin AB üçün böyük h miyy t malik olmas n söyl yir, lakin münaqi nin sona çatmas n v n tic nin h r iki t r fi qane etm sinin vacibliyini xüsusil vur ulay rd . Obama qeyd edirdi ki, H MAS- n mövcudlu unun f l stinlil r üçün çox h miyy tli oldu unu bilir, lakin F l stin xalq n n onlar zorak l qdan ç kinm y v sraili tan - ma a m cbur etm l ri d bir o q d r ön mlidir. Eyni zamanda, o, t kid edirdi ki, srail F l stinin bir dövl t kimi mövcud olma hüququnu tan ma- l d r. AB - n srail m sk nl rin qar mövqeyinin q n tb x olmad n da vur ulay rd [4. s.5]. Qahir nitqi v Obama adminstrasiyas t r find n edil n qeydl r F l s- tin muxtariyy ti daxilind müsb t g l c y az da olsa ümid yaratd . K nar- dan el görünürdü ki, AB srail t zyiq göst r r k, F l stin xalq n n önünd deyil, arxas nda dayanacaq [4]. Lakin, Obaman n müraci tind el d bir yenilik yox idi. Üst lik, Obaman n Netanyahu il olan mübahis sinin m nti- qi sonluqla n tic l nm m si r b dünyas nda onun çox da böyük nüfuza malik olmamas na dair fikirl rin s sl nm sin s b b oldu [1. s.684]. Obaman n münaqi nin h llin dair t klifl ri srail daxilind d naraz l qlara s b b olmu dur. Çünki, AB - n xarici siyas ti v Yax n r- q dair q rarlar h r zaman srail dövl tinin t siri il formala m v bu da AB - n F l stin m s l sin dair yana mas na t sir etmi dir. srailin bu da- vaml t sirini izah ed n 3 s b b vard r: AB -da srail dair müsb t ictimai fikir; srailin, xüsusil Soyuq müharib dövründ malik oldu u strateji h - miyy t; AB -da f aliyy t göst r n srail lobbisi v Y hudi seçicil ri [5].
132 lmi s rl r 61-ci cild 2009-cu ild Obama srailin yeni yaranm hökum tin sülh dan q- lar na ba lamas , Q rb sahilind v rqi Qüdsd qism n d olsa ya ay m sk nl rinin in as n dondurmaqla ba l t zyiq göst rdi. Netanyahu is bu in an n g l c kd d davam ed c yini bildirdi v b yan etdi ki, f l s- tinlil r sraili y hudi dövl ti kimi q bul etm lidirl r. Obama il Netanyau aras nda olan bu g rginlik iki ölk aras nda münasib tl r d t sir etdi. srailin AB -dak s firi Miçel Oren qeyd etmi dir ki, iki ölk aras nda münasib tl r 1975-ci ild n b ri ilk d f idi ki, z ifl mi v a a s viyy - y enmi dir. [6] F l stin muxtariyy tinin prezidenti Mahmud Abbas is srailin F l stin torpaqlar n müsadir etdiyi müdd td heç bir dan qlar n apar lmayaca na dair b yanat verdi [7]. Obaman n h ll yoluna göst rdiyi növb ti d st k Yax n rq v i- mal Afrikan n inki af na dair AB Dövl r Departamentin verdiyi qeyd- l r idi v burada sas m s l srail-F l stin münaqi sin yön lmi -dir. Bu nitqd AB prezidenti 1967-ci il müharib sind n önc ki s rh d l r saslanan h ll yolunu d st kl diyini b yan etmi dir. Eyni zamanda, Barak Obama srail-AB laq l rinin d rin kökl r ma- lik olmas v AB - n “ srailin t hlük sizliyin dair öhd liyinin sars lmaz” oldu unu bildirirdi. O, h mçinin srailin özünü müdafi etm k hüququnun oldu unu da vur ulay rd . Buna baxmayaraq, o, qeyd edirdi ki, sülh plan na nail olmaq h r iki t r f d n as l d r. Yax n rqd v imal Afrikada ba ver n hadis l r ünvanlad güman edil n bu nitqd srail-F l stin münaqi sin diqq t ç km kl , Obama bu münaqi ni h ll etm k üçün öh- d lik götürdüyünü nümayi etdirdi. Güman etm k olar ki, Obaman n bu m - s l y dair xüsusi nitq söyl m sinin sas s b bi sraild v ya i al olunmu razil rd ba ver bil c k h r hans bir üsyan n qar s n almaq idi. srail bu ç x a tez bir zamanda reaksiya göst rdi. Ölk nin ba naziri t kidl qeyd etdi ki, g r srail 1967-ci ild n vv lki s rh dl r geri qay tsa, bu dövl t üçün h yati t hlük yarada v ölk “müdafi siz” v ziyy td qala bil r [8]. S l fl rind n f rqli olaraq, Obama srail m sk nl rin dair fikirl r d s sl ndirmi v sraili bu h r k tin gör günahland rm d r. Lakin, n o, n BMT T hlük sizlik uras n n 1976-c ild q bul olunu 446 sayl q tnam sin saslanaraq, onlar n qeyri-qanuniliyini vur ulam r, n d ki, sraili öz h r k tl rind n da nma a m cbur ed c k add mlar atm rd . 2010-cu il 26 sentyabr tarixind Obama sülh dan qlar n f alla d r- maq üçün A evd F l stin muxtariyy tinin lideri Mahmud Abbas, srai-
133 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu lin ba naziri Binyamin Netanyahu, ordaniya kral II Abdulla v Misir prezidenti Hüsnü Mübar kin i tirak il sammit t kil etdi. ordaniya v Misirin d samitt c lb edilm sind Obaman n sas m qs di bu ölk l rin önc ki ill rd sülh dan qlar nda birba a i tirak etm l ri v xüsusil Misi- rin F l stin dövl ti yarand t qdird srailin t hlük siz-liyinin t min ed c yin min olmaq ist yi idi. Qeyd etm k laz md r ki, sammitd n önc Obama Netanyahu il gö- rü mü v sülh dan qlar zaman sas diqq ti s rh d, qaçq nlar v Qüds m s l sin daha çox yön ld r k, Qüdsün rqind apar lan in a i l rinin dayand r lmas na ümid etmi dir. Lakin, Obama, eyni zamanda Abbas ya ay m sk nl rinin in as n dayand rmas t l bini k nara qoyma t k- lif etmi v raz la man n son statusuna dair böyük m s l l r diqq ti yö- n ltm y çal m d r. A evd ba tutan sammit d u ursuzlu a düçar oldu. Netanyahu yeni ya ay m s k nl rin in as n qism n d olsa dayand rmaq arzusunda olmad qlar n b yan etdi. F l stin, ya ay m sk nl rinin in as n n dayan- d r lmad v i al olunmu rqi Qüdsl ba l ciddi müzakir l r haz r olmad qlar t qdird sraill birba a dan qlara ba lamaq ist m -diyini bildirdi. Obama Mahmud Abbasa sammitd i tirak etm si üçün t zyiq göst rmi dir. H tta AB - n r b mütt fiqi olan S udiyy r bistan n n kral Abdulla Abbasa Va inqtona s f r etm s , F l stin bu dövl t t r - find n veril n yard m n k silm si il ba l x b rdal q da etmi dir [9]. A evd keçiril n sammitl eyni ild Misirinin arm- l- eyx h - rind ba tutmu görü d ya ay m sk nl rin dair m s l Mahmud Ab- bas v Benyamin Netanyahu aras nda g rginliy s b b oldu v h r hans bir ir llil yi in mümkünlüyünü istisna etdi. Bel oldu u halda, Obama diplomatik c hdl r ed r k, h r iki t r fi birba a dan qlar davam etdir- m y vadar etdi. Böyük Britaniya, Fransa v BMT sraili m sk nl rin in- as n dayand rma a ça rd halda, Obama xüsusi elçisi Con Mitçeli Ne- tanyahu v Abbasa t sir etm k üçün regiona ezam etdi. Netanyahu heç bir v cdl ya ay m sk nl rinin in as n n dayan- d r lmas na raz l q vermirdi. Bu v ziyy t F l stin xalq n t ng g tirmi di: F l stinin sülh dan q qrupunun üzvü Nabil aat n bir sitat n vur ulamaq yerin dü r: “Biz art q AB - n in a olunan ya ay m sk nl rinin lehin olduqlar n bildiyimiz t qdird , onlar n in as n n dayand r lmas üçün bir
134 lmi s rl r 61-ci cild i görm m l rini q bul ed bilm rik. Biz AB -dan ya ay m sk nl rin qar q tiyy tli mövqe nümayi etdirm sini ist yirik. M ni AB - n bunu etm y qadir olmad çox t cübl ndirir” [10]. Dan qlar prosesini canland rmaq üçün Obama Netanyahuya sad c doxsan gün rzind ya ay m sk nl rinin in as n dayand rmaq müqa- bilind mlak v xidm tl r t klif edil n uzun bir siyah n t qdim etdi. Buraya 3 milyon dollar d y rind metal ba l ql F-35 döyü reaktivl ri d daxil idi. AB , h mçinin F l stin müst qilliyin dair h r hans bir q tna- m y qar veto hüququndan istifad ed c yin söz verdi. Netanyahu is öz növb sind Obaman n bu t klifini d r dd etdi [11]. Art q F l stin t r fi min oldu ki, bundan sonra AB F l stin dövl - tinin yarad lmas na yard m etm k üçün üz rin heç bir öhd lik götürm y - c k. Lakin, Obama yen d qeyd edirdi ki, srail-F l stin aras nda s rh dl r iki t r fin raz l sas nda 1967-ci ild n önc ki s rh dl r sas ndan mü y- y nl dirilm lidir. Obama, h mçinin F l stinin BMT Ba Assambleyas nda dövl tin tan nmas il laq li yürütdüyü strategiyas na gör ittiham etdi v F th il H MAS aras nda bar q pakt n t nqid etdi. O, h mçinin srailin g - l c kd F l stin dövl tinin yarand t qdird onun t kisilah olunmas t l bi- ni d st kl yirdi. Lakin, Netanyahu AB - n s rh dl r dair söyl dikl rin k skin etiraz n bildirdi. Bel oldu u t qdird , Obama sözl rind düz li ed - r k bildirdi ki, srail v F l stin 1967-ci ild oldu undan f rqli olan s rh d- l rl ba l q rar ikit r fli dan qlar sas nda q bul etm lidirl r. Bu, AB - n xarici siyas tind ba ver n çox böyük d yi iklik idi. Bel oldu u halda, 2011-ci ilin sentyabr nda Mahmud Abbas F l sti- nin BMT t r find n tan nmas v tam hüquqlu üzvü olmas üçün bu t ki- lata üz tutdu. F l stin muxtariyy tinin r hb ri Mahmud Abbas F l stinin bir dövl t kimi BMT t r find n tan nmas n n vacibliyi q rar na g ldikd , bu h r k t qar olan v Abbas bu tan nma fikrind n da nma a çal d ran ilk insanlardan biri d Obama idi. Bel ki, BMT T -da F l stin m s l sini qald rmaqla aç q kild bunu b yan etdi. F ls tin m s l sin qar öz ks mövqeyini izah ed rk n, o, qeyd edirdi ki, sülh ancaq iki ölk aras nda davam ed n sülh dan qlar n tic sind nail oluna bil r [12]. Bundan lav , BMT-nin UNESCO t kilat F l stini r smi kild tan d halda, AB qanunverici orqan olan Konqres b yan etdi ki, onlar F l stin göst rdikl ri illik 80 milyon dollar maddi yard m dayand racaqlar [13].
135 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Mahmud Abbas bir il sonra F l stinin müst qilliyi üçün yeni bir c hd etdi, bu d f o, BMT Assambleyas na qeyri-üzv mü ahid çisi olmas iddias n ir li sürdü. vv lki ill müqayis d bu il tan nmaya nail olmaq üçün daha çox üzvün s s verm si ön mli idi. 2012-ci ilin noyabr nda 138 s s leyhin , AB da daxil olmaqla 9 s s leyhin v 41 ölk s sverm d n boyun qaç raraq, F l stin Muxtariyy ti BMT-d qeyri-üzv mü ahid çi statusunu qazand [14]. F l stinin BMT-nin ixtisasla m qurumlar na (agentlikl rin ) v Beyn lxalq Cinay t M hk m sin da üzv olmas ndan ba qa, bu, h mçinin dövl tçiliyin qurulmas istiqam tind at lan ciddi bir add m idi. AB h l d , BMT üçün n ön mli donor ölk olmaqda davam edir v UNESCO kimi BMT-nin ist diyi zaman donor dövl t olma haq- q ndan m hrum ed bil rdi [15]. AB öz mütt fiql rin d bu q rara qar s s verm y inand rma a çal rd , lakin Fransa v taliya F ls tinin leyhi- n s s verdi, Böyük Britaniya is bit r f qald [16]. AB - n g tirdiyi arqu- ment vv lkil rd n heç d f rql nmirdi, F ls tin dövl ti yaranma-m dan önc srail v F l stin dan qlar yenil m li v h ll yolu onlar n ikisinin aras nda ba tutmal idi. F l stinin iddias AB höküm tinin regional mü- naqi l r çox da ba qo maq ist m diyini söyl diyi zaman meydana ç x- d . Buna yuxar da da, qeyd edildiyi kimi seçki önc si m s l l r v Y hudi icmas n n s sverm d i tirak da t sir edir. Ba Assambleyada Abbas alq larla, ölk sind is h m t r fdarlar , h m d onu t nqid ed nl r t r find n q hr man kimi qar land . Ramal- lahdak ç x nda o, qeyd edirdi: “Biz qanunun aliliyi n z r al nmad t qdird v ya ay m sk nl rinin in as n n tamamil dayand r lmad t qdird dan qlar q bul ed bilm rik” [17]. A ev F l stinin bu add m na qar iki diplomat - Denis Ros v Deyvid Heylini Yerus lim v Ramallaha gönd rdi. Dilomatlar çal rd lar ki, F l stin lidel ri Obaman n 2011-ci il may ay nda etdiyi t klif sas nda F l stin dövl tinin yaranmas na dair raz l a g lsinl r. Plan iki dövl t ara- s nda qar ql razl q sas nda torpaq d yi dirilm si klind 1967-ci ild n vv lki s rh dl r saslanan dan qlar n apar lmas n t l b edirdi. Lakin, F l stin r smil ri AB - n bu t klifini r dd etdil r [18]. Kvartet kimi tan nan AB , Avropa ttifaq , Rusiya v BMT 2011-ci ilin sentyabr ndan münaqi y dair müzakir l rin davam m qs dil Nyo- Yorkda görü dül r. Kvartet srail v f l stinlil rd n günd likd duran
136 lmi s rl r 61-ci cild m s l l r bar d raz l a g lm yi, bir ay rzind birba a dan qlar ye- nil m yi, üç ay rzind , y ni 2012-ci ilin sonuna kimi razi v t hlük siz- liy dair müf ss l t klifl r etm yi t l b etdi. H r iki t r f alt ay rzind dan qlarda sasl ir l yi nail olmal v 2012-ci ilin sonuna kimi yekun raz l a g lm li idirl r [19]. Kvartetin plan heç d konkret v h r iki dü rg ni bir araya g tir c k d r c d sasl deyildi. Kvartetin b yanat ndan d rhal sonra srail t r fi 1100 yeni ya ay m sk nl ri in a etm y ba lad . Lakin, h l 2009-cu il Qahir d ç x zaman Obama b yan etmi dir: “AB srailin in as n davam etdirdiyi ya ay m sk nl rinin qanuniliyini q bul etmir. Bu in a prosesi önc ki raz l qlar pozur v sülh nail olma c hdl rini sars ld r” [20]. 2010-cu ilin sentyabr ay nda Obama F l stinin BMT-y üzvlüyün qap açd halda, bir il sonra F l stinin eyni t l bl BMT qar s na ç x- mas na etiraz etdi v veto hüququndan istifad ed c yini aç q kild b - yan etdi. BMT-d Obama bildirdi ki, f l stinlil r dövl t yaratmazdan önc sraill sülh ld etm lidirl r. Onun fikrinc , h m srail, h m d f l stinli- l rin münaqi d haql olduqlar m qamlar vard r. Son ill r Netanyahu il Obama aras nda münasib tl r bir q d r g r- gin olsa da, o, AB prezidentinin bu nitqini ür kd n d st kl ydiyini b - yan etdi. F l stin dü rg sind is buna qar münasib t birm nal olmad . Bel ki, F l stin siyas tçisi Hanan A ravi t ssüfünü bu cür bildirdi: “Obaman dinl y rk n, insana el g lir ki, srail F l stini deyil, F l stin sraili i al edib” [21]. Regionun bir s ra siyasi rhçil ri Obaman n F l stin dövl tinin ya- ranmas na qar BMT-d veto qoymas na “bütün r bl r qar aç q müha- rib ” kimi qiym tl ndirdi. H MAS is Mahmud Abbas n BMT-y müra- ci tinin h r hans bir n tic ver c yin inanm rd v h masç lar qeyd edir- dil r ki, Abbas bütövlükd F l stin xalq n t msil etm k iqtidar ndan deyil, ümumxalq raz l olmadan heç bir sülh müqavil si imzalana bilinm zdi. AB , Avropa ttifaq v AB - n r b mütt fiql rinin H MAS- z ifl tm k v siyasi s hn d n k narla d rmaq c hdi u urla n tic l nm di, ksin bu slam qrupla mas Q zzada öz mövqeyini möhk ml ndirdi. 2006-c ilin yanvar nda H MAS F l stind keçiril n parlament seçkil - rind yerl rin böyük hiss sini qazanmas na v F th üz rind q l b çal- mas na baxmayaraq, 2011-ci ilin may ay nda bar q pakt imzalansa da, iki t r f aras nda g rginlik qalmaqda idi.
137 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 2011-ci ilin sentyabr ay ndan Obama BMT-y müraci t ed r k bildirdi ki, F l stin r smil ri ya ay m sk nl rinin in as n dondurmas t l bini k nara qoyaraq, Netanyahu il dan qlar masas na geri dönm li- dir. Obama prezidenti israillil r v f l stinlil r qar el münasib t göst - rirdi ki, sanki onlar dan qlarda b rab r güc malik idil r. Obaman n 2009-cu il Qahir ç x ndan nümayi etdirdiyi mövqe, 2011- ci il BMT- d etdiyi ç x da nümayi etdirdiyi mövqed n tamamil f rql nirdi. Prezi- dentliyinin ilk ill rind srailin ya ay m sk nl rinin in as n n qanunsuz oldu unu iddia ed n Obama, BMT-d ç x nda bu in an n qanunsuz olmas na dair heç bir söz dem mi dir. Obama bu h r k ti il AB - n sad c F l stin dövl tçiliyinin leyhin oldu unu deyil, h mçinin sraili aç q kild d st kl diyini sübut edirdi. Prezidentliyinin ilk ill rind Obaman n srail-F l stin münaqi sinin sülh yolu il h ll olunmas na nümayi etdirdiyi zmkarl q f l stinlil r ümid vermi dir. Onun Netanyahuya i al olunmu razil rd apar lan in a i l rinin dayand r lmas il ba l göst rdiyi t zyiql r dünya ictimaiyy ti- nin müsb t reaksiyas na s b b olmu dur. srail- r b münaqi si AB - n yerli siyas tin bilavasit t sir göst - rir. Niksondan tutmu Obamaya kimi AB prezidentl ri r b- srail sülh dan qlar nda atacaqlar h r bir add m n n tic l rind n x b rdar idil r, prezident v siyas tçil r sraili t nqid etm mi d n önc bir deyil, iki d f dü ünürdül r, çünki at lan ist nil n yaln bir add m onlara h m maddi, h m d seçici s si bax m ndan baha ba a g l bil rdi. Konqres üzvl ri d sraili “q z bl ndirm yin” t hülük li oldu unu d rk edirdi. 2010-cu ilin mart ay nda Obama il Netanyahunun A evd g rgin keç n görü ünd n sonra, Demokrat v Respublikaç lardan ibar t konqres liderl ri Netanyahunu böyük t mt raqla qar lad lar: “Biz, Konq- resd sraili d st kl yirik. Konqresd biz srail dair m s l l rd bir a z- dan ç x edirik” dey onlar qeyd etmi dirl r [22]. r b dövl tl ri is hesab edirdil r ki, 2002-ci ild t klif olunmu sülh formulas sas nda dan qlar davam etdirm k daha düzgündür. Bu formula sas n srail 1967-ci ild rqi Qüds d daxil olmaqla, i al et- diyi razil rd n ç kilm li v qar l nda r b dövl tl ri srailin müst - qilliyini tan mal idi. Bu, srail dövl tinin yarand dövrd n r b dövl t- l rinin onu tan mas üçün q bul olunmu ilk raz l q idi. r b dövl tl ri
138 lmi s rl r 61-ci cild üçün regionda sülh nail olmaq çox ön mli idi, çünki regionda sülh ran dövl tinin r b s hn sin madaxil sinin qar s n alacaq, ran n H MAS v Livan n Hizbullah kimi radikal mütt fiql rini z ifl d c kdi [23]. srail, AB v bir s ra Avropa ölk l ri üçün H MAS sülh heç bir c hd göst rm y n v l-Qaid kimi srail dövl tini m hv etm y yön l- mi bir t kilat idi. M hz bu s b bd n bu t kilat sraili bir dövl t kimi q bul etm y n d k v zorak l qdan ç kinm y n d k diplomatik dan q- lardan k narla d r lmal idi. H MAS liderl ri d f l rl qeyd edirdil r ki, münaqi nin h lli üçün srailin 1967-ci ild n vv lki s rh dl r geri qa- y tmas vacibdir v sülh dan qlar n n n tic si yaln z F l stind keçiril - c k referendum zaman F l stin xalq n n ist yi il q bul oluna bil r. AB üçün is H MAS sülh mane yaradan bir qüvv idi. 2012-ci ild art q ayd n idi ki, Obaman n 2011-ci il BMT Ba Assambleyas nda ç x sülh prosesind u ursuzlu un etiraf , dal tli dip- lomatiyadan geri ç kilm si v srailin q l b si dem k idi. Obama, F l s- tin torpaqlar n i al etmi sraili ba vermi hadis l rin qurban kimi t q- dim edir. AB üçün srailin t hlük sizliyi F l stinin t hlük sizliyind n v h tta öz müq ddarat n t yin etm sind n daha çox ön mli idi. “Amerika- n n sas borcu srailin t hlük sizliyini qorumaqd r. Bizim sraill dostlu- umuz çox d rin v sars lmazd r ” dey Obama bildirmi dir. Bel likl , faktlar n ara d r lmas göst rir ki, dig r s l fl ri kimi, Oba- ma da xarici siyas td yerli siyas tçil rin sirin çevrilmi dir. O, ist s d srail qar kifay t q d r tutarl t zyiql r göst r bilm mi v özünün inan- d b yanatlar ç x lar na t tbiq ed bilm mi dir. Prezident-liyinin ilk vaxtlar ndan verdiyi v dl r baxmayaraq, dövl t strukturlar Obaman v - din x l f ç xma a m cbur etdi. Dövl t strukturlar n n prezident bu t ziyi- qi srail-F l stin münaqi sind AB xarici siyas tinin düçar oldu u u ur- suzlu un s b bini izah edir. Tarixçil r Obaman n prezidentliyini dövründ münaqi nin h lli üçün ld olan imkandan istifad etm m si v AB siyasi sisteminin öhd likl rind n qaça bilm m sin gör ittiham edirl r.
M NB V D B YYAT: 1. Asaf Siniver, Change Nobody Believes In: Obama and the Israeli-Palestinian Conflict, Diplomacy and Statecraft. 22:678–695, 2011 2. Obama and the Middle East: The End of America's Moment? Fawaz A. Gerges, USA 2012 3. The report on Israeli settlement, “Foundation for Middle East Peace”, http://www. fmep.org/reports/; “Reports,” Peace Now, http://peacenow.org.il/eng/content/reports.
139 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 4. Issacharoff, Avi. “Palestinian Authority Looks Ahead to Second Obama Term with Weary Optimism”. Haaertz, November 09, 2012. Accessed December 29, 2012 http://www.haaretz.com/weekend/week-s-end/palestinian-authority-looks- ahead-to-second-obama-term-with-weary-optimism-1.476408. 5. Rubenberg, the Palestinians, 285-6; Toby Dodge. “US Foreign Policy in the Middle East. In US Foreign Policy edited by Michael Cox and Doug Stokes, 214- 234 (New York: Oxford University Press, 2008), 226-228. 6. “Ties Between Israel and US “Worst in 35 Years” , BBC News, 15 March 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8566992/stm 7. “Israel PM call for demilitarized Palestinian State,” CNN, 14 June 2009, http://edition.cnn.com/2009/WORLD/meast/06/14/israel.netanyahu/; “Abbas: no peace talks without full settlement freeze,”Haaretz, 31August 2009, http:/haaretz.com/hasen/spages/111369.html. 8. “Obama Seeks Palestine State on 1967 Borders”. Al Jazeera, May 19, 2011 http://www.aljazeera.com/news/americas/2011/05/2011519145837856559.html. 9. Cooper and Lander, “Leaders Call for Peace as Mideast Talks Begin” http://www.nytimes.com/2010/09/02/world/middleeast/02diplo.html?_r=0 10. Ertan Bronner and Mark Landler, “Diplomants Try to Save Mideast Talks,” New York Times, 27 September 2010, http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9502E46103BF936A2575AC0A9 669D8B63&scp=8&sq=peace+talks+egypt&st=nyt 11. Elliot Abrams and Michael Singh, “Obama’s Peace Process to Nowhere,” Foreign Policy, 20 Noyabr 2010. http://www.foreignpolicy.com/articles/2010/11/19/obamas_peace_process_to_nowhere 12. Helene Cooper. “Obama Says Palestinians Are Using Wrong Forum”. The New York Times, September 21, 2011. Accessed January 5, 2013 http://www.nytimes.com/2011/09/22/world/obama-united-nations-speech.html; 13. Jonathan Allen. “UNESCO Aid Cut by USA”. POLITICO, October 31, 2011. Accessed January 8, 2013. http://www.politico.com/news/stories/1011/67217.html; Gregg Carlstorm. “US Condemns UNESCO Over Palestine Vote” Al Jazeera. November 1, 2011. Accessed January 7 2013 http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2011/10/2011103172551498181. 14. United Nations, General Assembly Resolution GA/11317 http://www.un.org/News/Press/docs/2012/ga11317.doc.htm. 15. Bronner and Hauser, “U.N. Assembly, in Blow to U.S., Elevates Status of Palestine; Hillary Leila Krieger. “US Senators Move to Cut PA Aid Should UN Bid Succeed”. The Jerusalem Post, November 11, 2012. Accessed January 8, 2013 http://www.jpost.com/DiplomacyAndPolitics/Article.aspx?id=294019. 16. Bronner and Hauser, “U.N. Assembly, in Blow to U.S., Elevates Status of Palestine, 2012; UN Resolution GA/11317. 17. Ravid Issacharoff and Mosgovaya, “After his Stint at UN, Abbas is Politically
140 lmi s rl r 61-ci cild
Stronger Than Ever,” Haaretz, 26 September 2011, http://www.haaretz.com/print- edition/news/after-his-stint-at-un-abbas-is-politically-stronger-than-ever-1.386682. 18. Myers and Landler, “U.S. is Appealing to Palestinians to Stall U.N.vote” http://www.nytimes.com/2011/09/04/world/middleeast/04mideast.html 19. Neil MacFarquhar and Steven Myers, “Palestinian U.N. Status; Powers Press for Talks, ” New York Times, 23 September 2011 20. Office of Press Secretary, “Remarks o the president for new Beginning,” 4 June 2009, The White House, http:www.whitehousegov./the-press-office/remarks-pre- sident-cairo-university-6-04-69. 21. Cooper, “Obama at U.N., Explains Rationale for Opposing Palestinian Statehood Bid”. Washington Post 21 September 2011. 22. Matti Friedman and Mattew Lee , “Obama and Israeli PM Meet Amid Dispute”, Washington Post, 24 March 2010. http://www.washingtonpost.com/newssearch/search.html?st=Obama+and+Israeli+ PM+Meet+Amid+Dispute&submit=%D0%9E%D1%82%D0%BF%D1%80%D0 %B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D1%8C 23. Ian Black, “Time to Resurrect the Arab Peace Plan,” Guardian, 18 October 2008 http://www.theguardian.com/world/2008/oct/18/middle-east N.Asgarova THE ROLE OF USA IN ISRAELI -PALESTINIAN PEACE PROCESS DURING BARACK OBAMA’S ADMINISTRATION SUMMARY The article deals with the role of USA in Israeli-Palestine peace process during the presidency of Barak Obama during 2008-2012. The main stress is given to the shift of U.S foreign policy in approach to the peace process during these years. At the first year of Obama’s presidency as the part of peace process he suggested Israel’s withdrawal to pre-1967 years borders, the formation of Palestinian statehood and also declared the illegitimacy of the construction works in Occupied Territories. But in the following year USA did not supported the Palestinian bid before U.N and even responded to use veto against it.
. ] ^ H U Q - Qb [ R [ U I H [ H U R \ R (R H ! W^F - G T 2008-2012 . T - ! W^F . H T N - 1967 , ! - ! ! . S - W^F ! U TTS .
141 AZ RBAYCAN T BB NST TUTUNDA ELM -T DQ QAT L R N N TAR X ND N (1946-1950-ci ill r)
lham H S NOV *
Açar sözl r: T dqiqat, elm, x st lik, c rrah, t l b . : , , , , Keywords: research, science, disease, surgeon, student
Müharib d n sonrak dövrd tibb elminin bir çox sah l rind v istiqam tl rd elmi yarad c l q f aliyy tini geni l ndirm k ehtiyac v z rur tind n ir li g l n v zif l rl laq dar real imkanlar yaranm d . Bunun sas s b bi elmi-t dqiqat i l rin ayr lan dövl t v saitinin vv lki ill r nisb t n xeyli art r lmas il b rab r institutun professor-mü llim hey tinin k miyy t v keyfiyy tc yüks ldilm si ehtiyac idi. Bu dövrd AT respublikada sas elmi tibb m rk zi hesab olunurdu. 1950-ci ild Az rbaycan SSR-nin bütün tibbi elmi mü ssis l rind çal an 61 elml r doktorundan v professordan v 118 elml r namiz di v dosentd n, 44 elml r doktoru v professor, o cüml d n, 3 n f r Az rbaycan SSR EA- n n h qiqi üzvü, 75 elml r namiz di v dosenti institutda elmi i apar r v t drisl m ul idil r [10. s.2]. Milli t rkibin gör elml r doktoru v professorlardan 56 n f ri az rbaycanl idil r [1. v.41-44]. Müharib d n sonrak ilk ild 1945-ci ilin sentyabr-dekabr ay rzind AT -nin elmi m kda lar be problem üzr 50 mövzunun t dqiqi il m ul olurdular. Bunlardan 3 mövzu s hiyy nin t kili m s l l rin , 21 mövzu infeksiya, parazitologiya v infeksiya x st likl rinin epidemiologiyas na, 13 mövzu naftalan v yerli müalic vasit l rin , 18 mövzu distrofiyaya, 5 mövzu b rpa c rrahiyy sin h sr olunmu du 7. s.15. Bunlar n aras nda daha aktual probleml r dair i l r s ras nda Az rbaycan EA-n n müxbir üzvü .S.H s novun, professorlardan M.M. f ndizad , .M.H s -
* lham H s nov- AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix institunun apar c elmi i çisi (1900 - 2 VII. 1972); (1937-1952), (1938), (1943), - . , _
142 lmi s rl r 61-ci cild
. 1922- i 1927- . 1931- - , 1933-1937- . .. _ . , . _ , . . - _ _ - 1936- « ( ) _ » , 1937- «" - » _ - - _ . 160- _ . , _ , . , _ . 12 _, 42 - . . . « » - , « » _ (1949) . , 1946-1964- .. _ " , 1948-1955- _ , _ _ - (1954) . _ . . - , – « » (1953), « » (1948), « _ (1945) . (13. III.1898 - 1963) 1933- , 1939- , (1943), _ " . 1915- . 1918-20- - 1925- _ _ - . - _ - , , - , (1939) ( _ - ) . - .. _ _ - 1934- _ , - (_ ) _ _ , , % . , _ , _ , , , , - . -
143 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu nov, . .Sultanov, Z.A.Hüseynb yov, .M.Orucov, A.V.Feyzul-
1963- 28 -_ - _ _ . .. . (1903-1973) - - 1926-1943- . , , _ - 1920- - 1925- . 1926- , , 1928- , 1930- - . 1933-1939- - , 1939- _ _ - _ _ , - % . .. - « » [1951] « » (1962) _ , , , , , , 268 . . .. - - _ 1968- - , _ « _ » ( ) . (1903 – 2.###.1970), (1942, 1949-1970- - , _ _ , 1921- - 1926- , (1930), (1936) (1940) . 1939- _ « _ _ » - _ . . . . , , , . , 1940-1941- _ , 1941-1950- - - - , 1949- . , - . (1900-19. .1959) - - 1927-1959- _ , _ _ , 1917- , 1929- ., . . _ 100 – , % - , 1927- « » . 1927- _ _ _ _ , 1937- - « _ _ »
144 lmi s rl r 61-ci cild
layevin, görk mli c rrahlar B.M.Mahmudb yov, .M.Topçuba ovun,
_ . 1938- . , 1940- , . 1955- 1956- - - . (10.# .1899 – 1.1.1978), (1940), (1953-1970), (1943). % - , % , 1920- - 1925- (1925-1930), 1930-1936- - , (1936-1938) . 1937- , « - » _ 1938-1958- , (1958-1970) - , 1970- . - 3680 , 1941-1950- - _ _ . , 1933- ( , _ , , ) , _ 100- _ _ . , _ , 1970- « - » « » . (19.###.1900-1962) (1937) - _, - (1939-1962), (1960) . 1920- - , .. - .. _ _ 1935- . , 1936- - « : » _ _ . 1939- , - , 1949- - - . . . . . 1958- , « _ _ » , _ _ . (27.# . 1902 – 12. ###.1988) (1940) - , (1957)
145 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu patofiziologiya kafedras n n müdirl ri professorlar M.M.Mirs limov,
. 1925 1928-1938- , - , , 1938- , - . , 1938- - « - » _ , 1939- . 1940- . . .. 1942- _ , 1944- _ ( -50) . 1945- , _ II , - . 1946- , - , 1977- , . . .. 1951-1954- - . , 100- _ , _ . . .. - , , I II , 12 . (1924-1970) - (1962-1970) . , 1941- - 1946- _ , 1948- « - » , 1961- « ( - _ _ )» _ . , . , , , _ , . . - . _ , - . 107- _ , « - » ( , , 1963, -20 . . – ). «" _ » ( , , 1964 – 10 . . – ) . _ . . .. , , , - _ _ _ . (12. III.1896 – 5. III.1957) , - . . 1919- , 1931- -
146 lmi s rl r 61-ci cild
T.H.Pa ayev, .K. l kb rov v b. AT -nin elmi h yat nda xüsusil f rql nirdil r. AT -d elmi-t dqiqat i l ri 40-c ill rin ortalar il müqayis d h - min ill rin sonunda h m k miyy t, h m d keyfiyy tin gör xeyli yük- s lm kd idi. Bel ki, g r 1945-ci ild institutun aliml ri 5 problem üzr 50 mövzuda elmi ara d rmalar apar rd larsa, 1949-cu ilin sonunda
. _ - , 1932- . 1934- - _ – . .. , . . , . . , .. , .. , .. _ , .. _ , _ _ . 1938- , __ _ - - . 1939- 7- - « » - _ . , 1940-1951- - - , - . _ 1952- - . (1910-21. XII. - 1956), (1947), - (1953-1966) . 1930- - 1934- . . . . . . _ . .. . , 1937- - - « - » . - , , _ _ 1945- « » _ . . . . 1945- 1966- - _ _ . , , , _ _ , (1952) (1953) III IV _ _ . 150- _ , « » (., _ , 1959) _ 8, . 7-10. % (1906-27. IV. 1971) , - (1967-1971) , 1920- , 1926-1930- - , 1931- , , - .
147 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu tibb elminin daha aktual probleml rin h sr olunmu mövzular üz rind çal rd lar. 1949-cu il oktyabr n 25-27-d respublikada keçirilmi elmi sessiya Az rbaycan SSR-in kurort-balneoloji z nginlikl rinin öyr nilm - sin v ondan istifad olunmas v ziyy tin h sr edilmi di. Burada sti- su, u a, Naftalan kimi kurortlarda çoxillik elmi axtar lar n t crüb si ümumil dirilmi di. Sessiyada Respublika s hiyy Nazirliyi n zdind elmi-t dqiqat institutlar n n aliml ri il b rab r AT -nin czaç l q fakült sinin v formakologiya kafedras n n m kda lar dos. .A.D mi- rov, prof. .K.Qolberq, dos. R.K. liyev t rkibind farmakologiya olan v mühüm xalq t s rrüfat v s hiyy h miyy ti k sb ed n v h i çöl otu bitkil rinin öyr nilm si v ondan istifad olunmas yollar haqq nda maraql m ruz v m lumatlarla ç x etmi dil r. Bu bitkid n Qazax s- tandan sonra Az rbaycanda istifad olunmas onun keçmi SSR -d far- mokologiya s nayesi üçün mühüm xammal m nb yin çevrilm sin ümid verirdi 5, v. 16-18. 1949-cu ilin dekabr nda fakült II c rrahiyy kafedras n n müdiri prof. F. . f ndiyev SSR Tibb Elml ri Akademiyas n n R yas t Hey -
(29. II.1909 - 20. .1963), (1943), - (1943-1963), - (1942), (1959) % _ _ - . 1924- 1929- . - , . .. . , , , , 1942- « _ _ , - » _ , 1944- II - . . . 1932- - _ % – , . , _ , _- . , - _ 40- - . , _ _ _ _ , . , - . 1957- ( 4
148 lmi s rl r 61-ci cild ti t r find n c rrahiyy sah sind yeni ixtiralar na v n r olunmu «Dö q f si v plevral nayih sind yaralanma zaman qanaxman n patogenezi, klinikas v müalic si» monoqrafiyas na gör akad. N.N.Burdenko ad na mükafata layiq görülmü dü. 50-ci ill rd AT -nin m kda lar aktual mövzularda s m r li elmi- t dqiqat i l rini davam etdirm kl yana müxt lif probleml rl laq dar samball monoqrafiya v elmi m qal l rl ç x edirdil r. Bunlardan prof. .Q. lib yovun «Bak halisinin aras nda x st likl r (1904-1940- c ill r», Bak , 1952), prof. .M.Orucovun «Az rbaycanda endokrinolo- giya» (1958), prof. Q.R.A azad nin «Malyariyal x st l rd xayalarda d yi k nlik» (1950), prof. M.Q.S f r lib yovun «Malyariyal x st l rd tif» (1951), prof. M.M. f ndiyevin «Malyariyal silenopatiya» (1950), prof. B. .Eyvazovun «Naftalan nefti v onun d rid irinli x st likl rd t tbiqi» (1952) v b. s rl rind maraql probleml r h sr olunmu ciddi elmi axtar lar davam etdirilirdi. Müharib d n sonrak ill rd u aq x st - likl ri kafedralar nda u aq c rrahiyy si sah sind tan nm professorlar .F.Qarayev, .S.Ginzburq, .M. liyev v b. ciddi elmi axtar lar - n davam etdirirdil r.
) _ . 1961- - . . . . __ . _ _ , , « » « » - . (1978-1960) % _ ( ) _ . 1916-1917- _ , 1917- 1926- _ _ _ . 1926- , (1931), (1934) . _ , 1963- - _ . , « _ » (1931), « » (1933), « - » (1950) . (1884-25. .1952) _ - (1937-1952) _ _ .
149 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 50-ci ill rd institutun u aq x st likl ri kafedras n n müdiri dos. A.E.A alarov «Teksenal narkoz klinikada v t crüb d » [8. VI.1953], fakült c rrahiyy si kafedras n n dosenti M.B. biyev «Böyr k v si- dikliyin odlu silah zaman k skinl n yaralar n n klinikas v müali- c si» (1945), ümumi c rrahiyy v patologiya kafedras n n dosenti A.N.Tahirov, v infeksiya x st likl ri kafedras n n dos. A.F.Mahmud- b yova «Qar n yatala zaman beyin sümüyü» (1954) mövzular nda doktorluq dissertasiyas müdafi etmi dil r. Müharib d n sonra mama-ginekoloqlar elmi m kt bin ba ç l q ed n institutun mama v ginekoloqiya kafedras n n müdirl ri M.M.Hac -
1907- , 1912- 3 _ , 1930- - _ . 1937- 8- « - » _ . % _ (10. I. 1897 - 21 III. 1974) _ , 1922-1930- 1930-1974- - . 1924- « » _ - . , _ 130- _ . (1905-1976) _ , _ , 1939- - - - II , 1946-1976- - _ , (1959), (1967), - (1957-1963) . ( ) (28. II. 1896 - 6. III. 1975) , _ _ , , - , 1919- - , 1938- . - - _, - (1950), 1964-1975- . , 60- _ . (1893-5. .1972), 1936-1972- - , 1935- , - .
150 lmi s rl r 61-ci cild
qas mov, .N.Hüseynov, M.K.Mahmudb yova hamil lik v qa- d n cinsi orqanlar n n x st likl ri (iltihab ) zaman izoimmunizasiya hal- lar n n patogenezi, metodikas v müalic sini öyr nir v t dqiq edirdil r. Müharib d n sonrak ilk ill rd institutun elmi h yat nda mühüm hadis 1946-c ilin oktyabr nda t l b elmi c miyy tinin (TEC-in) t kili idi. O zaman institutun direktoru prof.B. .Eyvazovun t bbüsü il yarad lan TEC-in t kilat komit si t rkibin professorlar K.A.Yeqorov
_ (1883-1969), , - - , 1926-1969- - - . _ - . 1909- , 1910- _ _ - - , 1914-1917- . , 1919- 1926- , 1926- _ . .. _ - 1931- , 1937- « - » _ - . 1937- , 1940- . _ (1903-24. II. 1963) , _ - (1960-1963) , 1920- 21- , 1925-26- _ (1926- 1930), 1930-40- - . 1940- « » - . müharib sinin i tirakç s olan .N.Hüseynov « r f ni an » or- deni, «Qafqaz n müdafi si», «Almaniya üz rind q l b », «R ad tli m y gör » (1941- 1945) medallar il t ltif edilmi di. O, 1955-ci ild AT -nin müdafi uras nda «Do u dan sonra menustral tsiklinin qorunub saxlanmas » mövzusunda doktorluq dissertasiyas müdafi etmi dir. Mahmudb yova M hbub K rim q z (1902-1971) mamal q-ginekologiya kafedras n n müdiri (1968-1976). u ada anadan olmu dur. «Maarif oca » qad n klubunda f al i tirak et- mi , 1922-ci ild ail si Bak ya köç r k o, Ali Pedaqoji nstitutun q zlar öb sin daxil olub, 1924-cü ild oran bitirdikd n sonra Bak Dövl t Universitetinin tibb fakült sin daxil olub, 1929-cu ild oran bitirdikd n sonra prof.F.N. lyinin r hb rlik etdiyi mamal q-ginekologiya klinikas nda ordinator v zif sind saxlanm , 1933-cü ild tibb elml ri namiz di, 1959-cu ild dosent elmi ad na m sl h t görülmü dür. 1960-c ild o, «Ür k-damar sistemi x st likl ri za- man hamil lik v do u lar» mövzusunda doktorluq dissertasiyas müdafi etmi di, 1962-ci ild n professor idi. 151 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu (s dr), Q.R.A ab yov (s dr müavini), üzvl ri s ras na professorlar Ü.S.Musab yova, T.H.Pa ayev, N.N.Sokolov, A. .Belenkaya daxil edil- mi dil r 1, v.159. Bu aliml rin TEC-in t kili v m li f aliyy tind mühüm rolu olmu dur. nstitut TEC-in birinci elmi sessiyas 1947-ci il aprelin 26-27-d keçirilmi , oraya 14 n f r t l b nin elmi m ruz si t q- dim olunmu du 1. v.160-161. Sessiyan açan institutun direktoru prof. B. .Eyvazov institut h yat nda TEC-in t kilind n, g l c k g nc elmi v t dris-pedaqoji kadrlar n haz rlanmas nda t crüb m kt bi rolunu oy- nayan bu ilkin elmi c miyy tin h miyy tin yüks k qiym t vermi di. Sessiyan n sonunda müalic fakült sinin III kurs t l b si A.N.S f rovun «Xora x st likl rinin patogenezi v klinikas », pediatriya fakült sinin III kurs t l b si P.Kats «Gövd z l l rinin simpatik innervasiyas », h min fakült nin IV kurs t l b si L.K l nt rlinin «Eplepsiya» mövzular nda m ruz l ri dinl nilmi di 1. v.159. Sessiyan n sonunda TEC-in növb ti sessiyas nda ç x etm k üçün t l b l r 47 yeni mövzu verilmi di 1. v.159. 50-ci ill rin vv ll rind n ba layaraq TEC x tti il institutun de- m k olar ki, bütün kafedralar nda elmi d rn kl r f aliyy t göst rirdi. 1950-51-ci d rs ilind institutun 48 kafedras nda elmi d rn kl r c lb edilmi 500- yax n t l b vard . T l b l rin i l y c kl ri mövzular n tematikas o zamank t bab t elminin aktual m s l l rin aid idi. Onlar n aras nda o zaman anadan olmas n n 100 illiyin haz rl q görül n Rusiya tibb elminin korifeyl rind n olan .P.Pavlovun h yat , yarad c l il ba l çoxlu mövzular vard . 40-c ill rin sonuna nisb t n mövzular n h m k miyy ti, h m d keyfiyy t dair si xeyli geni l nmi v yax la - d r lm d . Bunlar n ks riyy t mühüm n z ri v t crübi h miyy t k sb ed n eksperimental v kliniki i l r h sr olunmu du. M s: müalic fa- kült sinin V kurs laç t l b si Q.M.Q hr manov «Son on ild Sema ko x st xanas nda reknarkozun t tbiqi n tic l rini» öyr nirdi 1. v.44. c- zaç l q fakült sinin IV kurs t l b si .A. r fov «Az rbaycanda yeti n tirli bitkil rin t crüb d formakoloji t sirini» ayd nla d r rd 1. v.44. 1953-cü ilin may nda YUNESKO x tti il bütün dünya böyük türk alimi bu- li ibn-Sinan n anadan olmas n n 1000 illiyini geni sur td qeyd etmi di. AT -nin professor v mü lliml ri kimi onun t l b l ri d bu t dbir xüsusi haz rla m d lar. Keçmi SSR -nin bir s ra iri h rl ri- 152 lmi s rl r 61-ci cild nin – Moskva, Leninqrad, Kiyev, Da k nd, Alma-Ata, Stalinabad, Ma- hacqala tibb institutlar n n t l b l ri Bak ya Tibb nstitutuna TEC x tti il g lmi 300 n f rd n art q t l b 126 adda m ruz il ç x etmi dil r ki, bunlar n ks riyy ti böyük alimin tibb elmi sah sind xidm tl ri il b rab r, onun tibbi irsinin öyr nilm sin v o zaman aktual tibbi m s - l l r aid idi 2. v.18. B hs edil n ill rd institutda TEC i tirakç lar n n say sür tl art rd . Art q 1959-60-c d rs ilind AT -nin kafedralar nda 1200 n f r- d n art q üzvü olan 45 t l b elmi d rn yi f aliyy t göst rirdi. TEC-in i ind i tirak ed n çoxlu t l b sonralar öz s m r li elmi-t dqiqat i l ri- ni davam etdir r k o zaman dövrü v elmi m tbuat m cmu l rind ma- raql m ruz l rl ç x edirdi, onlar n mü yy n hiss si müxt lif mükafat- lara layiq görülmü dül r 2. v.18. Bel likl , 50-ci ill rd AT -nin aliml rinin s m r li elmi axtar lar n tic sind t bab tin bir s ra aktual probleml ri h ll edil r k n tic d respublikada elmi-t dqiqatlar n g l c k inki af na müvafiq z min yaran- m d .
M NB L R V D B YYAT
1. ADTU-nin CA. Fond 1, siy. 9, i 20. 2. ADTU-nin CA. Fond 1, siy. 9, i 233. 3. ADTU-nin CA. Fond 1, siy.1, i 258 (ikinci direktor N.C.M mm dlinin xsi i i); ADTU-nin CA. Fond 2, siy. 15, i 8. 4. I W.F. N ! ! F - . G , 1972. 5. Z P.. 60 F . X SNN T . S.P.P . . 7, 1971.
.I ] - Q H Qb [ H R R \ R ( 1946-1950 .)
(R
W ! . T ! ! ! ! - N ! .
153 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu I.Hasanov FROM THE HISTORY OF SCIENTIFIC-RESEARCH WORKS IN AZERBAIJAN MEDICAL INSTITUTE (1946-1969)
SUMMARY
The article “Scientific-research works in Azerbaijan Medical Institute (1946- 1969)” has been written basing on rich scientific literature and archival materials. The main targets of the article are the audacious scientific researches of AMI employees in hard times and the practical value of the researches.
154 AZ RBAYCAN RESPUBL KASI L RAN SLAM CÜMHUR YY T ARASINDA MÜNAS B TL R N S YAS - HÜQUQ SASLARI
Salman XODADAD *
çar sözl ri: ran, Az rbaycanda münasib tl rin hüquqi saslar , diplomatik s n dl r, qar l ql s f rl r. : N , F , , Keywords: Iran, the legal basis of relations in Azerbaijan, diploma- tic documents, bilateral visits
_ - - _ _ . _ _ _ _ _ . _ _ - _ - , , , _ . " - , _ - _ - _ . _ - _ _ - _ _ _ , _ _ . _ _ _ _ _ . _ _ - , , _ _ - - . _ - _ _ . 1992- 12- " -
* Salman Xodadadi – Bak Dövl t Universitetinin dissertant
155 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu _ _ __ - . , _ _ - _ _ _ . , _ " . _ , _ _ _ , . - _ . _ _ _ _ _ - _ _ _ _ - . , _ _ . , _ _ , , - , _ _ _ _ - _ . " - . - . - _ _ . - _ _ __ . _ - : «… _ - _ … » [14 . II . .120]. , _ 2010- , _ 150- - . _
156 lmi s rl r 61-ci cild _ _ _ _ - . , _ - b zi ölk l rd - _ , diplomatik - , - d n b zil ri _ _ . __ _ - , s - , _ . Qeyd ed k ki, bu proses Az rbaycan- ran münasib tl rind n yan keçmi dir. " _ _ - _ _ _. 2002- - 20- « " _ _ - __ » _ . 30 __ - . _ 1- _ , « - _ , , _ _ _ _, , - - _ _ _ - _ _ _ ». % - _ - 10- - [1] _ - . __ . _ , «… - _ ,
157 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu …». _ _ _ _ _ _ - . . _ - . 650 - _ _ _ . - _ _ - , _ _ _ _ - . 3- _ , «… - _ _ - ». - _ . - _ _ , _ _ _ , . - _ _ , _ __ . " - _ _ _ _ _ . __ 4- . _ , « , _, , _ - … ». , _ - . " _ _ _ . _ _ -
158 lmi s rl r 61-ci cild 7- . _ , «… _ _ _ , , , _ _ - ». , _ . _ _ . _ 16- , « , - , _ _ l _ - _ …». _ _ - 102 _ _ - . , _ - , . 2005- - 16- - _ __ . _ , _ - _ __ 20 2002- _ « _» - . , , _ _ . , _ . _ _ , _ - _ . -
159 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu _ _ - . _ , « - _ _ _ …». _ _ - _ . 2- _ _ : - _ ; - _ - ; - - _ ; - ; - ; - _ , . . _ 7- . 7- _ : « _ , - ... _ _ _ . , - _ . - - 5- . _ , « - _ _ . - _ ». , _ 1991-94- .
160 lmi s rl r 61-ci cild _ 138 . _ _ _ - . 10- - _ . _ - , « - _ _ - _ _ …» [2. .213-218]. 21 _ - . _ _ _ - . _ , _ _ . s _ _ _ . - , _ _ _ _ . _ _ - _ _ - _, _ , _ _ . - , " - _ __ - . , _ . _ - _ . _ , _ _ , , , . _ _, - - , -
161 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu , _ - , _ _ _ - . __ 6- . _ , « , - - _ _ , _ _ - ». _ _ 7- _ , « 10 _ » [3. .240-242]. " - _ _ __ [4. .253]. _ . " ( : 5. .441-448; 2. .253-255]. , _ 150- _ , , - _ _ _ " _ _ . _ _ _ _ _ , _ _ _ - . _ _ - , " - _ _ _ .
162 lmi s rl r 61-ci cild
M NB L R V D B YYAT: 1. . , « » , 1997. 2. . . " . 2006 3. 4. 5. _: . , « » , 2002, , .
.[ U Q - U H H ^ R Q R U Q U Q
(R
H ! , ! - - ! . ! ! , ! - . F , ! .
S.Hodadadi POLITICAL - LEGAL BASES OF THE RELATIONS BETWEEN THE ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN AND THE AZERBAIJAN REPUBLIC
SUMMARY
In article the diplomatic documents making a political and legal basis of the relations between two countries are analyzed. For research of these documents were used various sources, including memoirs literature. The author who creatively approac- hed use of these documents made interesting generalizations and came to an objective results.
163 AZERBAYCAN VE TÜRK YE CUMHUR YET NDE TAR H Ö.RET M Nihat BOYUKBA
Anahtar Kelimeler: E itim, Ö retim, Tarih Ö retimi, Kaliteli E itim, Tarih Bi- linci, Ortak Türk Tarihi Keywords: Education, Training, Teaching History, Quality Education, History of Consciousness, Common Turkish History
Ca da dünyada, uluslararas ili kiler siyasi, ekonomik, kültürel ve stratejik olarak tarihsel bir perspektifte ele al nmaktad r. Bu nedenle geli - mi ülkelerle etkili ili kiler kurmak isteyen toplumlarda tarihe ve tarih e itimine verilen stratejik önem gittikçe artmaktad r. lk olarak sanayi devrimini ba latan ngiltere’de genç ku aklar n toplumsal geçmi ini bilgi- lendirme süreci olarak okul programlar na giren tarih e itimi daha cok ulusal nitelikler ta r. Türk e itim sisteminde Tarih ö retimi Osmanl dönemi Tanzi- mat’tan sonra Osmanl n n en çok etkilendi i Frans z e itim sisteminin ulusalc karakterinin izlerini ta r. Yüzy l n ba nda çok dilli, çok dinli ve çok milletli Osmanl mparatorlu unun bakiyesi üzerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti devleti yeni bir kimlik in as na katk amac yla e itim siste- mini kurgularken tarih ö retimine ayr bir misyon ve önem atfetmi tir. Bu misyon günümüze kadar çe itli de i ikliklerle devam etmektedir. Azerbaycan e itim sistemi de yüzy l n ba nda birbuçuk y ll k ba ms zl k dönemi d nda Sovyet döneminde bu ülkenin e itim sistemi ile ekillenmi , 90’l y llar n ba ndan itibaren gerek amaç ve gerekse içe- rik olarak tamamen kendi öz kimli ine dönmü tür. Ba ms zl k dönemi ile birlikte Rus ve Sovyet tarihinden h zla uzakla m , Azerbaycan Türk- lerinin gerçek tarihini yeni nesile ö retmeye ba lam t r. Azerbaycan’da Prof.Dr. Yakup Mahmudov gibi yeti mi alan uzman tarihçilerin ba m- s zl kla birlikte i e koyulup, kendi tarihlerini kendi öz de erleri ile yo u- rarak bir yandan tarih yaz m , di er yandan tarih ö retim programlar n ve ders kitaplar n yazmaya koyulmu lard r. Gerek e itim sistemlerindeki tarih ders saatleri, gerekse ders programlar n n içeri i halen Türk e itim
164 lmi s rl r 61-ci cild sistemindeki uygulamalara göre hem daha fazla hem de içerik olarak daha zenginle tirilmi tir. Azerbaycan’da Sovyet sonras dönemde tarih ö retiminin amaçlar ülkedeki siyasi dönü üme paralel olarak SSCB döneminden köklü surette ayr lm t r. Tarih ö retimi bu dönemde Marksist ideolojinin aktar m, Komünist Parti’nin propaganda arac olmaktan kurtar larak daha “objek- tif”, “bilimsel” ve “milli” bir yap ya büründürülmeye çal lm t r. Bu dönemde bir yandan Marksist yakla m n temel unsurlar ndan olan “tarihî olaylara s n f mücadeleleri noktas ndan yakla ma” prensibi terk edilirken öte yandan Sovyet tarih yaz c l taraf ndan Azerbaycan tarihi ile ilgili “görmezden gelinen” veya “çarp t lan” konular n yeniden ele al narak do ru olarak de erlendirilmeye çal ld görülmektedir. Azerbaycan’da tarih derslerinin amaçlar da de i ikli e u rayarak Sovyet dönemindeki “dü manl k ve nefret duygular a layan” ve gençleri “sürekli mücadele ve kavgaya sevkeden” ideolojik yakla mlardan kurtar - larak daha ça da , milli ve evrensel de erler aras nda denge gözeten bir yap ya kavu turulmu tur. En genel ifadeyle Sovyet sonras dönemde Azerbaycan’da Tarih dersinin amaçlar u ekilde ifade edilebilir: Derin ve çok yönlü bilgiye, beceriye, prati e, yüksek medeniyete, sorumluluk duygusuna, geni dünya görü üne sahip bireyler yeti tirmek; tarihini ve Azerbaycan halk n n milli, manevi ve medeni de erlerini sahiplenen, aile- sini, vatan n , milletini seven ve daima yüceltmeye çal an, evrensel de- erlere sahip, insan haklar ve hürriyetlerine sayg l , ba ms z ve yarat c dü ünebilen, bilgisine, yüksek ahlak ve manevi keyfiyetlerine göre dün- yan n ileri demokratik ülkelerinin vatanda lar seviyesine ula m , sa lam yurtta lar yeti tirmekle Azerbaycan’ dünyan n en geli mi demokratik ülkelerinden biri haline getirmeye kadir insanlar e itmek görevini yerine getirmektir. Ba ms z Azerbaycan Cumhuriyeti, yeni neslin tarih uuru içerisin- de yeti mesini geçmi deneyimlerini de gözard etmeden tarih ö retimine sistemli bir ekilde i lemektedir. Sovyet Rusya döneminin kendi ideoloji- sini ve Rus tarihini Azerbaycan çocuk ve gençlerine sunma yöntemleri ile ça da ö renme/ö retme yöntemleri ile geli tirerek tarih ö retimini en et- kili bir ekilde sürdürme çabas ndad r.
165 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Türk e itim sistemi içerisinde tarih ö retimine Yeni Türkiye Cum- huriyeti’nin kurulu u ile birlikte özel önem atfedilmi tir. Cumhuriyetin de erlerinin e itim vas tas yla yeni nesile aktar lmas , tarih bilincinin olu turulmas amac yla tarih ö retimi Türkiye Cumhuriyetinin Kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün bizzat ilgi alan olmu tur. Bu kapsamda Türk Tarih Kurumunun Kurulmas , üniversitelerde Tarih enstitülerinin olu u- mu, ilk ve ortaö retimde tarih ders müfredatlar n n yeniden yaz l p yeni neslin tarih bilinci ile yeti mesi sa lanm t r. 90 y ll k Türkiye Cumhuri- yeti e itimin her alan ndaki de i me ve geli meleri sistemine yans t rken, Atatürk ilke ve ink laplar n merkeze alm t r. Bu çal ma ile dünyan n farkl co rafyas na yerle mi Türklerin ortak bir tarih bilinci geli tirmesine Türkiye ve Azerbaycan örneklerini kar la t rmal olarak tart arak, bilimsel bilgi üretimine katk sa lamas amaçlanmaktad r. Azerbaycan’da E/itim Tarihinin Geli imi Yirmi Üç Ayl k Ba/ ms z Azerbaycan Cumhuriyetinde E/itimi Millile tirme Çabalar 28 May s 1918 tarihinde ba ms zl n ilan ndan 27 Nisan 1920 tarihinde Sovyet K z lordusu’nun isgaline kadar yirmi üç ay ya ayabilmi , Milli Azerbaycan Cumhuriyeti döneminde devlet yönetiminin hemen her alan nda bir millîle tirme faaliyeti ba latm t r. Bu dönemde e itim millile tirilerek okullarda “Türk Dili” zorunlu ders olarak okutulmaya ba lanm t r. Yine bu dönemde Bakanlar Kurulu’nun 27 Haziran 1918 ta- rihinde alm oldu u bir kararla “Türk dili” Azerbaycan Devleti’nin resmi dili olarak kabul edilmi ancak, görevde bulunan memurlar Türkçeyi ö - reninceye kadar hükümet kurumlar nda Rusçan n kullan lmas na da izin verilmistir [15. s.245]. Azerbaycan Milli Cumhuriyeti döneminde okullar bir an önce Türkçele tirmek için olu turulmu olan “Telif ve Tercüme Encümeni” marifetiyle ilk ve ortaokullar için yeni ders kitaplar yaz larak bast r lm , mevcut ortaokullar n bir k sm millile tirilmi ; memleketin çesitli yer- lerinde yedi adet ö retmen okulu, bir de k z ö retmen okulu aç lm t r. Bu dönemde Bakü Üniversitesi kurulmu , çe itli bran larda e itim almak üzere yüz kadar ö renci masraflar devlet taraf ndan kar lanarak çe itli Avrupa ülkelerine gönderilmi tir. Türkiye’den elli tane ö retmen getirtil-
166 lmi s rl r 61-ci cild mi , köylerde ilkö retimin ve genel e itimin yayg nla t r lmas için geçici pedagoji kurslar aç lm , millile tirilmi olan ortaokullarda “Rusya Tari- hi” dersinin yerine “Umumi Türk Tarihi”dersi konmu , Türkçenin bütün okullarda ö retilmesi zorunlu hale getirilmi tir [16. s.13]. Okul ça d ndaki vatanda lar için günümüzde yeti kin e itimi olarak adland r lan gece kurslar , kad nlar için ise özel gündüz kurslar aç lm t r. Bu dönemde Bakü Üniversitesi’nde Rus dilinde e itim yap l- mas da ele tiri konusu edilmi tir. 21 A ustos 1919 tarihinde Azerbaycan Parlementosunda yap lan kanun görü melerinde üniversitede Rus dilinde e itim yap lmas na kar ç k larak millile tirilmi ortaokullar n ana dilinde e itim verebilmeleri için üniversitede de Türkçe e itim yap lmas n n ge- rekli oldu u vurgulanm t r. 1919 y l nda Azerbaycan’da mevcut olan 23 devlet ortaokulunda toplam 9611 ö renci ö renim görüyordu ve bu ö ren- cilerin ancak 3115’i Azerbaycan Türküydü [15. s.245). Çarl k Rusyas ndan SSCB’ye, Türkleri E/itim Yoluyla Rusla - t rma Stratejileri Azerbaycan’ n, 28 Nisan 1920’de K z l Ordu taraf ndan i gal edil- mesiyle ba layan Sovyet dönemi, e itim sistemini de i gal etmi , i galden sonra yakla k 70 y l Komünist e itim sistemine tabi tutulmu tur. Azer- baycan Yüksek Sovyet’i 1 May s 1925’te yürürlükte olan Arap alfabesini kald rarak Latin alfabesine geçilmesini kararla t rm t r. 1928’de Türki- ye’de Latin alfabesi kabul edilince Sovyetler Birli i Türkler aras ndaki ileti im ve birli i koparmak ad na Azerbaycan’da Latin alfabesini kald ra- rak yerine Kril alfabesini getirmi tir. Sovyetler Birli i kominist ideoloji- nin yerle mesinde en etkili araç olarak e itimi görüyordu. Bu nedenle e itimin ilk ve ortaokulda zorunlu ve tüm nüfusu kapsayacak politikalar uyguluyordu. Bu sayede bugün nüfusunun % 100’e yak n okur-yazard r. Sovyet döneminde e itim sisteminin olu turulmas nda, e itim kül- türünün yerle tirilmesinde, amaç ve hedeflerin belirlenmesinde, ö renme ö retme sürecinin geli tirilmesinde rol alan ki i ayn zamanda sovyet insan yani Rus’tur. Ruslar n bu dönemde ba latt klar marksist ideolojinin insan hayat n tanzim etmede uygulad politikalar n, insanlar kendile- rine benzetme ve kendi ideolojilerine uygun tutum ve davran lar sergile- mesinde etkili olduklar muhakakt r. Bu ba ar n n alt nda, kominist disip-
167 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu lini ve bütün süreçlerine sovyet ideolojisi enjekte edilmi e itim sistemi- nin rolu birinci derecede etkili olmu tur. Esas nda marksist ideolojinin devlet yönetimlerine egemen olma- s ndan sonra bu ideolojiye uygun insan yeti tirme düzenlerinde, e itimi etkili bir ekilde kulland klar görülmektedir. Marksist e itim sistemlerin- de, programlar n geli tirilmesi, ö renme süreçlerinin tan mlamas nda ve ö retmen yeti tirme politikalar nda geli mi usul ve yöntemler kullan l- m t r. Ancak sovyetlere dahil olan ve Rus olmayan tüm milletler e itim yoluyla etkili bir ekilde Rusla t rmaya tabi tutulmu tur. Sovyetler kendi egemenli ine tabi olan farkl milletlerin tarihini yok saym , ö retim programlar nda Rus tarihini o milletlerin tarihi gibi i lemi tir. Milletlerin dini inançlar n , de erlerini, gelenek ve göreneklerini sistemli bir ekilde yok saym ve bu süreçte e itimin tüm geli mi yöntemlerinde fazlas yla yararlanm lard r. Yeniden Ba/ ms zl k ve Milli E/itim Çabalar Azerbaycan, 1991 y l nda ba ms zl n ilan ettikten sonra di er alanlarda oldu u gibi e itim alan nda da yenilikler yapt . 1992 y l nda Azerbaycan E itim Sisteminin esaslar n olu turan ve alt bölümden olu- an Tahsil Kanunu yeniden düzenledi. Azerbaycan Cumhuriyeti E itim hizmetlerini 1993 y l nda yürürlü e konulmu kanunla yürütmektedir. Kanunun ba lang ç bölümünde e itim, toplumun ve devletin geli imini sa layan stratejik öneme sahip milli, ahlaki, uluslararas de erleri esas alan demokratik bir karakter ta yan, vatanda lar n esas haklar ndan say - lan bir süreç olarak tan mlanm t r. Kanunun 9. maddesinde de e itim amac , her türlü bilgi ve beceriyi kazand ran, ileri uygarl a, geli mi dün- ya görü üne ula t ran, sorumluluk duygusu kazand ran, Azerbaycan’ n özgürlü ü ve ba ms zl için çal an, halk n milli, ahlak , hümanist, maddi ve manevi de erlerine ba l , onlar koruyan ve geli tiren, insan haklar na sayg l bireyler yeti tirme eylemi olarak ifade edilmi tir. Kanu- nun 3. maddesinde, e itimin devlet okullar nda paras z verildi i aç klan- maktad r. Ancak, paral okullar n da aç labilece ini ve bu okullarda oku- ma hakk n kazanan ö rencilere, devlet okullar ndaki harcamalar ölçü al - narak parasal yard m yapabilece i ifade edilmektedir. Ayr ca üstün yetenekli ö rencilerin yurt içinde veya yurt d nda devlet imkanlar ile e itim alabileceklerine de hükmedilmi tir.
168 lmi s rl r 61-ci cild E itimin kalitesinin yükseltilmesinde yabanc ülkelerin deneyimle- rinden yararlanman n da rolü büyüktür. 1990’l y llara kadar SSCB d n- daki ülkelerle ili kisi olmayan Azerbaycan Cumhuriyeti, son y llarda e i- tim alan nda dünyan n geli mi ülkeleriyle i birli i yapmaktad r. Bu çal - malar kapmas nda devlet, hükümet ve bakanl k seviyesinde birtak m ulus- lararas anla malar imzalanm t r. mzalanan anla malar do rultusunda Azerbaycan vatanda lar çe itli yabanc devlette ve devletin vatanda lar ise Azerbaycan’ n çe itli e itim kurumlar nda ö renim görmektedirler. Azerbaycan, dünyan n çe itli ülkelerinde e itimle ilgili düzenlenen ulusla- raras konferanslara, sempozyumlara ve toplant lara kat lmaktad r. Geli - mi yabanc ülkelerle yürütülen çal malar arac l yla ortak bilimsel ara - t rmalar n yap lmas , e itim sisteminde uygulanan ça da yöntem ve tek- niklerin ö renilmesinde yabanc ülkelerin deneyimleriyle yerinde tan l- mas ve bu deneyimlerin ülke artlar na uyarlayarak ya ama geçirilmesine büyük gayret gösterilmektedir. Ayr ca Türkiye Cumhuriyetinin açt Atatürk Lisesi ve Anadolu Lisesinden ba ka Diyanet leri Ba kanl ’n n açt bir tane lise vard r. Azerbaycan’dan Türkiye’ye her y l YÖS ve TCS imtihanlar ile yüzlerce ö renci gitmektedir. Bunun yan nda Türkiye’den de her y l yüzlerce ö - renci Azerbaycan’ n de i ik üniversitelerine gelerek e itimlerini buralar- da tamamlamaktad rlar. Bu kar l kl ö renci de i im programlar saye- sinde her iki ülke ili kileri ve e itim sistemleri etkile im içerisinde birbiri- ni tamamlamakta, yeti mi insan kaynaklar yla ili kileri daha da iyile tir- meye kaynakl k etmektedir. Azerbaycan e itim sistemi ba ms zl ktan sonra yeniden düzen- lenirken, bir yandan Sovyetlerin Azerbaycan halk n yok sayma, sindirme, geçmi iyle ba lar n koparma için yapt klar n n izlerini silerken, öte yan- dan tarih yaz m ve tarih ö retimine de kendi de erleri üzerinde yeniden h zl bir yap lanma sürecine girdi. Bu çal man n ileriki bölümlerinde ayr nt l ele al naca gibi Azerbaycan e itim sistemi ba ms zl k sonras milli de erleri do rultusunda h zl bir ekilde yeniden yap lanm , bir yan- dan sovyet döneminde kalma etkili ö renme yöntemlerinden yararlan r- ken, öte yandan kendi de erlerine dayanan program, ders kitab ve okul kültürü geli tirerek ba ar l sonuçlar almaya devam etti i gözlenmektedir. Azerbaycan Türklerinde Tarih Ö/retiminin Tarihçesi
169 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Azerbaycan Türklerinde e itim hayat n n di er Türk topluluklar na k yasla son derece geli mi oldu u görülmektedir. Azerbaycan Türkleri- nin e itim sisteminin 11. as rdan itibaren Türk –islam aleminin klasik mektep ve medrese sistemi idi. Ancak Azerbaycan’ n tarihi boyunca u ra- d istila ve i galler ile kendi içinde bölünmelere neden olan idari yap s sonucu e itim sisteminde bir devaml l k olu mam t r. [17. s.13-14-15]. Azerbaycan’da Tarih ö retimi geçmi inin 19. Yüzy la dayanmakla birlikte, Azerbaycan Türklerinde tarih ö retiminin tarihçesini Çarl k Rus- yas ve devam olan Sovyetler Birli inden ba ms z olarak yorumlayam - yoruz. Bu dönemlerde tarih ad alt nda ö retilenler Çarl k Rusyas n n kah- ramanl k tarihi ile Rusya tarihinin geni ekilde ö retilmesinden öte bir ey de ildir. Bu tarih ö retiminin temel gayesi ise Rusya’n n sömürgecilik politikas na me ruluk kazand rmakt . Buna kar n Rus e itim sisteminin modern ilimlere ili kin bat l uygulamalar ndan olumlu etkilendi i gerçe ini de gözard etmemek gere- kir. Çünkü bu dönemde Azerbaycan e itim sistemi XIX. asr n son çeyre- inde Gasp ral smail Bey’in klasik mektep ve medrese e itimini reforme ederek tanzim etti i “usul- cedid” yöntemini uyarlarken etkilendi i olum- lu e itim kültürünün de etkisiyle ba ar l sonuçlar ald n görmekteyiz. Bu ça da Türk dünyas na önemli hizmetler vermi olan Azerbaycan ayd - n n n yeti ti i görülmektedir. Hatta bu dönemin etkili e itim sisteminin ürünü olarak yeti en Azerbaycan Türklerinin 1918-1920 aras nda Müsta- kil Azerbaycan Devletinin kurulmas n sa lad klar ve Sovyetlerden kur- tulup ba ms zl na kavu tu u y llar n hemen akabinde ba ard klar n n temelinde bu dönemin etkisi oldu u görülmektedir [17. s.14]. 1918-1920 y llar nda iki y l ya ayan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti dönemin- de Azerbaycan tarihi ö retimine giri ildi ini görmekteyiz [1. s.171-181]. Sovyet dönemi Azerbaycan’da tarih ö retimi tamamen Sovyet ideolojisinin öngördü ü içerik, yöntem ve uygulamalar ile tek tip Sovyet ideolojisini benimsemi , Sovyet geni lemesine hizmet edecek bireylerin yeti mesine yönelik haz rlan p uyguland görülmektedir. Haz rlanan programlar n etkili bir ekilde e itim kurumlar nda uygulanmas için reji- min kat disiplini do rultusunda emir ve kurallar aç k ve net olarak ilgili programlarda belirtilmi ti.
170 lmi s rl r 61-ci cild Sovyet yönetimi Azerbaycan okullar nda ö retilecek tarih dersleri- nin amaçlar n ortaya koyarken tamamen Kominist ideolojisinin ö retileri do rultusunda hareket etmi tir. Sovyet Rus tarihini Azerbaycan Türk tari- hinin yerine ikame etmi ve kendi tarihlerini onlar n tarihi olarak ö retil- mesinde beis görmemi tir. Buna kar n Azerbaycan Tarihi ile ilgili konu- lar n ö retimine hep ku kuyla yakla lm t r. Gerek haz rlanan tarih dersi ö retim programlar nda gerekse yay n- lanan çe itli direktiflerde Azerbaycan tarihiyle ilgili konular n SSCB tari- hinin bir parças olarak ö retilmesine dikkat edilmesi vurgulanm t r: “Azerbaycan tarihi ö rencilerin kar s nda ülkemizin bütün halklar n n genel vatan olan vahid Büyük Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli i’nin ayr lmaz bir parças n n tarihi olarak temsil edilmelidir. Programlarda her f rsatta tarih derslerinde “Sovyet vatanda l bilinci olu turulmas ” konu- suna vurgu yap ld görülmektedir. Marksist-Leninist tarih anlay n n Sovyetler Birli i ba ta olmak üzere sosyalist ülkelerin tarih anlay ve uygulamalar na pratik yans mas tarih yaz m ve ö retimi üzerinde yüksek bir denetim gerçekle tirerek on- dan kendi siyasal amaçlar için yararlanmaya çal mak ve bu amaçla tarih ara t rmalar n n genel çizgilerini KP Merkez Komiteleri ve Parti kongrele- rinde belirlemek olmu tur. Olu turulan tarih anlay Marks’ n toplum ve tarih kavray ndan çok uzakla m ve Partinin o andaki siyasal ç karlar na hizmet eden bir tarih yaz m olmustur. Bu anlay a ayk r olan her türlü yorum “Marksizm ve bilim d ” olarak nitelendirip d lanm t r. Bu dönem- de özellikle Sovyetler Birli i’nin kapitalist devletlerle olan mücadelelerinde Marksist terminoloji kullan lmakla beraber bu dönem “oportünizm” ve “polemi in” “bilimselli e” tercih edildi i dönem olmu tur [7. s.160]. Ba/ ms z Azerbaycan’da Tarih Ö retimi Ba ms z Azerbaycan Cumhuriyeti okullar nda SSCB’de oldu u gibi iki türlü tarih dersi okutulmaktad r. Bu dönemde SSCB dönemindeki SSCB Tarihi derslerinin yerini Azerbaycan Tarihi dersleri alm , Genel Tarih derslerinin ise içerikleri de i tirilerek okutulmas na devam edilmi - tir. Azerbaycan Tarihi ders kitaplar en eski devirlerden ba layarak ça da döneme kadar Azerbaycan’ n tarihini kapsad ndan Azerbaycan’ n SSCB yönetimi alt ndaki dönemi de bu dersin konusunu olu turmaktad r.
171 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Ancak a a daki tabloda da görülece i gibi, tarih derslerinin hafta- l k ders saatlerinin da l m n gösteren tabloda 60 ve ba ms zl n ilan edildi i 90’l y llar n ba lar na kadar ders saatlerinde okutulan s n f sevi- yelerinde önemli bir de i iklik gözlenmemektedir. Sadece önemli bir ayr nt olarak, Sovyet döneminde 4. S n fta okutulmaya ba lan lan tarih dersinin, 89-90 y l ndan yani ba ms zl k ile birlikte 5. S n ftan itibaren ba lat ld d r. Sovyetlerin yeni nesli ideolojik amaçlar na mahkûm hale getirmek için daha küçük ya larda tarih ö retimine ba lamas , pedagoji biliminin ilkelerine uyarl ktan çok ideolojik amaçlar n gerçekle mesini ön planda tuttu unun önemli bir göstergesidir. Bu durum bize tarih dersinin Sovyet döneminde de, ba ms zl k döneminde de ayn öneme sahip oldu u, as l fark n içerikte yani ne ö re- tildi i noktas nda de i im gösterdi i anla lmaktad r.
Ö/retim y l 4 5 6 7 8 9 10 11 1967-68 2 2 2 3-2 3 4 3 1969-70 2 2 2 3-2 3 4 3 1970-71 2 2 2 3-2 3 4 3 1971-72 2 2 2 3-2 3 4 3 1972-73 2 2 2 2 3-4 4-5 4-3 1974-75 2 2 2 3-2 3 4 3 1977-78 2 2 2 3-2 3 4 3 1979-80 2 2 2 3-2 3 4 3 1980-81 2 2 2 2 3 4 3 1981-82 2 2 2 2 3 4 3 1982-83 2 2 2 2 3 4 3 1983-84 2 2 2 2 3 4 3 1984-85 2 2 2 2 3 4 3 1985-86 2 2 2 2 3 4 3 1986-87 2 2 2 2 3 4 3 1987-88 2 2 2 2 3 4 3 1988-89 2 2 2 2 3 4 3 1989-90 2 2 2 3 3 4 3 1990-91 2 2 2 3 3 4 3 2000 1 1 3 3 3 2 2
Tablo 1. Azerbaycan SSC’de genel e itim okullar nda s n flara göre tarih derslerinin haftal k ders saatlerinin da l m n ve bu saatlerin y llara göre u rad de i iklikleri gösterir tablo [18-21-215].
172 lmi s rl r 61-ci cild Ba/ ms z Azerbaycan’da Tarih Ö retiminin Amaçlar Azerbaycan’da Sovyet sonras dönemde tarih ö retiminin amaçlar , ülkedeki siyasi dönü üme paralel olarak SSCB döneminden köklü surette ayr lm t r. Ba ms zl k sonras di er Türk Cumhuriyetlerine k yasla Azerbaycan’da daha h zl ve etkili bir dönü üm sa lanm t r. Bu etkili dö- nü ümün temel sebebi ise “milli tarih” ülküsü ile Sovyet döneminde ken- disini yeti tiren Azerbaycan’l tarihçi Prof.Dr. Yakup Mahmudov’un var- l d r. Bir yandan yüzy l m z n ba nda k sa bir dönemde olsa ba ms z- l k elde eden ilk Türk devleti olma özelli ine sahip devlet kültürü, öte yandan Yakup Mahmudov gibi milli tarihçileri ba r nda ç karabilmesi, ba ms zl k sonras kendi öz tarihini e itim programlar na h zl bir ekilde yans tmas n n temel sebebidir. Tarih ö retimi bu dönemde Marksist ideolojinin aktar m, Komünist Parti’nin propaganda arac olmaktan kurtar larak daha “objektif”, “bilim- sel” ve “milli” bir yap ya büründürülmeye çal lm t r. Bu dönemde bir yandan Marksist yakla m n temel unsurlar ndan olan “tarihî olaylara s n f mücadeleleri noktas ndan yakla ma” prensibi terkedilirken öte yandan Sovyet tarih yaz c l taraf ndan Azerbaycan tarihi ile ilgili “görmezden gelinen” veya “çarp t lan” konular n yeniden ele al narak do ru olarak de- erlendirilmeye çal ld görülmektedir. Tarih derslerinin amaçlar na tarih derslerinin ö retim programlar nda, tarih ders kitaplar nda ve Azerbaycan E itim Bakanl taraf ndan yay n- lanan çe itli yay nlarda yer verilmi tir. 1991 y l nda yay nlanm olan ve Azerbaycan’da haz rlanm ilk “Azerbaycan Tarihi ö retim program ” olma özelli ini ta yan program kitapç nda Azerbaycan Tarihi dersinin amaçlar ; “Azerbaycan’ n ‘köklü’ ve ‘zengin’ maddi ve manevi medeniyetinin gençlere derinden ö retilmesi ve ö rencilerinin derin bilgiye ve geni dünya görü üne sahip, vatanperver fakat ayn zamanda ‘hümanizm’ duygular a lanm ‘yetkin’ vatanda lar olarak yeti tirilmesi” olarak belirtilmi tir [13. s.6]. 1995 y l nda yay nlanan ve Sovyet sonras dönemde “Azerbaycan Tarihi” ve “Genel Tarih” derslerininin ikisini de kapsayan ilkö retim program olma özelli ini ta yan “Orta Genel Ö retim Okullar n n 5-11. S n flar çin Tarih Programlar ve Metodik Vesait” kitapç nda tarih derslerinin amaçlar u ekilde belirtilmi tir: “E itim kanununa dayanarak derin ve çok yönlü bilgiye, beceriye, prati e, yüksek medeniyete, sorumlu-
173 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu luk duygusuna, geni dünya görü üne sahip ve onu daima gelistirmeye çal an ki ilik kazand rmak, soykökünü, Azerbaycan halk n n milli, mane- vi ve medeni de erlerini sahiplenen, ailesini, vatan n , milletini seven ve daima daima yüceltmeye çal an, evrensel de erlere sahip, insan haklar ve hürriyetlerine sayg l , ba ms z ve yarat c dü ünebilen, bilgisine, yük- sek ahlak ve manevi keyfiyetlerine göre dünyan n ileri demokratik ülkele- rinin vatanda lar seviyesine ula m , sa lam yurtta lar yeti tirmekle Azerbaycan’ dünyan n en geli mi demokratik ülkelerinden biri haline getirmeye kadir insanlar e itmek vazifesinin yerine getirilmesine hizmet ediyor [10. s.3]. 2000 y l na kadar ö retim programlar nda bu ekilde yer alan tarih derslerinin amaçlar n n ayn y l yay nlanan “Genel E itim Okullar çin Azerbaycan Tarihi ve Genel Tarih Programlar ” kitapç nda daha da ge- li tirildi i ve milli bir çizgiye ta nd görülmektedir. Bu program kitap- ç nda Tarih derslerinin amaçlar u ekilde yer alm t r: “Derin ve kap- saml bilgi ve becerilere, yüksek intellekta, geni dünya görü üne sahip olan ve onu daima geli tirmeye çal an ahsiyet olu turmak. Kendi soykö- küne milli ve manevi temele dayanan, gelenek ve göreneklerine, erefli tarihî geçmi ine ba l ve onunla iftihar eden, ailesini, vatan n , milletin seven ve onu daima yüceltmeye çal san milli vatanseverler yeti tirmek. Evrensel de erleri sahiplenen, onlar milli-manevi temelde ili kilendirme- yi, uyumlu olarak geli tirmeyi beceren, insan hak ve hürriyetlerine sayg l ve ya am nda uygulayan, Azerbaycan’da hukuki demokratik cumhuriyetin kurulmas na katk da bulunmaya haz r olan hür ve demokratik ruhlu vatanda lar yeti tirmek [11. s.4]. Ayn program kitapç nda ve Azerbaycan E itim Bakanl E itim Problemleri Enstitüsü’nün yay nlad “Orta Genel E itim Okullar n n E itim Standartlar : Tarih, nsan ve Cemiyet” kitapç nda “tarih ö ren- menin maksat ve vazifeleri” u ekilde s ralanm t r [3. s.9; 13. s.5-6]: 1- Eski devirlerden günümüze kadar insanl n geçirdi i tarihsel geli im hakk nda bilgilerin ö renciler taraf ndan benimsenilmesini sa lamak, 2-Tahlil” ve “genellemeler” yoluyla ö rencilere tarihsel olaylar n ve süreçlerin sebep ve sonuçlar n de erlendirme becerileri kazand rmak, 3-Ö rencilerde tarihe inam ve hürmet hissi olu turmak, insanl k ideallerine, insan haklar na ve demokratik de erlere, milli manevi temele
174 lmi s rl r 61-ci cild dayal ; kendi soy-köküne, halk na, milletine hürmet, “vatanseverlik” gibi yüksek manevi-ahlaki de erler kazand rmak, 4-Azerbaycan halk n n ve di er halklar n dinine, diline, medeniyeti- ne, tarihî geli iminin çe itli dönemlerine ilgi uyand rmak, Azerbaycan’ n ve bütün insanl n medeniyetini korumaya ve yasatmaya çal smak düsün- cesi a lamak; 5-Genel olarak ö rencilerin Azerbaycan tarihi ile ilgili bilgilerini uy- gun yak n ve uzak ülkelerin tarihleri ile ili kilendirebilme becerisi yarat- mak. Ö rencilerde, ya ad klar bölge, ehir ve köyün tarihinin, vatan tari- hinin, ayn zamanda dünya tarihinin bir parças oldu u fikrini olu turmak. 2000 y l nda yay nlanm olan söz konusu programda yer alan yuka- r daki amaçlara ek olarak Azerbaycan E itim Bakanl na ba l “Tahsil Problemlerini Ara t rma Enstitüsü” nün kimi yay nlar nda da tarih derslerinin amaçlar yla ilgili ifadeler yer almaktad r: “Ö rencilerde yarat c düsünce, kavrama yetene i, ba ms z muhakeme yürütme becerisi gelistirmek; ilgile- rini sosyal hayata, bilime ve sanata yöneltmek, ki isel bilgilerini zenginle tir- mek ve ders d bilgi kaynaklar ndanyararlanma temelinde becerilerini gelistirmek; milli ve insani de erleri benimseyen ... Azerbaycan devletçilik ananelerini koruyan ve gelistiren sahsiyet olusturulmas ” [4. s.21]. Baz Azerbaycan Tarihi ders kitaplar n n önsözlerinde de tarih ders- lerinin amaçlar ile ilgili aç klamalara yer verilmistir. 11. s n f Azerbaycan Tarihi ders kitab n n giri k sm nda dersin amaçlar yla ilgili olarak u ifa- delere yer verilmi tir;“Maksad m z yaln z tarihî gerçekleri aç a ç kar- mak ve objektif olarak onlar tahlil etmektir. Hiçbir zaman unutmamal y z ki bu gün ö rendi imiz tarih ba ms z Azerbaycan Devleti’nin sa lamla - mas na, güçlenmesine, manevi yönden zenginle mesine, halk m z n u- urunda milli, vatanseverlik ve vatanda l k hislerinin olu mas na hizmet et- melidir. Unutulmamal d r ki vatan tarihi halka kendi gücüne güven, milli liyakat gibi manevi özelliklerin olu mas nda önemli etkendir. Tarihi geç- mi i inkâr edemeyiz. Tarih, daima bizimle güçlü ba larla ba l d r. Tari- hin ibret dersleri bizi yeni hatalardan, dü ünülmemi ad mlardan koruma- l d r. Geçmi i incelerken biz ona tek yönlü, olumsuz yahut olumlu ili ki beslemeye, tarih sahnesinde faaliyet göstermi ah slar damgalamada ya- hut hadsiz övmekte acele etmemeliyiz. Tarihi merhale ve devirlerin özel- liklerini anlamak ve onlar n çerçevesinde faaliyet göstermi ahsiyetlerin niyet ve maksatlar n bu bak mdan tahlil etmek mümkündür [8. s.3-4].
175 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 2000 y l nda yay nlanan 11. s n flar için Azerbaycan Tarihi ders ki- tab n n önsözünde de tarih dersinin yararlar ve amaçlar na ili kin u bilgi verilmektedir: “Çok zengin, karma k ve çeli kili olaylarla ve büyük ba a- r larla dolu tarihimizin sözkonusu devrinin ö renilmesi ve benimsenilmesi üphesiz ki büyümekte olan neslin milli uur, vatanperverlik, millilik ru- hunda; milli, manevi ve evrensel de erler temelinde e itilmesine yard m edecektir. Aziz okullu dost! Tarihimizi ö renmeyi unutma. Ancak onu be- nimsemekle vatan n sadakatli evlad , hakiki vatanda olabilirsin ve “asil” ahsiyet olarak yeti irsin” [6. s.4]. 6. S n f Kadim Dünya Tarihi ders kitab n n “Giri ” bölümü u sözlerle sona ermektedir: “Tarihi oku ve unutma. Tarih insanda vatana, anaya, topra a muhabbet, cesaret ve dü mana nefret hisleri yarat r. Hümanizm, dostluk, karde lik duygular geli tirir. Tarih oku! O, senin dünya görü ünün zenginle mesine, medeni seviyenin yükselmesine yard m edecek” [5. s.5]. Yukar da ayr nt l olarak aç kland gibi, Azerbaycan’da tarih derslerinin amaçlar da de i ikli e u rayarak Sovyet dönemindeki “dü - manl k ve nefret duygular a layan” ve gençleri “sürekli mücadele ve kavgaya sevkeden” ideolojik yakla mlardan kurtar larak daha ça da , milli ve evrensel de erler aras nda denge gözeten bir yap ya kavu turul- mu tur. En genel ifadeyle Sovyet sonras dönemde Azerbaycan’da Tarih dersinin amaçlar u ekilde ifade edilebilir: Derin ve çok yönlü bilgiye, beceriye, prati e, yüksek medeniyete, sorumluluk duygusuna, geni dünya görü üne sahip bireyler yeti tirmek; tarihini ve Azerbaycan halk n n milli, manevi ve medeni de erlerini sahiplenen, ailesini, vatan n , milletini se- ven ve daima yüceltmeye çal an, evrensel de erlere sahip, insan haklar ve hürriyetlerine sayg l , ba ms z ve yarat c dü ünebilen, bilgisine, yük- sek ahlak ve manevi keyfiyetlerine göre dünyan n ileri demokratik ülke- lerinin vatanda lar seviyesine ula m , sa lam yurtta lar yeti tirmekle Azerbaycan’ dünyan n en geli mi demokratik ülkelerinden biri haline getirmeye kadir insanlar e itmek görevini yerine getirmektir. Tablo 1’te ba ms zl k sonras kendi öz tarihini ö retme amaçl müfredata konulan “Azerbaycan Tarihi” dersinin 1991-2000 y llar aras n- da içerdi i konular kar la t rmal olarak verilmi tir. Tablo 2: Azerbaycan’da 1991, 1995 ve 2000 y l tarih dersi ö retim programlar na 6, 7, 8, 10,11. S n f Azerbaycan Tarihi derslerinin içerdik- leri konular n kar la t rmal çizelgesi
176 lmi s rl r 61-ci cild
1991 YILI Ö.RET M 1995 YILI Ö.RET M 2000 YILI Ö.RET M PROGRAMI PROGRAMI PROGRAMI
SINIF AZERBAYCAN AZERBAYCAN TAR H AZERBAYCAN TAR H TAR H
-Giris: Azerbaycan Tarihi Kadim Devir dünya tarihinin terkip 1.Bölüm: Azerbaycan ara- hissesidir. zisinde ilkel topluluklar Kadim Devir -Azerbaycan arazisinde 2. Bölüm: Azerbaycan ara- 1.Böl:Azerbaycan arazisin- ilkel Topluluk –Azerbay- zisinde ilk kabile birlikleri de ilkel topluluklar can’da ilk kabile birlikle- ve erken devletler: Manna, 2. Böl: Azerbaycan arazisin- ri ve en eski devletlerin skit –Azerbaycan Medya de s n fl toplumun olusmas - 6.SINIF Kurulmas : Manna devleti ve Ehemeni devletlerinin En eski devletler: Manna, -Azerbaycan Medya ve terkibinde Atropatena, Albanya Ehemeni devletlerinin ter- -3. Bölüm: Atropaten Azer- kibinde -Azerbaycan dev- baycan Devletidir – leti: Atropatenya; Albanya 4. Bölüm: Albanya Çarl
Feodalizm sistemi –Azer- baycan Sasani devleti terki- binde -Azerbaycan Hilafetin 1.Bölüm: Azerbaycan Sasa- terkibinde-Azerbaycan (9. ni terkibinde yüzy l n 2. yar s -13.yüzy - 2. Bölüm: Azerbaycan Hi- l n baslar nda)–Feodal da - lafet’in Terkibinde 3. Bö- n kl k (9.yüzy l n 2. yar s - lüm: Hilafet’in y k l s ve 11. yüzy l n ortalar )-Sel- Azerbaycan devletçili inin Giris: Azerbaycan orta çuklular ve Azerbaycan - canlanmas . ktisadi ve me- As rlarda -Azerbaycan Azerbaycan devletleri Sir- deni yükseli (9. Yüzy l n Sasani mparatorlu u’ vansahlar, atabeylikler (El- 2. yar s 11. Yüzy l n orta- nun terkibinde –Azerbay- degezler, ldenizler) –Mede- lar ) Sirvansahlar, Saciler, can Hilafetin terkibinde... niyet -Mo ollar n Azerbay- Salariler, Revvadiler, Sed- -Azerbaycan medeniyeti can’ isgali ve bunun sonuç- dadiler, Slavlar’ n (3-9. yüzy llar) -Feodal 7.SINIF lar –Azerbaycan Hülagülar Azerbaycan’a bask nlar -9. da n kl k (9. Yüzy l n 2. ( lhanl lar) Terkibinde -13- Yüzy l n 2. yar s -11. Yüz- yar s , 11. Yüzy l n orta- 14. yüzy l Azerbaycan y l n ortalar nda zerbay- lar ) -Kitab- Dede Kor- medeniyeti Azerbaycan 15. can’da iktisadi ilerleme, sa- kut destanlar yüzy lda: Merkezi devlet natkarl k, ticaret, sehirler , kurma tesebbüsleri: 9. Yüzy l n 2. yar s -11. Sirvansahlar, Karakoyunlu yüzy l n ortalar nda Azer- Devleti, Akkoyunlu Devleti, baycan medeniyeti (Dede Safeviler’in Erdebil Korkut Hikayelerine de yer hakimiyeti -14. Yüzy l n verilmi ) sonu- 15. Yüzy llarda Azer- baycan medeniyeti
177 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu
1.Bölüm: Azerbaycan 11. Merkezi Azerbaycan Safevi Selçuklular ve Azerbay- Yüzy l n ortalar -13. Devleti’nin Kurulmas -16 can Azerbaycan devletle- Yüzy l n baslar nda –Sel- Yüzy l n 30-50. y llar nda ri (12-13 yy baslar Azer- çuklular ve Azerbaycan – Safevi Türkiye savaslar ve baycan lhanl lar devleti Azerbaycan Devletleri 12- Azerbaycan -Azerbaycan terkibinde 11-16. Yüzy - 13. Yüzy l n baslar nda – Safevi Devleti (16. yüzy l n l n 1. Yar s nda Azerbay- Azerbaycan intibah mede- 2. yar s -17. yüzy l n basla- can medeniyeti Azerbay- niyeti 2.Bölüm: Azerbay- r nda) -Sosyal-iktisadi ve can 14. Yüzy l n 2. yar - can 13. Yüzy l n baslar ve siyasi hayat -Medeniyet – s -15. Yüzy lda 15. Yüz- 14. Yüzy l n 1. Yar s nda – Azerbaycan Safevi Devleti y l n 2. Yar s 15.yüzy l- Azerbaycan’da Mo ol esa- terkibinde -Sosyal ve iktisa- reti -Medeniyet 3. Bölüm: 8.SINIF 8.SINIF da Azerbaycan medeni- di hayat -Azerbaycan’ n ulus- yeti Merkezilesmis Azer- Azerbaycan 14. Yüzy l n 2. lararas rekabet alan na dönü- baycan Safevi devleti, yar s -15. Yüzy lda –Sir- smesi –Medeniyet -18. Yüz- Azerbaycan Safevi dev- vansahlar, Seki hakimli- y l n ortalar na do ru leti 16. i,Karakoyunlu Devleti, Azerbaycan’da halk azadl k Yüzy l n 2. yar s - 17. Akkoyunlu Devleti, Safevi- harekat ve ba ms z devletle- Yüzy l n 1. yar s nda 16- ler’in Erdebil hakimli i, ri (hanl klar n) kurulmas - 17. Yüzy l n 1. Yar s nda medeniyet 4. Bölüm: Mer- Hanl klar devrinde sosyal, ik- Azerbaycan medeniyeti kezilestirilmis Azerbaycan tisadi hayat ve siyasi vaziyet Safevi Devleti -Azerbaycan kapitalizmin 1. Bölüm: Azerbaycan 19. meydana gelmesi ve inki af yüzy l n 30-40. devrinde; Azerbaycan 17. Yüzy l n y llar nda; -Rusya mp. -1804-1813 Y l Rusya ran ikinci yar s nda; Kuzey Azerbaycan’ da sö- savaslar ve Azerbaycan’ n -Azerbaycan 18. yüzy l n mürgecilik siyaseti; -Kuzey Rusya ile ran aras nda bi- birinci yar s nda; Azerbaycan’da sömürge- rinci kez bölü ülmesi; -Azerbaycan’da müstakil cili e kars isyanlar - 19. -1826-1828 Y l Rusya ran devletlerin (hanl klar n) Yüzy l n 40. y llar nda sla- sava lar ve Azerbaycan’ n meydana gelmesi; hatlar -Güney Azerbaycan Rusya ile ran aras nda ikin- -Hanl klar devrinde ran tabili inde;-Azerbay- ci kez bölüsülmesi; sosyal-iktisadi hayat ve can’da medeniyet -Kuzey Azerbaycan’da Ça- siyasi durum; 2. Bölüm: Azerbaycan 19. rizmin sömürgecilik siyase- -Azerbaycan’ n Rusya ile yüzy l n ikinci yar s nda; - 9.SINIF 9.SINIF ti; -Güney Azerbaycan ran ran aras nda birinci defa 19. Yüzy l n 50-60. y lla- esareti alt nda; bölüsülmesi; r nda Kuzey Azerbaycan’da -19. Yüzy l n birinci yar - -Azerbaycan’ n Rusya ile iktisadi sosyal durum;-19. s nda -Azerbaycan medeni- ran aras nda ikinci defa Yüzy l n 70-90. y llar nda yeti; -Kuzey Azerbaycan’da bölüsülmesi; köy üretimi ve sanayi; -19. kapitalist ili kilerin gelis- -18. Yüzy l n ikinci yar s Yüzy l n ikinci yar s nda mesi; -Güney Azerbaycan -19.Yüzy l n baslar nda Çarizme kars isyanlar; - 19. yüzy l n ikinci yar s n- Azerbaycan medeniyeti Güney Azerbaycan 19. da; -19. Yüzy l n ikinci ya- Yüzy l n ikinci yar s nda r s nda Azerbaycan medeni- Azerbaycan medeniyeti; yeti
178 lmi s rl r 61-ci cild
3. Bölüm: Azerbaycan 19. yüzy l n baslar nda: -Ku- zey Azerbaycan’da sosyal- iktisadi gelisme; -Kuzey Azerbaycan’da isçi ve milli demokratik harekat; -Güney
Azerbaycan 20.yüzy l n
baslar nda; Azerbaycan 1. Dünya savas y llar nda; - Kuzey Azerbaycan Rus- ya’da Subat ve Ekim devri- minden sonraki dönemde; - 20.yüzy l n ba lar nda Azerbaycan medeniyeti 1.Bölüm: Azerbaycan 1930-40.y llar nda: -Rusya’- n n Azerbaycan’da sömürge siyaseti; -Kuzey Azerbay- can’da sömürgecilik aleyhine isyanlar; -1940’l y llarda s- -1930-50 y llar nda Ku- lahatlar; -Güney Azerbaycan zey Azerbaycan’da Ça- ran’ n tabili inde; -Azerbay- rizmin müstemlekecilik Azerbaycan 20. Yüzy l n can’da medeniyet siyaseti ve müstemlekeci- baslar nda: -Azerbaycan 2. Bölüm: Azerbaycan lik kars t isyanlar; -Gü- Rusya’da 1905-1907 Devri- 19.yüzy l n 2. yar s nda:- ney Azerbaycan ran esa- mi ve Stolipin irticas dev- 1950-60’l y llarda Kuzey reti alt nda; -19. Yüzy l n rinde; -Güney Azerbaycan Azerbaycan’da sosyalikti- birinci yar s nda Azer- 1905-1911 ran devrimi sadi durum; -19.yüzy l n
baycan medeniyeti; -Ku- döneminde; -Azerbaycan 1. 70-90. y llar nda köy üreti- zey Azerbaycan’da kapi- mi ve sanayi; 19.yüzy l n 2. Dünya Savas arefesinde ve talist ili kilerin gelismesi; yar s nda Çarizme kars is- savas y llar nda; -Kuzey -Güney Azerbaycan 19. yanlar; -19. Yüzy l n 2. ya- 10.SINIF Azerbaycan yeni devrimci yüzy l n ikinci yar s nda; r s nda Güney Azerbaycan; yükselis ve 1. Dünya Savas -Kuzey Azerbaycan 20. Azerbaycan Medeniyeti y llar nda; -Güney Azerbay- yüzy l n baslar nda; -Gü- 3.Bölüm: Azerbaycan 20.yüz- can 1. Dünya Savas arefe- ney Azerbaycan 20. yüz- y l n baslar nda: -Kuzey. sinde ve sava y llar nda; - y l n baslar nda; -Azer- Azerbaycan’da sosyal-iktisa- 20. Yüzy l n baslar nda baycan 1. Dünya Savas di gelisme; -K. Azerbaycan’- Azerbaycan medeniyeti y llar nda; -20. Yüzy l n da isçi ve milli demokratik hareket; -Güney Azerbaycan baslar nda Azerbaycan 20. Yüzy l n baslar nda; -Az- medeniyeti erbaycan 1. Dünya Savas y l- lar nda; -Kuzey Azerbaycan Rusya’da “Subat Devrimi” ve “Ekim Devrimi”nden sonraki devirde; -20. Yüzy l n basla- r nda Azerbaycan medeniyeti
179 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu
-Kuzey Azerbaycan’da Sov- 1-Azerbaycan Halk Cum- yet yönetiminin kurulmas huriyeti -K. Azerbaycan ve sosyalist de isikliklerin Halk Cumhuriyeti’nin Ku- hayata geçirilmesi; -“Büyük -Azerbaycan Demokratik rulmas arefesinde, -1918 Ekim” ve K. Azerbaycan’da Cumhuriyeti; y l Mart soyk r m , Azer- Sovyet hakimiyetinin kurul- -Kuzey Azerbaycan’da baycan Halk cumhuriye- mas u runda mücadele milli ba ms zl k hareketi ti’nin ilan ve onun Faliyet- “Bakü Komünas -K. Azer- (1918-20); lerinin Gence devri baycan d s askeri müdahale -Kuzey Azerbaycan’da 2-Güney Azerbaycan’da ve “Vatandas Savas ” dev- Sovyet hakimiyetinin ku- milli ba ms zl k hareketi rinde; -Azerbaycan Demok- rulmas ; 3-Azerbaycan 1920-30’lu ratik Cumhuriyeti -Azer- -Azerbaycan SSC 1920- y llarda: -Azerbaycan Sov- baycan Demokratik Cumhu- 30 Y llar nda; -Güney yet Cumhuriyeti 1920- riyeti’nin sükutu ve Kuzey Azerbaycan 1920-30 1922, Kuzey Azerbaycan Azerbaycan’da Sovyet haki- y llar nda; -Azerbaycan 1922-39. y llar nda, -1920- miyetinin kurulmas ; -“Bü- 2. Dünya Savas y llar n- 30’lu y llarda Azerbaycan yük Ekim Devrimi” ve Gü- da; -Güney Azerbaycan medeniyeti ney Azerbaycan’da milli ba- 2. Dünya Savas y llar n- 4-Azerbaycan 2. Dünya ms zl k hareketi; -Güney da; Savas y llar nda: Azerbaycan Rusya’da “Bü- -Azerbaycan SSC 1945- -Kuzey Azerbaycan 2. yük Ekim Sosyalist Devri- 60’l y llar n ortalar na Dünya Savas y llar nda, - mi” arefesinde; -“Büyük kadar; Güney Azerbaycan 2. Dün- Ekim” ve Güney Azerbay- -Güney Azerbaycan ya Savas y llar nda, -Azer-
11.SINIF can’da milli ba ms zl k ha- 1945- 60’l y llar n orta- baycan medeniyeti reketi; -1920 Tebriz isyan ; lar na kadar; -1945-60’l 5-Azerbaycan 2. Dünya Sovyet Azerbaycan’ yeni y llar n ortalar na kadar Savas ’ ndan sonraki de- iktisadi siyaset devrinde; - medeniyet; virde (1945-1991): Sovyet Azerbaycan nda sos- -Azerbaycan SSC 1960’l -Azerbaycan SSC 1940’l yaliktisadi de isiklikler; - y llar n ortalar ndan 80’li y llar n 2. yar s -1960’l y l- “inzibati amirlik sistemi”nin y llar n ortalar na kadar; - larda; -Azerbaycan SSC yerlesmesi; -Azerbaycan Azerbaycan SSC “yeni- 1960’l y llar n sonu-80’li SSC “Büyük Vatan Savas ” den kurma” devrinde; y llar n ortalar nda; -Azer- y llar nda; -Sovyet Azer- -Azerbaycan devlet ba- baycan SSC 1980’li y llar n baycan 1940’l y llar n or- ms zl n n ilan ; -Gü- 2. yar s -90’l y llar n basla- talar , 50’li y llar n baslar n- ney Azerbaycan 1960’l r nda; -Güney Azerbaycan da; -Azerbaycan SSC 50’li y llar n ortalar ndan 1940’l y llar n 2.yar s - y llar n ortalar ve 60’l y l- 1990’l y llara 70’li y llarda, -Güney Azer- lar n ortalar nda; -Azerbay- Kadar; -1960’l y llar n baycan 1970’li y llar n can SSC 60’l y llar n orta- ortalar ndan 1990’l y lla- sonu-90’l y llarda; lar -80’li y llar n baslar n- r n ortalar na kadar 6-Azerbaycan Cumhuri- da; -Güney Azerbaycan Azerbaycan medeni yeti: -Azerbaycan Cumhu- 1920-80’li y llarda; - Azer- riyeti 1991-93’lü Y llarda, baycan SSC “yeniden kur- ba ms zl n güçlendiril- ma”devrinde mesi u runda mücadele
180 lmi s rl r 61-ci cild Sovyet sonras dönemde Azerbaycan’da genel e itim okullar n n 5. S n flar nda Azerbaycan Tarihi derslerine giri dersi niteli inde olan “Ata Yurdu”, 6.-11. s n flar nda ise Azerbaycan Tarihi ve Genel Tarihi olmak üzere iki farkl tarih dersi okutulmaktad r. “Azerbaycan Tarihi” dersleri “Ta Devrinden” baslayarak 2000’li y llara kadar Azerbaycan’ n tarih ve medeniyeti ile ilgili konular ; Genel Tarih dersleri ise “tarih” ve “takvim” gibi genel tarihî kavramlarla ilgili bilgilerin verilmesinden sonra en eski devirlerden baslayarak 2000’li y llara kadar geçen sürede dünya tarihi ve medeniyetiyle ilgili konular kapsamaktad r. Genel Tarih dersleri Sovyet dönemindeki s n fland rma ve adland rmaya sad k kal narak 6. s n flarda “Kadim Dünya Tarihi”, 7.ve 8. s n flarda “Orta As rlar Tarihi”, 9.-10. s - n flarda “Yeni Tarih” ve 11. s n flarda ise “En Yeni Tarih” isimleri alt nda ö retilmektedir. Bu s n fland rma sistemine göre dünya tarihi dört ana döneme ay- r lmaktad r. Bu dönemler; 1- Kadim Dünya Tarihi; En eski dönemlerden baslay p MÖ 3. bin y la kadar olan “ilkel topluluk dönemi” ve bu tarihten 476 y l nda Bat Roma mparatorlu u’nun y k lmas na kadar geçen “Kölelik dönemi” ol- mak üzere iki döneme ayr lmaktad r. 2- Orta As rlar Tarihi: “Feodalizm” dönemini kapsay p 1. biny l n ortalar ndan 1740 y llar na kadar devam eden tarihî süreci kapsamaktad r. Azerbaycan tarihinin Orta As rlar Devri ise 3.-18. yüzy llar n kapsamak- tad r [12. s.4]. Sovyet sonras dönemde haz rlanm bu ilk Azerbaycan Tarihi ö - retim program , 1991y l nda Prof. Dr. Yakup Mahmudov’un ba kanl n- da Tarihçi B. O. Azizov ve Pedagoji uzman M. M. Emirov taraf ndan ha- z rlanm t r [13. s.3]. Program n önsözünde program haz rlayan komisyonun baskan Prof. Dr. Yakup Mahmudov; “Azerbaycan Tarihi” ö retim program n n “Azerbaycan tarihine yeni bir bak ” n ürünü oldu unu belirterek bu prog- ramla Sovyet döneminde Azerbaycan tarihinin ö retilmesi sürecinde gö- rülen ciddi eksikliklerin giderilmesinin amaçland n belirtmektedir. Program n önsözünde yer alan aç klamalarda Sovyet sonras dönemde ö - retilen Azerbaycan tarihine dair “yeni yakla m n”da ipuçlar verilmekte- dir. Bu “yeni yakla m” ana hatlar yla öyle özetlenebilir:
181 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Sovyet döneminde Tarih derslerinde “Azerbaycan” kavram sadece Kuzey Azerbaycan için kullan l rken, bu dönemde “Azerbaycan” kavra- m n n “tarihî” anlam na sad k kal narak, Kuzey ve Güney Azerbaycan’ kapsayacak sekilde ele al nm st r. Bu yeni tan ma uygun olarak Azerbay- can tarihi ö retim program nda “Güney Azerbaycan tarihi” ile ilgili konu- lara da yer verilmistir. Sovyet döneminin Azerbaycan halk n kendi kökle- rinden ve geleneksel tarihî ili kilerinden ay rma politikas n n aksine yeni dönemde tarih ders kitaplar n n “eski Türk kabilelerine nefret duygusu a layan” materyallarden ar nd r lmas na ve Azerbaycan tarihinin ba ta Türk halklar olmak üzere Azerbaycan halk n n olu tu u bölgenin “karde halklar n n tarihi” ile s k bir ili ki içerisinde ö retilmesine vurgu yap l- maktad r [13. s.5]. Program kitapç n n önsözünde Azerbaycan tarihinin 1917-1920 y llar aras ndaki döneminin Sovyet rejiminin en çok tahrif etti i dönem oldu u belirtilerek Sovyet dönemi tarihçili inin Azerbaycan tarihi ile il- gili çarp tt ve görmezden geldi i di er konular öyle s ralanm t r: Bakü Komünas ” ve onun Azerbaycan halk na kar izledi i olumsuz siya- set ve Ermeni Ta nak çetelerinin türetti i “kanl katliamlar n” örtbas edil- mesi, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin tarihsel rolünün inkar edilmesi, K z lordu’nun Kuzey Azerbaycan’ isgali ve bununla ilgili geli - melere gerçekçi yakla lmamas , Sovyet hakimiyeti y llar nda Azerbay- can’ n Moskova’n n hammadde kayna na dönü türülmesi suretiyle zen- ginliklerinin “soyuldu u” gerçe i, Azerbaycan halk n n maruz b rak ld iddetli cezaland rmalar “kitlesel repressiyalar”, sürgünler ve zorunlu gö- çürmelerin görmezden gelinmesi ya da olumlanmas , özel niyetlerle haz r- lanm “Da l k Karaba Problemi”, “demokratik hareket” ve “20 Yanvar Facias ” gibi birçok ba ka konulara ders kitaplar nda yer verilmemesi. Ö retim program nda Azerbaycan tarihinin “kasten unutturulmu ” sayfa- lar n n canland r lmas , “çarp t lm s” tarihî olaylar n ise do ru haliyle ö retilmesine özel önem verilmesi gerekti i vurgulanm st r [13. s.5]. Bu programla birlikte Azerbaycan Tarihi dersi 1991-1992 ö retim y l ndan itibaren 5.-11. s n flarda, okutulmaya ba lanm ve derslerde “gençlere uurlu ve yetkin vatanseverlik ve hümanizm duygular a la- mak” amac yla medeniyet tarihi ile ilgili konular n a rl klar art r lm t r. Program kitapç n n önsözünde ö retmenlere yönelik olarak Azerbaycan
182 lmi s rl r 61-ci cild tarihi dersinin ö retilmesi süreciyle ilgili birtak m tavsiyelerde bulunul- maktad r. Henüz “mükemmel Azerbaycan tarihi ders kitab haz r olmad için” programda bütün konularla ilgili yararlan labilecek eserler listesi veril- di i belirtilerek ö retmenlerden özellikle Sovyet döneminde yaz lm Azer- baycan tarihi ile ilgili kitaplara ele tirel yakla malar istenmektedir [13. s.5]. Derslerin program do rultusunda ve Azerbaycan Cumhuriyeti dö- neminde yaz lan tarih ders kitaplar nda Sovyet ideolojisine ve SSCB yö- netimine kar topyekün bir ele tiri mevcuttur. Tarih ders kitaplar ndaki genel yakla m SSCB’nin de Rus Çarl gibi i galci ve sömürgeci bir devlet oldu unun özellikle vurgulanmas d r. Stalin döneminde zorla ko- lektifle tirme ve h zl sanayile tirme çabalar n n, bask c yönetim tarz n n, milliyetler politikas n n Azerbaycan’da yaratt olumsuz etkilere geni yer ayr lm t r. Bu dönemde yaz lan tarih ders kitaplar nda Azerbaycan halk n n genelde Sovyet rejiminin, özelde ise Stalin uygulamalar n n ma - duru oldu u, di er halklar kar s nda (özellikle Ermeniler) haks zl a u - rat ld aç k olarak i lenmi tir. Türkiye’de Tarih Ö/retiminin Görünümü Türkiye’de Tarih ö retimi ve tarihsel kavramlar konulu yap lan çe- itli ara t rmalar birlikte de erlendirildi inde tarih ö retiminin ilk ve or- taö retimdeki halen uygulamada olan mevcut görünümü geçmi in niyeti- ne ili kin önemli ipuçlar içermektedir. 1923 sonras , Türk tarihinin, hanedan tarihçili inden ar nd r lmas , bilimsel ve ulusal görü aç s ndan yaz lmas gibi tart malar, tarihin etkili ö retimini gölgede b rakm t r. Çocu a görelilik, etkili ö renme, etkili tarih ö retimi gibi dü ünceleri ikinci plana itmi tir. Yani ö retiminden çok yaz m ön plana ç kar lma zarureti olu mu tur. 1930 sonras da Ata- türk, tarihin Türk ulusu görü ü aç s ndan yaz lmas birincil problemi üze- rinde yo unla m , tarihin pedagojik ö retimine ili kin dü ünsel atmosfer olu mam t r. Ancak Türkiye Cumhuriyetinin kurucu kadrolar cumhuriyetin ku- rulu y llar nda her alanda oldu u gibi e itim alan nda da geli mi ülkeler düzeyinde bir e itim sistemi organize etmeyi tasarlamaktad rlar. Osmanl n n son yüzy l n ekillendiren Frans z ulu çuluk anlay yeni devletin kurulu unda oldu u gibi e itim sistemin ekillenmesinde de etkili olmu tur. Ancak bu etkile im yetmemi , yeni cumhuriyeti ekillen-
183 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu direcek yerli bilgi kayna yoklu undan, yo un bir ekilde bir yandan d ar ya ö renmesi için uzman gönderilirken, öte yandan d ardan uzman- lar davet edilerek bat ve Amerika bilgi kaynaklar ile yap lanma süratle sürdürülmü tür. Türk E itim Sistemi program merkezli bir sistemdir denilebilir. Hangi okullarda, hangi s n flarda, hangi niteliklere haiz ö retmenlerce, neyin nas l ö retilece ine dair tüm ayr nt lar ö retim programlar nda yer al r. Örne in; 9. s n f tarih dersi program nda, Türk Milli E itiminin ve Tarih dersinin genel amaçlar , Program n uygulanmas ile ilgili aç klama- lar, tarih dersi ö retim program n n hangi ünitelerden olu tu u, her bir ünitenin ne kadar ders saatinde i lenece i, ö retim program na göre ha- z rlanacak kitaplar n forma say lar , hangi üniteye ula m gösteren kaç tane ö renci kazan m var, bu kazan mlara ayr lan süre ve di er ünitelere oran ayr nt l olarak belirlenmi tir. Kazan mlar n, ö retim sürecinde ö - rencilerin edinecekleri bilgi, beceri tutum ve al kanl klar kapsad , bu kazan mlar n ö rencilere nas l kazand r labilece ine yönelik ö retmenlere s n f içi etkinlik örnekleri ve kazan mlar n gerçekle me düzeyinin nas l ölçülece ini de örnekleriyle aç klam t r. Milli E itim Bakanl tüm derslerde oldu u gibi, tarih derslerinin de yukar da s ralad m z içerikle ö retim programlar n n içeri ini merkezden belirlemektedir. Ö retim Programlar okulun ba l oldu u genel müdürlük, çe itli kurum ve kurulu lar ile i birli i yaparak olabildi ince kat l mc bir yakla mla geli tirilmeye çal lmaktad r. lgili genel müdürlükçe haz rlanan/haz rlat lan programlar Talim Terbiye Kuru- lunun onay ile yürülü e girmektedir. Ö retim program nda s n rlar kesin olarak belirlenmi , içeri e(konulara) uygun des kitaplar haz rlat l r, ders kitaplar inceleme komisyonlar kitab n ö renme ilkelerine uygunlu un- dan çok, içeri in ö retim program na uygunlu u yönünden inceler ve TTK onay ndan sonra ders kitab olarak okutulmas öngörülür. Ö rencile- rin okul ba ar lar , bir üst okula geçi leri, merkezi s navlarda sorulan soru- lar tamamen bu programlarda öngörülen yeterliklerin kazan lmas ve ba- ar lmas ile ilgilidir. Türk E/itim Sisteminde Tarih dersleri ve süreleri; Türk E itiminin ilk ve Ortaö retim sisteminde Tarih derslerinin ye- rini, önemini ve a rl n inceleyebilmemiz için tüm derslerin hangi ka-
184 lmi s rl r 61-ci cild demede, haftada kaç saat süre ile yer ald n a a daki tablolarda görme- miz mümkündür.
Tablo: 3 lk ve Ortaokullarda Haftal k Ders Çizelgesi SINIFLAR
lkokul Ortaokul DERSLER 1 2 3 4 5 6 7 8 Türkçe 10 10 8 8 6 6 5 5 Matematik 5 5 5 5 5 5 5 5 Hayat Bilgisi 4 4 3 Fen Bilimleri 3 3 4 4 4 4 Sosyal Bilgiler 3 3 3 3 T.c. nk lap Tarihi ve Atatürkçülük 2 Yabanc Dil 2 2 2 3 3 4 4 Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 2 2 2 2 2 Görsel Sanatlar 1 1 1 1 1 1 1 1 Müzik 1 1 1 1 1 1 1 1 Oyun ve Fiziki Etkinlikler 5 5 5 2 Beden E itimi ve Spor 2 2 2 2
ZORUNLU DERSLER ZORUNLU Teknoloji ve Tasar m 2 2 Trafik Güvenli i 1 Bili im Teknolojileri ve Yaz l m 2 2 Rehberlik ve Kariyer Planlama 1 nsan Haklar , Yurtta l k ve Demokrasi 2 ZORUNLU DERS TOPLAMI 26 28 28 30 29 29 29 29 Kur’an- Kerim(4) 2 2 2 2
Hz. Muhammed’in hayat Din, Ahlak ve 2 2 2 2 (4) De erler Temel Dini Bilgiler (2) 2 2 2 2 Okuma Becerileri (1) 2 2 Yazarl k ve Yazma 2 2 2 2 becerileri (4)
Ya ayan Diller ve Dil ve Anlat m 2 2 2 2 Lehçeler (4) leti im ve Sunum 2 2 Becerileri (1) Yabanc Dil(Bakanlar
SEÇMEL DERSLER SEÇMEL Yabanc Dil Kurulu Karar ile Kabul 2 2 2 2 Edilen Diller (4) Bilim Uygulamalar (4) 2 2 2 2 Fen Bilimleri Matematik uygulamalar 2 2 2 2 ve Matematik (4) 185 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu
Çevre ve Bilim (1) 2 2 Bili im teknolojileri ve 2 2 Yaz l m (2) Görsel Sanatlar (Resim, Geleneksel Sanatlar, 2(4) 2(4) 2(4) 2(4) Plastik sanatlar vb.) (4) Sanat ve Müzik (4) 2(4) 2(4) 2(4) 2(4) Spor Spor ve Fiziki Etkinlikler 2(4) 2(4) 2(4) 2(4) Drama (2) 2 2 Zeka Oyunlar (4) 2 2 2 2 Halk Kültürü(1) 2 2 Medya Okuryazarl (1) 2 2 Sosyal Bilimler Hukuk ve Adalet(1) 2 2 Dü ünme E itimi(2) 2 2 Seçilebilecek Ders Saati say s 6 6 6 6 SERBEST ETK NL KLER 4 2 2 TOPLAM DERS 30 30 30 30 35 35 35 35
Tablo 3’de; Türk E itim sistemi ilk ve ortaokul kademesinde yer alan derslerin adlar , süreleri, zorunlu veya seçmeli durumlar gösteril- mektedir. Halen uygulamada olan derslere bak ld nda çal ma konumuz olan tarih derslerinin ortaokul 4. S n fta haftada iki saat tarih dersi olarak- ta tan mlanan ve Türkiye Cumhuriyetinin kurulu unu esas olan 20. Yüzy - l n ba lang c ndan günümüze kadar geçen süreyi kapsayan Atatürk lkele- ri ve nk lap Tarihi dersidir. Ayr ca 4,5,6,7. S n flarda haftada üçer saat öngörülen zorunlu Sosyal Bilgiler dersinde de baz ünitelerin tarih kapsa- m nda de erlendirilmesi mümkündür.
Tablo 4; Anadolu Lisesi Haftal k Ders Çizelgesi 9. 12. DERS 10. 11. DERSLER SINIF SIN KATEGOR LER SINIF SINIF IF D L VE ANLATIM 2 2 2 2 TÜRK EDEB YATI 3 3 3 3 D N KÜLTÜRÜ VE 1 1 1 1 AHLÂK B LG S TAR H 2 2 - -
T.C. NKILÂP TAR H - - 2 - VE ATATÜRKÇÜLÜK CO.RAFYA 2 2 - - ORTAK DERSLER ORTAK DERSLER MATEMAT K 4 - - - F Z K 2 - - -
186 lmi s rl r 61-ci cild
K MYA 2 - - - B YOLOJ 2 - - - SA.LIK B LG S 2 - - - FELSEFE - - 2 - YABANCI D L 3 3 - - BEDEN E. T M 2 - - - M LLÎ GÜVENL K - 1 - - B LG S TRAF K VE LK - 1 - YARDIM TANITIM VE 2 - - - YÖNLEND RME TOPLAM 29 14 11 6 MATEMAT K - 4 4 4 F Z K - 2 3 3 K MYA - 2 3 3
B YOLOJ - 2 3 3 ALAN GEOMETR - 2 2 2 DERSLER DERSLER ANAL T K GEOMETR - - - 2 TOPLAM - 12 15 17 SEÇMEL RES M (2), MÜZ K (2), BEDEN E. T M (2) , TAR H (2), DERSLER CO.RAFYA (2), PS KOLOJ (2), SOSYOLOJ (2) MANTIK (2), SEÇMEL YABANCI D L(2) ,G R MC L K (1) ,B LG KURAMI (1), ASTRONOM VE UZAY B L MLER (2), PROJE HAZIRLAMA (1), B LG VE LET M TEKNOLOJ S (2), DEMOKRAS VE NSAN HAKLARI (1), SANAT TAR H (2), SOSYAL ETK NL K (2) Al nabilecek Ders - 3 3 6 Saati Say s REHBERL K 1 1 1 1 TOPLAM DERS 3 30 30 30 SAAT 0
Tablo 4’de, Ortaö retim kurumlar nda haftal k ders çizelgesi veril- mi tir. Bu tablo genel lise ortak, seçmeli ve alan dersleri eklinde gösteril- mekle birlikte ortaö retimdeki okul çe itlili i dikkate al nd nda genel lise dersleri en kapsay c olan d r. Ancak genel liselerin tamam Anadolu Lisesi statüsüne dönü türüldü ünden yukar daki haftal k ders çizelgesi tüm ortaö retim kurumlar için geçerlidir. Buna göre ortaokul 4. S n flar- da 2 saat olarak okutulan gerek içerik gerekse süre olarak ayn olan Ata- türk lkeleri ve nk lap tarihi dersinin 11. S n flarda da okutuldu unu gör-
187 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu mekteyiz. Tarih derslerinin zorunluluk, haftal k ders say s ve ders çe idi olarak ortaö retim kurumlar nda okulun çe idine göre farkl l k gösterme- sine kar n, ortaö retim kurumlar n n 9 ve 10. S n flar nda haftada 2 saat zorunlu ortak dersler aras nda gösterilmi tir. Baz okul türlerinde okulun özelli ine göre tarih ders saatleri farkl l klar gösterebilmektedir. Örne in genel lise Fen bilimleri alan nda alan dersi olarak tarih dersi yer almaz- ken, sosyal bilimler alan nda 9. S n fta 2 saat, 10 ve 11. S n flarda haftada 4 saat zorunlu alan dersi olarak yer almaktad r. Ayr ca tüm okul türlerinde tarih ve sanat tarihi ad alt nda seçmeli tarih dersleri ve bu derslere uygun programlarda geli tirilmi tir. Türkiye ve Azerbaycan’da Kar la t rmal Tarih Ö/retimi Azerbaycan ve Türkiye e itim sisteminde tarih ö retimi alan na ayr lan süre, ba lang ç kademeleri ve Türk tarihine verilen a rl k a a da- ki tabloda gösterilmi tir. Tablo 5; Azerbaycan ve Türk e itim sisteminde Tarih dersleri ve Türk Tarihinin yeri
Azerbaycan Türkiye Azerbaycan Tarih Dersleri ve Türk Tarih Dersleri ve Türk Tarihi S n f Tarihi (Haftal k Ders Saati) (Haftal k Ders Saati) 5 Azerbaycan Tarihi - (1 Ders saati) 6 Kadim Azerbaycan Tarihi - (1 Ders saati) 7 Azerbaycan Tarihi, 9. 11. YY., 1 saat, Kültür ve Miras / Türk Tarihinde Genel Tarih 2 Saat Yolculuk (3 Ders Saati) (3 Ders Saati) 8 11-13. Y l Azerbaycan Tarihi T.C nk lap Tarihi ve Atatürkçülük 1 Saat, Genel Tarih 2 Saat (2 Ders Saati) (3 Ders Saati) 9 19. Yüzy l Azerbaycan Tarihi 1 Saat, 20 Saat Genel Tarih, 48 Saat Türk Tarihi Genel Tarih 2 Saat (2 Ders Saati) (3 Ders Saati) 10 Genel Tarih 1 saat, Azerbaycan Tarihi Türk Tarihi 1 saat (2 Ders Saati) (2 Ders Saati) 11 Genel Tarih 1 saat, Azerbaycan Tarihi T.C nk lap Tarihi ve Atatürkçülük 2 saat (2 Ders Saati) (3 Ders Saati)
188 lmi s rl r 61-ci cild Tabloda görüldü ü gibi, Azerbaycan’da tarih dersleri 5. S n fta haf- tada birer saat Azerbaycan’ n kadim tarihi ile ba lan lmaktad r. 7. S n fta 3, 8. ve 9. S n fta 3’er saat, 10. S n fta 2, 11. s n fta haftada 3 ders saati ayr lm durumda. Buna kar l k Türk e itim sisteminde 7. S n fta Türk tarihinde yol- culuk adl üniteyle sosyal bilgiler dersinde tarihe giri yap lmaktad r, 8. Ve 11 S n flarda haftada 2 ders saati olarak okutulan T.C nk lap Tarihi ve Atatürkçülük dersi sadece yüzy l m z n ba nda kurulan Türkiye Cumhuri- yetinin kurulu felsefesini ekillendiren Atatürk dönemi ve ilkelerini içer- mektedir. Türk ve Azerbaycan e itim sistemlerinde birlikte bak ld nda; Azerbaycan 5. S n flarda ba layarak üzerinde ya ad klar Azerbaycan top- raklar n n tarihini daha erken ya larda vermeye ba lamaktad rlar. Türk e itim sisteminde 7. S n flarda sosyal bilgiler dersinde bir ünite ayr larak Türk tarihine giri yap ld görülmektedir. Tarih derslerinin erken veya geç ba lan lmas tamamen e itim bilimi verileri ile aç klanacak bir du- rumdur. Etkili ö renme ça ile ili kin yerel bilgi üretemedi imizden, ba - ka ülkelerin kendi çocuklar n n ö renme ça için ürettikleri bilgiler de her ülke için farkl l klar göstermektedir. Dolay s yla ö renciye görelik ö renme stratejileri kapsam nda dü- ünemiyoruz. Ancak her iki ülkenin gerek ders saati say s ve gerekse Türk Tarihine ay rd klar süreler Azerbaycan’da k smen fazla olmakla bir- likte bir birine yak nd r denilebilir. Türk topluluklar n n temel sorunu ge- rek tarih yaz m , gerekse ö retimine ili kin ortaya koyduklar tüm stratejik yöntemlerin ba ka ülkelere ait olmas ndad r. Türk topluluklar n n bugüne kadar edindikleri bilgi, deneyim ve uygulamalardan bir sentez olu turarak ortak bir tarih yaz m ve ö retimi perspektifi olu turabilir. Çünkü evrensel dü ünüp yerel uygulayabilecek, yerel ara t rmalarla evrensel bilgi ürete- cek yeteri kadar insan kayna na ula t klar n dü ünmekteyiz. Sonuç Ca da dünyada, uluslararas ili kiler siyasi, ekonomik, kültürel ve stratejik olarak tarihsel bir perspektifte ele al nmaktad r. Bu nedenle geli - mi ülkelerle etkili ili kiler kurmak isteyen toplumlarda tarihe ve tarih e itimine verilen stratejik önem gittikçe artmaktad r. lk olarak sanayi devrimini ba latan ngiltere’de genç ku aklar n toplumsal geçmi ini
189 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu bilgilendirme süreci olarak okul programlar na giren tarih e itimi daha cok ulusal nitelikler ta r. Türk e itim sisteminde Tarih ö retimi Osmanl dönemi Tanzi- mat’tan sonra taklit edilmeye çal lan Frans z e itim sisteminin ulusalc karakterinin izlerini ta r. Yüzy l n ba nda çok dilli, çok dinli ve çok milletli Osmanl mparatorlu unun bakiyesi üzerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti devleti yeni bir kimlik in as na katk amac yla e itim siste- mini kurgularken tarih ö retimine ayr bir misyon ve önem atfetmi tir. Bu misyon günümüze kadar çe itli de i ikliklerle devam etmektedir. Azerbaycan e itim sistemi de yüzy l n ba nda birbuçuk y ll k ba- ms zl k dönemi d nda Sovyet döneminde bu ülkenin e itim sistemi ile ekillenmi , 90’l y llar n ba ndan itibaren amaç ve içerik tamamen kendi öz kimli ine dönmü tür. Ba ms zl k dönemi ile birlikte Rus ve Sovyet tarihinden h zla uzakla m , Azerbaycan Türklerinin gerçek tarihini yeni nesile ö retmeye ba lam t r. Azerbaycan’da Yakup Mahmudov gibi ye- ti mi alan uzman tarihçilerin ba ms zl kla birlikte i e koyulup, kendi tarihlerini kendi öz de erleri ile yo urarak bir yandan tarih yaz m , di er yandan tarih ö retim programlar n ve ders kitaplar n yazmaya koyul- mu lar. Gerek e itim sistemlerindeki tarih ders saatleri, gerekse ders prog- ramlar n n içeri i halen Türk e itim sistemindeki uygulamalara göre hem daha fazla hem de içerik olarak daha zenginle tirilmi tir. Günümüz modern toplumu yüksek ileti im teknolojileri ile küresel ve yerel ölçekli yo un enformasyonla kar kar yad r. Bu durum tarihe ve tarih e itimine farkl parametrelerle bak aç s n do urmaktad r. Oysa e itim sistemlerinde tarih ve ozellikle de tarih e itimini ele al ve de erlendirmelerde ezberci anlay n hakim oldu una ili kin bask n bir görü vard r. Acaba gerçekten tarih konular n ö renirken nas l ö reniyo- ruz, herkes için en etkili ö renme stili ayn m d r, ö renme yöntemleri ev- rensel midir, yoksa ö renme parmak izi kadar farkl l k gösterir mi, sorula- r na cevap aramak gerekir. Ö renmeye ili kin kuramlar, varsay mlar, öne- riler bizi ö rencinin yeti ti i kültürel ortama, ya , yarat l ndan gelen bir tak m genetik özelliklerine vb. yeterliklerine götürür. Ö rencinin ö renme stili e itimde kullan lan araç, gereç, bili im teknolojisi, tarihi kal nt lar, müzeler gibi bir dizi farkl görsel materyalin varl na i aret eder.
190 lmi s rl r 61-ci cild
M NB V D B YYAT: 1. A ayev, Elnur, Sovyet deolojisi Çerçevesinde Türk Cumhuriyetlerinin Tarih Yaz m ve Tarih E itimi: Azerbaycan Örne i, Bas lmam Doktora Tezi, Hacetepe Üniversitesi, Ankara, 2006, s.viii, 23-24, 171-181. 2. Azerbaycan SSC E itim Bakanl , 1986-87 Ders Y l nda Aksam ve G yab Orta Mekteplerde Tarihin Tedrisi Hakk nda, Program Metodikas daresi, Azerbaycan SSC E itim Bakanl Matbaas , Bakü 1987, s. 8. 3. Azerbaycan Cumhuriyeti E itim Bakanl , Azerbaycan Cumhuriyeti’nin E itim Problemleri Enstitüsü Yay nlar , Orta Genel E itim Okullar n n E itim Standartlar : Tarih, nsan ve Cemiyet, Bakü 2004, s. 9. 4. Cebray lov, ntikam, Azerbaycan Tarihinin Tedrisi Metodikas , Bakü, Azerbaycan Cumhuriyeti Tahsil Naz rl Azerbaycan Cumhuriyeti Tahsil Problemleri Enstitüsü Yay nlar , Bakü, s.14, 21. 5. Eliyev, V., H., M. N. Mirzeyev, . A. Babayev, A. E. Memmedova, Kadim Dünya Tarihi: 6. S n f Genel E itim Okullar çin Ders Kitab , Bakü, Maarif Nesriyat , 2001, s. 5. 6. Gaffarov, Tahir, sak Memmedov, Hakani Memmedov, Sövket Ta yeva, Murad Veliyev, Sarkiyye Memmedova ve A as Hüseynov; Azerbaycan Tarihi; Genel E itim Okullar n n 11. S n flar çin Ders Kitab , Bakü, Ças o lu Nesriyyat , 2000., s. 4. 7. nalc k, Halil, Devlet-i Aliye, Cilt:1, Türkiye bankas Kültür Yay nlar , stanbul 2009. 8. smay lov, Eldar, Cemil Hesenov ve Tahir Gaffarov, Azerbaycan Tarihi 11, Bakü, Ö retmen Nesriyat , 1994, ss. 3-4. 9. Mahmudov, Y.M., B. O. Ezizov ve M. M. Emirov, Orta Genel E itim Okullar n n Programlar : “Azerbaycan Tarihi”, Azerbaycan Cumhuriyeti Halk E itim Bakanl Cumhuriyet Tedris Metodika Merkezi yay. Bakü 1991, s. 3, 5, 6. 10. Mahmudov, Yakup., Halilov, Refik. A avey, Sabir ve Aslanov, Ayd n., Orta Genel E itim Okullar n n 5-11. S n flar için Tarih Programlar ve Metodik Vesait, Ö retmen Ne riyat , Bakü 1995, s.3, 5-6. 11. Mahmudov, Y.M., Memmedov, .M. ve di erlerinden olu an Komisyon. Genel E itim Okullar n n 5-11. S n flar için Tarih Programlar , Azerbaycan Cumhuriyeti E itim Bakanl Yay nlar , Bakü 2000, s.4. 12. Mahmudlu, Y.M., R. Z. Helilov, S. A. A ayev, E. E. Gocayev, S. M. Gemberov, S. B. Memmedova, H. K. Elisova ve B. E. Hubyarov; Orta As rlar Tarihi: 7. S n f Genel E itim Okullar çin Ders Kitab , Maarif Nesriyat , Bakü 2001, s. 4, 149. 13. Mahmudov, Y.M., B. O. Ezizov ve M. M. Emirov, Orta Genel E itim Okullar n n Programlar : “Azerbaycan Tarihi”, Azerbaycan Cumhuriyeti Halk E itim Bakanl Cumhuriyet Tedris Metodika Merkezi yay. Bakü 1991, s. 3, 5, 6. 14. MEB, lkö retim (8.S n f), Türkiye Cumhuriyeti nk lap Tarihi ve Atatürkçülük Dersi Ö retmen K lavuz Kitab , Talim ve Terbiye Kurulu Ba kanl , Ankara
191 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 2013, s.74. 15. Nerimano lu, Kamil Veli, “Azerbaycan’ n Devlet Dili Siyaseti”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay nlar , C.19, 2002, s.244-251. 16. Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyet-i Tesekkülü ve Simdiki Vaziyeti, stanbul, 1991, s. 13. 17. Saray, Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014, s.13-14-15 18. Turan, Refik, Azerbaycan’da lk ve Ortaö retimde Tarih ö retimi ve Tarih Ders Kitaplar (Sovyet Döneminden Ba ms z Azerbaycan Cumhuriyetine), Yay mlanmam Doktora Tezi, Erzurum, 2009, s.21- 74, 211-215). N.Büyükba HISTORY TEACHING IN THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN AND TURKEY SUMMARY International relations are dealt with politically, economically, culturally and strategically through a historical perspective in the modern world. For this reason, the strategic importance that is attached to history and history teaching has been increasing in the societies that wish to establish effective relationships with the developed countries. In England, where the industry revolution started for the first time, history teaching which was included in curricula as a process informing younger generations about their social history, has national characteristics. The influences of the nationalist character of the French education system, which affected the Ottomans the most after the Tanzimat (Reorganization) Period, can be seen in history teaching in the Turkish education system. The Republic of Turkey, which was built upon the legacy of the multi-lingual, multi-religious and multi-ethnic Ottoman Empire at the beginning of the 20th century, attached special importance and a mission to history teaching while forming a new education system in order to contribute to constructing a new identity. The Azerbaijani education system was shaped by the Soviet education system at the beginning of the 20th century except for the one and a half-year independence period and it has completely returned to its self-identity in terms of both purpose and content starting from the beginning of the 1990s. The Azerbaijani education system rapidly began to get distant from the Russian and Soviet history in the independence period and the younger generations started to learn the real history of the Azerbaijani Turks. Such historians who were specialists in their fields as Prof. Dr. Yakup Mahmudov started to prepare both historiography and history teaching curricula and write textbooks by combining their own history with their core values after the independence was gained. Both the history lesson hours in the education system and the content of the curricula are still more in amount and richer in terms of the content when compared to the practices of the Turkish education system. The objectives of history teaching in Azerbaijan in the post-Soviet period radically differ from the period of the USSR in line with the political transformation in
192 lmi s rl r 61-ci cild the country. History teaching was no longer a transfer instrument of the Marxist ideo- logy nor was it the propaganda instrument of the Communist Party, however; it was tried to be turned into a more “objective”, “scientific” and “national” form in this period. On one hand, one of the key elements of the Marxist approach, the principle of “approaching the historical events from the class conflicts” was abandoned and on the other hand, it can be seen that the issues that were “ignored” or “distorted” about the history of Azerbaijan by the Soviet historiography were dealt with once again and efforts were made to evaluate them accurately. The objectives of the history lessons in Azerbaijan were changed from ideological approaches which “instilled feelings of enmity and hatred” and “led youngsters to constant struggle and fight” in the Soviet period into a form that pursued a balance among more contemporary, national and universal values. In the widest sense, the objectives of the history lessons in Azerbaijan in the post-Soviet period can be expressed as follows: To bring up individuals who are equipped with profound and versatile knowledge, skills, practices, civilized manners, a sense of responsibility, a broad world vision; people that are possessive of their past and the national, moral and civic values of the Azerbaijani people; ones who love their families, homeland, nation and trying to glorify them; citizens who have universal values and respect human rights and freedom and who are able to think in an independent and creative way, who have reached the level of those that are the citizens of the countries which are ruled by advanced democracy according to knowledge, high moral standing and moral characteristics and by rearing such people, to fulfill the duty of educating people who are capable of making Azerbaijan one of the most developed and democratic countries in the world. The Republic of Azerbaijan systematically applies the method of bringing the new generations up with the awareness of history to history teaching without disregarding their past experience. It is also engaged in an effort to sustain history teaching in the most efficient way by improving the presentation methods of the ideology of the Soviet Russian period and Russian history to Azerbaijani children with contemporary learning / teaching methods. Special importance was attached to history teaching within the Turkish education system with the establishment of the new Turkish Republic. Within this framework, accomplishments like founding the Turkish Historical Association, forming the institutes of history at universities, rewriting the curricula of history lessons in primary and secondary education and bringing the new generation up with the awareness of history were achieved. 90-year-old Republic of Turkey applied the changes and developments in each and every single field of education to its education system by placing the Ataturk’s Principles and Revolutions right in the center. In this study, it is aimed to contribute to developing a common awareness of history of the Turks who have settled in different geographical regions of the world by taking the examples of Turkey and Azerbaijan into consideration and producing scientific knowledge.
193 YAXIN V ORTA RQ ÖLK L R N N XAR C S YAS T N N B Z ASPEKTL R C f r EYVAZLI * Açar sözl r: Yax n v Orta rq, “ r b bahar ”, ran n raket v nüv proqram , Suriya böhran , Cenevr dan qlar . : G W H , «F ! », ! ! ! N , W , L . Keywords: Middle East, "Arab Spring", the missile and nuclear program of Iran, the Syrian crisis, the Geneva talks.
Asiya qit sinin mühüm geosiyasi m kan müasir siyas t elmind Ya- x n v Orta rq kimi tan n r. Bu region öz hali v razi parametrl rin v geosiyasi mövqeyin gör daim böyük dövl tl rin geosiyasi maraq dair sind v nüfuz sferas nda olmu dur. Onlar yerli hali v dövl tl rd n istifad ed r k, bu regionu daim müxt lif tipli mübariz meydan na çevir- mi l r. XX srin ikinci yar s nda bu bölg AB -SSR qar durmas n n m rk zin , soyuq müharib d n sonrak dövrd is dünyada sülh v t h- lük sizliy n böyük t hlük yaradan bir regiona çevrilmi dir. T kc bir fakt qeyd etm k kifay tdir ki, bu gün Rusiya, Çin, Avropa ölk l rinin is- tehsal etdikl ri silahlar n n böyük al c lar m hz Yax n v Orta rq ölk l ridir [1. s.356].
Yax n v Orta rq regionu, h mçinin, dünyan n n böyük enerji v xammal ehtiyat na malik regionudur. Bölg nin S udiyy r bistan , raq, ran, Suriya, Küveyt, Birl mi r b mirlikl ri, Q t r, Y m n, mman v ba qa dövl tl ri dünya neft v qaz yata ehtiyatlar n n yar s ndan çoxuna malikdirl r. Son ill r dünyada terrorizm qar AB - n ba latd mübariz v mü yy n siyasi dair l rd terrorizml islam n eynil dirilm si Yax n v Orta rq ölk l rind antiq rb hval-ruhiyy sini gücl ndirmi , müs lman xalqlar aras nda özünüqoruma kompleksinin gücl nm sin s b b olmu - dur. Bundan ba qa, neç ill rdir davam ed n srail- r b v srail-F l stin
* Eyvazl C f r – BSU, Diplomatiya v Xarici siyas t kafedras n n dosenti, hüquq üzr f ls f doktoru
194 lmi s rl r 61-ci cild münaqi si v Q rbin srailin bölg d ki i alç l q siyas tin göz yummas da bölg nin müs lman halisind Q rb dövl tl ri v AB -a qar neqativ hval-ruhiyy formala d rm d r. Yax n v Orta rqin antiq rb mövqeyi- nin gücl nm sin n çox t sir göst r n amil is AB - n raqa 2003-2014- cü ill rd daxil olmas , bu ölk ni faktiki olaraq i al etm si, rana, Suriya- ya müxt lif yönlü t zyiql r göst rm si olmu dur. Q rb-xristian dünyas v konkret olaraq AB - n strateji maraqlar n n t msil olundu u regionda dünya enerji t minat üçün h yati h miyy t k sb ed n neft yataqlar n n yerl diyini, neft boru k m rl rinin, Fars, m- man körf zl rini, Hind okean n , Afrikan Aral q d nizi v Avropa il birl dir n bütün su v quru keçidl rinin bu bölg d n keçdiyini n z r alsaq, onda Yax n v Orta rq halisinin siyasi hval-ruhiyy sinin Q rb ölk l rin n q d r h miyy tli oldu unu t s vvür etm k ç tin olmaz. l- b tt , Q rb sivilizasiyas öz maraqlar n v bölg d h yata keçirdiyi siya- s tin prinsipl rini, m qs dl rini ciddi proqnozlar sas nda keçirir. Odur ki, Q rb dünyas Yax n v Orta rqin alternativl rini, onlar n dünya enerji v n qliyyat-kommunikasiya sah sind oynad rolu v z ed bil c k X z r bölg si v C nubi Qafqaza diqq t yön ltm kl öz strateji-enerji maraqlar n n t hlük sizliyini t min etm y c hdl r edir. Dig r t r fd n AB v onun mütt fiql ri Yax n v Orta rqd öz dostlar n n say n art rmaq v tabe olmayanlar bu v ya dig r yollarla c zaland rmaqdan da qalm r. H r iki m qamda bu bölg d mara olan Çin, Rusiya v ba qa fövq ldövl tl rl üz-üz g lm k t hlük si yaran r Dünyan n siyasi x rit sind ngilt r , Fransa, Hollandiya kimi ölk - l rin müst ml k hökmranl na son qoyulmas 1940-70-ci ill rd Pakis- tan, ndoneziya, Suriya, Misir, raq, ordaniya, Küveyt, M rake , lç - zair, Tunis, Y m n r b Respublikas , Birl mi r b mirliyi, Sudan, Banqlade v ba qa suveren müs lman dövl tl rinin yaranmas na s b b oldu. H min dövl tl rd islam güclü mövqey malikdir. Müst qil müs l- man dövl tl rinin yaranmas islam n bütün dünyada h lledici faktorlardan birin çevrilm sin s b b olmu dur. slam dini dünya dinl rind n olmaqla, dünyada ba ver n ictimai- siyasi prosesl r öz t sirini göst rir. T xmini hesablamalara gör , dünyada müs lmanlar n say bir milyard n f rd n art qd r. Onlar n üçd iki hiss si Asiyada, 30 faizi is Afrikada ya ay r. Dünyan n 140 ölk sind müs lman
195 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu icmalar olmaqla t xmin n 50-sind müs lmanlar halinin ks riyy tini t kil edir. Afrika v Asiya dövl tl rinin 28-ind islam dövl t dini kimi ta- n nm d r. Küveyt, S udiyy r bistan , ran, Pakistan v b zi ba qa döv- l tl rin ad na r smi olaraq " slam" sözü lav edilmi dir. Müxt lif dövl tl r aras nda ba vermi münaqi l rin nizama sal n- mas nda beyn lxalq t kilatlar n rolunun artmas , mü yy n m qs dl rin h yata keçirilm sind dövl tl rin birg f aliyy t göst rm l rinin z rurili- yi, islam dövl tl rinin vahid beyn lxalq t kilatda birl m si ideyas n meydana ç xartd . Öt n srin 60-c ill rin ax rlar nda dünyada ba vermi ictimai-siyasi prosesl r bu ideyan n h yata keçirilm si, y ni islam dövl tl rinin biri-birin yax nla mas prosesi üçün z min yaratd . Xüsus n F l stin xalq n n öz torpa ndan did rgin sal nmas , onlar n haqq s sinin, pozulmu hüquqlar n n b rpas üçün kifay t etm m si "islamh mr yliyi" h r kat ç rçiv sind beyn lxalq t kilat n yarad lmas na t kan verdi. 1999-cu ild sraild keçiril n parlament seçkil rind q l b qazanan E.Barak r bl r ciddi güz tl r getm y haz r idi. lk önc o Suriya il münasib tl ri normalla d rma a çal d , srail dövl ti Livan n c nubun- dak “t hlük ssizlik zonas n ” l v etdi v AB prezidenti B. Klintonun vasit çiliyi il srail qo unlar n n z bt edilmi r b torpqalar ndan “qo un- lar ç xartma qrafiki haqq nda” sazi i d imzalad . Lakin 2001-ci ilin fev- ral nda E.Barak parlament se kil rind A. arona m lub oldu. Yeni srail administrasiyas r bl r qar daha s rt siyas ti il seçilirdi. AB , Rusiya v Q rbi Avropa ölk l ri eyni vaxtda h m srail, h m d F l stin t r fin t zyiq göst rm y çal rd lar. 2003-cü ilin may nda AB v srail dövl tinin t zyiqi alt nda F l stin muxtariyat n n Mahmud Abbas ba da olmaqla yeni hökum ti formala d r ld . 2003-cü ilin may ay nda ordaniyan n Akkaba h rciyind AB prezidenti o ul C.Bu , srail ba naziri A. aron v f l stin lideri M.Abbas aras nda görü vaxt “yol x rit si” adl plan q bul edildi. Plan özünd r b torpaqlar n n “q r l- mazl ” prinsipi sas nda müasir F l stin dövl tinin yarad lmas n ehtiva edirdi. A. aron ilk d f r sm n 1967-ci ild n srail n zar tind olan razil rin i al alt nda olan razil r oldu unu etiraf etdi...[15. s.432]. 2011-2014-cü ill rd bir s ra r b dövl tl rind c r yan etmi hökum t leyhin prosesl r ” r b bahar ” alt nda müasir siyas t tarixin daxil olmu dur. Qeyd ed k ki, " r b bahar " n tic sind Misir, Tunis,
196 lmi s rl r 61-ci cild Y m n prezidentl ri istefa vermi , Liviya lideri M.Q ddafi is q tl yetiril- mi dir. Bu prosesl rd n sonra Misird 2012-2013-cü ill rd siyasi haki- miyy t g lmi müs lman qarda lar v prezident M.Mursi devrilmi , siya- si hakimiyy t general F.Assisi g lmi , Y m n v tanda müharib sin daxil olmu , Liviyadan is federal dövl t ça r lar g lm y ba lam d r. Bir q d r vv l Breqa yal ti muxtariyy tini elan edib. Art q muxtariyy tin hökum ti elan edilib v bölg d yerl n neft t sisatlar na l qoyulub. Son hadis l r, xüsus n d “ l-Qaid ” lideri U.Bin Ladenin Pakistanda l keçirilm si v q tli Liviyada silahl qrupla malar yenid n f alla d r b. Bir s ra mü ahid çil r gör , Afrikan n neft z ngini Liviyada daxili qeyri- mü yy nlik h l bir müdd td davam ed c kdir. Qeyri-r smi r q ml r gör , Liviyada 40 milyondan art q yüngül silahlar, xüsus n d avtomatlar var. H dd n art q silahlanm , n zar td n ç xm v q bil -tayfa münasi- b tl rinin geni yay ld v n sas böyük neft ehtiyatlar n n mövcud oldu u Liviyada sabitliyin yarad lmas n n mü yy n zamana ehtiyac is t - bii görünm lidir. ran dövl ti haqq nda dan d qda, qeyd etm liyik ki, co rafi mövqe bax m ndan üç qit nin - Asiya, Avropa v Afrikan n iqtisadi-siyasi m na- fel rinin k si diyi bir m kanda yerl ir. Bel co rafi mövqe ran h l q - dim zamanlardan rq v Q rb aras nda laq m kan na çevirmi dir. Qrehem Füller “Dünyan n m hv ri - ran n geopolitikas ” adl kita- b nda yaz r ki, ran dünyan n m rk zind yerl ir. Kitabda t svir edilmi x rit d ran dünyan n m rk zind q rar tutur. ran n co rafi mövqeyi onun h miyy tli bir ölk kimi tan nmas na s b b olmu , ks r güclü döv- l tl rl laq d olmas n z ruri etmi dir. Ba qa sözl des k, ran öz co - rafi mövqeyi bax m ndan böyük gücl rin üzl diyi v toqqu du u bir re- gionda yerl ir. Buna gör d , ran n xarici siyas tind atd h r bir ad- d m, dolay s il olsa da, böyük gücl rin m nafel ri il laq d dir. Sovetl r ttifaq da ld qdan sonra bir s ra ekspertl r ran n geosiyasi mövqeyinin h miyy tinin azald n söyl yirdil r. Çünki bu fikird olanlar bel q na td idil r ki, “geosiyas t” anlay öz h miyy tini itir- mi v yerini geoiqtisadiyyata vermi dir. Ba qa bir t r fd n, qloballa ma prosesi d bu q na t inam bir az da art rm d . D lil olaraq “m kan” n “zaman” qar s nda h miyy t da mad göst rilirdi. Amerikan n “ikit - r fli müdafi "v "idar edil n xaos" siyas ti d ran v raq n geosiyasi
197 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu mövqeyinin n z r al nmad n n v vv lki h miyy tini itirdiyinin gös- t ricisi idi. Lakin 2001-ci il m lum sentyabr hadis sind n sonra geosiyas t yenid n öz h miyy tini ön ç xartd . Bu arada, Sovet ttifaq da ld qdan sonra fqan stan kimi bir ölk yenid n Amerikan n diqq t m rk zind dayand . H mçinin, Amerika h rbi bazalar n n yerl dirilm sin ehtiyac hiss edildi v bu m s l yenid n ön ç kildi. Bel ki, Amerika fqan stana h rbi müdaxil ed rk n M rk zi Asiya ölk l rinin bazalar ndan istifad etdi (Özb kistan-"Xanabad" v Q r z stan-"Manas" h rbi aerodromlar ). Bel likl , ran n geosiyasi mövqeyi yenid n öz h miyy tini göst r- mi oldu. Amerikan n fqan stana v raqa h rbi müdaxil si zaman ra- n n geosiyasi yeri daha qabar q kild özünü göst rdi. O cüml d n, geo- siyasi bax mdan Amerikan n xarici siyas tind yer alm Avrasiyan da n z rd tutsaq, ran n geosiyasi h miyy ti onun Avrasiyada tutdu u mövqeyin gör keçmi nisb t n daha artm olur. Ba qa bir t r fd n ran co rafi bax mdan el razid yerl ir ki, iki enerji hövz sini, y ni Fars körf zi v X z r d nizini bir-birin ba lay r. Bundan lav , ran M rk zi Asiya v Qafqaz bir körpü kimi Fars körf zin qovu durur [2]. Bu co rafi mövqe ran n olduqca lveri li tranzit imkanlar ld etm sin s b b olmu dur. Onun M rk zi Asiya ölk l rinin dünya il qar l ql ticar tind tranzit ölk kimi qazanc ld etm imkanlar böyükdür. ran quru v su yolu olaraq iki istiqam td - M rk zi Asiya v Qaf- qazla birl ir. Ölk nin iki bölg si vasit sil , y ni Mazandaran v Xorasa- n n Türkm nistanla olan s rh d zola n n uzunlu u quru yolu üz rind 1000 kilometr yax nd r. Bu fakta gör d Türkm nistan, Qazax stan, Ru- siya v Az rbaycanla hat olunmu X z r d nizi vasit sil ran M rk zi Asiya v Qafqaza birl ir. O, Az rbaycan v Erm nistanla quru üz rind s rh d malikdir. ran, d mir yolu, d niz yolu v quru yolu vasit sil , h mçinin bu sah d ba a çatmaqda olan dig r müxt lif layih l rin h yata keçm si il M rk zi Asiya v Qafqazdan Avropaya, Fars körf zin v Oman d nizin qar l ql mal ötürülm sini t min etm kd böyük imkan- lara malikdir [3]. Fars körf zi v X z r d nizi- M rk zi Asiya, XXI srin vv ll rin- d n enerji t minat nda iki sas m nb olmu dur. H mçinin yaranmaqda olan yeni dünya düz ninin t kilind geosiyasi v geostrateji rola malik- dir. Buna gör d bu m nt q l rd h r hans t hlük sizlik mövzusu siya-
198 lmi s rl r 61-ci cild s t meydan n n böyük oyunçular n n daim diqq t m rk zind olacaqd r. ran n co rafi mövqeyind ki bu özün m xsusluq “yeni dünya düz - ni” adlanan t hlük sizlik planlar il uy unla d r lmada mü yy n dövl t- l ri probleml rl üz-üz qoymu dur. Bu geosiyasi v geostrateji v ziyy t el bir mühit formala d rm d r ki, bu mühitd ran v Amerikan n f rqli t hlük sizlik anlay lar bir-biri il qar -qar ya durmu , iki ölk nin la- q l rin 37 illik bir z rb vurmu dur. Bu m s l n az n z riyy bax - m ndan Q rbi Asiya m nt q sind davaml sülh il t hlük sizliy mane olan sas t hdid oca d r. “X z r m nt q si” deyildikd q rbd Qafqazdan ba lay b, rqd M rk zi Asiya t r f uzanan v X z r d nizi vasit sil bir-birind n ayr - lan, eyni zamanda h min d nizl bir-birin ba lanan geni bir razi n z r- d tutulur. Ba qa sözl des k, Qafqaz , X z r d nizini v M rk zi Asiyan bir geosiyasi m nt q nin hat sind vahid bir m nt q kimi n z rd tutub onu “X z r-M rk zi Asiya” m nt q si adland ra bil rik [4]. Co rafi v geosiyasi bax mdan Fars körf zi m nt q si sas laq yolu olmaqla n az v mümkün büdc il Fars körf zi v M rk zi Asiya ölk l rinin dünyan n dig r nöqt l ri il ticar t, ixracat v idxalat laq l ri- ni yarada v asanla d ra bil r [5]. Bu bax mdan, Fars körf zi co rafi nöq- teyi-n z rd n dünyada apar c mövqey malikdir. “Geosiyas t” anlay d yi k n olsa bel , co rafi m fhumlar sabit v d yi m zdir. Fars körf zi- nin m rk zi mövqeyi bu m s l d co rafi bir h qiq t olub d yi m z kon- stantd r. Qloballa maya do ru at lan h r növ add m ist r-ist m z dünya- n n n mühüm co rafi h qiq tl rind n biri olaraq bu m nt q il üzl - m k m cburiyy tind dir. Fars körf zi h l q diml rd n rqi Asiya v Avropa aras nda bö- yük mühacir tl r v qar l ql m d ni-ticari laq l rin yarad lmas üçün n mühüm keçid qap lar ndan biri idi. Tarix boyu bu m nt q öz h miy- y tini h mi saxlam d r. Çünki sabit bir co rafi h qiq ti nümayi etdirir. übh siz, sabit co rafi h qiq tl r söyk nmi geosiyasi mülahiz l r d - yi k n rtl r saslanan mülahiz l r nisb td daha çox imperativliy v davamiyy t malikdir. Xüsusil d bu m s l d Fars körf zi v r b dün- yas n n co rafi mövqeyi dig r co rafi mövqel rd n üstünlük t kil edir. ran dünyada böyük neft v qaz yataqlar na, enerji sah sind yet rli t crüb y malik olmas , h mçinin Fars körf zi v X z r d nizind , M r-
199 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu k zi Asiya il qon u razid münasib co rafi mövqe tutmas bax m ndan c nub, rq v imaldan boru k m rl ri vasit sil enerjiy ehtiyac olan qon u Asiya ölk l rini d öz enerji m nb l ri il birl dirm k imkanlar na malikdir. ran S udiyy r bistan ndan sonra dünyan n n böyük neft eh- tiyatlar na, y ni 137 milyard barel olmaqla, isbat olmu dünya neft ehti- yatlar n n 12%-n sahibdir. H mçinin, dünya qaz ehtiyatlar n n 15%-i, y ni 27 trilyon kubmetr qaz ran n ixtiyar ndad r. Bu bax mdan, ran Rusi- yadan sonra ikinci böyük qaz ehtiyat na malik ölk dir. ran günd lik 4 milyon barel neft v illik 120 milyard kubmetr qaz istehsal etm kl dünya neft v qaz istehsal n n 4% v 5%-ni öz öhd sin al r [7]. Qeyd ed k ki, Amerikan n özünd 1991-2004-cü ill r aras nda neft idxal na olan ba l l q 40%-d n 59%- q d r yüks ldi. Proqnozlara sas n, dünyan n neft olan t l bat haz rda gün 85 milyon barel t kil edirs , 2017-ci il kimi bu r - q m artaraq 100 milyon barel olacaqd r. Bu art m daha çox Asiyan n, xü- susil d Çinin üzü inki afa ged n iqtisadiyyat n n t l bat do urur [9]. Avropa Birliyinin apard t dqiqatlarda Avropa ölk l rinin enerji idxal na olan t l bat n n 2030-cu il q d r 70%- çataca proqnozla d r - l r. M lumat üçün Avropa Birliyinin yayd informasiyada bu r q m 2000-ci il üçün 50% idi [10]. 2009-cu il randa keçiril n prezident seçkil ri bir daha randaxili si- yasi elitan n parçalanm v ziyy td iki v daha çox siyasi dü rg y bö- lündüyünü tam ç lpaql il günd m g tirdi. R smi Tehran n protejesi olan prezident Mahmud hm dinejat n ikinci be illik müdd t prezident seçilm si ran c miyy tind kütl vi ixti a larla mü ayi t olunmaqla ya- na , n n vi nüfuz m rk zi say lan ran dini dair l rind d ikit r lik ele- mentl rini h r k t g tirmi oldu. 2011-ci ild n idd tl nm kd olan bey- n lxalq iqtisadi sanksiyalar v elitadaxili siyasi mübariz n vaxtlarsa “Yax n rqin Fransas ” (8) l q bini qazanm ran dövl tini k skin v birm nal seçim qar s nda qoymu dur: ya dünya ictimaiyy tinin ks r k siminin mövqeyini r dd etm kd davam ed r k s rt ticari-iqtisadi blo- kada raitind mövcud olmaq, t dric n imali Koreyan n aqib tin do ru yuvarlanmaq, ya da bütövlükd dövl tdaxili total struktur islahatlar keçir- dib ran dövl tini bu t crid rejimind n ç xartmaq v modern slam modelin do ru bird f lik seçim etm k [13]. T ssüf ki, son aylar “Alt l q ç rçiv sind ” ran n nüv proqram üzr dan qlardak u/ura baxma-
200 lmi s rl r 61-ci cild yaraq ran dövl tinin faktiki olaraq ard c l ballestik raket s naqlar ke- çirm si, müt madi olaraq Hizbulla rejimini mailiyy ll dirm si, Suriya dövl tin özünün arxa qap s kimi bax b onu silahland rmas v qon ula- r na bu v ya dig r formada t zyiq göst rm c hdl ri (Avrovision-2012 yar mas dövründ r smi Bak ya, Ankaraya edil n t zyiql r v s.) ran dövl tinin g l c k perspektivl ri bar d hans sa optimist r y v proqnoz söyl m y imkan vermir [8]. Beyn lxalq ticari- iqtisadi sanksiyalar n tic sind is ran dövl tinin neft g lirl ri 2011-2015-cü ill r rzind 45% azalm , ran rial is sanksiyalar üzünd n 2011-ci ild n b ri d y rini 80%- d n çox itirmi dir. 15 iyun 2015-ci il Alt l q ölk l ri il Vyana sazi i ran dövl tinin iqtisadi v diplomatik aktivliyini art rmaqla yana , r smi Tehran n diplo- matik u uru da say la bil r. Regionda bu gün ran-AB münasib tl rind , xüsusil , Nyu-Yorkda BMT-nin son sessiyalar zaman mü yy n mülayim- l m n z r çarpsa da, alt l q ölk l ri r smi Tehran n nüv v raket proq- ram n n taleyi il ba l dan qlarda faktiki olaraq konkret ir lil yi mü ahi- d edils d , AB - ran ziddiyy tl ri Suriya böhran fonunda öz aktuall n qoruyub saxlay r ki, bu amil d öz növb sind Az rbaycanla h ms rh d olan Yax n v Orta rq regionunun Suriya münaqi si, r b- srail v F l stin- srail qar durmas daxil olmaqla n q d r mür kk b bir region oldu unu isbatlay r. Pakistan v fqan stan dövl tl rind d daxili ictimai-siyasi sabitliyin mövcud olmamas , xüsusil , Pakistanda eks-prezident general Mü rr f siyasi mühacir td oldu u dövrd “Taliban” amilinin rolunun artmas , Pa- kistan v Hindistan dövl tl ri aras nda C mma v K mir münaqi si Ya- x n v Orta rq regionunun g l c k geosiyasi perspektivl rini übh alt n- da saxlayan m qamlar kimi d y rl ndirilm lidir. fqan stan v Pak stan razisind f aliyy t göst r n bir s ra radikal islam ekstremist t kilatlar - “Taliban” v “Al-kaida” daha sonra id s ralar na transformasiya olunmu , “Taliban” s ralar nda bu z mind parçalanma prosesi ba vermi dir. Hal- haz rda id t kilat raq n 15%, Suriyan n is 45% razisin n zar t et- m kd davam edir [16]. 2011-ci ild n ba lanan Suriya böhran bütün bu ill r rzind d rinl - mi , m sh b mübariz si fonunda bir s ra geosiyasi güc m rk zl rinin maraq v döyü poliqonuna çevrilmi dir. Qeyd etm liyik ki, Suriya böhran habel
201 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu AB -Rusiya v Q rb-Rusiya vektorunu da a r imtahan qar s nda qoymu , B r s d rejiminin bu ill r rzind h yata keçirtdiyi bir s ra seçki kompa- niyalar Q rb t r find n qeyri-leqitim elan olunmu , bu dövr rzind Suri- yada 500.000-d n çox insan h yat n itirmi , 10.000 000-a yax n insan is ölk ni t rk edib Türkiy v Q rbi Avropa dövl tl rin üz tutmu dur. 30 sentyabr 2015 tarixind n 15 mart 2016 tarixin q d r Rusiya h rbi birl m l rinin Suriya dövl tinin razisind keçirtdiyi h rbi m liyyatlar, B. s d hakimiyy tin h rbi d st k v D qrupla mas na qar RF-in h rbi kampaniyaya qo ulmas bir daha Rusiya-AB , SU-24 q zas ndan sonra is Rusiya-Türkiy münasib tl rinin regionda n q d r mür kk b ol- du unu günd m g tirdi. D fenomenin v h tta bu t hlük y qar Moskva v Va inqtonun f rqli bax buca Yax n v Orta rqd eskoasi- ya prosesl rini bir q d r d gücl ndir n elementl rd n say lmal d r.Bu mü- nasib tl rd n Da l q Qaraba münai sinin d taleyinin as l oldu unu n z r alsaq, 2-5 aprel 2016-c il tarixl rind Da l q Qaraba c bh sind ki aktiv h rbi m liyyatlar n b rpas vahid geosiyasi prosesin bir z ncirinin ayr -ayr halqalar kimi q bul edilm lidirl r [14]. 01.04.2016-c il tarixind Va inqtonda start götürmü IV Nüv T hlük sizlik Sammiti bir daha AB -Rusiya münasib tl rinin hans k skin fazaya çatd n nümayi etdirmi , n tic d Rusiya dövl t ba ç s V.Putin sammitin i in qat lmaqdan imtina etmi dir [10]. AB -Türkiy v Türkiy - Rusiya münasib tl rinin d k skin dövr q d m qoymas n n z r alaraq, Az rbaycan diplomatiyas n n bu ölk l rin qar l ql münasib tl rinin t n- ziml nm sind körpü rolunu oynaya bil c yi v lav diplomatik divident- l r qazana bil c yi ehtimal n da qeyd ed bil rik. Yekun olaraq qeyd etm liyik ki, Yax n v Orta rq regionu dünya si- yas tinin magistral m rk zl rind n hesab edildiyind n bir s ra super gücl - rin geosiyasi mübariz sin ahidlik etm kd davam edir.
M NB V D B YYAT: 1. . H s nov. Müasir beyn lxalq münasib tl r v Az rbaycan n xarici siyas ti. Bak : Az rn r, 2005. 2. Avropa birliyi avro m nt q sind enerji t hlük sizliyi m s l sini ara d r r, neft-qaz informasiya b k si / http: // www.shana.ir/
202 lmi s rl r 61-ci cild
3. s r C f ri V l dani. ran n xarici laq l ri (inqilabdan sonrak dövr). Tehran, 2004, 23-25 s. 4. li Behb hani. i l rin nailiyy tl ri (B hreynd son seçki n tic l ri). Diplomatik H m hri M c ll si, 1-ci il 10-cu nömr si. Tehran, 2007, s.35 5. Hüseyn V lipur Z r vi. Enerji t hlük sizliyi üstünd beyn lxalq t latüm: kiritikd n- kiritik-yaratmas na, Estratejik nformasiya M c ll si, 4-cü il, 38-ci nömr si. Tehran, 2007, s. 30 6. Mohammad Ebrahim T gizadeh Molla Yusef . Magistr d r c si almaq üçün tez: Orta Asiya v Qafqazda ran n xarici siyas ti. Tehran: llam T bat bayi Universiteti, 1999, 167 s. 7. M hmud Vaezi. Enerji t minat nda ran n mövqeyi, 243-cü t limat. Tehran: Estrate- jik T hqiqat M rk zi, 2007, 25 s. 8. Sad qov O. ran n geosiyas tin dair b zi mülahiz l r."Elmi s rl r jurnal ". BSU.2013. 31, s h. 102 9. M hmud S ffarzadeh, bdulreza Rezayi rcrudi. N qliyyal, Fars körf zi m nt q si- n yerl n ölk l rin mü t r k iqtisadi i l rinin ba lan c nöqt si, 12-ci beyn lxalq Fars körf zi konfrans n n m qal l ri. Tehran: Siyasi v Beyn lxalq T hqiqat M rk zi, 2002, 726 s. 10. www.haqqin.az 01.04.2016 11. Orta rq: neft bazar n n hökmdar , neft-qaz informasiya b k si / http: // www.shana.ir/154088-fa.htm/l 2-10-2006 12. Piruz Moct hedzadeh. ran: Q dimi sivilizasiya v müasir mill t. Daxili siyas t, 1 - ci il, 1-ci nömr . Tehran: Daxili l r Nazirliyi, 2007, 155 s. 13.C k S. P lano-Roy Olton, International Relations Dictionary. March1988, pp. 131- 132. www.teleqraf.az 06.04.2016 15. G F. F H.HN ! . 1945-2008 F - . .2010 16. l-C zir telekanal . X b rl r proqram , 11.04.2016 . c U H ^ U Q Q I I H .
(R
W ! ! - , ! G W H , H N "^ ". H ! ! ,
203 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu «F ! », 2011-2014 . G W - H . H ! ! , , P , - !.
C.Eyvazli SOME ASPECTS OF THE FOREIGN POLICY OF COUNTRIES THE MIDDLE EAST
SUMMARY
The article provides an overview and analysis of the social and political processes, taking place in the Middle East from the perspective of the interests of the major powers of the world and their diplomacy, which increases the geopolitical weight and rating of this region in the eyes of the international geopolitical community after Vienna agreements of Iran with the countries leading "The P5+1". In the article the author analyzes the possible scenarios of development of the situation around Iran's nuclear and missile programs, it provides a comprehensive analysis of the process of "Arab Spring" that took place in 2011-2014 years in the Middle East. The article also emphasizes the connection of the region with the neighboring geopolitical regions, in particular with the South Caucasus and their degree of mutual political, economic and cultural impact.
204 TÜRK Y - SRA L MÜNAS B TL R N N “QIZIL DÖVRÜ” (1994-1997-C LL R)
Vaqif QASIMOV *
Açar sözl r: Türkiy , srail, r b dünyas , h rbi-siyasi blok, antiter- rorizm Keywords: Turkey, Israel, the Arab world, military-political bloc, antiterrorism : X !, N , , - - , 1991-ci ild srail-F l stin aras nda sülh dan qlar na h sr olun- mu Madrid konfrans ndan sonra Türkiy - srail diplomatik münasib t- l rind ba vermi soyuqluq aradan qalxma a ba lad v qar l ql s f rl r yenid n b rpa olundu. Türkiy nin siyasi hakimiyy ti iki ölk aras nda ilk aktiv h rbi-siyasi münasib tl rin yaranmas n 1993-1994-cü ill rd AB - n regionda sülhün b rq rar olmas t bbüsl ri il laq l ndirirdi. H min ill rd srail-F l stin aras nda münaqi nin nizamlanmas na dair raz l q b yannam si v srail- ordaniya aras nda Sülh haqq nda müqavil imza- land . Bel bir raitd Türkiy v srail hökum tinin r hb rl ri, n yük- s k s viyy d dövl t xadiml ri, parlament üzvl ri, h rbçil r v biznes- menl r qar l ql laq l ri geni l ndirm y ba lad lar [1. s.19–20 ]. Türkiy r hb rliyi h min dövr srailin ba naziri olan sak Rabinin siyasi x ttini yüks k qiym tl ndirirdi. Xat rladaq ki, sak Rabin - srail- F l stin münaqi sinin h lli v dig r r b dövl tl ri il laq l rin geni - l ndirilm sinin t bbüskar oldu una gör h yat ndan m hrum edilmi di. Türkiy Silahl Qüvv l rinin keçmi Q rargah r isi Necip Torumtay özü- nün “Türkiy d yi n strategiyalar m rk zind ” adl kitab nda “m hz sak Rabinin srailin ba naziri oldu u dövrd Türkiy nin t bbüsü il iki ölk aras ndak münasib tl rin h rt r fli inki af n n ba verdiyini” qeyd edir [2. s 253-254] . Türkiy nin ba naziri Tansu Çill r 1994-cü ilin pay z aylar nda srail etdiyi s f r zaman qar t r f h rt r fli, xüsus n d h rbi sah d
* Vaqif Qas mov – A.MEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun doktorant
205 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu aktiv m kda l q etm k ça r n s sl ndirmi di. O, Türk ordusunun sra- il t r find n silahlanmas üçün z ruri olan silahlar n konkret say n dil g tirmi di. Bu t bbüs regionda islam fundamentalizminin yay lmas n n qar s n almaq v burada özün m xsus antiislamç c bh sinin yarad l- mas il ba l idi. T. Çill r n z rd tutulan m kda l “strateji t r fda - l q” kimi xarakteriz etmi di. Qeyd etm k laz md r ki, düz 1 ild n sonra Türkiy d parlament seçkil ri keçirilm li idi. 1994-cü ilin yaz nda b l diyy seçkil rind N c- m ddin rbakan n ba ç l q etdiyi Rifah ( slam) Partiyas n n kifay t q d r u ur qazand n n z r alaraq, 1995-ci il parlament seçkil rind d onun partiyas n n üstün g l c yini gözl m k olard . Dan qlar zaman Türkiy y m xsus AB istehsal olan F-4 h rbi t yyar l rinin srail t r find n müasirl dirilm si m s l si qald r lm d . Art q AB bu i s rf edil c k v saitin 60 %-nin (300-500 mln. dollar) öd nilm sini öz üz rin götürm y haz r oldu unu da b yan etmi di. Ba nazir ikit r fli m kda l q zaman inki af etdirilm si mümkün olan sah l r s ras nda kommersiya peyki, telekommunikasiya, yük da - malar , elektrik enerjisinin çatd r lmas , su t chizat v s. kimi m s l l ri qeyd etdi. T.Çill r dan qlarda h mçinin regionda “m rk z Türkiy v s- rail” olmaqla, geni iqtisadi m kda l q plan n da ir li sürdü. O, regionda suya böyük t l bat n oldu unu v bu t l bat Türkiy t r finin hesab na öd m y haz r olduqlar n vur ulad . Bu t l bat n ölk nin c nub- rqind , ilk növb d Suriya s rh dl ri yax nl nda in a olunmu su qov aqlar silsil si hesab na öd nilm si n z rd tutulurdu. Türkiy t r finin su t chizat il ba l t klifi srail hökum tinin diqq tini c lb etdi. srailin ba naziri imon Peres özünün “Canl su” adl m qal sind regionun su t chizat il ba l n vacib problemini h rt r fli ara d rm , Türkiy nin h l 1987-ci ild Va inqtonda Strateji v Beyn l- xalq Ara d rmalar M rk zind m s l nin h lli il laq dar mühüm t klif- l r verdiyini qeyd etmi di. M qal d o, “Dünyan n su k m ri” layih si haqq nda m lumat ver r k, ad ç kil n k m r vasit sil Türkiy d mövcud olan su m nb l rinin art q qalan hiss sinin Yax n rq regionuna yön l- dilm sinin t klif olundu unu bildirirdi [3. s.161]. 1987-ci ild Va inqtonda keçiril n görü d n bir neç il sonra art q Türkiy layih nin (Güneydo u Anadolu Projesi - GAP) ilkin m rh l sini
206 lmi s rl r 61-ci cild ba a çatd rm d . Türkiy GAP layih sinin tikintisini h rbi gücl h lli mümkün olmayan, qiyamç kürd rayonlar ndan keçirm kl mövcud olan problemi iqtisadi yolla h ll etm k ist yirdi. Dig r t r fd n, GAP qon u ölk l r - ilk növb d Suriya v raq il münasib tl r d g rginlik g tirdi. Onlar Türkiy ni GAP- h yata keçirm kl , Suriya v raq n su t chizat n- da günd n-gün artan t l batlar n n öd nilm sin mane oldu unu iddia edir v layih d istifad olunan su m nb l rinin yaln z Türkiy y deyil, h mçinin onlara da m xsus oldu unu bildirirdil r. Çox güman ki, Türkiy nin sraill laq l rinin gücl ndirilm sind sas t bbüskar AB idi. 1995-ci ild iki ölk aras nda mövcud olan la- q l r haqq nda ictimaiyy t geni m lumat n verilm m si, qar dan g l n seçkil rd Rifah Partiyas na veril c k s sl rin artmas n n qar s n n al n- mas ist yi il izah oluna bil r. Düny viliyin t r fdarlar olan siyasi liderl r, xüsus n d Tansu Çill r seçicil rin r b tini qazanmaq üçün N. rbakana münasib td dün- y viliyin dü m nin qar kimi deyil, sas siyasi r qib qar mübariz apard qlar n nümayi etdirirdil r. Sübut kimi, T.Çill rin seçkiqaba dövrd S id Nursinin davamç s , dini t bli at müst visind N. rbakan n n nüfuzlu r qibi say lan F tullah Gül ni aç q-a kar öz t r fin ç km k c hdini göst rm k olar. Hökum t Türkiy d ri t qanunlar n n t bli in gör vv ll r daima polis t qibin m ruz qalan obyekt - dini xadim F. Gül n b ra t qazand rd [4. s.134-135]. Lakin bütün c hdl r baxmayaraq, 1995-ci il dekabr ay n n 25-d ke- çiril n parlament seçkil rind N cm ddin rbakan n lider oldu u Rifah Par- tiyas kifay t q d r u urlu n tic ld etdi. Onun r hb rlik etdiyi partiya seç- kil rd 550 mandatdan 158-ni v ya s sl rin 21 %-ni qazana bildi [5. s.90]. lkin m rh l d Türkiy d islamç lar n q l b si sraili narahat et- m y ba lad . srailin nüfuzlu q zetl rind n say lan “Yerus lim post”un rhçisi Barri Rubin öz m qal sind “ slamç lar n seçkil rd ki q l b sinin s b bi onlar n r qibl ri aras nda mövcud olan nifaqdan qaynaqlan rd . s- lamç siyas tçil ri ng ll y n sas amil onlara qar duran ordudur. Ordu- nun Ankarada slam rejiminin qurulmas ndansa, ölk d yenid n çevrili etm y üstünlük ver c yi” haqq nda yaz rd [6].
207 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu N. rbakan n partiyas n n qazand u ur Türkiy - srail münasi- b tl rinin yenic ba lam istil m sin mü yy n soyuqluq g tirs d , ümumi laq l rin k silm sin t sir ed bilm di. Bunun ba l ca s b bi N. rbakan n partiyas n n mandat say nda nisbi üstünlük t kil etm sin baxmayaraq, “özünün” koalisiya hökum ti- ni qura bilm m si idi. kincisi is , Türkiy - srail laq l rinin tell ri türk h rbi v t hlük - sizlik qüvv l rinin lind idi v yenic hakimiyy t g lmi Rifah Partiyas bu tell ri heç cür q ra bilm zdi. Bel likl , h rbi elitan n p rd arxas i tirak il Türkiy d düny vi- liyin t r fdarlar ndan ibar t hökum tin qurulmas istiqam tind add mlar at l rd . Bu istiqam td 1996-c ilin birinci yar s nda c mi bir neç ay f - aliyy t göst r n M sud Y lmaz v Tansu Çill rin ba ç l q etdiyi koalisiya hökum ti yarad ld . Onlardan heç biri Türkiy - srail m kda l na qar ç xm rd , ksin m kda l n davam etdirilm sin can at rd lar. Lakin iki apar c düny vi sa -m rk zçi partiyalar, xüsusil d bu partiyalar n lider- l ri aras ndak daxili ç ki m l r n tic sind 1996-c ilin yay nda N c- m ddin rbakan Tansu Çill rl koalisiyada yeni hökum t ba ç l q etdi. 1996-c ilin mart ay nda Türkiy nin Prezidenti Süleyman D mir - lin srail s f ri ikit r fli m kda l n dinamikas nda mühüm bir hadis oldu. S f rd n iki gün önc srailin Türkiy d ki s firi Svi Elpeleq Anado- lu Agentliyin verdiyi müsahib sind “Demokratik v düny vi dövl tl r oldu umuz üçün biz t bii, mütt fiqik. Bizim iqtisadiyyatlar m z bir-biri il r qab td deyil, ksin , onlar bir- birini tamamlay r. Co rafi t r fd n yax n oldu umuz üçün h r iki ölk terrorizm problemi il rastla r. Bu nöqteyi-n z rd n d bizim ox ar probleml rimiz var” [7] demi di. Bu s f r Türkiy Prezidentinin srail ilk r smi s f ri kimi tarix dü dü. S f r zaman Süleyman D mir l Prezident Eyzar Veytsman v Ba nazir imon Peresl dan qlardan ba qa, h m d Yerus limd yerl n Y hudi Universitetini ziyar t etdi. Ona Universitetin “F xri doktoru” ad verildi. S.D mir l h mçinin, Knessetin deputatlar il d görü dü. Prezi- dent öz ç x nda “türk xalq n n tarix boyu t qibl r m ruz qalan y hudi- l ri öz evl rind m skunla d rd n ” xat rlatd . “Türkiy d vaxtil yurd salm y hudil rin n v l rinin, bu gün türk c miyy tinin görk mli xsiy-
208 lmi s rl r 61-ci cild y tl rin çevrildiyini, onlar n nailiyy tl rinin türk xalq n n yad nda b di qald n v onlarla f xr etdiyini” qeyd etdi. S f rin ikinci günü S.D mir l vaxtil Türkiy d n köç n 30 minlik y hudil rin d v til Atatürk park n n aç l üçün Bat Yam h rin s f r etdi. Burada o, b yan etdi ki, sraild olmas yaln z adi protokol s f r kimi qiym tl ndirilm m lidir: “M n bura g lmi m ki, Türkiy nin sülh u runda s yl rinin h miyy tini vur ulay m. Misird keçirilm si n z rd tutulan terrorizm h sr olunmu konfransda m n iqtisadi embarqo da daxil olmaq- la, terrorizm d st k ver n ölk l r qar s rt sanksiyalar t l b ed c y m”. Prezidentin s f ri zaman türk m tbuat terror problemini diqq t m rk zind saxlay rd . “Cümhuriyy t” q zetind ged n m qal d iddia olunurdu ki, g r Türkiy d v dig r müs lman ölk l rind ri t t r f- darlar H masa xo m raml münasib t göst rs , onda “ slam” anlay “terror”la eynil diril bil r. Q zet Türkiy d bir çox ri t n rl rini, ter- rorçu-kamikadzel rin q hr man elan olunmas n t nqid edirdi. “Biz ist - s k d , ist m s k d , ri t t r fdarlar n n Pakistan, fqan stan, lc zair, Misird apard v t nda müharib si " slam co rafiyas " v "qan" anla- y lar n bir nöqt d birl dirir”. Q zetin fikrinc , slam dünyas n n bel "qan içind ya amas " inki af etmi ölk l ri v ilk növb d AB - narahat etmir. M hz buna gör silah ticar ti h cminin be d biri Yax n rqin pay - na dü ür. Ümumilikd is dünya silah ixrac n n 55%-i AB - n lind dir [8]. S.D mir lin srail s f r proqram n n bir hiss si kimi Q zzan ziy- ar tini ayr ca qeyd etm k laz md r. Burada o, F l stin muxtariyy tinin ba ç s Yasir r fat il görü dü. übh siz ki, bel bir görü Türkiy v F l stin muxtariyy ti aras nda vaxta r laq l rin davam etdirilm si üçün faydal idi. Bu görü h mçinin, iki t r f aras nda ba lam sülhm raml prosesin Türkiy t r find n d st kl ndiyini nümayi etdirmi oldu. S.D - mir l f l stinlil r iqtisadi yard m n göst ril c yin dair söz verdi. srail- l imzalanm ticar t sazi i, türkl r f l stinlil rl ticar t laq l ri yarat- maq v tikinti i l rind i tirak etm k imkan verdi: m s l n, Q zzada li- man tikm k, orada m nzil tikintisin d st k verm k v onlarla ticar t la- q l rini geni l ndirm k. slam dünyas getdikc Türkiy nin F l stin xal- q na v Y. r fat n özün r b tind n min olurdu. Bu, Türkiy il srailin xüsusil d h rbi m kda l q sah sind yax nla mas prosesinin dünyan n gözünd do urdu u m nfi t siri minimuma endirm li idi.
209 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Düzdür, b zi islamç lar, o cüml d n Türkiy d ki Rifah Partiyas - n n f allar Y. rafat sraill m kda l a gör satq n v sionistl rin xadi- mi hesab edirdil r. Onlar n fikrinc , H mas terror t kilat deyildi, ksin , Türkiy nin müst qilliyi u runda atatürkçül rin apard mübariz çil r kimi onlar da F l stin xalq n n milli-azadl q mübariz sinin qüdr tli dö- yü çül ri idi [9]. S.D mir ll eyni vaxtda Qüdsün r b hiss sind v Q zzada türki- y li jurnalistl r d olmu dular. Türkiy K V-l ri orada gördükl ri haqq n- da çoxsayl reportajlar haz rlam v efir vermi dil r. Jurnalist Mustafa Balbay Q zza küç l rinin birind ya l f l stinlid n Y. r fat v F l stin torpa nda sülh bar d n dü ündüyünü soru mu du. Cavablardan bel ç x rd ki, Y. r fat "Allah n dü m ni"dir, F l stin torpa na is sülh "yal- n z torpaq f l stinlil rin lin keç c yi" vaxt g l c k. Qüdsd ya ayan radikal y hudil rin cavablar ndan is onlar n h tta Ba nazirin öldürülm - sin d st k verm y haz r olduqlar hiss olunurdu. M.Balbay m qal sind AB - n h r yerd , o cüml d n Yax n rq regionunda bütün münaqi l ri h ll etm y qadir olmas haqq nda Bill Klintonun inam na istehza edirdi: “Bill Klinton g lir, region liderl rini toplay r, h r k s sülh ça r il müraci t edir v gedir. Dünya alq lay r v sülh ümidl ri il dolur. Bir halda ki, Birl mi tatlar bel ist yir - bel d olacaq, ax onlar - planetin sahibidirl r. Lakin g r biz Yerus limin m rk zi küç l rind n bir az uzaqla saq v diqq tl trafda deyil nl ri dinl s k, onda ayd n olacaq ki, sülhün qorunmas yaln z AB - n bunu ist diyin gör t min edil bilm z. F l stin- srail tarixinin s hif l ri - sad c t r fl rin h r birinin dig rin vurdu u ziyan dem k deyil, bu, onlar n aras nda tökül n qand r" [10]. Dig r jurnalist, Çingiz Candar öz m qal sind yaz r ki, Türkiy nümay nd hey tinin üzvl rinin ks riyy ti sraild gördükl rind n hey- ran olmu dular. “Q zzada is onlar tam p ri an oldular. Q zza srailin yan nda görünü ü korlay r, H mas t r find n yarad lm bataql xat rla- d r". Mü llif F l stin probleminin h llind , Türkiy nin srail v AB -la yax nla mas kontekstind yeni rolunu d rk etm y çal r. “Türkiy Ya- x n rq s hn sind gecikmi aktyordur. O, özünün l ngim l ri s b bin- d n v dig r s b bl rd n s hn il tan deyil, h m d ssenarini el d ba a dü mür. O, Amerika v srail il birlikd oldu una gör özünü xo - b xt say r.
210 lmi s rl r 61-ci cild B s söhb t hans Amerika v srail bar d gedir? V ziyy t görün- düyünd n qat-qat ç tindir. Bu il Amerikada seçkil rdir, mümkün na- miz dl r m lumdur: Bill Klinton v Robert Doul. Bu seçkil rd imon Peres qar ç xan v Benjamin "Bibi" Netanyahunu d st kl y n, y hudi ( srail) lobbisinin r smi nümay nd si olan AIPAC- n (Amerika srail cti- mai M s l l r Komit si) t siri qaç lmazd r. Bu lobbi sraild keçiril c k 29 may seçkil rind Likudu d st kl y c k, pay zda is AB -da keçiril - c k prezident seçkil rind Doulu. g r sraild ki seçkil rd Peres qalib g ls , Klintona is daha dörd illik prezidentlik müdd ti t min edils , onda Türkiy prezidenti D mir lin s f ri il dü düyü burul an onun maraqlar - na cavab ver bil r. Amma g r Netanyahu seçkil rd qalib g ls , v ya onun q l b sini t min etm k üçün bird n yax n aylarda terror ba lasa, onda n olacaq? g r Netanyahu Peresi qabaqlasa v hakimiyy t g ls , Yax n rqd sülh prosesi bar d unudun. r fat n v F l stin muxtariy- y tinin v ziyy ti ç tinl c k, Netanyahunun hakimiyy t g lm si is Suriyan n, ran n v lb tt ki, H mas n xeyrin olacaqd r " [11]. Türkiy - srail raz la malar n h yata keçirilm sinin ba lan/ c . D mir lin srail (eyni zamanda, F l stin muxtariyy ti v Misir ) s f rin- d n sonra ld edilmi h m siyasi, h m iqtisadi, h m d h rbi raz la mala- r n realla d r lmas imkanlar h r iki ölk nin hakimiyy t qurumlar nda si- yasi qüvv l rin yerd yi m si v yol veril c k d yi ikl rl mü yy n edi- lirdi. Türkiy d Rifah Partiyas son parlament seçkil rd ki q l b sini real- la d rmaq üçün hakimiyy ti l keçirm k ist yirdi. Onlar n hakimiyy t g li i mövcud olan m kda l a m nfi t sir göst r bil rdi. Eyni kild , sraild Knesset keçiril c k qar dak may seçkil rinin yekunu da yenic ba layan Türkiy - srail m kda l na z rb vura bil rdi. T crüb li türki- y li jurnalist Sami Kohen "Milliyet" q zetind yaz rd ki, " sraild keçi- ril c k 29 may 1996-c il seçkil ri "onu hat ed n dünyan n" bilavasit maraqlar na toxunur. Yax n rqd sülh prosesinin g l c yi bu seçkil rin n tic sind n as l d r" [12]. srail s f rind n iki h ft sonra S.D mir l AB -a s f r etdi. Görü - d O, Bill Klintonla rqi Aral q D nizi v Yax n rqin sas böhranl probleml ri haqq nda müzakir apard . Q zetl rin verdiyi m lumata gör , regionda terrorizml ba l fikir mübadil si apar lark n Suriyan n v ran n
211 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu ad ç kilmi di. Bill Klinton “Türkiy nin Avropa-Yax n rq- slam dün- yas oxundak h lledici rolunu” xüsusil qeyd etmi di [13]. S.D mir lin s f rind n sonrak ilk aylarda Türkiy nin hakim dair - l ri sraill dialoqa b ra t qazand rmaq üçün birinci s b b kimi F l stinl srail aras nda sülh dan qlar n n davam etdirilm sini v F l stin muxta- riyy tinin taleyi il ba l qay lar n göst rirdil r. sraill m kda l n ikinci s b bi is terrorizml birg mübariz idi. Yeni yaranm ikit r fli Yax n rq antiterror alyans n n i tirakç lar üçün terrorçular anlay müxt lif idi. sraillil r “terrorçu” dedikd H mas n yaraql lar n , türkl r is bütövlükd kürdl ri deyil, yaln z PKK yaraql lar n n z rd tuturdular. N. rb kan v onun partiyas n seçkil rd d st kl y n türk c miy- y ti srailin F l stinl , bütövlükd müs lman dünyas v bu dünyan n bir hiss si olan Türkiy il sülh dialoquna münasib td daha ehtiyatl mövqe nümayi etdirdi. Seçkiqaba dövrd n f rqli olaraq, srail leyhin ça r - lar art q öz t sirini itirs d , bütövlükd müs lman c miyy tin bir ideolo- ji t sir vasit si kimi h l d mövcud idi. Türkiy siyasi elitas n n sraill laq l rin d rinl m sind maraql olmas islamç lar çox narahat edirdi. Respublikadak slam yönümlü K V-l r S.D mir lin srail v F l stin s f rind n sonra daha çox oradak v ziyy tin yax la mamas na diqq t verirdil r. Buna nümun kimi, F. Gül nin dini fondunun hesab na maliyy l n “Zaman” q zetind ki m - qal ni misal g tirm k olar. Q zetin 26 aprel 1996-c ild çapa ç xan say n- da Livan n h l d at alt nda oldu u, srail t r find n hücumlar n davam etm si, n tic d bu gün kimi 162 n f rin öldürüldüyü, 362 n f rin is yaraland n qeyd ed n m qal l r öz ksini tapm d (14). Türkiy v srailin terrorizml birg mübariz sinin hans maraqlar- dan do du una “Turkish Daily News” türk q zetinin müxbiri lnur Çevik daha geni ayd nl q g tirir. O, öz m qal sind qeyd edir ki, “Türkiy d srail kimi terrorizmin qurban d r. M hz buna gör , srail terrorizmi dölünd m hv etm k m qs dil Livanda Hizbullah n bazalar na etdiyi hü- cumlar zaman Türkiy K V-nin bir çoxu onu d st kl mi di”. Ancaq bü- tün bunlara baxmayaraq, mü llif srail çox d rin getm m yi v dinc halini “h d f” qismind seçm m yi m sl h t görür. O, srail m xsus h rbi helikopter t r find n t cili yard m ma n n n vuruldu unu v n tic - d 4 u aq v 2 qad n n öldüyünü xat rlad r. lnur Çevik Türkiy nin srail-
212 lmi s rl r 61-ci cild l , f l stinlil rl s rt davran na gör , yenic istil n laq l rini korla- maq ist m diyini qeyd edir. Daha sonra mü llif Türkiy il srail aras nda ld olunan h rbi sazi i d yüks k d y rl ndir r k, r b ölk l ri t r find n bu sazi qar ç xanlar t nqid edir. O, xüsus n d sraill analoji sazi i olan Misirin it- tifaqa qar ç xmas na t ccüb etdiyini aç qlay r. Eyni zamanda, m qal d r b dünyas n n Türkiy nin t hlük sizliyinin t min edilm sind maraql olmad qlar n v Suriyan Türkiy il su t chizat na dair mövcud müna- qi d birincini d st kl dikl rini yaz r. lnur Çevik “Ümumilikd r bl r anlamal d rlar ki, Türkiy regional iqtisadi, siyasi v h rbi güc m rk zi kimi, öz xsi maraqlar haqq nda qay lanmal d r. Bu maraqlar bizim qarda lar n ( r bl r) maraqlar il üst-üst dü s d , dü m s d , yaln z bizim deyil, h mçinin onlar n da qay s d r ” yazaraq m qal sin yekun vurur [15]. Ümumilikd , h m regionun, h m d Q rb m tbuat n n sazi l r ay rd yer m s l y böyük mara n oldu u haqq nda m lumat verir. B zi r b ölk l ri sazi l r qar ç xaraq ll rind n g l ni edirdil r ki, onu pozsunlar. Ancaq Türkiy v srail t r fl rinin siyasi irad si sövd l m ni pozmaq ist y n ölk l rin öz niyy tl rin çatmas na imkan verm di. Bel likl , Türkiy parlamenti n hay t ki, yeni ticar t müqavil sini q bul etdi v h min s n d 18 aprel 1997-ci ild ölk prezidenti Süleyman D mir l t r find n t sdiq edildi. 1 may 1997-ci il tarixind is müqavil qüvv y mindi. Qeyd etm k laz md r ki, müqavil imzaland qdan sonra ölk l raras ticar tin h cmi xeyli artm d : 1990-c ill müqayis d (100 mln. dollardan bir az art q) 1997-ci il üçün art q iki ölk aras ndak ticar t dövriyy si 600 milyon dollar keçmi di. Türkiy nin srail münasib td bel bir mühüm add m atmas n n a a dak kimi saslar ola bil c yi qeyd etm k olar: Birincisi, srailin F l stinl laq l rd ciddi ir lil yi in ba verm si Türkiy nin t hlük sizlik v xarici i l r orqanlar n n sraill çoxdan can atd laq l rin inki af na t kan verm y rait yaratd . kincisi, Türkiy r b qon ular il heç bir diplomatik v iqtisadi s m r ni t min etm y n laq l rd n narahatç l q hiss edir. Bunun v zind , Ankara il srail aras nda iqtisadi m kda l qda ild n-il art m mü ahid olunur.
213 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Üçüncüsü, Türkiy mindir ki, sraill d rinl n laq l r onlara ölk d ki insan haqlar n n, xüsusil d kürdl rin v ziyy ti haqq nda Va inqtonun narahatç l n aradan qald rm olacaq. Dördüncüsü, Q rbin t hlük sizliyi üçün Türkiy nin h miyy ti azalma a ba lay r v düz müt nasiblik yaranaraq Türkiy nin özünün d t hlük sizliyinin t minatç s olan NATO-ya inam azal r. Bel olan halda, dövl t öz milli maraqlar n , t hlük sizliyini qoruyub saxlamaq üçün Yax n rqd yerl n qon ular il laq l rini geni l ndirm y çal r.
M NB V D B YYAT: 1. Israel–Turkey Trade. Israel–Turkey Business Council publications. January 1995, . 19–20. 2. N.Torumtay. De i en Stratejilerin oda nda Türkiye. 2–ci bask . stanbul, 1996, . 253–254. 3. S G H . ., 1994, . 161. 4. U . G H . H . ., 1996, .134–135. 5. Bengio O.A,The Turkish-Israel relationship. 2004,2010. 6. Jerusalem Post. 27.12.1995; 03.01.1996. 7. Cumhuriyet. 9.03.1996. 8. Cumhuriyet. 12.03.1996. 9. Hürriyet. 16.03.1996. 10. Cumhuriyet. 14.03.1996. 11. Sabah. 16.03.1996. 12. Milliyet. 28.03.1996. 13. Milliyet. 30.03.1996. 14. Zaman. 26.04.1996. 15. Turkish Daily News. 15.04.1996. nternet resurslar : 16. Türkiy Respublikas n n r smi statistika institutu. http://www.turkstat.gov.tr
H. I « Q U » \ - Qb [ ^ (1994-1997 .)
(R
U 1994-1997 ! . S ! , !
214 lmi s rl r 61-ci cild
50 , 1994 - " . U N X ! , ! . S ! , X N , , - , ! ! . T ! ! ! , ! X , !. U ! ! X ! - ! , ! .
V.Gasymov “GOLDEN PERIOD IN TURKISH-ISRAELI RELATIONS (1994-1997 YEARS)”
SUMMARY
Period between 1994 and 1997 can be estimated as a triumph in relations between the two States. Although formal diplomatic relations between the countries were established about 50 years ago, 1994 can be considered practical the beginning of a more in-depth bilateral relation. Prime Minister and President of Turkey reached agreements on cooperation in the military field, as well as in various industries of the two countries after a visit to Israel. Although initially most of the Arab countries were against cooperation between Turkey and Israel, the leadership of both countries demonstrating political will has made progress in improving relations between the two States. Opposition Pro-Islamic Refah party, have made big progress in the municipal and parliamentary elections in Turkey was against this rapprochement too. The political and military elite of Turkey has tried hard to resist both external and internal enemies of the warming of bilateral relations.
215 AB -DA AZ RBAYCAN D ASPOR V LOBB T K LATLARININ FORMALA MA TAR X
Aygün M MM DZAD *
Açar sözl r: Diaspora, miqrasiya prosesi, lobbiçilik, kütl vi informa- siya vasit l ri. : , , , - . Keywords: Diaspora, immigration process, lobbied, mass media.
Bugünkü dövrümüzd diaspor termini n çox i l dil n v rast g li- n n sözl rd n biridir. Xalq n v ya etnik birliyin mü yy n hiss l rinin m nsub oldu u ölk nin hüdudlar ndan k narda ya amas diaspor anlay - n n meydana ç xmas dem kdir [6, 67]. Bel ki, diaspor q dim yunan sözü olub, t rcüm d s p l nm , da lma, yay lma, parçalanma m nas n verir. Apar lm t qribi hesablamalara sas n dünya az rbaycanl lar n n ümumi say 50 milyona yax nd r. 10 milyona yax n h mv t nimiz is v t nd n uzaqda ya amaqdad r. Qeyd etm k laz md r ki, soyda lar m z n dünyan n müxt lif ölk l rin miqrasiya prosesi h l bir neç sr bundan vv l ba vermi di. Amerika Birl mi tatlar na az rbaycanlar n mühacir t tarixi sas n XIX srin sonu-XX srin vv lind n götürülür ki, buraya miqrasi- ya etmi h mv t nlil rimiz az rbaycanl kimi qeydiyyata m hz bu tarix- d n dü m y ba lay blar [7, 94]. Soyda lar m z n Amerikaya miqrasiya prosesi is bir çox tarixi hadis l rl ba l d r. rqd ilk demokratik respublika olan Az rbaycan Demokratik Respublikas n n (1918-1920) sü- qutundan, II Dünya müharib sind n (1941-1945), C nubi Az rbaycanda ran islam inqilab ndan, SSR -nin süqutundan v 1991-ci ilin 18 oktyab- r nda Az rbaycan Respublikas n n müst qilliyi b rpa edildikd n sonra h mv t nlil rimizin Q rb ölk l rin , xüsus n d AB -a miqrasiyas ba - land [7, 97]. Amerikada soyda lar m z n yeni n sill rinin m skunla mas Az rbaycan diasporunun formala ma tarixi v inteqrasiyas n n son m r- h l si kimi qiym tl ndirilir. H mv t nlil rimiz m hz Amerika qit sinin imal, M rk zi v daha çox C nub hiss sind yerl mi l r. Onlar n say
* Aygün M mm dzad - AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun doktorant
216 lmi s rl r 61-ci cild AB -da 1 milyondan çoxdur [11]. Bu gün xaricd ya ayan dünya az r- baycanlar n n milli diaspor klind f aliyy ti yaranan probleml rin birg , s m r li formada h lli üçün bir çox t kilat v birlikl r qurmu lar. 1996-c ilin may ay n n 30-da Az rbaycan Respublikas n n Milli Müst qillik günü AB -dak Az rbaycan s firliyi t r find n Va inqtonda yerl n Park Hyatt Otelind qeyd edilmi di [2, 46]. Q bula d v t olun- mu qonaqlar n iç risind s firliyin v Birl mi tatlar n yüks k r smi nümay nd l ri i tirak edirdi. T dbir h mçinin AB -dak Az rbaycan diasporunun üzvl ri d qat lm d . 1997-ci ild Dünya Az rbaycanlar Konqresinin I qurultay 600- d n çox nümay nd l rimizin i tirak il AB - n Los-Anceles h rind keçirilmi dir [11]. Konqresin sas m qs dl rind n biri xaricd ki ictimai birlikl ri, t kilatlar m z n p rak nd liyinin aradan qald r l b nizamlanma- s v diasporun sas n t kil ed n lobbiçilik proqram n n haz rlanmas idi. DAK- n I v keçiril n dig r Qurultaylar nda müzakiriy ç xar lan m s l - l r soyda lar m z n t kilatlanmas i ind böyük bir add m oldu. 2002-ci il, 5 iyul tarixind prezident Heyd r liyevin “Xarici Ölk l rd Ya ayan Az rbaycanl larla üzr Dövl t Komit sinin yarad lmas haqq nda” f r- man v 2008-ci il noyabr n 19-da Az rbaycan Respublikas n n prezident lham liyevin imzalad s r ncamla Xarici Ölk l rd Ya ayan Az r- baycanl larla üzr Dövl t Komit sinin sas nda m hz Diasporla üzr Dövl t Komit sinin yarad lmas ndan sonra soyda lar m z n t kilatlanma- s prosesi daha da geni vüs t alm d r. Bel ki, 2002-ci il kimi xaricd ki t kilatlar m z n say 218 idis , hal-haz rda bu qurumlar n say 420-ni keçib [11]. Onlardan art q 22-si Amerikada Az rbaycan t kilat kimi qeydiyyatdan keçmi dir [8, 38]. M hz bu qurumlar n birg s yi n tic sin- d Az rbaycan h qiq tl rinin bütün dünyaya çatd r lmas yla ba l xeyli i görülmü dür. Xüsus n d , ölk mizd tör dil n bir çox tarixi hadis l r – Erm nistan n Da l q Qaraba traf nda apard t cavüzkarl q siyas ti, 1990-c il yanvar n 20-d Bak da ruslar t r find n edil n hücumlar, Xoca- l da 1992-ci il fevral n 26-da ba vermi q r nlar, erm nil r t r find n torpaqlar m z n 20 faiz n n i al alt nda olmas , bir milyon v t nda lar - m z n öz do ma ev-e ikl rind n qaçq n dü m si, qürb td ki soyda lar m - z n daha da möhk m olub, birg f aliyy tin s b b olmu dur. Bel ki, Az rbaycan Amerika Alyans (AAA) qeyri-hökum t t kilat n n keçirdiyi
217 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu n iri miqyasl t dbirl rd n biri 2012-ci ilin fevral nda Xocal soyq r m - n n 20-ci ildönümü il ba l t kil etdiyi kampaniyad r. Bu kampaniya yüz milyonlarla insan hat etmi dir v ümumilikd silsil t dbirl rd n ibar t olmu dur. Keçiril n t dbirl r ç rçiv sind Va inqton v Nyu-Yor- kun va zal v metro stansiyalar nda, m rk zi küç l rind poster v ban- nerl rd n tutmu AB konqresmenl rinin b yanatlar , soyq r ma h sr olunmu film v dig r t bli at t dbirl ri h yata keçirilmi dir. El c d , “Washington Post”, “New-York Times” q zetl rind 26 fevral say n n bütöv bir s hif si Xocal soyq r m na h sr olunmu , h mçinin “Washing- ton Post”, “New-York Times” v “Politico” jurnallar n n internet s hif l - rind 1 h ft müdd tind Xocal soyq r m il ba l m lumatlar yerl di- rilmi dir v bu saytlar ziyar t ed n 10 milyona yax n insana Xocal h qi- q tl ri çatd r lm d r [10]. Bu gün q d r AB -dak Az rbaycan s firliyi- nin, el c d konsullu unun r smi nümay nd l rinin, diaspor v lobbi t - kilatlatlar m z n g rgin çal malar sas nda Amerikan n 21 tat Xocal soyq r m n n tan nmas haqq nda q tnam l r q bul etmi dir. AB -dak Az rbaycan icmas yax n keçmi d XX srin 20-ci ill rind Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin süqutundan sonra v bol e- vikl rin hakimiyy t g lm sind n sonra soyda lar m z n bir hiss sinin V t ni t rk etm si n tic sind yaranm d [1, 219]. Amerikada ilk Az r- baycan diaspor t kilat 1947-ci ild Az rbaycan Xalq Cumhuriyy tinin görk mli nümay nd l rind n biri olan Na b y eyxzamanl t r find n AB - n Nyu-Cersi tat nda yarad lm Amerika Az rbaycanl lar C miy- y tidir. Bu c miyy t Amerikada Az rbaycan h qiq tl rini t bli etmi dir. 1957-ci ild n Amerika Az rbaycanl lar C miyy tin Na b y eyxza- manl n n o lu Saleh b y, 1996-c ild n is onun n v si Tomris Az ri s dr seçilmi dir. Erm nistan n Az rbaycan n razi bütövlüyün t cavüzü v Da l q Qaraba traf nda ba ver n d h tli hadis l r etiraz olaraq AAC- nin f aliyy tind birg v t n namin zimli mübariz n tic sind C miy- y t AB -dak n aktiv diaspor t kilatlar ndan birin çevrilmi dir. 2006-c ild Tomris Az ri Az rbaycan Respublikas n n Prezidenti Ilham liyev t r find n “ öhr t” ordeni il t ltif olunmu dur [9]. Hyuston-Bak Qarda la m h rl r Assosiasiyas AB - n Texas tat n n Hyuston h rind 36 il vv l yarad lm d r. 1976-c ild Hyuston il Bak aras nda imzalanan memorandum sas nda bu h rl r qarda la -
218 lmi s rl r 61-ci cild m d r [13]. Onlar n sas m qs di Az rbaycan h rt r fli ist r iqtisadi- m d ni, ist rs d t hsil bax m ndan t bli etm kdir. Assosiasiya t kc Hyustonda deyil, el c d Va iqtonda, San-Fransiskoda, Mayamid , h tta Kanadak Az rbaycan diaspor t kilatlar il s x laq l r qurur. H mçinin Assosiasiya yaln z az rbaycanl lardan ibar t deyil, Amerikadan, Hin- distandan da burada xeyli sayda insanlar i tirak edir. R smi olaraq “Az rbaycan Evi” 1988-ci ilin yanvar ndan Los- Anceles h rind f aliyy t ba lam d r. “Az rbaycan Evi” ictimai t ki- lat olaraq qar s na qoydu u sas m qs d tariximizin, dilimizin, m d niy- y timizin öyr nilm si v bu vacib m s l rl ba l Los-Ancelesd Az r- baycan m d niyy t gec l ri d t kil edir. Bu m rk zin 5 min yax n üzvü vard r ki, onlar da sas n mü llim, h kim, v kil, müh ndis v dig r pe l r yiy l n n i adamlar d r. 1993-cü ilin yaz nda “Az rbaycan Evi”nin d st yi il Los-Ancelesin Yueyels universitetind “Az rbaycan dili” fakült si aç lm d r. H mçinin 2010-cu ilin may nda m rk z t r fin- d n www.azeriamerika.com yarad lm b k sayt aktiv kild çal - maqdad r [11]. Bu lahiy nn m qs di is AB v Kanada da ya ayan soy- da lar m z n diaspor h yat n n müxt lif t r fl rini, onlar n yaratd qlar saytlar haqq nda m lumat verm k, el c d onlara AB v Kanadaya inteqrasiyas na köm klik etm k v ümumiyy tl ölk miz haqq nda rafl m lumatlar verm kdir. “V t n” Amerika-Az rbaycan M d ni M rk zi Nyu-York h rin- d 1988-ci ilin sentyabr nda yarad lm d r. M rk zin aç l nda 300 n f r nümay nd miz, müxt lif ölk l rin s firlikl rinin m kda lar , h r b l - diyy sinin i çil ri i tirak edirdil r [12]. M d ni m rk zin t sis olunma- s nda sas m qs d v t nimizl s x laq l r yaratmaq, q dim tarixi kökl - rimizi, milli ad t v n- n l rimizi, d bi irsimizi, musiqimizi amerika- l lara göz l bir kild nümayi etdirm kdir. 1992-ci ild n imali Kaliforniyada, erm nil rin n s x m skunla d - tatlardan birind yarad lan Az rbaycan M d niyy t Oca bütün Ame- rika c miyy tin v t nimizin erm ni t cavüzün m ruz qald , xalq m z n nec zab- ziyy tl r düçar oldu uyla ba l h qiq tl ri çatd r r. imali Kaliforniya Az rbaycan M d niyy t C miyy ti (ACSNC) 1992-ci ild Kaliforniyan n Los Gatos h rind t sis edilmi qeyri-höku- m t t kilat d r. Bu c miyy t Amerika ictimaiyy tin Az rbaycan m d ni
219 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu irsinin qorunub, z nginl dirilm sini, eyni zamanda t hsil t dbirl rinin t kili il ba l Az rbaycan m d niyy tini t bli etm k üçün çal r. Mu am M d niyy t M rk zi bir qrup mu amsev r t r find n 1993-cü ild AB - n Nyu-Cersi tat nda yarad lm d r. Bu m rk zin açl - nda böyük z hm ti olan Az rbaycan n dostu Cefri Verbokdur. O, Az r- baycan dilind s lis dan r, bizim musiqi al tl rinin mahir ifaç s d r. C - miyy tin f aliyy tind sas m qs d mu am d rn kl rinin t sisi, Az rbay- can m d ni günl rinin keçirilm si, m d niyy timizin AB -da t bli idir. 1994-cü ild Az rbaycan Amerika uras Va inqtonda t sis edil- mi , 2006-c ild n is qeyri-hökum t t kilat kimi qeydiyyatdan keçmi - dir. T kilat n f al nümay nd l ri Erm nistan-Az rbaycan Da l q Qara- ba münaqi si, Xocal , 31 mart soyq r m h mçinin, ba qa m s l l rl ba l b yanatlar, m ktublar haz rlayaraq Amerika prezidentin , el c d bütün dövl t üzvl rin , konqresmenl r , senatorlara, o cüml d n m tbuata da gönd rirl r. ura müxt lif siyasi lobbiçilik f aliyy ti il m ul ol- maqla yana , m d ni t dbirl r, bir çox s rgil r, ara d rma m rk zl rind is Az rbaycanla ba l seminarlar t kil etmi dir.T kilat n ümumi m qs di sas n ideoloji m s l l r üz rind c ml mi dir. Az rbaycan Amerika uras Kaliforniyada yerl n n böyük Az rbaycan t kilat d r v Los-Ancelesd www.azeris.org internet sayt da aç lm d r. H mçinin t kilat n Texas tat nda nümay nd liyi mövcuddur. [12]. Az rbaycan Respublikas il uzun müdd tli müqavil l r üzr i gü- zar münasib tl r qurmaq ist y n Amerika irk tl ri üçün 1995-ci ild n Az rbaycan-Amerika Ticar t Palatas n n (USACC) f aliyy ti mühüm h miyy t k sb edir. “Washington Post” q zetinin qeyd etdiyi kimi, USACC Amerika investorlar n n Az rbaycanda n güclü müdafi çisidir. [11]. Az rbaycan-Amerika Ticar t Palatas Respublikam z n v Amerika Birl mi tatlar n n hökum t v qeyri- hökum t t kilatlar , el c d biz- nes t kilatlar aras nda etibarl informasiya m kda l , m lumat mü- badil si, b k xidm tl rini t min edir v n sas da bu t kilat iki ölk aras nda qar l ql i güzar münasib tl rin inki af nda böyük rol oynay r. Ümumilikd is 2002-2010-cu ill rd xaricd t sis edil n Az r- baycan diaspor t kilatlar n n say 235- çatm d r. M hz AB -da 17 Az rbaycan diaspor t kilat , 2 assambleya, 4 fond, 6 icma uras yarad l- m d r. [5, 102]. Bu t kilatlardan 2002-ci ild yarad lm Qafqaz Y hu-
220 lmi s rl r 61-ci cild dil ri C miyy tini, 2004-cü ild Hyuston Az rbaycanl lar C miyy tini, 2005-ci ilin yanvar nda Az rbaycan Nyu-York Assosiasiyas n , 2006-c ild Az rbaycan-Amerika M d niyy t Assosiasiyas n , 2007-ci ild Mir- vari Beyn lxalq Fondu, 2007-ci ild AB Az rbaycanl lar b k sini (US Azeris Network-USAN) v s. adlar n ç km k olar. AB -da mövcud Az rbaycan diaspor t klatlar n n bir çoxu Az r- baycan M d niyy t Oca , Az rbaycan Nyu-York Assosiasiyas , Az r- baycan-Amerika M d niyy t Assosiasiyas v dig r icmalar da Türk dias- por qurumlar il s x m kda l q laq l ri qurmu dur. 2004-cü ilin yanvar ay n n 30-da AB -da f aliyy t göst r n v 57 türk icmas n özünd birl - dir n Amerika Türk Assosiasiyalar Assambleyas n n r hb rliyinin quru- mun – XXIV qurultay n n bir gününün bütövlükd Az rbaycana h sr edil- m si Az rbaycan v türk icmalar aras nda m kda l n parlaq nümun - l rind n biri kimi tarix dü mü dür [3, 160]. XXI yüzilliyin vv ll rind AB -da mövcud Az rbaycan diaspor t kilatlar n n n zdind kütl vi informasiya vasit l ri (K V) t sis edilmi - dir ki, bunlardan Nyu-Yorkda 2003-cü ild n müt madi olaraq Qafqaz Y - hudil ri C miyy tinin rus v inqilis dill rind “S ” (”New Frontier”), Az rbaycan Nyu-York Assosiasiyas n n t sisçiliyi il 2007-ci il oktyabr n 18-d Nyu-Yorkda rus v inqilis dill rind ç xan “Azerbaijan review” (“Az rbaycan icmal ”) adl q zetl ri göst rm k olar. O cüml - d n, Assosiasiya t r find n ilk d f olaraq Amerika qit sind “ nternet- radio” da aç lm d r. 2008-ci ilin sentyabr ay n n 18-d is Va inqtonda ”AB Az rbay- can strateji mütt fiqlik laq l rinin inki af nda enerji t hlük sizliyi v diasporun rolu” mövzusunda AB Az rbaycanl lar b k si (US Azeris Network-USAN) v Dövl t Komit sinin birg t kilatç l il Corc Va inqton Universitetind konfrans keçirilmi dir. T dbird AB Az r- baycan strateji t r fda l n n geni l nm sin dair t hlil v tövsiy l r, X - z r hövz sinin enerji ehtiyatlar n n ikit r fli v çoxt r fli münasib tl r t siri traf nda müzakir l r apar lm d r [4, 387]. Son m lumatlara gör Amerikada Az rbaycanl lara m xsus 36 q - zet, 6 jurnal, 4 radiostansiya, 7 telekanal, 2 informasiya agentliyi mövcud- dur. [5, 102]. Amerika Az rbaycanl lar C miyy tinin httr://usa.azeris.org sayt is dadiasporumuzun bu ölk d informasiya i inin pis t kil olunma-
221 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu d n göst rir. Saytda eyni zamanda burada n r olunan “Azerbaijan nternational” jurnal il d tan olmaq olar. [5, 81]. Bel ki, Hyuston Az rbaycanl lar C miyy tinin t sis etdiyi Milli R qs Qrupu is h r il n n vi olaraq Türk festivallar nda v Hyuston Beyn lxalq Festival nda v t nimizi layiqinc t msil edir. Amerikada olan soyda lar m z yerli kütl vi informasiya vasit l ril (K V) s x m kda l q etm kl yana , diasporumuzun güclü t m lli bir struktur kimi t kilatlanmas c h td n d , möhk m milli birliyini, ümumi ideoloji bütövlüyünü d t min etm k dövl t siyas timizin n sas prinsi- pial amill rind n biridir. AB -a g l n Prezident Heyd r liyev Türk Evind Az rbaycan icmas n n nümay nd liyi il görü ünd bildirmi dir ki, Az rbaycan müst qil dövl tdir v müst qil dövl t kimi dünyan n ist - nil n ölk si il s rb st laq l r qurur. Heyd r liyev dünyan n n qüd- r tli dövl ti olan AB -da az rbaycanl lar n t kilatlanmas n n vacib oldu- unu qeyd etmi dir. Uluönd rimizin Az rbaycan diasporuna göst rdiyi diqq t v qay n tic sind AB -da mövcud diaspor icma v birlikl rimiz xeyli inki af ed r k, t kilatlanm v ölk mizin q dim tarixi kökl rini, milli ad t- n n l rini, m d niyy tini layiqinc t msil edirl r.
M NB V D BIYYATIN S YAHISI: 1. Arzumanl V. Az rbaycan Diasporu: reall qlar, qay lar, probleml r. Bak Qartal, 2001,800 s. 2. Az rbaycan Respublikas Xarici l r Nazirliyinin Arxivi. AB -da Az rbaycan Res- publikas n n s firliyi t r find n burax lm x b rl r bülletenl ri (1993-1998-ci ill r). S n dl rin say : 47; v r ql rin say : s.122, v. 5-115. 3. Az rbaycan Diasporu: böyük yolun ba lan c //Az rbaycan Respublikas n n Dias- porla i üzr Dövl t Komit si Bak , Ça o lu, 2006, 208 s. 4. Az rbaycan Diasporu Ensiklopedik m lumatlar toplusu. Bak , «S S-2012», 2012, 654 s. 5. liyev Z. Dünya diasporalar . Bak , Qism t, 2005, 349 s. 6. liyev Z. Diaspor: izahl sözlük v m lumat kitab Bak , Yurd, 2007, 376 s. 7. liyev Z. «Türkdilli xalqlar n diasporalar ». B. Adilo lu, 2009, 296 s. 8. Qas mova A. AB -da Az rbaycan milli-m d ni m rk zl rin yaranmas . Elm v H - yat Jurnal , 31, 2012, 38-40 s. 9. http:// www.diaspora.gov.az 10. https://az.wikipedia.org /wiki/xocal soyq r m 11. http://az.wikipedia.org/wiki/Az srbaycan_ diasporu 31/07/10/ 12. https://www.wikipedia.az//Amerikal _az rbaycanl lar 13. http://www.amerikaninsesi.org/content/us-texas-azeri-diaspora-res…
222 lmi s rl r 61-ci cild
A.R Z R H [ U [ Q [ I \ H ^
(R
H ! ! ! F W^F, !, F . T I F F W^F, - ! .
A.Mammadova THE HISTORY OF THE FORMATION THE AZERBAIJANI DIASPORA AND LOBBY ORGANIZATIONS IN THE UNITED STATES
SUMMARY
In the article has been noticed the history of the formation of Azerbaijani diaspora and lobby organizations in the U.S.A and their stages of development, as the main goal of our United States immigration process and at the same attention and care as a result of the article Heydar Aliyev of Azerbaijan diaspora and lobby community in the United States and many developed and organized troops and the roots of ancient history, national traditions, our culture is to represent.
223 XVIII SR N SONU – XIX SR N BA LAN.ICINDA AZ RBAYCANDAKI DAX L V ZIYY T V RUS .ALININ BA LANMASI
Aytac MURADOVA *
Açar sözl r: v ziyy t, Rusiya, Az rbaycan, xanl q, i al : !, !, F , o, ! Keywords: situation, Russia, Azerbaijan, khanate , occupation
XIX srin ba lan c nda Az rbaycan natural t s rrüfat n v feodal p rak nd liyinin hökm sürdüyü çoxlu xanl qlardan, sultanl qlardan v azad icmalardan ibar t aqrar bir ölk idi. A a M h mm d ah n v qraf Zubovun da d c yürü l ri, ard -aras k silm y n ara müharib l ri, vahid siyasi v iqtisadi m rk zin olmamas ölk ni taq td n salm v ümumi in- ki af xeyli l ngitmi di. kili Hac Ç l binin, qubal F t li xan n v qaraba l brahim xa- n n ölk ni birl dirm k c hdl ri mü yy n u ur qazansa da mümkün olma- m v bu parçalanma ölk nin siyasi v iqtisadi inki af na xeyli mane ol- mu dur. N tic d h rbi c h td n z ifl mi v kiçik feodal dövl tl r bö- lünmü Az rbaycan n güclü qon ular t r find n z bt olunmas na real z - min yaranm d . Öz m nafeyini sas tutan xanlar n inki bir dövl t hal n- da birl m k ist mir, ksin bir k nd üstünd bel qanl müharib l r edir- dil r. ran ah ndan as l olduqlar vaxt bu birl m nin «dad n » gör n xanlar heç kimd n as l olma ist m yib müst qilliyi daha üstün tuturdu- lar. N tic d XIX yüzilliyin vv ll rind öz müst qillikl rini qoruyub saxlamaq üçün Rusiya il laq yaradan, bu ölk d n köm k alma a çal - an Az rbaycan xanlar az qala “xalq q hr manlar ”, eyni m qs d üçün Qacarlar ran v Osmanl dövl tin müraci t ed n Az rbaycan xanlar is “xalq dü m ni”, “ ran v Türkiy casuslar ” kimi t qdim olundular. Bel - c , h m tariximiz t hrif olundu, h m d ran v Osmanl dövl ti il laq - l r tariximizin öyr nilm si üz rin yasaq qoyuldu. Rus i al r f sind Az rbaycanda Quba, Qaraba , G nc , ki, irvan, Bak , D rb nd, Tal ,
* Muradova Aytac Feyzulla q z – AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitunun doktorant
224 lmi s rl r 61-ci cild r van, Naxç van, Maku, Xoy, rd bil, Qarada , Mara a, Urmiy , Souc- bulaq xanl qlar , Qazax, m ddil, Borçal , lisu, oragil, P mb k sultan- lar v Car-Balak n azad icmalar mövcud idi. Bir çox mü llifl r imali Az rbaycan xanl qlar ndan dan ark n r van xanl ndan yan keçirl r. Amma slind Türkm nçay müqavil sin kimi Az rbaycan n t rkib hiss - si olmu bu xanl q el c d öyr nilm lidir. Eyni zamanda r van xanl na daxil olan oragil v P mb k sultanl qlar . Bu sultanl qlar n r van xanl - na m xsus olmas Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyas n n Aktlar nda (QAKA) v ba qa mü llifl rin s rl rind d t sdiq edilmi dir. M lumdur ki, yuxar da ad ç kil n müqavil d n sonra r van xanl sas nda Erm - ni vilay ti t kil edildi. Ta q dimd n Az rbaycan torpaqlar olmu Qa- zax–Borçal sultanl il Nadir ah t r find n gürcü çar n n idar çiliyin verilmi di [1. s-39-40]. lb tt dövl t daxilind bu cür razi d yi ikliyi- nin Nadir ah üçün heç bir f rqi yox idi. Amma bu h r k t Az rbaycan böyük bir razid n m hrum etdi. H mi G nc y m xsus olmu m d- dil sultanl is gürcü çar II rakli t r find n z bt olunmu du [2. s448]. H min razinin geri qaytar ld n qeyd ed n A.Bak xanov «Gülüstani- r m» s rind yaz r: «F t li xan II raklini mkir çay sahilin görü d v t edir v bu görü ün n tic si olaraq Gürcüstana keçmi m ddil mahal G nc y qaytar l r» [3. s168-169].Lakin görünür h min görü d n az sonra F t li xan n v fat etm si raklini öz fikrind n da nd r r. Bununla bel G nc xan m ddili öz razisi hesab edirdi. XVIII-XIX srin hüdudlar nda Az rbaycan n daxili v beyn lxalq v ziyy ti çox mür kk b idi. vv l ki, sonra is Quba xanlar n n Az r- baycan torpaqlar n öz xanl qlar traf na birl dirm k, vahid Az rbaycan dövl ti yaratmaq c hdl ri bo a ç xd . Buna bir t r fd n ölk nin sosial- iq- tisadi inki af n n geriliyi , dig r t r fd n is xarici istilalar , ah ran n v Çar Rusiyas n n bu yerl ri l keçirm k üçün Az rbaycana yürü l ri ng l tör dirdi. Ayr -ayr xanl qlar n hakiml rinin d yaln z öz xsi m nafel - rind n l ç km k ist m m si, öz xanl n qoruyub saxlamaq namin bir- birin güz t getm m si d bu i sasl sur td mane oldu. Bel bir raitd ah ran n v çar Rusiyas n n i alç planlar na qar dura bil c k vahid bir qüvv yox idi. H l I Pyotr dövründ ba lam , II Yekaterina zaman davam etdirilmi Az rbaycan l keçirm k c hdl rind n sonra
225 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu XIX yüzilliyin la ba lan c nda çar Rusiyas bütün Zaqafqaziyani tutmaq planlar n h yata keçirm y haz rla rd . Bu dövrd Az rbaycan razisi x rda feodal dövl tl rin parçalan- m d . Qon u xanl n razisini l keçirm k u runda xanlar aras nda ard -aras k silm y n ara müharib l ri, feodallara ölk halisinin böyük ks riyy tini t kil ed n k ndlil r aras nda sinfi ziddiyy tl rin gücl nm - si, iqtisadi t n zzül Az rbaycan n daxili v ziyy ti üçün s ciyy vi hal idi. Rusiyan n C nubi Qafqaz bar sind ki i alç niyy tl ri, ran i alç lar n n viranedici yürü l ri v ziyy ti daha da a rla d r rd (4, s.13). Q rbi Avro- pa dövl tl ri v Rusiya yeni - yeni müst ml k l r ld etm k u runda mübariz ni daha da gücl ndirmi di. Zaman keçdikc dünyan n bölü dü- rülm si u runda mübariz daha da idd tl nirdi. Bel bir raitd "..... z if inki af etmi ölk l r, xüsusi il h dsiz t bii s rv t v böyük strateji co - rafi mövqey malik Az rbaycan r qab t ed n dövl tl r aras nda ba l ca obyektl rd n biri idi [5. s.13]. XIX srin vv ll rind Rusiyan n xarici siyas tind c nubi Qafqaz mühüm yer tuturdu. alç l q siyas ti yürüd r k imperiyan n razisini ge- ni l ndir n v xalqlar sar t alt na alan çar Rusiyas C nubi Qafqazda da öz planlar n h yata keçirm k üçün geni haz rl q i l ri görürdü. V bu ha- z rl q Gürcüstan n Rusiyan n himay sin q bul olundu unu elan ed n 1800-ci il 18 dekabr manifesti il ba a çatd . Bununla da C nubi Qafqazda f al h rbi müdaxil nin sas qoyuldu v rqi Gürcüstan c nubda yeni torpaqlar l keçirm y çal an çar Rusiyas n n h rbi istinadgah na çevril- di. El «Qafqaz n v Zaqafqaziyan n q ti i al Gürcüstan n birl dirilm - sind n sonra ba land ». Rus qo unlar n n ilk d st si general-mayor Lazarevin ba ç l q etdi- yi 17 yeger alay h l manifest elan edilm zd n qabaq, 1799-cu il noyab- r n 27-d Tiflis daxil olmu du. Bu vaxt art q mülki mü avir Kovalenski d Gürcüstanda idi [2. s.455]. 1800-ci ilin iyulunda is I Pavel Gürcüstan- dak qo unlar n gücl ndirilm si haqq nda f rman verdi. Ba qa bir f rman- la is mülki i l r Knorring , h rbi i l r is Lazarev h val edildi. Çarizm «strateji v iqtisadi mövqeyin gör Az rbaycana böyük h miyy t verir- di».Müxt lif xanl qlardan, sultanl qlardan v azad icmalardan ibar t olan Az rbaycan Gürcüstan n Rusiyaya birl dirilm sil n h ng imperiyan n güclü v t crüb li ordusu il üz-üz dayanm oldu. Hökm sür n feodal
226 lmi s rl r 61-ci cild p rak nd liyi, güclü dövl tin yoxlu u Az rbaycan n h rbi qüdr tini xeyli sars tm d . Xanlar aras nda birliyin olmamas , müxt lif meyllilik siyasi v ziyy ti daha da a rla d rm d . Bütün bunlar imali Az rbaycan i al etm y haz rla n çar Rusiyas n n xeyrin idi. Çar manifesti 1801 – ci il fevral n 16 – da Tiflisd xalqa oxundu v halisinin ks riyy tini az rbay- canl lar t kil ed n P mb k, Qazax, Borçal v m ddil sultanl qlar n n Gürcüstan n t rkibind Rusiyaya birl dirildiyi b yan edildi [2. s.372]. Bununla da Az rbaycan n çar Rusiyas t r find n i al n n sas qoyuldu. Bu yerli halinin, el c d r van v G nc xanlar n n k skin naraz l na s b b oldu. Borçal v Qazaxda h yacanlar ba land . Lazarev qazaxl lara m ktub yazaraq onlardan gürcü qo unla g lib David ita t göst rm yi t - l b etdi, ks t qdird güclü qo unla g lib c zaland raca n bildirdi [7. QAKA-s n d 782]. r van xan n n müraci ti il 6000 p mb kli öz k ndl rini t rk ed - r k r vana p nah g tirdi [6. s.402]. Eyni zamanda r van xan öz nüma- y nd sini Lazarevin yan na gönd r r k P mb k vilay tinin ona m xsus oldu unu v bu haqda ah n f rman oldu unu bildirdi. H mçinin r van xan Naxç van xan il birlikd qo un toplayaraq ruslar P mb k burax- mamaq q rar na g ldil r [6. s.403]. P mb kd h yacanlar yat rmaq üçün general Lazarevin ba ç l q etdiyi qo un hiss l ri 30 iyunda P mb k g ldi [8. QAKA-s-799]. Eyni zamanda o r van xan na m ktub yazaraq p m- b klil rin geri qaytar lmas n t l b etdi, ks t qdird rus imperatorunun q z bin g l c yini bildirdi [9. QAKA-s-800]. Gürcü ahzad si David P mb ki xana güz t getdiyini bildirdi v r van xan na ruslara tabe ol- mama tövsiy etdi. Bunu o Gurcustan n i aldan sonrak a r v ziyy ti il sasland rd . H mçinin gürcü ahzad l ri David, Vaxtanq, Yulon v Aleksandr Gürcüstan ruslardan t mizl m k üçün r van xan ndan köm k ist dil r. Lakin bunlar qulaq ard na vuran ruslar dem k olar ki, bütün 14 k ndin halisini geri qaytard lar. Bu razil rd h mi lik möhk ml nm k v halini ita td saxlamaq üçün P mb kd 3 rota yerl dirildi. Gürcüstanla birlikd m ddil sultanl n n da Rusiyaya qat ld - n e id n yerli hali oran t rk ed r k G nc xanl na p nah g tirdi. m- ddild olan 2300 ail d n t xmin n 1900-ü oran öz a alar id birlikd t rk etdi. Bunun qar s n almaq v «sakitliyi» b rpa etm k üçün 1801-ci ilin iyununda Lazarev m ddil Solomon Avaldov ba da olmaqla qo un
227 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu gönd rdi. G nc xan Cavad xan öz nümay nd sini Lazarevin yan na gön- d r r k ondan rus qo unlar n n m ddild n getm sini t l b etdi. Eyni zamanda o, Knorring m ktubla bildirdi ki, m ddil ta q dimd n G n- c y m xsus olmu dur: « m ddili heç kim biz verm yib v ona gör d onu bizd n alma a v ya ba qas na verm y heç kimin haqq yoxdur. 700 ildir ki, m ddil torpa m nim n slim m nsub olmu v biz qulluq etmi dir» [10. QAKA s n d 819] . I Pavel 1801-ci ilin yanvar nda Gürcüstan çarl n n Rusiyaya bir- l dirilm si haqq nda manifest verdi. Ancaq o, sui-q sd n tic sind öldü- rüldü. Rusiyada I Aleksandr (1801-1825) çar oldu. Transqafqaz ölk l ri böyük sars nt qar s nda idi. Aleksandr hakimiyy t g ldikd n sonra ikin- ci d f , 1801-c il sentyabr n 12-d Gürcüstan n Rusiyaya birl dirilm si haqq nda manifest v Knorrinqin ad na f rman verdi. Ba komandan Knorring gönd ril n h min f rmanda deyilirdi: «... traflar n hakiml ri v xalqlar il münasib tl ri saxlamaqla yana , Rusiyan n himay sind olmaq ist y nl rin say n art rmaq laz md r. Xüsusil r van, G nc , ki, irvan, Bak v ba qa xanl qlar c lb etm k laz md r, çünki onlar n üz - rind h l Baba xan n (F t li xan n) hakimiyy ti möhk ml nm mi dir, buna gör d haz rk v ziyy td onlar öz t hlük sizlikl ri üçün, lb tt , Rusiyaya meylli olacaqlar» [11. QAKA, I cild, s n d, 548]. rqi Gürcüstanla birlikd Az rbaycan n Qazax, Borçal v m - dil sultanl qlar da Rusiyaya qat ld . Az rbaycan torpaqlar bar d yeni Rusiya çar n n siyas ti onun ayr ca bir göst ri ind bu kild bildirilm k- d idi: " traf hökmdarlar v xalqlarla laq saxlayaraq, Rusiya t r fdarla- r n n say n art rma a çal mal , xüsus n h l Baba xan n (F t li ah n) hakimiyy ti alt na dü m mi v buna gör d , bel bir raitd lb tt , özl rinin t hlük sizliyi namin Rusiyaya daha çox meyl göst r c k r - van, G nc , ki, irvan, Bak v ba qa xanl qlar n xanlar n t r fimiz c lb etm li".
M NB L R V D B YYAT: 1. O P , SPb., 1805, s.39-40. 2. G U.I. ! P 1722 1803. WU., 1869, .II, 601 . 3. Bak xanov A.Gülüstani- r m s ri, s.168-169 4. Az rbaycan tarixi VII cildd IV cild (XIX sr) 500 s
228 lmi s rl r 61-ci cild
5. yukurzade G.B. Qosudarstvennoe ustroystvo Karabaxskoqo xanstva v XVIII v. M. 1947 (Avtoreferat). 6. S.Z. N ! P . 3,4,5. WU. 1886-1888, s.372. 7. QAKA, I cild, s n d 782 8. QAKA, I cild, s n d 799 9. QAKA, I cild, s n d 800 10. QAKA, I cild s n d 819 11. QAKA, I cild, s n d, 548
R . H U Q H \ XVIII – ] Q XIX H H ] Q U \
(R
H XVIII - XIX - ! P F . T F ! - . [ F ! ! . W ! P N T X , . M I! , , F .
Muradova A. INTERNAL SITUATION OF AZERBAIJAN IN THE END OF XVIII CENTURY- BEGINNING OF XIX CENTURY AND STARTING OF RUSSIAN OCCUPATION
SUMMARY
In the end of XVIII century- beginning of XIX century in such contradictory and unstable international situation in the Southern Caucasus, its issues, especially the issue of Azerbaijan has a great importance. Absence of unified Azerbaijan state also showed itself in foreign policy. Azerbaijani khanates cannot demonstrate a common position for their preservation, on the one hand they gravitated towards Iran and Turkey, on the other towards Russia. Occupation of Ganja, following successes of the Russian troops played a significant role in the invasion of Azerbaijani khanates.
229 ERM N L R N C NUB QAFQAZA KÖÇÜRÜLM S N N MAL AZ RBAYCAN V AZ RBAYCANLILAR ÜÇÜN N T C L R
Musa M RCANLI *
Açar sözl r: Erm nil rin Qafqaza köçürülm si; “Böyük Erm nistan” prob- lemi; “kils -partiya-diaspor” erm ni triadas ; erm ni etnosu. : ! P , «H F - », ! ! « - !- », - ! Keywords: resettlement of Armenians to the Caucasus, a problem of "Great Armenia", the Armenian triad "church-party-diaspora", the Ar- menian ethnos.
UOT 94 (479.24) Rusiya imperiyas 1917-ci ild süqut etdikd n sonra erm nil rin “kils -partiya-diaspor” triadas daha vv l Anadoluda dörd d f (IV, VI, XI, XIV srl rd ) b rq rar olub ld n getmi erm ni dövl tçiliyini b rpa etm k üçün fürs t qazand . Bu d f h min dövl tçiliyi C nubi Qafqazda - Az rbaycan n keçmi Naxç van v r van xanl qlar n n torpaqlar nda b r- q rar etm k ans yarand . H l 1828-ci ild Rusiya imperatoru I Nikola- y n f rman il h min l v edilmi xanl qlar n razisind “Erm ni vilay - ti” qurulmu du. Buraya Osmanl v ran erm nil ri müt kkil qaydada v kütl vi kild köçürülm y ba lad . 1849-cu ild vilay t Rusiya impe- riyas Qafqaz cani inliyinin r van quberniyas na çevrildi. Rusiya imperiyas 1917-ci ild da ld qdan sonra C nubi Qafqazda meydana g l n az rbaycanl , gürcü v erm ni müst qil siyasi qurumlar t r find n Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikas formala d r - l r. 1918-ci ilin may nda onun süqutundan sonra imali Az rbaycanda Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti (AXC), gürcü torpa nda Gürcüstan Demokratik Respublikas , keçmi r van xanl n n razisind is erm ni Ararat Respublikas qurulur. Bununla da Qafqazda ilk d f olaraq erm ni dövl tçiliyi meydana g lir.
Musa M RCANLI ( smay lov) - RS jurnal n n ba redaktoru 230 lmi s rl r 61-ci cild Ararat Respublikas n n nümay nd hey ti h min dövrün reall qlar na saslanaraq Birinci dünya müharib sinin n tic l ri il ba l ça r lm Paris sülh konfrans na olduqca q rib bir siyasi-co rafi x rit t qdim etdi. Onlar “d nizd n d niz Böyük Erm nistan” iddialar n faktiki olaraq b rpa etdi- l r. Gürcü alimi akademik .A.Cavaxi vilinin t birinc , bu “fantastik x ri- t ” Qara, X z r v Aral q d nizl ri aras ndak torpaqlar , y ni imali v C - nubi Az rbaycan , Gürcüstan v rqi Anadolunu hat edirdi (15). H min dövrd ba ver n hadis l rl laq dar Az rbaycan n r van xanl n n paytaxt olmu r van h rinin 1918-ci ilin may nda bird n- bir Ararat Respublikas n n paytaxt na nec çevrilm si m s l sin toxun- maq yerin dü r. H min tarixi akt yaln z Az rbaycan Xalq Cümhuriyy - tinin xo m ram n tic sind ba verib (11). Göründüyü kimi, Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin v Ararat Res- publikas n n müst qilliyi elan olunduqdan sonra ert si gün Az rbaycan Milli uras Erm nistan Milli uras na h qiq t n d ahan h diyy edir. El h min gün bu xo m raml add m Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti Na- zirl r uras n n s dri F t lixan Xoyskinin xarici i l r naziri M mm d H - s n Hac nskiy verdiyi direktivl t sbit edilir: “Erm nil rl olan bütün mübahis l rimiz son qoymu uq, onlar ultimatumu q bul ed c k v mü- harib y son qoyacaqlar. Biz r van onlara güz t etdik” (12). Lakin erm ni t r fi Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin bu add m n layiqinc d y rl ndirm di. Erm nil rin Az rbaycana qar razi iddialar - na bu yolla son qoymaq mümkün olmad . Ararat Respublikas üst lik Naxç van n da onlara verilm sini t kidl t l b edirdi. Lakin tezlikl C nubi Qafqaz RSFSR-in XI Q rm z Ordusunun gücü il sovetl dirildi v Az rbaycan SSR, Gürcüstan SSR v Erm nistan SSR aras ndak bütün razi v dig r mübahis l r s ngidi. Sovet hakimiyy tinin ilk ill rind r van n Az rbaycan razisin iddialar n n qar s n almaq üçün Bak Az rbaycan SSR-in t rkibind DQMV-nin yarad lmas na raz l q verdi. Az rbaycan n orta v ali m kt b- l rind erm ni bölm l ri f aliyy t göst rir, erm ni dilind q zet, jurnal v kitablar d rc edilirdi. Bak da 200 mind n art q erm ninin ya ad Er- m nik nd adl abad bir q s b m l g lmi di. Paytaxt n m rk zind Sun- dukyan ad na erm ni teatr f aliyy t göst rirdi. Erm nil r Az rbaycan KP
231 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu MK-n n katibl rind n tutmu nazirl r q d r v daha a a s viyy l rd hakimiyy t strukturlar nda müxt lif m sul v zif l rd çal rd lar. Apard m z ara d rma il laq dar bir neç m qama diqq t yetir k. 1. Erm ni ünaslar n inadla “Arsax” adland rd qlar Da l q Qaraba Az rbaycan n z li torpa d r (4). Onu da qeyd etm liyik ki, “Arsax” to- ponimi alban m n lidir. Qafqaz Albaniyas n n dill rind n biri olan Qaf- qaz ail sin m xsus müasir udi dilind “arsesun” feli “oturmaq, yl - m k” dem kdir. Bu fel formas ndan “arsi” (“oturaq h yat t rzi keçir n in- san v ya insanlar”) sözü m l g lib (13, s.48; 18, s.435). “Arsi” kökü v -ax sonlu undan m l g l n “Arsax” toponimi d bu s rada dayan r. Bel likl , “Arsax” çoxluq hal (topluluq) kilçisi vasit sil yaranan topo- niml rd n biridir. Haz rda Qafqazda -ax, -yex, -ix, -ux, - x, -yux formantl onlarla to- ponim m lumdur. Onlar m hz Qafqaz dill ri üçün s ciyy vidir [270]. M - s l n: Adi-yux, Az- x, Ans-ux, Botl-ix, Darb-ax, Datt- x, Cin-ix, Dusr-ax, Qaz kum-ux, Kar-ax, Kass-ax, Kum-ux, Kafirkum-ux, Kur-ax, Mar-ux, Matr-ax, Mikr-ax, Mos-ax, Nedr-ax, Neçens-ux, Neçeps-ux, Ob-ox, Psed- ex, Surx-ax, Tab-ax, Tep-ux, Ukr-ux, Ur-ax, Urkar-ax, Ur-ux, Xaar-ax, Xi-ax, Hind-ax, Xunz-ax, Tsatan-ix, Çir-ax, in-ax... Az rbaycanl lar n cdadlar ndan olan alban q bil l rinin, o cüml d n müasir buduqlar n, qr zlar n, l zgil rin, udil rin, x nal qlar n tarix n m skunla d qlar imali Az rbaycanda eyni formal toponiml r bu gün d k mövcuddur: Az- x, Ars-ax, Cimcim-ax, Koxm-ux, Kurm-ux, Mamr-ux, Mu-xax, Sam-ux, ad-ux v s. (30). 2. z li Az rbaycan h ri olan r van tarixi t sadüf n tic sind Ara- rat Respublikas n n t rkibin verilmi dir. C nubi Qafqazda da naklar n pay na dü n v paytaxt kimi n z rd tutulan yegan h r olan Aleksan- dropol (haz rda Erm nistan Respublikas n n Gümri h ri) 1918-ci ild Osmanl ordusu t r find n l keçirilm s ydi, erm nil r ç tin ki, r vana sahib olard . 3. r van h ri heç d erm ni h ri Erebuni ( rpuni, repuni, er-bu-ú- ni – q dim h r) deyildir. Xarabal qlar müasir r van n k nar ndak Arin-Berd t p sind yerl n v urartular n istehkam m nt q si kimi n z rd tutulan Erebuni h rinin sas e. . 782-ci ild Urartu çar I Argi - ti t r find n qoyulub. Bu h rin müasir r van n lap yax nl nda yerl -
232 lmi s rl r 61-ci cild m sind n, h mçinin “Erebuni” v “ r van” sözl ri aras ndak mümkün etimoloji laq sind n ç x ed r k bu h ri tez-tez r vanla eynil dirir- l r. Halbuki indiki r van n oldu u razid e. . IV srd n eram z n III s- rin d k h r hans h miyy tli m sk nin mövcudlu una d lal t ed n m lumatlar yoxdur. 4. T qrib n 100 il önc , I Dünya müharib sind n bir q d r vv l n tan nm erm ni mill tçi- ovinistl rind n biri v Bak bol evikl rinin lide- ri S. aumyan yaz rd : “Mill tl r bir-birin o d r c d qar b ki, milli fe- derativ muxtar vilay tl rin asanl qla t sis edil bil c yi milli razil r art q mövcud deyil” (32, s. 25). Bununla bel , 1923-cü ild erm nil rl az r- baycanl lar aras nda “milli bar q v sülh”ün qorunub saxlan lmas üçün DQMV t sis edildi. Qaraba sindromu kontekstind S. aumyan n n d - r c d haql olmas yaxud yan lmas mühüm deyil. Daha h miyy tli m - s l DQMV-nin, Az rbaycan razisind faktiki olaraq ikinci erm ni döv- l tinin qurulmas n n süni xarakter da d v n tic d t hlük li oldu u gerç yidir. Sonrak hadis l r, y ni qondarma Da l q Qaraba Respublika- s n n elan edilm si, Erm nistanda ya ayan az rbaycanl lar n did rgin sa- l nmas , Az rbaycan razisinin 20 faiz q d rinin i al buna d lil oldu. N tic olaraq meydana g l n qondarma “Da l q Qaraba respublikas ” h rbi bünövr üz rind dayan r. Napoleon Bonapart vaxtil demi di: “Süngü il çox ey etm k olar, lakin onun üstünd oturmaq olmaz”. 5. Da l q Qaraba problemin g ldikd is , onun h llind , lb tt , geosiyasi amilin rolu böyükdür. Art q xeyli müdd tdir ki, xarici aktorlar n Qaraba , ümumiyy tl Qafqaz traf nda mür kk b oyunu gedir. Bu oyun AB il Rusiya aras nda Qafqaz meqaregionunu öz t sir dair sin salmaq u runda apar lan a kar r qab tdir. Moskva üçün bu region c nuba, “Bö- yük Yax n rq” , “isti d nizl r” , M rk zi Asiyaya aç lan qap d r. AB üçün d Qafqaz eyni h miyy t da y r. Çünki “böyük ahmat lövh si”nin siyasi, iqtisadi, neft, qaz, h rbi, ticar t-n qliyyat v geostrateji sistemind getdikc daha böyük rol oynayan Asiya - Sakit okean regionuna mühüm tranzit d hlizi m hz Qafqazdan keçir. Dig r oyunçular Avropa ttifaq , ran, Türkiy , Çin, Hindistan, Pakistan, r b ölk l ri, Yaponiya, C nubi Koreyad r. Bu aktorlar n ks riyy ti gizli, cüzi hiss si is ffaf oyun apa- r r. M hz buna gör Erm nistan n da, Az rbaycan n da AB v Rusiya, h mçinin Q rbi Avropa v ran, Türkiy , r b dünyas , Çin, C nub- rqi
233 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Asiya ölk l ri kimi strateji h miyy t malik aktorlar n böyük geosiyasi oyununun girovlar na çevrildikl rini ehtimal etm k mümkündür. Yuxar da qeyd edil nl rd n ç x ed r k, Erm nistan - Az rbaycan, Da l q Qaraba münaqi si traf ndak siyasi iqlimin h l lik dumanl oldu u q na tin g lm k olar. Buna müvafiq olaraq h m daxili, h m d xarici amill ri özünd üzvi sur td birl dir n Qaraba sindromu h l uzun müdd t özünü büruz ver c k. Eyni zamanda bel bir n tic n inki Erm nistan - Az rbaycan, Da l q Qaraba münaqi si il ba l v ziyy t , h mçinin onunla bu v ya dig r kild laq dar olan dövl tl r bilavasit yaxud dolay yolla amil edil bil r. Çünki bu problem h m siyasi- razi, h m d etnik-dini xarakterlidir. Bu nöqteyi-n z rd n a a dak amill ri qeyd etm k mümkündür: münaqi t r fl ri olan ölk l rin c miyy tl rin- d ba ver n daxili prosesl r; sas xarici aktorlar n – böyük dövl tl rin t - siri; münaqi t r fl ri il h ms rh d olan iri regional dövl tl rin mövqe- yi; geosiyasi oyunçular n Qafqaz u runda r qab ti. H qiq t n d Erm nistan - Az rbaycan, Da l q Qaraba münaqi si- nin h llinin as l oldu u birinci d r c li amil sas xarici aktorlard r. Son n tic d sülhün ba lanmas yaxud döyü m liyyatlar n n yenid n ba lan- mas m hz onlar n q rar na ba l d r. Çünki Erm nistan - Az rbaycan, Da l q Qaraba problemi h qiq t n geosiyas tin t rkib hiss sidir. Eyni zamanda hesab edilir ki, dünyada Erm nistan - Az rbaycan, Da l q Qara- ba münaqi sin b nz y n t qrib n 50 situasiya mövcuddur. slind bu münaqi l r bilavasit t r f ölk l rin i tirak olmadan nizamlan r, çünki n adi dan qlar prosesi bel beyn lxalq tribunalardan istifad ed n bö- yük v iri regional dövl tl rin r qab t meydan na çevrilir. Bununla bel , n yax n qon ular, xüsusil d Erm nistan n “mütt fiq”i ran slam Res- publikas v Az rbaycanla qarda dövl t olan Türkiy Cümhuriyy ti d k narda qalm r. H l 2006-c ild Tehran “Qaraba probleminin nizamlanmas tra- f nda ged n siyasi prosesl rin inki af na mü yy n maraq” ifad etmi di. Bu, özünü iki ölk nin diplomatlar v siyasi xadiml ri aras nda m s l tra- f nda vaxta r apar lan m sl h tl m l r klind büruz verdi (28, s.85). R smi Ankara is 2009-cu ilin oktyabr nda r vanla “Erm nistan Respublikas il Türkiy Cümhuriyy ti aras nda diplomatik laq l rin qu- rulmas haqq nda” v “Erm nistan Respublikas il Türkiy Cümhuriyy ti
234 lmi s rl r 61-ci cild aras nda ikit r fli münasib tl rin inki af haqq nda” adl mühüm s n dl r imzalad . H tta erm ni t r finin t kidi il h min s n dl rd n Erm nistan- Az rbaycan, Da l q Qaraba münaqi si il ba l müdd alar ç xar ld . Yuxar da qeyd olunanlarla laq dar sl n qafqazl olan, Qafqazdak h m beyn lxalq, h m d regional v ziyy t yax b l d olan q rbli ekspert A.G. Avtorxanovun obyektiv fikrini xat rlatmaq yerin dü r. Onun sözl - rinin Erm nistan-Az rbaycan, Da l q Qaraba münaqi si il bilavasit ba l olmas r mzi xarakter da y r: “Erm nistan n faci si Qaraba n 1923-cü ild Stalin t r find n Az rbaycan n t rkibin daxil edilm sind deyil, Qafqaz n müst qil milli respublikalar n n 1920-ci ild Lenin t r fin- d n Q rm z Ordunun süngül ri vasit sil i al v ilhaq edilm sind dir” (5, s.393). Erm nil rin Qafqaza kütl vi kild köçürülm sind n (XIX srin ilk otuz ili) vv l regiondak v ziyy t nisb t n sabit idi. Rusiyan n yerli idar etm sistemini nizamlamaq m qs di il 1786-c ilin yanvar nda Qaf- qaz cani inliyi t sis edildi (17; 29). 1799-cu ild Vladiqafqazdan Tiflis - d k Daryal d r si boyu sal nan “H rbi gürcü yolu”nun aç lmas da Rusi- yan n Qafqazdak mal-dövl tinin daha etibarl qorunmas na rait yaratd . Rusiya imperiyas n n regionda sonrak h rbi-siyasi f all yeni u urlarla v razi ilhaqlar il yadda qald . XIX srin ilk otuz ili rzind C nubi Qafqaz tamamil istila ed n Rusiya imperiyas buradak az rbaycanl lara v gürcül r aid dövl t qurumlar n ortadan qald raraq v zind quberni- yalar v q zalar t sis etdi. Eyni zamanda Rusiya Osmanl v ran erm ni- l rinin Qafqaza müt kkil qaydada kütl vi köçürülm sin ba lad . Onlar sas n yerli müs lmanlar n, daha do rusu az rbaycanl lar n v Ax sxa türkl rinin ya ad qlar razil rd yerl dirilirdi. C nubi Qafqaza böyük erm ni kütl sinin köçürülm si onlar n r h- b rl ri t r find n “d nizd n d niz böyük Erm nistan” iddialar n n yeni- d n günd m g tirilm sin t kan verdi. Erm nilik bu ideyan m hz sözü- ged n bölg d h yata keçirm k niyy tind idi. Öz növb sind , Rusiya imperiyas öz erm ni mütt fiql rini h m Qafqazda, h m d region u run- da mübariz d sas r qibl ri olan Osmanl dövl ti v rana qar istifad etm kd maraql idi. M hz bu s b bd n Rusiya “d nizd n d niz böyük Erm nistan” iddias n öz m nafeyi ç rçiv sind sözd d st kl m y , lakin onun gerç kl m si üçün heç bir s y göst rm m y raz idi.
235 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu “Böyük Erm nistan” problemin retrospektiv n z r salaraq xat rla- daq ki, t qrib n 100 ildir ki, Rusiya imperiyas da l b, ondan bir q d r sonra Osmanl dövl ti süqut edib, art q SSR d mövcud deyil, “d nizd n d niz böyük Erm nistan” xülyalar is h l d ya ay r. Bu plan n t s- sübke l ri onlar c zb ed n il m maddil dirm k c hdl rind n l ç k- mirl r. Bunun n tic l rind n biri erm nil rin indiki qon ular na qar iddialar d r. Münaqi l r d bundan ir li g lir, çünki h r hans raziy kö- çürüldükd n sonra erm ni ünaslar h min torpaqlar n z ld n erm nil r m xsuslu unu sübuta yetirm y giri irl r (9, s.107-108; 20,f.4/2; 31, s.175). Bel ki, erm niliyin ba bil nl ri “yiy l nm k qanuni sahibliyin onda doqquzu dem kdir” prinsipini r hb r tuturlar. Bununla laq dar “kils -partiya-diaspor” erm ni triadas n n onillik- l r boyu standart kild riay t etdiyi, sindrom h ddin çatan davran üsulunu xarakteriz ed n 1918-1920-ci ill rin hadis l rin n z r salaq. Bel ki, 1918-ci il may n 26-da Zaqafqaziya Demokratik Federativ Res- publikas n süqutundan sonra yarad lm “Da naksütyun” partiyas n n r hb rlik etdiyi müst qil Ararat Respublikas h min il iyun ay n n 4-d Osmanl dövl ti il “sülh v dostluq haqq nda” müqavil imzalad . Müqa- vil nin rtl rin gör bu respublikan n razisi 4.000 ingilis kvadrat mili, y ni t qrib n 10.000 kvadrat kilometr mü yy n olundu (146, s 436; 299, s. 33). Bunlar r van v Eçmi dzin q zalar , y ni Az rbaycan n keçmi r van xanl n n torpaqlar idi. H min ild Birinci dünya müharib sind qalib g l n dövl tl r 1917-ci ild süquta u ram Rusiya imperiyas n n keçmi Qafqaz cani inliyinin Qars vilay tini v r van quberniyas n n bir hiss sini, y ni Az rbaycan torpaqlar n Ararat Respublikas na “h diyy ” etdil r. N tic d Ararat Respublikas n n virtual ölçül ri 17.500 ingilis kvadrat milin , y ni 43.750 kvadrat kilometr çatd r ld (14, s.437). Lakin “bununla kifay tl nm y n da naklar Gürcüstan n t rkibin daxil edilmi Axalkalaki v Borçal razil rin , h mçinin Az rbaycan n t rkib hiss si olan Yuxar (Da l q) Qaraba a, Naxç van diyar na v keçmi Yelizavet- pol quberniyas n n c nub hiss sin iddia etm y ba lad lar (14, s.437). Ona gör d Ararat Respublikas 1918-ci ilin dekabr nda Gürcüstan De- mokratik Respublikas na qar müharib y ba lad . Bu müharib britani- yal lar n müdaxil sind n sonra ba a çatd . Lakin tezlikl r van Az r- baycan Xalq Cümhuriyy tin d qar iki d f i alç müharib apard .
236 lmi s rl r 61-ci cild Yaln z RSFSR-in XI Q rm z Ordusunun C nubi Qafqaza yeridilm si n tic sind h rbi m liyyatlar dayand r ld , amma region faktiki olaraq Sovet Rusiyas n n t rkibin qat ld . Erm nil rin Türkiy Cümhuriyy tin d qar iddialar kifay t q d r ciddidir. Vaxtil rqi Anadoluda yüz minl rl erm ni ya ay b. Erm nis- tanla “dost” olan ran slam Respublikas na qar is heç bir razi iddias ir li sürülmür. C nubi Qafqazda qon ular n razil rin iddialar XX srin ikinci ya- r s ndan etibar n daha geni vüs t alm d r. Qon u dövl tl r qar aram- s z razi iddialar ir li sür n erm ni milli ovinist h r kat 1953-cü ild n davam etm kd dir. 1956-c ild yaranan “V t np rv rl r ttifaq ”n n, h mçinin 1963-cü ild yaranan “Erm ni G ncl r ttifaq ”n n sas m qs di “erm ni dövl tçiliyini tam h cmd b rpa etm k”d n ibar t idi. Bu t rifin hans m nada i l ndiyi v Yer kür sinin m hz haras nda h yata keçirilm - sind n söhb t getdiyi d qiql dirilmirdi. Lakin Az rbaycan, Gürcüstan, Türkiy , h tta Rusiyan n özün qar razi iddialar n n yenid n üz ç x- mas erm nil rin m qs dl rin ayd nl q g tirdi: onlar sadalanan ölk l rin torpaqlar hesab na “Böyük Erm nistan” qurmaq zmind idi. 1945-ci ild AB -dak Erm ni Milli uras “Türkiy nin zor gücün z bt etdiyi torpaq- lar n” Sovet Erm nistan na qaytar lmas n t l b etdi (33, s.60). Bununla ba l 1967-ci ild r vanda qurulan “Milli Birlik Partiya- s ”n n ba l ca t l bi “d nizd n d niz böyük Erm nistan” n b rpas idi. Bel ki, rqi Anadolu, Erm nistan Respublikas , Naxç van, Da l q Qara- ba , Cavaxeti, Borçal , h mçinin Stavropol v Krasnodar diyarlar , Ros- tov v H t rxan vilay tl ri torpaqlar n erm ni bayra alt nda birl dir- m k n z rd tuturdu (8; 33, s.48). T kc rana qar bu gün d k h r hans iddia ir li sürülm yib. Sadalanan razil rin t hvil verilm sini gözl m d n erm ni ünaslar onlar “d nizd n d niz böyük Erm nistan” n tarixi x rit - l rind bu virtual co rafi m kan n t rkibin qatma unutmam lar. Bütün bu ba ver nl ri diqq tl izl y n Kreml d kinci dünya mü- harib sind SSR -nin q l b sind n sonra yaranm v ziyy td n yararlan- maq üçün planlar c z rd . Lakin SSR -nin Hitler qar mütt fiql ri, müs lman rqi, o cüml d n Türkiy il ba l öz planlar olan AB v Böyük Britaniya mövcud siyasi- razi status-kvonun d yi dirilm sin im-
237 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu kan verm dil r. Buna baxmayaraq, erm ni ünaslar indiy d k d rc etdir- dikl ri s rl rd yuxar da sadalanan torpaqlar n “erm nil r m xsuslu- u”nu israrla sübut etm y çal rlar. Bel “t dqiqat”lardan birinin mü llifi akademik Q.A. Kapantsyan sübut etm y çal rd ki, erm ni etnosunun fsan vi cdad Hayk n “yur- du”, “erm nil rin be iyi” olan Hayasa rqi Anadoluda, y ni bu günkü Türkiy razisind yerl ir (19). Türkiy Cümhuriyy tind n heç n qopara bilm y c kl rini d rk ed n erm ni ünaslar ba qa bir ifrata qap ld lar. Onlar indi d rq “üz tutaraq” öz xalqlar n n uzaq keçmi ini Erm nistan SSR- , y ni 1828-ci il d k r van v Naxç van xanl qlar n n mövcud oldu u Az rbaycan n tarixi Çuxur-S d vilay ti v ona biti ik torpaqlara ba lad lar. Erm ni ü- naslar görk mli erm ni co rafiya ünas v tarixçisi, akademik S.T.Yerem- yan n r hb rliyi alt nda “d nizd n d niz böyük Erm nistan” n x rit ba- zas n haz rlay b “X z r-Qara-Aral q d nizl ri” üçbuca nda yerl n tor- paqlara iddia qald rm lar. Bu zaman “d niz” t rifinin ist nil n hövz y , o cüml d n göll r amil olundu u orta sr n n sin m h l qoyulmurdu. Bel ki, böyük fateh Teymurl ngin yanlar ndan olmu , dünya tarixin dair “Zübdat t-t varixi” (“Tarixin qaymaqlar ”) s rinin mü llifi, tan n- m tarixçi v co rafiya ünas Hafiz-i bru (XV sr) yaz rd ki, onun vax- t nda göll r d niz dey rdil r. O cüml d n türkl r indiki Sevana “Göyç d niz”, y ni “Göy d niz” deyirdil r. Ona gör d orta srl r anlay na gör “d nizd n d niz böyük Erm nistan” n yax halda Van - Göyç - Urmiya göll ri üçbuca iç risind ki raziy amil oluna bil rdi (2). Bel likl , “d nizd n d niz böyük Erm nistan” iddias erm nil rin bütün tarixi keçmi i kimi, uzun müdd tdir erm nil rin toplu yadda na yeridilmi dir. M hz bu s b bd n “erm ni tarix ünasl nisb t n uzun tarixi yaz n n sin malikdir v tarixi r vay tl rl yax t chiz edilib” (20, s.165). Odur ki, “Erm nistan tarixi”nin deyil (fikir verin!), erm ni xalq n n tarixinin virtual-mifoloji ax n bir neç m rh l y ayr l r. XIX sr t sadüf ed n birinci m rh l d Anadolu il ba l (mühüm m qamd r!) keçmi in anl oldu unu sasland rmaq c hdi ayd n sezilir. Bu m rh l d erm ni ünaslar h l Qafqaza iddia etmirdil r. S b b d odur ki, Qafqaz Rusiya imperiyas n n t rkibind idi, erm nil rin ks riy- y ti is onun hüdudlar daxilind ya ay rd . El is g r erm ni v t np r-
238 lmi s rl r 61-ci cild v rliyi Rusiyaya “m h bb t”, türkl r nifr t v farslara bit r f münasib t- d n ibar tdirs , dem li, Qafqaza iddialardan l ç km k laz md r. Üst lik, müasirimizin qeyd etdiyi kimi, “Erm nistandak rusp r stlik güclü müs l- man qon ular qar s nda çar sizlik hissind n do ur” (33, s.48). N q d r t ccüblü olsa da, buradan bel bir n tic y g lm k mümkündür ki, g r g l c kd erm niliyin yeni hamisi meydana ç xarsa, onlar Rusiyan t r d- düdsüz “f da” ed c kl r. Halbuki erm ni ünaslar Rusiyan n erm nil rin taleyind oynad rolu çox h miyy tli v lam tdar, h m d birm nal müsb t hesab edirl r. Akademik Ts.P. A ayan bu bar d aç q kild ya- z rd : “Q rb dövl tl rinin köm yin bel ba layan erm ni siyasi xadiml ri uzun v n tic siz axtar lardan sonra, n hay t, min oldular ki, azadl a qovu ma n yegan yolu Rusiyan n yard m d r (6, s.40). kinci m rh l Rusiya imperiyas n n süqutu v erm ni dövl tçiliy- inin heç vaxt mövcud olmad Qafqazda ilk erm ni dövl ti olan Ararat Respublikas n n (1918-1920-ci ill r) qurulmas d r. Bu dövl t r hb rlik etmi “Da naksütyun” liderl ri Qaraba , Z ng zur, Naxç van, Borçal , Samtsxe-Cavaxeti, Tao-Klarcetini l keçirm k üçün Az rbaycanla v Gürcüstanla müharib y giri m kl erm ni xalq n yax n qon ular il qar -qar ya qoymaqdan ç kinm mi l r (1). “D nizd n d niz böyük Erm nistan” xülyas na g ldikd is , bu ideya art q 100 ild n çoxdur ki, erm nil r t r find n müxt lif s viyy l r- d ir li sürül r k bir neç m rh l d n keçmi dir. 1-ci m rh l XIX sr t sadüf edir. H min dövrd erm nil r öz keç- mi “ z m tl ri”ni daha çox e. . II srd mövcud olmu hans sa “n h ng erm ni dövl ti”n gen-bol istinad etm kl sasland rma a c hd göst rirdi- l r. Eyni zamanda erm ni ünaslar Rusiya imperiyas n n t rkibind olan Qafqaza “ l uzatm r”d lar. Erm ni v t np rv rliyi bu gün oldu u kimi, o zaman da Rusiyaya m h bb t v türkl r nifr t üz rind qurulmu du. Qeyd ed k ki, erm nil r üçün siyasi ya am v davran normas na çevri- l n rusp r stlik yaln z I Pyotrun 1722-1723-cü ill rd Qafqaz n X z rbo- yu bölg l rin yürü etm sind n sonra ortaya ç x b (34). 2-ci m rh l 1917-ci ild Rysuya imperiyas n n da lmas v 1918- ci ild Ararat Respublikas n n yaranmas d r. 3-sü is sovet dövrü, y ni 1920-1991-ci ill rdir. H min dövrün vv lind erm ni lobbisinin t zyiqi alt nda RSFSR-in “Türkiy Erm nistan ” il ba l Osmanl dövl tin qar
239 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu r smi iddialar b yan edildi. Onlar n h yata keçirilm si üçün RSFSR-in Xalq Komissarlar Soveti 1917-ci il dekabr n 29-da “Türkiy Erm nista- n ” haqq nda dekret q bul etdi. Sovet Rusiyas 1878-ci ild n Rusiya impe- riyas Qafqaz cani inliyinin t rkibin daxil edilmi Qars vilay tini yeni- d n l keçirm k niyy tin dü mü dü (3). Burada, t bii ki, Osmanl er- m nil rin “qay ” deyil, RSFSR-in imperiya maraqlar ön planda idi. H - min dekret Qars vilay tind ki erm ni halisinin “öz müq dd rat n s rb st t yinetm ” hüququnu b yan ets d , ba l ca m qs d Qars vilay tini Rusi- yan n a u una qaytarmaqdan ibar t idi. Dekretin icras erm ni S. aumya- na h val edildi. Bununla laq dar 1918-ci ild RSFSR-in Mill tl rin l - ri üzr Xalq Komissarl yan nda “Erm nistan M s l l ri üzr Komis- sarl q” yarad ld (10, s. 27-28). “Da naksütyun”un sabiq üzvü, sonradan bol evikl rin t r fin keçmi V. Avanesovun r hb rlik etdiyi bu komis- sarl n f aliyy t h d fl ri Osmanl dövl tinin rq vilay tl ri – Van, Bit- lis, rzurum, Trabzon mü yy nl dirilmi di. 1920-ci ild n sonra Erm - nistan SSR “bütün erm nil rin yegan v t ni” oldu unu b yan ed r k h m imali Az rbaycan torpaqlar na – Arsax v Utiy , h m d “Türkiy Erm nistan ”na iddialar ir li sürür. 1945-ci ild is erm ni lobbisinin d st yi il SSR art q Türkiy Cümhuriyy tin qar razi iddias na l at r. Moskva keçmi Qars vilay tini l keçirib Gürcüstan v Erm nistan SSR- l ri aras nda bölü dürm yi n z rd tuturdu. Lakin 1953-cü ild SSR öz iddialar ndan l ç km li oldu. 4-cü m rh l sovet dövrünün sonu v postsovet dövrünün ba lan c , 1988-1994-cü ill rd Erm nistan n Az rbaycana qar i alç müharib si, qondarma “Da l q Qaraba respublikas ”n n elan edilm si, Gürcüstan er- m nil rinin is Samtsxe-Cavaxeti diyar nda muxtariyy t t l bl ri il s - ciyy l nir. 1991-ci ild n ba layaraq bu gün d k davam ed n be inci m rh l ni f rql ndir n yenilik is ondan ibar tdir ki, erm ni ünaslar erm nil ri Qaf- qaz n avtoxtonlar – yerlil ri elan etmi l r. Bu iddia il “s sl n” hadi- s l r: 1988-ci ild , y ni SSR dövründ ba layan v art q müst qil Erm - nistan Respublikas v Az rbaycan Respublikas n n mövcud oldu u 1994- cü ild ba a çatan Qaraba müharib si v Az rbaycan razil rinin Erm - nistan t r find n i al olunmas ; qondarma “Da l q Qaraba respublikas ”
240 lmi s rl r 61-ci cild elan olunmas ; erm ni i alç lar t r find n z bt edilmi torpaqlardan az rbaycanl lar n zorla did rgin sal nmas ; Gürcüstan n Samtsxe-Cavaxeti v Kvemo-Kartli (az rbaycanl lar n tarix n ya ad Borçal mahal ) qu- berniyalar na erm ni iddialar n n ön plana ç xar lmas ; Rusiya Federasiya- s n n Krasnodar diyar nda ya ayan erm nil r üçün “m d ni muxtariyy t” t l bl rini s sl ndirm kl slind erm nil rin sas strateji t r fda na qar- iddialar n ir li sürülm si. Sadalanan dörd m rh l ni bir neç s ciyy vi c h t birl dirir: “Bir t r fd n h qiqi tarixi hadis l r, dig r t r fd n is onlar n müxt lif m d niyy tl r v n n l r aid tarixi s rl rd yozumu aras ndak q rib laq l r v n hay t, bütün bunlar n kollektiv yadda n formala mas na t siri” (20, s.315-316); “kils -partiya-diaspor” triadas n n t bbüsü v f al yard m n tic sind bu yadda “ b di v irrasional” kil alm d r; m hz bu erm ni triadas erm ni dövl tçiliyinin mövcud olmad raitd erm ni etnosunun kollektiv yadda n formala d ran amil çevrilmi dir; bel bir raitd öncüllük bu triadan n n q dim parças olan, 1600 ild n art q f aliyy t göst r n erm ni kils sin m xsusdur. Erm ni xalq n n etnik yadda , dili, m d niyy ti v tarixinin qoruyucusu qismind yaln z kils qar m za ç x r. M hz bu s b bd n onun bu rolu v xidm tl ri Erm nistan Respublikas Konstitusiyas n n 8.1-ci madd sil v “Erm nistan Respubli- kas il Erm ni Müq dd s Apostol Kils si aras nda münasib tl r haqq n- da” xüsusi Qanunla t sbit olunub (16, s.75; 21). “Da naksütyun”un v er- m ni diasporunun üar, t klif v proqramlar n n erm ni kils sind n qay- naqland buradan ayd n olur. Sadalanan m rh l l ri birl dir n ümumi c h t var: “erm ni tarixi- nin daimi ac s n n qaynaqland fakt odur ki, orta srl rin böyük bir dö- n mi rzind v sonradan 1918-ci il d k erm nil rin müst qil dövl ti de- m k olar ki, olmay b” (33, s.98). Bel likl , [I[ srin otuzuncu ill rind n ba layaraq erm nil r Qaf- qazda v qon u razil rd “d nizd n d niz böyük Erm nistan” qurma a çal r. Lakin bu zaman K. Marks n tarixin m zh k klind t krarlanma- s bar d müdrik sözl ri unudulur. Özü d erm ni t r finin bu f aliyy ti daha çox qanl m zh k y b nz yir. Bununla laq dar görk mli siyas t v dövl t xadimi, publisist v dramaturq, sovet Az rbaycan n n ilk r hb ri N riman N rimanovun sözl -
241 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu rini xat rlatmaqda fayda var: “Yad mdad r, 1917-ci ilin yay günl rinin birind Tbilisid Rami vilinin i ota nda men evikl rin liderl ri Jordani- ya, Gegeçkori v dig rl ri topla m d . Piterd (Peterburqda – mü llif) “Böyük Erm nistan” ideyas n ir li sür n, ba qa sözl , Az rbaycan, Gür- cüstan v az qala Rostova q d r Rusiya razil rini l keçirm k ist y n erm ni mill tçil rinin ç x lar na nec reaksiya veril c yini müzakir et- m y ba lad lar. M nd n soru dular: “Sizin fikriniz n dir?” Cavab ver- dim: “Bunlar bizimkil ri “Böyük Az rbaycan” haqq nda, sizi is “Böyük Gürcüstan” bar d dü ünm y vadar ed c k””. N.N. N rimanovun sözl rin qüvv t ver n görk mli gürcü tarixçisi .A. Cavaxi vilinin a a dak fikri d maraql d r: “1918-ci ild stanbulda Erm nistan n uydurma x rit si çap edilmi di. Burada Qara d nizd n X z r d nizin d k uzanan Erm nistan razisi Samsundan bir q d r rqd Aral q d nizin ç x r, Selevkiyadan v rd bil h rind n bir q d r imal- da keç n x tt üzr bu Erm nistan n s rh di X z r d nizin q d r uzan r. Bu x rit d Batumi, Axalsixe, Msxeta v h tta Tbilisi Erm nistan n hü- dudlar daxilind verilib, Gürcüstan n pay na is yaln z kiçik ensiz zolaq dü üb. Eyni ild stanbulda, ad ç kil n uydurma x rit y sas n, Erm - nistan n yeni x rit si d rc olunub. Burada n h ng dövl t kimi veril n Erm nistan t xmin n eyni konturlarla m hdudla r. Türkiy razisinin böyük hiss si – Trabzon, Ordu, Qeys riyy , Adana, Edessa onun hüdudla- r na daxil edilib. H tta ran n imal hiss si T briz v rd bill (y ni C nubi Az rbaycan – M. .) birlikd Erm nistana m xsus razi kimi göst - rilib. Qeyd edil n uydurma x rit y nisb t n burada Gürcüstana bir q d r art q yer verilib: Qara d nizd onun s rh di Batumid n c nubda, Makria- lid n imalda ba lay r. merxevi Erm nistana aid edils d , Axalsixe Gür- cüstan n t rkibind saxlan l b. Eyni zamanda Axalkalaki Erm nistan n hü- dudlar daxilind göst rilib, buradan imala do ru uzanan s rh d x tti Gürcüstanla Erm nistan aras nda dövl t s rh di kimi t svir edilib. Daha sonra Erm nistan s rh di Mtkvari (Kür çay – M. .) boyunca uzan r v G nc Erm nistana aid edilir. Bu yeni erm ni dövl tinin hüdud- lar n n etnoqrafik prinsip sas n ç kilm diyi a kard r. Sxem tarixi t m l üz rind d qurulmay b, çünki XI srd n sonra siyasi mövcudlu una son qoyulmu Erm nistan n heç vaxt bel s rh dl ri olmay b. X rit t rti-
242 lmi s rl r 61-ci cild batç lar nda sa lam dü ünc d n s r- lam tin bel olmad n söyl m k mümkündür. Erm nistan n hökum t nümay nd l ri erm ni dövl tini gös- t ril n s rh dl r daxilind tan tmaq m qs dil sözüged n x rit ni Birinci dünya müharib sinin n tic l rin dair keçiril n Paris sülh konfrans na t qdim etmi l r... Lakin h r k s Erm nistan nümay nd hey tinin t qdim etdiyi x rit - nin v statistik m lumatlar n uydurma oldu unu d rhal anlad v erm ni- l rin fantastik planlar Fransa, ngilt r v AB t msilçil ri t r find n eti- nas z qar land ... N h ng Erm nistan plan alt-üst olaraq sabun köpüyü kimi yox oldu” (15; 27, s.101-113). Buna baxmayaraq, XXI srd erm nil rin razi i tahas daha da artd . Haz rda q rbd Pireney yar madas , rqd M rk zi Asiya, imalda C nubi Rusiya çöll ri, c nubda is Fars körf zi il hat olunan razinin e. . VI srd “Erm nistan” n t rkibin daxil oldu u iddia edilir (7, x rit 27). Bununla laq dar rusiyal politoloq S.V. Luryenin fikrin diqq t ye- tir k: “Erm nil rin siyasi üurunun n s ciyy vi xüsusiyy ti ondan ibar t- dir ki, onlar dig r xalqlardan f rqli olaraq, öz mövcudluqlar n n bütün za- hiri amill rini daima t hlil ed r k bunun sas nda sanki öz co rafi x rit - l rini t rtib edirl r. Son yüzillikd , y ni bu regionda daim ba ver r k er- m nil r üçün böyük tarixi faci l r g tirib ç xaran geosiyasi f lak tl r dövründ Erm nistan n qazand tarixi t crüb müasir siyasi mifologiya- da öz ksini tapm d r. Ona gör d erm ni t rzind politoloji t f kkür h dsiz d r c d geosiyasidir. Xarici al ml h r bir laq refleks çevril - r k mü yy n kild rh olunur v ümumi fsan l r silsil sin daxil edilirdi. Odur ki, erm nil rin siyasi dünyagörü ü dünyan n özün m xsus geosiyasi m nz r sidir” (22). H min mü llif daha sonra yaz r: “Siyasi mifologiya deyil n bir hadi- s vard r. Bir xalq n tarixi bar d üurlu kild uydurulan, konkret mü l- lifl ri olan fsan xalq n müasir dövr , ilk növb d d siyas t münasib - tini mü yy n edir. Erm nil rd bel bir fsan XX srin sonlar na yax n formala b. Onun mü llifl ri erm ni tarixini s yl t bli ed n, xüsusil d onun q hr manl q t r fini h r v chl qabardan yaz ç v publisistl r Qriqor Artsruni, Raffi, Leo v Mk rt ç Xrimyand r” (22).
243 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu S.V. Luryenin sadalad sxl r erm ni tarixind , ümumiyy tl er- m nilikd olduqca m hurdur. Onlar “tarix bir r mz kimi konkret, lakin kifay t q d r mifoloji m zmun vermi l r, çünki bu yaz ç lar n s rl rind erm nil rin tarixi ba dan-ba a q hr manl q salnam si, olduqca göz l c n- gav rlik fsan l ri kimi t qdim olunur” (22; 23, s.459). S.V. Luryenin yuxar dak fikirl rind çox mühüm bir m qam diqq ti c lb edir: onun sadalad erm ni xadiml rind n yaln z biri tarixçidir. Bu, Az rbaycan n u a h rind n olan Leodur (A.Q. Babaxanyan, 1860- 1932) ki, erm ni xadiml ri v erm ni tarixinin sas probleml ri bar d s rl rin mü llifidir. Adlar ç kil n erm ni xadiml ri kimi Leo da “d niz- d n d niz böyük Erm nistan” v sair erm ni iddialar n uyduranlar s ra- s ndad r, erm ni etnosunun “seçilmi liyi”ni t bli ed nl r aras nda mü- hüm yer tutur. S.V. Luryenin siyah s ndak dig r xsl rd n Qriqor Artsruni (1845- 1892) bir s ra povest, hekay v pyesl rin mü llifidir. O, sas n qoydu u “M ak” (“Z hm tke ”) q zetinin 1872-1892-ci ill rd redaktoru olmu dur v siyasi mövzularda bir s ra m qal l rin mü llifidir. randa do ulmu v Raffi t x llüsü il tan nm A. Melik-Akopyan (1835-1888) bir s ra b dii s rl rin, o cüml d n “David b y”, “Samvel” kimi tarixi romanlar n mü- llifidir. Erm ni “milli azadl q h r kat ” ideyalar n müdafi ed n, Os- manl lara qar yön lmi motivl r ir li sür n Raffi xalq n azadl a ç xma- s n n yegan yolunun silahl mübariz oldu unu iddia edirdi. Buna gör d öz yarad c l n n m zini Raffi “m n tarixi roman tarixi faktlar xatiri- n deyil, m ni maraqland ran müasir h r kat üçün yaz ram” dey ifad et- mi dir. El bu s b bd n d Raffinin romanlar erm ni mill tçi- ovinistl ri aras nda bu gün d k geni r b t görür v onun erm nil rin “kils -parti- ya-diaspor” triadas nda xüsusi yeri var. 1892-1907-ci ill rd Eçmi dzin katolikosu olmu . Mkrtiç Xrimyan Rusiya hökum tinin q rar il 1903- cü il iyunun 12-d erm ni kils sinin mülkiyy ti üz rin sekvestr qoyulan- dan sonra Romanovlar sülal sin l n t oxuyur v bel likl , “siyasi xadim, alovlu erm ni v t np rv ri” oldu unu sübuta yetirir (9, s.103). Erm ni tarixçil ri, yaz ç lar v kils xadiml rinin, o cüml d n yu- xar da göst ril n xsl rin yazd qlar n n mahiyy tini erm ni mü llifi S.S. Mamulov q sa, lakin kifay t q d r tutarl kild ifad etmi dir: “Erm ni fsan si. Erm ni tarixinin yozum modeli. Erm ni fsan sinin sas müdd -
244 lmi s rl r 61-ci cild as m d nilikdir, y ni erm nil r sl antik m d niyy tin varisl ri, bu m - d niyy ti ba qa xalqlara çatd ran q dim xalq kimi t qdim olunur. kinci n mühüm m qam erm nil rin xristian xalq, xristian dünyas n n rqd daya kimi göst rilm sidir. Üçüncü m s l erm nil rin özl rini daima m d niyy td n xali yadellil rin zülmün düçar olan m zlumlar kimi d rk etm l ridir, erm ni xalq n n sa M sih kimi zab ç kdiyi bel iddia edilir” (26, Kt. 4, s.312). Frans z tarixçisi Mark Ferronun t birinc , yuxar da sadalanan er- m ni ünaslar n s rl rind “tarix olduqca sad lövh, saf bax t qdim olu- nur; burada xeyirxah v zal m insanlar, xainl r v q hr manlar f aliyy t göst rir. D f l rl m lubiyy t u rayan Erm nistan öz tarixini h v sl t rifl yir, ona müq dd s zabke lik donu geydirir. Parçalanm , müxt lif xalqlar, ilk növb d türkl r t r find n t qibl r m ruz qalan, dövl tl r s ras ndan ç xar lan Erm nistan özün q hr manl q dastan kimi bir tarix yaz r. Burada irl rin sümükl rini s nd ran, öküzl rin qab r alar n q ran n h ngl r v bahad rlar t svir olunur. Bel bir mill tin m lubiyy t u - rad n , öz dövl tçiliyini itirdiyini t s vvür etm k ç tindir. Benediktçil - rin yazd d rslikd (erm ni benediktçi rahibl r t r find n 1979-cu ild Venesiyada d rc olunmu u aqlar üçün tarix d rsliyi n z rd tutulur) er- m nil rin ç kdiyi zablar el m har tl v s mimi t svir edilib ki, Erm nistan n n vaxt müst qil v n zaman yadellil rin sar ti alt nda oldu unu anlamaqda ç tinlik ç kirs n... Bu kitabda h tta elmi c h td n trafl t dqiq olunmu dövrl rd n b hs ed n f sill rd bel fsan reall a qar b” (317). M. Ferronun s ciyy l ndirdiyi bel s rl r erm ni mü llifi S.S. Mamulovun da kitablar n aid etm k olar (26). Bunlar keçmi d v müasir dövrd b riyy tin bütün t bbüs v nailiyy tl rinin “pioneri” olan er- m ni etnosu bar d na l v fsan l rin sad c davam deyil. Bu, “na l- lar diyar n n sakinl ri olan göz l xalq” n s yl ri n tic sind meydana g lmi , qorunmu v inki af etdirilmi dünya m d niyy ti bar d müasir erm ni fsan sidir. S.S. Mamulovun öz “göz l xalq” il ba l yazd qla- r n rh etm k bizim m qs dimiz deyil. Yaln z onu qeyd etm k ist rdik ki, mü llif erm nil rl heç bir laq si olmayan m s l l rd bel , m s l n, q dim Misird , rus xalq n n görk mli nümay nd l rinin n sil c r l rin- d öz dilinin onomastikas na uy un erm ni izini axtar r.
245 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Bu bax mdan S.S.Mamulovun erm niliy xidm t ed n yarad c l - n n mahiyy ti bar d t s vvür yaradan s rind n bir neç müdd an misal ç km k maraql d r: erm nil r h yatda qalmaq m har ti bax mdan “tan n- m lider”dir; erm nil rin güclü hafiz si var; erm nil r h r i in öhd sin- d n g lm yi bacar r; erm nil r h mi ham n t ccübl ndirm y çal r; h r bir erm ni öz t bi ti, ehtiras v maraqlar bax m ndan tacirdir; erm ni lifba sistemi ist nil n dig r q dim lifba sistemind n xeyli mük mm - ldir; dünyada ilk düny vi teatr Erm nistanda meydana g lib; b r tarixin- d ilk fahi lik qurumlar Erm nistan v Yunan stan n q dim bütp r stlik m b dl rind mövcud olmu dur; erm ni dili bütün dill rin n q dimidir; II Yekaterina erm nil ri çox m ksev r xalq hesab etdiyi üçün onlar - h r salmaq ist diyi yerl r köçürürdü; L.P. Beriyan n komandas nda er- m nil r m sul v zif l r tuturdu; Na llar dünyas ndan olan göz l xalq h qiq t n göz ldir; q dim dünya x rit sind birincil r s ras nda qeyd edi- l n xalq; erm ni xarakteri… erm nil rin n q d r k d rli anlar, b la v müsib tl r ya amas na s b b olmu dur; erm nil r bir-birin ziyan vurub alçaltma xo lay rlar; Erm nil r özün vur unluq x st liyind n ziyy t ç kirl r; Erm nistan halisinin say n n azalma tempin gör dünyada ilk yerl rd n birini tutur – 1991-ci ild n etibar n ölk d n ged nl rin say 2 milyon n f ri ötmü dür ki, bu da vv lki halinin (3,5 milyon) yar dan çoxu dem kdir; erm ni da l lar Qafqaz n da l erm nil ri, müs lman ç rk z oqaylard r; erm ni müs lmanlar – hopa – ham enil r yaxud hem- ill r öz dill rini v milli xüsusiyy tl rini qoruyub saxlam lar; erm ni mazoxizmi erm nil r xas olan iztirabdan zövq almaq xisl tidir; erm ni dünyas erm ni tarixinin m xsusi yozulmu modelidir; .V. Stalinin xsi hat sind erm nil rin say az deyildi; hiksoslar (erm nil rin cdadlar ) e. . 1710-1560-c ill rd Misird hakimiyy t sürmü l r; misir çariças Neffertiti q dim zamanlarda dünyan n n göz l qad nlar ndan biridir; Bi- zans imperiyas n n sayca n böyük v hakim mill ti erm nil r olmu dur; Qay Yuli Sezar (e. . 100-44), Avqust (e. . 63-cü il), Trayan (53-117), Qay Avreli Diokletian (243-313) erm ni m n lidirl r; 1929-1932-ci ill rd Ermitaj n kolleksiyas n n sat lan bir hiss sini h min dövrd Parisd ya ayan Q.Qulbekyan ld etmi dir; duduk unikal erm ni n f s al tidir; tan nm rus estrada mü nnisi Lolitan n (Milyavskaya) atal erm nidir;
246 lmi s rl r 61-ci cild alaxo yumoristik erm ni r qsidir; tabaka cüc tind n haz rlanan erm ni xör yidir; müxt lif dövl tl rin taxt-tac nda yl mi erm ni qad nlar : Neffertiti (Misir), Yelena, Salome (Gürcüstan), Nurcahan (Hindistan). Bel likl , erm nil rin kollektiv yadda , tarixi ara d rmalar , pub- lisistikas , b dii d biyyat erm ni xalq n n keçmi i v bu günü il , Qaf- qazla ba l erm ni tarixi- razi r vay tl rin d st k verm k m qs dil er- m nil rin “kils -partiya-diaspor” triadas t r find n s f rb r olunmu dur. XIX srin vv ll rind C nubi Qafqaz n istilas na ba layan Rusiya imperiyas “ rq m s l si”ni öz xeyrin h ll ed c yin böyük ümidl r b sl yirdi. Böyük Yax n rqd v Balkan yar madas nda Osmanl dövl - ti, ran, Rusiya v Avropa dövl tl ri aras ndak münasib tl rd ki müxt lif probleml ri hat ed n bu m s l nin mü yy n hiss sini d “Erm ni m s - l si” t kil etmi dir. Qafqaz bölg si üçün Rusiyan n “isti d nizl r” v Hindistana “s çra- y ”la ba l strateji plasdarm rolu n z rd tutulurdu. Ona gör d XIX s- rin ilk ill rind n ba layaraq “ rq m s l si” Rusiya imperiyas n n xarici siyas tind ba l ca prioritetl r s ras nda yer ald . Bu m s l k skinl dik- c Qafqaza da daha çox h miyy t verildi. Birincisi, bu region Osmanl - dan yan keçm kl c nuba do ru ir lil m y imkan verirdi. kincisi, Qafqazda Osmanl sultanlar na v ran ahlar na qar mütt fiq tapmaq mümkün idi. Üçüncüsü, burada Osmanl v ran dövl tl rin qar möh- k m plasdarm n formala d r lmas üçün rait mövcud idi. Dördüncüsü, sür tl inki af ed n Rusiya iqtisadiyyat n n nadir t bii s rv tl rl z ngin olan Qafqaza ehtiyac vard . Rusiya imperiyas n n Qafqazla ba l planlar c nub istiqam tind rus ekspansiyas n n qar s n alma a çal an Qacarlar n v Osmanl n n, el c d Böyük Britaniya v Fransan n müqavim ti il qar la d . Ona gör d c nubda öz mövqel rini möhk ml ndirm k ist y n v özün dayaq axtaran Rusiya r qibl ri olan Osmanl v ran dövl tl rinin t b l ri olan erm nil r diqq t yetirdi. M hz bu s b bd n Rusiya ran v Osmanl erm nil rini C nubi Qafqazda kütl vi sur td yerl dir r k burada onlar üçün “Erm ni vilay ti” qurur. Bu cür “möhk m dayaq” ld ed n Rusiya Qafqazdak torpaqlar v strateji kommunikasiyalar ndan daha arxay n olur. Rusiya imperiyas n n yan lmad n Qafqazda sonradan “h r c h t- d n münasib” erm ni amili-mütt fiqin arxalanan Sovet imperiyas n n da
247 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu t crüb si t sdiq etdi. Bu günkü Rusiya Federasiyas da “öz” erm nil rin- d n lini üzmür. 1828-ci ild Az rbaycan n Naxç van v r van xanl qlar razisind “Erm ni vilay ti”nin yarad lmas erm nil rin eram z n vv ll rind itirdikl ri dövl tçiliyinin Qafqazda b rq rar olmas n n 1-ci m rh l si idi. 2-ci m rh l 1849-cu ild r van quberniyas n n yarad lmas il ba lad ki, burada erm nil r sayca üstün etnosa çevrildil r. Üçüncü m rh l 1918-ci ild r van quberniyas torpaqlar nda Ararat Respublikas klind erm ni dövl tçiliyinin meydana g lm si, 1920-ci ild Erm nistan SSR, 1991-ci ild n is Erm nistan Respubli- kas qismind f aliyy t göst rm sil lam tdar oldu. Bel likl , yerli etnik-siyasi m nz r d rus-erm ni amili-mütt fi- qi il ba/l olan köklü d yi iklikl r dinamikas XIX srin 30-cu ill - rind C nubi Qafqaz n Rusiya imperiyas t r find n istilas il ba layaraq indiki dövrd , y ni t qrib n iki sr sonra n yüks k nöqt y çatd . Lakin bu siyasi v razi t b ddülatlar erm nil ri qane etm di. ksin , onlar n i tahas daha da artd . Bel ki, onlar Az rbay- cana, Türkiy y v Gürcüstana qar razi iddialar ir li sürm y , “tarixi dal tin b rpa edilm si”ni – Da/l q Qaraba/, Naxç van, Bor- çal , Samtsxe-Cavaxeti v Tao-Klarceti bölg l rini t l b etm y ba la- d lar. Bununla yana “Qafqaz Erm nistan ”n n monoetnik dövl t çevrilm si üçün t dbirl r görülürdü. Buradan 600 mind n art q az r- baycanl üç m rh l d deportasiya olundu. H min proses 1918-1920-ci ill rd , r van n Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tin qar elan olunma- m iki i /alç müharib apard / zaman ba lan b v 1947-ci ild , SSR Nazirl r Sovetinin q rar il 100 min az rbaycanl n n Erm nistan SSR- d n Az rbaycan SSR- zorla köçürülm si klind davam etdirilib. N hay t, 1988-1994-cü ill rd Erm nistan n Az rbaycana qar sayca üçüncü müharib si n tic sind Da/l q Qaraba/ v keçmi DQMV traf nda olan yeddi rayonu i /al etm si il bu proses ba a çatd .
stifad edilmi d biyyat
1. M mm dli A.A. Erm nil rin gerç k tarixi. Bak : Elm, 2005. 2. M mm dov ., s dov S. Erm nistan az rbaycanl lar v onlar n ac taleyi. Bak : Az r- baycan, 1992.
248 lmi s rl r 61-ci cild
3. Hüseynov R. . SSR -d ermeni lobbisi // ”X z r” d bi-b dii toplu”, Bak , 1998, 3 4, s. 71-79. 4. F Z. . I . G , «X », 2007. 5. F F.I. N ! P !. W . I - , «Prometheus-Verlag», 1988. 6. F ! \.U. ! F . , «S »,1978, 317 . 7. F ! W. N F . K , 2003. 8. G I. P ! ! « » ! . www.hnd.rosden.ru. 9. H H. . P . . W.- U , 1904. 10. H !! WWW 1917-1944 . W . X. 1 (1917- 1920), U A.C.X . , 1944. 11. I F : .970, .1, . 4, . 51-52. 12. I F : . 970, . 1, . 4, . 22. 13. I ! H . Y - - . G : c , 1974. 14. I -P ! H. F ! . GWc, 1- , . 3. , 1926, . 437-440. 15. N.F. I . 1926 // L «F », X , 1998, 3 7, . 68-69. 16. N ! H., ! K. F !. ! // \ ! K !. 2007. F . , ^ !, 2008, . 60-79. 17. P . H : c W. N ! P . X , 1907, 1. 18. P ! I.F. N - . X. 1. P ! . !! ! F !. K : N - FS F ! WW , 1956. 19. P ! I.F. [ – ! . c ! ! !. K : N - FS F ! WW , 1947. 20. P " . ! \ P . G : «S », 2005. 21. P ! F !. 29 ! ! 2005 . www.president.am/Library/rus/?task=41 22. W.H. F ! ! ! ! " ! F S P . http://ethnopsyhology.narod.ru/svlourie/articles/arm-geopolit.htm 23. W.H. N ! !. : «I : F U », 2004. 24. ! N.I. F ! W !. FS F ! WW , 1966, . 42, 3 4. 25. ! N.I. F ! . GWc, 3- ., .2. , W ! !, 1970, . 249. 26. W.W. Y (F ! ! – ). P . 1, 1993; P . 2, 1996; P . 3, 2000; P . 4, 2002; P . 5, 2007; P . 6, 2009.
249 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 27. ! I. . F ! P // L «Dirç lis – XX sr», 2006, 3 104-105, . 101-113. 28. ! W. F !. ! . «\ ! K - ! 2006. F ». , ^ !, 2007, . 76-91. 29. -M S.I. P // «H K - », 1906, 3 II, III. 30. W , ! - F WW . W K.S.G . , I W WWW , 1971. 31. ] N.I. F ! . X , 1902. 32. ^ ! W.I. T - . : I , 1959. 33. ^ H.F. H ! . , M - . : F , 2003. 34. c I.F. W ! U H ! . W.-U , 1898.
Musa MARJANLI Consequences of resettlement of Armenians to South Caucasus for Northern Azerbaijan and Azerbaijanians
SUMMARY
The submitted article summarizes data on resettlement of Armenians on lands of South Caucasus. On the basis of historical materials the author shows how the Armenian triad "church-party-diaspora" used events of world and regional scale for achievement of the purpose: creation of the Armenian state on the lands of Azerbaijan. Examples of support of the Armenian aspirations are shown by certain circles of the Russian Empire and the USSR. The author divides acts of Armenians into certain chronological stages.
R R Q U ! ! ! ( !
(R
U ! ! ! ! P . S , ! ! « - !- » ! ! ! : ! ! F . U ! WWW . F ! ! ! .
250 S YAS H YATIN TRANSFORMAS YASI V M TBUATIN ROLU
Vüqar R H MZAD *
Açar sözl r: K V, siyasi münasib tl r, siyasi prosesl r, transformasiya, siyasi h yat, siyasi sistem, informasiya, siyasi kommunikasiya : W N, !, , - !, ! , ! , - !, ! !. Key words: Mass media, political relations, political processes, transformation, political life, political system, information, political communication
G R C miyy tin inki af n n h r yeni m rh l si yeni faktor v ça r larla mü ahid edilm kd dir. Bu m nada, siyasi, iqtisadi v m d ni transfor- masiya müasir dövrd xüsusi x tt olmaqla siyasi mahiyy t k sb edir. Bu d yi iklikl r is informasiya inqilab rtl ri daxilind ba verir ki,bu amil d dünyan n siyasi v ictimai m nz r sini d yi ir. nformasiya m kan geni l nir, informasiya is özü inki af n sas faktoruna çevrilir. Transformasiya sosial-siyasi qar l ql laq l rin n n vi tipl rin t sir edir, eyni zamanda, ictimai münasib tl rin bütün i tirakç lar n n yer ald iqtisadi sferan n da modernl m sin s b b olur, yeni sistem d yi- iklikl rini labüdl dirir.H m d informasiya eras n n yeni ça r lar na siyas t ç rviv sind adekvat cavablar verilir ki, bu da çoxt r fli maraqlar sferas na xidm t ed n sektorun inki af vektorunu mü yy nl dir n q rar- lar n i l nm sin g tirib ç xar r. M hz bu aspektd müasir siyasi prosesl - rin t rkib hiss si olan informasiya faktoru aktualla r v bununla da K V- l rin c miyy tin h yat ndak rolu bar d yeni dü ünc l r ortaya ç x r. K V-l r siyasi prosesl rin aktiv i tirakç s kimi: Qeyd etm k yeri- n dü r ki, media v siyasi prosesl r ümumi t bi ti bölü ürl r. M hz müasir dövrd mü yy n m nada siyasi sistemin v ziyy tini informasiya
* R himzad Vüqar G nc li o/lu - Siyasi elml r üzr f ls f doktoru, AMEA Naxç van Böl- m sinin doktorant , Bak Slavyan Universitetinin “Jurnalistika” kafedras n n dosenti. E-mail: [email protected] 251 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu ax n mü yy nl dirir.Bu, ilk növb d idar etm institutlar ndan c miyy - t informasiya ötür n media vasit l rin t sirini göst rir. Çünki bir çox hallarda siyasi münasib tl rin media sferas na da nmas n tic sind informasiya funksiyas n d yi r k siyasi prosesl rin inki af n n sas fak- toruna çevrilir. H mçinin bu gün K V-l r n inki siyasi prosesl rin i tirak- ç s d r, h tta siyasi q rarlar n i l nib q bul edilm sin bel t sir etm k im- kan na malikdir.Bundan ba qa, K V-l rin müasir siyasi prosesl rd i tira- k spesifikas median n dövl t v qeyri-dövl t tipologiyas ndan da as l - d r.Hakimiyy tin n n vi subyektl rini siyasi institutlar, obyektini c miy- y t t kil etdiyind n, informasiya ötürücüsü vasit si kimi K V-l r ç x edir. M hz bu nöqteyi-n z ri t dqiq ed n müasir politologiya K V-l r kütl vi üuru formala d ran v siyasi prosesl r aktiv kild t sir ed n amil kimi bax r.[1]Lakin bir çox t dqiqatç lar n fikrinc , müasir c miyy - tin h yat nda K V-l rin rolunu mü yy nl dirm k ç tindir. Çünki bu gün el bir sfera yoxdur ki, oran informasiyas z t s vvür ed k. K V-l rin siyasi h yatda rolu: “Siyas t” termini ad t n Aristotelin ad il laq l ndirilir. Çünki ilk d f o, “siyas ti” ünsiyy t formas , “insa- n ” is siyasi, yaxud, “ictimai heyvan” kimi t svir edirdi. Buna gör d in- san sosial mahiyy tin gör daim siyasi c miyy t inteqrasiya edir. Y ni ümumi qaydada ünsiyy t f rdi xarakter da sa da, dövl t v ya siyasi ün- siyy t ali s viyy d s ciyy l nir. Müasir dild des k, siyas tin t bi ti icti- mai maraqlar ehtiva ed n v insanlar n xüsusi ünsiyy t formalar vasit si- l qurulan kollektiv m qs dyönlü f aliyy ti özünd ks etdirir. [2] Bel - likl d , siyas tin sosial-informasion plasdarm n m hz bütün s viyy l r- d sosial v siyasi sistem daxilind v aras nda fasil siz informasiya mü- badil sini h yata keçir n siyasi kommunikasiya t kil edir. Amerikal politoloq L.Pay yaz rd ki, “siyasi kommunikasiya” t kc elitadan kütl l - r ötürül n birt r fli siqnal deyildir:“ ksin , o, c miyy tin bütün diapa- zonlarda siyas t t sir imkanlar na malik olan qeyri-formal kommunikasi- ya prosesl rini d ehtiva edir. st nil n c miyy td siyasi h yat siyasi kommunikasiya metodlar olmadan mümkün deyildir”.[3] Göründüyü kimi, müasir siyasi kommunikasiya ist nil n siyasi siste- min f aliyy tinin sas n t kil edir. Siyasi kommunikasiya siyasi f aliy- y t subyektl rinin ictimai-siyasi prosesl r c lb olunmas n özünd ks etdirir. Siyasi maraqlar n realla d r lmas üçün kollektiv xarakter da yan
252 lmi s rl r 61-ci cild f aliyy t zaman çoxsayl insanlar n dü ünc v h r k tl rini istiqam t- l ndir n xüsusi informasiya ötürücüsü vasit l rind n istifad edilir. M hz bu vasit l rd n biri d kütl vi informasiya v kommunikasiya vasit l ri- dir. J.d’Arsi yaz rd ki, kütl vi kommunikasiya vasit l rinin tarixinin öy- r nilm si insanlara izah etdi ki, KKV insanlar “vertikal” informasiya ax n il t min edir v bu, kommunikasiya deyildir. Çünki kommunikasiya informasiya mübadil sini h rt r fli ictimai i tirak t min ed n sosial st- ruktur ç rçiv sind “horizontal” kild realla d r r. [4]D.Epter is yaz r- d : “Demokratik siyasi sistem el informasiya sistemidir. Çünki sistemin funksionall üçün informasiya mübadil si mühüm xarakter da y r. Bu gün bizim demokratikl m prosesinin ahidi olma m z onu isbatlay r ki, c miyy t güclü m cburilikd n inki af etmi informasiya sistemin trans- formasiya edir”.[5] Tan nm politoloq Q.Almond da kütl vi kommunikasiya vasit l rini siyasi sistemin qanunverici, icraedici v dig r hakimiyy t qollar aras nda informasiya laq sinin yarad lmas n n sas elementi kimi t svir edirdi.[6] D. ston demokratiyan n inki af n c miyy td n daxil olan impulslar, insanlar n mövqeyin v informasiyaya hakimiyy tin reaksiyas kimi görürdü. Bir çox hallarda c miyy tin çevik v laz mi reaksiyan verm si kütl vi informasiya v kommunikasiya vasit l ri il h yata keçirilir.[7] 1978-ci ild sveç dövl tinin t klifi il UNESCO-nun komissiyas m ruz sind KKV-nin be sas funksiyas n mü yy nl dirmi di: 1. nsanlar kütl vi kild ictimai i l rd i tiraka c lb etm k; 2. Milli h mr ylik dü ünc sini gücl ndirm k; 3. ctimai-siyasi v sosial-iqtisadi prosesl r haqq nda fikir yürütm k üçün insanlara geni imkanlar yaratmaq; 4. nformasiya v fikir mübadil si üçün platforma t klif etm k; 5. Siyasi v ictimai prosesl r, institutlarla ba l ciddi t nqidi t hlill r aparmaq. M hz bu cür t snifatland rma il insanlar kütl vi kommunikasiya va- sit l rinin timsal nda ictimai idar etm y t sir etm k imkan ld edir- l r.[1] Bel likl d , K V v KKV dövl t institutlar il birg c miyy tin diqq t m rk zind olur. Y ni demokratik mühitd kütl vi informasiya va- sit l ri sas informasiya m nb l ri, el c d hökum tl insanlar aras nda
253 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu laq l ndirici vasit olaraq, c miyy td mühüm rol oynay r. K V insanlar h yat n müxt lif sah l ri il ba l , h mçinin f rdl rin h yat na t sir ed - c k informasiya v bilikl t minetm rolunu h yata keçirir ki, buraya ida- r çilik d aiddir. K V ad t n, xalq n ad ndan h yata keçiril n f aliy- y tl rl ba l sas informasiya m nb yi kimi ç x edir. Odur ki, K V in- ki af, demokratiya v keyfiyy tli idar çilikl ba l biliyin ld edilm si üçün sas qaynaq, el c d münaqi l r zaman böyük h miyy ti olan element say l r.K V h mçinin insanlar, hadis l r, mühüm t dbirl r v s. il laq dar informasiyan c miyy t t qdim etm k v zif sini d da y r. K V-in roluna çevril n informasiya t hlük sizliyi çox h miyy tli element d çevrilir. Bu da öz növb sind K V-in strukturunda mü yy n d yi iklikl r etm y , kütl vi auditoriyaya çatd r lan materiallar n m zmu- nuna, üslub v xarakterin yeni s ciyy vi çalarlar verm y bilm zdi. Dünyada c r yan ed n prosesl r h r bir dövl tin n ba l ca v zif l - rind n birinin onun öz informasiya m kan na n zar ti gücl ndirm kl in- formasiya resurslar n n mühafiz si u runda mübariz aparmal oldu unu söyl m y sas verir. Son zamanlar bir çox dövl tl r öz v t nda lar v siyasi maraqlar n n t hlük sizliyi il yana , m d niyy tl rini, n n l rini v m n vi d y rl rini qorumaq üçün xüsusi t dbirl r görm k m cburiyy - tind dirl r. Bu bax mdan dövl tl r konseptual s viyy d m qs dl rini h yata keçirm k, siyasi, iqtisadi v h rbi sah l rd müv ff qiyy t ld et- m k üçün vacib olan informasiyan ld etm y çal rlar. Bu gün c miy- y td milli informasiya resurslar n n mühafiz si m s l si çox aktuald r. nki af etmi dövl tl r t r find n informasiya silah n n t tbiqi v qlobal informasiya infrastrukturunun yarad lmas bu ölk l rin dünyada lider dövl t olmaq ideyas ndan ir li g lir. nternet aç q informasiya b k sinin geni l nm si, kompyuter cinay tkarl n n artmas , siyasi v iqtisadi m qs dl r çatmaq üçün yüks k s viyy d informasiya hücumu t hlük - l rinin çoxalmas informasiya t hlük sizliyi kimi m s l l rin aktuall na s b b olub. Dövl t K V-l ri c miyy tin informasiya t minat na kompleks t sir göst r bilir. Bu sah l r koqnitiv, m n vi v sas n d psixoloji sah l ri misal göst rm k olar. Ümumilikd , dövl t siyas tinin informasiya t mi- nat n rti olaraq a a dak aspektd t hlil etm k olar:
254 lmi s rl r 61-ci cild 1. Dövl t siyas tinin informasiya t minat , siyasi sistemi - ümumilikd c miyy tin siyasi sistemini bütün t hdidl rd n qoruna bilm k v in- ki af etm k üçün f aliyy t g tirir; 2. Bu anda K V-l r c miyy t-dövl t münasib tl rind c miyy tin infor- masiya t l bat n öd y n v t hlük sizliyini qoruyan qüvv kimi ç x etm si aspektin daxil olur; 3. Siyasi sistemin plüralist inki af modeli formala r. Bu bax mdan K V-in siyasi sistemin daxilind çoxqütblü rolu üz ç - x r. Y ni o h m informasiya t hlük sizliyinin qoruyucusu, h m d onun potensial t hlük da y c s kimi ç x edir. nformasiya hakimiyy ti m q- s dyönlü kild mü yy n m lumatlar n yay lmas (v ya yay lmamas ) v c miyy td ictimai r yin yarad lmas il m ul olur. nformasiya ha- kimiyy tinin subyektl ri kimi K V-l r, informasiya v reklam agentlikl ri, elm-t dris mü ssis l ri v s. ç x edir. Sayd qlar m z n iç risind daha çox t sir gücün malik olanlar , K V, televiziya, radio, reklam agentlik- l ri, m kt b v universitetl r ç x edir. nformasiya hakimiyy ti dig r hakimiyy tl rd n f rqli olan t sirl r malikdir: 1. Hissolunmaz t sirl r. Y ni q bul edil n informasiyaya onu q bul ed nl rin daha az etiraz n z rd tutulur ki, bunun n tic sind f rd si- yasi hakimiyy tin t r fdar na v ya dü m nin çevril bil r. 2. nformasiyan n qloball . Müasir texnologiyalar vasit sil informasi- ya ani olaraq dünyan n ist nil n nöqt sin ötürül bil r. 3. st nil n ictimai v ya f rdi hadis ni günd m g tirm k v maraq ob- yektin çevirm k. Y ni K V dig r siyasi sistem orqanlar ndan f rqli olaraq f rdin xsi h yat na da birba a müdaxil etm k imkan na malikdir. Buna misal kimi h r hans bir tan nm v ya s ravi bir x- sin probleml rinin, xsi h yat n n televiziya ekranlar nda v ya m t- buat s hif l rind verilm sini göst rm k olar. Bütün bunlar göst rir ki, K V c miyy tinsiyasi h yat na t sir göst r- m k imkan na malikdir. Bu t sirin geni olmas n K V-l rin funksiyalar da üz ç xarm olur. Çünki media t sisatlar n n f aliyy tinin t m l prinsipini mövcud faktlar, informasiya resurslar sas nda c miyy tin m lumatland r lmas t kil edir. Bu zaman milli maraqlara müvafiq sur td c miyy td funk-
255 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu sionall v dinamikliyi t min etm k, ictimai r yi sa lam saslarla forma- la d rmaq v istiqam tl ndirm k üçün obyektiv informasiyan n sosial ob- yektl r çatd r lmas strateji ön m k sb edir.K V-in növb ti funksiyas is maarifl ndirm dir. Maarifl ndirm nin bazisini m lumatland rma t kil edir v bu funksiya intellektual potensial n formala d r lmas v z ngin- l dirilm si m ram na xidm t edir. Maarifl ndirm funksiyas tam, d qiq v relevant informasiyan n zamana v situasiyaya müvafiq sur td çatd - r lmas say sind ictimai faydal olur. Azadl q ld etmi , müst qillik qazanm ölk l rin t crüb si sübut edir ki, demokratiya sah sind inki afa nail ola bilm y n v bu istiqam t- d m qs dyönlü i apar lmayan h r hans bir ölk d müv qq ti ç tinlikl - r , ümumi inki af l ngid n nöqsanlara qar mübariz apar lmasa, ölk - nin h yat idar olunmasa, onda übh siz ki, dövl t quruculu u sah sind ist nil n n tic ni ld etm k i i d a r v ç tin olacaq, ks r hallarda qar- ya qoyulmu m qs d çatmaq mümkün olmayacaqd r. Bu m nada, küt- l vi informasiya vasit l ri hakimiyy t strukturlar il bilavasit ba l d r v bunlar bir-biril qar l ql laq k sb edir. K V siyas tin ayr lmaz t rkib hiss sidir. ctimai f aliyy tin dig r növl ri il müqayis d siyas t xüsusi m lumat mübadil si vasit l rin daha çox ehtiyac duyur. Bel ki, iqtisa- diyyat bazar t nziml m si z minind adamlar n qar l ql f aliyy tinin bilavasit formalar sas nda f aliyy t göst r bilir. Siyas t is ünsiyy tin dolay formalar v hakimiyy t da y c lar aras nda xüsusi laq vasit l ri olmadan mümkün deyildir. Bu h r eyd n vv l, siyas tin t bi ti il ba l - d r. Adamlar n ixtisasla d r lm ünsiyy t formalar qrup m qs dl rinin v m nafel rinin realla d r lmas bax m ndan z ruridir. Qeyd olunan kontekstd kütl vi informasiya vasit l rinin siyas tin sas aktorlar ndan biri kimi c miyy td ged n prosesl r t siri davaml kild yüks lir v bu ist r milli, ist rs d beyn lxalq s viyy d özünü qabar q büruz verir. Sözüged n m qam demokratik siyasi sisteml rin mövcud oldu u raitd özünü daha ayd n göst rir. Çünki bu cür system- l rd dövl tin informasiya siyas ti v t nda c miyy ti institutlar il t r f- da l q münasib tl rinin qurulmas n özünd ehtiva edir. K V d bir insti- tut olaraq dövl t t r find n müst qil v kifay t q d r nüfuzlu t r fda kimi q bul edilir. Bu halda siyasi h yat n müxt lif m s l l rin münasi-
256 lmi s rl r 61-ci cild b td c miyy tin ayr -ayr strukturlar n n f rqli mövqe tutmas sa lam siyasi r qab tin, dialoq t crüb sinin lam ti olaraq qiym tl ndirilir. Siyasi sistemin çox vacib bir institutu kimi informasiya seqmenti dig r institutlarla da s m r li m kda l a can at r. Kütl vi informasiya vasit l rinin hakimiyy tin “de-yure” hipotetik qolu adland r lmas na r - m n, h r hans bir qanunverici, icraedici, hüquqmühafiz orqanlar , yaxud dig r sosial institutlar yoxdur. Dig r t r fd n, K V n vacib siyasi prob- leml rl ba l ictimai fikri formala d rmaqla geni xalq kütl sinin siyasi c h td n sosialla mas nda sas faktorlardan biri kimi ç x edir. M tbuat, radio, televiziya, son ill rd is internet siyasi prosesl rin ayr lmaz, real hiss sin çevrilmi dir. Sözüged n kontekstd informasiya ax n üz rind n zar t v onun idar edilm si vacib siyasi m s l l rd n biri kimi ç x et- m kd dir. Çünki K V- n zar t obyektiv olaraq siyasi proses müdaxil etm k v onun inki af na t sir r çaqlar n ld saxlamaq dem kdir.K V-in plüralizminin m hdudla d r lmas , sad c onun demokratik inki af n n qar s nda s dd ç km k deyil, h m d mü yy n m nada c miyy td de- mokratikl m prosesin z r r yetirm sidir. Az rbaycan media siyas ti: K V-l rin ictimai-siyasi prosesl rd yeri: Bu gün Az rbaycan m tbuat müasir informasiya c miyy ti qurucu- lu unda, sosial dal t v ffafl n t min edilm sind , milli h mr yliyin v tolerantl n möhk ml ndirilm sind , demokratik özünüd rkin, siyasi m d niyy tin inki af nda, milli m n vi v ümumb ri d y rl rin qoru- nub saxlanmas v t bli ind mühüm rol oynay r, t dris v maarifl ndir- m sah sind f aliyy tini gücl ndirir. Bununla da c miyy tin n inki siyasi h yat nda, el c d bütün sah l rd apar c vasit y çevrilir. Haz rda ad dünyan n siyasi x rit sind keç n dövl tl rin böyük k- s riyy tinin Konstitusiyas söz v fikir azadl na t minat verir. Az rbay- can Respublikas Konstitusiyas n n 50-ci madd sind h r k sin ölk mizd siyasi plüralizmin b rq rar edilm si raitind söz v m tbuat azadl n n t min olunmas , demokratik v azad median n formala d r lmas m qs di- l qanunvericilik s viyy sind mühüm add mlar at lm d r. K V-l rin haz rk f aliyy ti 2000-ci ild q bul edilmi "Kütl vi in- formasiya vasit l ri haqq nda" Az rbaycan Respublikas n n Qanunu il t nzim olunur. Bu qanunun müvafiq madd l ri informasiya vasit l ri v onlara r hb rlik ed n v zif li xsl rl ba l m suliyy t m s l l rin ay-
257 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu d nl q g tirm k bax m ndan h miyy tlidir.Sözüged n qanuna 2002-ci ild Milli M clis t r find n mü yy n d yi iklikl r edildi. Bu d yi iklik- l rd n n ba l cas K V-l rin qeydiyyat il ba l m s l l r idi. N tic d , m tbu orqanlar n dövl t qeydiyyat n ehtiva ed n madd l r yum ald ld . Xüsusi qeyd olunmal d r ki, bu d yi iklikl rin h yata keçirilm sind n sonra K V-l rin qeydiyyat il laq dar bütün probleml r birm nal kil- d aradan qald r lm d r.2003-cü il mart n 15-d is müst qil Az rbaycan jurnalistl rinin I Qurultay keçirildi. Qurultayda 200-d n çox m tbuat orqan i tirak etdi v M tbuat uras n n nizamnam si, Jurnalistl rin Pe Davran Kodeksi, ikay tl r bax lma qaydalar , el c d dig r m s l - l r mü yy n olundu v s n dl r q bul edildi.2008-ci ild “Az rbaycan Respublikas nda kütl vi informasiya vasit l rinin inki af na dövl t d s- t yi” Konsepsiyas t sdiq olundu, 2009-cu ild Az rbaycan Respublikas - n n Prezidenti yan nda Kütl vi nformasiya Vasit l rinin nki af na Döv- l t D st yi Fondu t sis edildi. Bir s ra ekspertl rin fikrinc , n n vi K V-in ideologiyas nda yani- lik, mövcud olmaq anlay , t svir, s s v görüntü il rtl nirdis , yeni median n n z riyy sind mövcudluq, varl q anlay interaktivliy sasla- naraq, vizuall a ekvivalent olur. nteraktivlik xüsusiyy ti auditoriyan n mediada i tirak n v aktivliyini t min edir, hadis l r reaksiya verm k, münasib t bildirm k, rh yazmaq, istinad göst rm k imkan yarad r. Te- leviziya izl yicini dünyada ba ver n hadis l rd n x b rdar ed rk n, hadi- s l rin ard-arda düzüm m ntiqi il proqramla d r lmas , m lumat n sub- yekt-obyekt format nda t qdim edilm si insan passivl dirir. Yeni media is qeyd etdiyimiz kimi, interaktivlik xüsusiyy ti say - sind , sosial forumlarda, distant t hsild , onlayn oyunlarda i tirak ed n v az qala, tamamil texnologiyaya ba l olan istifad çinin yerind n durma- dan bel , h r yerd v h r zaman h r k td oldu unu dü ünm sin s b b olur. n n vi media auditoriyaya, sas n, mü ahid etm k imkan t qdim etdiyi halda, yeni median n auditoriyas h m mü ahid çi, h m d i tirakç funksiyas na sahib olur. Yeni median n t m l perspektivi olan interaktivlik onun arxas nda dayanan ideologiyan gizli saxlay r, gerç kliyin d rk olunmas nda simul- yasiya funksiyas da y r. O, sad c m lumat t qdim etmir, veril n m lu-
258 lmi s rl r 61-ci cild matla ba l says z-hesabs z rhl rd informasiyan n iç risind ki h qiq t v gerç klik ayd nla d r l r. Bu nöqteyi-n z rd n Az rbaycan c miyy tinin dövl t quruculu un- da f al i tirak n v t nda lar n qeyd olunan istiqam td ki probleml r an- la ql v tolerant münasib ti kimi d y rl ndirm k olar. ctimai üurun ye- nilikl r haz r olmad c miyy td modernl m prosesind tal t, ha- dis l rin axar nda kort bii i tirak tendensiyas hökm sürürdü. übh siz ki, bel situasiyada – demokratik n n l rin, demokratik t f kkürün olmad raitd demokratiyadan, onun realla mas ndan dan maq yersiz olard . C miyy t h yat nda mü ayi t olunan inki af rü eyml ri inti ar tap- d qca insanlar n üurlar nda t rp ni , ir liy do ru h r k t ba verdi ki, bu da öz növb sind yeni t f kkür t rzinin formala mas na z min yaratd . n- sanlar n siyasi üuru gerç klik hadis l rini daha yax qiym tl ndirdikc , onlar n realla an d yi iklikl r adaptasiyas prosesi d sür tl nmi oldu. Demokratik dövl t quruculu u prosesind insanlar n siyasi üurunun po- zitiv rolunu ba a dü m kd n ötrü son ill rin xronikas na n z r salmaq kifa- y tdir. Siyasi h yat n insan t r find n qavran lmas n ehtiva ed n siyasi üur ba ver n hadis v prosesl r h lledici t sir göst rm k imkan ndad r.
N tic Son onillikl r rzind insan h yat n n müxt lif sferalar nda d yi ik- likl rin ba verm si il K V-l rin, eyni zamanda, KKV-l rin müasir c - miyy tl rin siyasi sistemind yeri v rolu daha ayd n kild görünm y ba lay b. K V-l rin insanlar n siyasi v ictimai h yat nda h miyy tli vasit l rd n birin çevrilm si, eyni zamanda, h r gün median n t sir dair sinin geni l nm si onu siyasi prosesl rin realiz si al tl rind n biri edib. K V-l r müxt lif funksiyalar realla d rmaqla dünyada v ya ölk d ba ver n hadis l rl laq dar insanlar maarifl ndirir, m lumatland r r, h mçinint nqid edir. Bu bax mdan, Az rbaycan medias da istisna deyil- dir. Az rbaycan n demokratik inki af onun azad, müst qil m tbuat n n mövcud olmas v söz, ifad azadl qlar n n Konstitusiya s viyy sind qorunmas il laq lidir. M hz bu m nada, m tbuat c miyy tin siyasi h yat n n transformasiyas n n sas seqmentl rind n biri kimi xüsusi status alm olub.
259 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu stifad edilmi d biyyat 1. W : Y . U ! - . ., U , 2010 2. P G. K. W — // W - !. 2000. N 1. C. 101-115. 3. U H.U. W P . // H IY. - W ! 12. U . 35. - 2005 4. Z .[. U ! . // W - . 35. - 2011 5. G H.., P F.H. P ! !. ., 2007 6. I.F I. F., H W. I ! ! ! // U !. 1992. 3 4. 7. P ! I.H., F.S. U – ., 1994 8. Az rbaycan Respublikas n n Prezidenti yan nda Kütl vi nformasiya Vasit l rinin nki af na Dövl t D st yi Fondunun yarad lmas haqq nda Az rbaycan Respublikas Prezidentinin F rman . Bak h ri, 3 aprel 2009-cu il. 3 75 9. “Kütl vi informasiya vasit l ri haqq nda” AR Qanunu/AR Qanunvericilik toplusu, Bak , 07 dekabr 1999, 3 769-IQ 10. “Televiziya v radio yay m haqq nda” Az rbaycan Respublikas n n Qanunu. 28 sentyabr 2004-cü il, 3 767-IIQ
Vüqar R himzad Siyasi h yat n transformasiyas v m tbuat n rolu
XÜLAS
Son onillikl r rzind insan h yat n n müxt lif sferalar nda d yi iklikl rin ba verm si il K V-l rin, eyni zamanda, KKV-l rin müasir c miyy tl rin siyasi sistemind yeri v rolu daha ayd n kild görünm y ba lay b. K V-l rin insanlar n siyasi v icti- mai h yat nda h miyy tli vasit l rd n birin çevrilm si, eyni zamanda, h r gün media- n n t sir dair sinin geni l nm si onu siyasi prosesl rin realiz si al tl rind n biri edib. Bir çox hallarda siyasi münasib tl rin media sferas na da nmas n tic sind in- formasiya funksiyas n d yi r k siyasi prosesl rin inki af n n sas faktoruna çevrilir. Bu bax mdan haz rda K V-l r n inki siyasi prosesl rin i tirakç s d r, h tta siyasi q rar- lar n i l nib q bul edilm sin bel t sir etm k imkan na malikdir. Müasir siyasi kommunikasiya ist nil n siyasi sistemin f aliyy tinin sas n t kil edir. Çünki siyas tin sosial-informasion plasdarm n m hz bütün s viyy l rd sosial v siyasi sistem daxilind v aras nda fasil siz informasiya mübadil sini h yata keçir n si- yasi kommunikasiya t kil edir.
260 lmi s rl r 61-ci cild
H R
(R
H , ! ! ! , W N, W P . W N - , ! ! - ! !, - . H !, !! , ! ! . H , W N ! ! ! , - ! ! . W ! ! ! ! ! ! ! , - - ! ! !, ! ! - ! .
Vugar Rahimzade The role of the media in transformation of political life
SUMMARY
Changes that have occurred in different spheres of life in the past decades have increased the role of the mass media and mass communications in the political system of the modern society. The mass media`s becoming one of the important means in people`s political and public life and the continuing expansion of the scope of its influence has made it one of the tools encouraging political processes. In many cases the transfer of political relations to media sphere changes the function of information, making it the main factor of the development of political processes. Therefore the mass media not only becomes involved in political processes, but also can influence the making of political decisions. Modern political communication lies at the heart of every political system as it ensures uninterrupted exchange of information within and between social and political systems at all levels.
261 K Ç K V BÖYÜK SÖZDÜZ LTM N N M N Y HAQQINDA ORTA SR R B QRAMMAT KA M KT BL R NÜMAY ND L R N N B Z MÜLAH Z L R
Gülnur MAHMUDOVA*
Qeyd ed k ki, r b d bi dilind söz yarad c l g v ya i tiqaq fone- tik hadis sin ayr ca s rl r h sr ed r k müxt lif fikirl r bildir n, t xmi- n n bütün, ist r orta sr, ist rs d müasir dövr mü llifl ri, dem k olar ki, bir m s l d tamamil yekdildirl r ki, r b lifbas n n mü yy n h rfl ri s sl ndirilm si m xr cind n as l olaraq, söz yarad c l prosesind i ti- rak edirl r v bu snada bir neç qrupa bölünür. Onlar n bir-birini v z et- m l ri baximindan da “böyük “ v “ daha böyük” olmaqla qrupla d r - laraq i tiqaq söz yarad c l g fonetik hadis sin daxil ola bilirl r. Bel ki, m xr c v t l ffüz olunma bax m ndan h rfl r “L\[ Y & ” fonetik hadi- s sin daxil olaraq, el d böyük miqdar soz yaratmaq imkanina malik de- yildir. r b d bi dilind m xr c bax m ndan yax n olan h rfl r aÍ[ *D`[ , * [ M* , Y @Tc v Y P/ kimi bölgül r bölünürl r. H tta bu f sill r daxil olan h rfl rin özl ri bel daha kiçik alt f sill r bölün r k, m xr c bax m ndan ox ar, yax n, daha yax n (kursiv bizimdir) olmaqla müxt lif alt qruplara bölünürl r. M s l n dodaq samitl rind n olan, M* b P4[ h rfl ri, y ni mim v nun *D`[ ^ `[ v *D`[ aÍ[ olmaqla f rqli alt qruplard r. Bunlar, el c d dil ucu samitl r d adland r la bil rl r. H - min samitl rd n ba qa dil ortas v dil sonu doqaq samitl ri d mövcud- dur. Aliml rin fikrinc , s sli samitl rd n olan, * [ M* c mi iki samitl m hdudla r ki, onlar da s sli samitl r v ya partlay l s sli samirtl r kimi t rcüm etm k mümkündür. Bel ki, * [ M* qrupundan biri b H[ , dig ri is di arasi samit olan Y ([ hesab olunur. Fonetik hadis hesab olu- nan, L\[ Y & t zahürünü m l g tirm k üçün, bütün bu samitl rin i - tirak n n z ruri oldu u daha böyük i tiqaq özü d daha dörd sas hiss y bölünür ki, bunlar da a ag dak lard r: 1) Z `[ 2) .c [
* Gülnur Mahmudova - BDU, dosent 262 lmi s rl r 61-ci cild 3) &G [ 4) ) T[ r b lifbas n n h rfl ri öz m n yin , fonetik olaraq yaranma yeri- n gör , biri dig ri il müxt lif munasib tl rd olaraq, sas n dörd fonetik hadis olan Z `[ , .c [ , &G [ , ) T[ kimi fonetik t zahürd n ibar t olub, bir s ra h rf kombinasiyalar t kil edirl r. M s l n, Z `[ fonetik hadis si zaman yaln z v h rfl ri müx- t lif h rf kombinasiyalar yaradaraq, m naca qism n yax n yeni sözl r m l g tiril r . .c [ fonetik hadis si zaman is , m xr c bax m ndan yax n olub, t l ffüz bax m ndan f rqli olan h rfl r o cüml d n , %v =kimi h rfl r söz yarad c l münasib tl rind i tirak ed r k yeni söz yaratmaq imkan - na malikdirl r. ) T[ dil hadis si m xr c bax m ndan yax n olub, t l ffüz keyfiyy ti bax m ndan f rqli olan samitl ri hat edir ki, v samitl ri buna misal- d r. Bunlar xarakter bax m ndan bo az samitl ri olsa da, t l ffüz m xr c- l ri bax m ndan is tam f rqli samitl rdir: qirtlaq v is z if bo az sa- mitl ridir. &G [ dil hadis si zaman h rfl r bir-birind n m xr c bax m ndan uzaq, lakin t l ffüz keyfiyy tl ri bax m ndan yax nd rlar. M s l n a v ] h rfl ri kimi. Bunlar n h r ikisi sonor v dil samitl ridir. Lakin biri dil önü ( ] ) dig ri is dil arxas ( a ) samitl rdir [9; 78]. Y & dil hadis si dey rk n, sas n iki samitin biri dig rini v zl - m si n z rd tutulur. M s l n, v ( feill ri tamamil eyni m nan ifa- d ed r k , “barma n n ucunda dayanmaq” dem kdir. Bu sözl r h m d sinonim m nal sözl rdir . ' v feill rini d bu fonetik v zl nm y bir nümun kimi aid etm k olar. Burada v ' h rfl ri di aras samitl r v m xr c bax mdan yax n t l ffüzlü s sl r olmaqla &G dil hadis sin aiddir v onlar t l ffüz keyfiyy tl ri bax m ndan f rqli samitl r, istehsal olunma m xr ci bax m ndan is yaxin m xr cli samitl rdir. m l g ldik- d n sonra is , yeni v f rqli vahidl r t kil ed r k lüg t fonduna sinonim kimi, t xmin n eyni v ya yax n m nan ifad ed n lekseml r kimi daxil olurlar. H r ikisi t rcüm d “alov parças ” v yaxud da feil kimi is “alov- lanmaq”, “ba qald rmaq” olaraq t rcüm olunur. Görk mli orta ça r b dilçisi bn Sikkitin fikrin gör , i tiqaqdan b hs ed n mü llifl rin s rl rind ki Y & adl ba l qlar n t xmin n ham -
263 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu s nda çox maraql faktlarla yana [7; 232], h m d müq dd s kitab m z Qurani K rimd d i tiqaq v onun növl ri il ba l maraql misallar yox deyildir. M s l n, ad t n mü llifl r bu snada ad ç kil n qaynaqdan, Lo man sur sind n L7 `HÍ[ \G _ J/ kimi ay ni misal g tirirl r. Burada J/ feili eyni sur d h m J/ kimi, h m d J7 olaraq göst rilir ki, bu bir daha onu sübuta yetirir ki, bu m zmunda - v 5 s sl ri ) T[ dil hadis sin daxil olaraq, m n yi bax m ndan eyni, lakin t l ffüz m xr c- l ri bax m ndan yaxin deyildirl r. Onlardan biri emfatik, dig ri is yum- aq damaq samitl rd ndir. Lakin, müasir lü tl rd h r iki feil “daha çox etm k” m nas n ifad ed n “ * ” feili il sinonimdirl r. Y ni “Allah T ala onun nem tini çoxaltm d r. T/ v T7 kimi t l ffüz bax mdan ox- ar feill rin d bu snada nümun g tirilm sini q na tb x hesab ed rdik. Yeri g lmi k n onu da qeyd etm k yerin dü rdi ki, [ b in s rl ri m xr c bax m ndan yax n, t l ffüz olunma yeri v keyfiyy ti bax m ndan f rqli olan h rfl rd n m l g lmi “L\[ Y & ” adl h min fonetik hadi- s il laq dar olan nümun l rl “kifay t q d r boldur” fikri il “ Y & L\[ “ haqq nda fikrimizi yekunla d raraq bu bölümd n heç d az maraq do urmayan * T - “daha böyük i tiqaq” (t rcüm biizmdir – M.G.) b hsin q sa bir n z r salaq. * T , y ni daha böyük i tiqaq r b d bi dilinin özün m xsus v s ciyy vi söz yarad c l g xüsusiyy tl rin malikdir, des k, sla yan l- mar q. Bel ki, t kil olundu u h rfl r bax m ndan eyni samitl rin d yi - m d n müxt lif tranzpozisiyas hesab na m l g l n bu söz yarad c l növü yaln z r b dilin xas bir xususiyy tdir . Í b a `G P[ nin t b- irinc des k, “ * T “ v ya “ L\[ \T[ ” dey rk n r b dili v r b dili dey rk n is L\[ \T[ eyni ölçüd tutulmal d r [11; 5-6]. Bu söz ya- rad c l nümun l rin diqq tl n z r yetirs k, burada üç h rfli kökün sas rü eym olmas n n vacib rt oldu u q na tin g l rik. Bel ki, h min bu üç köklü h rfl rin birinci v ya ikinci, v yaxud da son ikinci v ya üçüncü samitl rinin v zl nm si il m l g l n bu söz yarad c l növü- nün m hdud alt s s kombinasiyas formas vard r. Nümun olaraq, eyni samitl rin kökdaxili yer d yi m si vasit si il m l g l n bu söz yarad c l na – – &_ - &` - ( – ( kimi feill ri misal g tir bil rik. Maraql c h t buras d r ki, h min üç köklü sözün mümkün alt h rf kombinasiyas il m l g l n sözl ri bn Sikkit bu hadis d n bilavasit
264 lmi s rl r 61-ci cild b hs ed n eyni adl kitab nda - L\[ Y & s rind a a dak s s ard c ll - il t klif edir: - , , , , , 4 Onu da qeyd etm yi z ruri hesab edirik ki, h min bu t xmin n sino- nim m na da yan v eyni h rfl rin transpozisiyas il mümkün alt sözün düz ldiyi bu rü eym m s l il laq dar n z rd n keçirdiyimiz d biy- yatda L\[ Y & hadis sin tamamil müvafiq g l n yegan kökdür. slind , i tiqaq v onunla laq dar meydana ç xan bütün leksik –se- mantik m s l l r h l orta ça r b aliml ri olaraq, q dim qrammatika m kt bl rinin, ist r banil ri, ist rs d nümay nd v davamç lar t r fin- d n sür kli kild müzakir v t hlil olunmu dur. O m sd rdir, yoxsa feil? Elm m lum faktd r ki, VIII srd n ba layaraq ilk r b qrammatika m kt bl ri t kkül tapma a ba lad . sas bu mr ibn l la (ölüb 771) t r find n qoyulmu B sr qrammatika m kt bi ( * [ /)&`[ ) tari- xi bax m ndan bu ocaqlar n ham s ndan daha önc yaranm d . bu mr ibn l la, X lil l -F rahidi, onun t l b si Sib veyhi, Yunis bn H bib d -Dabbi, l- xv l- kb r, l - smai, l-Mub rr d, bn Dureyd, bu Fadl r-Ria i v s. kimi m hur nümay nd l ri il seçil n bu oca n ideya v prinsipl ri, habel «Kitab l- Ayn», « l- Kitab» v s. kimi bu m kt b m nsub toplular h l uzun ill r v srl r elmi siql t k sb ed r k dig r m kt bl r d örn k rolunu oynam d . M s l n, b sr lil rin fikrin gör , ad ç kil n snada m sd r sasd r, feil is ondan tör mi dir. Ola bilsin ki, onlar Sibaveyhinin bu bar d yürütdüyü “Feill r n yeni isiml rd n götürülmü nümun l rdir” fikrin istinad olaraq bu cür iddia etmi l r. Kuf lil r is bunun ksin olaraq fikir yürütmü l r [6; 76]. Bütün bunlar onu dem y sas verir ki, h r iki firq - nin nümay nd l ri yekdillikl bn l nbarinin “B sr v Kuf qrammati- ka m kt bl ri aras nda ixtilafl m s l l r xidm t” s rind müf ss l - kild toxundu u mü yy n d lill r istinad etmi l r. Yeri g lmi k n dey k ki, b sr lil rin g tirdikl ri d lill r sas n a a dak lardan ibar t olmu dur: M sd rin m sd r olaraq adlanmas ona d lal t edir ki, o, sasd r, feil is ondan tör mi dir: M sd r mütl q zaman , feil is mü yy n zaman ifad edir. H mçi- nin, mütl q zaman s rh dli zaman anlay ndan daha vv l yaran-
265 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu m d r. Bel likl d , m sd rin feild n daha vv l meydana g lm si il laq dar d lill r daha sasl d r. M sd r isimdir, isim is yaln z v yaln z özünü icra edir v feilin m na ç rçiv sini, dem k olar ki, m hdudla d r r, feil h r d f yaln z özünü icra etm k xsusiyy tind n m hrumdur v h r an ism ehtiyac duyur. Feil öz forma v m zmunu il , sas n iki ey d lal t edir: yeniliy v düz ltm zamana. M sd r is öz forma v anlam na gör yaln z bir eyi ifad edir ki, o da yenilik v ya h r k tin yeni ad d r. Bel ki, onlardan biri dig rind n daha vv l yaranm d r. Bel likl , m s - l y daha böyük anlamda yana saq, m sd r feilin m n yind n ba - qa bir ey deyildir. g r m sd r feild n düz lmi olsayd , onda o, feild olan yeni v f rqli m nalara, zaman v dig r bir üçüncü bir m na çalar na d lal t ed rdi. g r m sd r feild n düz lmi olsayd , onda, onun yaln z v yaln z vahid bir metodla mü yy nl m si qaç lmaz olard v feild n tör y n fail v m fullar n n adlar n n f rql nm diyi kimi o da f rql nm zdi. M sd rl rin feild n daha önc yaranmas n iddia ed n aliml r onu sas g tirirl r ki, g r m sd r öz m nas n feild n xz etmi olsayd , o zaman h r bir m sd rin ilk rü eyminin götürülmü oldu u bir feil olard . r bdilli lü tl r diqq tl n z r salsaq, o zaman biz feil m n yi olmayan çoxlu m sd rl rin d oldu u q na tin g l rik. Buna nümun olaraq biz, __ 0Í[ , [) 0 %G v s. kimi sözl ri misal g tir bil rik. r b k lim l ri aras nda qeyri-feil m n li sözl r tipli m sd rl r d yox deyildir. M s l n, @H[ 0_ * [ v s. Bütün bunlar bir daha onu dem y sas verir ki, feill r m sd rd n vv l yaranmam , ksin onlar n yaranmas üçün m sd r ilkin m n- b rolunu oynam d r. r b d bi dilind mövcud olan t xmin n h r bir m sd rin - m s - l n * , Z m sd rl rind oldu u kimi, yaln z bir modeli vard r. Lakin, bildiyimiz kim, r b dilind bir feilin bird n çox m sd r mo- delinin oldu u hallar da yox deyildir. M s l n, m sd rl ri “z h b” v “zuhuub” olmaqla ' feilinin bir neç növ m sd ri vard r. Ifad etdiyi m na bax mdan da h min feilin bir birin h m yaxin, h m d yax n olmayan müxt lif m nalar vard r. 266 lmi s rl r 61-ci cild M sd r anlam , m s l n, M*7 feilinin nümun sind oldu u kimi, h min feilin bütün bablar nda t sadüf olunur. Lakin, hesab etmirik ki, (gümü ) sözü v bu kimi dig r isim m n li substansiyalar ondan düz l- mi bütün k lim l rin slidir. Bel ki, m sd rin m nas ondan düz lmi olan bütün feill rin sas nda var. Lakin, m sd rin özünd is yaln z bir feilin m nas mövcud deyildir [6; 78-80]. tiqaq bar d B sr qrammatika m kt binin liderl rind n olan Sibaveyhinin söyl diyi m hur fikirl ri d böyük maraq do urur, bel ki, onun dilçilik elminin bu t zahürü haqda, h m d g l c k dilçi n sl t d- qiqat üçün bir bazis xarakterli qoyub getdiyi a a dak sözl ri dilçilik ba- x m ndan mühüm m x z hesab olunur. «M n bel hesab edir m ki, dili- mizd b zi sözl r dig rl rin nisb t n daha (m n bel hesab edir m ki, b zi sözl r dig rl rin nisb t n daha a rd r. M s l n, feill r isiml rd n daha a rd r. Bu onunla izah oluna bil r ki, isiml r feill rd n önc yaran- m d r) m na yüklüdür. M s l n, feill r isiml r n z r n daha m nal d r (a rd r) v bu onunla izah oluna bil r ki, feill r dig r nitq vasit l rind n daha önc yaranm d r» [11; 34]. S kkizinci srin sonlar na yax n Kuf h rind önc ad ç kil n m kt b r qib hesab olunan v banisi bu C f r r- Ruasi hesab edil n dig r bir r b qrammatika m kt bi - Kuf qrammatika m kt bi ( /)&`[ [ ) yaranma a v t kkül tapma a ba lad . Qeyd etm k z ruridir ki, sas nümay nd l ri v davamç lar dövrünün görk mli alim v filosofla- r ndan olmu bu C f r r-Ruasi, l-Kisai, Muazz l H rra, bn s Sik- kit, bn l - nbari, bu Z k riyy l -F rra v s. kimi dilçil r olmu bu qrammatika m kt binin qar s na qoydu u m qs d, sas qay si purizm söyk n n (lat n sözü olub purus - saf, t miz – kursiv bizimdir) v yad ele- mentl r ifrat d r c d «qisqancl q»la yana an v s rf d bi dil qanunauy- unluqlar na xas müdd alarla ç x ed n b sr lil rd n f rqli olaraq, canl dil amill rin salan b, b zi hallarda is , h tta «toxunulmaz» dil qanunlar ç rçiv sind n bel ç xmalar idi. Bu iki ad ç kil n qrammatika m kt bi nümay nd l rinin «ism» sö- zunun m n yinin «sumuvv», yoxsa «vasm», feilin mr formas n n d yi- ilm z olaraq qal b qalmas na münasib t, habel mübt dan n müst sna olaraq h mi x b rd n sonra yer almas , t yin v t yinl n n vahidl rin biri dig rind n ayr lmaz mövcud olaraq v hd t t kil etm si m s l l rin-
267 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu d yekdil bi r yl ri olmad kimi, onlar sözün rü eyminin m sd r, yoxsa field n qaynaqland problemin d birm nal münasib t b sl mirdil r. M s l n, fars m n li olub, v t nind r b dilinin inc likl rin yiy l ndikd n sonra B sr h rin , X lil l-F rahidinin yan nda d rs alma a yollanan v « a *T[ c H_», « [7_ a *T[ @T_ », « )% Í[ * [ », «*L7 )% Í[ », « *T[ », « M* [ », « %&H[ M », « c », « [ », « Í[ * _ », « *T[ », « )% `[ », « %&H[ » v s. kimi olduqca d y rli s rl rin mü llifi l-Kisainin (ölüb 805) yuxar da ad ç kil n m s l l rl laq dar polemikalarda d f l rl b sr lil ri «ba lamas » v h tta dilin sütun- lar ndan biri olan Süyutinin özün bel «q l b çalmas », v el c d x li- f Harun r R idin öz övladlar na r b dilinin inc likl rini a lamaqdan ötrü bu q d r sl r b m n li aliml ri deyil, m hz onu mü llim olaraq seçm si haqda orta sr m nb l rind kifay t q d r m lumat vard r. B sr li aliml ri ya ad qlar v i l dikl ri mühiti Kuf m kt binin dilçi filosoflar n n mövcud olduqlar ist r dini, ist r sosial-m d ni ortam il müqayis etm k d , z nnimizc do ru olazd . Bel ki, n n vi r b x- laq v m d niyy ti v pedantizmin hakim oldu u B sr mühitind n f rqli olaraq, Kuf çoxsayl v çoxm d niyy tli, habel müxt lif dilli etnoslar n be iyi idi v t bii ki, bel bir abu-havada h min aliml rin çiynin , yuxar - da ad ç kil n m s l l rd n lav , h m d bel qar q bir mühitd r b d bi dilinin safl n qorumaq v onu yabanç elementl rd n maksimum d r c d hifz etm k kimi m n vi borc xarakterli bir v zif d dü ürdü. Bu snada B sr qrammatika m kt binin görk mli nümay nd l rin- d n biri bu Fadl r-Ria inin r b dilini bir çox dill rin sintezind öyr - n n v t bli ed n kuf lil r istehza xarakterli sitat n g tirm k, fikrimiz- c , q na tb x olard : «Biz r b dilini k rt nk l ovçular v çöldov an il qidalanan s hra adamlar ndan (b d vi r bl rd n – M.G.), bunlar (Kuf lil r – M.G.) is dilimizi qarad rilil rd n öyr ndil r». H min alim ba da olmaqla, m sd rin, yoxsa felin söz ilkin öz k olaraq sas götürülm si m s l si, habel r b d bi dilind söz yarad c l - - i tiqaq n m n yi haqq nda dig r Kuf qrammatika m kt bi dilçil ri- nin g tirdikl ri n mühüm d lill r a a dak lardan ibar td r: M sd r h r anlamda, bir t zahür olaraq feilin n tic sidir v mü yy n m nada nöqsanl d r. ] - ] deyilm si do ru, ] - ] kimi s sl n-
268 lmi s rl r 61-ci cild m si is yanl d r. Buna gör d birinci ikincid n daha üstündür, bel ki, ikinci nümum d sad bab olan birinci babda h min felin _ tip- li m sd ri d vard r ki, onun da vv lki m naya n z r n f rqli çalar- lara malik olmas istisna deyildir. Feil eyni m nada istifad olunan m sd ri daha i l k v ziyy t g ti- rir. übh yoxdur ki, i l y nin mövqeyi i l dil nin mövqeyind n daha vv l g lir v n tic bax mdan daha ön mlidir. M sd r feil bir növ d st k v zif sini icra edir. Heç übh siz ki, bu bax mdan da d st kl n nin mövqeyi d d st kl y nin mövqeyind n daha vv l g lir [6; 85]. B sr li aliml rin feil v m sd rl laq dar mülhiz l rin diqq tl n z r salan h r bir k s a a dak m s l l ri ayd n kild mü ahid ed bil r: 1. B sr lil rin d lill rinin çoxunun s ciyy l ndiyi c h tl r sas n qli v f ls fi istiqam tdir. Kuf lil rin d lill ri is morfoloji v sintaksis amil- l r bax m ndan dilçilik saslar il s ciyy l nir. B sr hli mülahiz l rin- d m ntiq v f ls f d n faydalanmaq v yararlanmaqla h mi dig rl rin- d n bir add m önd olmu lar. Çünki, orta srl rd f ls fi m zh bl rin t si- ri dig r mühüm elm m rk zl rin nisb t n B sr d daha vv l yay lm d . 2. B sr lil rin ks r d lill ri m sd rin m nas na, az bir hiss si is onun ifad sin saslan r. O, m naya sasland qda a labatan v daha m qbul görünür. Söz sasland qda is z if v nöqsanl görünür. Kuf li aliml rin d lill ri is m sd rin m zmunu v ifad t rzin q tiyy n x l l g tirmir. 3. B sr li aliml rin fikrinc , “m sd r” ad n n onun müst qilliyin d - lil olaraq götürülm si dair vi s b bl r q bilind ndir. Bel ki, b sr li alim- l rin f ls f görü l rin gör , m sd r onun ifad etdiyi m zmunun müst - qilliyin olan inanc n tic sind m hz m sd r olaraq adlan r. Bir eyin n - tic sinin ona s b b olaraq götürülm si is s hv anlay olard . 4. B sr lil rin m sd r v onun ifad etdiyi m zmunun müst qilliyin olan inanc v bu aliml rin f ls fi dünyagörü l ri il laq dar g tirdikl ri d lill ri übh üçün q tiyy n yer qoymur, bel ki, b sr lil rin m sd r m f- humu çox güclü kild Aristotelin ideyalar n z riyy sind n t sirl nmi v b hr l nmi dir. Sanki m sd r onlar üçün sas rü eym modeldir, ondan bilavasit v dolay s il tör y nl r is sad c formalard r [6; 100- 110]. Fikrimizc , orta ça larda h r iki qrupa m nsub olan aliml rin i tiqaq haqq ndak n z riyy l ri q sa kild a a dak kimi xarakteriz olunaraq ifad edil bil r:
269 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu B sr m kt bi - m sd r (feil+ sas tör m l r) Kuf m kt bi - feil ( m sd r+ sas tör m l r) B sr li aliml rin fikrinc , m sd r sasd r, Kuf li aliml rin fikrinc is o, tör m dir. Kuf lil rin dünya görü l rind feil sas, b sr lil rd is tör m dir [6; 93]. Qeyd ed k ki, t xmin n onuncu srd h r iki m kt b m nsub dilçi v filosoflar n elmi, f ls fi dünyagörü l rinin sintezi sas nda v sas nümay nd l ri bu li l-Farisi v t l b si bn Cinni, bn Keysan, bn ukeyr, bn l-X yyat, bu-l-Abbas S l b (ölüb 904) v s. kimi dilçil r olan m hur Ba dad qrammatika m kt bi ( % &L[ /)&`[ ) t kkül tapd ki, onun bani v davamç lar da, sas n önc ad ç kil n h r iki m kt bin mü- hakim v prinsipl ri aras nda bir növ bar d r c mövqe tutma a çal rd . M s l buras ndad r ki, h r iki m kt bin birl r k vahid Ba dad m kt bini m l g tirm si haqda orta sr m nb l rind bir-birind n k s- kin kild f rql n n müxt lif faktlar vard r. Bir s ra orta sr qaynaqlar m kt bin yaranma tarixinin kuf li l-Kisainin r qibi olan b sr li Siba- veyhi il m lum m s l l rl laq dar disputlar v h r bir m s l d birin- cinin q l b çalmas il ba l tarix gedib ç xd n yaz r, dig r m nb l r is h min qrammatika m kt binin yaranma tarixinin m hz b sr li l-Mü- b rr din (ölüb 898), vv lc Kuf lil rd n d rs alm , daha sonra is Ba - dad qrammatika m kt binin n m h ur dilçil rind n birin çevrilmi S - l b il «mübariz »sind n sonra t kkül tapd n qeyd edir. Maraql c h t buras ndad r ki, h m n n vi d bi dil ehkamlar na sa- diq olan b sr lil rd n, h m d mühafiz kar kuf lil rd n f rqli olaraq, ba - dadl lar problemli m s l l rin müzakir si v disputunda, h m Qurani K - rim ay l rin , h m pey mb r (s.a.s) h disl rin , h m d dövrün müasirl - rind n olan görk mli dibl r B ar v bu Nüvasa muraci t edirdil r. Bu n n ni davam etdir n v sas nümay nd l ri bn Malik v bn Sid olan Müs lman spaniyas n n m hur nd lis qrammatika m kt bi d , habel sas nümay nd l ri bn Y i , bn l-Hacib, bn Hi am l- nsari, bn qil, s Süyuti v s. kimi dilçil r olan Misir qrammmatika m kt bi d , sas n bar d r c mövqe tutaraq v h r iki m kt b nümay n- d l rinin fikrin hörm tl yana araq kompromis yolunu r hb r tuturdular. Ba dad x lif v hakiml rinin, ist r dini-f ls fi m s l l rd , ist rs d qrammatik ideya v yönüml rd , B sr v Kuf nin filosof v dilçil ri-
270 lmi s rl r 61-ci cild n qalib g lm sin baxmayaraq, onlar qrammatik m rk zl rd B sr n - z riyy sinin üstünlüyünü qeyd edirdil r. Ola bilsin ki, buna r vac ver n sas s b bl rd n biri v el , b lk d n birincisi m sd rin feild n daha sas oldu unu göst r n Sibaveyhinin r b d bi dili qrammatikas n n bü- tün formullar üçün sas n z riyy l r m nb yi olan “Kitab” olmu dur. H qiq t n d maraq do uran c h tl rd ndir ki, bu elmi tendensiya v qid üstünlüyü bu günümüz d k davam etm kd dir. Müasir elm sü- tunlar v qrammatikl r t r find n d m sd rin feil n z r n daha çox müst qillik k sb v müxt lif m na çalarlar ehtiva etm si bar d müxt lif fikirl r ir li sürülm kd dir. übh do uran c h t ondan ibar tdir ki, g r b sr lil r öz n z riyy - l rini m sd rin ilkin m nas v onda yaranan sözl r il onlar n m sd rl ri aras nda laq yaradan m n vi laq y saslanan hökml r v ya dig r ifa- d l r üz rind qurmu olsayd lar, onda lü t fondunun sas t rkib hiss - sinin ilkin rü eyminin feild n tör m si r hb r tutular v insan qli v zeh- nind onlardan m sd rin yaranmas absurd bir hal olard . Lakin, bu alim- l rin g tirdikl ri b zi d lill rind n d aç q-ayd n göründüyü kimi bu qrammatikl r ad ç kil n fikr mü yy n q d r ehtiyatla yana m [6; 82- 83] v bununla da onlar öz n z riyy l rini, qism n olsa da, übh alt na alm v özl rini bir növ «nüfuz»dan salm lar, des k sla yan lmar q. H qiq t is buras ndad r ki, m sd rin söz yarad c l üçün sas he- sab olunmas oxucuda, az da olsa, a a dak s b bl r gör übh yarad r: 1. M sd r ifad olunan m nan n ad d r, m nalar n adlar is , sas n müc rr d adlard r v onlar n sözl r üçün sas olmas mümkün deyildir. 2. Feill rin bir çoxunun çoxsayl m sd rl ri vard r. Çoxun «bir»d n tör m si a labatan hald r, birin is «çox»dan tör m si, el d m ntiqli gö- rünmür. M s l n: & - «tapmaq» feilini götür k. Onun «ist k» üçün m s- d ri % , «q z b» ifad etm k üçün & _ v a & , «m h bb t» v «hüzn» üçün & , «s rv t» üçün is & v & m sd rl ri hesab olunur. 3. Bu snada bel bir sual meydana ç x r. Yax , b s ad ç kil n feil bu m sd rl rin hans birisind n tör mi dir? ^ feilini götür k. Onun r b d - bi dilind s kkiz yax n m sd ri vard r: ^ 0 ^ _ ` 0` 0 ] ` 0 ] ` 0 ] ` 0 ^ 0 . Yen d eyni m zmunda sual yaran r, feil bu m sd rl rin hans ndan dü- z lmi dir? [1; 234]. 4. Fikrimizi inki af etdir r k, daha bir feil - _ feilin n z r salaq: Bu feilin d yuxar da qeyd olunan feil kimi az v çoxi l n n olmaqla s k-
271 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu kiz m sd ri - _ 0 _ 0 a _ 0 _ 0 _ 0 _ 0 _ 0 _ kimi variant vard r. B s bu feil h min m sd rl rin hans birisind n tör mi dir? Feil bu m sd rl rin ham s ndan eyni zamandam yaranm d r, yoxsa bu m sd r- l rin ham s v ya çoxu feilin özünd nmi tör mi dir? 5. «M sd r feilin ad d r» fikri elm m lum bir faktd r. Ad n adland r l- m lardan daha vv l meydana g lm si ç tin qavran lan bir m s l dir. Y ni, . \ feili mövcud olmam dan önc -\ anlay yarana bilm zdi. 6. Qeyd etm k laz md r ki, m sd rin söz yarad c l üçün sas hesab olunmas bir s ra görk mli dilçi aliml rin haql naraz l na, habel b zi anla lmazl qlara s b b olmu dur. nsan qlin n az onc ir li sürül n müd- d an anlamas v onu ara d rmas üçün Misir m kt binin görk mli nüma- y nd si bn Y i in Z m x rinin “Muf ss l”in yazd rhind n ibar t olan a a dak paraqrafla tan olmas kifay tdir: «Ad ç kil n m s l il laq dar feill ba l olan isiml r qrupundan, sas n 8 ismi - m sd r, ismi fail, ismi m ful, sif ti mü bb h , ismi t fdil, ismi zaman, ismi m kan, ismi al t kimi bölüml r r hb r tutlmal v onlara müraci t olunmal d r» [4; 256]. Heç übh yoxdur ki, r b d bi dilind mövcud olan ks r feill rin çoxu yarand ilkin vaxtlarda mü yy n m qs dl ri ifad etm k üçün tör - mi dir. Lakin, zaman keçdikc onlar n ks riyy ti bu m qs dl rin miqya- s n n geni l ndiyi bir vaxtda is dig r sözl rd n d b hr l nmi dir. sas m nadan tör y n dig r feill r ilk rü eymini a a dak 3 sas m nb d n götürmü dür: Feill rd n siml rd n H rfl rd n (köm kçi nitq hiss l rind n – M.G.) Feilin ba qa bir feild n yaranmas tör y nin tör d nd n daha güclü oldu una d lal t edir. Lakin bu güclülük mövzusu feilin yaranmas il ba l mü mmal bir mövzudur v bu mütl q h qiq tl rd n daha çox f rziyy v t xmin saslan r. Kim bilir, b lk d keçmi zaman feilinin rt cüm- l l rind indiki-g l c k zamana, indiki-g l c k zaman n “^[” d n sonra keçmi zamana, “b[” d n sonra is indiki-g l c k zamana i ar etm si sa- s n feilin zamanla laq si olmayan bir hadis olmas il ba l d r [3;123]. Onda bel bir sual meydana ç x r ki, el is hans qrup feill r kiçik sözdüz ltm (kursiv bizimdir) lam ti olaraq daha vv l yaranm d r: keç- mi zaman, indiki-g l c k zaman, yoxsa feilin mr formas ? H l q dim-
272 lmi s rl r 61-ci cild d n b ri aliml r bu bar d t zadl kild fikir ayr l nda olmu lar. r b dilinin tarixi il ba l olduqca qiym tli s rl rin mü llifi s-Sirafi bel de- mi dir: “Bu bar d sas n iki f rqli fikir mövcuddur: Bunlardan birincisin- d bel iddia edilir ki, g l c k zaman birinci, indiki zaman ikinci, keçmi zaman isi üçüncü olaraq yaranm d r. kinci fikir is bel dir ki, indiki za- man vv l, g l c k v keçmi zamanlar is daha sonra yaran b” [3; 78- 79]. Bütün bu ixtilaflara baxmayaraq r b qrammatistl rinin böyük k- s riyy ti bel bir fikird olmu lar ki, feill r müc rr d, sülasi v rübai, mazi v onlardan tör mi lav feill r qrupuna bölünür. Bel ki, müc rr d sülasi feilin, bildiyimiz kimi, keçmi d üç v zn q libi vard r ki, bunlar da Z H ()& / 0. \ , Z H ( * 0 G) , Z H ( ^ D G 0] * ) v znl ridir. Bu feill rin indiki-g l c k zamanda is daha alt v zni vard r ki, bunlar da a a dak lard r: ( – ' : Z H P – Z H * Í – * c : Z H P – Z H . \ – . \ : Z H P – Z H * P – * : Z H P – Z H – : Z H P – Z H ( H – ( G : Z H P – Z H M s l buras ndad r ki, bir çoxlar ndan f rqli olaraq Sibaveyhi birinci v be inci v znl ri sas v znl rd n hesab etmir v müc rr d m nal rübai feill r haqq nda is onu iddia edirdi ki, onlar n yaln z bir v zni var: – Z \H Z \ HP . M s l n, * & – * % ( yuvarlanmaq). H min feill rin is iki sas növü vard r: Birinci q lib birnici hecas n n ikiqat t krarland feill r daxildir, y ni bu feill rin üçüncü v dördüncü samitl ri feilin birinci v ikinci h rfl ri il eyniyy t t kil edir. M s l n, 0Y [ 0 * * 0 @ T . kinci növ is ikiqat t krarlanmayan feill r daxildir v bunlar n düz lm üsulu yuxar dak kimi deyildir, m s l n, */ 0* H v s. [2;126].
stifad olunmu d biyyat n siyah s :
.1999, * , `\H[ `[ , [ , Í b a `G . P[ .1 .1961 0 c H[ H@_ :% &L .L\[ / )% . *_ [ ^ * .2 1957 0M) H`[ ) % :* T[ . P[ % .. c ^ * .3 2002 0 a* c a Í[ _ 0 *H[ L\[ Í[ 0 \@_ &` .4 2007 0 [ ^[ G 0* T[ 0 L[ % a ] ` .5
273 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu 1998 * _ , [ P[ Y [ H@_ , T 0 *[ Í .6 [ ) %) 7 [`[ % &` &` _ T 0 G c L\[ ]\G * `[ 0 [ .7 1998 ,* T[ *H[ 2007 , * T[ , P[ % , [ .8 1956, * T[ 0*4Í[ `*[ [ [ Í [ , T 0b _ _ &G .9 1984 ,* _ , _ G b ` `\H[ ) *T[ G` _ 0* T[ *H[ L\[ ` _ .10 P7578 2002 , G @\[ * ) %, * [ [&[ , % % &` _ .11 1985 , 4_% ,* [ ) % , _ &` _ * (c T , T ^\G b_ P [ ^\H[ 0 * 4[ &` _ .12
The views of the representatives of the medieval Arab grammar schools on the origins of the simple and complex word formation Mahmudova Gulnur R E S U M E
In this article the author is reviewing the opinions of Arab linguists on origins of the phenomenon of ‘ishtigag’, from the ancient times, the Arab scholars had conflicting opinions on whether ‘ishtigag’ had originated from infinitives or from verbs. The young author particularly notes the opinion of the Basra and Kufah school that the infinitive is the basis, and that the verbs are derivative, while Kufa school believed the opposite – the supremacy of the verb. The author presents the views of Arab linguists as S Suyuti, Abu Jafar ar- Ruasi and etc., where applicable, provides her own views on the issue. In addition, the author provides interesting arguments to demonstrate that these opinions followed Sibaveyhi’s thought on “verbs are samples taken from the newest nouns.
! ! ! R I ( R
F ! ! ! ! ! “ ”, ! ! . N G P , , ! ! ! , ! – . H !, P . - !, ! . N !, ! ! , -W , - .. W , « ! ! ! ! ».
274 SA.SAH L ALBAN V LAY TL R U.RUNDA MÜBAR Z D K ÇARLI.I
irinb y L YEV
Açar sözl r: ki çarl , Sa sahil Alban vilay tl ri, böyük knyaz, r qab t : ^ , F , - ! , Keywords: Sheki realm, Right bank Albanian provinces, Grand Duke, competition
Xilaf tin çökm sinin ard ndan Az rbaycanda meydana g lmi v q dim Albaniyan n dövl tçilik n n l rini özünd qoruyub saxlayan ki çarl n n ( ahl n n) tarixi, sosial-iqtisadi inki af , etnik v dini durumu milli tarix ünasl m zda son dövrl r d k diqq td n k narda qalm d r. Mövcud bo luqdan yararlanma a çal an qon u ölk Qafqaz ünaslar is bu Az rbaycan feodal dövl tinin tarixini “özününkül dirm ”y v saxta- la d rma a ciddi c hdl giri mi l r. IX srin ikinci yar s nda Az rbaycanda ba lanan siyasi dirç li n tic - sind imal-Q rbi Az rbaycan torpaqlar nda ki feodal dövl ti (886 - 1104) yaranm d . M.Kalankatuklunun verdiyi m lumata gör , 886-c ild “mömin knyaz Hammam t n zzül etmi Albaniya çarl n b rpa etdi” ( 1, s. 200, Kalankatuklu, III, 18; 1, s. 234, qeyd 94, 106; 2, s. 374, qeyd 6; 3, s. 181). Albaniyan n qanuni varisi kimi meydana g lmi v “albanlar n çar ” titulunu (4, s. 66; 5, s. 47 - 48; 6, s. 127; 7, s. 38) özünd saxlayan bu Az rbaycan feodal dövl ti 886 – 1104-cü ill rd , t xmin n 230 ild n çox mövcud olmu dur (8, s. 116 - 173). Hammam n qurdu u bu dövl t orta sr müs lman m nb l rind ki m likliyi, alban, Bizans v erm ni m nb l rind Albaniya çarl , gürcü m nb l rind is Hereti çarl kimi t qdim olunur. Erm ni mü llifl rin gör , Qriqor Hammam öz dövl tini yaradark n ilk vv l onun hakimiyy ti alt nda Göyç gölünün rq sahilind n Partav (B rd ) h rinin q rbin d k razil r olmu dur (9, s. 136). Qriqorun Ha- vaxalas qalas n tikib öz hakimiyy tini trafa yaymas haqq nda M.Kalan- katuklunun m lum qeydin (1, s. 203; Kalankatuklu, III, 19) istinad ed n A.Y.Kr mskiy gör , Qriqor Hammam öz hakimiyy tini “çay n o biri sa- hilin ” (2, s. 375) yaym d . Çay n o biri sahili dedikd Kürün solsahilin-
275 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu d yerl n ki v Kambisena razil ri n z rd tutulur. Orta sr gürcü m nb l rin gör is , art q Qriqor Hammam n varisl ri Kürd n imala Q b l d n Telaviy d k razil ri hat ed n ki çarl n idar etmi dil r (10, s. 21-23). A.Y. Kr mski Qriqor Hammam n v fat ndan sonra, onun qurdu u dövl tin yenid n süqut etdiyini ehtimal edirdi. Onun fikrinc , bundan sonra Kürün sa sahilind yerl n Mehrani razil ri v solsahil razil r ayr laraq h r biri ayr -ayr l qda inki af yoluna q d m qoymu dur (2, s. 376). Fikri- mizc , bu ayr lma A.Y.Kr mskinin ehtimal etdiyi kimi Qriqor Hammam n v fat ndan sonra deyil, onun varisi çar Adarnersehin hakimiyy tinin t xmi- n n on alt nc ilind ba vermi di. Erm ni m nb l rin sas n Kürün sa sahilind yerl n Mehrani razil rinin 919-cu ilin yay aylar nad k ki çar n n, daha d qiq des k Albaniyan n böyük knyaz Sevada adlanan Saha- q n n zar ti alt nda qald m lum olur (9, f sil LX, 168-170, s. 211-212). Müvafiq dövrd yaranm feodal dövl tl rin idar çilik sistemin uy un olaraq ki çarl nda da çardan sonra böyük knyaz v ya knyazlar knyaz titulunu da yan xs ölk nin idar çiliyind mühüm rol oynay rd . Kartli çarl nda “eristavlar eristav ”, erm ni çarl nda “i xanlar i xan ”, Albaniya/ ki çarl nda is “böyük i xan” adlanan bu v zif ni, ad t n, çar sülal sinin üzvü, taxt-tac n varisi da y rd . B z n onlar öz mövqel ri- n gör çara b rab r tutulurdular. Onlar n qalalar , çoxlu torpaqlar v güclü ordusu oldu undan böyük siyasi ç kiy sahib olurdular. ki çar Adarnersehin böyük qarda , Albaniyan n böyük knyaz Sahaq da strateji h miyy tli sa sahil Kür vilay tl rinin, xüsusil d Gird man qalas n n sahibi kimi geni mülki v h rbi hakimiyy t malik olmu du. Erm ni ka- tolikosu ohann Drasxanakertsiy gör , böyük i xan Sahaq n la silahlan- m , mis lövh l rd n haz rlanm zirehl t chiz edilmi piyada v süvari alaylar ndan ibar t s kkiz min n f rd n çox qo unu vard (9, f sil LX, 169, s. 211). Orta sr alban v erm ni m nb l ri Qriqor Hammam n ikinci o lu, Albaniyan n böyük knyaz Sevada adlanan Sahaq v onun Kürün sa sahi- lind yerl n vilay tl r u runda apard mübariz haqq nda geni m lu- matlar verir. M. Kalankatukluya gör , Qriqorun (Hammam n - . .) ikinci o lu Sevada adlanan Sahaq igid v bacar ql oldu u üçün Kürün sa sahi- lind yerl n Gird man v Parisos vilay tl rini özün tabe etdi v quldur-
276 lmi s rl r 61-ci cild lar ram ed r k Coraygetin a as oldu. O, maarifin t r fdar idi v öz evind mü llim saxlay rd . Erm ni çar Smbat (890-914) d f l rl onunla dö- yü ürdü, lakin onu özün tabe ed bilm di (1, s. 203; Kalankatuklu, III, 19). Gürcü m nb l rind n bundan vv l Kaxeti xorepiskopu I Fadlan n (881-893) hakimiyy tinin sonlar na do ru gücl n r k qardabanl lar (gir- d manl lar ) özün tabe etdiyi m lum olur (5, s. 32; 4, s. 51). Dem li, Albaniyan n böyük knyaz Sahaq t xmin n 893-cü ild n, xorepiskop I Fadlan n v fat ndan sonra Gird man v Parisos vilay tl rini l keçirmi - dir. M nb l rd n Sahaq n h l atas Qriqor Hammam n sa l nda Kürün sa sahilind ki Mehrani razil rini l keçirdiyi ayd n olur. Sahaqla erm - nil rin ç r I Smbat (890-913) aras nda ba vermi toqqu malar, Yusif ibn bu-Sac n 907-914-cü ill rd Erm nistana v Gürcüstana etdiyi yürü d n vv l olmal d r. Z.M. Bünyadov Stepanos Orbeliyan n "Sünik tarixi"nin 42-ci f slin istinad ed r k Gird man knyaz Sahaq n Albaniya knyazlar Qriqor Yesai v Artnersehl birlikd , Albaniya katolikosu Simeonun (902-923-cü ill r) i tirak il 906/907-ci ild t sdiq etdikl ri Tatev monas- t r n n mülkü haqq nda s n dd n b hs edir (1, s. 235, qeyd 121). Bu dövrd C nubi Qafqaz n dig r feodal dövl tl ri kimi ki çarl - da Sacil rd n vassal as l l nda olub, mü yy n miqdarda vergil r öd - m y m cbur olmu du. M nb l rd n h l Hammam n dövründ onun qurdu u dövl tin Az rbaycan Sacil r dövl tind n (889-941-ci ill r) as l v ziyy t dü düyü m lumdur. M. Kalankatukluya gör , h min Hammam “çoxlu pul verib erm ni katolikosu Georqu günahl Sacikin zindan ndan xilas edib, ona böyük hörm tl r göst rmi v min-amanl qla erm nil r qaytarm d ” (1, s. 200; Kalankatuklu, III, 18). Albaniya çar Qriqor Ham- mam n erm nil rin katolikosu II Georqu pul verib sirlikd n xilas etm si haqq nda m lumatlara dig r m nb l rd (Katolikos Iohann Drasxanakert- si, Stepanos Taronesi Asoqik) d rast g linir (9, f sil XXXIII, 95, s. 135- 136;11, III kitab, III, s. 110; 3, s. 200). Albaniya çarl n n Sacil rd n as l v ziyy t dü m sin baxmayaraq, m hz Qriqor Hammam n erm ni rin katolikosu II Georqu pul ver r k sirlikd n xilas etm si onun M h mm d Af in ibn bu-s-Sac il yax n münasib tl rd oldu una d lal t edirdi. Bu yax n münasib tl rin Qriqor Hammam n varisl ri dövründ d davam etdiyinin ahidi oluruq.T sadüfi deyil ki, Yusif ibn bu-Sac n 907- 914-cü ill rd Erm nistana v Gürcüstana yeddi il ç k n yürü l ri zaman
277 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Albaniya/ ki çarl na toxunulmam d . Yusifin 909-cu ilin vv ll rin- d n 910-cu ilin yaz nad k sir saxlad erm nil rin katolikosu ohann Drasxanakertsi d sirlikd n qurtulandan sonra m hz Albaniya/ ki çarl - na s nm d r. Sacil rin t qibind n qaçan katolikos ohann Drasxana- kertsi 910-cu il hadis l rini t svir ed rk n yaz rd : “... buna gör d m n Allah n buyuru u il h r- h r dola araq Qafqaz n imal- rqind yerl - n rqin - Alvank n ucqarlar na, böyük i xan Saak n (Sahaq – . .) v onlar n çar Atrnersexin (Adarnerseh – . .) yan na g lib ç xd m, ona gör ki, onlar da bizim xalqdan v bizim dinimizd ndirl r.V onlardan h r biri öz imkanlar daxilind bizi saxlamaq üçün az v sait s rf etm di, sanki borcu varm kimi ham n n [m nim yol yolda lar m n] ehtiyaclar n öd - di. Biz oradan ç x b Quqarka ( rqi Gürcüstan – . .) getdik v orada m skunla d q...” (9, f sil XLIV,119, s. 161; 12, s. 325). ohann Drasxana- kertsinin verdiyi m lumatlardan ayd n olur ki, bu dövrd sacil rin t qibl - rind n qaçan Qelarkuninin knyazlar Saak v Vasak Haykazunk qarda lar da (Sünik knyaz Qriqor II Supan n qarda lar , Vasak Qaburun o ullar ) ki çarl na s nm d lar (9, f sil [LVII, 126, s. 168). Sacil rin yürü l ri n tic sind Kapoeti (Kapuyt) qalas nda gizl n n erm ni çar I Smbat 912-ci ild Yusif t slim oldu. Bir il h bsd saxlad q- dan sonra, 913-cü ild Dvind I Smbat edam ed r k çarm xa ç kdil r (9, f sil [LIX, 130-131, s. 172-173). N tic d , Gird man v Parisos vilay t- l rini özün tabe etmi v Coraygetin a as olmu Albaniyan n böyük knyaz , Qriqor Hammam n ikinci o lu Sevada adlanan Sahaq d f l rl toqqu mal oldu u z li r qibi erm ni çar I Smbatdan qurtulmu oldu. Iohann Drasxanakertsinin m lumatlar ndan ayd n olur ki, edam olunmu I Smbat n o lu A ot II Yerkat m hz Albaniyan n böyük i xan Sevada adlanan Sahaq il qohum olduqdan sonra sacil r t r find n erm - nil rin yeni çar kimi tan naraq q bul olunmu dur (9, f sil LVIII, 162-163, s. 205). Ç x lmaz v ziyy td olan A ot II Yerkat n sacil rl münasib tl ri qaydaya salmaq v Yusif ibn bu-Sac n etimad n qazanmaqdan ba qa çar si qalmam d . Bu m qs dl d o, ilk növb d sacil rl yax n münasi- b tl rd olan böyük i xan Sevada adlanan Sahaq n q z il evl ndi v mü- vafiq dövrün n qüdr tli i xan n n himay sin keç r k onun d st yini al- m oldu. T sadüfi deyil ki, Iohann Drasxanakertsi böyük i xan Sevada adlanan Sahaq “çar A otu özün kür k n ed r k o ullu a götürmü anl
278 lmi s rl r 61-ci cild i xan” kimi t qdim edirdi (9, f sil LX,166, s. 209). N tic d , Albaniyan n böyük knyaz Sevada adlanan Sahaq erm ni çar A ot II Yerkat n öz haki- miyy tini möhk ml ndirm sind müst sna rol oynam d . Katolikos Iohann Drasxanakertsinin m lumat ndan erm ni çar n n Albaniyan n m rk zi yal ti olan Utiy iddia etdiyi d ayd n olur: “Çar A ot (Smbat n o lu) özünün Uti havar n n v h i tayfalar na i xan v hakim t yin etdiyi Movsesin zorak qiyam n yat rmaq üçün öz qaynatas böyük i xan Saak n yan na getdi v onu bütün qo unu il götür r k h min Uti havar na yolland . Quqark n Alan qap lar nad k uzanan hiss sin (Ka- xeti- . .) hökmranl q ed n böyük korepiskop da çara köm k etm k m q- s dil böyük qo unla özünü oraya çatd rd . Çoxsayl qo unun birlikd ona hücum etdiyini gör n Movsesin özü d çoxlu sayda heyvanab nz r v h yas z döyü çül r toplad ...” (9, f sil LVIII, 163-164, s. 206). Qeyd etm k laz md r ki, erm ni m nb si qiyama qalxm “Uti ha- var n n v h i tayfalar na” i ar etm kl , bu torpaqlar “erm ni çarl n n t rkib hiss si” hesab ed nl rin iddialar n n sass z oldu unu bir daha t s- diq etmi olur. Sa sahil Albaniyada yerl n v doqquz havardan ibar t Uti yal ti Qriqor Hammam dövründ n Albaniya/ ki çarlar n n da diqq t m rk zind idi. B rd h ri il yana , akesena v Qardman havarlar Uti yal tinin mühüm inzibati vahidl rind n hesab olunurdu. Müvafiq dövrd is akesena v Qardman havarlar n n bilavasit ki çarl n n n zar ti alt nda oldu u, üst lik ki feodallar n n qon u havarlar da özl - rin tabe etm k istiqam tind mübariz apard qlar m lumdur. Yuxar da M. Kalankatukluya istinad ed r k, Qriqor Hammam n ikinci o lu Sevada adlanan Sahaq n Kürün sa sahilind yerl n Gird man, Parisos v Co- rayget vilay tl rini özün tabe etdiyini qeyd etmi dik (1, s. 203; Kalanka- tuklu, III, 19). Bu bax mdan Uti havar na sahib olmaq m s l sind erm - ni çar il Alban knyaz n n maraqlar slind toqqu urdu. Lakin Uti hava- r n n hakimi Movsesin qiyam qald rmas v çoxlu sayda qüvv y sahib olmas onlar müv qq ti birl m y vadar etmi di. Movsesin qiyam n ya- t rmaq üçün kifay t q d r qüvv si olmayan erm ni çar yen öz qaynatas böyük i xan Sahaq n köm yin ehtiyac duyurdu. G l c kd Uti havar n özün tabe etm yi planla d ran Gird man qalas n n sahibi Sevada adlanan Sahaq is kür k ninin, erm ni çar n n köm yi il Movses amilini aradan qald rma a çal rd .
279 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu Erm ni m nb sind n öz qo unlar il Uti havar na yollanan erm ni çar v i xan Sahaqa köm k etm k m qs dil Kaxeti xorepiskopu I Kviri- kenin (893-918) d böyük qo unla oraya g ldiyi m lum olur. Lakin Kaxeti xorepiskopu qiyamç larla ba ver n döyü d i tirak etmir. Görünür el buna gör d orta sr gürcü m nb l ri Kaxeti xorepiskopunun bu h rbi s f ri bar d heç bir m lumat vermir. Erm ni m nb sind is Kaxeti xorepis- kopunun döyü d i tirak etm m sinin s b bi birba a göst rilm s d , ba vermi döyü d erm ni çar il i xan Sahaq n i tirak etdiyi d qiq qeyd olu- nur: “...i xan Saak il birlikd çar öz qo unlar n niz , q l nc v kamanla yax silahland raraq, sa dan v soldan say-seçm c sur döyü çül ri yerl - dir r k, çox sür tl h r k t ed r k tezlikl Movsesin öz qo unu il möh- k ml ndiyi d r nin k nar na çatd lar v burada d h t do uran s s-küyl hücüm ed r k onlar qorxuya v l rz y sald lar” (9, f sil LIX,164, s. 206). Q fil hücümdan v ald ilk z rb d n sonra qiyamç lar h r bir yana qaçd . Movses is dü düyü v ziyy td n ç xmaq üçün vv lc Sünik i xan Smbat n ölk sin qaçd . Qiyamç Movsesin sonrak ac nacaql aqi- b ti bar d m lumat ver n erm ni m nb sind n Kaxeti xorepiskopu il ba l maraql qeyd rast g lirik. Erm ni m nb sin gör , gözl nilm d n toparlanan Movses Sisakandan keç r k “sanarlar n böyük korepiskopu- nun” yan na getm k v onu öz t r fin ç k r k mülkl rini azad etm k niyy tind idi. Lakin h l d Uti havar nda qiyam yat rmaqla m ul olan A ot II Yerkat bu x b ri alan kimi Movsesi t qib ed r k onu tutdu v gözl rini yand raraq kor etdi (9, f sil LIX,164, s. 207). Qiyamç Movsesin Kaxeti xorepiskopuna s nmaq v onun köm yi il Uti havar n azad et- m k niyy ti, bundan vv l Uti havar na g lmi , lakin döyü girm d n oran t rk etmi Kaxeti xorepiskopu il ba l m s l y ayd nl q g tirm y imkan verir. slind , bu fakt Kaxeti xorepiskopunun qiyamç larla döyü - d i tirak etm diyini bir daha sübut etm kl yana , mütt fiql r aras nda yaranm mü yy n fikirayr l qlar s b bind n xorepiskopun Uti havar n- dan naraz ayr ld n da dem y sas verir. Gürcü m nb l rin gör , bun- dan az sonra Kaxeti xorepiskopu Abxaz çar il birlikd ki çarl na hü- cum etmi di (13, s. 144; 5, s. 33; 4, s. 52). Qaynatas böyük i xan Sahaq n köm yi il Uti havar nda Movsesin qiyam n amans zl qla yat rd qdan sonra A ot II Yerkat n nüfuzu xeyli art- d . 917-ci ild regionda v ziyy tin d yi m si d erm ni çar n n i in yara-
280 lmi s rl r 61-ci cild d . Bu dövrd Az rbaycan Sacil r dövl ti (889-941-ci ill r) il Xilaf t ara- s nda münasib tl r k skinl mi di (14, s. 102-107). Sacil rin diqq ti Xila- f t qar mübariz y yön ldiyi v Erm nistana n zar tin z ifl diyi bir vaxtda A ot II Yerkat xeyli f alla d . Katolikos Iohann Drasxanakertsiy gör , erm ni çar na h s d aparanlar v kin b sl y nl r ona qar x yan t etm y ba lad lar (9, f sil LIX,165, s. 207). Bu dövrd A ot II Yerkat n öz qaynatas , Sacil rin bölg d ki n sadiq mütt fiqi, Albaniyan n böyük knyaz Sevada adlanan Sahaq il d münasib tl rin pozuldu u v aralar nda dü m nçiliyin yarand m lum olur. Katolikos Iohann Drasxanakertsi s rinin “I xan Saak n çar A ota qar üsyan etm si v onun t r find n l keçirilm si, el c d dig r i xa- lar n m ll ri haqq nda” adlanan 60-c f slind bu bar d trafl m lumat verir. 918-ci ilin yaz nda qar duran t r fl rin qo unlar Axayank k ndin- d üz-üz g ldis d , döyü ba verm di. A ot II Yerkat qaynatas na qar döyü girm y c sar t etm di. Erm ni çar na ba l nüfuzlu zad ganlar n i qar mas n tic sind böyük i xan Sahaq növb ti d f erm ni çar na münasib td “böyük müdriklik” nümayi etdir r k kür k ni il sülh ba - lad . Bel likl , bir müdd t sonra böyük i xan Sahaq n faci sin çevril c k “ sa M sihin rtl ri v müq dd s xaç i ar si vasit sil yaz l andl müqa- vil ” ba land (9, f sil LX,166, s. 209). Erm ni m nb sin gör , qaynatas il sülh nail olduqdan sonra A ot II Yerkat geri qay daraq Dvin üz rin yeridi v paytaxt h ri l keçir - r k h r sakinl rin amans z divan tutdu (9, f sil L[,167, s. 209). Bu za- man x lif ordular na qar a r döyü l r c lb olunmu Sacil r Dvind ba ver nl r müdaxil etm k imkan nda deyildil r. Bundan istifad ed n A ot II Yerkat Dvin h rini l keçirs d , orada uzun müdd t qala bil- mir. Tezlikl h ri t rk ed n A ot II Yerkat Virk ölk sin (Tao-Klarceti) yollan r. Qohumlar aras nda hakimiyy t u runda mübariz kimi s ciyy - l ndiril n bu müharib d erm ni v gürcü çarlar qüvv l rini birl dir r k öz ölk l rind hakimiyy t iddia ed n birinci böyük knyazlara qar döyü- ürdül r. Tao-Klarceti çar Atrnerseh böyük qüdr t sahibi olan bac s o lu, eristavlar eristav Qurqenl t kba na bacara bilm diyind n, ona qar mü- bariz aparmaq üçün A ot II Yerkatla birl mi di. H r biri ondan qisas al- ma a çal araq bütün qüvv l rini eristavlar eristav Qurgen qar yön lt- mi dil r. Bundan vv l Dvind m lub olmu apux o lu A otun v
281 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu A ot II Yerkat n qarda i xanlar i xan Abas n is Qurgen t r find n ç - x etm sin baxmayaraq, sonuncular u ur qazana bilm y r k ç tin v ziy- y t dü mü dül r(9, f sil LX,167, s. 209-210). Bel bir raitd böyük i xan Sevada adlanan Sahaq mütt fiql rin d st k olmaq m qs dil kür k ni A ot II Yerkata qar h r k t keçmi di: “...Uti havar ndan çar A ota h y canl x b r çatd rd lar. Ona onun qayna- tas i xan Saak n Uti havar na hücüm etm si, h r yerin talan edilm si, Dzorapordak qalalar n l keçirilm si, ölk d n halinin ona tabe olan qalalara apar lmas v onun vilay tin da l q hiss sind yerl m si haqq n- da x b r verdil r” (9, f sil LX,167-168, s. 210). Erm ni m nb sind n göründüyü kimi, yaranm raitd n istifad et- m y çal an böyük i xan Sahaq çoxdan iddias nda oldu u Uti havar na, xü- susil d vv ll r a as oldu u Corayget/Dzorapor vilay tin sahibl nm k m qs dil 919-cu ilin birinci yar s nda yürü ba lam d . Uti havar n n talan edilm si, Dzorapordak qalalar n l keçirilm si v halinin köçürülm si bu yürü ün miqyas ndan, böyük i xan Sahaq n q tiyy tind n v onun kür k - nin tutarl z rb vurmaq niyy tind n x b r verirdi. Böyük i xan Sahaq müt- t fiql rin münasib td d öz m qs din çatm d . Eristavlar eristav Qurge- nin “i ini tam bitirm kd ” (9, f sil LX,167, s. 209-210) olan A ot II Yerkat qaynatas n n hücuma keçm si x b rini alan kimi gürcü knyaz na qar dö- yü l ri dayand rmaq v geri qay tmaq m cburiyy tind qalm d . Katolikos Iohann Drasxanakertsi böyük i xan Sahaq n Dzorapora yürü ünü t fsilat il t svir etmi di: “...i xan Saak Kayean adl qalan tut- mu v orada h bsd olan Sünik hakimi Vasak ata-baba evin buraxm , h mçinin azatlar n orada sir kimi saxlan lan arvadlar na ç x b getm y icaz vermi di, qalada is öz ke ikçil rini qoymu du. Sonra q fild n v sür tl o, h min qalan n (Kayean – . .) yax nl ndak dig r qalan da tutmu v qalan n bütün qarnizonunu q l ncdan keçirmi dir; ölk nin bütün halisini mlaklar il birlikd öz knyazl n n qalalar na köçürmü , onla- r n tezlikl yeti c k kin sah l rini is vaxt ndan vv l oraqdan keçir- m k, od vurub yand rmaq mri vermi di ki, çar ora g l nd orada qala bil- m sin” (9, f sil LX, 168, s. 210). Kayean qalas Dzorapor vilay tinin ba qalas olub, h tta XII-XIII srl rd vilay t Kayan/Kayean ad alt nda tan n rd . Müvafiq dövrd kifa- y t q d r güclü v al nmaz qalalardan biri oldu una gör , erm ni çar öz
282 lmi s rl r 61-ci cild r qibl rini m hz Kayean qalas nda h bsd saxlay rd . Böyük i xan Sahaq is bacar ql s rk rd keyfiyy tl rini bir daha nümayi etdir r k çox q sa zamanda, “q fil v sür tli” h ml il güclü Kayean qalas n v onun ya- x nl ndak dig r qalan tutmu du. Kayean qalas nda öz ke ikçil rini yerl dirm kl böyük i xan Sahaq buralara sad c qar t m qs dil deyil, qal c olaraq g ldiyini göst rm y çal rd . Vilay tin halisini mlaklar il birlikd öz knyazl n n qalalar na köçürm si, kin sah l rini is yan- d rmas erm ni çar n n gözl nil n hücumundan müdafi olunmaq m qs - dini güdürdü. H r zaman müdrikliyi il diqq t ç k n böyük i xan Sahaq Kayean qalas nda h bsd olan Sünik hakimi Vasak v orada sir saxlan lan qad nlar azad etmi di. Erm ni m nb sind n m lum olur ki, h l A ot II Yerkatla eristavlar eristav Qurgen aras nda dü m nçiliyin yaranmas ndan sonra sonuncunun kür k ni, v r s lik üzr Qelarkunid d hakimiyy t yiy l nmi Sünikin teri (hakimi) Vasak erm ni çar ndan öz t hlük sizliyi üçün t minat ist mi di. Erm ni katolikosunun vasit çiliyi il t minat verils d , Vasak z li r qibi apux o lu A ot v eristavlar eristav Qur- qenl yaz malarda ( m kda l qda) ittiham ed n erm ni çar onu h bs ed r k Kayean qalas nda zindana atd rm d (9, f sil LIX,165, s. 208). M hz bu hadis d n sonra böyük i xan Sahaqla erm ni çar aras nda mü- nasib tl r g rginl m y ba lam d . A ot II Yerkat n c mi 300 n f rlik alay il t l m-t l sik Dzorapora g l r k böyük i xan Sahaqla görü m k ist m si (9, f sil LX, 168, s. 210) onun qaynatas na qar sava maq niyy tind olmad n v ya buna c sa- r t etm diyini göst rirdi. Dig r t r fd n, erm ni çar onu “kür k n ed r k o ullu a götürmü anl i xan – böyük Saak” n ona x t r yetirm y c yin q ti min oldu undan, “i xan n çoxsayl qo unundan qorxmayaraq” onun- la görü m y g lmi di. Vilay tin da l q hiss sind mövqe tutmu böyük i xan Sahaq is kiçik d st il yax nla maqda olan erm ni çar n Tovuz yax nl ndak kiçik da vadisind mühasir y alm d . Dü düyü v ziy- y td n ç x yollar arayan erm ni çar is “ilahi bar a” nail olmaq üçün yepiskoplardan birini elçi qismind qaynatas n n yan na gönd rmi di (9, f sil LX, 168, s. 211). Yepiskop vasit sil erm ni çar ikay t v yalvar dolu ifad l rl i - xana müraci t edir, bir müdd t vv l ba lad qlar “Isa M sihin rtl ri v
283 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu müq dd s xaç i ar si vasit sil yaz l andl müqavil ”ni xat rlad r v gü- nahs z oldu u üçün ona qar qan tökm kd n ç kindirm y çal rd . Bu- nunla yana , kür k ni olaraq böyük i xan Sahaq t r find n “o ullu a gö- türüldüyünü” bir daha yada salmaq m qs dil özünü “do ma atan n sevimli o lu” kimi q l m ver n erm ni çar , slind , qaynatas n n Dzora- por vilay tin olan iddialar ndan l ç km sini t klif edirdi (9, f sil LX, 168-169, s. 211). Strateji h miyy tli Kayean v onun yax nl ndak di- g r qalan n, el c d köçürülmü halinin geri qaytar lmas müqabilind is erm ni çar sad c “h mr ylik v sülh” v d edirdi. T bii ki, erm ni çar n n dü düyü v ziyy tl s sl m y n bu t klifl r böyük i xan Sahaq t r find n q bul edil bilm zdi. Bu s b bd n d el- çinin bu sözl rini e id n i xan, erm ni çar na cavab verm y bel lüzum görm di (9, f sil LX, 169, s. 211). Mühasir y al nm erm ni çar n n heç bir rt ir li sürm d n t slim olmas v ita t etm si m qs dil böyük i xan Sahaq öz qo ununu döyü v ziyy tin g tir r k ir li apard . Bu hadis ni t fsilat il t svir etmi Iohann Drasxanakertsinin böyük i xan Sahaq n qo ununun haz rl , t chizat v döyü strategiyas il ba l verdiyi m lu- mat diqq t ç kir: “...özünün [sayca] s kkiz min n f rd n çox olan bütün qo ununu toplad , onlar çar n oldu u t p y t r f ir li apard ; piyada ala- y na keçilm z divar görünü ü verm k üçün qalxanlar n arxas nda gizl n- m k mri ver r k, o, onlardan arxada silah v zirehl t chiz edilmi süvari alay n haz r v ziyy td yerl dirdi, ir lid is ön d st nin qalxanlarla örtün n atl lar sür tli atlar n ah qald raraq ir li-geri çap rd lar. Gün ç - xanda onun üalar çoxlu qalxan v d bilq l rd , arxal q v önlükl rin, yan v dirs k qoruyucular n n mis lövh l rind ks olunaraq parlad . Çar özünü ba dan aya ad k silahlanm qo unlarla mühasir y al nd n gö- r nd , uzun yoldan yorulmu yüz döyü çünü arxada qoyaraq, yaln z iki yüz döyü çü il onlar qar lamaq üçün t p d n endi” (9, f sil LX, 169, s. 211). Iohann Drasxanakertsinin böyük i xan Sahaq n qo unu haqq nda verdiyi m lumatlar sözsüzki son d r c d y rlidir. übh siz, i xan n qo- ununun haz rl bel yüks k s viyy d olmal d r ki, q sa müdd td Dzo- rapor vilay tini v güclü Kayean qalas n l keçir bilsin. Lakin bu m lu- matlardan s kkiz min n f rd n çox qo unun sanki böyük bir orduya qar döyü meydan na ç xd v xüsusi döyü strategiyas qurdu u t surat
284 lmi s rl r 61-ci cild yarad r. H rç nd i xan n qar s nda döyü gir c k bir qüvv yoxdur. Mühasir y al nm v li h r yerd n üzülmü c mi 300 döyü çüy qar , üst lik uzun m saf q t etdikl rin gör onlardan 100 n f rinin yor un dü düyü v döyü m k iqtidar nda olmad bir v ziyy td s kkiz minlik qo un kim qar döyü haz rla rd ?! Yuxar da qeyd etdiyimiz t svird n d göründüyü kimi, i xan n bu add m slind h rbi nümayi d n ba qa bir ey deyildi. Hadis l rin sonrak inki af , möcüz ba verirmi kimi v ziy- y tin q fild n erm ni çar n n xeyrin d yi m si bir daha dedikl rimizi t s- diq edir. Erm ni çar A ot II Yerkatla böyük i xan Sahaq n münasib tl rini t fsilat il rh ed n Iohann Drasxanakertsi bu m qamda ba ver nl ri oldu u kimi deyil, daha çox orta sr feodalizmin xas olan xristian dini ehkamlar n qabard lmas v erm ni çar n n v sfi müst visind t qdim edir. Bununla bel , Alban knyaz na b sl diyi yüks k ehtiram , simpatiya- s n d f l rl aç q sur td ifad ed n katolikos Iohann Drasxanakertsiy gör , bu m qamda böyük i xan Sahaq Allah n qar s nda günahkar idi. Çünki, o, Isa M sihin rtl ri v müq dd s xaç i ar si vasit sil t sdiq olunmu yaz l andl müqavil ni pozmu du (9, f sil LX,169, s. 211): “ ...O, yaz l and ad t gör h mi ondan qabaqda qat r n belind apar lan mü- q dd s xaç [ni an na] b rkid nd n sonra, atlar n belind bütün iki yüz dö- yü çü bir n f r kimi ucadan ba raraq q fild n [dü m n qo ununun] orta- s na cumdu. ...qo unun oldu u yerd heç kim qalmad ... sir götürül n iki n f rd n – i xan Saak v onun o lu Qriqordan ba qa, b lk d , kiçikd n böyüy d k onlardan bir k si tapmaq olmazd ” (9, f sil LX,169, s. 212). Mövzudan k nara ç xmamaq rti il qeyd etm k laz md r ki, bütün h yat n kils y h sr etmi v sonda erm nil rin katolikosu seçilmi Ioha- nn Drasxanakertsi bir s lnam çi kimi tarixi hadis l ri t fsilat il t svir ed rk n, din xadimi kimi d Bibliyadak obrazlar, m s ll r, ifad l rd n geni istifad etm kl çoxsayl b nz tm l r , epitetl r v müqayis l r yer verir. Mü llifin öz s rind real hadis ni “dini möcüz ” il p rd l m - y c hd etdiyinin d bir neç d f ahidi oluruq. Xüsusil döyü s hn l - rini t svir ed rk n mü llif müq dd s hdi tiqd yer alan Gideon obraz - na d f l rl müraci t edir v sanki A ot II Yerkat n u urlar n Gideonun 300 döyü çü il midyanl lar üz rind qazand q l b si il müqayis edir. M s l n, mü llif bundan bir q d r vv l A ot II Yerkat n 250 döyü -
285 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu çü il am uldey g l r k Qnuni n slind n Vasak v A ot qarda lar n n 4 mind n çox ordusunu darmada n etdiyini t svir edir (9, f sil LVII,160- 161, s. 203-204). M nb material ndan da göründüyü kimi, mü llif erm ni çar n n bö- yük i xan Sahaqla toqqu mas v sonuncunun sir al nmas s hn sini d eyni üsulla t svir edir. H tta, mü llif bu d f bir q d r d “ir liy ” ged - r k A ot II Yerkat n q l b sini Gideonun q l b sind n üstün tutur. Gide- on kimi 300 döyü çü il böyük i xan Sahaq n üz rin yeriy n A ot II Yer- kat “uzun yoldan yorulmu yüz döyü çünü arxada qoyaraq, yaln z iki yüz döyü çü il ” döyü at l r... T bii ki, güclü Kayean qalas n bir h ml il l keçirmi , 8 minlik ordunun s rk rd si böyük i xan Sahaq n iki yüz n - f rlik d st qar s nda aciz qalaraq m lub olmas v bu kild sir dü - m si mümkün deyildi. vv la aç q döyü d üz-üz dayanan 200 n f rlik d st nin 8 minlik ordunu qaçma a vadar etm si, ikincisi d ham n n qaça bildiyi halda yaln z iki n f rin, orduya ba ç l q ed nl rin sir al nmas mümkün deyil. Bibliyada ad ç kil n Gideon bel aç q döyü d deyil, gec qaranl nda aldad c görüntü yaratmaqla dü m nl rini m lub ed bilmi di (15, Hakiml r 7, 16-23). slind is Iohann Drasxanakertsinin bu m lumat n ciddi t hlil ed nd ayd n olur ki, mühasir d ç x lmaz v ziyy td qalan erm ni çar hiyl i l tmi v t slim olmaq üçün t p d n endiyi görüntüsü yaradaraq qaynatas böyük i xan Sahaqa yax nla ma a imkan tapm d . T slim ol- maq m qs dil yaz l and ir lid tutaraq 200 atl il t p d n en n erm ni çar n qar lamaq üçün ir li ç xan böyük i xan Sahaq v o lu Qriqor q fil- d n girov götürülmü l r. Ba ç lar n n girov götürülm sind n sonra ça - ba qalm i xan n ordusu is geri ç kilm k v ya da l maq m cburiy- y tind qalm d r. Kifay t q d r t crüb li s rk d olan böyük i xan Saha- q n bel ehtiyats z davranmas v öz ordusundan aralanaraq kür k nin yax nla mas bir daha erm ni çar n n m krli hiyl i l tdiyini t sdiq edir. Iohann Drasxanakertsi erm ni çar n n möcüz li kild l keçirdiyi böyük i xan Sahaq v o lu Qriqorun sonrak faci li taleyi il ba l q sa m lumat verir: “Bundan sonra çar Qardman qalas n l keçirdi v bütün ölk ni f th ed r k özün tabe etdi... Bel likl sass z qorxuya dü düyün- d n, o, bu d f onun h yat n saxlam Allah n m rh m tini unudaraq... onlar n h r ikisinin gözl rini kor etdi. O, bel q ddarl q ed r k ham n n
286 lmi s rl r 61-ci cild ür yin inams zl q sald v onlar özünd n uzaqla d rd ” (9, f sil LX,170, s. 212). M lumatdan göründüyü kimi, erm ni çar tarixi Uti vilay tini v Gird man daxil olmaqla, dig r qalalar döyü süz l keçirmi di. Görünür burada o, n n vi taktikadan istifad etmi , qala müdafi çil rin böyük knyaz Sevada adlanan Sahaq göst rm kl qalalar n t slim olmas na nail olmu du. Yerli sülal nin “bel görk mli rl rini” öldürm y , el c d g l c kd yenid n azad edil bil c kl rind n ehtiyat etdiyind n zindana atd rma a c sar t etm y n erm ni çar daha q ddar q rar q bul etdi. Ata- o ulu dünya i na h sr t qoymaqla onlar aktiv siyasi f aliyy td n m h- rum etdi... Albaniyan n böyük knyaz Sevada adlanan Sahaq o lu il birlikd sir al b gözl rini kor etm sin , onun mülkü Gird man müv qq ti l ke- çirm sin baxmayaraq, A ot II Yerkat tarixi Uti vilay tind möhk ml n bilm di. 921-ci ild Amram n ba ç l alt nda Uti vilay tind ba ver n növb ti üsyan zaman A ot II Yerkat n yen d mühasir y dü mü ordu- su t slim olmu , özü is qaçmaqla birt h r çan n qurtara bilmi di (9, f sil LXIII,174, s. 217). Bel likl , h l Qriqor Hammam n dövründ n Sa sahil Alban vila- y tl rind möhk ml nm y çal an yerli alban feodallar n n mübariz si 919-cu ild erm ni çar n n m krli siyas ti n tic sind iflasa u rad . Qriqor Hammam n varisi çar Adarnersehin hakimiyy tinin t xmin n on alt nc ilind Kürün sa sahilind yerl n Mehrani razil ri üz rind n zar t iti- rildi. Burada yerli sülal nin nümay nd l ri (ba qa sözl Sevada adlanan Sahaq n n v l ri) X srin ikinci yar s nda yenid n aktiv siyas t qo ul- mu , hakimiyy t u runda mübariz aparm d lar. Qeyd olunanlardan bel bir n tic y g lm k olar ki, 886-919-cu ill r “t n zzül etmi Albaniya çar- l n n b rpa” olunmas u runda yerli sülal nin apard mübariz dövrü kimi q bul edilm lidir. A.Y. Kr mskinin d qeyd etdiyi kimi (2, s. 376), bundan sonra Qriqor Hammam sülal sinin hakimiyy ti solsahil razil rd , Kürd n imala art q sabit razil ri olan ki çarl nda davam etmi di. Ümumiyy tl , obyektivliyi il seçil n orta sr gürcü m nb l rin sas n, ki çarl n n sabit razisin c nubda Kür çay , q rbd Turdos xevi – toris xevi - Samebis xevi çaylar nad k, rqd is Q b l y d k olan ra- zil r daxil olmu du.
287 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu D B YYAT 1. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Müq ddim , t rcüm , qeyd v rhl r akad. Z.M.Bünyadovdur. Bak 1993. 2. P F.K. W ö ç W P ç Fç (P ! F !), II, ^ . - U ! S.. . - , 1938. 3. Bünyadov Z.M. Az rbaycan VII-IX srl rd . Bak , 1989. 4. ü P . U , ! I.H.Ö !. X ,1982. 5. P . U , ! . . ç . X , 1976. 6. H G . N ! ö I ç . U , , ! ç S.X. S ç . X , 1976. 7. . . Nç H I ç . X , 1982. 8. irinb y Hac li. imal-Q rbi Az rbaycan: ngiloylar. Bak , 2007. 9. T ö . N ! F . U ! , . T. ! - ! . K , 1984. 10. . L ç ü P ö . U ç , I.H.Ö !. , 1979. 11. “H ! !” W X F ç – ! XI ! – ! ! S. I . ,1864. 12. Az rbaycan tarixi. Yeddi cildd . II cild. Bak , 1998. 13. P ö . N ! I ç . X , Nç ü F , 2008. 14. rifli .[. IX srin ikinci yar s - XI srl rd Az rbaycan feodal dovl tl ri. Bak , “Elm” n riyyat , 1978. 15. Müq dd s kitab. Bak , YYSQ- Milli Virtual-Elektron kitabxanan n e-n ri, 2015.
SA.SAH L ALBAN V LAY TL R U.RUNDA MÜBAR Z D K ÇARLI.I irinb y liyev
XÜLAS
Tarix ünasl qda Albaniya çarl n b rpa etmi Qriqor Hammam n v fat ndan sonra, onun qurdu u dövl tin yenid n süqut etdiyi, bundan sonra Kürün sa sahilind yerl n Mehrani razil ri v solsahil razil rin ( ki çarl n n) ayr laraq h r birinin ayr -ayr l qda inki af yoluna q d m qoydu u ehtimal edilir. M qal d bu ayr lman n Qriqor Hammam n v fat ndan sonra deyil, onun varisi çar Adarnersehin hakimiyy tinin t xmin n on alt nc ilind ba verdiyi sasland r l r. Orta sr alban v erm ni m nb l -
288 lmi s rl r 61-ci cild rind n Kürün sa sahilind yerl n Mehrani razil rinin 919-cu il d k ki çarl n n n zar ti alt nda qald m lum olur. M qal d Qriqor Hammam n ikinci o lu, Albani- yan n böyük knyaz Sevada adlanan Sahaq v onun Kürün sa sahilind yerl n vi- lay tl r u runda apard mübariz ara d r l r.
^ \ H H b U H Q Q ^
(R
H , I ! [ , . H - , P , - ^ . H , !, I ! [ , ! F . N - ! ! , P ! 919 ^ . H ! P I ! [ , ! ! F W , W .
THE SHEKI REALM IN THE FIGHT FOR THE RIGHT BANK ALBANIAN PROVINCES Shirinbek Aliyev
SUMMARY
It is assumed in historiography that the kingdom of Albania restored by Grigor Hammam had been decayed again after his death, then the Mehrani territories lying on the right bank of the River Kur and those lying on the left bank (territory of Sheki realm) separated from each other and stepped to the path of development separately. In the article is grounded that this event happened not after the death of Grigor Hammam, but about in the sixteenth year of his successor Czar Adarnersheh’s reign. It becomes clear from the medieval Albanian and Armenian sources that until the 919 year Mehrani territories located on the right bank of the River Kur remained under the control of the Sheki realm. In the article the second son of Grigor Hammam, Grand Duke of Albania Sahaq who was called Sevada and his struggle for the provinces on the right bank of the Kur is investigated.
289 YAXIN RQ N LK ATÇILARI
Pa a H S NL *
Avropa v Rusiya tarixçil rinin ks riyy ti atç l n dünyaya v xü- susil Yax n rq hindavropal lar n cdadlar t r find n yay lmas n id- dia edib, bunu sübut etm y c hd göst rirl r. Bu siyasi iddia elmd Avro- pa m rk zçiliyin elementi olaraq, m d niyy tin bütövlükd , b r m d - niyy tin xüsusi t kan vermi , onu bu günl r g tirib ç xarm atc l q m - d niyy tinin avropal lar n cdadlar na m xsus oldu unu sübut etm k ist - yind n ir li g lir. Lakin m d ni atç l n ilkin izl rinin Q rbi v M rk zi Avropadan uzaqda yerl m sini n z r alaraq, bu tarixi missiyan n da y - c lar qismind rqi hindavropal lar , y ni Hind- ran tayfalar n t qdim etm y çal rlar. H tta Yax n rq ilk döyü arabalar v h rbi süvari d st l rinin g tirilm sini hindavropal hesab olunan Hett dövl ti t r fin- d n yay ld n , ilk olaraq sözüged n qo un növl rinin m hz bu dövl t t - r find n yarad ld n sübut etm y c hd göst rilir. Lakin arxeoloji, el c d bir s ra q dim yaz l m nb l r bu iddialar n ksini sübut edir. Bu m qal d ilk olaraq, insanl q tarixinin atlardan b hs ed n ilk, n q dim yaz l m nb l ri üz rind dayanaq. Bunlar n içind , ilk olaraq üz rind dayanmal oldu umuz e. . XIX srd q l m al nd güman edil n, lakin özünd n min il vv lki hadis - l rd n, y ni e. . III minilliyin vv lind n b hs ed n “Enmerkar v Aratta hökmdar ” adl umer dastan d r. Sözü ged n dastan ilk s lnam çil rin, umerl rin atla ilk tan l n n vaxt n v istiqam tini mü yy n edir. Ümu- miyy tl , bu m nb mixi yaz l m tnl rd at n ilk xat rland m nb he- sab olunur. Dastan n verdiyi m lumata gör , C nubi Az rbaycan razisin- d yerl n Aratta h r-dövl ti umer h rl rini qiym tli metallar, mi- nerallar v tikinti materiallar il t min edilir, d y rl ri is tax lla öd nir- di. Dastan n 127 v 200 s tirl rind deyilir ki, arattal lar umer gönd ri- l n mallar atlara yükl yirdil r [9, s. 193, 195, 208, 270]. Növb ti m lumat Elam dövl tin aiddir. At n Elam n t s rrüfat h yat ndak roluna dair n q dim yaz l m lu-
* _ – AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun kiçik elmi i çisi 290 lmi s rl r 61-ci cild matlar e. . XXVIII sr aiddir. O dövrün hesabat-uçot m zmunlu proto- elam piktoqrafik s n dl rind d f l rl “at ba ” t svirin rast g linir. B zi hallarda bel t svirl r a a ya v yuxar ya do ru istiqam tl ndiril- mi trixl r lav olunurdu. Bu trixl r yal n t sviri kimi izah olunur. “Dik yall at ba ” t sviri “ay r ”, “yal a a olan at ba ” t sviri is madyan ifad edirdi. At ba n n yals z t sviri is “dayçan ” bildirirdi. Piktoqrafik s n dl rin ikisind 1 dayça, dig r m nb d 7 madyan, ba qa iki s n dd is 6 v 8 ay r qeyd al n b. Bir s n dd 185 ay r, madyan v dayçan n hesabat apar l b. Atlardan qo qu vasit si kimi istifad olunurdu. M b d- l rin fondundan torpaq götür n icar darlar s plik toxumla yana , qo qu heyvan kimi atla da t min olunurdular. S n dl rin birind 14 icar dar - R ncb r 331 at ayr lmas na dair qeyd rast g linir. Dig r bir s n dd is 1 icar dara 10 at n verilm si qeyd olunur [12, s. 86, 87, 100]. Bizim üçün fövq lad h miyy t k sb ed n üçüncü q dim yaz l m nb Nippur h rind tap lan q dim Babil dilind yaz lm , umer çar siyah s nda ad qeyd olunmayan Quti hökmdar n n heyk li üz rind ki yaz dan köçürülmü kitab d ndir. Burada söhb t e. . XXIII srd kiçaya- ras n n Quti i al dövründ n vv lki Qutium hökmdar Erridu- Pizird n gedir: B. Qüdr tli Erridu- Pizir, Qutiumun v dünyan n dörd t f rinin hökmdar : KA-Ni ba (Simurrumun çar ) dü m nçiliy ba layanda, Qüdr tli Enrida-Pizirin ( mrl rini) saymayanda da ölk l ri v h rl rinin üsyan na s b b oldu (v ) Lullubun ölk sin c n (...) o, ona t r f t l sdi (...). Sonra, ilah tar Aqade h rind qo unlar yerl dirdi. Ordunun ham s Simurruma getm k üçün y ld . O (Erridu-Pizir) bu vaxt daxil oldu (...). Onun (qo unu) Aqade h rind ilahil r iri qoçlar qurban k - sirdi. (...) o m lub etdi. O ki qald (...) v onlar n diri qalm lar n , onlar n vergil rini onlar ald lar, onlar n iri buynuzlu heyvanlar n , onlar n atlar n , onlar n n davar n (...). Quitumun ilahisi Enrida-Pizir tutub saxlad (onlar ) (...) (s n q) (...) v qoy o, hakimliyi ilahi Enlil üçün v sam ilah tar üçün saxlaya bilm sin. Qoy Ninxursaq v Nintu ilah l ri onun n slini da ts n (...). (...) Erridu-Pizir öz heyk lini ilah Enlil h sr edir [11, s. 16]. Maraql d r ki, Elamda atlardan t s rrüfat m qs dil istifad olundu- u dövrd m lum olur ki, umerlil r atlardan bel istifad etmirdil r. H t- ta atlar n ayr ca ad da yox idi. Onlar atlar AN U.KURRA, y ni da e - yi [1, s.122-123] v yaxud b zi oxunu larda rq e yi [6, s. 75] adlan-
291 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu d r rd lar. Lakin Enmerkar dastan ndan m lum olur ki, atlar tan y rd lar v bu tan l q imalda v ya rqd yerl n razid n, Arattadan qaynaq- lan rd . Yusif Yusifovun q na tin gör q dim umer - Akkad yaz lar n n, sonrak dövr Assur m nb l rinin, Urartu yaz lar n n, el c d co rafi raitin b zi yer, çay, da adlar n n ümumi inc l nm si bel bir q na t g lm y imkan verir ki, Aratta dövl ti Urmiya gölünün c nub- rqind yerl ib, halisinin sonrak m nb l rd ad lullubil rdir. Bütün m nb l r sas n Aratta- Alateye “ da l q ölk ” m nas nda i l dilir. Mü llifin q na- tin gör bu yer ad Alatau, Alatoo, Alatea, Altay, Alada , Alagöz söz- l ri il eyni kökd ndir, “da ”,”ala da ”,”da l q ölk ” m nas n verir, ölk - nin ad n n m nas türk dill rin aiddir, halisi prototürk tayfalardan ol- maqla, art q e. .III-I minillikl rd bu torpaqlara prototürkl rin ya ay b, dövl t qurduqlar n n göst ricisidir. Mü llif bu tayfalar n h mçinin Quti, Lullubi v Su tayfalar oldu unu bildirir [2, s. 19-20]. Y. Yusifovun fikrinc e. . IV- III minillikl rd Lullubi, Quti, Su (Suv, Subar– P.H.), II minilliyin vv ll rind is Turuk ad il m lum olan tayfalar eyni razid , müxt lif dövrl rd siyasi bax mdan ön ç xm tayfalard r v q dim Arat- ta dövl tinin sakinl ridir [15, s. 304]. Tarixd n m lum oldu u kimi, son- ralar bu ölk Manna adlan rd . Manna is dem k olar bütövlükd indiki C nubi Az rbaycan hat edirdi, imali Az rbaycan is hat etm diyi- n dair heç bir tutarl d lil yoxdur. Nippur yaz s da yuxarda deyildiyi kimi Qutil rin ba c s na aiddir, onun Simurrrum h ri il mübariz sind n söhb t aç r. H min hökmdar Akkad hökmdar Naram- Suen (e. . 2236 – 2200) zaman nda ya am d r v sonuncuya qar mübariz d umerin mütt fiqi kimi ç x edirdi [2, s.26]. H m d görünür ki, Naram- Suen qutil rl döyü l rd (e. .2202-2201) h lak olmu dur. Sonra arkali arri ( 2201-2177) hakimiyy ti dövründ d Quti r hb rl ri mta, nqe au , Sarlaqab, arlaqa v Elulume -l müharib davam etdirmi dir. Sarlaqab sir dü s d , onun davamç lar nimabaqe v nqe au kiçayaras üz rind Quti a al n t min ed bildil r [1, 110]. Bel likl , kiçayaras na aid h r iki yaz dan m lum olur ki, umer v Akkad n e. . III minillik rzind at v atc l q haq nda t s vvürü imalla, y ni Aratta v Qutiumla, C nubi Az rbaycanla, Qutil rl ba l idi. Heç übh siz ki, atlar bir heyvan növü kimi bu razil r el m hz imal- rq- d n g lmi dil r. Q rbd n g lm l ri mümkün deyildi. Çünki, q rbd yerl -
292 lmi s rl r 61-ci cild n q dim Misir m d niyy ti özü o zaman h l atc l tan m rd . Bel ki, atlar Misir hiksoslarla birlikd (e. . II minillik– P.H.) Ön Asiyadan g l- mi dil r [1, s. 122-123]. O ki qald Elama, übh siz ki buralara da atlar yaln z imaldan daxil ola bil rdil r. Yuxar da deyildiyi s b bl rd n sözüged n proses kiçayara- s ndan mümkün deyildi. Eyni zamanda rqd n, Hindistan t r fd n d g l bilm zdil r, çünki at v arabalar n Hindistana e. . II minillikd Hind tayfalar t r find n g tirilm si m lumdur [1, s. 124], y ni III minillikd oralarda heç at yox idi. Düzdür, uzaq imal - rqd , indiki Türkm nistan razisind atlar çoxdan m lum idi. Art q stansiyas yax nl nda, Qara- t p ya ay m sk ninin yerind , üz rind at t sviri olan qab n q r nt lar a karlanm d r. Müt x ssisl r Türkm nistanda at n n vaxtdan m lum ol- du unu bilmirdil r. Qaz nt lar zaman tap lan sümük qal qlar paleozoo- loqlar t r find n gah ata, gah da qulana aid olunurdu. V. .Sirianidinin fik- rinc , Qara-t p tap nt s sübut edir ki, art q e. . IV minilliyin vv ll rind burada atlar tan n rd [10, s. 22]. Lakin Türkm nistan razisinin t bii- co - rafi raiti, razisinin sas n Qaraqum s hras ndan ibar t olmas , geni bol otlu düzl ri, yayda yaylaq otlaqlar , q da geni ç m nl r sahib, at yemi olan yoncan n- Midiya otunun (Medicago Sativa L– P.H.) v t ni olan Az rbaycandan f rqli olaraq, otlaq sah l rinin azl v müv qq ti xarak- ter da mas kütl vi v q dim atc l mümkünsüz edir. Bütün hallarda bel bir razid böyük sayda atlar n saxlanmas mümkün deyildi. Buraya atlar übh siz ki, çox m hdud sayda g tirilm li idi. Bundan lav , Orta Asiyadan Elama, böyük D ti - K vir s hras vasit sil atlar n g tirilm si v yaxud g lm si q tiyy n inand r c görünmür. imalda is t mamil ba qa m nz r hökm sürürdü. Tarixçi-arxeoloq M mm d li Hüseynovun r hb rliyi alt nda apar lan arxeoloji t dqiqatlar n tic sind müxt lif paleolit dövrl rin aid bir s ra ma ara m sk nl ri a karlanm d . Bu Az rbaycan n n q dim tarixin aid paleolit abid l rinin dövrl m sin rait yaratd . Bu abid l r Quruçay m - d niyy ti (olduvay– P.H.), a el (erk n, orta v üst), mustye v son paleolit dövrl rini hat edir. Az x ma aras nda erk n, orta v son a el dövrl rin aid ocaqlar a karlan b v t dqiq olunmu du. Apar lan kompleks elmi t dqiqatlar n tic sind Quruçay m d niyy tinin 1,2 mln il bundan vv l ba lay b, 700 min il vv l sona çatmas mü yy n olunmu dur [14, s. 26].
293 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu T kd rnaql m m lil r d n Az x ma aras nda ibtidai atlar da a kar- lanm d r. Atlar n qal III, V v VI t b q l rd tap lm d r. Görünür ki Az xdan olan a el at mendel-rissd transformasiyaya u ram EQUUS MOSBACHENS S-dir. Az x ma aras n n h r üç m d ni t b q sind , el - c d Da salahl , Ta lar v Damc l ma aralar nda az sayda olsa da EQUUS (AS NUS) H DRUNT NUS-un (Avropa e yi– P.H.) tipin d rast g linir. Erk n a el dövründ az x sakinl ri ba qa heyvanlarla yana atlar da ovlay rd lar [3, s.38. 14; 40]. Ta lar ma aras n n mustyer laylar nda 6000 yax n fauna nümay n- d sinin sümük qal qlar a karlan b v D.V.Hac yev, S.D. liyev v A.K.Markova t r find n ara d r lm lar. H min sümükl rin içind at sü- mükl ri d çoxdur [3, s. 53]. Aveyda n Damc l ma aras nda ceyran, n cib maral, qaz nt e yi il yana , qaz nt at n n da sümükl ri a karlanm d r. Da salahl ma ara- s nda 2000 yax n müxt lif heyvan sümükl ri aras nda da xeyli sayda at sü- mükl rin rast g linir [3, s. 60]. Az rbaycan razisind h l insan n c- dadlar n n yaranmas ndan vv lki, antropogen q d r ki dövrd , erk n v orta pliosen dövründ , müasir atlar n ulu cdad hesab olunan üçbarmaql atlar n qal qlar a karlanm d r [3, s. 13]. Antropogen dövrünün vv ll rin , son pleystosen dövrünün birinci yar s na (son X z r dövrü) aid Bin q di qaz nt lar da unikal tap nt larla z ngindir. Bin q di d fin sind 8750-d n art q heyvan növü a karlan b. Paleontoloqlar hesab edirl r ki burada 411 q d r heyvan ölüb, o cüml d n 73 Bin q di e yi, 31 k rg dan, 52 maral, 82 sayqa, 11 donuz, 6 öküzl yana 154 at. Ümumilikd Bin q did 32 növ m m lil r m xsus sü- mükl r a karlanm d r [3, s. 14- 16]. T dqiq edil n mövzu bax m ndan, Az rbaycan razisi eneolit döv- ründ z ngin olmu dur. H m d bu dövr xeyli d r c d unikald r. Mu an- da, liköm kt p d öküz v ata m xsus 40 kür k sümüyü, 4 at k ll si, 5 öküz k ll si v ba qa ev heyvanlar n sümükl ri tap lm d r. Osteoloji material n t dqiq göst rir ki, burada art q iri v x rda olmaqla 2 at cinsi mövcud idi [7, s. 134.,8; s.149- 150]. Bu fakt t sdiql yir ki, Mu an düzü Qafqazda v bütün traf razil rd at n hlil dirildiyi n q dim razil r- d ndir [7, s. 134]. Bu xüsusda 13-li Telmank nd Kurqan n xüsusi qeyd etm k laz md r. H min kurqanda tunc m k al tl ri v silahlar, el c d
294 lmi s rl r 61-ci cild da dan at ba heyk li tap lm d . Bu kurqan (Telmank nd– P.H.) e. . III minilliyin ortas na aiddir). At sümükl ri Kült p I v Qafqaz n ba qa m s- k nl rinin d erk n tunc dövrün aid laylar nda tap lm d r. nqavitd tap lm at sümükl rinin t dqiqi göst rir ki onlar hlil mi atlara m x- susdur. nqavitd v Üçmü zzin Kült p sind gild n düz ldilmi at hey- k lcikl ri d tap lm d r. Bu m lumatlar dem y sas verir ki, Qafqazda, xüsusil c nubi Qafqazda e. . III minillikd at ev heyvan idi. Bundan lav Maykop m d niyy ti m sk nl rind tunc g ml rin (psalii) tap lmas is III minillikd Qafqazda atc l n (yeti dirilm si v miniy istifad si– P.H.) mövcud olmas n dem y sas verdi [7, s. 134]. Az rbaycan razisind e. . III minilliyin vv lin aid at t svirl ri m hur Qobustanda da mövcuddur (ümumiyy tl burada çox sayda at t svirl ri var – P.H). Yaz l t p nin üstünd ki da lardan iki nömr li da n üz rind on bir nömr li r smd qaçan at t svir olunub. R smin uzunlu u 46 sm, çiyin hündürlüyü 33 sm-dir. Heyvan n fiquru çox m har tl t svir olunub, profild ndir, korpusu sa an do rudur. B d n qurulu u proporsio- nald r, x tl r d qiq v minlikl ç kilmi dir. Qrasioz boyun kiçik, a z qurtaraca nazik, itidir. Qulaqlar dik v ir li istiqam tlidir. Sin si enlidir, arxas kimi gird dir. Quyru u q sad r, üfüqi v ziyy td dir. Hesab olunur ki at n r smi sözü ged n da n n q dim r sml rind ndir, e. III minilliyin ilk srl rin aiddir [4, s. 25]. Doqquz nömr li da n üz rind 23 r sm ç kilib. Doqquz heyvan t sviri, üç atl , ilan, üç dördbucaq, üç di , be müxt lif i ar l r v bir yaz var. Da n üz rinin sa t r find ki r sml r qrupu vahid kompozisiya yarad r – atl lar n marallar ovlama s hn si. H r t r fli ara d rmalar sas nda bel bir q na t g linib ki, ilk vv l maral (nömr 15) t svir olunub. H m d dem k olar t bii ölçül rd . Uzunlu u 110 sm, çiyin hündürlüyü 88 sm. Kontur x ttinin eni 3-5 sm, d rinliyi t x- min n 3 sm-dir. R sm öz mük mm lliyi, plastikas , dinamikliyi il valeh edir v übh siz ki ibtidai inc s n tin n yax nümun l rind ndir. R s- min qurulu u, stili v h kk olunma taktikas ç kilm tarixinin e. v IV – III minillikl rin qovu aca na aid etm y sas verir. 13 nömr li r smd t svir olunan atl yuxar da r sm olunan maral qovur. Yuxar qalxm li il atl marala niz atma a haz rla r. Niz nin taxtas n n ax r s kkiz pill y bö- lünmü dördbuca a birl ir (nömr 12). Sonuncunu s ma, göy r mzi kimi q bul etm k olar ki, ordan (alt nc pill d n) marala do ru niz istiqam tl -
295 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu nir. Ovçu at n belind y h rsiz oturub. Yüy nin qay çox güman ki son- ralar ç kilib. ks t qdird atl at n yal ndan tutmazd . Bundan lav qay - n ax r at n sin sin do ru endirilib ki, bu da yüy nin h miyy tini heç endirir. Ovçunun aya diz nahiy sind sar ql d r, ola bil r ki bu ayaqqa- b n n yuxar dizlik hiss sidir. At enli sin li, güclü, göz l boyunludur. Ba kiçikdir, a z ensiz, qulaqlar iti, düz, vertikal qurulu ludur. At n b d ni uzunsovdur, ortas dart lm d r. Bir gözü t svir olunub, bu is Qobustan r sml ri üçün nadir hald r. Arxas gird dir, bir q d r yuxar ç x r, quyru u göd k v bir q d r dik duru ludur. At n arxas dördbuca a (nömr 12) dir nib, b lk d burdan güc ald na i ar dir. Atl r smi is e. II minilli- yin vv lind ç kilib [4, s. 27- 28]. At t svirl ri G miqaya r sml rind d xüsusi yer tutur. Bir neç da n üz rind t k v insanla birlikd at t svirl ri var. B zi r sml rd at belind süvari il t svir olunub ki, bu da minik atc l n n geni yay ld - n n t sdiqidir. II Kült p q dim ya ay yerind e. . II minilliy aid poli- xrom boyal qab n üz rind q rm z r ngl ç kilmi at t sviri, Qarabulaq kurqan nda (e. . II-I minillik) atla birlikd d fn ad tini olmas v s. Naxç - vanda q dim atc l n s viyy si haqq nda t s vvür yarad r. V li liyevin fikrinc ümumiyy tl atlar Ön Asiyaya Naxç van vasit sil yay lm d lar [13; s.53- 54]. Bu cür misallar n say n art rmaq da olar. Lakin art q, ç kil n misal- lar Az rbaycan razisind atlar n uzaq keçmi in v q dim tarixin dair t s vvür yarad r. T dqiqatç lar n ks riyy tinin fikrinc atc l q n n l ri- nin v t ni Avrasiya çöll ri olmaqla, ikiçayaras v Ön Asiyaya imaldan, Qafqaz vasit sil g tirilmi dir [5, s.187; 6, s.29-33 ). Lakin yuxar da Az rbaycan razisinin q dim faunas na dair g tirdiyimiz misallar bu ra- zinin bilavasit atc l n be iyi hesab olunan razil rd n oldu una tutarl sübut hesab etm k olar. H tta Qorelikovun bir s ra ba qa t dqiqatç lar kimi, fikrinc at ara- balar n n istehsal bel Qafqazla ba l d r v bu iddias n rqi Avropada a karlanm e. . III-II minillikl r aid at arabalar n n Qafqazda bit n a ac- lardan düz ldilm si fakt il sasland r r [5, s.191-192). Eyni zamanda konkret Yax n rq d at arabalar n n Qafqazdan yay lmas v ümumiy- y tl arabalar n v t ninin Qafqaz olmas fikri d t dqiqatç lar aras nda geni yay lm d [16, s.176- 177].
296 lmi s rl r 61-ci cild Bel likl , atlar n v atç l n q dim kiçayaras v Elama, bütöv- lükd Yax n rq v Ön Asiyaya, oradan da Q dim Misir Az rbaycan razil rind n daxil olmas übh do urmur. Qorelikovun sözl ril des k “bu heyvanlar yax n rq Kiçik Asiyadan, ora is imaldan, Avrasiya çöll rind n g lmi di. Buraya e. . III minilliyin ax r , II minilliyin vv ll - rind art q m d nil mi at cinsl ri g tirilirdi. Suriya v Mesopotamiya sakinl ri atlar hlil dirm k üçün m k s rf etm mi dil r, bu bir yandan istifad olunan onaqrlar n, e kl rin v dig r ekvidl rin onlar n t l bl ri- n laz mi q d r cavab verm si, dig r yandan atlar n kütl vi hlil dirilm - sinin bu heyvanlar n spesifik psixoloji xüsusiyy tl rind n v xarakterin- d n do an ç tinlikl rl ba l d r. Lakin e. . II minilliyin vv ll rind n etibar n, buralarda çox güman ki imaldan g tirilmi hlil mi atlar hesa- b na at n qliyyat geni yay lma a ba lad ” [5, s. 187]. Yuxarda deyil nl ri n z r alaraq hesab edirik ki, atc l q Yax n rq konkret Qutil r t r find n yay lm d . Bir s ra t dqiqatç lar n fikrinc at arabalar n n da kicayaras na g li i bu torpaqlar n Quti v Kassil rin i allar il bilavasit ba l d r [6, s. 29-32]. Dyakonov atlar n hlil m sini Qutil rin qon usu olan Kassil rl ba lay r [1. s. 124- 125]. Bu xüsusda Quti etnoniminin m n yi haqq nda yeni v geni ara - d rmalara ehtiyac oldu u q na tind yik. Yampolskinin uzun s s itkisi v transformasiyalar prosesind n sonra Quti sözünü Udin sözün q d r g - tirib ç xartmas [1, s.110] bizc inand r c deyil. Minillikl rin t crüb si göst rir ki, etnik adlar ks r hallarda ad ara d r lan etnosun özü yox, qon- ular t r find n verilir, bunun m ntiqi izah da var v bizc Qutil rl bilavasit t masda olmu , h tta tarixin mü yy n m rh l sind onlar n i - al alt nda ya am , yuxar da dediyimiz kimi, atlar v atç l onlar n vasit sil m nims mi bir s ra qon u xalqlar n dill rin n z r salma a ehtiyac vard r. Qat r q dim Akkad v Assur dilind KUDANU, at is Elam dilind KOTU, Andi dilind is KUTU klind i l nirdi [1, s. 124- 130]. Dyakonovun fikrinc akkadca KUDANU sözü elamca Kutu sözün- d n keçm dir, “Elam terminini is da l tayfalar n birinin dilind n m - nims m ”-dir [1, s.123- 125]. Bu bax mdan Quti sözünün q dim dill rd “atl ”, “atc ”, “suvari” m nas nda i l nm si v yay lmas daha inand r c görs nir. Tarixd bel misallar çoxdur. M s l n “ skit” etnonimi atl oxa- tan, “Massaget” bal q yey n v s. oldu u kimi. Yeri g lmi k n, m lumdur
297 Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas Tarix nstitutu ki heç “Lullubi” etnonimi d slind n z rd tutulan halinin sil ad de- yil. Bu sözün m nas qon u Hurril rin dilind dir v “dü m n” dem kdir [15, s. 303]. Ola bil r ki slind h r iki etnonim eyni topluma aiddir, xüsu- siyy t v situasiyaya gör hurril r onlar “dü m n”, dig rl ri is “atl ” adland rm d lar. Buraya lb tt Su (Suvar/ Subar) v Turuklar da lav et- m liyik. Eyni zamanda m lumdur ki, “Quti” etnonimi kifay t q d r müc r- r d idi. E. . III v II minillikl rd nisb t n konkret raziy amil edils d , sonralar Babilistandan rqd v imalda ya ayan bütün xalqlara aid edil bilirdi, konkret razi n z rd tutulmurdu. Urartular, mannal lar v midiyal - lar da “Qutil r” adland r l rd [1, s. 104; 15, s.302]. Eyn n ox ar xüsusiyy tl rin gör müxt lif m n li xalqlar n “ skit” adland r ld kimi.
M NB V D B YYAT 1. N. . ! : N ! ( IV . .) 485 . N F S WWW . - . 1956 . 2. . G. . - ( U ! ). ( 19-40). H (H N) (ISSN 0321-0391), N . «S », 1987, 3 1 (180), ! - - . ( 272 ) 3. I . F - . G . «X - ». 2010.(220 ) 4. N. . , I - !,N «c » G - 1973(348 ) 5. . H. I . G H III- II . . .( 183-202). !! F !. N . «S », I ! ! . 1985 ( 255 ) 6. P ! H.G. P ( ). U S.. . . I ! ! «S », 1977.152 . 7. Z . P - F - . G - 2008, (216 ). 8. N. I. S . P - ! F . G -1987, 260 . 9. N. X. P . ^ . X , , - . W 189- 227). H N, 1964, 34, 232 . 10. H. N. W . X P . N . «S - ». ,1967 (108 ) 11. Solmaz Qa qay Q dim Az rbaycan tarixi mixiyaz l m nb l rd .“T hsil” n riyyat ,Bak -2006 ( 148 s h). 12. limirz yev A. Erk n Elam c miyy ti: siyasi- iqtisadi münasib tl r v yaz tarixi ( e. . IV- III minillikl r) Bak - 2011, 264 s h.
298 lmi s rl r 61-ci cild
13. V li liyev. G miqaya. Bak - 2005 ( 148 s h) 14. s dulla C f rov. Quruçay d r sind . Bak - 1990. 64 s h. 15. Y.Yusifov. Q dim rq tarixi,Bak 1993 (496s h) 16. U. .P , P ! . ( 169-182). !! F !. N . «S », I ! ! . 1985 ( 255 )
U.I U H
(R
H «U G H » - ! ! - G H , . H , ! ^ F - , c . ! - ! , ! - . H , - , , - N F M !. F - , ! ! ! P - ! «P » ! « » - ! .
P.Hasanli The first horse-breeders of the Near East
SUMMARY
In an article titled as “The first horse-breeders of the Near East” on the basis of the primary written sources are considered the penetration of horses and horse breeding as a whole in the territory of ancient Near Eastern states. In particular, here are used the ancient Sumer and Akkad cuneiforms, as well as cryptographic writings of ancient Elam. |Using also the archaeological data is elucidated possible routes of entry of horses in these areas. The author comes at the conclusion that, horse and horse breeding as an industry and the most important element of world culture, could enter the territory of the first state formations in human history only from the north, more precisely from the area of II the current Iranian Azerbaijan and the Caucasus. The author believes that the bearers of this culture in Mesopotamia were Kuties and considers the possible relationship of the ethnonym “Kuti” with the concept of “horse” in dead languages II of antiquity.
299
MÜND R CAT:
Masqutlar-müskürlül r v M sq t ya ay yeri haq- Taleh liyev 3 q nda tarixi m lumatlar Sevil irvan ahlar n saraylar - Orta srl rin tarixi reall q- 30 M mm dova lar v onlar t sdiql y n m nb l r L nk ran h rinin ticar t laq l ri v bazarlar haq- öhr t badov 48 q nda (XIX sr – XX srin vv ll rind ) Qazi M h mm din 1831-ci il D rb nd yürü ü (Qaf- Mahir qaz Arxeoqrafiya Komissiyas n n aktlar n n 58 zizova m lumatlar sas nda) nv r 1920-ci il Göynük üsyan 70 M mm dov rad Rus qaynaqlar na gör Car-Balak n Camaatl n n 79 M m dova razisi, halisi v onun m uliyy ti ! G T ! «Y - 91 !»(1923–1924 .) B dir ngilt r nin Yax n rq siyas tind erm ni amili 101 K rimova «I ! » - - 108 !
C bi “ srin Müqavil si” müasir Az rbaycan Respublikas - 120 B hramov n n Neft Siyas tinin sas d r
Nigar Barak Obama adminstrasiyas dövründ AB - n srail 130 sg rova - F l stin sülh dan qlar nda i tirak
lham Az rbaycan Tibb nstitutunda elmi t dqiqat i l rinin 142 H s nov tarixind n (1946-1950-ci ill r)
300 Salman Az rbaycan Respublikas il ran slam Cumhuriyy ti 155 Xodadadi aras nda münasib tl rin siyasi-hüquqi saslar
Nihat Azerbaycan ve Türkiye Cumhuriyetinde tarih 164 Büyükba ö retimi
Yax n v Orta rq ölk l rinin xarici siyas tinin b zi C f r Eyvazl 194 aspektl ri
Vaqif Türkiy - srail münasib tl rinin “Q z l dövrü” (1994- 205 Qas mov 1997-ci ill r)
Aygün AB -da Az rbaycan diaspor v lobbi t kilatlarinin 216 M mm dzad formala ma tarixi
Aytac XVIII srin sonu – XIX srin ba lan c nda Az rbay- 224 Muradova candak daxili v ziyy t v rus i al n n ba lanmas
Musa Erm nil rin C nubi Qafqaza köçürülm sinin imali 230 M rcanl Az rbaycan v az rbaycanlilar üçün n tic l ri
Vüqar Siyasi h yat n transformasiyas v m tbuat n rolu 251 R himzad Kiçik v böyük sözdüz ltm nin m n yi haqq nda Gülnur orta sr r b qrammatika m kt bl ri nümay nd l - 262 Mahmudova rinin b zi mülahiz l ri irinb y Sa sahil alban vilay tl ri u runda mübariz d ki 275 liyev çarl
Pa a H s nli Yax n rqin ilk atç lar 290
301
MÜ LL FL R N N Z R N ! AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun «Elmi s rl r»ind çap olunmaq üçün m qal t qdim olunark n a a dak lar n z r al nmal d r.* 1. M qal l r üç dild – Az rbaycan, rus v ingilis dill rind çap oluna bil r. M qal nin yaz ld dild n lav , dig r iki dild xülas si verilm lidir. 2. Mövzu il ba l elmi m nb l r istinadlar olmal d r v istifad olunmu d biyyat xülas l rd n vv l kodla d rma üsulu il göst rilm lidir. 3. M qal l rin m tnl ri 1 intervalla Times New Roman – 13 ölçülü riftl rl y lmal d r. 4. M qal haqq nda redaksiya hey ti üzvl rind n n az birinin, h min sah üzr müt x ssisin r yi v müvafiq elmi mü ssis nin Elmi uras n n protokolundan ç xar olmal d r (bunlar m qal n r olunark n göst ril c kdir). 5. M qal nin elektron v çap olunmu variant ayr ca faylda t qdim edilm lidir.
Bu t l bl r cavab verm y n m qal l r çap edilm y c kdir. lyazmalar geri qaytar lm r.
Qeyd: Bu rtl r mü yy nl diril rk n Az rbaycan Respublikas Prezi- denti yan nda Ali Attestasiya Komissiyas n n dissertasiyalar n sas elmi n tic l rinin d rc olunmas tövsiy edil n elmi n rl r verdiyi t l bl r sas götürülmü dür.
ELM S RL R 2016, cild 61
SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN 2016, volume 61
2016, 61
1 Format 84x108 /16. F.ç.v. 19.
Tiraj 500
«Turxan» NPB MMC