Şimal-Qərbi Azərbaycan Tarixi
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu ŞİMAL-QƏRBİ AZƏRBAYCAN TARİXİ “Şərq-Qərb” Bakı – 2011 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur Layihənin rəhbəri və ön sözün müəllifi: Y.M.Mahmudov əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Elmi redaktoru: İ.S.Bağırova tarix elmləri doktoru Rəyçilər: T.T.Mustafazadə tarix elmləri doktoru, professor H.N.Həsənov tarix üzrə fəlsəfə doktoru Müəlliflər: Əliyev Şirinbəy (Ş.Hacıəli) tarix üzrə fəlsəfə doktoru Əliyeva Sevinc tarix üzrə fəlsəfə doktoru Lətifova Elvira tarix üzrə fəlsəfə doktoru Məmmədova Arzu tarix üzrə fəlsəfə doktoru Məmmədov Ənvər tarix üzrə fəlsəfə doktoru Rəhmanzadə Şamil Süleymanova Sevda tarix üzrə fəlsəfə doktoru Şimal-Qərbi Azərbaycan tarixi. Bakı, “Şərq-Qərb” Nəşriyyat evi, 2011, 424 səh. Monoqrafiyada Azərbaycanın Şimal-Qərb regionu tarixinin qədim dövrdən başlayaraq XX əsrin 30-cu illərinədək bir sıra konseptual məsələləri işıqlandırılmışdır. Müəlliflər kollektivi tərəfindən zəngin arxiv sənədləri və ədəbiyyat vasitəsi ilə bu torpaqların Azərbaycanın qədim, orta əsrlər və yeni tarix dövrü boyunca ayrılmaz hissəsi olması faktı sübut olunur. ISBN 978-9952-34-598-8 © AMEA Tarix İnstitutu, 2011 © “Şərq-Qərb” Nəşriyyat evi, 2011 ŞİMAL-QƏRBİ AZƏRBAYCANIN TARİXİ YENİDƏN YAZILIR Azərbaycan MEA Tarix İnstitutunun “Qafqaz tarixi” şöbəsi əməkdaşlarının hazırladığı “Şimal-Qərbi Azərbaycan tarixi” monoqrafiyasına ÖN SÖZ Şimal-Qərbi Azərbaycan ərazisi yurdumuzun nadir tarix xəzinəsidir. Ulu babalardan yadigar qalıb bu xəzinə bizə. Lakin bu müqəddəs əmanətin əsl sahibləri olan biz, min-min təəssüflər olsun ki, həmin qiymətli xəzinədən lazımınca xəbərdar deyilik. Dərindən araşdırmamışıq bu diyarın tarixini. Yad əllər isə hey oynamışdır bu zəngin tarix xəzinəmizdə. Dəridən-qabıqdan çıx- mışlar saxtalaş dırmaq və “özününküləşdirmək” üçün qədimdən də qədim olan bu Azərbaycan ellərinin tarixini. Cürbəcür adlar qoyulmuşdur bu torpaqlara, bu obalara, ən qədim zamanlardan bəri burada yaşayan yerli Azərbaycan əhalisinə, o cümlədən də Alban etnoslarına. Hamısı da xüsusi məqsədlə, bəd niyyətlə… Lakin ilk mənbələrdəki zəngin və təkzibolunmaz faktlar, uzaq qərinələrdən bu günlərə yadigar qalmış maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələri, heç kəsin istəyindən asılı olmayaraq yaşanmış real tarix, bir də bütün bunlara söykənən vicdanlı qələm sahibləri həmişə sadiq qalmışlar bu həqiqətə: Azərbay- canın ən qədim və qüdrətli dövlətlərindən olan Albaniyanın ən mühüm və mərkəzi vilayətlərindən biri idi Şimal-Qərbi Azərbay- can, həmçinin bu əraziyə bitişik olan Dağıstanın böyük bir hissəsi də! Albaniyanın paytaxtı qədim Qəbələ də elə bu diyarda idi. Məhz buradan başlanırdı Azərbaycan Albaniya dövlətinin hərbi-siyasi həyatı. Bir zamanlar Qanıx (Alazan) və Qabırrı (İori) çaylarının yuxarılarına doğru uzanıb gedirdi Albaniya tor- paqları, qədim Alban mədəniyyətinin yayıldığı ərazi! Bu baxımdan oxuculara təqdim olunan “Şimal-Qərbi Azərbaycan tarixi” kollektiv monoqrafiyası tarixşünaslığımızda yaranmış bir çox boşluqları doldurur, müəlliflərin illər boyu top- 3 ladığı sənədlər əsasında elmi dəyərlərə söykənərək bu torpaqla- rın qədim dövrlərdən bugünümüzədək Azərbaycana məxsus olduqlarını sübuta yetirir. Monoqrafiyada, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan torpaqlarının tarixi keçmişinə nəzər salınır. Car-Balakən camaatlığının, İlisu sultanlığının əzəli Azərbaycan torpaqları olduğunu sübut edən ilk mənbələrə, birinci növbədə antik müəlliflərə – Strabon, Ptolomey, Böyük Plini, Yevstafi və başqalarının əsərlərinə müraciət edilir. Bütün bu mənbələr isə birmənalı olaraq Car- Balakən camaatlığı və İlisu sultanlığı ərazilərinin, habelə onlara qonşu olan çox geniş ərazilərin məhz Azərbaycan Albaniya dövlətinə məxsus olduğunu təsdiqləyir. Antik müəlliflərin əsər- lərində dönə-dönə təkrarlanan və bir-birini təsdiqləyən həqiqət ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Albaniya dövləti qərbdə İberiya, şərqdə isə Xəzər dənizi ilə həmsərhəd idi; Və ya albanlar Xəzər (Kaspi, Hirkan) dənizi ilə iberiyalıların arasındakı torpaqlarda yaşayırdılar; Albaniyanın qərb sərhədləri Sarmat və ya Qafqaz qapılarından (indiki Dəryal keçidindən – Y.M.) başlanırdı. Beləliklə, Şimali Azərbaycan torpaqlarını əhatə edən Albaniya dövləti qərbdə Tiflis və Telavi də daxil olmaqla çox geniş əraziləri əhatə edirdi. Tamamilə haqlı olaraq qeyd edilir ki, Azərbaycanın şimal-qərb sərhədləri ərəb işğalları dövründə də dəyişmədi. Başqa sözlə, keçmiş Azərbaycan Albaniya dövlətinin bütün torpaqları Ərəb Xilafəti dövründə Arranın tərkibinə daxil idi. Ərəb tarixçiləri, səyyahları Tiflisi Arranın üçüncü böyük şəhəri və ya İslamın sərhəd şəhəri kimi təsvir edir, bu şəhərin əhalisinin sünni məzhəbindən olan müsəlmanlardan ibarət oldu- ğunu yazırlar. Təkzibolunmaz tarixi faktdır ki, Ərəb Xilafətinin süqutu zamanı burada mərkəzi Tiflis şəhəri olmaqla Tiflis əmirliyi adlanan bir müsəlman dövləti yaranmışdı. Bu müsəlman əmirliyi yalnız 1122-ci ildə IV David (və ya Qurucu David) tərəfindən aradan qaldırıldı və həmin vaxtdan Tiflis gürcülərin əlinə keçdi. Bu işğalla bağlı olaraq sonralar Azərbaycanın həmin ərazilərinin tarixi gürcü tarixşünaslığında saxtalaşdırıldı və tarixi həqiqət təhrif olunaraq bu Azərbaycan torpaqları, “Şərqi Gürcüs- tan” və ya “Kaxeti” kimi qələmə verilməyə başladı. IV David, 4 eyni zamanda, Şimal-Qərbi Azərbaycanın digər torpaqlarını, o cümlədən Car-Balakən camaatlığının keçmiş ərazisini də işğal edə bildi. Lakin işğalçılar bu Azərbaycan torpaqlarında möh- kəmlənə bilmədilər və çox keçmədən ölkədən qovuldular. Və sonralar bu torpaqlar bütün tarix boyu Azərbaycan dövlətlərinin, o cümlədən Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin ayrılmaz tərkib hissələri olaraq qaldı. Zaman-zaman Qaraqo- yunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı imperiyalarının tərkibinə daxil olan Gürcüstan isə dövlət müstəqilliyini itirdi. İslamı qəbul edən gürcü hakimləri Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı hökmdarla- rının vassallarına çevrildilər. Rusiya işğalları ərəfəsində də Car- Balakən camaatlığının ərazisi Qanıx (Alazan) və Qabırrı (İori) çaylarının hər iki sahillərindəki torpaqlarla birlikdə Azərbayca- nın tərkib hissəsi olaraq qalırdı. Ərəb Xilafətinin süqutundan sonra Cənubi Qafqazda məhz işğala qədərki, yəni Albaniya dövründəki dövlətçilik ənənələri dirçəldi. Özü də əvvəlki sərhədlər çərçivəsində! Bu zaman, Telavi də daxil olmaqla, Tiflisə qədərki Şimal-Qərbi Azərbaycan torpaqlarında (keçmiş Azərbaycan Albaniya dövlətinin ərazisində) müstəqil Şəki dövləti meydana gəlmişdi. Azərbaycan Albaniya dövlətinin varisi olan, qədim alban sülaləsinin idarə etdiyi və “albanların hökmdarı” titulunu daşıyan Şəki hökmdarları çox çətin şəraitdə öz müstəqilliklərini uğurla qoruyub saxlayırdılar. Yeri gəlmişkən, bədxah qonşuların Şimal-Qərbi Azərbaycanın üzərinə qara örtük çəkmək istədikləri tarix də elə bu vaxtdan, daha doğrusu, Xilafət dövründən başlanıb. Məsələ burasındadır ki, təkallahlı dinlərə sitayiş edənləri müsəlmanlaşdırmaq islamın və Peyğəmbər(ə)imizin prinsiplərinə zidd olduğu üçün ərəb işğalları dövründə Albaniyanın xristian əhalisi islam dininin təsir dairəsindən kənarda qaldı. Beləliklə, ölkədə (Şimali Azərbaycanda–Albaniyada) dini ayrılıq baş verdi: çoxluq təşkil edən və ölkənin bütün ərazisinə yayılmış olan türk- müsəlman əhali; bir də azlıq təşkil edən və əsasən, Şimali Azərbaycanın dağlıq qərb bölgələrində yaşayan xristian alban- lar. Elə bu vaxtdan da erməni və gürcü kilsələrinin alban kilsəsini və Albaniyanın qərbində yaşayan xristian əhalini öz 5 dini-siyasi və etnik təsir dairələrinə salmaq uğrunda mübarizəsi daha da gücləndi. Şimali Azərbaycanın dağlıq qərb bölgələri islamla xristianlıq arasında ən kəskin qarşıdurma məntəqəsinə çevrildi. Zaman keçdikcə Şimali Azərbaycanın dağlıq qərb bölgələrinin, о cümlədən Qarabağın dağlıq bölgələrinin xristian əhalisi qriqoryanlaşdırılmağa və erməniləşdirilməyə başlandı. Şimali Azərbaycanın şimal-qərb torpaqlarında yaşayan xristian əhalini isə gürcü kilsəsi öz təsir dairəsinə salmağa çalışırdı. Beləcə, Albaniyada baş vermiş dini ayrılıq nəticəsində erməni və gürcü feodallarının qonşu Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları dövrü başlanırdı. Qonşuların yeritdiyi siyasətin mahiyyəti belə idi: xristian albanları əvvəlcə erməni və gürcü kilsələrinin təsiri altına salmaq, sonra erməniləşdirmək və gürcüləşdirmək, daha sonra isə onların yaşadıqları Azərbaycan torpaqlarına yiyələnmək. Xilafətin süqutundan sonra yaranmış yerli Azərbaycan döv- lətlərinin bir-biri ilə didişməsi şəraitində düşmənlər üstümüzə ayaqlandılar. Bütün Vətən torpaqları kimi, yurdun bu diyarı da yadelli qəsbkarlara qarşı qanlı mübarizə dövrünə qədəm qoydu. Dədə Qorqud boylarındakı Oğuz igidlərinin “qara donlu kafirlər”ə sinə gərdiyi, yurdun sərhədlərinin toxunulmazlığı uğrunda ölüm-dirim savaşlarının getdiyi yerlərdir bu yerlər! Daş Üz və ya Daş Oğuz da, Şəki də, Qıpçaq da, Oğuz sərkərdəsi Beləkanın (Bələkanın) adı ilə bağlı Balakən də buradadır. Minillərlə bundan əvvəl bu torpaqlarda yaşamış ulu babalarının ruhunu ruhunda, qanını qanında, canını canında yaşadan azərbaycan türkləri isə, sadəcə olaraq, bu yerlərin ən qədim sakinləri deyil, eyni zamanda ata-baba irsinin, qədim Oğuz dünyasının davam- çıları, kökü minilliklərin dərinliklərinə dayanan maddi və mənəvi mədəniyyətimizin qanuni varisləridir. “Hər aşiqin bir dövranı var” – demişlər! Vaxt gəldi Albaniya dövlətinin də sonu çatdı. Albaniyanın süqutundan sonra paytaxt bu yerlərdən uzaqlaşdı – Şamaxıya, Bakıya, Təbrizə, Qəzvinə, nəhayət, İsfahana! Gözdən uzaq, könüldən iraq düşdü Oğuz yur- dunun bu bölgəsi.