Journal of Carpet Flatweaves, Fabric, Clothing and Embroderies Sayı/Issue: 7, Mart /March 2012

Halı, Düz Dokuma, Kumaş, Giyim, Kuşam ve İşleme Sanatları Dergisi Journal of Carpet Flatweaves, Fabric, Clothing and Embroderies Sayı/Issue: 7, Mart /March 2012

ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ ATATÜRK CULTURE CENTER Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma (Kilim-Cicim-Zili-Sumak) Sempozyumu (01-04 Kasım 2010 Alanya) Özel Sayısı 3

Not: Makalelerdeki görüşlerin sorumluluğu yazarına aittir. Yazıların yayın hakkı merkezimize devredilmiş sayılır. Bu devir sanal ortamda yayımlanmayı da kapsar. Halı, Düz Dokuma, Kumaş, Giyim, Kuşam ve İşleme Sanatları Dergisi Journal of Carpet Flatweaves, Fabric, Clothing and Embroderies Sayı/Issue: 7, Mart /March 2012

Sahibi / Owner Yönetim Yeri / Managing Office Atatürk Kültür Merkezi adına/ Ziyabey Caddesi No:19 On behalf of Atatürk Culture Center O6520 Balgat-Ankara, TURKEY Prof. Dr. Osman HORATA, Atatürk Kültür Merkezi Başkanı / President of Atatürk Culture Center. Telefonlar / Telephones +90 312. 284 34 25 - 45 Editör /Editor elmek [email protected] Prof. Dr. Hakkı ACUN web / web www.akmb.gov.tr Editör Yardımcısı /Assistant Editor Prof. Dr. Gül TUNÇEL Abone İşleri / Subscription İnsan Kaynakları ve Destek Hizmetleri Müdürlüğü Yazı İşleri Müdürü / Journal Administrator Şebnem ERCEBECİ ÇINAR Posta Çek Numarası 212938 Başbakanlık Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı 90-312.2843441 Yayın Kurulu / Editorial Board Prof. Dr. Bekir DENİZ Kapak Tasarımı / Cover Design Doç. Dr. Emine KOCA Grafiker Ltd. Şti. Doç. Dr. Fatma KOÇ Tel: +90 312. 284 16 39 Faks: +90 312. 284 37 27 Yrd. Doç. Dr. Öznur AYDIN Yrd. Doç. Dr. Nuran SAY Sayfa Tasarımı / Page Design Yrd. Doç. Dr. Nalan TÜRKMEN Grafiker Ltd. Şti. Tel: +90 312. 284 16 39 Faks: +90 312. 284 37 27 İngilizce Özetler / Editorial Abstracts Yrd. Doç. Dr. Kemal Reha KAVAS Baskı Yeri ve Tarihi / Press House and Date SFN TELEVİZYON TANITIM TASARIM YAYINCILIK LTD. ŞTİ. Danışma Kurulu / Referees Board Cevizlidere Cad. 1237. Sk. 1/17 Balgat / ANKARA Prof. Dr. Kübra ALİYEVA (Azerbaycan İlimler Akademisi) Tel: +90 312 472 37 73-74 Prof. Dr. Kuandık ERALİN (Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi) Ankara / Haziran 2012 Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU (Erzurum Atatürk Üniversitesi) ISSN 1301-255X Prof. Dr. Zahide İMER (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Recai KARAHAN (Yüzüncü Yıl Üniversitesi) ARIŞ :Dokumacılıkta atkıların geçirildiği uzunlamasına ipler, çözgü. Prof. Dr. Selçuk MÜLAYİM (Marmara Üniversitesi) ARIŞ: Means warp in Turkish. Warp is the vertical part of weaving. Prof. Dr. Elvan ÖZKAVRUK ADANIR (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dilek ALPAN (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) Mart ve Kasım Aylarında Yayımlanan Hakemli Dergi Prof. Sibel ARIK (Marmara Üniversitesi) Peer Reviewed Journal Published in March and November Prof. Günay ATALAYER (Marmara Üniversitesi) Prof. Aydın UĞURLU (Mimar Sinan Üniversitesi) ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE ATATÜRK SUPREME COUNCIL OF TARİH YÜKSEK KURUMU CULTURE LANGUAGE AND HISTORY Prof. Nuray YILMAZ (Dokuz Eylül Üniversitesi) ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ ATATÜRK CULTURE CENTER Kapak / Cover Kapak resimleri içerideki makalelerden alınmıştır.

Makaleler / Articles

Bayram AKÇA - Mehmet AVCI 1942- 1950 Arası Anadolu’da Bir Dokumacılık Kurumu: Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi 4 A Weaving Foundation in Anatolia Between 1942-1950: Muğla Güzelyayla Cooperative of Weavers

H.Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN Kızılçam Pigmentinin Elde Edilmesi ve Yün İplik Boyamada Kullanım Özellikleri 10 The Extraction of Kızılçam Pigment and the Characteristics of its Usage in Yarn Dyeing

Hüseyin BENLİ Türk Halılarında Kullanılan Kök Boya ve Cehri ile Boyanmış Yün İpliklerin Haslıklarının İyileştirilmesi 18 Wool Yarns Dyed with Madder Red and Buckthorn, Used in Turkish Carpets and Improvement of Fastness

Mevlüt KAPLANOĞLU Ardahan Yöresi Düz Dokumaları 26 Flat Weavings of Ardahan Region

2 arış V V I I I I / / 2 2 0 0 1 1 2 2 Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi 86 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artwoks in Ankara

Fatma Ö. PİŞKİN Manavgat İlçesi ve Köylerindeki Düz Dokumalar 102 The Flat Weavings of Manavgat Town and its Villages

Emine KARPUZ

Lâdik (Konya) Halıcılığının Aysen SOYSALDI Günümüzdeki Durumu 42 Yozgat Halı Yastıkları The Contemporary Situation of Ladik 112 (Konya) Carpet Weaving The Carpet Cushions of Yozgat

Esra KAVCI ÖZDEMİR Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA Kadifekale’de (İzmir) Tevni Tatar Dilinde Halıcılık ve Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu Dokuma Terimleri 74 122 The Contemporary Situation of Tevni Vocabulary of Carpet Produstion and Weaving in Kadifekale, İzmir Weaving in the Tatar Language

arış V I I / 2 0 1 2 3 1942- 1950 Arası Anadolu’da Bir Dokumacılık Kurumu: Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi A Weaving Foundation in Anatolia Between Bayram AKÇAâ Mehmet AVCIââ 1942-1950: Muğla Güzelyayla Cooperative of Weavers

ÖZET ABSTRACT Bu çalışmada 1942 yılında Muğla’da 40 müte- In this study, we examine “Güzelyayla şebbisin bir araya gelerek “Muğla Güzelyayla Do- Cooperative of Weavers” which was established kumacılar Kooperatifi” adında bir işletme kur- by 40 Entrepreneurs, two-third of whom were duğu, bu müteşebbislerin 2/3’nün kadınlardan women in 1942: This cooperative was founded meydana geldiği ve kooperatifin kuruluş amacı- for providing cheap rope for the weavers of nın; II. Dünya Savaşı döneminde sıkıntıya düşen Muğla, who had economical problems during Muğlalı dokumacılara ucuz iplik temin etmek ve the Second World War, The aim of the institution mamullerini de uygun fiyata satmak olduğu be- was selling the products with suitable price. It lirtildi. Sonuç olarak da savaş döneminde Muğ- was on service in the economy of Muğla during la ekonomisine oldukça katkısı olan bu koope- the war. After the war, the import and export ratifin savaş sonrası ithalat ve ihracat kalemle- components were authorized, therefore, cheaper rinin açılarak Muğla’ya ucuz hammadde ve ma- raw materials and products where imported to mullerin gelmesiyle kapanmak zorunda kaldığı Muğla and this cooperative had to be closed. ele alındı. Keywords: Muğla, Güzelyayla Cooperative of Anahtar Kelimeler: Muğla, Güzelyayla Dokuma- Weavers, woman, import-export cılar Kooperatifi, Kadın, ithalat-ihracat

meşgul oluyorlardı. Ayrıca şehirde 25 adet terzi vardı 1. Giriş (Akgünlü 2008:34-35). Osmanlı Devleti’nin son dönemi ve Cumhuriyetin ilk Cumhuriyetin ilk yıllarında da Muğla’da doku- yıllarında Muğla’da yaygın bir dokumacılık geleneği macılık geleneği devam etti. Cumhuriyetin ilk yıl- vardı. larında el tezgâhlarında icra edilen bu dokumacı- 19.yy da Muğla’da dokumacılıkla yani çulhacı- lık zanaatı devlet tarafından da desteklendi. Bu yıl- lık ile uğraşan 32 kişi, ipek işleyicisi ve dokuyucusu larda Muğla’nın pamuklu ve ipekli dokuma ihtiya- yani gazzaz ile uğraşan 5 kişi ve keçi kılından hay- cı el tezgâhlardan temin edildiği için dokumacılık van çulu, yem torbası gibi şeyler dokuyan yani mu- Muğla’da hem yaygın hem de kazançlı meslek kol- taf ile uğraşan 3 kişi vardı. Bunlar şehrin Cami-i Ke- ları arasında yer alıyordu. Bu dönemde Muğla’da iki bir, Hacı Rüstem, Muslihittin, Yaka, Orta, Kiramet- tür dokumacılık yapılmaktaydı. Bunlardan birincisi; tin, Emir Küçük ve Kara Memi Mahallelerinde bu işle Muğla’da devlet destekli yaygın olarak ipekçilik ya- pıldığı için ipekli dokumalardı. İkincisi ise; pamuklu dokumalardı. İpekli dokumalar arasında Bürüm- * Doç. Dr., Muğla Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih cek, Sadakor ve Yüzünakma en yaygınlarıydı. Pamuk- Bölümü, 48000, Muğla, e-posta: [email protected] lu dokumaların en bilineni ise; Kaputbezi, Pötika- ** Yrd. Doç. Dr, Muğla Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, 48000, Muğla, e-posta: mehmeta@ re, Çarşaf, Peştamal, Sofralık, Peşkir ve Namazlık idi mu.edu.tr (Akça 2002:178, Aktüre 1973:70)

4 arış V I I / 2 0 1 2 A Weaving Foundation in Anatolia Between 1942-1950: Muğla Güzelyayla Cooperative of Weavers Bayram AKÇA - Mehmet AVCI

II. Dünya Savaşı yıllarına gelindiği zaman 14. Selim Ergan Muğla’da bu gelenek hala devam etmekteydi. Ancak 15. Hüseyin Özek savaşla birlikte Türkiye’de ve dolayısıyla Muğla’da it- 16. Hilmi Giresun halat ve ihracatın durması üzerine Muğlalı dokuma- 17. Hafize Yalvaç cılar da iplik bulma ve ürettikleri mamulleri ihraç 18. Gülsüm Kale etme konusunda sıkıntıya düşmeye başladı. Bunun 19. Kadriye Okan üzerine Muğlalı 40 dokumacı bir araya gelerek ucuz 20. Sadıka Demirtaş iplik temin etme ve ürettikleri mamulleri kolay ve de- 21. Habibe Saygın ğerinde satabilmek amacıyla Muğla Güzelyayla Do- 22. Şevket Tokat kumacılar Kooperatifini kurdu. Bu kooperatif aracı- 23. Habibe Şahin lığıyla Muğlalı kadın ve erkek dokumacılar hem ken- 24. Azize Filibeli di ihtiyaçlarını karşıladılar hem de satış yaparak ev 25. Musa Uygun ekonomilerine katkı sağladılar.(Akça 2002:178, Çolak 26. Abdullah Üstekin 2002:72-75). 27. Ayşe Demir 1942-1950 arasında Muğla’da faaliyet gösteren 28. Fatma Demir Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi 40 kadın 29. Şevki Onay ve erkek girişimcinin bir araya gelmesiyle kurulan bir 30. Cemile Sertel işletmedir. Bu kooperatif Muğlalı girişimcilerin zor 31. Zehra Ata zamanlarda kadını ve erkeği ile bir araya gelerek çok 32. Sadıka Koten güzel yatırımlar yapabileceğinin en güzel örneklerin- 33. Hatice Çetin den birisidir. 34. Hafize Kaya 2. Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi’nin 35. Fatma Beyin Kuruluşu ve Tüzüğü 36. Ayna Özyürek II. Dünya Savaşı’nın getirdiği olumsuz şartlar Muğla- 37. Bakiye Ölçer lı dokumacıları da etkiledi. Bu durumun sonucu ola- 38. Sadıka Bölük rak Muğlalı dokumacılar tezgâhlarda kullanacakları 39. Naciye Zorba iplikleri fabrikalardan temin edemez duruma geldi- 2. 2. Muğla Güzelyayla Dokumacılar ler. Bunun üzerine devlet iplik dağıtımını kendi üze- Kooperatifi’nin kuruluş amaçları; rine aldı ve devletten iplik almak isteyen dokumacı- a. Ortaklarının mesleki ihtiyaçlarını oluşturan her ların kendi aralarında örgütlenerek kooperatifler kur- türlü hammaddeyi temin etmek, masını istedi. İşte bu durum karşısında Muğlalılar b. Ortakları tarafından imal edilen malları iç ve dış kendi aralarında örgütlenerek ucuz hammadde te- piyasada uygun fiyata satmak, min etmek, imal ettikleri mamulleri iç ve dış piyasa- c. Ortaklarına imal ettikleri mal ve kooperatifin da uygun fiyata satmak, sanatta yenilikleri takip edip gücü nispetinde avans vermek, üyelere gerekli makine ve malzemeyi temin etmek ve d. İhtiyaç ve imkân nispetinde piyasanın fiyat ve ortakların mallarının kalite ve standardını belirlemek dağıtım politikasını takip etmek amacıyla 25 Mayıs 1942 tarihinde “Muğla Güzelyayla e. Ortakların mallarının kalite, standart, ambalaj Dokumacılar Kooperatifi”ni kurdu. ve sevk esaslarını denetlemek 2. 1. Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi’ni f. Kooperatifin esas amaçlarından birisi olan sa- şu kişiler kurdu; natta yenilikleri takip etmek, bunlardan ortakla- 1. Şevket Gölcüklü rın faydalanmasını sağlamak ve gerekli makine 1. Hayri Demiralp ve malzemeyi temin etmek idi. 2. Osman Çüçen 2. 3. Kooperatife ortak olma meselesi: 3. Mehmet Çüçen a. Kanuni ve medeni ehliyete sahip olan, 4. Mustafa Özbak b. Kooperatifin amaçlarını kendine sanat edinen 5. Şerif Ali Akay ve kooperatifin iş sahasında oturan, 6. Ahmet Ergin c. Kooperatifin iş sahasında hammadde ve mamul 7. Ayşe Gökalp ticareti yapmayan, 8. Ayna Ayvaz d. Kooperatifin kuruluş statüsünü benimseyen ve 9. Emine Kaptan bu konuda noter tasdikli bir taahhüt mektubu 10. Fatma Süel getiren, 11. Sultan Tahta e. Kooperatife girerken taahhüt ettiği iştirak hisse- 12. Sadıka Kerem sinin1/4 peşin veren kişiler kooperatife üye ola- 13. Çiçek Mutaf bilecekti.

arış V I I / 2 0 1 2 5 1942- 1950 Arası Anadolu’da Bir Dokumacılık Kurumu: Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi Bayram AKÇA - Mehmet AVCI

2. 4. Kooperatif ortaklarının görevleri: verme, idare meclisince verilen çıkarma veya tet- a. Taahhüt ettikleri kurallara uymak, kik kararlarını inceleme v.b yetkilere sahipti. Umu- b. Sanatlarını icra için gerekli malzemesi koopera- mi heyet her yılın mart ayının dördüncü haftasında tiften almak toplanacaktı. Ancak bu heyet idare heyetinin veya c. Mallarını kooperatif aracılığıyla satmak murakıpların daveti üzerine olağanüstü de toplana- d. Mali taahhütlerini zamanında yerine getirmek bilecekti. Umumi heyet ortakların yarısının bir fazlası e. Kooperatif aleyhine faaliyette bulunmamak idi. ile karar alabilecekti. 2. 5. Kooperatif ortaklığından çıkma ve çıkarılma b. İdare Meclisi: meselesi: Tüzük gereğince kooperatifin işleri Umumi Heyet ta- a. Kooperatifin konusunu oluşturan sanatla ilgi- rafından en fazla iki yıl için seçilen, en az 5 en fazla lenmekten vazgeçen, 7 üyeden oluşan İdare Meclisi tarafından yürütüle- b. Kooperatifin faaliyet alanı dışına taşınan, cekti. İlk İdare Heyeti; Şevket Gölcüklü, Şevki Onay, c. Aynı bölgede aynı amaçla kurulan bir başka ko- Osman Çüçen, Mustafa Özpak ve Şerifali Akay’dan operatife üye olan, oluşmaktaydı. Süreleri dolan İdare Heyeti üyeleri d. Kooperatifçe dağıtılan emtia veya avansı ticari tekrar seçilebilecekti. İdare Meclisi içlerinden seçtik- amaçla kullanan, leri başkan veya onun vekilinin daveti üzerine topla- e. Meşru sebep olamadan kooperatif genel kuru- nacaktı. İdare Meclisi; kooperatifin işlerinin iyi gö- luna asaleten veya vekâleten katılmayan kişiler rülmesinden, hesapların düzgün tutulmasından, idare heyetinin 2/3 kararıyla üyelikten çıkarıla- memurların dürüst çalışmasından ve kurumun para caktı. ve mallarının emniyetinden Umumi Heyete karşı so- 2. 6. Kooperatifin sermaye, hisse ve mesuliyet rumluydu. durumu: c. Müdür: a. Kooperatifin sermayesi ortakların taahhüt ettiği Kooperatifin işleri müdür tarafından idare olunacak- hisse tutarında olup bu en az 1600 L idi. tı. Müdür, İdare Meclisi’ni mahkemelerde ve üçüncü b. Kooperatifin hisse senedi tutarı 5 L olup hiçbir şahıslara karşı temsil edecekti. Çalışan memurların ortak 100 L dan fazla hisse senedine sahip ola- tayin ve terfi işlemleri müdürden sorumluydu. mayacaktı. Kooperatife ortak dokumacı aileler 4 d. Murakabe Heyeti: nüfusa kadar bir tezgâh sahibi olabilecek ve bu Kooperatifin işlerini denetlemek üzere Umumi He- da 8 hisse sermayeye karşılık gelmekteydi. Aile yet tarafından 1 yıl süreyle ve en az 2 kişiden oluşan nüfusu dörtten fazlaysa her fazla nüfus için 1/ 4 bir Murakabe Heyeti seçilirdi. Kooperatifin ilk mura- fazla iplik alacak ve bunun için de 2 hisse fazla kıp Heyeti; Tahir Surel, Av.Ahmet Toker, ve Hayri De- taahhütte bulunacaktı. miralp idi. c. Ortak hisse senetlerini idare meclisinin onayı ile satabilecek veya bir başkasına hibe veya miras 2. 8. Kooperatifin Bilanço ve Netice Hesapları: yoluyla devredebilecekti. Kooperatif her yıl 31 Aralık’ta bütün hesaplarını tan- d. Kooperatifte her bir hissenin bir sahibi olacaktı. zim edecek ve Umumi Heyet toplantısından 20 gün e. Ortaklar hiçbir surette kooperatifin sermayesi evvel bunları murakıpların tetkikine sunacaktı. Umu- olan emvâl ve emlâkını haciz altına aldıramaya- mi Heyet toplantısından 10 gün evvel ortaklar koo- caktı. peratif merkezine müracaat ederek bu hesapları in- f. Kooperatifin iflası durumunda taahhüt edilen celeyebilecekti. hisse bedellerinden ödenmeyen kısmın hemen 2. 9. Kooperatifin Tasfiyesi Meselesi: ödenmesi istenebilecekti. İflastan başka bir sebeple dağılan kooperatifin dağıl- g. Her ortağın kooperatife karşı mesuliyeti hissele- masına müteakip tasfiyesi icra olunacaktı. Kooperati- rinin kıymeti nispetinde olacaktı. fin tasfiyesine karar veren Umumi Heyet aynı zaman- 2. 7. Kooperatifin organları: da tasfiye memurlarını da seçer ve bunlara idareye a. Umumi Heyet: mezun kılınmaları hususunda ayrıca karar verecekti. Bu heyet kooperatifin hâkim organı idi. Her ortak Tasfiyesine karar kılınan kooperatifin durumu kooperatifin bütün işleri için burada oy kullanırdı. birer hafta arayla üç defa ilan ettirilecekti. Feshine Her ortağın sermeyesi ne olursa olsun burada bir karar verilen kooperatifin bütün hesapları kapan- oyu vardı. Bu organ; kooperatifin bilançosunu onay- dıktan sonra sermayesi ortakları arasında hisseleri lama, faaliyet raporunu tutturma, idare meclisi ile oranında taksim edilecekti. Tasfiyesine karar veri- mürâkıpların raporları hakkında karar verme, idare len kooperatifin evrakları tasfiye sonunda tasfiye meclisinin vazifelerini belirleme, idare meclisi ve memurlarının müracaatı üzerine en yakın Ticaret murakıpları işten el çektirme, maaşlarını belirleme, Mahkemesi tarafından tayin edilecek olan yediemi- gayrimenkul alma veya kiralaması hakkında karar ne verilecekti.

6 arış V I I / 2 0 1 2 A Weaving Foundation in Anatolia Between 1942-1950: Muğla Güzelyayla Cooperative of Weavers Bayram AKÇA - Mehmet AVCI

2. 10. Kooperatifin İhtilafının Halli Meselesi: olan üyelerinin kaliteli ve belli standartlarda mamul Ortaklar ile kooperatif arasında bir ihtilaf ortaya çı- üretmesini sağlamak için cezai yaptırımlar uygulana- karsa ortaklar murakıplara müracaat ile hakkını ara- cağı bildirildi (Muğla da Halk 16 Ekim 1943). yabilecekti( Muğla da Halk 20 Haziran 1942). 23 Ekim 1943 tarihli bir ilanda Cumhuriyet Bayramı’nın birinci günü kooperatif ortaklarına teş- 3. Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi’nin Faaliyetleri vik amacıyla dokudukları mallar arasında müsabaka Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi 26’sı ka- yapılarak, birinci, ikinci ve üçüncü sınıf dokumacıla- dın ve 14’ü erkek olmak üzere 40 iştirakçisiyle 25 Ma- rın belirlenerek kendilerine idare heyetince ödül ve- yıs 1942 tarihinde kurulduktan sonra hızla çalışma- rileceği ve bu nedenle yarışmaya katılmak isteyen or- larına başladı. Bu bağlamda kooperatif Türkiye’nin takların yarışmaya sokacağı mallarını 25 Ekim 1943 değişik yerlerindeki iplik fabrikalarından getirtti- tarihine kadar kooperatife teslim etmeleri, söylendi ği iplikleri üyelerine dağıtarak bölgede dokuma- (Muğla da Halk 23 Ekim 1943). Bu yarışma 29 Ekim cılığın gelişmesi için çaba sarf etmeye başladı Cumhuriyet Bayramı’nda gerçekleştirilerek derece- (B.C.A,030.18.01/98.45.3). ye giren kişilere ve dokumalara ödüller takdim edildi Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi’nin 1944 yılı mart ayında Türkiye’deki tüm dokuma- çalışmalarının büyük bir kısmını Muğla yerel basını- ların aynı fiyattan satılması için İktisat Vekâleti’nden nı takip ederek öğrenebiliyoruz. Muğla Valiliği’ne ve oradan da Muğla Belediyesi’ne Bu bağlamda; 1943 yılında Muğla Güzelyayla gelen yazı üzerine Belediye Encümen Azası, Ticaret Dokumacılar Kooperatifi yıllık Heyet-i Umumi top- Odası üyesi, Kooperatif üyesi ve Ticaret Müdürlü- lantısını yaptı. Toplantıda İktisat Müdürü Necdet ğü üyesinden oluşan bir komisyon kuruldu. Beledi- Dincin’in teklifi üzerine kooperatif Kızılay’a 500 Lira ye Başkanı Vekili Cavit Aker’in Başkanlığı’nda topla- ve Tayyare Cemiyeti’ne de 400 Lira bağış yapmaya nan bu komisyon Muğla’da dokunan malların fiyatı- karar verdi ve bu bağış kısa bir süre sonra gerçekleş- nı tespit etti. Fiyat tespiti yapılırken her malın yıka- tirildi (Muğla da Halk 10 Nisan 1943). ma, boyama, kaynatma, haşıl, tarama, eşme gazder, 4 Eylül 1943 tarihli bir haberde ise; 1941 yılında masura, işçilik ve iplik masrafları üzerinden uzun he- Muğla’da zâti ve aile ihtiyaçları için 240 adet el tezgâhı saplamalar yapıldıktan sonra belirlenen fiyatlar uy- tespit edildiği, 1942 yılında da bu tezgâhlardan hal- gulanmak üzere Muğla Valiliği’ne bildirildi. Böylece ka dağıtıldığı ve 1943 yılında tezgah başına dokuma- dokumacıların mal satımındaki fiyat farkının ve ka- cılara ikişer paket iplik dağıtımının kararlaştırıp bun- raborsacılığın önüne geçilmeye çalışıldı (Muğla da ların Ekim ayında dağıtımına başlanacağı belirtil- Halk 18 Mart 1944). dikten sonra 1943 yılı itibariyle Muğla’da 630 adet, 1944 yılı itibariyle bu kooperatife bağlı olarak ça- Ula’da 44 ve Milas’ta da 70 adet el tezgahımın oldu- lışan Muğla’da 630 adet dokuma tezgâh vardı (Akyol ğu belirtilmekteydi. Bu tezgâhların kooperatif hali- 5 Şubat 1944). ne getirilmiş olduğu ve her ortağına birer tezgâh he- 8 Şubat 1947 tarihli bir bilgide Muğla Güzelyay- sabıyla kurulmuş olan bu kooperatiflerin Muğla’da la Dokumacılar Kooperatifi’nde Kasım 1946 yılına ait ayda 70000–80000 L ve Ula’da da 4000–5000 L ma- iplik dağıtımının başladığı, her ortağa 2 paket iplik mul yaptığı kaydedilmekteydi (Muğla da Halk 4 Ey- verilmesine rağmen ortakların bu ipliği az bulduğu, lül 1943). aradan geçen aylarda ipliklerinin acilen getirtilerek 4 Eylül 1943 tarihli bir haberde tarım ve hayvancı- imalata başlandığı, bugünkü sürümden kooperatif lık bakımından fakir olan Muğla’da dokumacılık kur- memnunsa da bütün taleplere cevap veremediği be- su açılacağı ve bu kurslarda başarılı olanlara ücretsiz lirtiliyordu (Muğla da Halk 8 Şubat 1947). tezgâh dağıtılacağı belirtilmekteydi. Bu ilandan he- 17 Kasım 1948 tarihli bir haberde ise; Muğla men sonra kooperatif dokumacılık kursunu faaliyete merkezde bulunan Muğla Yeşilyayla Dokumacılar geçirdi (Muğla da Halk 4 Eylül 1943). Kooperatifi’ne gerek kuruluşunda gerekse kurulu- 16 Ekim 1943 tarihli bir başka ilanda Muğla Gü- şundan bugüne kadar çeşitli sebeplerle üye olama- zelyayla Dokumacılar Kooperatifi’nin ortaklarının yan hakiki dokumacıların bundan sonra üye olabile- imal etmekte oldukları dokumaların standartlara uy- cekleri ve kooperatifte her dokumacıya şimdiye ka- gun olmadığı görüldüğünden bu tür mamullerle kar- dar olduğu gibi aylık ikişer paket iplik yerine doku- şılaşıldığı takdirdi ortaklar hakkında “Milli Korunma macının dokuyabileceği kadar iplik verileceğini, bil- Kanunu” gereğince işlem yapılacağı bildirildi (Tok- dirdi. Gazete serbest dokumacıların bu fırsatı değer- göz 2004:117) Çünkü bazı üyelerinin ideal standart- lendirerek kooperatif çatısı altında toplanmaları ge- ta ve kalitede mamul üretmediği konusunda koope- rektiğini de yazdı. Böylece kooperatif kapılarını tüm ratif yönetimine şikâyetler gelmeye başlamıştı. İşte Muğlalı halka açmış oldu (Muğla da Halk 17 Kasım bu nedenle kooperatifin önemli amaçlarından birisi 1948).

arış V I I / 2 0 1 2 7 1942- 1950 Arası Anadolu’da Bir Dokumacılık Kurumu: Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi Bayram AKÇA - Mehmet AVCI

4. Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi’nin madığı için 24 Mart 1945 tarihine ertelendiği bildiril- Kongreleri di. Ancak bu toplantı da çok sonraki bir zamanda ya- Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi’nin kong- pılabildi.( Muğla da Halk 10 Mart 1945) relerini de yine dönemin basınını takip ederek öğ- 1945’den 1948 yılına kadar olan kooperatifin yıl- renebiliyoruz. Yaptığımız incelemeye göre koopera- lık toplantıları hakkında bilgi edinemedik. tif büyük yönetim zafiyeti içinde varlığını sürdürmek 7 Şubat 1948 tarihinde Muğla Halkevi Salonu’nda zorunda kalmıştı. İşte bu bağlamda; Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi yıllık top- 28 Ağustos 1943 ve 4 Eylül 1943 tarihlerinde lantısı, üyelerini Muğla Valisi’nin ve ilgili daire amir- Muğla’da Halk Gazetesi’ne verilen ilanlarda, Muğ- lerinin katılımıyla gerçekleştirildi. Kongre yıllık çalış- la Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi’nin Heyet-i ma raporları, denetleme raporları ve 1948 yılı bütçe- Umumisi’nin İdari Heyeti’nin seçimi, murakıp seçi- sini kabul ettikten sonra ortaklardan Mehmet Atil- mi ve evrak-ı varide gündem maddelerini görüşmek la söz alarak; kooperatif memurlarının aylıklarının üzere 10 Eylül 1943 toplanacağı bildiriliyordu (Muğ- % 10- 20 tenzilat yapılmasını, bu mümkün olmaz- la da Halk 28 Ağustos 1943). sa eleman sayısının azaltılması yoluna gidilmesini 25 Eylül 1943 tarihli bir ilanda ise 10 Eylül 1943 teklif etti. Bundan sonra idare kurulu seçimleri ya- tarihinde yapılacak olan kooperatif olağanüstü top- pıldı. İdare kurulu daimi azalıklarına; Mehmet Atil- lantısının yeterli çoğunluk sağlanamadığı için 27 Ey- la, Nazmi Ballı, Mehmet Nalbant, Abdurrahim Bal- lül 1943 tarihine ertelendiği belirtildi (Muğla da Halk cı ve Ali Şimşek, yedek azalıklara; Nadiye Konca, Sa- 25 Eylül 1943). dıka Kerem, Nuri Şalk, Orhan Şengül, Muharrem Tu- 9 Ekim 1943 tarihinde yeni bir ilan daha verilerek lumcu, denetçi olarak; ortaklardan Emin Ulusoy, dı- 27 Eylül 1943 tarihinde yapılması gereken olağanüs- şarıdan Nüfus Müdürü Şerafettin Onursal, yedek de- tü toplantının yine çoğunluk sağlanamadığı için 11 netçi olarak da Varidat Müdürü Emin Kavuncu seçil- Ekim 1943 tarihine ertelendiği bildiriliyordu (Muğla di (Muğla da Halk 11 Şubat 1948). da Halk 9 Ekim 1943). 16 Şubat 1949 tarihli Muğla da Halk Gazetesi’nin Bu ilanlardan kooperatifin bir yönetim zafiyetinin bir ilanında; Muğla Güzelyayala Dokumacılar olduğunu ve bu bağlamda olağan ve olağanüstü top- Koopetarifi’nin 5 Mart 1949 tarihinde; Yönetim ve lantılarını bile zamanında gerçekleştiremediğini gör- denetim kurulu raporlarının okunması, bilançonun mekteyiz.1943 yılında çoğunluk sağlanamadığı için okunması ve tasdiki, daha önce kararlaştırılan bo- toplantısını yapamayan kooperatifin 31 Mart 1944 yahane ve silindir teşkilatının hemen tamamlanma- tarihinde yıllık olağan toplantısı yapıldı. Bu toplan- sı için alınacak tedbirler, yönetim kurulunun ibrası, tıda ilk iş olarak 1942 yılı bilançosu görüşüldü. Daha 1949 yılı bütçesinin tespiti, yönetim ve denetim ku- sonra da üyeler söz alarak üyelerin memurlardan iyi rulu üyelerinin seçimi ve dilek ve temenniler gün- muamele görmediğini, acemilikten dolayı her orta- dem maddeleri ile toplanacağı duyuruldu (Muğla da ğın kooperatife iplik borcunun olduğunu ve bunu gi- Halk 16 Şubat 1949). dermek için herkese ikişer top iplik verilmesi gerek- Yukarıdaki ilan gereğince 5 Mart 1949 tarihinde tiğini, kooperatifin bir eksperinin olmasını ve onun Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kooperatifi yıllık ola- dokuma türlerinin geliştirilmesi konusunda üyelere ğan toplantısını Ticaret Bakanı temsilcisi, İl Maiyyet yardımcı olmasını, bugün bütün Ege Bölgesi’nde sa- Memuru Erdoğan Tüzel’in katılımıyla Muğla Halke- dece Aydın-Bozdoğan malının tanındığını ve bu nevi Salonu’nda gerçekleştirdi. Toplantı başkanlığına denle Muğla malının da tanınması için diğer illere Emin Ulusoy seçildi. Toplantıda yönetim ve denetim mal gönderilmesi gerektiğini ve Muğla dokumacılı- kurulu raporları okunduktan sonra rapor üzerine söz ğının fabrikalılaştırılarak insan gücünün azaltılması- alan ortaklardan Mehmet Akar; kooperatifin 1948 yılı nı yoksa Muğla dokumacılığının diğer illerdeki doku- çalışmalarını övdü, kooperatifin geçirdiği buhranlı macılık ile yarışamayarak 2-3 yıl sonra bitebileceği- günlerde idarecilerin gösterdiği başarılı çalışmaları- ni, belirtti. Toplantı sonucu yıllık kar olan16.000 L ile nı tebrik etti ve 1949 yılı bütçesinin memur kadro- kooperatife ait bir binanın yapılması istendi ise de sunda azaltmaya gidilerek memur ücretlerinin zam- bu istek kabul edilmedi (Akyol 1 Nisan 1944). landırılmasını istedi. 1944 yılına ait kooperatifin yıllık toplantısı hak- Bunun üzerine kooperatif başkanı Hüseyin Türtat kında bilgi sahibi değiliz. söz alarak; kooperatif hakkında birçok dedikodunun 1 Mart 1945 tarihinde verilen bir ilanda koopera- çıkarıldığını, bunlardan kooperatifin zarar gördüğü- tifin yıllık toplantısının 3 Mart 1945 tarihinde yapıla- nü, her yıl olduğu gibi bu yıl da kooperatif idareci- cağı bildirildi. Ancak 10 Mart 1945 tarihli verilen yeni lerinin genel kurul huzurunda hesap verdiğini söyle- bir ilanda 3 Mart 1945 tarihinde toplanacak olan ko- yerek 1949 yılı bütçesinde her türlü tasarruf ilkesine operatif umumi heyetinin yeterli çoğunluk sağlana- bağlı kalındığını belirtti.

8 arış V I I / 2 0 1 2 A Weaving Foundation in Anatolia Between 1942-1950: Muğla Güzelyayla Cooperative of Weavers Bayram AKÇA - Mehmet AVCI

Daha sonra yönetim ve denetim kurulu rapor- kumacılar Kooperatifi’ni kurdu. Bu kooperatifin ya- larında izah edildiği ve bütçe cetvelinde gösterildi- pısı, işlevi ve kuruluş şekli açısından şu sonuçları çı- ği gibi kooperatif kadrosunda azaltmaya gidilerek 13 karabiliriz; olan kadro sayısı 9’a indirildi. Bunların maaşlarına da % 30 zam yapıldı. · Bu kooperatifin göze çarpan en önemli özelliği Bu arada söz alan ortaklardan Mehmet Ballı ko- kurucularının 2/3’nün Muğlalı kadın müteşeb- operatif yönetim kuruluna kadınların da seçilmesi bislerden meydana gelmesidir. Bu da Muğlalı teklif etti. kadınların teşvik edilmesi durumunda ne kadar Bu konuşmadan sonra boya ve apre santralinin yapılması oybirliği ile kabul edildi. Daha sonra koo- girişimci bir ruha sahip olduklarını göstermek- peratif bilançosu tasdik ve yönetim kurulu ibra edi- tedir lerek 1949 yılı bütçesi yönetim kurulunun teklif etti- · Bu kooperatifin amacı; Muğlalı üye dokumacı- ği gibi çalışan elemen sayısı azaltılarak ve maaşları- larına devletten kolay ve ucuz iplik temin etmek na da zam yapılarak kabul edildi. Bunun ardından seçimler yapılarak; yönetim ku- ve üretilen mamulleri de kolayca satmasını sağ- rulu asil üyeliklerine Muharrem Tulumcu, Hayri De- lamaktı. miralp, Ali Şimşek, Naciye Konca, Gülsiye Gürel, ye- · Bu kooperatifteki kadın girişimci sayısının çok dek üyeliklere; Salih Oktay, Abdurrahim Danişment, Mehmet Nalbant, Nazmi Ballı, Orhan Şengül, Denet- olması Muğlalı kadınların ev ekonomisine ve leme Kuruluna; ortaklardan Emin Ulusoy, onun ka- Muğla ekonomisine ne kadar katkı yaptıklarını bul etmemesi üzerine Baki Albay, yedek üyeliğe; En- ortaya koymaktadır. ver Özsoy, dışarıdan asil denetçi üyeliğe; M.tevfik · Bu kooperatif Muğla Bölgesi’nin geçmişte Kura ve yedek üyeliğe de Şerafettin Onursal seçildi- ler (Muğla da Halk 9 Mart 1949). önemli ipekli ve pamuklu dokuma türlerine sa- II. Dünya Savaşı’nın sona erip Türkiye’nin itha- hip olduğunu göstermektedir. lat ve ihracat kalemlerinin tekrar açılması üzerine · Son olarak bu kooperatif Muğlalıların uygun or- Muğla’ya da iç piyasaya ipekli ve pamuklu dokuma tamlar yaratıldığında kadın-erkek birlikteliğiyle ve kumaşlar gelmeye başladı. Bu durum yukarıda belirtildiği gibi yönetim zafiyeti yaşayan kooperati- kolayca güç birliği yapabildiklerini göstermek- fin geleceği ile ilgili tartışmaları beraberinde getirdi. tedir. Bu bağlamda 6 Temmuz 1949 tarihli bir ilanda; Muğ- la Güzelyayla dokumacılar Kooperatifi’nin 1 Ağustos Kaynaklar 1949 tarihinde kooperatifin geleceği hakkında ortak Arşiv bir karar verme ve genel dilekler başlıkları altında olağanüstü toplantı yapacağı duyuruldu (Muğla da Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi: Halk 6 Temmuz 1949). B.C.A,030.18.01/98.45.3 Fakat bu toplantı da yine zamanında yapılamadı. Gazeteler: 1950 yılına gelindiğinde kooperatifin tasfiyesi gün- Akyol Gazetesi deme geldi. Bunun üzerine Maden İrtibat Memuru Muğla’da Halk Gazetesi Hamza Sadi Özbek Muğla Güzelyayla Dokumacılar Kitaplar ve Makaleler: Kooperatifi’nin Müdür Vekilliği’ne atandı. Ancak 15 Akça, Bayram (2002), Sosyal Siyasal ve Ekonomik Yönüyle Muğla Aralık 1950 tarihinde Muğla Valisi Dilaver Argun 1923 - 1960 Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Ya- Başkanlığı’nda yapılan kooperatifin yıllık olağan top- yınları. lantısında yapılan oylama sonucu kooperatifin tasfi- Akgünlü, Levent (2008), Temettuat Kayıtlarına Göre XIX. Yüzyıl ye kararı ret edildi. Ardından kooperatifin yeni idare heyeti seçildi (Akça 2002:200). Ortasında Muğla’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı, Editör: Ah- met Yiğit, Muğla. 5. Sonuç Aktüre, Sevgi (1973), “19.YY Muğla” Tarih İçinde Muğla, Derle- 20.YY başında Muğla’da el tezgâhına dayanan önem- yen: İlhan Tekeli, Ankara: ODTÜ Yayınları, s.70. li bir dokumacılık sektörü vardı. Fakat II. Dünya Savaşı’nın Türkiye’de meydana getirdiği olumsuz ha- Çolak, Melek (2002), “Cumhuriyet Döneminde Muğla’da vadan Muğla’daki bu dokumacılık sektörü de nasibi- İpekböcekçiliği ve İpekli Dokumacılığı” Muğla Üniver- ni aldı. Bunun sonucu devletin dokumacılığı teşvi- sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 8, s. 69-85 ki konusundaki açıklamalarından da güç alan Muğ- Tokgöz, Erdinç (2004), Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi, (1914- lalılar 25 Mayıs 1942 tarihinde Muğla Güzelyayla Do- 2004), Ankara: İmaj Yayınları

arış V I I / 2 0 1 2 9 Kızılçam Pigmentinin Elde Edilmesi ve Yün İplik Boyamada Kullanım Özellikleri The Extraction of Kızılçam Pigment and the H. Feriha AKPINARLIâ Mahmut YALÇINââ Characteristics of its Usage in Yarn Dyeing

ÖZET yıllarda doğal boyaların kullanımı tekrar günde- Ülkemiz 10.000’e yaklaşan bitki türü ile Avrupa me gelmiştir. ve Ortadoğu’nun bitki örtüsü bakımından en Bu bildiride, Kızılçam kabuğundan pigment zengin ülkelerinden biridir. Bu nedenle doğal elde edilmesi, yün ipliğinin şap, tanen, krem tar- boyacılıkta kullanılan bitkilerin sayısı oldukça tar, kil suyu, sodyum sülfat mordanları kullanı- fazladır. İnsanoğlunun boya olarak bitkilerden larak boyanması ve haslık düzeylerinin ile ilgili yararlanması yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. Bundan dolayı boya bitkileri, tekstil, gıda, deri yapılan deneysel çalışmanın sonuçları açıklana- vs. gibi sanayi ürünlerinin temel boyar madde- caktır. si olmuştur. Bu bitkiler ülkemizde de yüzyıllarca Anahtar Kelimeler: Kızılçam kabuğu, Sentetik halı, kilim, kumaş v.b. el sanatlarında kullanılan boyarmaddeler, Yün lifi, Haslık düzeyleri. pamuk, yün, ipek elyaf ve ipliklerini boyamada kullanılmıştır. Fakat 19. yüzyılın ortalarında sen- ABSTRACT tetik boyar maddelerin keşfi ile doğal boyalar ve Our country is one of the richest countries in dolayısıyla doğal boyamacılık yavaş yavaş günü- Europe and Middle East in terms of flora with müze kadar önemini yitirmiştir. 10.000 different plant species. Therefore, the Bitkilerden yapılan boyarmaddelerle boya- number of plants used in natural dyeing is very ma işlemlerinde pigment kullanımı günümüzde high. For centuries, human being has benefited yaygınlaşmaktadır. Bu nedenle kızılçam kabuk- from the plants in dyeing. Therefore, dye plants larının pigment haline getirilerek kullanılması have been the main painting material for the doğal boyamacılığın daha kısa sürede, temiz ve industrial products such as textile, food, leather kolay uygulanmasını sağlamaktadır. Boyanın el- etc. yafla bağ yapmasını sağlayan yardımcı madde In our country for centuries, these plants olarak çeşitli mordanlar kullanılmaktadır. Aynı have been used to dye cotton, wool, silk fibers bitkiden değişik mordan kullanılarak yüzlerce and yarns in carpets, rugs, fabrics, etc. However farklı renk elde etmek mümkündür. with the discovery of the synthetic dyes in the Günümüzde, sentetik boyar maddelerin, çev- 19th mid-century natural dyeing gradually lost reye zarar verdiği ve insanlarda sebebi bilinme- its importance. yen allerjik astım ve bazı kanser türlerinin olu- Nowadays, the use of pigment in dyeing şumuna yol açtığı saptanmıştır. Bu nedenle son process by using herbal stuff has become widespread. Therefore, the use of pine bark in the form of natural pigment makes the natural dyeing process quicker, cleaner and * Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, El easier in terms of implementation. Various Sanatları Eğitimi Bölümü, e-posta: [email protected] mordants are used as auxiliary substance ** Uzm., Gazi Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi, El Sanatları Eğt. Bölümü, e-posta: [email protected]

10 arış V I I / 2 0 1 2 The Extraction of Kızılçam Pigment and the Characteristics of its Usage in Yarn Dyeing H. Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN

Geçmiş dönemlerde ilkel yöntemlerle bitkilerin kök, that enables the dye to attach to the fiber. Bu gövde, yaprak gibi boya veren kısımları yaş halde ya da using the different mordants from the same kurutularak kullanılmıştır. Teknolojik gelişmelere para- plant, it is possible to obtain hundreds of lel olarak, bitki yerine bitkiden elde edilen ekstraktların color nuances. piyasaya sürülmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Gü- Today, it has been proven that synthetic nümüzde doğal maddelerden elde edilen bu ekstratlar dyes may severely damage the environment gıda, bio-kimya ve ahşap sanayi gibi sektörlerde kul- and cause allergic asthma and some types of lanılmakla birlikte, boyama özelliği bilinen bitkiler- cancer in human beings. That is why, the use of den uygun çözücüler yardımıyla pigment üretimi de natural dyes in painting has recently re-gained yapılmaktadır. Bu bitkilerden biride kızılçam ağacıdır. importance. Kızılçamın gövde kabuklarında bulunan boyarmadde This paper explores extraction of the pigment etil alkolün çözücü olarak kullanılması ile elde edi- from the bark of pine, dyeing of wool yarn, by lir. Boyarmaddenin toz haline getirilerek kullanılması using the alum, tannin, cream tartar, clay water doğal boyamacılığın daha kısa sürede, temiz ve kolay and sodium sulfate using mordants and the uygulanmasını sağlamakta ve boyama reçetelerinin iş- results of experimental study related to fastness levselliğini artırmaktadır. Kızılçam pigmenti ile birlikte level. farklı mordanlar ve kumaşlar kullanılarak farklı renk ve Keywords: Pine bark, Synthetic dyes, Wool renk tonları elde etmek mümkündür. (Yalçın, 2010) fiber, Fastness levels. Kızılçam pigmentinin üretimini yapan Balaban Palamut ve Kale Naturel işletmelerinde pigment üretimi ile ilgili araç gereç, makine ve üretim aşama- 1. Giriş ları incelenmiştir. İnsanoğlunun boyarmadde elde etmede bitkilerden yararlanması yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. Ülke- miz Avrupa ve Ortadoğu’nun bitki örtüsü bakımından en zengin ülkelerinden biridir. Bu nedenle doğal bo- yacılıkta kullanılan bitkilerin sayısı oldukça fazladır. Bitkisel boyarmaddeler bitkinin yaprak, çiçek, kozalak, gövde, kabuk kökler v.b. kısımlarından, kimyasal bir işlem uygulanmadan veya en az kimyasal işlem sonucunda elde edilmektedir. Bu boyarmaddeler tekstil, gıda, deri vs. gibi sanayi ürünlerinde kullanılmıştır. 19. yy. başlarında sanayi sektörünün gelişmesi ve kimya bilimindeki gelişmeler yeni sentetik boyarmaddelerin oluşumunu hızlandırmıştır. Bu geliş- me ile birlikte yavaş yavaş bitkisel boyaların yerini, sentezlenerek elde edilen kimyasal boyalar almıştır. Bu boyaların, kullanımının kolay, boyama süresinin kısa ve renk çeşitliliğinin fazla oluşu sentetik boyala- rın cazip hale gelmesini sağlayarak bitkisel boyaları, kimyasal boyalar ile rekabet edemez duruma getir- miştir (Aydoğ 1977, Arlı 1982, Eyüpoğlu vd. 1983). Son yıllarda çevreci kuruluşların ve bu konuda çalışma yapan bilim adamlarının açıklamaları kimyasal boyarmaddelerin çevreye ve insan sağlığına zararlı maddeler içerdiğini göstermektedir. Şu an kullanımda olan sentetik boyarmaddelerin %70’i azo boyarmaddeler sınıfına aittir. Bu boyarmaddeler Foto 1. Kızılçam Kabukları farklı kullanım amaçları için farklı haslıklarda üretile- bilmektedir. Yaklaşık olarak piyasada bulunan 3200 2. Kızılçam Kabuğundan Pigment Üretimi adet azo boyarmaddesinden 130 tanesinin, belirli Orman Bölge Müdürlükleri tarafından kesim olgun- koşullar altında kanserojen bileşikleri oluşturduğu luğuna erişen ya da hastalık nedeniyle kurumaya saptanmıştır (İTKİB 2005: 15). Bu nedenle doğal bo- başlayan ağaçlar kesilerek kabukları gövde kısmın- yarmaddelere duyulan ihtiyaç gün geçtikçe artmış ve dan ayrılır ve orman köylüleri tarafından toplanarak bitkisel boyamacılığın tekrar canlandırılması için ça- pigment ya da tanen üretimi için işletmelere satılır lışmalar yapılmaya başlanmıştır. (Foto 1). İşletmelere gelen kızılçam kabuklarının içe-

arış V I I / 2 0 1 2 11 Kızılçam Pigmentinin Elde Edilmesi ve Yün İplik Boyamada Kullanım Özellikleri H. Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN

Foto 2. Öğütme Makinesi risinde bulunan yabancı maddeler (metal parçalar, (Foto 4). Bu aşamada kızılçam kabukları ile etil alko- taş vs.) işçiler tarafından elle ayıklanarak temizlenir, lün homojen bir çözelti oluşturması sağlanır. öğütme makinesinde küçük parçalar (işletmedeki Öğütülmüş kızılçam kabukları ve % 20 saf su ile tanımıyla kırık bulgur tanesi) haline getirilip düşük alkol oranı yaklaşık % 78’ e düşürülen etil alkol, azot sıcaklıkta, gölgede ortalama 24 saat kurumaya bıra- gazı altında 40°C’de 4 saat karıştırılır. Karışım süresi, kılır (Foto 2). Kurutma işleminde nem derecesinin yaklaşık % 10 civarında olması beklenmekle birlikte yüzey alanın geniş tutulması her bölgenin eşit miktarda kurumasını sağlar (Foto 3). Kurutulmuş kızılçam kabukları besleme tankına boşaltıldıktan sonra helezon sistemi olarak adlandı- rılan kıvrımlı silindirler yardımıyla besleme hunisine iletilir. Beslenecek kabuk miktarı ve besleme süresi makine üzerindeki kontrol panelinden ayarlanabilir

Foto 3. Öğütülerek Kurumaya Bırakılan Kızılçam Kabukları Foto 4. Besleme Tankı

12 arış V I I / 2 0 1 2 The Extraction of Kızılçam Pigment and the Characteristics of its Usage in Yarn Dyeing H. Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN

Foto 5. Sindirmak Makinesi Foto 6. Emilmak Makinesi sıcaklık ve besleme oranı makine üzerindeki kontrol panelinden ayarlanır (Foto 5). Sindirmak makinesinde homojen olarak karıştırı- lan çözelti besleme boruları vasıtasıyla Emilmak ma- kinesine gelir. Bu makine çözelti içerisindeki alkolün geri kazanımının sağlanması için kullanılır. Atmosfer ortamında 40 °C de çözelti içerisindeki alkol disti- lasyon yöntemiyle uçurulur ve alkol tankına döner. Geriye eriyikle birlikte saf su kalır (Foto 6). Emilmak makinesinde alkolü ayrıştırılan çözelti kurutma işlemi için püskürtmeli kurutucuya (spray Dryer) iletilir (Foto 7). Sprey kurutma, sıcak hava ile kurutma odasına sıvının atomize parçacıklar biçi- minde verilmesini içerir. Sıvı halde bulunan çözelti makinenin üst kısmından, sıcak hava ise makinenin alt kısmından verilir. Çözelti ve sıcak havanın çarpış- ması sonucu 5-15 saniye arasında değişen çok kısa bir sürede ince taneler biçiminde kurutma sağlanır. Havanın giriş sıcaklığı kızılçam pigmenti için 50°C olup, giren hava sıcaklığı ile ısıl verim arttığından, bu sıcaklığın yüksek olması da tercih edilebilir. Kuruyan malzemeler kendi ağırlıkları ile düşerek birikir (Foto 8). Kurutma işleminden sonra kızılçam pigmentinde % 6 oranında nem kalır (Yalçın 2010: 35).

3. Pigment İle Boya Çözeltisi Hazırlama ve Boyama Yün ipliklerini kızılçam pigmenti ile boyama dene- meleri için beş farklı mordan ve mordansız olmak üzere 100 mL lik beherlerde altı çeşit çözelti hazır- Foto 7. Kurutma Makinesi (Spray Dryer)

arış V I I / 2 0 1 2 13 Kızılçam Pigmentinin Elde Edilmesi ve Yün İplik Boyamada Kullanım Özellikleri H. Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN

6. Çözelti sadece 0,5gr/lt kızılçam pigmenti (Foto 9, 10) (Tablo 2). Hazırlanan çözeltilerin her biri manyetik karış- tırıcı ile 30 dakika karıştırılmış, boyama için, flotte oranı (1:10) olarak belirlenmiş ve yün ipliklerinden 6 adet, 6 gr tartılarak boyamaya hazır hale getirilmiştir. Boyama işlemine başlamadan önce boyama grafiği ve boyama reçetesi hazırlanarak, HT laboratuar tipi boyama kazanı aparatlarına; boya flottesi, geleneksel boyama yönteminde olduğu gibi uygulanmıştır (Tablo 1). Giriş sıcaklığı, 30 °C’de, 10 dakika işlem gördükten sonra dakika 6 °C arttırılacak şekilde 90 °C’ ye çıkarılarak 60 dakika işleme devam edilmiştir. Boyama işleminden sonra makinenin sıcaklığı 30°C’ ye kadar düşürülmüş ve ipliklere 80°C’ de 10 dakika yıkama işlemi yapılmıştır. Böylece 6 farklı boyama denemesi tamamlanmıştır. (Foto 11.)

Foto 8. Kızılçam Pigmenti 4. Elde Edilen Renklerin Objektif Değerlendirilmesi Yün ipliklerinin kızılçam pigmenti ile boyanması so- lanmıştır. Beherlere konulan hammadde ve mordan nucunda elde edilen renkler, renk ölçüm cihazı kulla- miktarları şöyledir; nılarak objektif olarak ölçülerek değerlendirilmiştir. 1. Çözelti, 2gr/lt sodyum sülfat ve 0,5gr/lt kızılçam Objektif ölçümle ilgili kısaca bilgi vermek gerekirse; pigmenti Bu sistemde L* lightness (açıklık) veya brigh- 2. Çözelti 2gr/lt krem tartar ve 0,5gr/lt kızılçam pig- tness (parlaklık), a*(kırmızı-yeşil) ve b* (sarı-mavi) menti kromatik değerleri gösterir. Burada + a* direkt kırmı- 3. Çözelti 2gr/lt şap ve 0,5gr/lt kızılçam pigmenti zı, -a* yeşil, + b* direkt sarı ve - b* direkt mavi renk 4. Çözelti 2gr/lt tanen ve 0,5gr/lt kızılçam pigmenti koordinatlarını belirtir. 5. Çözelti 2gr/lt kil suyu ve 0,5gr/lt kızılçam pig- ‘‘CIELab’’ birimleri cinsinden iki renk arasındaki menti renk farklılıkları (ΔE) değeri;

Foto 9. Çözeltiler

14 arış V I I / 2 0 1 2 The Extraction of Kızılçam Pigment and the Characteristics of its Usage in Yarn Dyeing H. Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN

Foto 10. Termal Boya Makinesi

Foto 11. Test Kapları

arış V I I / 2 0 1 2 15 Kızılçam Pigmentinin Elde Edilmesi ve Yün İplik Boyamada Kullanım Özellikleri H. Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN

Tablo 1. Yünlü İpliği Boyama Reçetesi Tablo 3. Yün İpliklerinin Renk Farklılığı (ΔE) Değerleri

Cinsi Kızılçam Mordan Boyarmadde L ΔL A Δa b Δb ΔE Miktarı 0,5 gr/lt Adı Özelliği Yün İpliği Şap 75.52 +53.44 +7.14 +6.63 +35.83 +50.13 73.57 Hammadde Ağırlığı 6 gr Kil Suyu 69.77 +47.69 +11.37 +10.86 +19.67 +33.97 59.55 Şap, Krem Tartar, Mordansız Cinsi Sodyum Sülfat, 66.58 +44.50 +13.34 +12.83 +22.08 +36.38 58.89 Mordan Boyama Tanen, Kil Suyu Krem 67.18 +45.10 +9.42 +8.91 +21.19 +35.48 58.07 Miktarı Her birinden 2gr/lt Tartar Sıcaklığı 90°C Sodyum 65.98 +43.90 +13.25 +12.74 +21.00 +35.30 57.75 Süresi 60 dak Sülfat Boyama Birlikte Yöntemi Tanen 59.06 +36.98 +7.60 +7.09 +29.21 +43.50 57.54 Mordanlama

Tablo 4. Yün İpliklerinin Haslık Analizi Sonuçları Tablo 2. Yün İpliği Boyama Grafiği Sürtünme Mordan Adı/ Flotte Işık Yıkama Haslığı Yöntemi Oranı Haslığı Haslığı Yaş Kuru Sodyum 1/10 3 4 5 5 Sülfat Krem Tartar 1/10 3 5 5 4 Şap 1/10 3 4 4 3 Tanen 1/10 4 4 5 3 Kil Suyu 1/10 2 5 5 5 Mordansız 1/10 3 4 5 4 Boyama ΔE = √(ΔL*)2 + (Δa*)2 + (Δb*)2 ΔL* = L*numune - L*standart, 5. Yün İpliklerinin Haslık Analizi Sonuçları Δa* = a*numune - a*standart, Numune yün ipliklerinin ışık, sürtünme ve yıkama Δb* = b*numune - b*standart, formülleri yardı- haslık analizi sonucunda; mıyla hesaplanır. Işık haslığı sodyum sülfat, krem tartar, şap ve Boyanmış numune ipliklerin L (parlaklık koordina- mordansız boyama ile yapılan çalışmalarda 3 yani tı), a (kırmızı-yeşil koordinatı) ve b (mavi-sarı koordi- mavi skala’ ya göre orta, tanen ile yapılan boyama- natı) değerleri ölçülmüş ve gri noktaya olan vektörel larda 4 yani mavi skala’ya göre oldukça iyi, kil suyu uzaklıklarına göre (ΔL), (Δa), (Δb) değerleri tespit edil- ile yapılan boyamalarda 2 yani mavi skala’ya göre miştir. Bu değerlere göre de renk farklılığı (ΔE) değeri az değerleri elde edilmiştir. Buna göre Kızılçam pig- bulunmuştur. Ölçümlerden elde edilen verilere göre menti ile yün ipliklerin boyanmasındaki ışık haslık- en yüksek ve en düşük değerlere baktığımızda; larının kil suyu mordanı ile yapılan boyama dışında Kızılçam pigmenti ile yapılan boyamalarda en orta düzeyde olduğu görülmektedir. yüksek ΔE değerini şap ile mordanlanan yün iplikle- Yaş sürtme haslığı sodyum sülfat, Şap, Tanen ve rinden elde edilen renk verirken, en düşük ΔE değe- Mordansız Boyama ile yapılan çalışmalarda 4 değeri rini ise tanen ile mordanlanan yün ipliklerden elde gri skala’ ya göre oldukça iyi, krem tartar ve kil suyu ile edilen renk vermiştir (Tablo 3). yapılan çalışmalarda 5 gri skala’ya göre çok iyi değer- leri elde edilmiştir. Kullanılan 5 mordan ve Mordan- Renklerin parlaklık değerleri incelendiğinde şap sız boyamada yaş sürtme haslık değerlerinin yüksek ile mordanlanan yün ipliklerinden elde edilen renk olduğu ortaya çıkmıştır. Kuru sürtme haslığı, şap ile parlaklık ekseninde en üst noktada iken, tanen mor- yapılan çalışmalarda 4 gri skala’ya göre oldukça iyi, danı ile mordanlanan ipliklerden elde edilen renk sodyum sülfat, krem tartar, tanen, kil suyu ve mordan- parlaklık ekseninde en alt noktadadır (Tablo 3). sız boyama ile yapılan çalışmalarda 5 gri skala’ya göre Kırmızı- yeşil (a) ekseninde (+) yönünde en yük- çok iyi değerleri elde edilmiştir (Tablo 4.) sek değeri mordansız boyama ile elde edilen renk ve- Mordansız boyama ve 5 farklı mordan kullanıla- rirken, en düşük değeri şap ile mordanlanan yün ip- rak yapılan boyamalarda yıkama haslığı şap ve tanen liklerinden elde edilen renk vermiştir. Sarı-mavi (b) ile yapılan çalışmalarda 3 değeri gri skala’ya göre iyi, ekseninde (+) yönünde en yüksek değeri şap ile mor- krem tartar ve mordansız boyamada 4 değeri ile ol- danlanan yün ipliklerinden elde edilen renk verirken, dukça iyi, kil suyu ve sodyum sülfat ile yapılan çalış- en düşük değeri kil suyu ile mordanlanan ipliklerden malarda ise 5 değeri gri skala’ya göre çok iyi değerle- elde edilen renk vermiştir (Tablo 3). ri elde edilmiştir (Foto 12.)

16 arış V I I / 2 0 1 2 The Extraction of Kızılçam Pigment and the Characteristics of its Usage in Yarn Dyeing H. Feriha AKPINARLI - Mahmut YALÇIN

İşletmelerde pigment üretiminde kullanılan bu sistemin, çözücü olarak farklı malzemelerin kulla- nılmasına elverişli, zamandan ve enerjiden tasarruf sağlayan, boyama özelliği olan tüm bitkilerden pigment elde edilebilecek şekilde tasarlanmış bir sis- tem olduğu gözlemlenmiştir. Kızılçam pigmenti ile boyanan numunelerden elde edilen renkler Gazi Üniversitesi Öğretim Üyelerinden oluşan bir komisyon tarafından subjektif olarak göz- lemlenmiş ve isimlendirilmiştir. Buna göre; şap ile mordanlanan yün ipliğinden koyu altın kahverengi, tanen ile mordanlanan yün ipliğinden eğer kahverengisi, kil suyu ile mordanlanan yün ipliğinden peru kahverengisi, krem tartar ile mordanlanan yün ipliğinden kum kahverengisi, sodyum sülfat ile mordanlanan yün ipliğinden koyu kahverengi, mordansız boyanan yün Sodyum Sülfat Şap Krem Tartar ipliğinden odun kahverengisi renkleri elde edilmiştir. Bu çalışmanın sonucundan şu öneriler getirile- bilir; 1. Kızılçam kabuğundan elde edilen pigment yün ipliklerinin yanında farklı menşeyli iplik ve ku- maşlarda da denenebilir 2. Kızılçam pigmentinin üretim aşamaları dikkate alınarak boyama özelliği bilinen bitkilerden pigment elde edilmesine yönelik çalışmalar yapıla- bilir. 3. Boyama sıcaklığı, mordan, süre ve yöntemler değiştirilerek farklı boyama reçeteleri hazırlana- bilir. 4. Kızılçam pigmenti baskıda kullanılarak farklı ta- sarımlar yapılabilir. 5. Kızılçam pigmenti ile sentetik boyalar içerisinde aynı rengi veren boyalar karşılaştırılmalı, insan sağlığı açısından faydalı ve zararlı yanları üzerin- de çalışmalar yapılmalıdır. Tanen Kil Suyu Mordansız

Kaynaklar Foto 12. Kızılçam Pigmenti İle Boyanmış Yün İplikleri Aydoğ, Tahsin (1977), Halıcılık ve Halı Hammaddesini Boyama- 6. Değerlendirme ve Sonuç da Kullanılan Bitkisel Boyalar ile Bunlardan Elde Olunan Bu çalışmada; çevreci bir düşünceyle tekstil sanayin- Renklerin Çeşitli Müessirlere Karşı Haslık Dereceleri, Köy İşleri Bakanlığı Kooperatifler Eğitim ve El Sanatları deki hızlı boyama yöntemlerine bitkisel hammadde- Genel Müdürlüğü, Yayın No:38, Ankara. lerden elde edilen pigmentlerin nasıl uyarlanabile- Arlı, Mustafa (1982), ‘‘Doğal Bitkisel Boyalarla Boyama Yön- ceğinin değerlendirilmesi yapılmıştır. Kaynaklarda temleri Üzerine Düşünceler’’ 2. Ulusal El Sanatları boyama özelliği bilinen kızılçam kabuğunun pigment Sempozyum Bildirileri, 9 Eylül Üniversitesi, Güzel Sa- halinde üretiminin ve sanayi ortamında yün iplikleri natlar Fakültesi Yayın No:19, İzmir. üzerinde boyama etkisi ile haslık düzeylerinin tespit Eyüpoğlu, Ü. - Okaygün, İ. - Yaraş, F. (1983), Doğal Boyalarla edilmesinin, boyama özelliği bilinen farklı bitkilerin Yün Boyama (Uygulama ve Geleneksel Yöntemler), İstan- de pigment halinde üretimi için bir örnek olacağı bul: Özkur Basımevi, s.15-35. düşünülmektedir. Aynı zamanda doğada atık mal- İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği. (2005). Tekstil ve Konfeksiyon Sektöründe Ekoloji ve Ekolojik Etiket- zeme olan kızılçam kabuklarının değerlendirilmesi ler, İstanbul: İtkib Ar&Ge Ve Mevzuat Şubesi sağlanmıştır. Bu değerlendirmenin devamında kı- Yalçın, Mahmut (2010), Kızılçam Kabuğundan Elde Edilen zılçam kabuğunun pigment üretimi için toplanması, Pigmentin Pamuk, Yün, İpek ve Sentetik kumaşlar- ağaçlar altında kalan kuru atıklardan arındırılması, daki Boyama Özelliklerinin İncelenmesi, Basılma- orman alanlarında yangınların önlenmesi açısında mış Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü da önemli bir yarar sağlayacaktır. Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

arış V I I / 2 0 1 2 17 Türk Halılarında Kullanılan Kök Boya ve Cehri ile Boyanmış Yün İpliklerin Haslıklarının İyileştirilmesi Wool Yarns Dyed with Madder Red and Buckthorn, Used

Hüseyin BENLİâ in Turkish Carpets and Improvement of Fastness

ÖZET ABSTRACT Bu çalışmada geleneksel olarak dokunan Türk This study explores natural dyes madder (Rubia halı ve düz dokumalarında kullanılan yün iplik- tinctoruim L.) and dyer’s rocket (Rhamnus lerinin boyanmasında yararlanılan doğal boyar- petiolan’s Bioss) plats which are widely used maddelerden en yaygın olarak kullanılan Kök for dyeing wool yarn of the traditional Turkish boya (Rubia tinctoruım L.) ve Cehri (Rhamnus carpets and flat weavings. Traditional methods petiolaris Bioss) bitkileri seçilmiştir. Çalışma- to study the pre-mordant dyeing method is da geleneksel olarak boyama yöntemlerinden used. Six different mordant elements are used olan önceden mordanlama yöntemi kullanıl- such as Copper sulphate (CuSO4.5H2O), Iron mıştır. Bakır sülfat (CuSO .5H O), Demir Sülfat 4 2 Sulphate (FeSO4.7H2O), Alum (KAl(SO4)2.12H2O), (FeSO .7H O), Şap (KAl(SO ) .12H O), Potasyum 4 2 4 2 2 Potassium dichromate (K2Cr2O7), Potassium dikromat (K Cr O ), Potasyum Kromat (K CrO ) 2 2 7 2 4 chromate (K2CrO4) and Tartaric acid (C4H6O6).

ve Tartarik asit (C4H6O6) olmak üzere altı fark- Then, mordant dyeing is made. Dyed wool yarn is lı mordan maddesi kullanılmıştır. Mordanlama divided into two parts. The first part of any final işleminden sonra boyama işlemleri yapılmıştır. action did not apply to dyed wool yarn. Direct Boyanmış yün iplikleri iki kısma ayılmıştır. İlk kı- fastness testing (light and wash fastness test) sım boyalı yün ipliklerine herhangi bir son işlem was performed. Last treatment was applied to uygulanmamıştır. Doğrudan haslık testleri (Işık the second part of the dyed wool yarn and then ve yıkama haslığı testi) uygulanmıştır. İkinci kı- similar fastness tests were made. Colour yield of sım boyalı yün ipliklerine son işlem yapılmış ve dyed wool yarn Konika / Minolta 3600d software daha sonra benzer haslık testlerine geçilmiştir. using reflectance spectroscopy Realcolor at Boyalı yün ipliklerin renk verimleri Konika/Mi- the K/S values were obtained. Kubelka-Munk nolta 3600d yansıma spektroskopinde Realcolor equation calculated according to K/S value is yazılımı kullanılarak K/S değerleri elde edilmiş- interpreted. CIELab (L,a,b) coordinates were tir. Kubelka-Munk denklemine göre hesaplanan determined. Results are compared and the value K/S değeri yorumlanmıştır. CIELab (L,a,b) koor- of transactions at the end of the 1-2 score is dinatları tespit edilmiştir. Sonuçlar karşılaştırıl- increased. mış ve art işlemler sonunda haslık değerleri 1-2 Keywords: Turkish Carpet, Natural Dyeing, puan artış göstermiştir. Madder Red, Buckthorn, Mordant, Fastness Anahtar kelimeler: Türk halısı, Doğal boyama, properties. Kök boya, Cehri, Mordan, Haslık özellikleri

1. Giriş Türkler yaşadığı Orta Asya’da halı, keçe ve düz doku- * Öğr. Gör., Erciyes Üniversitesi Mustafa Çıkrıkçıoğlu M.Y.O., ma yaygıları (Kilim, Cicim, Zili, Sumak) yaygı ve örtü Kimya Teknolojisi, Kayseri/ Turkey, e-posta: hbenli@erciyes. edu.tr. malzemesi olarak kullanmışlardır. Yaylacılık yapan

18 arış V I I / 2 0 1 2 Wool Yarns Dyed with Madder Red and Buckthorn, Used in Turkish Carpets and Improvement of Fastness Hüseyin BENLİ

Türklerin kolayca taşıyabildikleri bu malzeme aynı Bitkisel materyallerde bulunan fenolik bileşikler, zamanda kişinin refah seviyesini de göstermektedir. fenolik asit ve flavonoidler8 olarak bulunmaktadırlar. Halı varlığın simgesi olarak bilinmektedir. Türklerin Kimyasal olarak bakıldığında bu yapılar aromatik halı ve kilimde kullandıkları dokuma maddeleri ola- halkalı bileşikler olup renkli yapıları meydana getir- rak yün, tiftik, deve yünü ve pamuktur. Bunlar içinde mektedirler. Şekil 1,2 ve 39,10. en çok kullanılan yün lifleridir1. Türk halı ve kilimlerini önemli kılan özellikleri do- kumasının sıklığı, renklerinin sabitliği ve desenleri- nin özgün olmasıdır. Renklendirmede doğal boyalar kullanmışlardır. Bu doğal boyalar bitkilerden, mey- velerden ve hayvanlardan elde edilmiştir. Renk ve boya hazırlamak ve halı ipini dokumaya hazırlamak Türklerde anneden kıza geçen bir gelenek olmuştur. Orta Asya Türk boylarının boyama hazırlık yöntem- leri de birbirlerini çok benzemektedir. Boyarmadde kaynakları olarak da çoğunlukla Orta Asya bozkırla- rındaki bitkiler olmuştur2. Tarihsel kanıtlar antik dönemde bazı bölgele- rin bazı tekstil materyallerini boyadıklarını göster- Şekil 1. Fenolik aitlerin genel yapısı: a) Benzoik asit türevleri mektedir. İpek Çin’de, pamuk Hindistan’da yün ise b) Sinamik asit türevleri Mezopotamya’da boyanmıştır. Renkli ipliklerin ilk görüldükleri bölge ise M.Ö. 6. y.y.’da Türkiye’deki Ça- tal Höyük bölgesidir3. Türkler Anadolu’ya yerleşmeleriyle birlikte gelenek ve kültürlerini dokudukları halı, kilim gibi yay- gılara yansıtmışlardır. Bunu yaparken kullanmış ol- dukları boyalı yün ipliklerinde hem yöresel bitkileri boya hammaddesi olarak hem de kendine özgü boyama yöntemleri geliştirip uygulamışlardır. M.Ö. 7.y.y.’daki tabletlerde Mordanlı, Küp boyama yöntemlerinden bahsedilmektedir. Mavi için İn- digo, kırmızı için Kök boya, sarı için Zerdeçal, yeşil Şekil 2. Flavonoidlerin genel yapısı renk için ise sarı ve indigo’nun kullanılmış olduğun- dan bahsedilmektedir. Dünya’nın en eski halısı olarak kabul edilen ve M.Ö. 5004 yıllarına tarihlendirilen Pazırık halısında kırmızı renk olarak kök boya’nın kul- lanılmış olduğu tespit edilmiştir5. Doğal boyalar 19. y.y.’ın sonlarına kadar Anadolu’da ve Dünya’da oldukça yaygın bir şekil- de kullanılmıştır6. Özellikle Türk Kırmızısı veya Edir- ne Kırmızısı olarak bilinen Kök boya (Alizarin) Dün- ya boya literatürüne girmiştir. Cehri, safran gibi di- Şekil 3. Antrakinon ğer boyalarda oldukça fazla bilinen doğal boyarmadde kaynaklarıdır7. Bu çalışmanın amacı yüzyıllardır süre gelen geleneksel Türk el dokumalarında kullanılan yün ipliklerinin boyanmasında kullanılan doğal boyarmadde- 1 B. Deniz, “Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları”, AKM lerin en bilinen ve yaygın olanlarından kök boya ve Yayını. Ankara, 2000. 2 G. Durduyeva, “Türkmen Halılarında Boyaların Yeri”, Türk Soylu Cehri bitkileri ile boyanmış yün ipliklerinin haslıkla- Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni, Kayseri, rının (özellikle ışık) artırılmasıdır. 1996, s. 111. 3 R. Chenciner, “Madder Red. A History of Luxury and Trade”, p: 30, London and New york, 2003. 8 N. T. Manojlovic, “Antifungal activity of Rubia tinctorum, Rham- 4 O. Aslanapa, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, Eren yay. S:9,1987. nuz frangula nad Caloplaca cerina” Fitoterapia, 76, (2005), 244- 5 R. Karadağ, Doğal Boyamacılık, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 246. Ankara, 2007. 9 A. C. Dweck, “Natural Ingredients for colouring and styling”, T 6 T. Baykara, “Kök boya”, Arış, s: 64,1,4,1998. Klin J. Cosmetol 2003. UK. 7 İ. Öztürk, Doğal Bitkisel Boyalarla Yün Boyama, Dokuz Eylül 10 N. M. Nizamlıoğlu, S. Nas, “Meyve ve Sebzelerde Bulunan Feno- Yayınları, İzmir, 1999. lik Bileşikler; Yapıları ve Önemleri”, 2010, 5(1), s. 20-35.

arış V I I / 2 0 1 2 19 Türk Halılarında Kullanılan Kök Boya ve Cehri ile Boyanmış Yün İpliklerin Haslıklarının İyileştirilmesi Hüseyin BENLİ

1.1. Kök boya’nın kimyasal yapısı Kök boya yapısında birden fazla boyarmadde ihtiva eder. Bunlar; Rubiritrik asit, Alizarin, Rubiadin glikoziti, Rubiadin, Purpurin, Ksanton purpurin, Pseudo purpurin, Munjistin dir11,12. Şekil 4.a. ve b.

Şekil 5.b. Cehri’de bulunan kimyasal yapılar

2. Materyal ve Metod 2.1. Materyal Bu çalışmada kullanılan materyal daha önce ön ter- biye işlemi görmemiş %100 yün ipliklerdir. Doğal bo- Şekil 4.a. Kök boya yarmadde kaynağı olarak öğütülmüş ve toz halinde- ki Kök boya C.I. Natural Red 815 ve Cehri C.I. Natural Yellow 216 kullanılmıştır. Kullanılan Mordan maddeleri ve art işlem kimyasalları analitik saflıktadır. 2.2. Mordanlama metodu Mordan kelimesi Latince bir kelime olan “Mordere” ‘den gelmektedir. “Isırmak” anlamına gelir ve üzerine tutturmak anlamında kullanılmıştır17. Bilinen üç fark- lı mordanlama yöntemi vardır. Bunlar önceden Mor- danlama, birlikte mordanlama ve sonradan mordanlama metotlarıdır18. Bu çalışmada önceden mordanlama Şekil 4.b. Kök boyada bulanan kimyasal yapılar yöntemi kullanılarak yün iplikler boyamaya hazır hale getirilmiştir. Bakır sülfat (CuSO .5H O), Demir Sülfat 1.2. Cehri’nin kimyasal yapısı 4 2 (FeSO4.7H2O), Şap (KAl(SO4)2.12H2O), Potasyum dik- Kimyasal açıdan Rhamnatinin bir glikoziti olan ksan- romat (K Cr O ), Potasyum Kromat (K CrO ) ve Tarta- to Rhamnetin ve bunun yanında Rhamnazin ve Qu- 2 2 7 2 4 rik asit (C4H6O6) olmak üzere altı farklı mordan madde- ercetin boyarmaddelerini glikozit halinde ihtiva si kullanılmıştır. Miktarlar materyal ağırlığı üzerinden 13,14 eder . Şekil 5.a ve b. hesaplanmıştır. Yün iplikleri Şekil 6’de gösterilen pro- sese göre ayrı ayrı mordanlanmıştır. 25°C’de ısıtma iş- lemi başlatılarak yaklaşık olarak 1 saatte kaynama sı- caklığına çıkılmıştır ve burada 1 st çalışılmıştır. Mor- danlama reçeteleri Tablo 1’de gösterilmektedir.

Şekil 5.a: Cehri

11 Bosakova et.al., Determination of Licidin in Rubia Tinctorum An- Şekil 6. Yün ipliğinin mordanlama prosesi glycones by an HPLC Method with Isocratic Elution, J. High Re- sol. Chromatogr, 2000, 23, (10) 600-602. 12 Angelini, L.,G., et.al. “Rubia tinctorum a source of natural dyes: 15 T. Bechtold, et.al. Natural dyes in modern textile dyehouses. agronomic evaluation,quantitative analysis of alizarin and in- Journal of cleaner production 11 (2003) s. 499-509. dustrial assays”, Industrial crops and products 6 (1997) s.303- 16 Colour Index, The Society of Dyers and Colourists. 2.ed. 311. 1956, 13 Goverdina,C. D. Derksen., et.al., “Two Validated HPLC Meth- 17 J. Dean, The Craft of Natural Dyeing. England, 2003 ods for the Quantification of Alizarin and other Antraqui- 18 B., C. N. Ranjana, Saikia, Isolation of colour components from ones in Rubia Tinctorum Cultivars”. Phytochemical Analysis, 406, native dye-bearing plants in northeastern India. Bioresource 2004. Tech. 96 (2005), 363-372; Önal. A., Extraction of Dyestuff from 14 Anonim, Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin Boyanması. Onion and its application in the dyeing of wool, feathere-leath- Sanayi ve tic. Bakanlığı, Ankara, 1991. er and cotton, J. Chemistry, 1995

20 arış V I I / 2 0 1 2 Wool Yarns Dyed with Madder Red and Buckthorn, Used in Turkish Carpets and Improvement of Fastness Hüseyin BENLİ

Tablo 1. Mordanlama ve boyamada kullanılan Mordan maddeleri ve boyarmadde miktarları.

Mordan ağ.(%) Yün İplik ağ. (gr) Boyarmadde ağ.(gr)

CuSO4.5H2O 2,5 2,5 2,5

FeSO4.7H2O 2,5 2,5 2,5

KAl(SO4)2.12H2O 30 2,5 2,5

K2Cr2O7 2,5 2,5 2,5

K2CrO4 2,5 2,5 2,5

C4H6O6 2,5 2,5 2,5

2.3. Boyama metodu Mordanlama işleminden sonra en az bir gün bekle- tilen yün iplikleri Şekil 7’de gösterilen boyama pro- sesine göre boyanmıştır. Boyama işleminde gele- neksek olarak bilinen çektirme metodu kullanılmış- tır. Bütün mordanlama ve boyama işlemleri HT Ro- aches Model-MB marka laboratuar tipi boyama makinesinde, 200 ml’lik paslanmaz çelik tüplerde ve gli- serin banyosunda yapılmıştır. Boyamaya oda sıcak- Şekil 8. Yün-Mordan-Boyarmadde arasındaki kimyasal bağ ilişkisi lığında başlayarak 1,5-2°C/dk ısıtma hızıyla 100°C’ye yükseltilmiş ve bu sıcaklıkta 60 dk. çalışılmış ve so- ğutulmuş, daha sonra boyalı yün ipliklere sabunlu 2.4. Art (son) işlemler yıkama ve durulama işlemleri yapılmıştır. Bu çalışmada boyanan yünlü ipliklerin ikinci ya- Mordanlama işlemleri ile yüne bağlanmış olan rısına haslık değerlerini artırmak için art (son) iş- metal iyonları (Me+) sayesinde bitkilerde bulunan lem uygulanmıştır. Bunun için %3 Amonyum oksa- Fenolik asit ve Flovanoid türevleri gibi kimyasal ya- lat ( (NH4)2C2O4.H2O ), %3 Üre (H2N-CO-NH2) ve %3 pılar (Şekil 4 ve 5) yüne bağlanmaktadır. Yün, Mor- Amonyak (NH3) çözeltisi hazırlanmıştır. Hazırlanan dan ve boyarmadde arasındaki kimyasal mekanizma bu çözeltiye boyalı yünlü iplikler ilave edilerek çözel- 19 Şekil 8’de gösterilmektedir . Boyanan yün iplikler ti kaynama noktasına çıkartılmış ve burada 10 daki- kurutulduktan sonra 2’ye ayrılmışlardır. Birinci kıs- ka çalıştıktan sonra çözelti soğumaya bırakılarak bir ma herhangi bir işlem yapılmadan haslık testlerine gün bekletilmiş, kurutulmuştur ve birinci kısma yapı- geçilmiştir. lan testler uygulanmıştır. 2.5. Haslık özelliklerinin ölçülmesi Yıkama haslığı20 testi 40°C’de 0,5 g/lt yıkama maddesi ile (ECE marka) 30 dk Gyrowash standart yıka- ma makinesinde muamele edilmiştir. Flotte oranı 1:50 dir. Daha sonra durulanmış ve 60°C’de kuru- tulmuştur. Lekeleme ve renk değişimleri Gri-skala ile değerlendirilmiştir. (Skala 1 ile 5 arasındadır. 1 çok kötü 5 ise mükemmeldir.) Işık haslığı21 de- ğerleri xenon arc lambası ile suni ışık kullanılarak Şekil 7. Boyama prosesi 20 TS EN 20105-C03, Tekstil-Renk Haslığı Deneyleri-Bölün C03: Yıkamaya Karşı Renk Haslığı Tayini-Deney 3, Türk Standartları, Nisan 1999. 19 A. Önal, Extraction of Dyestuff from Madder Plant and Dyeing of Wool, 21 TS 1008 EN ISO 105-B02, Yapay ışığa karşı Renk Haslığı Tayini, Türk Feathered-leather and cotton, J. Chemistry,1995. Standartları, Ksenon ark soldurma lambası deneyi.

arış V I I / 2 0 1 2 21 Türk Halılarında Kullanılan Kök Boya ve Cehri ile Boyanmış Yün İpliklerin Haslıklarının İyileştirilmesi Hüseyin BENLİ

Şekil 9. Cehri ile boyanmış yün ipliklerin art işlem görmüş ve görmemiş numunelerin K/S değerlerinin karşılaştırılması

Şekil 10. Kök boya ile boyanmış yün ipliklerin art işlem görmüş ve görmemiş numunelerin K/S değerlerinin karşılaştırılması

Şekil 11. Kök boya ile boyanmış yün ipliklerin art işlem görmüş ve görmemiş numunelerin “L” değerlerinin karşılaştırılması

22 arış V I I / 2 0 1 2 Wool Yarns Dyed with Madder Red and Buckthorn, Used in Turkish Carpets and Improvement of Fastness Hüseyin BENLİ

Şekil 12. Cehri ile boyanmış yün ipliklerin art işlem görmüş ve görmemiş numunelerin “L” değerlerinin karşılaştırılması yapılmıştır22,23. (Skala 1 ile 8 arasındadır. 1 çok kötü 3. Bulgular 8 ise mükemmeldir.) Altı farklı mordan maddesi kullanılarak iki farklı do- ğal boyarmadde kaynağından yararlanılarak boyama 2.6. Hunter koordinatları işlemleri yapılmıştır. Boyanan yün iplikleri daha son- Boyalı yün ipliklerin renk verimleri Konika/Minolta ra iki ayrı gruba ayrılmıştır. Birinci grup boyalı yün 3600d yansıma spektroskopinde Realcolor yazılımı ipliklerine her hangi bir art işlem yapılmadan normal kullanılarak K/S değerleri elde edilmiştir. Kubelka- ışık ve yıkama haslıklar yapılmıştır. İkinci grup boyalı Munk denklemine göre hesaplanan K/S değeri yo- yün ipliklere ise haslık değerlerinin artışını sağlamak rumlanmıştır. Boyanmış yün ipliklerin art (son) iş- için art (son) işlem uygulanmıştır. Art işlem sonra- lem görmüş ve görmemiş olanları ayrı ayrı Hunter sında bunlara da aynı haslık testleri uygulanmıştır. koordinatları CIELAB L, a ve b değerleri x, y, z aşağı- Elde edilen sonuçlar Tablo 2 ve 3’de gösterilmekte- daki denklemler kullanılarak hesaplanmıştır24. dir. K/S değerleri de Tablo 4, Şekil 9 ve 10’da görül- L = 10y1/2 mektedir. CIE L a b değerleri de Tablo 5’de toplu olarak görülmektedir. a = 17,5 (1,02x-y) / y1/2 Tablo 4’de Kök boya ile boyanmış yün iplikleri- b = 7 (y-0,84z) / y1/2 nin K/S değeri Bakır sülfat, Demir sülfat, Dikromat, Doğal boyarmaddeler ile boyanmış yün iplikle- Kromat ve Tartarat için düşerken şap için bu değerin rinin renk verimleri Kubelka-Munk denklemine göre yükseldiği görülmektedir. değerlendirilmiştir. Renkli yüzeylerin boyama veri- Cehri ile boyanmış yün ipliklerinin K/S değerleri minin belirlenmesinde kullanılan en önemli kanun ise Demir sülfat, şap da düşerken, Bakır sülfat ve dik- Kubelka-Munk denklemine göre hesaplanan K/S de- romat ile yapılan çalışmada artış olduğu ve diğerle- ğeridir. Aşağıdaki denklem ile hesaplanır25. rinde ise dikkate değer bir değişim olmadığı görül- mektedir. Kök boya ve Cehri ile boyanmış yün ipliklerin art işlem görmüş ve görmemiş numunelerin “L” değerlerinin karşılaştırılması Şekil 11 ve 12’de görül- R: Reflektans mektedir. K: Absorpsiyon Katsayısı 4. Sonuç S: Saçılma Katsayısı Bütün yıkama haslıklarında hem kök boya ile boya- C: Absorbsiyon bölgesinin konsantrasyonu nış hem de cehri ile boyanmış olan yün ipliklerinin A: Absorbans haslık değerlerinde art işlem ile birlikte yarım ile bir puan arasında bir artışın olduğu görülmektedir. Işık haslıkları yapılan art işlemlerden sonra yarım 22 TS 423-3-EN 20105 A03, Tekstil-Renk Haslığı Tayin Metotları-Bölüm A03: Renk Akmasının Değerlendirilmesinde Gri skalanın Kullanılması. ile bir puanlık bir artışın olduğu görülmektedir. 23 TS 423-3-EN 20105 A03, Tekstil-Renk Haslığı Tayin Metotları-Bölüm K/S değerine göre Cehri ile boyanmış yün iplikleri- A03: Renk Akmasının Değerlendirilmesinde Gri skalanın Kullanılması, nin Bakır sülfat ve Potasyum dikromat ile Kök boya ile 24 W. Ingamells, Colour for Textiles a User’s Handbook. SDC,UK.1993. 25 K. Duran, Tekstilde Renk Ölçümü ve Reçete Çıkarma. E.Ü. Yayın no: boyanmış yün ipliklerinin de şap ile mordanlanması 17. İzmir, 2001. sonrasında yapılan art işlemleri ile boyama veriminin

arış V I I / 2 0 1 2 23 Türk Halılarında Kullanılan Kök Boya ve Cehri ile Boyanmış Yün İpliklerin Haslıklarının İyileştirilmesi Hüseyin BENLİ

Tablo 2: Art işlem görmemiş boyalı yün ipliklerin haslık değerleri tablosu

Kök Boya Cehri

Yıkama Haslığı Yıkama Haslığı Mordan maddeleri Işık Haslığı Işık Haslığı L R L* R*

CuSO4.5H2O 4 4 3 4 4 3

FeSO4.7H2O 4 4 4 3 4 5

KAl(SO4)2.12H2O 4 4 4 3 4 4

K2Cr2O7 4 5 4/5 4 4 4/5

K2CrO4 4 4 4 4 4 4

C4H6O6 3 4 4 3 4 4 L*: Lekeleme, R*: Renk Değişimi

Tablo 3: Art işlem görmüş boyalı yün ipliklerin haslık değerleri tablosu

Kök Boya Cehri

Yıkama Haslığı Yıkama Haslığı Mordan maddeleri Işık Haslığı Işık Haslığı L R L R

CuSO4.5H2O 3/4 4 4/5 3/4 4 5

FeSO4.7H2O 4 4 5 4 4 5

KAl(SO4)2.12H2O 4 4 5 4 4 5

K2Cr2O7 4 4 5 4 5 5/6

K2CrO4 4 4 5 4 4 5

C4H6O6 4/5 5 4/5 3 4 4/5

artmış olduğu görülmüştür. Bu artış gösteren mordan Baykara Tuncer (1998), “Kökboya”, Arış, 1, 4, s. 64-71. maddeleri ve art işlemler önerilmektedir. “L” değerle- Bechtold, Thomas vd. (2003), “Natural dyes in modern tex- rinin; Bakır sülfat, demir sülfat ve potasyum dikromat tile dyehouses”, Journal of Cleaner Production, 11, s. 499-509. ile mordanlanan kök boyalı yünlerde art işlem sonun- Bosakova, Zuzana and Jan, Persl (2000), “Determination of da artış olduğu, şap, kromat ve tartarik asit ile mor- Licidin in Rubia Tinctorum Anglycones by an HPLC danlanmış olan yünlü ipliklerde ise azaldığı görülmek- Method with Isocratic Elution”, J. High Resol, Chroma- tedir. Cehri ile boyanmış yünlü ipliklerde ise şap, dik- togr, 23, (10) 600-602. romat, kromat ve tartarik asit ile mordanlanmış yün- Chenciner, Robert (2003), “Madder Red. A History of Luxury lü ipliklerde “L”değerinin arttığı, bakır ile demir sülfat and Trade”, p. 30, London and Newyork. Colour Index (1956), The Society of Dyers and Colourists, ile mordanlanmış ipliklerde ise azaldığı görülmüştür. 2.ed. Dean, Jenny (2003), The Craft of Natural Dyeing, England, Kaynaklar Deniz, Bekir (2000), Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yay- Aslanapa Oktay (1987), Türk Halı Sanatı’nın Bin Yılı, Eren Ya- gıları, Ankara: AKM Yayını. yınları, İstanbul. Duran, Kerim (2001), Tekstilde Renk Ölçümü ve Reçete Çıkarma, Angelini, Luciana vd. (1997), “Rubia Tinctorum a Source of E.Ü. Yayın no: 17, İzmir. Natural Dyes: Agronomic Evaluation, Quantitative Durduyeva, Gülsultan (1996), “Türkmen Halılarında Boyala- Analysis of Alizarin and Industrial assays”. Industrial rın Yeri’’, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Crops and Proucts, 6, s. 303-311. Uluslararası Bilgi Şöleni, Kayseri.

24 arış V I I / 2 0 1 2 Wool Yarns Dyed with Madder Red and Buckthorn, Used in Turkish Carpets and Improvement of Fastness Hüseyin BENLİ

Tablo 4: Art işlem görmüş ve görmemiş boyalı yün ipliklerin K/S değerleri tablosu

Art İşlem görmemiş Art İşlem Görmüş

Mordan maddeleri Kök Boya Cehri Kök Boya Cehri

CuSO4.5H2O 27,36 25,33 23,73 36,09

FeSO4.7H2O 28,19 31,90 23,94 28,84

KAl(SO4)2.12H2O 26,51 32,12 31,38 22,59

K2Cr2O7 36,13 28,30 28,89 32,29

K2CrO4 29,09 33,91 25,16 32,59

C H O 30,64 26,13 25,08 4 6 6 29,33

Tablo 5: Art işlem görmüş ve görmemiş boyalı yün ipliklerin CIELab değerleri tablosu

Kök Boya Cehri

Mordan İşlem görmemiş Art işlem görmüş İşlem görmemiş Art işlem görmüş maddeleri L a b L a b L a b L a b

CuSO4.5H2O 18,2 14,33 5,52 25,38 18,94 15,91 31,17 13,53 25,48 22,95 13,9 16,96

FeSO4.7H2O 15,31 4,54 1,96 18,46 8,5 4,83 19,74 4,13 10,01 18,01 5,43 6,19

KAl(SO4)2.12H2O 33,71 37,25 30,82 23,79 21,91 17,05 45,6 17,93 53,51 31,95 17,89 23,65

K2Cr2O7 17,07 18,16 8,2 17,57 14,2 6,57 32,65 23,89 31,57 21,34 18,65 14,48

K2CrO4 19,13 19,57 8,05 18,66 13,91 6,07 27,94 23,24 26,77 23,06 20,01 17,6

C4H6O6 23,2 24,33 15,51 19,91 16,13 15,88 44,1 7,47 34,96 28,45 13,65 17,72

Dweck, Anthony (2003), Natural Ingredients for Colouring and Öztürk İsmail (1999), Doğal Bitkisel Boyalarla Yün Boyama, Do- Styling, T Klin J, Cosmetol, UK. kuz Eylül Yayınları, İzmir. Goverdina, C. H. Derksen vd. (2004), “Two Validated HPLC Ranjana, Bhuyan vd. (2005), “Saikia, Isolation of colour Methods for the Quantification of Alizarin and other Components from Native Dye-bearing Plants in Antraquiones in Rubia Tinctorum Cultivars, Phytoc- hemical Analysis, 406. Northeastern India”, Bioresource Tech. 96 363-372. Ingamells, Wilfred (1993), Colour for Textiles a User’s Handbook, TS EN 20105-C03, Tekstil-Renk Haslığı Deneyleri-Bölün C03: SDC, Bradford, UK. Yıkamaya Karşı Renk Haslığı Tayini-Deney 3, Türk Karadağ, Recep (2007), Doğal Boyamacılık, T.C. Kültür ve Tu- Standartları, Nisan 1999. rizm Bakanlığı, Ankara. TS 1008 EN ISO 105-B02, Yapay ışığa karşı Renk Haslığı Ta- Manojlovic, Nedeljko T. (2005), “Antifungal activity of Rubia yini, Türk Standartları, Ksenon ark soldurma lamba- tinctorum, Rhamnuz frangula nad Caloplaca cerina”, Fitoterapia, 76, s. 244-246. sı deneyi. Nizamlıoğlu, Mustafa Nizam, Nas Sebahattin, (2010), “Mey- TS 423-2-EN 20105 A02, Tekstil-Renk Haslığı Tayin Metotla- ve ve Sebzelerde Bulunan Fenolik Bileşikler; Yapıları rı - Bölüm A02: Solmanın Değerlendirilmesinde Gri ve Önemleri”, 5(1), s. 20-35. skalanın Kullanılması. Önal Adem (1995a), “Extraction of Dyestuff from Onion TS 423-3-EN 20105 A03, Tekstil-Renk Haslığı Tayin Metotları- and its application in the dyeing of wool, feathere- leather and cotton”, J. Chemistry. Bölüm A03: Renk Akmasının Değerlendirilmesinde Önal Adem (1995b),” Extraction of Dyestuff from madder Gri skalanın Kullanılması. Plant and Dyeing of Wool, Feathered-leather and Anonim (1991), Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin cotton”, J. Chemistry. Boyanması, Sanayi ve tic. Bakanlığı, Ankara.

arış V I I / 2 0 1 2 25 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları

Mevlüt KAPLANOĞLUâ Flat Weavings of Ardahan Region

ÖZET Seccade tipi örneklerde, kenar suları üsluplaş- Ardahan yöresinde düz dokumaların zenginliği mış lale, karanfil ve hayat ağacı motifleri, zemin- ipek yolunun önemli merkezlerinden Ahıska’ya de ise kandil ve ibrik benzeri motifler görülür. sınır olması ve Anadolu’dan Orta Asya’ya açılan Anahtar Kelimeler: Ardahan, Düz Dokuma, Ki- kapılardan bir tanesi olmasıdır. Zira bu ipek yo- lim, Atkı, Çözgü. lundaki Ardahan bölgesinde yerleşik hayat kuran ve kökleri Orta Asya’ya dayanan Türk kavim- ABSTRACT lerin dokuma kültürünü zenginleştirerek devam Ardahan region is famous for its flat weaving. ettikleri görülmektedir. Ardahan yöresi düz do- The region is close to Ahıska, which is kumaları denilince akla Ardahan merkez olmak an important settlement of the Silk Road üzere, Çıldır, Posof, Hanak, Damal ve Göle yö- connecting Anatolia to Central Asia. In terms resinde dokunan kilim, cicim, zili vb. dokuma- of their rich weaving culture the settlers in lar akla gelir. Geometrik ve bitkisel desenlerin the Ardahan region are the descendants of ağırlıklı olarak kullanıldığı yöre dokumalarında the Turkish people in the Central Asia. When dokuma tekniklerine göre Ahıskalı, karapapak, Ardahan region flat weaving is mentioned; yerli kilimi gibi yöresel adlarda kullanılmakta- Ardahan as the center, Çıldır, Posof, Hanak, dır. Damal and Göle regions woven kilims, cicim, Söz konusu dokumalar, kullanım amaçları- zili and etc. come to the fore. In this region na ve kullanıldıkları yerlere göre seccade, divan geometric and plant figures are widely used, yastığı, yer sergisi, yük örtüsü gibi adlar alırlar. traditional names such as Ahıskalı, karapapak Ardahan yöresindeki düz dokumalar kendine has and domestic kilim are also used. yöresel özelliklerin yanı sıra; Anadolu’daki diğer The mentioned weaving names are yaygılarla da ortak özellikler göstermektedir. Düz determined according to their functions and locations such as: rugs, divan pillows, ground dokuma yaygılarının malzemesi yündür. Siyah, exhibition, load covers. In addition to the kahverengi ve beyaz renkli yünler boyamadan saf domestic charecteristics of Ardahan region plain olarak kullanılır. Boyalar eskiden doğal malzeme weavings, it also shows common features with ve bitkilerden elde edilmiş olup, günümüzde other Anatolian examples. The plain wovens’ sentetik ve doğal boyalar birlikte kullanılmak- materials are wool. Black, Brown and White color tadır. Kırmızı, siyah, kahverengi, yeşil ve beyaz wools are purely used. The colors are made up renkler hâkimdir. Tek ve iki şak halinde dokunur. of natural material and plants in the past, but today, synthetic and natural paints are used together. Red, black, brown, green and white * Öğr. Gör., Atatürk Üniversitesi, Oltu Meslek Yüksekokulu, El Sa- natları Bölümü, Oltu/Erzurum, e-posta:[email protected].

26 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Tablo 1: Araştırma Kapsamına Giren İl, İlçe ve Köyler colors are dominant. One and two smacks are Ardahan used. In the examples of prayer rug type, tulips Hanak Çıldır Damal Posof Göle Merkez treated with bank waters, clove and life tree Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez motifs, and in the ground, motifs like Keresone Avcılar Cumhuriyet Hasköy Akçakale Alköy lamp and ewer are used. köyü Mahallesi Keywords: Ardahan, Plain Woven, Rug, Weft, Koyun Asmalı Kazlı köy Warp. pınar konak Sulakyurt Aşıkzülali (sarzep) Baykent Anadolu’nun kuzeydoğusunda yer alan Ardahan, Kırdamalı yakın tarihlere kadar Kars’a bağlı bir ilçe merkezi Yeniköy iken, 1992 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile ayrı bir il haline getirilmiş.1 Ardahan’a adını veren kavmin Türk dokuma sanatları grubuna giren, halı dışın- M.Ö. VI. Asırda bu yörede yerleşen ve Kıpçaklar’ın da kalan, Türk düz dokuma yaygıları, teknik açıdan, ki- 2 kolu olan Arda Boyu olduğu sanılmaktadır . Ancak lim, cicim, zili, sumak (verneh) olmak üzere dört ayrı Orta Asya kökenli Hunlar’ın batıya doğru Milattan tip dokuma tekniği adı altında incelenir. Bu düz doku- Önceki VI.-VII. yüzyıllara dayanan ilk hareketleri sı- ma yaygılar enine ve dikey, iki veya daha fazla iplik sis- rasında buralara gelip yerleşen ve Ural-Altay dil aile- temine dayanılarak yapılan, birbiri arasından değişik sine bağlanan kavimler, buralarda ilk derli toplu yer- şekillerde geçerek, düğümsüz ve havsız (tüysüz) doku- leşimi sağlayan gruplar olmuştur3. Ardahan’ın iskân nan, yer yaygısı, yastık, örtü, perde vb. amaçla kullanı- yeri olarak seçiminde ve kuruluşunda kentin içinden lan yaygı türlerine “düz dokuma yaygılar” denir. Bu sanatın Asya’dan başlayıp Avrupa’ya kadar geçen Kura (kür) Nehri’nin önemli bir fonksiyonu ol- uzandığı bilim dünyasınca tartışmasız kabul edilen duğu anlaşılmaktadır.4 bir gerçektir. Bu gerçeği ortaya koyan dokuma örnek- Büyük Selçuklular bu yöreye ilkin, Tuğrul Bey za- lerinden önemli bir grupta milattan önceki asırlardan manında ve İbrahim Yınal komutasında organize bir- itibaren Asya’dan gelerek Ahıska ve Ardahan yöresine likler oluşturarak yerleşmeye başlarlar. Önce Azer- yerleşen Türk kavimlerinin ürettikleri dokumalardır. baycan, sonra da Gürcistan’ı ve Çıldır’ı ele geçiren Ardahan yöresinde düz dokumaların zenginliği ipek Selçuklular, 1067 yılında yani Malazgirt Zaferi’nden yolunun önemli merkezlerinden Ahıska’ya sınır olması bir süre önce bu yörede hâkim güç olarak varlıkları- ve Anadolu’dan Orta Asya’ya açılan kapılardan bir ta- nı hissettirirler5. Çıldır’la birlikte Ardahan halkı içe- nesi olmasıdır. Zira bu ipek yolundaki Ardahan bölge- sinde yerleşik hayat kuran ve kökleri Orta Asya’ya daya- risinde çoğunluğu oluşturan Oğuzlar’ın Karapapak nan Türk kavimlerin dokuma kültürünü zenginleştire- Boyu’ndan gelen Terekemeler’in, zaman zaman baş- rek devam ettikleri görülmektedir. Ardahan yöresi düz ka adlarla da olsa bu yöreleri hâkimiyeti altında bu- dokumaları denilince akla Ardahan merkez olmak üze- lunduran devletlerin şemsiyesi altında kalmalarına re, Çıldır, Posof, Hanak, Damal ve Göle yöresinde do- rağmen, yörenin bu etnik yapısı, hemen hemen hiç kunan kilim, cicim, zili vb. dokumalar akla gelir. Geo- değişmeden günümüze kadar gelmiştir.6 metrik ve bitkisel desenlerin ağırlıklı olarak kullanıldı- Bugün Ardahan merkez ilçesine bağlı beş ilçe bu- ğı yöre dokumalarında görülen motifler ise, geometrik, lunmaktadır. Bunlar Göle, Çıldır, Damal, Hanak ve bitkisel hayvan motifleri, mimari tasvirler (cami gibi) ve Posof’tur. (Tablo:1). sembolik motiflerdir. Dokuma tekniklerine göre Ahıs- kalı, karapapak, yerli kilimi gibi yöresel adlarda kulla- Ardahan il haline getirildikten sonra kuzey ve ku- nılmaktadır. Söz konusu dokumalar, kullanım amaçla- zeydoğudan Acaristan, Gürcistan ve kısmen de olsa rına göre seccade, divan yastığı, yer sergisi, yük örtüsü Ermenistan, güneydoğu ve güneyden Kars ve Erzu- gibi adlar alırlar. Ardahan yöresindeki düz dokumalar rum, batıdan da Artvin illeriyle sınır komşusu olmuş- kendine has yöresel özelliklerin yanı sıra; Anadolu’daki tur. diğer yaygılarla da ortak özellikler göstermektedir. Tek ve iki şak halinde dokunur. Seccade tipi örnek- lerde, üsluplaşmış lale, karanfil ve hayat ağacı motifle- 1 H. Gündoğdu, Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, Ankara, 2000, s. 6. ri, zeminde ise kandil ve ibrik benzeri motifler görülür. 2 F. Kırzıoğlu, Kars Tarihi, C. I, İstanbul, 1953, s. 17-29. Teknik, malzeme ve desen açısından bölgesel 3 M. Önder, Şehirden şehre Anadolu, Ankara, 1995, s. 54. özelliklerin yanında geleneksel özellikleri de bün- 4 Gündoğdu, age., ss.6-7. 5 E. Konukçu, Ardahan Tarihi, Ankara, 1999, s. 47. yesinde barındıran Ahıska ve Ardahan yöresi doku- 6 Konukçu, age., s. 47. malarını günümüze kadar ayrıntılı bir şekilde tanıtan

arış V I I / 2 0 1 2 27 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

yayın neredeyse yapılmamıştır. Bu nedenle yörede- Günümüzde çözgüde kullanılan pamuk ise, dışa- ki dokumaların ayrıntılı bir biçimde bilim dünyası- rıdan getirilmektedir. Ancak, Ardahan yöresinde ko- na tanıtmak; Türk ve Dünya kültürüne kazandırmak yunlardan elde edilen yün ipliği tercih edilmektedir. inancından hareketle, bu çalışmayı lüzumlu gördük. Kullanılan yün iplikleri gerek evlerde el eğirmesi, ge- Yaptığımız çalışma sonucunda 100’e yakın düz do- rekse fabrikalardan temin edilmektedir. Son yıllarda kuma tespit edilmiştir. Tespit edilen bu dokumala- Ardahan’da kilim dokumasında kullanılan ipliğin bü- rın orijinalliğine sadık kalınarak bilgisayar ortamın- yük bir kısmı iplik fabrikalarından temin edilmektedir. da yeniden çizilerek arşivlenmiştir. Burada birkaç Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan önemli örneğini gösterme fırsatını bulabilmekteyiz. Araç Gereçler Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan Ardahan ve yöresinde yapılan araştırma kapsamın- hammadde da, il merkezi dışında dokuma yapan ilçe ve köy bu- Düz dokuma yaygılarının hammaddesini yün ve pa- lunamadığından dokuma yapan tezgâha da rastlan- muk ipliği oluşturmaktadır. Ardahan ve yöresinde, kır- mamıştır. Ancak il merkezinde ardan valiliği sosyal larda otlayan koyunun yılda bir kez haziran sonu ya yardımlaşma vakfı denetiminde büyük bir atölye iş- da temmuzun başında, besiye alınan koyunlar ise yıl- ler durumdadır. Burada kullanılan tezgâh tipi ise me- da iki üç defa kırkımı yapılır. Bazı yörelerde kuzular 7- tal sarma tipi tezgâhlardır. Araştırmalar sonucunda, 8 aylıkken, Ağustos ve Eylül ayları içinde sürülerden bu bölgede dokumaların yapıldığı yıllarda düz doku- ayrı olarak yalnız sırt ve kaburga tarafındaki yünler kır- ma yaygılarda halkın ağaç tezgâh, gergi ağacı, ip ağa- kılır, erkek kuzuların kuyruk bölümü kırkılmaz. Bunun cı gibi isimlerle adlandırdığı, ahşaptan yapılmış yarı nedeni, yörede erkek kuzunun kuyruk kısmından daha yatık ıstar tipi tezgâhlar kullanıldığı tespit edilmiştir. çabuk üşüdüğü fikrinin yaygın olmasıdır. Dişi kuzu Ardahan ve yöresinde günümüzde demir kirkit- üşümeye karşı daha dayanıklıdır. Ardahan ve yöresin- ler kullanılmaktadır. İplikleri kesmek için “küçük bı- de kışların uzun ve havaların soğuk olmasından do- çaklar”, yumak yapmaya da “gülcan” denilen aletler layı kışı ahırlarda geçiren koyunların yünlerinde idrar kullanılır. “Verep” denilen küçük ağaç mekikler üze- ve pisliklerden meydana gelmiş, siyeklerle çakıldak- rine ipler sarılarak dokuma yapılır. Ayrıca Ardahan lar fazladır. Kırkım ayında, bu iş için özel olarak yapıl- ve Yöresi’nde çok eskilere dayanan yün iplik yapımı, mış makaslar kullanılır. Kirli olan yapağılar, Dere ke- teşi, iğ ve çıkrık denilen aletlerle yapılmaktadır. narlarında ya da çeşme başlarında tokaçlanarak yıka- Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan nır. Çok kirli olan kısımlar suda birkaç gün bekletile- Boyalar rek kirlerinin yumuşaması sağlanır. Yıkama esnasında İncelenen örneklerin çoğunda kimyasal boyalarla pislik ve kirlerin yanı sıra yünde doğal olarak bulunan doğal boyalar birlikte kullanılmıştır. Ancak yapılan yağ da bir nebze temizlenir. Yıkanan yünlerin olduk- mülakatlar ve bazı doğal, kimyasal karışık örnekle- ça yumuşak olması isteniyorsa yün ıslatıldıktan sonra rin incelenmesi neticesinden anlaşıldığı üzere yöre- üzerine meşe külü serpilir daha sonra durulanır. Ağaç de doğal boya ile oldukça kaliteli örneklerin geçmiş- seleler içine doldurulan yapağılar taşlar üzerinde sü- te yapıldığını belgelemiştir. Siyah, kahverengi ve be- zülerek kurutulur. Kurutulan yünler, eriş ve argaç ola- yaz renkli yünler boyamadan saf olarak kullanılmak- cak şekilde ayrıma tabi tutulur.7 tadır. Boyalar eskiden doğal malzeme ve bitkilerden Ardahan Yöresi’nde yünün tarama işlemi ise, di- ğer yörelerde olduğu gibi, eğrilecek ipliğe göre ayırt elde edilmiş olup, yakın bir zamana kadar da sente- edilen yünler, el yardımıyla ayrıştırarak özel hazırlan- tik ve doğal boyalar birlikte kullanılmaktadır. Kırmı- mış taraklarla taranır. Geçmişte el tarağında, şim- zı, siyah, kahverengi, yeşil ve beyaz renkler hâkimdir. di ise makine tarağında ya da taranmadan el yardı- Ancak günümüzde dokuma teknikleriyle birlikte do- mıyla yünler eğrilmeye uygun hale getirilir. Kullanı- ğal boya geleneği de unutulmuştur. 15-20 yıl önce- lan tarakların farklı şekillerde olanları vardır. Arda- leri eğrilen yün iplikler ise Ardahan ya da Kars’daki han Yöresi’nde kullanılan kalın bir tahtanın ortası- kimyasal boya yapan boyacı ustalara yaptırılmaktay- na veya uç tarafına kısa kenarlarına paralel olarak dı. Günümüzde, dokumacılıkta kullanılan ipliklerin çakılmış, iki sıra sivri uçlu çelik çubuklardan yapıl- tamamı Isparta, Kayseri ve diğer halı bölgelerinden 9 maktadır. Dokunmak için ayrılıp yıkanan yünler, ilk hazır boyanmış olarak alınmaktadır. önce yün tarağında iş bilir tecrübeli kadınlar tarafın- Araştırma bölgesindeki yöre halkı, düz dokumadan iyice taranır. İplik haline getirilmek üzere, kap- larda kullandıkları boya bitkilerin toplama zamanla- lara doldurulur ve yine tecrübeli kadınlar tarafından rını iyi bilmektedirler. Araştırma bölgesi Ardahan ve eğrilerek iplik haline getirilir. 8 yöresinde bol miktarda kendiliğinden yetişen özel- liklede Posof bölgesinde Türk kırmızısı ve Çivit otu

7 T. Parlak, Oltu ve Köylerinde Bardız Kilimciliği, Erzurum, 2002, s. 19- 21. 9 T. Parlak, “Çoruh Vadisinde Bitkisel Boya Potansiyeli”, Ankara, 2007, s. 8 T. Parlak, age., ss. 19-21, 47. A. Aytaç, Hotamış Türkmen Kilimleri, Konya, 2003, s.16-17.

28 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

bitkisi bulunmaktadır. Sütleğen, mazı, sarı muhab- Ardahan ve yöresinde en çok kullanılan motifler; bet çiçeği, sarıpapatya, altın otu, hava cıva, kanta- Elibelinde motifi, Koçboynuzu motifi, Bereket moti- ron, ceviz kabuğu, çivit otu, kök boya, soğan kabu- fi, Saç Bağı, Küpe, Bukağı motifi, Sandıklı motif, Aşk ğu gibi bitkisel boyalar kullanılmıştır. Boyacı kökü ve Birleşim motifi, Yıldız, Pıtrak, El, Parmak ve Ta- olarak ta bilinen Türk kırmızısı bitkisinden kırmızı ve rak motifleri, Muska ve Nazarlık motifleri, Göz moti- tonları elde edilmektedir. fi, Oğ Damgası (Haç motifi), Türkmen Gülü, Madal- Beyaz, Ardahan ve yöresinde, genellikle saf ola- yon, Çengel (Çakmak) motifi, Deve Boynu, Deve Ta- rak kullanılır. İplikler killi toprak içerisinde ağartılır. banı, Ejder motifi, Akrep motifi, Kurt Ağzı, Kurt İzi, Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan Canavar Ayağı, Hayat Ağacı, Yol/Kıvrımlı Yol, Çiçek- Motifler Yaprak motifi, Karanfil, Kandil motifi, İbrik motifi, Araştırma sahamızdaki düz dokumalarında kullanı- Kuş motiflerini sayabiliriz. lan motifleri şu şekilde sıralayabiliriz; Sembolik, ge- Tespit edilen Ardahan yöresi düz dokumaların- ometrik, hayvansal, bitkisel, damga / imler ve yazı dan birkaç örneği aşağıda fotoğraflarıyla birlikte yeni tipi motifi olarak sıralaya biliriz. çizimleri birlikte verilmiştir.

Foto 1. Çizim 1.

Dikdörtgen formunda olan bu kilim, Posof / ve bordürler taraklarla zeminden ayrılmıştır. Şerit Aşıkzülali köy camisinde bulunmaktadır. 130x315 ve bordürde altıgenler ve bu altıgenlerin içerisine cm ebatlarında ilikli kilim tekniğinde, zemini muska motifi yerleştirilmiştir. Kullanılan renklere ince bir bordürle iki parçaya ayrılmış olup birbi- baktığımız zaman kırmızı, sarı, yeşil, siyah ve be- rine bağlı baklava dilimleri ile sıralanmıştır. Bak- yaz renkleri görebilmekteyiz. Desen ipliği ve çöz- lava dilimlerinin içerisine çengel (bereket) moti- gü yün malzemeden kullanılmış olup tamamen fi yerleştirilmiştir. Zemini iki parçaya ayıran şerit doğal boya renkleriyle boyanmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 29 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 2. Çizim 2.

Dikdörtgen formlu uzun boyutlu olarak bu- çiçek, dolgu motifi olarak kullanılmıştır. Bordür lunmuş kilim, Posof / Baykent (Vagla) yöresine zemininde siyah renk üzerine ardı arda sıralan- aittir. 165x345 cm ebatlarında olan bu kilim do- mış küpe motifi işlenmiştir. Suni ve doğal boya kumasında, geometrik motifler hâkimdir. Efla- kullanılmıştır. Atkısı ve çözgüsü yün olup, ilikli tun renkli zemini üç bölüme ayrılmış olan kili- kilim tekniği uygulanmıştır. min ortası üç göbek madalyonlardan oluşan oz damgası ve bu oz damgalarının içerisi hayat ağa- cı motifi ile süslenmiştir. Üst köşesinde iki adet çarkıfelek bulunmaktadır. Zemin boşluklarında

30 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 3. Çizim 3.

Dikdörtgen şeklinde olan bu kilim secca- muştur. Dar bordürde küpe motifleri yeşil zemin de, Posof / Yeniköy camiisinde bulunmaktadır. üzerine kullanılmıştır. Geniş bordürde ise kırmı- 110x150 cm ebatlarında olan bu kilim seccade zı zemin üzerine ejder motifi işlenmiştir. En dış- desen ipliği ve çözgüsü yün olup, mihrabın iç taki dar bordür ise siyah zemin üzerine diğer dar kısmı pıtrak motifleriyle doldurulmuştur. Kan- bordürde olduğu gibi küpe motifleri kullanılmış- dil kısmı koçboynuzu ve çengellerle süslenmiş- tır. motifler ikiye bölen üçgen formunda çengel tir. Mihrabın dış alınlık kısmında ise hayat ağacı motifi kullanılmıştır. Bu çengel motifinin alt kıs- ve ibrik motifi kullanılmıştır. Mihrabın iç zemin mında tekrar eden iki tane daha çengel motifi kısmı yeşil kırmızı, turuncu kullanılmıştır. Bor- kullanılmıştır. dür kısmı ise bir geniş iki dar bordürden oluş-

arış V I I / 2 0 1 2 31 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 4. Çizim 4.

Uzun dikdörtgen formunda olan kilim Po- mıştır. Bordürde nazar motifi kullanılmıştır. Ze- sof / Aşıkzülali köy camisinde bulunmaktadır. min ve bordürde kullanılan renkler siyah, kırmı- 120x380 cm ebatlarında olup, zemininde birbi- zı, beyaz, sarı, gri, yeşil renkler hâkimdir. Kim- rine baglantılı sekizgen motiflerin üst üste sıra- yasal ve doğal boya kullanılmıştır. desen iplik- lanarak ve bu sekizgen motiflerinin içerisine iç leri yün çözgü iplikleri ise pamuk ipliği kullanıl- oguzu ve dışoguzu temsil eden motifler kullanıl- mıştır. mıştır. Bordürle zemini ayıran taraklar kullanıl-

32 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 5. Çizim 5.

Dikdörtgen formunda olan bu kilim, Hanak dür kısmı taraklarla ayrılmıştır. Bordürde koç- / Avcılar (Kışla Hanak) yöresinde bulunmakta- boynuzu motifi birbirinden kopmadan bağlantılı dır. 150x450 cm ebatlarında olup, zemini şeritle bir şekilde yerleştirilmiştir. Desen ipliği ve çözgü ikiye ayrılmış olup zeminde baklava dilimleri ve yün ipliğinden dokunmuştur. Renk olarak doğal bu baklavaların içerisine çengel(bereket)motif- boya olup kırmızı, siyah, yeşil, sarı, beyaz renkleri yerleştirilmiştir. Zemini ayıran şerit ve bor- ler kullanılmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 33 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 6. Çizim 6.

Dikdörtgen formunda olan kilim Çıldır / Akça- küpe, kuş ve baklava dilimleri yerleştirilmiştir. kale köyü sakinlerinden olan Tahsin Sarıçayır’ın Zeminden hemen sonra gelen bordürde suyolu, evinde bulunmaktadır. 160x400 cm ebatlarında- en dıştaki bordürde ise küçük baklava dilimleri dır. Yaklaşık 40 yıllık bir geçmişe sahip olduğu- birbiriyle bağlantılı şekilde sıralanmıştır. Kırmı- nu ifade etmektedir. Bu dokumanın zemini dört zı renk yoğunlukta olmasına rağmen bunun yanı adet madalyon şeklinde ejder motifini simgele- sıra sarı, yeşil, gri, mor, siyah ve turuncu renkler yen motif yer almaktadır. Göbeklerin içerisinde kullanılmıştır. desen iplikleri yün çözgü ipliği ise oğuz damgasını sembolize eden motif kullanıl- pamuk kullanılmıştır. boyama kimyasal ve doğal mıştır. Göbeğin dışında kalan zeminde ise koç- boya kullanılmıştır. boynuzu, eli belinde, çakmak, sekiz kollu yıldız,

34 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 7. Çizim 7. Dikdörtgen formunda olan bu cicim Posof / den oluşmakta olup ince şeritlerin içerisinde sı- Yeniköy camiinde bulunmaktadır. 140x160 cm çandişi motifi kullanılmıştır. Sarı, kırmızı, siyah, ebatlarında olup, zemini tamamen ince şeritler- renkler hâkimdir. Malzeme yün kullanılmıştır.

Foto 8. Çizim 8. Dikdörtgen formunda olan bu seccade kilim, ve zeminde yer alan temizliği simgeleyen ibrik moti- Posof /Alköy camisinde bulunmaktadır. Posof yöre- fi ve zeminle mihrap içini ayıran çengel motifleri yer sine ait bir düz dokumadır. 155x340 cm ebatlarında almaktadır. En dışta kalan bordürde ise çiçek motif- olup, zemini dokuz eşit parçaya ayrılmış olup yan leri yer almaktadır ve şeritler taraklarla birbirinden yana ve üst üste mihraplar yerleştirilmiştir. Bu mih- ayrılmıştır. Şeritlerin içerisinde mantar motifi kulla- raplar içerisinde sonsuzluğu ve öldükten sonrada nılmıştır. Kullanılan renkler doğal boya olup kırmı- hayatın devam edeceğini simgeleyen hayat ağacı, zı ağırlıkta olup sırasıyla beyaz, yeşil siyah, turuncu doğurganlığı ifade eden elibelinde motifi ve kandil ve sarı renkler kullanılmıştır. Desen ipi ve çözgüsü motifleri yer almaktadır. Mihrapların dışında kalan yünden elde edilmiş iplikten yapılmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 35 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 9. Çizim 9.

Dikdörtgen formunda olan bu seccade kilim, birbirinden ayrılmış olup bordürde muska motifi Posof / Aşıkzülali köy camisinde bulunmaktadır. sıralanmıştır. Kullanılan renklere baktığımız za- Bu düz dokuma mihraplı kilim 155x435 cm ebat- man bordo, sarı, kırmızı, pembe, gri,yeşil, turun- larında olup, zemini enine yedi mihraptan oluş- cu, mor ve siyah renkler kullanılmıştır. desen ip- maktadır. Mihrapların her iç içe geçmiş çift mih- likleri yün çözgü ipliği ise pamuk’tan elde edil- raplı olup ikinci mihrabın zemininde vazoda ka- miş olup kimyasal ve doğal boya aynı anda kul- ranfiller kullanılmıştır. Zeminle bordür taraklarla lanılmıştır.

36 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 10. Çizim 10.

Dikdörtgen formunda olan bu cicim doku- ması Posof / Yeniköy camisinde bulunmakta- dır. 130x220 cm ebatlarında, zemini tamamen şeritlerden oluşmakta olup siyah ve gri renkler hâkimdir. Malzeme doğal yün olup herhangi bir boya maddesi kullanılmamaktadır.

arış V I I / 2 0 1 2 37 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 11. Çizim 11.

Dikdörtgen formunda olan bu kilim, Posof da kalan zeminde sekiz kollu yıldızlar ve zemi- merkeze ait bir dokumadır. 170x430 ebatların- nin köşelerinde bayrağımızı simgeleyen ay yıldız da olup, zemini birbirinden kopmayan altıgen- yer almaktadır. Zemin ile bordür tarakla birbirin- ler göbek görünümü uyandırarak zemine yerleş- den ayrılmıştır. Siyah, kırmızı, sarı, beyaz, turun- tirilmiştir. Altıgenlerin içerisine geometrik mo- cu, yeşil renkler kullanılmıştır. Atkı ve çözgüsü tifler ve bu geometrik motiflerin içerisine sekiz yün olup iplikler doğal boya ve bitkisel boya aynı kollu yıldızlar ve sekiz kollu yıldızların içerisine anda kullanılmıştır. bereket motifleri yerleştirilmiştir. Göbeğin dışın-

38 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 12. Çizim 12.

Dikdörtgen formunda olan cicim Hanak / Av- maktadır. Bu şeritlerin içerisi pıtrak ve eli belin- cılar (Kışla Hanak) köyünde köy camisinde bu- de motiflerden oluşmaktadır. Kırmızı, siyah, be- lunmaktadır. İki şak olarak dokunmuş olup, bir- yaz, yeşil ve sarı renkler kullanılmıştır. Atkı ve birine dikilmiştir. Bordür bulunmamaktadır. Ze- çözgüsü yün boyama olarak da kimyasal ve do- mini birbirine pareler şekilde şeritlerden oluş- ğal boya aynı anda kullanılmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 39 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 13. Çizim 13.

Dikdörtgen formunda olan kilim Posof mer- boynuzu motifi ardı arda yerleştirilmiştir. Kırmı- kez camii’de bulunmaktadır. Zemini birbirine zı, turuncu, yeşil, gri, siyah ve beyaz renkler kul- bağlı madalyon şeklinde üç büyük koçboynuzu lanılmıştır. Atkı yün çözgü ise pamuk olarak kul- kullanılmıştır. Bu madalyonların içinde kurtağ- lanılmıştır. İplikler kimyasal ve doğal boya birlik- zı motifi kullanılmıştır. Zemin ve bordürü ayıran te kullanıldığı tespit edilmiştir. tarak kullanılmıştır. Bordürde tekrar eden koç-

40 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Sonuç rak ‘kırmızı, siyah, beyaz, kirli sarı, lacivert, yeşil, kah- Ardahan ve yöresi, geçmişten günümüze değin yaşa- verengi, turuncu, mavi’ renkler görülür. Beyaz, kah- tılan önemli dokuma merkezlerini bünyesinde barın- verengi, siyah renkli yünler saf olarak kullanılır. Ar- dırmaktadır. Ardahan ve yöresi yerleşik hayat kuran dahan ve yöresinde görülen kırmızı koyu tonludur. ve kökleri Orta Asya’ya dayanan Türk kavimlerinin Doğal boya ile suni boya birlikte kullanılmıştır. İk- dokuma kültürünü devam ettirdikleri görülmektedir. lim özelliğinden dolayı açık tonlar pek tercih edilme- Araştırma sahamız olan Ardahan il merkezi Po- mektedir. sof, Çıldır, Hanak, Damal, Göle ve bu ilçelere bağlı Ardahan ve yöresinde dokunan kilimlerin köke- köylerde bulunan örneklerde Anadolu’nun diğer böl- ni Orta Asya’ya kadar uzanmaktadır. Geleneksel Türk gelerindeki örneklerle ortak özelliklerin yanı sıra yö- dokuma sanatının önemli örneklerinin üretildiği bu reye has özellikler de görülmektedir. bölgede son yıllarda kilim dokumacılığının azaldığı Düz dokumalar kompozisyon motif ve renk özel- ve bırakılma noktasına geldiği görülmektedir. Bu sa- liklerine göre; natın tekrar canlandırılması ve devam ettirilmesi için Posof diğer ilçelere göre daha kapsamlı olup, mo- gerekli işlemlerin ve teşviklerin biran önce yapılma- tif ve desenler çok zengin görünümlü kompozisyona sı inancındayız. sahiptir. Damal ilçesi dokumaların yanı sıra diğer el sanatlarını da geliştirmişlerdir. Çıldır ve Hanak’ta es- Kaynaklar kiden yapılmış olmasına rağmen günümüzde tama- Aytaç, A. (2003), Hotamış Türkmen Kilimleri, Konya. men yok olmuştur. Mevcut düz dokumalarda eskiden Gündoğdu, H. (2000), Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, kalma ya da başka yerlerden gelin alma sonucu çe- Ankara. yizlerinde getirmeleri ya da hediyeleşme sonucu bu- Kırzıoğlu, F. (1953), Kars Tarihi, C. I, İstanbul. lunmaktadır. Konukçu, E. (1999), Ardahan Tarihi, Ankara. Ardahan merkezde düz dokumadan ziyade halı Önder, M. (1995), Şehirden Şehre Anadolu, Ankara. atölyeleri mevcut olup yine merkeze bağlı köylerin- Parlak, T. (2002), Oltu ve Köylerinde Bardız Kilimciliği, de ise tamamen yok olmuştur. Mevcut olan düz do- Erzurum. kumalar ise eskiden kalmadır. Parlak, T. (2007), Çoruh Vadisinde Bitkisel Boya Potansi- Ardahan ve yöresinde bulunan düz dokumalar, yeli, Ankara. tek şak veya daha fazla şak olarak dokunup, sonradan birleştirilmiştir. Dokumalarda kullanılan yünler, evlerde el eğirmesi ile elde edilir ya da fabrikalardan alınır. Araştırma sahamızda, doğal ve bitkisel boyalar- dan renk elde edilmesi 20- 30 yıl öncesine kadar ya- pılırken, günümüzde unutulmaya yüz tutmuştur. Son yıllarda bunun yerini kimyasal boyalarla boyanmış iplikler almıştır. Ardahan ve yöresinde, doğal boya olarak sütle- ğen, nar kabuğu, mazı, sarı muhabbet çiçeği, sarı, papatya, ceviz kabuğu, çivit otu, kök boya, soğan ka- buğu gibi bitkisel boyalar kullanılır. Ardahan ve yöresi düz dokumalarının kompo- zisyonlarında geometrik motifler hâkimdir. Renk ve kompozisyon olarak Anadolu’da görülen özelikleri burada da görmekteyiz. Araştırma sahamızdaki düz dokumalarında kul- lanılan motifleri şu şekilde sıralayabiliriz; Sembolik, geometrik, hayvansal, bitkisel, damga / imler ve yazı tipi motifi olarak sıralaya biliriz. Ardahan ve yöresinde en çok kullanılan motifler eli belinde koçboynuzu, yıldız, kurtağzı, bereket, pıt- rak, bukağı, muska, el, parmak, tarak, suyolu, küpe, saç bağı motiflerini sayabiliriz. Düz dokumalarda koyu tonlar hâkimdir. Kahve- rengi, beyaz, siyah renkler yoğunluktadır. Genel ola-

arış V I I / 2 0 1 2 41 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu

The Contemporary Situation of

Emine KARPUZâ Ladik (Konya) carpet Weaving

ÖZET ABSTRACT Lâdik; Konya- Sarayönü’ne bağlı bir kasabadır. Lâdik is a village of Konya-Sarayonu County. It is Halıcılık sanatı açısından önemli bir merkezdir. an important center for the art of carpentry. The Lâdik halıları XVII. yüzyıl sonlarından itibaren carpets of Lâdik have become popular beginning yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu araştırma ile from the end of seventeenth century. This study yüzyıllardır varlığını sürdüren ve çeşitli yayın- aims to demonstrate the present situation of larda yer alan Lâdik halıcılığının günümüzdeki Lâdik carpentry which has existed for centuries durumunu tespit etmek amaçlanmıştır. Günü- and been analyzed in various works. The study müz Lâdik dokumalarının tür, teknik, renk, mo- also tries to highlight the features of today’s tif ve kompozisyon özellikleri alan araştırması Lâdik texture in regard to kind, technique, ve gözlem metodu ile çözüme kavuşturulmaya color, motif and composition by means of çalışılmıştır. Ayrıca satış atölyelerinin prob- fieldwork and observation technique. Some vital lemleri, hammadde temini ve ürünlerin pazar- problems related to workshops about obtaining lanması gibi önemli bilgiler belirlenmeye çalı- raw stuff and marketing of the goods are tried to şılmıştır. be underlined through the study. Bugün Konya Etnografya Müzesi, Vakıflar Today, samples from the carpets of Lâdik are Sahip Ata Müzesi, İstanbul Türk ve İslâm Eser- exhibited in various museums such as the Konya leri gibi çeşitli müzelerde örnekleri bulunmakta- Museum of Ethnography, Foundations Sahip dır. Bu araştırmada geleneksel özellik gösteren Ata Museum and İstanbul Turkish and Islamic Konya Etnografya Müzesi’nde bulunan örnekler Monuments Museum. This study evaluates ile gelenekselliği kısmen devam ettiren son yüz- technique, motif and stuff quality of the samples yılda dokunan ve halen halkın kullandığı halıla- in the Konya Museum of Ethnography and the rın teknik, desen, renk, malzeme özellikleri in- ones that keep their traditional trace to a certain celenmiştir. Son 50-60 yılda dokunan ve teknik, degree by stil being used by the local folk. malzeme, motif, kompozisyon ve renk açısından Technical features of the samples are compared farklılık gösteren ve günümüzde “Lâdik Halıları” with the carpets called “Ladik Carpets” and the olarak adlandırılan örneklerle kıyaslanarak, bu el paper concludes by stressing upon what should sanatının yaşatılması ve gelenekselliğini koru- be done for the continuation and preservation ması anlamındaki öneriler araştırmada önemle of this handicraft. vurgulanmıştır. Keywords: Lâdik carpentry, Technique, Anahtar Kelimeler: Lâdik halıcılığı, Teknik, Composition, Motive. Kompozisyon, Motif. 1. Giriş Bu bildirinin konusu 17-20. yüzyıllar arasında önemli * Yrd. Doç.Dr. Selçuk Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, El halı merkezi olan ve belirli özellikleri bulunan Lâdik Sanatları Eğitimi Bölümü, e-posta: [email protected] halılarının ortadan kalkmasının nedenleri, günümüz-

42 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 1. Konya- Lâdik’in genel görünüşü. deki durumu ve neler yapılabilir sorularına cevap ara- Dokumaları Sempozyumu, Konya, 2009, s. 121-128 adlı mak nedeniyle “Konya- Lâdik Halıcılığının Bugünkü makalede Lâdik halıcılığının önemi vurgulanmış ve Durumu” olarak belirlenmiştir. Türk El sanatları içinde Lâdik Gülü motifinin örneklerle tarihsel gelişimin- önemli bir yere sahip halıcılık sanatı, diğer el sanatları den bahsedilmiştir. gibi can çekişme noktasına gelmiştir. Bunu günümüz- Barışta, Örcün, “Sarayönü ve Lâdik’te Bulunan de yapılan bütün araştırmalardan anlayabilmekteyiz. Türk Halılarından Bazı Örnekler”, Vakıflar Dergisi, XXV, Lâdik halılarının günümüzdeki durumunu tespit etmek Ankara, 1995, s. 211-234 adlı makalede Sarayönü ve için geçmişte yapılan geleneksel örneklerin bilinmesi Lâdik’te bulunan camilerdeki Lâdik halıları dışında gerekmektedir. Bu nedenle araştırmamızda, ilk defa fo- Niğde, Kırşehir, Konya-Sızma, Obruk, Keçimuhsine toğrafları ile birlikte Konya Etnografya Müzesi’nde bu- ve Karapınar yörelerine ait halı örneklerinin teknik, lunan Lâdik halılarından örneklere de yer verilmiştir. desen özellikleri detaylı olarak anlatılmış ve desen Ayrıca özel koleksiyonlarda bulunan Lâdik yöresi halı- çizimlerine yer verilmiştir. cılığının örnekleri de incelenmiştir. Araştırmanın veri- Deniz, Bekir, “Lâdik Halıları”, Bilim Birlik Başarı, lerine ulaşabilmek amacıyla Konya Etnografya Müzesi Sayı:46, Yıl: 12, (1986), s. 13-18’de yer alan yayında ile yöre ve yöreye bağlı köylere gidilmiş, yöre insanıyla Lâdik halıcılığının tarihi gelişimi ve İstanbul Türk görüşülmüş, elde edilen veriler ışığında konu çözüme İslam Eserleri Müzesi koleksiyonunda bulunan ha- 1* kavuşturulmaya çalışılmıştır İncelenen örnekler Kata- lılar ışığında günümüz Lâdik halılarının örneklerinin log bölümüne kronolojik olarak yerleştirilmiştir. özellikleri vurgulanmıştır. Konuya geçmeden önce konu ile ilgili bilimsel Deniz, Bekir, Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma çalışmalara yer verilmiş, mevcut örnekler üzerinde Yaygıları, Ankara, 2000’de yayınlanan kitapta İç Ana- durulmuş ve Lâdik halılarının genel özellikleri yeni- dolu bölgesi Halı ve Düz Dokuma Yaygılarının tanı- den hatırlatılmıştır. tıldığı bölümde Lâdik halılarına kısaca değinilmiştir. Yapılan literatür taramasında Lâdik halıcılığı ile Yasa, Azize Aktaş, “Konya’da El Halıcılığının Bu- ilgili önemli yayınlarla karşılaşılmıştır. Aslanapa, O., günkü Durumu ve Problemleri”, Arış, Yıl:1, Sayı: 3, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul, 2005’de eserin 1997, s.128-133’de yer alan makalesinde Konya halı Konya Bölgesi halı ve seccâdeleri bölümünde Lâdik ihracatı hakkında bilgiler vererek, Lâdik, sille, Taşkale, halılarının özellikleri kısaca anlatılmıştır. Akören gibi merkezlerde halıcılığın yaşatılması ile ilgi- Akan, Meral-Ünal, Nurşen, “Konya Lâdik Halıla- li olarak Türk El halıcılığı projesinden söz etmektedir. rında Görülen ‘Lâdik Gülü’ Motifinin Analizi ve Çeşit- Yetkin, Şerare, “Türk Halı Sanatı”, Başlangıcından li Biçimleri Üzerine Tespitler”, II. Uluslararası Türk El Bugüne Türk Sanatı, Ankara, 1993, s.311-328’de Lâdik seccâde halılarının özellikleri açıklanmaktadır. 1 Bildirinin hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen özellikle Lâdik, Konya’nın Sarayönü ilçesine bağlı bir ka- elindeki örnekleri bize sunan Lâdikli Mustafa Doğan ve ailesi- ne, Konya Müzesi uzmanlarına ve özellikle Arkeolog Gülseren sabadır (Foto 1). Konya-İzmir karayolu üzerinde, Kervan’a teşekkür ederim. Konya’ya 40, Sarayönü’ne 10 km. uzaklıktadır.

arış V I I / 2 0 1 2 43 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 2. Konya Etnografya Müzesi 820 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı (17. yüzyıl).

44 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 3. Konya Etnografya Müzesi 820 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısından detay.

2. Katalog Ölçüleri: 1.09x1.73 cm. 2.1. Müze Örnekleri: Tarihlendirme: 17.yy Envanter No: 820 Kullanılan Malzeme: Yün Foto 2-3. Kullanılan Teknik:Gördes (Türk) Düğümü Türü: Seccâde Halısı Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi Ölçüleri: 115x168 cm. Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Mevlana Dergahından Tarihlendirme: 17. yüzyıl Nakil-1926 Kullanılan Malzeme: Yün Kompozisyon: Seccâde mihraplıdır. Mihrap kemer- Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü lerinin tepesinde alem vardır. Mihrap kemerinin Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi üst kısmında dal, yaprak, lâle ve karanfil motifleri Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Mevlana Dergâhından görülür. Mihrap nişinin üstündeki ayetlik olarak da Nakil- 1926 tanımlanan bölümde yan yana dizilmiş üstünde lale Kompozisyon: Seccâde iki sütunce ile üç mihraplı çiçekleri görülür. Bu kompozisyonu sınırlandıran dar olarak dokunmuştur. Mihrap kemerlerinin tepesin- kuşaklarda zigzag ve mine çiçekleri, yıldız çiçek geniş de âlem vardır. Mihrap nişlerinin üzeri stilize bitki- bordürde açmış lale ve açmamış top laleler görülür. sel motif dolguludur. Sütuncelerin üstü sümbül-lale Mihrap zemini kırmızı, kuşakların zemini bejdir. Do- dallarıyla bezelidir. İçleri yıldız, zigzag ve mine çiçek- kumada ayrıca koyu-açık mavi, sarı, yeşil ve kahve- leriyle bezeli, ortadaki geniş kuşak ve iki yanındaki rengi renkli yün iplik kullanılmıştır. dar kuşakla kompozisyon sınırlandırılmıştır. Mihrap Envanter No: 847 zemini bej, kuşamların zemini kırmızıdır. Dokumada Foto 7-8. ayrıca mavi, yeşil, sarı ve kahverengi renkli yün iplik Türü: Seccâde Halısı Parçası kullanılmıştır. Ölçüleri:84x116 cm. Envanter No:821 Tarihlendirme: 17. yüzyıl Foto 4-5-6. Kullanılan Malzeme:Yün Türü: Seccâde Halısı Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü

arış V I I / 2 0 1 2 45 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 4. Konya Etnografya Müzesi 821 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı (17. yüzyıl)

46 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 5. Konya Etnografya Müzesi 821 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısından detay.

Foto 6. Aynı halıdan detay (821 env. No)

arış V I I / 2 0 1 2 47 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 7. Konya Etnografya Müzesi 847 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı Parçasından detay. (17. yüzyıl)

48 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 8. Konya Etnografya Müzesi 847 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı parçasından detay.

Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi Mihrap kemerinin tepesinde alem vardır. Mihrap nişi Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Mevlana Dergahından üzerinde top lale motifi görülür. Ayetlik bölümü üç Nakil- 1926 panoya ayrılmıştır. Ortadaki sekizgende yıldız motifi Kompozisyon: Seccâde olarak dokunmuştur. Sağ ile simetrik olarak stilize lâleler görülür. Yanlardaki uzun kenarı tamamen eksiktir. Diğer kenarlarda da sekizgenler yarımdır. Eşkenar dörtgenlerle bezeli dar eksik ve erimeler mevcuttur. Zemin mihraplıdır. kuşak ve top lalelerden oluşan geniş bordür mihrap Yanda tek, ortalardaki çift sütuncelerle üç mihraplı kompozisyonunu sınırlamaktadır. Mihrap yeşil, dar olarak görünmektedir. Mihrap nişlerinin üzeri stilize bordür krem, geniş kuşak açık kahverengi zeminlidir. bitkisel motif dolguludur. Ayetlik bölümü yan yana Dokumada ayrıca beyaz(kirli beyaz), mor ve açık- yapraklı lale dallarıyla doldurulmuştur. Menderes koyu kahverengi yün iplik kullanılmıştır. motifli ince bordür ve top lalelerle bezeli geniş bor- Envanter No: 2 dürle kompozisyon sınırlandırılmıştır. Mihrap ve Foto 11-12-13. ayetlik bölümünün zemin rengi yeşil, diğer bölümle- Türü: Seccâde Halısı rin zemini kırmızı renklidir. Dokumada ayrıca beyaz, Ölçüleri: 120x185 cm. açık-koyu mavi, hardal sarısı ve kahverengi renkli Tarihlendirme: 18.-19.yüzyıl yün iplik kullanılmıştır. Kullanılan Malzeme: Yün Envanter No: 832 Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü Foto 9-10. Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi Türü: Seccâde Halısı Parçası Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Vakıflar Müdürlüğün- Ölçüleri: max. 59x123 cm. den nakil-(Akşehir Hasan Paşa-İmaret) Camii’nden.) Tarihlendirme: 18. yüzyıl Kompozisyon: Seccâde iki sütunce ile üç mihraplı Kullanılan Malzeme: Yün olarak dokunmuştur. Mihrap kemerlerinin tepesinde Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü âlem vardır. Mihrap nişlerinin üzeri stilize bitkisel Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi motif dolguludur. Tabanlık bölümünde ters olarak Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Mevlana Dergahından yan yana yerleştirilmiş yapraklı lâle dalları görülür. Nakil-1926 İçleri top lale, yıldız çiçeği, açmış lâle ve zigzaglarla Kompozisyon: Seccâdenin üst kısım parçasıdır. bezeli farklı genişlikteki bordürlerle kompozisyon sı-

arış V I I / 2 0 1 2 49 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 9. Konya Etnografya Müzesi 832 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı Parçası (18. yüzyıl).

50 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 10. Konya Etnografya Müzesi 832 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı Parçasından detay.

Foto 11. Konya Etnografya Müzesi 2 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı Parçası (19. yüzyıl).(Vakıflardan nakil - Akşehir Hasan Paşa Camii’nden)

arış V I I / 2 0 1 2 51 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 12. Konya Etnografya Müzesi 2 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı Parçasından detay.

Foto 13. Konya Etnografya Müzesi 2 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı Parçasından detay.

52 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 14. Konya Etnografya Müzesi 822 env. No’da kayıtlı Seccâde Halısı (H. 1251- M. 1835 tarihli)

Foto 15. Konya Etnografya Müzesi 6188 env. No’da kayıtlı Yastık Halısı (19. yüzyıl)

arış V I I / 2 0 1 2 53 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 16. Konya Etnografya Müzesi 1525 envanter numaralı yastık halısı (20.yüzyıl). nırlandırılmıştır. Mihrap zemin rengi mavi, diğer kı- Envanter No: 6188 sımların ise kırmızıdır. Dokumada ayrıca beyaz (kirli Foto 15. beyaz), sarı, açık mavi ve açık-koyu kahverengi renkli Türü: Seccâde Halısı yün iplik kullanılmıştır. Oldukça yıpranmıştır. Büyük Ölçüleri: 58x95 cm. bölümünde havlar dökülmüş, çözgü iplikleri görün- Tarihlendirme: 19.yüzyıl mektedir. Kullanılan Malzeme: Yün Envanter No: 822 Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü Foto 14. Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi Türü: Seccâde Halısı Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın alma (Bethany Ölçüleri: 118x124 cm. Mendell)- 15.08.2002 Tarihlendirme: H.1251 (M. 1835) Kompozisyon: Yastığın zemini stilize sümbül Kullanılan Malzeme: Yün dolguludur. Kısa kenarları eksiktir. Dar kuşaklarda Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü kırık dallar ve çiçekler yer alır. Geniş kuşak top lâle Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi motif dolguludur. Dar kuşak mavi, diğer yüzeylerin Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Akşehirden Nakil- 1929 zemin rengi ise koyu kızıl kahverengidir. Dokumada Kompozisyon: Seccâde mihraplıdır. Mihrap kemerlerinin tepesinde alem vardır. Mihrap nişinin üzeri ayrıca kırmızı, sarı, yeşil, beyaz ve kahverengi renkli stilize bitkisel motif dolguludur. Mihrap kemerinin iç yün iplik kullanılmıştır. kısmında Arap alfabesi ile “Cemaziyel ahir 1251”ya- Envanter No:1525 zısı yer almaktadır. Tabanlık bölümünde yer alan ib- Foto 16. rik motifinin üzerinde bir dal ve dalın üzerinde çiçek Türü: Yastık Halısı motifleri bulunmaktadır. Mihrap bölümünün zemini Ölçüleri: 61x98,5 cm. kırmızı, diğer kısımların zemin rengi ise yeşile çalan Tarihlendirme: 20.yüzyıl mavi renklidir. Dokumada ayrıca yeşil, sarı, siyah ve Kullanılan Malzeme: Yün turuncu renkli yün iplik kullanılmıştır. Dokumada ek- Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü sik, yırtık ve ezilmeler mevcuttur. Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi

54 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 17.Konya Etnografya Müzesi 1526 envanter numaralı yastık halısı (20.yüzyıl).

Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın alma (Necati Ma- 2.2. Şahıslarda Bulunan Örnekler nap)- 24.02.1972 Türü: Seccâde Halısı Kompozisyon: Yastığın zemini boyuna üç sıra ha- Foto 18. linde stilize nar veya haşhaş motifleri ve bu motife Ölçüleri: 1.30x90 cm. dallarla bağlı çiçek motifleri ile tamamen bezenmiş- Tarihlendirme: 20.yüzyıl Kullanılan Malzeme: Yün tir. Narların içinde gamalı haç motifleri yer alır. Düz Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü çizgilerle birleştirilmiş kare dolgulu bordür merkezi Bulunduğu Yer: Mustafa DOĞAN- Lâdik kuşatır. Kısa kenarlardaki ikinci bordürde zigzaglar Koleksiyona Geliş Şekli ve Tarihi: Satın alma- 2009 görülür. Merkezin zemini beyaz, bordürlerin ise kır- Kompozisyon: Seccâde mihraplı olarak dokunmuş- mızıdır. Dokumada ayrıca açık ve koyu kahverengi, tur. Mihrap kemerinin tepesinde âlem, iç kısmında sarı, mavi ve bej renkli yün iplik kullanılmıştır. kandil motifi yer alır. Bu süslemenin hemen üst kıs- Envanter No: 1526 mında simetrik olarak yöresel tabirle “ıbrık” (ibrik) ve Foto 17. “kirman” motifleri görülmektedir. Merkez; bir geniş, Türü: Yastık Halısı iki tarafındaki dar kuşaklarla sınırlandırılmıştır. İnce Ölçüleri: 62,5 x100 cm. bordürler kırık dal, yaprak ve çiçek bezelidir. Geniş Tarihlendirme: 20.yüzyıl bordürde verev yerleştirilmiş kareler yer alır. Zemi- ni koyu kırmızıdır. Ayrıca siyah, mor, açık-koyu sarı Kullanılan Malzeme: Yün renkli yün iplik kullanılmıştır. Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü Türü: Seccâde Halısı Bulunduğu Yer: Konya Etnografya Müzesi Foto 19. Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın alma (Necati Ma- Ölçüleri: 1.22x2.27 cm. nap)- 24.02.1972 Tarihlendirme: 20.yüzyıl Kompozisyon: 1525 envanter numaralı seccâdenin Kullanılan Malzeme: Yün eşidir ve aynı motif ve renklerle süslenmiştir. Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü

arış V I I / 2 0 1 2 55 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 18. Mustafa Doğan’a ait Seccâde Halısı (20.yüzyıl)

56 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 19. Mustafa Doğan’a ait Seccâde Halısı (20.yüzyıl).

arış V I I / 2 0 1 2 57 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 20. Mustafa Doğan’a ait Seccâde Halısı (20.yüzyıl).

58 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 21. Mustafa Doğan’a ait Seccâde Halısından detay (20.yüzyıl).

Foto 22. Mustafa Doğan’a ait Yan (Taban) Halısı(1942 tarihli)

arış V I I / 2 0 1 2 59 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 23. Mustafa Doğan’a ait Yan (Taban) Halısından detay.

Bulunduğu Yer: Mustafa DOĞAN- Lâdik yer alır. Kandiller merkez ve yanlara doğru sarkar Koleksiyona Geliş Şekli ve Tarihi: Mustafa Doğan’ın şekildedir. Mihrap kemerinin hemen üst kısmında büyük anneannesi Ayşe Doğan tarafından dokun- simetrik olarak ibrik ve kirman motifleri görülmek- muştur. (dokuma tarihi:1915) tedir. Ayaklık bölümünde; bir dal ve bu dalın üzerin- Kompozisyon: Seccâde mihraplı olarak dokunmuş- de iri yapraklar ve ortasında çiçek motifi yer alır. Bu tur. Mihrap kemerinin tepesinde âlem, iç kısmında motifle sarkan kandillerin boşluklarına ibrikler yer- kandil motifi yer alır. Bu süslemenin hemen üst kıs- leştirilmiştir. Merkez; farklı genişliklerdeki kuşaklarla mında simetrik olarak yöresel tabirle “ıbrık” (ibrik) sınırlandırılmıştır. Geniş kuşak açmış lâle ve top lâle ve “kirman” motifleri görülmektedir. Ayaklık bölü- motifleri ile bezelidir. Diğer kuşaklar kırık dal, yaprak münde; bir dal ve bu dalın üzerinde iri yapraklar ve ve çiçek bezelidir. Mihrap zemini koyu kırmızı, ku- ortasında çiçek motifi yer alır. Merkez; bir geniş, iki şakların zemini mordur. Ayrıca siyah, açık-koyu sarı, tarafındaki dar kuşaklarla sınırlandırılmıştır. Kuşak- pembe renkli yün iplik kullanılmıştır. lar kırık dal, yaprak ve çiçek bezelidir. Zemini koyu Türü: Yan Halısı kırmızıdır. Ayrıca siyah, mor, açık-koyu sarı, pembe Foto 22-23-24. renkli yün iplik kullanılmıştır. Ölçüleri: 120x350 cm. Türü: Seccâde Halısı Tarihlendirme: 20.yüzyıl Foto 20-21. Kullanılan Malzeme: Yün Ölçüleri: 122x227 cm. 87x138 cm. Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü Tarihlendirme: 20.yüzyıl Bulunduğu Yer: Mustafa DOĞAN- Lâdik Kullanılan Malzeme: Yün Koleksiyona Geliş Şekli ve Tarihi: Mustafa Doğan’ın Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü anneannesi Fadime Doğan tarafından dokunmuştur. Bulunduğu Yer: Mustafa DOĞAN- Lâdik Kompozisyon: Yöresel olarak “Tepsi Göbek” olarak Koleksiyona Geliş Şekli ve Tarihi: Satın alma- 2009 adlandırılan halıdır. Merkezde üç adet sekizgen biçi- Kompozisyon: Seccâde mihraplı olarak dokunmuş- minde madalyon (göbek) bulunur. Bu motifin içi yö- tur. Mihrap kemerinin tepesinde âlem vardır. Mih- resel olarak “merdivan” tabir edilen motifle bezelidir. rap kemerinin iç boşluğunda üç adet kandil motifi Bu kompozisyonu çevreleyen dar bordürde S kıvrım-

60 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 24. Mustafa Doğan’a ait Yan (Taban) Halısından detay. ları, geniş kuşakta ise top lâle ve açmış lale motifle- kumada ayrıca koyu mavi, sarı, yeşil, bej, açık-koyu ri görülmektedir. Kısa kenarlardaki en dış bordürde kahverengi ve beyaz renkli yün iplik kullanılmıştır. ise yan yana sivri kemerli mimari bezeme bulunur. Türü: Yan Halısı Halıda Latince “E” ve “S” harfleri ile “1942” tarihi Foto 26. okunmaktadır. Halının başlangıç ve bitiş kısmındaki Ölçüleri: 3.40x1.14 cm. madalyonların üzerinde kuş tasvirleri yer almaktadır. Tarihlendirme: 20.yüzyıl Halının zemini kırmızı, madalyonların boşlukları ve Kullanılan Malzeme: Yün geniş kuşağın zemini koyu sarıdır. İnce kuşak zemini Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü ise koyu kahverengidir. Dokumada ayrıca beyaz, açık Bulunduğu Yer: Mustafa DOĞAN- Lâdik kahverengi ve açık sarı renkli yün iplik kullanılmıştır. Koleksiyona Geliş Şekli ve Tarihi: Satın alma- 2009 Türü: Yan Halısı Kompozisyon: Halı sekizgen biçimli göbekli olarak Foto 25. dokunmuştur. Göbek aralarında kirman motifleri Ölçüleri: 392x120 cm. bulunur. Bu kompozisyonu çevreleyen dar kuşakta Tarihlendirme: 20.yüzyıl kıvrık dal ve çiçek motifleri, orta ve geniş bordürler- Kullanılan Malzeme: Yün de ise dal ve çiçek motifleri görülmektedir. Kısa ke- Kullanılan Teknik: Gördes (Türk) Düğümü narlardaki en dış kuşakta ise yan yana sivri kemerli Bulunduğu Yer: Mustafa DOĞAN- Lâdik mimari bezeme bulunur. Göbeğin zemin rengi kırmı- Koleksiyona Geliş Şekli ve Tarihi: Satın alma- 2005 zıdır. Dokumada ayrıca mor, sarı, açık yeşil, siyah ve Kompozisyon: Halı sekizgen biçimli göbekli olarak beyaz renkli yün iplik kullanılmıştır. dokunmuştur. Göbek aralarında kirman motifleri bu- 3. Lâdik Halılarının Genel Özellikleri ve lunur. Bu kompozisyonu çevreleyen dar kuşakta kıv- Günümüzdeki Durumu rık dal ve çiçek motifleri, geniş kuşakta ise top lâle (Lâdik gülü) ve açmış lâle motifleri görülmektedir. 3.1. Lâdik Halılarının Tarihçesi: Kısa kenarlardaki en dış bordürde ise yan yana siv- Lâdik’te halıcılık XVII. yüzyılın sonlarından itibaren ri kemerli mimari bezeme bulunur. Göbeğin zemin yaygınlaşmaya başlamış ve son yıllara kadar gele- rengi kırmızı, geniş bordürün ise açık mavidir. Do- neksel anlamda devam etmiştir. İstanbul Türk İslâm

arış V I I / 2 0 1 2 61 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 25. Mustafa Doğan’a ait Yan Halısı (20.yüzyıl).

62 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 26. Mustafa Doğan’a ait Yan Halısı (20.yüzyıl).

arış V I I / 2 0 1 2 63 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

tanesi vardır. Ancak faal değildir. Bunun dışında evlerde bireysel çabalarla yaşatılan dokumacılık faaliyetleri de sürdürülmüştür. Yine bu dönemde halkın Bünyan halı dediği dokumalar da gerçekleştirilmiştir. 1970- 75 yıllarında Isparta’dan gelen halı tüccarları sipariş halı dokutturmuşlardır. 2010 yılı Nisan ayında Sarayönü Kaymakamlığı, Osmanlı Halıcılık ve Halk Eğitim Merkezi işbirliğin- de gerçekleştirilen ve üç ay süren İŞKUR projesi kap- samında 20- 30 yaşları arasında 40 bayanla dokuma faaliyeti gerçekleştirilmiştir. 1968 senesinde Hayvancılığı Geliştirme Koo- peratifi adıyla kurulan ortaklık, 1973-74’de Halıcılık Kooperatifine, günümüzde el halıcılığının bitmesi üzerine Tarımsal Kalkınma Kooperatifine dönüştü- rülmüştür. 3.2. Kullanılan Teknikler: XVII. ve XX. İlk yarısı arasında dokunan halılarda Gördes düğüm(Türk düğümü) tekniği kullanılmıştır. Çift çözgü üzerine atılan ve sağlam bir düğüm şekli olan bu teknik günümüz halılarında artık uygulan- mamaktadır. Lâdik halılarında 40x50 sıklık uygulanır. 1950’den bu yana yörede dokunan İran desenli halılarda İran tekniği, yöresel olarak “Köy halıları” olarak tanımlanan tabana veya sedire sermek için yan yana serilerek kullanılan halılarda çift düğüm tekniği kullanılmıştır. 3.3. Kullanılan Malzemeler: Lâdik halıları Istar (yörede tezgâh da denir) tezgâhlarında dokunmuştur. Son dönem tezgâhlar Kaplanlar Halıcılık tarafından yaptırılmış büyük boy modern tezgâhlardır. Ayrıca demir tezgâhlarda kulla- nılmıştır. XVII. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar dokunan örneklerde atkı, çözgü ve ilme ipleri yündür. Elde eğ- rilmiş oldukları müze örneklerinin yıpranan kısımlar- da açığa çıkan çözgülerinden anlaşılmaktadır. Yünler kök boya ve doğal boyalarla renklendirilmiştir. Günümüzde ise çözgüde % 100 pamuk ipliği, atkı ipliklerinde %100 yün malzeme kullanılmaktadır. Yün iplinin %40’ı Yeni Zelanda yün elyafından, % 40’ı Ka- Foto 27. Mustafa Doğan’a ait Yan Halısı (20.yüzyıl). raman besi yününden, % 20’si merinos yününden Eserleri, Vakıflar ve Konya Etnografya Müzelerinde oluşmaktadır2. Atkı iplikleri Isparta Sümerbank Tekstil sergilenen halılar ile özel koleksiyon örnekleri krono- Fabrikasından satın alınmaktadır. Boyalar kimyasal- lojik olarak Lâdik halılarını izlememize imkân verir. dır. Dokuyucuya hazır boyanmış yünler verilmektedir. 1950’li yıllarda Konyalı iş adamı Kemal Seli ve 3.4. Kullanılan Renkler: Kaplanlar Halıcılık Koll. Şti. yörede dokumacılığın Bugün müzelerimizde ve özel koleksiyonlarda yer canlanmasına önemli katkılar sağlamışlardır. Bu alan erken örneklerde hâkim renk kırmızı ve mavidir. kapsamda dört adet atölyede 300-500 arası tezgâhla Ayrıca kahverengi, yeşil ve beyaz(bej) da ağırlıklı ola- ve asgari ücretle yöre insanı çalışmıştır. Bu çalışma rak kullanılmıştır. Halının mihrap zemininde kırmızı halıcılığı bireysellikten sektörel bazda ilk geliştirme veya koyu mavi, bordürlerde sarı, mor nadiren yeşil çabası olarak görülebilir. Bu dönem dokumacılığın- görülür3. İncelenen örneklerin üç adedinde krem da Konya’nın Uğurlu Villaları önünde yer alan boya- (bej) renkli zeminle karşılaşılmıştır. Lâdik halıların- ma atölyelerinde yün iplikler boyatılmıştır. Desenler

Sümer Halı ve Kaplanlar tarafından hazırlatılmıştır. 2 www.konyaLâdik.bel.tr. Ladik Halısı, 25.08.2011, saat: 11.35. Bugün o dönemde var olan atölyelerden sadece bir 3 O. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, İnkılap Kitapevi, 1993, s. 134.

64 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 28. Mustafa Doğan’a ait Yan Halısı (20.yüzyıl). da kullanılan renkler oldukça parlaktır. XX. Yüzyıla örneklerinde ayetlik bölümü ortadan kalkmış ya bu gelindiğinde erken dönem örneklerindeki renklerin kısım ya da tabanlığa yan yana lale dalları yerleşti- yanı sıra sarı ve yeşil tonlar çoğalır4. Günümüz ha- rilmiştir. Bu motif Lâdik halılarının karakteristiğidir. lılarının bütününde 13 renk hâkimdir. Lacivert, be- Zemin genellikle üç bordürle kuşatılmıştır. Ortada- yaz, kırmızı- koyu kırmızı, kiremit kırmızısı, açık yeşil, ki geniş, diğerleri dardır. Dar kuşaklarda kırık dal ve mor, mavi renkler ağırlıktadır. Son yıllarda badem çiçekler, zigzag, meandr, zencerek yer alırken, geniş yeşili renk de kullanılmaktadır. Dış ve kenar zemin- bordürde yörede top lale (açmamış lale) ve açmış lale lerinde kahverengi görülmektedir. Yöre halılarında motifleri alternatifli olarak dizilmiştir. Bazı yayınlar- siyah renkle ender karşılaşılır. da top lâle motifine Lâdik gülü6 denilmektedir. Lâdik halı örneklerinde karanfil veya sümbül 3.5. Kullanılan Motifler: motifleri ile de karşılaşılmaktadır. Bazı tek mihrap- İncelenen örnekleri türler açısından seccâde tipi lı seccâdelerde mihraptan aşağıya tek veya üç adet ve diğer türler (yan halısı, yastık halısı, taban ha- kandil motifi sarkmaktadır. Tabanlıkta ters lale dal- lısı, paspas v.b.) olarak gruplamak mümkündür. ları ile Konya Kavak yöresi halılarda karşılaşılan bir Seccâdeler ya tek mihrap ya da üç mihraplıdır. Bu dal, iri yapraklar ve ortada çiçekle son bulan kompo- örneklerde mihrap kemeri ya doğrudan zemine otur- zisyon görülür. Kavak halılarında bu motif üst üste tulmuş ya da sütuncelerle (direklerle) taşınmaktadır. yerleştirilmiştir.7 Üç mihraplı örneklerde ortadaki mihrap daha geniş Yöresel olarak köy halısı ya da çift halı adı verilen ve yüksektir. Kemerlerin üzeri âlemlidir. Kemerin ve evlenecek kızlara ailesi ve eşinin ailesi tarafından üzerindeki boşlukta yörede kirman ya da şapla5 adı verilen motif ile simetrik ibrik motifi görülür. Seccâde 6 Meral Akan - Nurşen Ünal, “Konya Lâdik Halılarında Görülen ‘Lâdik Gülü’ Motifinin Analizi ve Çeşitli Biçimleri Üzerine Tes- 4 Bekir Deniz, “Lâdik Halıları”, Bilim Birlik Başarı, Sayı:46, Yıl: 12, pitler”, II. Uluslar arası Türk El Dokumaları Sempozyumu, Konya, İzmir, 1986, s. 15. 2009, s. 124. 5 Örcün Barışta, “Sarayönü ve Lâdik’te Bulunan Türk Halılarından 7 Yrd. Doç. Dr. Melek Hidayetoğlu ile 14.10.2010 günü yapılan bazı Örnekler”, Vakıflar Dergisi, XXV, Ankara, 1995, s. 230. mülakattan.

arış V I I / 2 0 1 2 65 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 29. Havva Doğan’a ait Yan Halısı (20.yüzyıl).

Foto 30. Lâdikli Ahmet Hüdai Ağa’ya ait köy odasında çift yan halı(20. yüzyıl)

66 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 32. Konya- Kadınhanı’nda dokunmuş Lâdik tipi yan halı- sından detay.

(Foto 33.), Vazolu (Foto 34.), Yıldız Göbek (Foto 35.), ceylanlı, kirmanlı, mihraplı, İsfahan v.b. adlarla anıl- maktadır. Göbekler sekizgen, oval, yıldız v.b. madalyon biçimlidir. Müzeden incelenen yastıkların kompozisyonlarında gamalı haç, nar veya haşhaş motifleriyle karşılaşılırken, geç dönem yastık halı- larında yan halılarda karşılaşılan madalyon göbekli süslemeler görülmektedir (Foto 36- 37). Son yıllarda yapılan yastık örneklerinde ise desenler oldukça bo- zulmuştur (Foto 38). XX. yüzyıl yan halı örneklerinin birçoğunda kısa kenarlarda yan yana ev ya da camiye benzer mimarili süsleme yer alır. Konya Etnografya Müzesi’nde ka- yıtlı 822 envanter nolu bir Seccâde Halı parçası üze- rinde H.1321 tarihi ile karşılaşılmaktadır. Bazı geç dönem örneklerde (20.yüzyılın ortaları) Miladi tarih, Latin alfabesi ve harflere (dokuyucunun ismi olabi- Foto 31. Konya- Kadınhanı’nda dokunmuş Lâdik tipi yan halısı lir) rastlanmaktadır. birer adet verilen yan halılar üç veya dört göbeklidir 3.6. Günümüz Lâdik Halıcılığının Sorunları: (Foto 27 - 28 - 29 - 30). Benzer örnekler Sarayönü ile Lâdik halıcılığı oldukça zor günler yaşamaktadır. Bu ilçeye bağlı köylerde, Konya merkezinde, Kadınhanı sorunlar şu şekilde belirtilebilir: (Foto 31- 32.) Ilgın gibi ilçelerde de Lâdik tipi halılar - Halıcılık ticari bir faaliyet olarak değerlendirildi- dokutturulmuştur.8 ğinden üretim, tüccarlar tarafından yönlendiril- Sedire veya yere yan yana serilen bu halılar gö- mektedir. Bu nedenle geleneksel özellikte üretim beklerindeki süslemelerden dolayı Tepsi- Zini göbek bitmiştir. - Üretilen halıların yöre özelliği göstermediği göz- lenmiştir. İran halı desen katalogları çıkarılmış ve 8 Bekir Deniz, Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları, Ankara, 2000, s. 130. siparişe göre üretim yapılmaktadır.

arış V I I / 2 0 1 2 67 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 33. Sini(Zini) Göbekli Lâdik Taban Halısı- Osmanlı Halı Atölyesi’nde (21. yüzyıl)

68 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 34. Vazolu Lâdik Taban Halısı -Osmanlı Halı Atölyesi’nde (21. yüzyıl)

arış V I I / 2 0 1 2 69 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Foto 35. Yıldız Göbekli Halı- Gökkuşağı Dinlenme tesislerinde (21. yüzyıl).

70 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

Foto 36. Lâdik- yastık halısı (20. yüzyıl) Fotoğraf. 37. Lâdik- yastık halısı (20.yüzyıl)

arış V I I / 2 0 1 2 71 Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu Emine KARPUZ

Fotoğraf. 38. Havva Doğan’a ait yastık halısı (21. yüzyıl).

72 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Ladik (Konya) carpet Weaving Emine KARPUZ

- Desenler Lâdik yöresi geleneksel desenler konu- leri bu yörelerde dokunan örneklerde de karşımıza sunda eğitim almamış veya bilinçsiz tasarımcılar çıkmaktadır. Bu örnekler İnlice Lâdik’i, Karapınar tarafından hazırlanmaktadır. Lâdik’i, Taşkale Ladik’i v.b9 olarak anılmaktadır. - Yörede yaşayan ve yıllarca dokuma ile yaşamlarını Günümüz halıları İran halı desenli, sentetik bo- sürdüren insanlar artık dokuma yapmak isteme- yalı ve İran düğümlüdür. Yıllarca halkın geçim kay- diklerini belirtmiştir. nağı olmuş ve geleneksel bir sanat olarak yüzyıllarca - Herhangi bir denetleme mekanizması tespit edile- sürdürülmüştür. Ne yazık ki bu araştırma vesilesiyle memiştir. yaptığımız alan araştırmasında bir adet bile kurulu - Halı satışı yapan tüccarlar satış yapamadıkların- tezgâh bulamayışımız oldukça üzücüdür. dan şikâyet etmektedir ve mutsuz oldukları göz- Halıcıların ellerinde bulunan son örnekler Ameri- lemlenmiştir. ka, Hollanda, Fransa ve İtalya’ya ihraç edilmektedir. - Ucuz ve kalitesiz işçilik ile Çin piyasası halıcılığa Yurt içi satış % 5 kadardır. el atmıştır. Bu nedenle yarışta var olabilmek için Temennimiz her geçen gün sayıları azalan Türk el talebi hiç sorgulamadan uygulamak zorunluluğu sanatlarından halıcılığın son ustaları hayattayken ve bu sanatın ortadan kalkmasına sebep olmuştur. örnekleri henüz elimizdeyken, teknik, desen ve yöre- - El sanatının yaşatılması için kurulan kooperatifler ye özgü halı terminolojisini kayıt altına almalı, günü- başarısız olmuşlardır. müze ulaşan örneklerin desen tasarımları çıkarılarak - Mahalli idareler ve üretim- satış yapanların kaliteli yeniden dokutturulması, kullanılması ve gelecek ne- örneklerin tanıtılmasında yetersiz kaldığı gözlen- sillere aktarılması sağlanmalıdır. miştir. - Geleneksel motifler gibi teknik, malzeme ve renkler de terk edilmiştir. İran düğüm tekniği, pamuklu Kaynaklar ve sentetik boyalı ipler tercih edilmektedir. Akan, Meral-Ünal, Nurşen (2009), “Konya Lâdik Halıların- da Görülen ‘Lâdik Gülü’ Motifinin Analizi ve Çeşitli Öneriler; Biçimleri Üzerine Tespitler”, II. Uluslar arası Türk El - Öncelikle eldeki geleneksel özelliklerden hareket- Dokumaları Sempozyumu, Konya, s. 121-128. le, konunun uzmanları tarafından yozlaşmalar tes- Aslanapa, O. (1993), Türk Sanatı, İstanbul, İnkılap Kitapevi. pit edilerek üretim teknik, malzeme, motif ve renk Aslanapa, O. (2005), Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul. açısından doğru yönlendirilmelidir. Barışta, Örcün (1995), “Sarayönü ve Lâdik’te Bulunan Türk - Doğru tanıtım yapılmalı ve projeler (Avrupa Birliği Halılarından Bazı Örnekler”, Vakıflar Dergisi, XXV, An- veya Mevlana Yerel Kalkınma Ajansı v.b.) desteğiy- kara, s. 211-234. le geliştirilmelidir. Barışta, Örcün (1999), “Karaman Taşkale Halılarından Ör- - Ülkeyi yönetenlerin ve bu ülkede yaşayanların ge- nekler”, Erdem, Halı Özel Sayısı: I, Cilt:10, S. 28, s. 44-48. leneksel el sanatlarını yaşatma kaygısı olmalıdır. Deniz, Bekir (2000), Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yay- - Yörenin halı özelliklerini yine yörede yaşayanların gıları, Ankara. çok daha iyi bildiği kabul edilerek o yörede dokun- Deniz, Bekir (1986), “Lâdik Halıları”, Bilim Birlik Başarı, Sayı: ması için her türlü kolaylık sağlanmalıdır. 46, Yıl: 12, İzmir, s. 13-18. - Üretici bilinçlendirilmeli, teşvik edici kredilerle Halıcı, F. (1985), “Ladik Seccâdeleri- Ladik Carpets”, Antika, hem işsizlik sorunu çözülmeli, hem de yöre insa- S. 2, İstanbul, s. 6-11. nının ekonomik refah seviyesi arttırılarak mutlu Halıcı, F. (1987), “Halk Sanatının Belirgin Bir Örneği- Ladik olmaları sağlanmalıdır. Seccâdeleri”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bil- - Türk halıcılığı kalitesinden ödün vermeden ve doğ- dirileri, Cilt:V, Maddi Kültür, Ankara: Başbakanlık Ba- ru tanıtım ile dünya halıcılığı rekabet edebilir bir sımevi, s. 151-159. Küçükerman, Önder (1997), “ Türk Halıcılığında Kimlik Ko- pozisyona getirilmelidir. runması”, Arış, Yıl:1, S. 3, Ankara, (Aralık), s. 40-47. 4. Sonuç Öztürk, İsmail (1999), “Türkiye’de El Halıcılığının Araştırıl- Lâdik Halıcılığı, yazılı belgelerden anlaşıldığına göre masında Değerlendirme Ölçütleri ve Halkbilimsel XVII. yüzyıldan bu yana varlığını sürdürmektedir. Er- Bilgilerin Önemi”, 2000’li Yıllarda Türkiye’de Geleneksel ken örnekler seccâde tipindedir. Bunun yanı sıra yan Türk El Sanatlarının Sanatsal, Tasarımsal ve Ekonomik Bo- yutu Sempozyumu Bildirileri, Ankara, s. 231-237. halı, yastık halısı v.b. örnekler de görülmektedir. Gü- Yasa, Azize Aktaş (1997), “Konya’da El Halıcılığının Bugün- nümüzde Isparta’dan hazır çizilmiş desenlerle İran kü Durumu ve Problemleri”, Arış, Yıl:1, S. 3, Ankara, modelleri yaygındır. Günümüzdeki desen türleri şun- s.128-133. lardır: Vazolu, Ceylanlı, Yıldız Göbek, Osmanlı, Saray Yetkin, Şerare (1993), “Türk Halı Sanatı”, Başlangıcından Bugü- Göbek, Tepsi Göbek. ne Türk Sanatı, Ankara, s. 311-328. Lâdik halılarının XVII. ve XIX. yüzyıldaki gelişi- mi Konya civarındaki Karaman, Karapınar, Aksaray, 9 F. Halıcı, “Halk Sanatının Belirgin Bir Örneği- Ladik Seccade- Kırşehir gibi yörelerin dokumalarını da etkilemiş- leri”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt:V, Maddi tir. Lâdik halılarının desen ve kompozisyon özellik- Kültür, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1987,s. 158.

arış V I I / 2 0 1 2 73 Kadifekale’de (İzmir) Tevni Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu The Contemporary Situation of Tevni

Esra KAVCI ÖZDEMİRâ Weaving in Kadifekale, İzmir

ÖZET Anahtar Kelimeler: Geleneksel, Dokuma, El do- İnsan gücü ile çalışan tezgâhlarda, el emeğine kumacılığı, Tezgah, Kilim. dayalı yapılan dokumacılık, ülkemizde özellik- le kırsal alanda geçim kaynağı ya da ikinci bir iş ABSTRACT olarak yapılmaktadır. Geleneksel anlamda üreti- Hand weaving produced by human powered mi yapılan dokumaların başında halı ve tülü gibi looms is based on hand labor. These products havlı dokumalarla kilim, cicim, zili, sumak, palaz are sources of livelihood or a second job in gibi düz dokumalar gelmektedir. our country, especially in rural areas. In terms Günümüzde yapılan yöresel dokumacılıkta of the production of fabrics in the traditional (yaygılarda, ev- mekân tekstillerinde) bir taraf- sense, carpet, rug, sumac and smooth fabrics tan toplumsal yapı ile dokumalarda kullanılan are considered to be the major ones. hammaddenin değişimi, diğer taraftan da kul- Today, because of the change in social lanım alanlarının farklılaşması nedeni ile gittik- structure and the raw materials used in weaving, çe üretimin azaldığı bir dönem yaşanmaktadır. we come accross a different period of reduced Özellikle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülke- lerde el dokumacılığı, günümüze ulaşabilen ve production in carpet weaving. Especially in less bugün kısmen fonksiyonunu sürdürebilen bir developed or developing countries, hand weaving uğraş alanıdır. İzmir’in Kadifekale semtinde yak- is survived and today it is partly a function of laşık 40 yıl önce Mardin’den göç eden aileler ta- sustaining field of endeavor. About forty years rafından kondu (yer) tezgâhlarında yapılmakta ago, in the Kadifekale district of Izmir, Tevni olan Tevni dokumaları, yöresel özelliklerini ko- weavings were made by families who migrated ruyarak sürdürülmeye çalışılan dokumalarımıza from Mardin. Tevni weaving still carry their örnektir. Atkı ve çözgüsünde Mardin’de yün iplik, regional properties. In Tevni weavings, mostly İzmir Kadifekale’de ise akrilik iplik kullanılan bu navy blue, green, yellow, white and red are used; dokumalarda daha çok lacivert, yeşil, sarı, beyaz and in Mardin they are woven by wool yarn in ve kırmızı renk kullanılmaktadır. their welf and warp, and in Kadifekale they are Bu çalışmada Tevni dokumacılığı tanıtılacak, woven by orlon yarn. kültürel ve güncel sorunları üzerinde durulacak This paper introduces the Tevni fabrics and ve günümüzde daha çok turistik amaç için üreti- it focuses on current issues of cultural and len bu dokumaların kazandığı yeni işlevleri üze- touristic attractions. And new associations and rinde değerlendirme yapılacaktır. functions arising from commercial productions are evaluated. Keywords: Traditional, Weaving, Hand * Arş. Gör., D.E.Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk weaving, Loom, Rug. Sanatları Bölümü, Halı-Kilim Eski Kumaş Desenleri Anasanat Dalı, e-posta: [email protected]

74 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Tevni Weaving in Kadifekale, İzmir Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 1. İzmir Kadifekale’nin genel görünümü.

1. Giriş kumaları da, yöresel özelliklerini koruyarak üretimi İnsan gücü ile çalışan tezgâhlarda, el emeğine dayalı sürdürülmeye çalışılan el dokumalarına bir örnektir. yapılan dokumacılık, ülkemizde özellikle kırsal alanda geçim kaynağı ya da ikinci bir iş olarak yapılmak- 2. Tevni Dokumacılığı Kadifekale semtinde yaşayan kişilerin, sadece tadır1. Geleneksel anlamda üretimi yapılan dokuma- ların başında halı ve tülü gibi havlı dokumalarla ki- Mardin’e özgü olduğunu ifade ettikleri Tevni doku- lim, cicim, zili, sumak gibi düz dokumalar gelmek- macılığı ilk olarak 1999-2000 eğitim-öğretim yılın- tedir. da sayın Prof. İsmail Öztürk’ün “Yöresel Dokuma Günümüzde yapılan yöresel dokumacılıkta (yay- Araştırmaları” dersi kapsamında Geleneksel Türk gılarda, ev- mekân tekstillerinde) bir taraftan top- Sanatları Bölümü, Halı-Kilim Eski Kumaş Desenleri lumsal yapı ile dokumalarda kullanılan hammadde- Anasanat Dalı öğrencisi Deniz Eti tarafından araştı- nin değişimi, diğer taraftan da kullanım alanlarının rılmıştır. Araştırmaya göre bu dokumalar kale çev- farklılaşması nedeni ile gittikçe üretimin azaldığı bir resine eskiden ilk yerleştikleri yıllarda 20-25 aile ta- dönem yaşanmaktadır. Özellikle az gelişmiş veya ge- rafından yapılırken, 2000’li yılların başında bölgede lişmekte olan ülkelerde el dokumacılığının az da olsa dokumayı yapan 5-6 aile kaldığı saptanmıştır. Aslın- üretimi sürdürülmektedir. İzmir’in Kadifekale2 sem- da burada yaşayan ailelerde dokumayı bilen pek çok tinde, yaklaşık 40 yıl önce Mardin’den göç eden aile- kişi olsa da Temmuz 2010’da tarafımdan yapılan son ler tarafından yer tezgâhlarında dokunan Tevni3 do- araştırmada, bu dokumayı sürdüren yalnızca 3 aile kaldığı, bunlardan da toplam 6 kişinin dokuma yap- 1 İ. Öztürk-Esra Kavcı 2000:36). “Beledi ve Ehram Dokumalarının tığı tespit edilmiştir. Kalenin ana giriş kapısı içindeki Özellikleri ve Günümüzde Kazandığı Yeni İşlevler”, Motif, Yıl: 6, alanda 8 yer tezgâhı kuruludur. Bu tezgâhlarda kış Sayı: 36. boyunca üretim yapılmamaktadır (Foto 1). Tezgâhta 2 Kadifekale: İzmir körfezine hakim Pados’da (Kadife Dağı), şeh- rin güneyinde, Helenistik dönemde (M.Ö. 333) Büyük İskender çözgüsü çekilmiş, dokumaya başlanmış fakat bitiril- tarafından yaptırılmıştır. İzmir’in eski yerleşim yerlerinden birisidir. Geniş bilgi için bakınız İzmir İl Yıllığı (1993), s. 375 3 “Tevni” kelimesinin hangi dilden geldiği (kökeni) ve anlamı- hen verdiği bilgilere göre yer tezgâhı özellikle Yozgat yöresinde na ilişkin resmi bir kayıta rastlanmamıştır. Ancak H. Melek ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde “Tevni-Tavnı” olarak bilin- Hidayetoğlu’nun “Konya Yöresinde Yer Tezgahına Son Örnek mektedir. Geniş bilgi için bakınız: (Hidayetoğlu 2006)., Konya Yöreme” başlıklı bildirisinde yer tezgâhlarının birbirine benzer- Yöresinde Yer Tezgahına Son Örnek “Yöreme”, VII. Milletlerarası lik gösterdiği ve her yörede farklı isimle tanımlandıkları belirtil- Türk Halk Kültürü Kongresi, Gaziantep, 27 Haziran-01 Temmuz miştir. Bildiride Prof Dr. Bekir Deniz’in 15.06.2006 tarihinde şifa- 2006, Yayınlanmamış Bildiri Metni, s.1-8.

arış V I I / 2 0 1 2 75 Kadifekale’de (İzmir) Tevni Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 2. Kadifekale’nin ana giriş kapısı içindeki tezgahlar memiş dokumalar bulunmaktadır Bunlar hiçbir açık- lık kalmayacak şekilde muşambalarla sıkıca sarılıp, kış şartlarından korunarak bekletilmektedir. İlkbahar ile birlikte dokumanın tekrar canlandığı bölgede, yağışlar başlayıncaya kadar dokuma faaliyetleri sür- mektedir. Bazı dokumacılar kış aylarında, havanın ılık olduğu yağışsız günlerde de dokumalarını yap- maktadır (Foto 2-3). Tevni dokumacılığını yapan ve Mardin’in Kut- lubey Köyünden 1968 yılında göç eden Taş ailesi İzmir’e ilk geldiklerinde Mezarlıkbaşı Semtine yerleş- mişlerdir. Çeşitli işlerde çalışarak geçimlerini sağla- yan aile, yaklaşık 35 yıl önce Kadifekale semtine ta- şınmış ve dokumacılığa başlamıştır. Mediha Taş’ın anlatımına göre bölgeye geldikleri yıllarda dokumalara talep az olsa da, zamanla turistler için farklı kul- lanım amaçlı (çanta, masa örtüsü, minder yüzü gibi) dokumalar yapılmıştır. Taş ailesi dokumaya başla- dıkları yıllarda sadece kendi ihtiyaçları için dokuma yaparken, daha sonraları ipliğini getiren müşterileri isteği doğrultusunda dokumalar da yapıp satmışlar- dır. Kızı Leyla Taş ile dokumaları yapan Mediha Taş, son 5-6 yıldır artık tek başına dokuma yapmaktadır.

Mardin ve çevresindeki köylerde (Kutlubey, Akarsu Foto 3. Kış dönemi üzeri örtülmüş Tevni dokumacılığının yapıldığı tez- Köyleri v.b.) eskiden her evde geleneksel olarak yapı- gahlar

76 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Tevni Weaving in Kadifekale, İzmir Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 4. Tevni dokumasının yapıldığı tezgahın genel görünümü lan Tevni dokumacılığı, son yıllarda birkaç aile tara- “Dokumaya Giriş” adlı kitabında şöyle tanımlanmak- fından özelikle günlük kullanım ve çeyizlik amacı ile tadır. “Yer tezgahı levent (merdane) vazifesi gören iki üretilmektedir. Dokumalarda hammadde olarak yün adet sırık, üç çatal yatak ve dört adet zemine çakılan ve keçi kılı ile ipliklerini kendileri eğirip boyadıktan kazıktan oluşmaktadır. Sırıklar yere çakılan kazıkla- sonra dokuma yapılmaktadır. Bu dokumalar yer yay- ra açılan deliklere geçirilir veya sağlamca bağlanır. gısı, yiyecek çuvalı, şal, heybe, namazlık, divan örtüsü, Kazıklar ve sırıklar arasındaki mesafe yapılacak olan bebek beşiği için örtü amacıyla kullanılan, yörede aile dokumanın boyuna göre ayarlanır. Çözgü sırıklar kadınlarının günlük işlerinden artan zamanda sadece arasında ve yere paralel olarak çözülür. Daha son- kendi ihtiyaçları için yaptıkları dokumadır. ra dikilen üç çatal ayaktan iki tanesine gücü ağacı İzmir’in Kadifekale semtinde (Mardin ve çevre- bağlanıp gücüleme işlemi yapılır. Varangelen ağacı sindeki köylerden göçün sürdüğü bölgede) ise bir ta- takılır. Ağızlık ipliği geçirilip zincir ve kilim dokuması raftan satış amaçlı, diğer taraftan çeyizlik ve günlük yapılarak dokuma işlemine başlanır” 6 (Foto 4). kullanım için Tevni dokumacılığının üretimi devam Kadifekale semtinde yapılan bu dokumaya Türk- etmektedir. Daha çok heybe, yolluk, divan örtüsü, yer çe “Tevni, Tevn, Tevne”, Kürtçe ise bölgede yaşayan- yaygısı, perde ve şal olarak kullanılan bu dokumala- ların söylediğine göre “Cıl” denilmektedir. Dokuma- rın Mardin’deki eski dokuma örneklerinde ince yün larda hammadde olarak akrilik iplik kullanılmakta- iplikle dokunan kumaşların elbise olarak da kullanıl- dır. Çözgüsünde ve atkısında akrilik ipliğin kullanıl- dığı söylenmektedir 4. masının nedeni hem kolay bulunması, hem de ucuz İzmir Kadifekale semtinde tamamen ahşap olan olmasıdır. Günümüzde İzmir Kadifekale’de daha çok yer (kondu, üç ayak) tezgâhlarında dokuma yapıl- turistik amaca yönelik üretilen bu dokumalar iste- maktadır5. Yer tezgâhları sayın Prof. İsmail Öztürk’ün nilen uzunlukta hazırlanan çözgü boyunca, 50 cm. eninde dokunmaktadır (Foto 5-6). Dokumalarda çöz-

4 Sayın Hazna Gökalp’in Temmuz 2010’da verdiği bilgilere göre. 5 Deniz (1982:35). “Karadeniz Bölgesinde İlginç Bir Dokuma Çeşi- 6 Öztürk, Dokumaya Giriş (Halı, Düz Dokumalar ve Dokuma Kumaşların di: Dasdar”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi, C.1, (ayrı basım). Üretim Teknikleri), 2007, s. 45.

arış V I I / 2 0 1 2 77 Kadifekale’de (İzmir) Tevni Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 5. Dokuma örneği

Foto 6. Dokumadan detay görünüm

78 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Tevni Weaving in Kadifekale, İzmir Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 7. Dokumada kullanılan desen çubukları güde birden fazla renkte çözgü ipliği kullanılırken, re”, kirkit “hepo”, desen için kullanılan küçük çubuk- atkıda ise tek renk atkı ipliği tercih edilmektedir. Do- lar “darık”, çözgüler arasında ağızlık açmak ve atkı sı- kumanın üzerindeki desenler dokuma sırasında kul- kıştırmak için kullanılan yassı, enli tahta “bevş”, çöz- lanılan küçük çubukların yardımıyla, çözgü iplikleri- gü ipliklerinin hareketini değiştirmek için çözgü üze- ne elle bir hareket verilmesi sonucu oluşturulmak- rinde sağa sola gezdirilen, çözgülerin düzgünlüğünü tadır. Yani desen hareketi dokuma sırasında elle ve- sağlayan küçük yassı çubuk da “pişik” adlarıyla isim- rilmektedir. Desenin oluşturulduğu kısımlardan atkı lendirilmektedir. Dokumalarda kullanılan desenler ipliği geçirilirken, açılan ağızlığın dışında dokumacı, hiçbir yere bakılmadan ezbere dokunmaktadır. Do- desen için de desen çubukları yardımıyla bir ağızlık kumalarda kullanılan motiflere asker arması, şeker, daha açmaktadır. Her atkı sırasında desene göre açı- uçak, yıldız, ışık, kayık, memegülü ve İran çiçeği de- lan bu ağızlık ile çözgü ipliklerinin hareketi değişti- nilmektedir7 (Foto 8-15). rilerek istenilen desen oluşturulmaktadır. İlk bakış- Hazna Gökalp (Foto16) dokumaların genellikle ta bu dokumalar cicim dokumalar ile karıştırılabilir. 50 cm. eninde, 90 cm. ya da 130 cm. uzunluğunda Cicim, desen atkısı kullanılan bir dokuma tekniğidir. olup, daha çok bordo, yeşil, sarı, lacivert, siyah, az Bu teknikte desenler farklı renkte desen ipliği kul- oranda pembe, beyaz ve kırmızı renk ipliklerle do- lanılarak oluşturulur. Ancak Tevni dokumacılığında kunduğunu söylemektedir. Tezgâha çekilen çözgü desen için ayrıca bir iplik kullanılmamakta ve çözgü uzunluğu yaklaşık 10 metre olup, dokuma ilerledik- ipliklerinden desen oluşmaktadır. Bir başka değişle çe namazlık uzunluğuna gelindiğinde çözgü üzerin- çözgüden desenlendirme yapılmaktadır (Foto 7). de saçak uzunluğu kadar boşluk bırakılıp bir sonraki Değişik nedenlerle Mardin ve çevresindeki köy- dokumaya devam edilmektedir. Bir tezgâh üzerinde- lerden İzmir Kadifekale semtine göç eden aileler ki çözgü boyunca toplam dört adet namazlık uzun- hem tezgâh parçalarının ve hem de dokuma malze- luğunda dokuma yapıldıktan sonra tezgâhtan çıkan melerinin yerel adlarını kullanmaya devam etmek- bu dokumalar 2 parça şeklinde ortadan dikilmek- tedirler. Örneğin tezgâh “tevne”, yere çakılan kazık “sink”, üç ayak “holik”, çözgü çubuğu “tevni”, gücü ip- 7 Motiflerde sabit bir ölçü (en ve boy uzunluğu) kullanılmamak- tadır. Araştırmada ortalama motif boyutu 10 cm. x 15 cm. olarak liği “gurt”, gücü ağacı “befş”, çözgü ipliği dağ, atkı ip- belirlenmiştir. Dokumacı her dokumasında isteğine göre motif- liği “mahsur”, varangelen “paşgurt”, mekik “mansu- leri büyük ya da küçük dokumaktadır.

arış V I I / 2 0 1 2 79 Kadifekale’de (İzmir) Tevni Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 8. Asker arması motifi Foto 9. Şeker motifi

Foto 10. Uçak motifi Foto 11. İran çiçeği motifi

80 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Tevni Weaving in Kadifekale, İzmir Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 12. Yıldız motifi Foto 13. Işık motifi

Foto 14. Kayık motifi Foto 15. Memegülü motifi

arış V I I / 2 0 1 2 81 Kadifekale’de (İzmir) Tevni Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 16. Dokumacı Hazna Gökalp tedir. Bir tezgâhta yaklaşık 1,5 aylık süre içerisinde leye günde yaklaşık 10 otobüs turist geldiğini, son dört adet namazlık (100 cm. x 120 cm.) dokunmak- yıllarda bu sayının da çok azaldığını söyleyen Haz- tadır8. Bir namazlığın satış fiyatı 50-55 TL.arasında na Gökalp, daha çok rehbersiz gelen turistlere satış değişmektedir. Ayda 200 TL kazancın iplik maliye- yapmanın kolay olduğunu belirtmektedir. Soğuk ve tini düştüğümüzde ne denli az olduğu görülmekte- sıcak havada tozun içinde zor koşullarda çalışmak, dir. Hazna Gökalp, yorucu ve emek isteyen doku- satış için sergileri her gün kurup kaldırmak olduk- macılığı kendi kızlarının yapmasını istemediğini ça zor görünmektedir. Çok az sayıda İzmir’in birkaç belirtmektedir. Çünkü 15 yıldır İzmir’in Kadifekale semt pazarlarına ve Çeşme, Kuşadası gibi turizmin semtinde annesinden öğrendiği dokuma işini ya- canlı olduğu yerlere dokumalarını göndermelerine pan son birkaç dokuyucudan birisi olan Hazna Gö- rağmen yine de beklentilerinin çok altında bu doku- kalp, kazançlarının geçimleri için yetersiz olmasın- malardan kazanç elde etmektedirler. dan yakınmaktadır. Dokuma sırasında birbirleri ile Dokumacı Hazna Gökalp’ın 4 ay önce dokumayı yardımlaşarak çalışmalarına rağmen her geçen yıl öğrettiği 18 yaşındaki Türkan Tabar (Foto 19) ise ai- kazançlarında düşüş olması nedeniyle dokumaları lesinde annesinin dışında 4 ablasının da dokumayı dışında turistlere satmak için kale içinde kurdukları bildiğini ancak tezgâhlarının kurulmadığını söyle- satış yerinde hediyelik eşyalarda sergilenmektedir mektedir. Çünkü kazançlı bir iş olmamasından ötürü (Foto 17-18). Böylece kaleye gelen yerli ve yabancı çeşitli alanlarda çalışıp para kazanmanın geçimleri turistler hem dokumaların nasıl yapıldığını görüp, hem de alışveriş imkanı bulmaktadır. Eskiden ka- için daha önemli olduğunu vurgulamaktadır. Nişan- lı olan Tabar, dokumaya meraklı olduğu için evlenmeden önce dokumanın nasıl yapıldığını öğrenmek 8 Tevni dokumalarına benzer bir diğer yöresel dokuma örneği de Karadeniz Bölgesi’nde dokunan “Dasdar” dokumalarıdır. Geniş istemiş ve ilk dokumasını yapmaya başlamıştır. bilgi için bakınız: (Deniz 2008). “Karadeniz Bölgesinde Gelenekli Kadifekale’de Tevni dokumasını yapan en genç do- Bir Dokuma Çeşidi: Dasdar”, Uluslararası Giresun ve Karadeniz Sos- yal Bilimler Sempozyumu, 2008, Yayınlanmamış Bildiri Metni, s. kumacı olan Tabar, her şeye rağmen dokumacılığı 2-3. sürdürmek istemektedir.

82 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Tevni Weaving in Kadifekale, İzmir Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto 17. Hediyelik heybeler

3. Değerlendirme ve Sonuç lında böylesi önemli bir yerde üretimi yapılan Tev- Yapılan bu alan araştırmasında diğer yöresel doku- ni dokumacılığının tanıtımı ve satışı, İzmir Büyük- malarımızda olduğu gibi Tevni dokumacılığında da şehir Belediyesi’nin yapacağı bölgedeki düzenleme zamanla üretimin azaldığı, hammadde ve kullanım ile dikkati çekebilir. Korunaklı satış yerlerinde daha alanının değiştiği görülmektedir. Şüphesiz ki deği- fazla turistin ziyaret edebileceği, alışveriş yapabi- şen toplum yapısı ile birlikte yaşam koşulları bu tür leceği ve tezgâhların yaz-kış kullanılabileceği alan- el emeğine dayalı yapılan dokumalarımıza olan ilgi- da dokumacılık canlandırılabilir. Böylelikle pek çok yi azaltmaktadır. kişi için Tevni dokumacılığı geçim kaynağı olabilir. İzmir’in önemli tarihsel ve kültürel bir yeri Günümüzde akrilik iplik ile yapılan bu dokumalar olan Kadifekale, son yıllarda İzmir Büyükşehir dışında eskiden olduğu gibi yün iplikle de üretilir- Belediyesi’nin Kadifekale ve çevresinde yapmış ol- se bu dokumalara olan ilgi artabilir. Belki de bize duğu düzenleme ile dikkati çekmektedir. Büyükşe- düşen görev İzmir Büyükşehir Belediyesi ile turizm hir Belediyesi’nin girişimi ile bölgedeki yerleşim acentaları, özel kurumlar ve üniversitelerin işbirliği tamamen kaldırmaya ve bu bölgede oturan aileler içerisinde olmasıdır. Bu işbirliği sayesinde önemli için Limontepe semtinde yapılmış olan toplu ko- yöresel dokumalarımızdan olan Tevni dokumacılı- nut evlerine taşınmalarına çalışılmaktadır. Aynı za- ğı gelecek kuşaklara aktarılabilirken, yabancı turist- manda bölgede yapılan arkeolojik kazı çalışmaları- ler sayesinde yurtdışında, yerli turistler aracılığı ile nın neredeyse büyük bir kısmının tamamlandığı gö- de farklı şehirlerde tanıtılabilir ve devamlılığı sağ- rülmektedir. Bu çalışmalarla Kadifekale’nin kuzey lanabilir. yamacında şimdiki adı ile Namazgah Mahallesi’nde Kültürel değerlerimize sahip çıkmamız, ulusla- bulunan Agora bölgesi gün ışığına çıkmış, yıllar- rarası alanda ülke olarak ne denli zengin bir alt ya- dır İzmir’de konuşulan Agora’dan Kadifekale’ye bir pıya sahip olduğumuzu gösterecek ve aynı zaman- dönem tünelden gidilip gelindiği söylentisi ger- da da kültürlerarası etkileşimi de beraberinde geti- çek olmuş ve Agora ile Kadifekale’yi birbirine bağ- recektir. Teknolojinin hızla yaygınlaştığı çağımızda layan binlerce yıllık tünel ortaya çıkarılmıştır. As- elektronik haberleşmenin bizlere sağladığı kolaylık-

arış V I I / 2 0 1 2 83 Kadifekale’de (İzmir) Tevni Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto. 18 - Kadifekale içindeki hediyelik eşya satış yeri ları değerlendirerek oluşturulacak tanıtım ve pazar- rultusunda özgün yapısını bozmadan farklı boyut, lama kolaylığından yararlanılabilir. Tevni dokuma- kullanım şekli gibi değişimlerle de tevni dokumacı- cılığı gibi diğer pek çok yöresel dokuma ve el sanatı lığının canlandırılması sağlanabilir. Yapmamız ge- ürünlerimizde de benzer tanıtımlar bireysel olarak reken kültürel değerlerimizin farkına varmak ve on- ulaşamayacağımız dünyanın farklı yerlerine ulaş- lara sahip çıkmaktır. ma imkânı sağlayacaktır. Çeşitli yerlerde (sempozyum, kongre, sergi, bienall, belediye etkinliği, festi- Kaynaklar val, fuar v.b.) görsel sunum ve aktif tanıtımlar ile ki- Deniz, Bekir (1982), “Karadeniz Bölgesi’nde İlginç Bir Doku- şilerin ilgisini çekmek ve merak uyandırmak müm- ma Çeşidi Dasdar”, Arkeoloji-Sanat Tarihi, C. 1, (ayrı basım), s. 31.-35. kün olacaktır. Geleneksel olarak yapılan dokumacı- Deniz, Bekir (2008), “Karadeniz Bölgesi’nde Gelenekli Bir lıkta kullanılan hammadde, renk, boyut, desenler, Dokuma Çeşidi: Dasdar” Uluslararası Giresun ve Doğu kullanım şekli mutlaka bilinmeli ve bu özellikte üre- Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, Yayınlanmamış timleri yapılmalıdır. Fakat yeni fikir ve öneriler doğ- Bildiri Metni, s. 1-14.

84 arış V I I / 2 0 1 2 The Contemporary Situation of Tevni Weaving in Kadifekale, İzmir Esra KAVCI ÖZDEMİR

Foto.19 - Dokumacı Türkan Tabar

Hidayetoğlu, H. Melek (2006), “Konya Yöresinde Yer Kaynak Kişiler: Tezgahına Son Örnek Yöreme”, VII. Milletlerarası Türk Mediha Taş: 60 yaşında, Mardin Kutlubeyli. Tekel fabrikasın- Halk Kültürü Kongresi, Gaziantep, 27 Haziran-01 Tem- dan emeklidir. muz 2006, Yayınlanmamış Bildiri Metni, s.1-8. Hazna Gökalp: 43 yaşında Mardin Akarsulu. İlkokul mezunu. İzmir İl Yıllığı (1993), “Kadifekale”, s.375. 20 yıldır dokuma yapmaktadır. . Türkan Tabar: 18 yaşında. İlköğretim mezunu. 4 ay önce do- Öztürk İsmail (2007), Dokumaya Giriş, (Halı, Düz Dokumalar ve kuma yapmaya başlamıştır. Dokuma Kumaşların Üretim Teknikleri), Mor Fil Yayınları Öztürk İsmail, Esra Kavcı (2006), “Beledi ve Ehram Dokumalarının Özellikleri ve Günümüzde Kazandığı Yeni İşlevler”, Motif , Yıl: 6, S. 36, s. 36.-39.

arış V I I / 2 0 1 2 85 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Elvan ÖZKAVRUK ADANIRâ Berna İLERİ ââ Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara

ÖZET Anahtar kelimeler: Ankara Vakıf Eserleri Müze- Ankara Vakıf Eserleri Müzesi, Vakıflar Genel si, Uşak Halısı, Madalyonlu Uşak Halısı, Uşak Müdürlüğü tarafından 2007 yılında kurulmuş- Halıları teknik özellikleri tur. Önceki yıllarda Ankara’da Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait küçük bir halı ve kilim sergi sa- ABSTRACT lonu bulunan Genel Müdürlük, Türkiye’nin dört The Museum of Foundation Artworks was bir yanından topladığı vakıf eserlerini Ankara’da founded by the Ankara Foundations General bir müze kurarak sergileme kararı almıştır. Bu Directorate in 2007. Previously The General doğrultuda yapılan çalışmalar sonucu bugünkü Directorate had had a small exhibition hall müze binası, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafın- in which the valuable carpets and kilims had dan 7 Mayıs 2007 tarihinde Ankara Vakıf Eserleri been gathered. Later The General Directorate Müzesi adıyla hizmete açılmıştır. decided to collect other valuable Turkish Müze’de etütlük ve müzelik olmak üzere articles. For this purpose they needed a larger toplam 90 adet Uşak Halısı bulunmaktadır. Bu space and a museum building. The museum halılar, Ankara’dan Hoca İbadullah Camii, Ahi building, was restored by the Foundations Elvan Camii, Telli Hacı Halil Mescidi, İkişerefeli General Directorate, and opened to the public Camii, Sultan Alâeddin Camii, Hacı Arab Camii, in 2007. Yozgat’tan Çapanoğlu Camii, Elazığ’dan Har- There have been 90 Usak carpet pieces which put Sare Hatun Camii, Kastamonu’dan Nasrul- were classified as museum piece or etude piece. lah Camii ve Bursa’dan Yeşil Camii’den, ayrıca All these carpet pieces came from Ankara Hoca Samsun Vakıflar Bölge Müdürlüğü, Manisa ve İbadullah Mosque, Ahi Elvan Mosque, Telli Kastamonu illerinden Müze’ye kazandırılmıştır. Hacı Halil Mosque, İkişerefeli Mosque, Sultan Bu çalışmada etütlük grupta yer alan 15 adet Alâeddin Mosque, Hacı Arab Mosque, Yozgat Madalyonlu Uşak Halısı incelenecektir. Halıların Çapanoğlu Mosque, Elazığ Harput Sare Hatun hammaddesi, çözgü ve atkı ipliklerinin büküm Mosque, Kastamonu Nasrullah Mosque, Bursa yönü, kat adedi, düğüm türü ve düğüm sıklığı Yeşil Mosque, also from Endowments Region gibi teknik özellikleri verilirken bu bilgiler görsel Managements (Vakıflar Bölge Müdürlüğü) of malzeme eşliğinde sunulmuştur. Samsun and from the cities of Manisa and Kastamonu. This paper analyzes 15 Medallion Uşak carpet

* Prof., İzmir Ekonomi Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Ta- pieces which were classified as etude pieces. sarım Fakültesi, Moda Tasarımı Bölümü, Balçova- İzmir, The technical features of the carpets such as raw e-posta: [email protected] materials, twist direction of warp and weft yarns, ** Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakülte- their ply number, knot type and knot density are si Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Narlıdere - İzmir, e-posta: [email protected]

86 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

önce bulunduğu yer, müzeye geliş tarihine ait bilgiler determined. This information is given by the bulunmaktadır. Ancak çok az sayıda halıda, halının help of visual materials. düğüm sıklığı ve boyutu ile ilgili bilgi verildiği saptan- Keywords: Ankara Vakif Eserleri Museum, mıştır. Bu nedenle halıların boyutları ve düğüm sıklık- Usak carpets, Medallion Usak carpets, Technical ları tarafımızdan incelenmiş olup bu analiz sonucun- features of Uşak carpets da elde edilen bilgilere yer verilmiştir. Halıların hammaddesi (çözgü, atkı, ilme), boyutu düğüm sıklığı, düğüm türü, düğüm sıraları arasına 1. Giriş atılan atkı sayısı, kullanılan ipliklerin kat adedi ve Ankara Vakıf Eserleri Müzesi, Vakıflar Genel Müdür- büküm yönü ile ilgili bilgiler tarafımızdan yapılan lüğü tarafından 2007 yılında kurulmuştur. Önceki yıl- teknik analiz sonucunda elde edilmiştir. Halıların larda Ankara’da küçük bir halı ve kilim sergi salonu çözgü, atkı ve ilme ipliklerinde kullanılan boyar- bulunan Vakıflar Genel Müdürlüğü Türkiye’nin dört maddeleri analiz etmek amacıyla Müze’den alınan bir yanından topladığı vakıf eserlerini Ankara’da ku- izin doğrultusunda bazı halıların kopmuş, yırtılmış racağı bir müzede sergileme kararı almıştır. Bugünkü bölümlerinden küçük iplik numuneleri alınmıştır. müze binası, 1928–1941 yılları arasında Hukuk Mek- Alınan iplik numunelerinin boya analizi için Mar- tebi olarak, daha sonraki yıllarda Ankara Kız Sanat mara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Doğal Mektebi ve Ankara Yüksek Öğrenim Vakıf Kız Öğrenci Boya Araştırma Laboratuarı’na başvurulmuş, fakat Yurdu olarak kullanılmış, sonraları ise Ankara Müf- analiz için gerekli olan HPLC Kolonu, Nova-Pak C18 tülüğü tarafından aşevi olarak hizmet vermiştir. 2004 analytical column (3,9 x 150 mm, 4 µm, Part No WAT yılına kadar Ankara Müftülüğü tarafından kullanılan 086344, Waters) adlı malzeme fiyatının yüksek ol- bina, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından müze ola- ması sebebiyle temin edilememiştir. Ancak halılar rak kullanılmak üzere restorasyonu yapılarak 7 Mayıs ile ilgili diğer teknik bilgiler yerinde yapılan detay- 2007 tarihinde Ankara Vakıf Eserleri Müzesi adıyla lı ölçümler, karşılaştırmalar ve incelemelerle elde hizmete açılmıştır edilmiştir. Halıların çok yıpranmış olduğu göz önüne Müze’de etütlük ve müzelik olmak üzere top- alınarak düğüm sıklıkları birkaç farklı yerden yapılan lam 90 adet Uşak Halısı bulunmaktadır. Bu halılar, ölçümler sonucunda tespit edilmiştir. Bu ölçüm sı- Ankara’dan Hoca İbadullah Camii, Ahi Elvan Camii, rasında 1x1dm2’lik, bir başka deyişle 10x10cm2’ lik bir Telli Hacı Halil Mescidi, İkişerefeli Camii, Sultan alanda yer alan düğümler sayılmıştır. Araştırma sıra- Alâeddin Camii, Hacı Arab Camii, Yozgat’tan Çapa- sında fotoğrafı çekilen halılarının bordür motifleri- noğlu Camii, Elazığ’dan Harput Sare Hatun Camii, nin çizimleri, AutoCad çizim programında tarafımız- Kastamonu’dan Nasrullah Camii ve Bursa’dan Yeşil dan yapılmıştır. Halıların çok parçalı olması sebebi Camiii’den, ayrıca Samsun Vakıflar Bölge Müdürlü- ile zeminde yer alan motiflerin bir bütün halinde ğü, Manisa ve Kastamonu illerinden Müze’ye kazan- çizilmesi mümkün olmamıştır, ancak halıların genel dırılmıştır. kompozisyon şeması, müzelerde bulunan, basılı ki- Müzede toplam 22 adet Madalyonlu Uşak halısı taplarda yer alan ve Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde tespit edilmiştir. Bunların 15 adedi etütlük halılar yer alan diğer Uşak Halılarının kompozisyon şemala- grubunda yer almaktadır. Etütlük grupta yer alan rı da dikkate alınarak AutoCad programında tarafı- Madalyonlu Uşak halılarının 14 adedi müzeye Kas- mızdan çizilmiştir. 1 tamonu Nasrullah Camii ve Zaviyesi ’nden ve 1 ade- 2. Madalyonlu Uşak Halıları di Ankara Ahi Elvan Camii2’nden getirilmiştir (İleri Madalyonlu Uşak halılarının dokunmaya başlandığı 2010: 8,71). tarih olarak kesin ve net bir bilgi söylenememekte- Bu çalışmada etütlük grupta yer alan Madalyonlu dir. Basılı kitaplarda genel olarak kabul gören görüş Uşak halılarının envanter numaraları, müzeye gelme- Madalyonlu Uşak halılarının 16.yy başı ortaya çıktığı- den önce bulunduğu yer, müzeye geliş tarihi, müzede- dır (Aslanapa 1987: 107, Yetkin 1991: 90, Deniz 1999: ki yeri, boyutu, düğüm sıklığı, düğüm türü, hammad- 385, Deniz 2000: 34). desi (çözgü, atkı, ilme), varsa kenar, kilim örgüsü ve Bekir Deniz’e (2000:34, 7/2005:32) göre Madal- saçak durumu hakkında açıklamalara yer verilmiştir. yonlu Uşak halıları, saray nakkaşları tarafından çizi- Müzenin envanter kayıtlarında bu halılarla ilgili ola- len motiflere bakılarak 16. yy.ın başlarından itibaren rak halıların envanter numarası, müzeye gelmeden dokutulmaya başlanmıştır. Bekir Deniz Madalyonlu Uşak halılarında, Anadolu - Türk halı dokumaları 1 Nasrullah Camii ve Zaviyesi: Tanzim Tarihi: Hicri: 29.06.0915, tarihinde ilk kez göbek-madalyon kullanıldığını ve Miladi: 14.10.1509, Vakfın Tescil Tarihi: Hicri: 29.06.0915, Mila- halıların ortasında göl-göbek denilen büyük bir ma- di: 14.10.1509 (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Kayıtları) dalyonun yer aldığını da belirtmektedir. 2 Ahi Elvan Camii: Tanzim Tarihi: Hicri: 13.03.1305 Miladi: 29.11.1887, Vakfın Tescil Tarihi: Hicri: 13.03.1305, Miladi: Madalyonlu Uşak halılarında genel olarak zemin- 29.11.1887 de büyük bir madalyon ve köşelerde çeyrek veya ya-

arış V I I / 2 0 1 2 87 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Foto 1. Halının arka yüzünden detay, Fotoğraf: Berna İleri rım madalyonlar görülür. Halının büyüklüğüne göre madalyon sayısı 1 tam 2 yarım, 2 veya 3 tam olabilir (Pasztor 2007: 83). Madalyonlu Uşak halılarında değişen sıralar halinde yer almış iki şekilde madalyon vardır. Orta eksende yuvarlak madalyonlar, yan eksenlerde sivri dilimli madalyonlar sıralanmaktadır. Bu sıralama şekli Madalyonlu halıların gelişim süresince devam etmiş, ancak madalyon şekillerinde bazı değişmeler de olmuştur. Madalyonlar bazen ovalleşmiş, bazen uzamış ya da yuvarlak bir şekil almıştır. Günümüzde Foto 2. Halının arka yüzünde görülen çözgü teli kaçağı (kaçığı), müzelerde çok sayıda örnekleri bulunan Uşak halıla- Fotoğraf: Berna İleri rının 18.yy. ortalarına kadar devam eden bir gelişim nın arka yüzünde bulunan işçi arası hatası3, çözgü süreci olduğu söylenebilir. Bu halıların erken dönem teli kaçağı (kaçığı)4 gibi dokuma hataları ile halının örnekleri oldukça büyük boyutlu olup, 10 metreye kalitesi ve ipliklerde kullanılan renkler daha net bir kadar uzunluğu olanlarına da rastlanmaktadır (Asla- şekilde tespit edilebilmiştir (Foto 2). napa 1987: 107, Yetkin 1991: 88). 3 “İşçi Arası Hatası: Bir tezgâhta aynı anda birden fazla dokuyucu 3. Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Uşak çalıştığında, farklı iş hızları nedeniyle, kendi dokudukları alanda Halılarının İncelenmesi ayrı atkı kullanmaları sonucu, dokumanın özellikle arka yüzeyin- Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde 15 adet etütlük de belirgin olarak görülebilen diyagonal çizgilerdir. Dokumada yırtık olmasını önlemek için atkı dönüşleri birer sıra kaydırıla- Madalyonlu Uşak Halısı bulunmaktadır. Halıların tarak, önceden belirlenmiş boyutlar içinde paralel-çapraz hatlar mamı parça halinde olduğundan boyutlar, ende ve arasında gerçekleşir.” (Öztürk 2007: 76). 4 Farklı yayınlarda halılarda rastlanan bu hata için çözgü teli kaçağı veya boyda en uzun halı dokumasının bulunduğu bölüm çözgü teli kaçığı tanımlamasına rastlanmıştır. “Tel Kaçağı: Dokuma dikkate alınarak ölçülmeye çalışılmıştır. esnasında çözgü ipliğinin atkı dışında kalmasıdır.” (Öztürk 2007: 75) “Tel Kaçığı: El dokusu halının dokunması sırasında yeterli mu- Halıların hem ön hem de arka yüzlerinden fo- kavemete sahip olmayan bazı çözgü tellerinin koparak çıkması toğraf çekimi yapılmıştır (Foto 1). Bu şekilde halı- ile ortaya çıkan hatadır.”( Yazıcıoğlu 1992: 162)

88 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Foto 3. 37-1509 envanter numaralı halının arka yüzünde görülen eski teberrukat numarası, Fotoğraf: Berna İleri

Halılar parça halinde olduğu için analiz sırasın- 5-6). İpliklerin kat adedi lup ile yapılan yakın incele- da saçak boyu tespit edilmesi mümkün olmamıştır. me sonucunda tespit edilmiştir. Ayrıca incelenen halıların havları dökülmüş oldu- ğundan sağlıklı bir şekilde hav ölçüsü alınamamış- tır. Halıların kilim ve kenar örgülerinin genellikle sökülmüş pek çoğunda çözgü ve atkı ipliklerinde ko- pukluklar olduğu saptanmıştır. Bazı halıların üzerinde Müze’ye gelmeden önce bulundukları camiye ait teberrukat numarası da bu- lunmaktadır (Foto 3). Halıların kalitesi önceden hazırlanmış 10cm x 10cm’lik (1dm2) bir cetvel yardımıyla tespit edilmiş- tir (Foto 4). Düğüm sıklığı sayılırken halının iki veya Foto 4. Düğüm sıklığının incelenmesi için yapılan 10 cm x 10 üç farklı yerinden ölçüm yapılmasına özen gösteril- cm cetvel, Fotoğraf: Berna İleri miştir. Bunun nedeni olarak halılarda aşırı derecede çözgü kopuğu ve mukavemet kaybı olması, müzeden önce bulunduğu ortamın yarattığı bükülme ve kıvrıl- ma gibi nedenler sayılabilir. Halıların analizi yapılırken renk, motif, düğüm sıklığı ve kompozisyon özelliklerinin yanı sıra iplik özellikleri de incelenmiştir. İplikler çözgü, atkı ve ilme ipliği olarak ayrı ayrı analiz edilip, büküm yön- leri (S ve Z) ve kat adetleri tespit edilmiştir. Büküm yönünün tespit edilmesi sırasında önceden hazır- lanan kılavuz çizimden yararlanılarak karşılaştırma yapılmış ve halıda yer alan iplik ile çizim yan yana Foto 5. İncelenen halıların çözgülerinde saptanan ‘S’ büküm örneği, getirilerek ipliğin büküm yönü belirlenmiştir (Foto Fotoğraf: Berna İleri

arış V I I / 2 0 1 2 89 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Foto 6. İncelenen halıların atkılarında saptanan ‘Z’ büküm ör- neği, Fotoğraf: Berna İleri

Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde etütlük olarak ayrılmış Madalyonlu Uşak halıları çok parçalı durum- dadır. Bu halılardan bir kısmının aynı halının parçala- rı olduğu düşünülmektedir. Bazı parçaların aşırı derecede yıpranmış olması nedeniyle motiflerini tespit edebilmek neredeyse imkânsız görünmektedir. Müze- de incelenen etütlük Madalyonlu Uşak halılarının zemin kompozisyonunda yer alan madalyonların basılı kitaplarda görülen örneklerden farklı olarak altıgen formda olduğu tespit edilmiştir (Şekil 1-2). Şekil 2. Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde incelenen Etütlük olarak ayrılmış Madalyonlu Uşak Halılarının kompozisyon şeması, Çizen: Berna İleri, Kullanılan program: AutoCad

4. Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Uşak Halılarının Teknik Özellikleri

Halı 1 Env. No: 37-1536 (sicil no 49) Madalyonlu Uşak Halı Parçası Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 03.08.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:3 Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 138cm x 130 cm Düğüm sıklığı: 18-22 x 24-25 düğüm/dm2 (1dm2 =10x10cm2) Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), çok az yerde krem ve kahverengi renklerle büküm ve- rilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. Atkı: yün, açık kiremit kırmızı iplik kullanıl- mıştır. Düğüm sıraları arasına 2 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. Şekil 1. Basılı kitaplarda yer alan 16.yy. Madalyonlu Uşak halı- İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sının kompozisyon şeması, Çizen: Berna İleri, Kullanılan program: sarı, krem, konturlarda koyu kahverengi iplik kul- AutoCad

90 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

lanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit Düğüm türü: 19x26 düğüm/dm2 edilmiştir. (1dm2=10x10cm2) Kenar örgüsü: yok Düğüm türü: Gördes Düğümü Kilim örgüsü: yok Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), çok az Saçak boyu ve durumu: yok yerde krem ve kahverengi renklerle büküm ve- Özel not: 37–1536, 37–1531, 37-1509envan- rilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve ter numaralı halılar renk, motif, kompozisyon ve büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. teknik özellikleri bakımından benzer özellikler Atkı: yün, kahverengi ve çok az yerde açık ki- sergilemektedir. Aynı halının parçaları olduğu remit kırmızı iplik kullanılmıştır. Düğüm sıraları düşünülmektedir. arasına genellikle 2 sıra, aralarda 3 sıra atkı ipli- ği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, konturlarda siyah renk kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit edilmiştir. Kenar örgüsü: Yok Kilim örgüsü: Yok Saçak boyu ve durumu: Yok

Foto 7. (Halı 1) 37–1536 envanter numaralı Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 18.08.2008

Foto 8. (Halı 1) 37–1536 envanter numaralı Uşak Halısının arka yüzünden görünümü ve halıda tespit edilen işçi arası hatası, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 18.08.2008

Halı 2 Env. No: 37-1531 (Sicil no: 254) Madalyonlu Uşak Halı Parçası Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nasrullah Camii ve Zaviyesi -Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:8 Yüzyılı: - Foto 9. (Halı 2) 37-1531 envanter numaralı Madalyonlu Boyutu (en x boy): 94 cm x 99 cm Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 23.10.2008

arış V I I / 2 0 1 2 91 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Halı 3 Halı 4 Env. No: 37- 1509 (sicil no: 434) Env. No: 37-1500 (Sicil no: 200) Madalyonlu Uşak Halı Parçası Madalyonlu Uşak Halı Parçası Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:15 Halılar Deposu, Raf no:7 Yüzyılı: - Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 117cm x 287 cm Boyutu (en x boy): 88cm x 149cm Düğüm sıklığı: 18-20 x24-25 düğüm/dm2 Düğüm sıklığı: 20x24-26 düğüm/dm2 (1dm2 =10x10cm2) (1dm2=10x10cm2) Düğüm türü: Gördes Düğümü Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), çok az Çözgü: yün, krem (yün doğal renk) bazı yer- yerde krem ve kahverengi renklerle büküm ve- lerde krem ve kahverengi ile bükülmüş çözgüler rilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S tes- büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. pit edilmiştir. Atkı: yün, açık kahverengi iplik ve aralarda Atkı: yün, açık kiremit kırmızı ve kahverengi çok az koyu kahverengi iplik kullanılmıştır. Dü- iplik kullanılmıştır. Düğüm sıraları arasına ge- ğüm sıraları arasına genellikle 2 sıra, aralarda nellikle 2 sıra, aralarda çok az 3 sıra atkı ipliği çok az 3 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. edilmiştir. İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, taba rengi, konturlarda koyu kahverengi iplik sarı, krem, konturlarda koyu kahverengi iplik kul- kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit lanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit edilmiştir. edilmiştir. Kenar örgüsü: Yok Kenar Örgüsü: Yok Kilim örgüsü: Yok Kilim örgüsü: Yok Saçak boyu ve durumu: Yok Saçak boyu ve durumu: Yok

Foto 10. (Halı 3) 37-1509 envanter numaralı Madalyonlu Foto 11. (Halı 4) 37-1500 envanter numaralı Madalyonlu Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 24.10.2008 Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 27.08.2008

92 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Çizim 3. Foto 7. (Halı 1), Foto 9. (Halı 2), Foto 10. (Halı 3)’de yer alan halıların ana bordür motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 4. Foto 7. (Halı 1), Foto 9. (Halı 2), Foto 10. (Halı 3)’de yer alan halıların ince bordür motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 5. Foto 7. (Halı 1), Foto 9. (Halı 2), Foto 10. (Halı 3) ‘de yer alan halıların ince bordür motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 6. Foto 7. (Halı 1), Foto 9. (Halı 2), Foto 10. (Halı 3)’de yer alan halıların sedef motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 7. Foto 7. (Halı 1), Foto 9. (Halı 2), Foto 10. (Halı 3)’de yer alan halıların sedef motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Halı 5 Kenar örgüsü: yok Env. No: 37-1482 (Sicil no: 224) Kilim örgüsü: Yok Madalyonlu Uşak Halı Parçası Saçak boyu ve durumu: Yok Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nasrullah Camii ve Zaviyesi -Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:8 Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 77cm x 196 cm Düğüm sıklığı: 18-20 x 25-26 düğüm/dm2 (1dm2 =10x10cm2) Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), çok az yerde krem ve kahverengi renklerle büküm verilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. Atkı: yün, açık kiremit kırmızı iplik kullanıl- mıştır. Düğüm sıraları arasına genellikle 2 sıra, aralarda çok az 3 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, az krem, az turuncu, açık yeşil, konturlarda koyu kahverengi iplik kullanılmıştır; kat adedi ve Foto 12. (Halı 5) 37-1482 envanter numaralı Madalyonlu büküm yönü 2Z tespit edilmiştir. Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 27.08.2008

arış V I I / 2 0 1 2 93 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Halı 6 Halı 7 Env. No: 37-1483 (Sicil no: 182) Env. No: 37-1526 (Sicil no: 0173) Madalyonlu Uşak Halı Parçası Madalyonlu Uşak Halı Parçası Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:7 Halılar Deposu, Raf no:7 Yüzyılı: - Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 135cm x 90 cm Boyutu (en x boy): 87cm x 139 cm Düğüm sıklığı: 17-18 x 22-25 düğüm/dm2 Düğüm sıklığı: 19-20 x 24-26 düğüm/dm2 (1dm2 =10x10cm2) (1dm2 =10x10cm2) Düğüm türü: Gördes Düğümü Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi) renkli ip- Çözgü rengi: yün, krem (doğal yün rengi) iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S lik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. tespit edilmiştir. Atkı: yün, açık kiremit kırmızı ve kahveren- Atkı rengi: yün, açık kiremit kırmızı, aralarda gi iplik kullanılmıştır. Düğüm sıraları arasına çok az kahverengi iplik kullanılmıştır. 2 sıra atkı genellikle 2 sıra, bazı yerlerde 4 sıra atkı ipliği atılmıştır. Düğüm sıraları arasına 2 sıra atkı ipli- atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit ği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. edilmiştir. İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, az açık yeşil, konturlarda koyu kahverengi sarı, açık yeşil, konturlarda koyu kahverengi iplik iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tes- tespit edilmiştir. pit edilmiştir. Kenar örgüsü: yok Kenar örgüsü: yok Kilim örgüsü: yok Kilim örgüsü: Yok Saçak boyu ve durumu: yok Saçak boyu ve durumu: Yok

Foto 13. (Halı 6) 37-1483 envanter numaralı Madalyonlu Foto 14. (Halı 7) 37-1526 envanter numaralı Madalyonlu Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 27.08.2008 Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 22.10.2008

94 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Çizim 8: Foto 11. (Halı 4), Foto 12. (Halı 5), Foto 13. (Halı 6)’ da yer alan halıların ana bordür motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 9. Foto 11. (Halı 4), Foto 12. (Halı 5), Foto 13. (Halı 6)’da yer alan halıların ince bordür motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 10: Foto 11. (Halı 4), Foto 12. (Halı 5), Foto 13. (Halı 6)’da yer alan halıların ince bordür motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 11: Foto 11. (Halı 4), Foto 12. (Halı 5), Foto 13. (Halı 6)’da yer alan halıların sedef motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Çizim 12: Foto 11. (Halı 4), Foto 12. (Halı 5), Foto 13. (Halı 6)’da yer alan halıların sedef motifleri, Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

Halı 8 verengi iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm Env. No: 37-1493 (Sicil no: 230) yönü 2Z tespit edilmiştir. Madalyonlu Uşak Halı Parçası Kenar örgüsü: yok Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Kilim örgüsü: Yok Nasrullah Camii ve Zaviyesi -Kastamonu Saçak boyu ve durumu: Yok Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:8 Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 77cm x 83 cm Düğüm sıklığı: 19x24 düğüm/dm2 (1dm2=10x10cm2) Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), çok az yerde krem ve kahverengi renklerle büküm ve- rilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. Atkı: yün, açık kiremit kırmızı ve çok az yerde ise kahverengi iplik kullanılmıştır. Düğüm sırala- rı arasına 2 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir.

İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, Foto 15. (Halı 8) 37-1493 envanter numaralı Madalyonlu sarı, az krem, açık yeşil, konturlarda koyu kah- Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 22.10.2008

arış V I I / 2 0 1 2 95 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Halı 9 Halı 10 Env. No: 37-1502 (Sicil no: 0105) Env. No: 37–1487(sicil no: 449) Madalyonlu Uşak Halı Parçası Madalyonlu Uşak Halı Parçası Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:6 Halılar Deposu, Raf no:16 Yüzyılı: - Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 109cm x 194cm Boyutu (en x boy): 85 cm x 113 cm Düğüm sıklığı: 19x23-26 düğüm/dm2 2 (1dm2=10x10cm2) Düğüm sıklığı: 19-20 x 21-22 düğüm/dm 2 2 Düğüm türü: Gördes Düğümü (1dm =10x10cm ) Hammaddesi: yün Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), bazı yer- Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi) renkli ip- lerde krem ve kahverengi renklerle büküm ve- lik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S rilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve tespit edilmiştir. büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. Atkı: yün, açık kiremit kırmızı iplik kullanıl- Atkı: yün, açık kahverengi, bazı yerlerde koyu mıştır. Düğüm sıraları arasına 2-3 sıra atkı ipli- kahverengi atkılar görülür. Düğüm sıraları arası- ği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit na 2 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve büküm edilmiştir. yönü 1Z tespit edilmiştir. İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, krem, konturlarda siyah iplik kullanılmış- sarı, çok az yerlerde yeşil, konturlarda koyu kah- tır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit edilmiş- verengi iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm tir. yönü 2Z tespit edilmiştir. Kenar örgüsü: yok Kenar örgüsü: yok Kilim örgüsü: yok Kilim örgüsü: yok Saçak boyu ve durumu: Yok Saçak boyu ve durumu: yok

Foto 16. (Halı 9) 37-1502 envanter numaralı Madalyonlu Foto 17. (Halı 10) 37-1487 envanter numaralı Madalyonlu Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 21. 10. 2008 Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 28. 10. 2008

96 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Halı 11 Halı 12 Env. No: 37- 1486 (sicil no: 339) Env. No: 37-1527 (Sicil no: 0124) Madalyonlu Uşak Halı Parçası Madalyonlu Uşak Halı Parçası Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:14 Halılar Deposu, Raf no:6 Yüzyılı: - Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 34 cm x 182 cm Boyutu (en x boy): 73x103cm 2 Düğüm sıklığı: 19-20 x 25-26 düğüm/dm2 Düğüm sıklığı: 17-19x24-25 düğüm/dm (1dm2 =10x10cm2) (1dm2 =10x10 cm2) Düğüm türü: Gördes Düğümü Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), çok az Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi) renkli ip- yerde krem ve kahverengi renklerle büküm ve- lik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S rilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve tespit edilmiştir. büküm yönü Z2S tespit edilmiştir. Atkı: yün, açık kahverengi iplik kullanılmıştır. Atkı: yün, açık kahverengi iplik kullanılmıştır. Düğüm sıraları arasına genellikle 2 sıra, aralarda Düğüm sıraları arasına genellikle 2 sıra, aralarda çok az 3 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve çok az 3 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, az açık yeşil, konturlarda koyu kahverengi iplik kulla- sarı, çok az krem, çok az yeşil, konturlarda koyu nılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit edilmiş- kahverengi iplik kullanılmıştır; kat adedi ve bü- tir. küm yönü 2Z tespit edilmiştir. Kenar örgüsü: Yok Kenar örgüsü: yok, Kilim örgüsü: Yok Kilim örgüsü: yok Saçak boyu ve durumu: Yok Saçak boyu ve durumu: Yok

Foto 18. (Halı 11) 37-1486 envanter numaralı Madalyonlu Foto 19. (Halı 12) 37-1527 envanter numaralı Madalyonlu Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 24.10.2008 Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 22.10.2008

arış V I I / 2 0 1 2 97 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Halı 13 Halı 14 Env. No: 37- 1517 (Sicil No: 9) Env. No: 37-1503 (Sicil no: 269) Madalyonlu Uşak Halısı Madalyonlu Uşak Halı Parçası Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Nas- Nasrullah Camii ve Zaviyesi –Kastamonu rullah Camii ve Zaviyesi -Kastamonu Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzeye geliş tarihi: 08.03.1988 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:1 Halılar Deposu, Raf no:8 Yüzyılı: - Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 140 cm x 159 cm Boyutu (en x boy): 130cm x 90 cm Düğüm sıklığı: 20-21x23-26 düğüm/dm2 Düğüm sıklığı: 17-20 x 25-26 düğüm/dm2 (1dm2 =10x10 cm2) (1dm2 =10x10cm2) Düğüm türü: Gördes Düğümü Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi) renkli ip- Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi) iplik kul- lik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S lanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S tespit tespit edilmiştir. edilmiştir. Atkı: yün, açık kahverengi iplik kullanılmıştır. Atkı: yün, açık kiremit kırmızı iplik kullanıl- Düğüm sıraları arasına genellikle 2 sıra, aralarda mıştır. Düğüm sıraları arasına genellikle 2 sıra, çok az 3 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat adedi ve aralarda çok az 3-4 sıra atkı ipliği atılmıştır; kat büküm yönü 1Z tespit edilmiştir. adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, krem ve konturlarda kahverengi iplik kul- turuncu, sarı, az açık yeşil, konturlarda koyu kah- lanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit verengi renk kullanılmıştır; kat adedi ve büküm edilmiştir. yönü 2Z tespit edilmiştir. Kenar örgüsü: yok Kenar örgüsü: Yok Kilim örgüsü: yok Kilim örgüsü: Yok Saçak boyu ve durumu: Yok Saçak boyu ve durumu: Yok

Foto 20. (Halı 13) 37- 1517 envanter numaralı Madalyonlu Foto 21. (Halı 14) 37-1503 envanter numaralı Madalyonlu Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 15.08.2008 Uşak halısı, Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 23.10.2008

98 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

Halı 15 Env. No: 06-1271 (Sicil no: 0197) Madalyonlu Uşak Halısı Müzeye gelmeden önce bulunduğu yer: Ahi Elvan Camii -Ankara Müzeye geliş tarihi: 25.10.1989 Müzedeki yeri: Vakıf Eserleri Müzesi, Etütlük Halılar Deposu, Raf no:7 Yüzyılı: - Boyutu (en x boy): 94 x 132 cm Düğüm sıklığı: 17 x 23-25 düğüm/dm2 (1dm2=10x10cm2) Düğüm türü: Gördes Düğümü Çözgü: yün, krem (doğal yün rengi), çok az yerde krem ve kahverengi renklerle büküm ve- rilmiş 2 renkli iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü Z2S tespit edilmiştir Atkı: yün, açık kahverengi iplik kullanılmıştır. Düğüm sıraları arasına genellikle 2 sıra atkı ipli- ği atılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 1Z tespit edilmiştir İlme: yün, lacivert, mavi, açık mavi, kırmızı, sarı, çok az krem, konturlarda koyu kahverengi iplik kullanılmıştır; kat adedi ve büküm yönü 2Z tespit edilmiştir. Kenar örgüsü: yok Kilim örgüsü: Yok Saçak boyu ve durumu: Yok

Çizim 13-14. Foto 14. (Halı 7), Foto 15. (Halı 8), Foto 16. (Halı 9), Foto 17. (Halı 10), Foto 18. (halı 11), Foto 19. (halı 12), Foto 20. (Halı 13), Foto 21. (Halı 14), Foto 22. (Halı 15)’de yer alan halıların aynı halının parçaları olduğuna dair kesin ve net bir bilgi verileme- mektedir. Ancak halılarda görülen zemin motifleri incelendiğinde Çizim 13 ve 14’de yer alan madalyon motifleri ile benzerlik gös- termektedirler. Bu çizimler bu çalışmada yer almayıp, daha önce Foto 22. (Halı 15) 06-1271 envanter numaralı Uşak halısı, müzede incelenmiş olan benzer Madalyonlu Uşak halıları dikkate Fotoğraf: Berna İleri, Fotoğraf tarihi: 22.10.2008 alınarak yapılmıştır. Çizen: AutoCad programı kullanılarak Berna İleri tarafından çizilmiştir.

arış V I I / 2 0 1 2 99 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

5. Sonuç Black, David (1994), The Atlas of Rugs Carpets, London: Tiger İncelenen halıların hepsinde çözgü, atkı ve ilme ipli- Book International, ğinin yün olduğu tespit edilmiştir. Çözgü ipliklerinde Deniz, Bekir (1999), “Osmanlı Dönemi Halıları”, Osmanlı, Cilt:11, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.381-394 genellikle yünün doğal rengi olan krem renk tercih Deniz, Bekir (2000), Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygı- edilmiştir. Bazı halılarda ise krem ve kahverengi ip- ları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları liğin beraber bükülmesi sonucu oluşturulan iki katlı, Deniz, Bekir (7/2005), “Anadolu- Türk Halı Sanatı’nın Serü- iki renkte çözgü ipliğinin kullanıldığı görülmüştür. veni-1”, Sanat Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, Erzurum Halıların atkı ipliklerinde çoğunlukla kiremit kırmızı, Atatürk Üniversitesi, 10. yıl Özel Sayısı, s.24-38. Dirik, Kazım (1938), az sayıda örnekte ise açık ve koyu kahverengi renkle- Eski ve Yeni Türk Halıcılığı ve Cihan Halı Tipleri Panoraması, İstanbul: Alaaddin Kıral Basımevi. rin kullanıldığı tespit edilmiştir. Düğüm sıraları ara- Erdmann, Kurt; Der Türkische Teppich Des 15. Jahrhunderts (15. sına atılan atkı adedinin çoğu örnekte 2 sıra oldu- Asır Türk Halısı), Çeviren: Haldun Taner, İstanbul ğu, bazı örneklerde 2 ve 3 sıra atıldığı saptanmıştır. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1957, 134 İlme ipliklerinde kullanılan başlıca renkler kırmızı, S. lacivert, mavi, açık mavi, krem ve sarıdır. Bunların Güngör, İ. Hulusi (1984), Türk Halıları, İstanbul: Keskin Color Basımevi, Cilt:1. yanı sıra açık kırmızı, koyu yeşil, açık yeşil, kahveren- Harris, Jennifer (1993), 5000 Years of Textiles, London: Biritish gi, koyu sarı, nadir olarak turuncu renk kullanıldığı Museum da dikkati çekmektedir. Halılarda ipliklerin büküm İleri, Berna (2010), Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan yönleri çözgülerde Z2S, atkılarda 1Z ve ilmelerde Uşak Halılarının İncelenmesi, İzmir: D.E.Ü, Güzel Sanat- 2Z olarak saptanmıştır. Ayrıca incelenen halıların lar Enst., Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı arkasında işçi arası hatası olarak adlandırılan, arka- Yüksek Lisans Tezi. İnalcık, Halil (2008), Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırma- da diyagonal bir çizgi şeklinde görülen hataya sıkça lar–1, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. rastlanmıştır. Özel, Ali (1989), Halıcılık-El Halısı Dokumacılığı, Ankara: Başba- Halıların aşırı derecede yıprandığı, havlarının kanlık Basımevi, Devlet Bakanlığı Yayınları, No: 44 aşındığı, çözgü ve atkı ipliklerinin yer yer kopmuş ol- Öztürk, İsmail (2007), Dokumaya Giriş, Ankara: Mor Fil Yayın- duğu tespit edilmiştir. Günümüzde bu halılar Ankara ları. Pasztor, Emese (2007), Ottomon Turkish Carpets, Budapest: Vakıf Eserleri Müzesi’nde pamuklu kumaştan dikil- Museum of Aplplied Arts. miş özel torbalarda ve sağlıklı depolama koşulların- Pınner, Robert (1988), “Multiple and Substrate Design in da saklanmaktadır. Early Anatolian East Mediterranean Carpets”, Halı, November/December, Issue:42, Vol; 10, Number:6, Kaynaklar s.28-38. Anmaç, Elvan (1999), “XIX.Yüzyıl Sonu XX.Yüzyıl Başı Batı Suriano, Carlo Maria (2001), “Oak Leaves and Arabesques- Anadolu Ticari Halıcılığı”, Osmanlı, Ankara: Yeni Tür- Ushak Large Madallion Carpets With Pseudo- Kufic kiye Yayınları, Cilt: 3, s.522- 526. Borders”, Halı, May- June, Issue:116, s.109-115. Aslanapa, Oktay (10/1999), “17.yüzyılda Türk Halı Sanatı’nın Turkish Handwoven Carpets (1987), Ankara: T.C. Kültür Bakanlı- Gelişmesi”, Erdem Özel Sayısı 1, Cilt: 10, sayı: 28, s.23- ğı, DÖSİM, Katolog 1. 26. Turkish Handwoven Carpets (1988), Ankara: T.C. Kültür Bakanlı- Aslanapa, Oktay (1987), Türk Halı Sanatı’nın Bin Yılı, İstanbul: ğı, DÖSİM, Katolog 2. Eren Yayıncılık. Turkish Handwoven Carpets (1990), Ankara: T.C. Kültür Bakanlı- Atalay, Besim (1967), Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, [y.y.]: Tür- ğı, DÖSİM, Katolog 3. kiye İş Bankası Kültür Yayınları. Turkish Handwoven Carpets (1990), Ankara: T.C. Kültür Bakanlı- Balpınar, Belkıs ve Udo Hirsch (1988), Carpets of the Vakıflar ğı, DÖSİM, Katolog 4. Museum İstanbul, Almanya: Uta Hülsey Yayınevi. Turkish Handwoven Carpets (1995), Ankara: T.C. Kültür Bakanlı- Batari, Ferenc (1994), Ottomon Turkish Carpets, Budapest- ğı, DÖSİM, Katolog 5. Keszthely: The Collections of the Museum of Aplied Yazıcıoğlu, Yahşi (1992), El Dokusu Halıcılık, Ankara: Menek- Arts Budapest 1. şe Yayınevi. Berınstaın, Valerie, vd. (1996), Great Carpets of the World, New Yetkin, Şerare (1991), Türk Halı Sanatı, Ankara: Türkiye İş York: The Vendone Press. Bankası Kültür Yayınları.

100 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ

arış V I I / 2 0 1 2 101 Manavgat İlçesi ve Köylerindeki Düz Dokumalar

The Flat Weavings of

Fatma ÖZTÜRK PİŞKİNâ Manavgat Town and Its Villages

ÖZET Çalışma hazırlanırken Manavgat ve köyle- İnsanlar, ihtiyaçlarını karşılamak için tabiatta bu- rinde ulaşılan örnekler fotoğraflanıp konu ile lunan malzemeleri kullanarak çok değişik ürün- ilgili kaynaklar taranmıştır. Kullanılan dokuma ler ortaya çıkarmıştır. İhtiyacını karşıladığı, farklı tezgâhları incelenmiştir. Malzeme, form, renk, fonksiyonları olan ürünleri çok farklı işlemlerle bezeme konuları ve yöresel ürünleri kaynak ki- estetik ve göze hoş gelecek şekilde bezemişlerdir. şilerden alınan bilgilerle literatüre eklenmesi Bunların en önemlileri de düz dokumalardır. Düz amaçlanmıştır. dokumalar yüzyıllardan beri insanoğlunun yaşa- Anahtar Kelimeler: Manavgat, düz dokuma, ıs- mında geniş bir kullanım alanı bulmuştur. tar, Yörük, göç. Yörede yaşayan Yörükler tarafından da Ma- navgat ve köylerinde düz dokumaların oldukça ABSTRACT yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir. Yörede In order to respond their needs, people have bulunan dokumalarda tabii malzemeler (yün, invented many kinds of products by using the kıl, pamuk… vb) oldukça fazla kullanılmıştır. materials which exist in nature. They designed Farklı alanlarda kullanılan düz dokumalar fark- the products with different functions which lı tekniklerle dokunmuştur. Oldukça estetik bir become beautiful through different processes. şekilde hazırlanan bu dokumalar Yörüklerin Flat weavings are the most important of these göçlerini taşımada, eşya olarak evlerinde, genç products. Flat weavings have a large usage areas kızların çeyizlerinde yıllarca kullanım alanı bul- in humans’ life for centuries. muştur. Manavgat ve köylerinde Yörük kültürünün It is known by the native people who are etkisiyle hayvancılıkla uğraşın sonucu yün ve called as “Yörük” (Nomad) that plain weavings kıl çok kolaylıkla temin edilmiştir. Dokumala- are used in common areas in Manavgat and rın, evlerde hammaddeden taranan, eğirilen ve villages. Natural sources such as wool, hair boyanan iplerle yapıldığı tespit edilmiştir. Düz and cotton have been used in wide range in dokumalarda bu malzemelerin oldukça geniş bir the regional weavings. Each different weaving kullanım alanı bulduğu bu çalışma ile belgelen- has been produced through different technics. meye çalışılmıştır. Bu dokumaların yapım tek- These weavings which are beautifully weaved nikleri ve bezeme konuları tespit edilmeye çalı- have been used for carrying during seasonal şılmıştır. Bezeme konuları Manavgat merkez ile migrations and as goods at home and as dowry bazı köylerinde benzerlik, bazılarında farklılıklar of young girls. göstermektedir. In Manavgat and its villages hair and wool are easly gathered as a result of animal ranching. The weavings are produced at homes by the ropes which are produced by the raw materials, * Akdeniz Üniversitesi, Serik Meslek Yüksek Okulu, Öğretim Görevlisi, e-posta: [email protected]

102 arış V I I / 2 0 1 2 The Flat Weavings of Manavgat Town and Its Villages Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

“Anadolu Selçuklu Döneminde: spinned and painted at homes. These materials Manavgat çevresinde hızla gelişen Oğuz boyları- which are used in plane weavings in a wide range nın yerleşme hareketi Selçuklu Türklerinin fetihler- are documented in this study. The production de genişleyerek ve orantılı büyüyerek yayıldı. 1071 technics and design subjects are studied. Design Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’ya Türk akınları subjects are different in Manavgat town centre başladı. Yöremize pek çok Türkmen (Yörük) beyleri and in different villages. aşiretler geldi. Senir, Salur, Saraçlılar, Karavcalılar; During this study, the samples in Manavgat Sülekler, Çolaklılar, İdrisliler, Fettahlılar, Honam- and its villages are photographed and all the lılar, Bozahmetliler, Perakentliler, Kahyalılar, Çoş- bibliography about the subject is scanned. The lular, Solaklılar vs. başlıcalarıdır. Bunların bölgeye weaving looms and molds have been studied. devlet tarafından sistemli bir şekilde yerleştirilme- Our aim is to contribute to literature in terms of leri Selçuklu Devleti zamanında başladı. Beylikler materials, forms, colours, design subjects. döneminde, Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde de- Keywords: Manavgat, plain weaving, mold, vam etti. nomad, migration Günümüzde ilçede yaşayan halk için “Manav” ve “Yörük” sözcükleri kullanılır. Yöre halkı bu kelimelerin gerçek anlamını yanlış, eksik ve gerçek olmayan 1. Giriş cümlelerle ifade etmektedir. Çok kısa söylemek gere- Bir toplumun sosyal, kültürel, ekonomik yapısı, kirse Manav, Anadolu Selçukluları ve Beylikler döne- gelenekleri, görenekleri, nasıl bir coğrafyada yaşa- minde; Yörük ise Osmanlı ve Cumhuriyet dönemin- dıklarını en iyi el sanatları ürünleri yansıtmaktadır. de göçebecilikten yerleşik hayata geçenlere denir2.” İnsanın ince zevkini yansıttığı sanat eserlerinden an- Yaşamını göçebe olarak geçiren bu insanlar hay- laşılacağı gibi Anadolu geçmişte birçok uygarlığa ev vancılıkla uğraşmışlardır. Yaşam biçimi gereği ve sahipliği yapmış, birçok kültürün izlerini günümüze hammadde imkânının fazla olması nedeni ile doku- taşımıştır. Bu birikim içerisinde el sanatları ürünleri macılık yaygın olarak yapılmıştır. Manavgat merkez büyük bir zenginlik oluşturmuş, Türk kültürü içerisin- ve köylerinde teknik, desen ve renk bakımından ol- de göz ardı edilemeyecek bir öneme sahip olmuştur. dukça zengin bir örnek teşkil eden düz dokumalar Geleneksel el sanatları denilince ilk akla gelen Yörükler için önemli bir yere sahip olmuştur. Yaşam dokumalardır. Türk kadını yaptığı dokumalara kendi- biçimi gereği sürekli göç yapan bu insanlar eşyaları- ne özgü ince zevkini ve duygularını katmıştır. Bes- nı da yanında taşıma gereği duymuşlardır. Taşıma- lediği koyunundan kırktığı yünü eğirip dokuma ipini sı kolay olan bu dokumaları hem eşya olarak hem de yapmıştır. Tabii yünü çevresinden topladığı doğal eşyalarını taşımada kullanmışlardır. Çadırının doku- boyalarla, alışkanlık ve becerisi ile birleştirerek renk- ması, yerin sergisi; eşyalarını taşıyıp sakladığı çuval- lendirmiştir. Değişik tekniklerle ve çeşitli motiflerle lar, çadırı bölmelere ayırıp yastığı olmuştur. dokumasını oluşturmuştur. Motiflere de anlam katıp söyleyemediği sevgisini, isteğini ve gücünü dile ge- 2. Manavgat ve Köylerinde Uygulanan Dokuma tirmiştir. Bazen de kendisini ve ailesini bir motifin Teknikleri koruduğunu veya evine bereket getirdiğini düşün- Düz dokuma yaygılar; kilim, cicim, zili, sumak teknik- müştür. Hayatın ince iplere yansımasıyla oluşturu- leri olarak sınıflandırılmaktadır3. Yörede ilikli kilim, lan dokumalar insanoğlunun; giysisi, ev eşyası ve iliksiz kilim, cicim ve zili tekniğinde dokunmuş ör- hatta evi ( çadırı) olmuştur. nekler görülmektedir. Araştırma alanı olarak seçilen Manavgat; tarihi İlikli Kilim: Kilim tekniği dokunurken çözgü iplik- çok eskilere dayanan birçok tarihi eserin bulunduğu lerinin arasından geçen atkı iplikleri belirli motif ara- Antalya iline bağlı modern bir turizm ilçesidir. larında gidip dönerken en son çift çözgüye dolanarak “Manavgat hicri 1329, miladi 1913 yılında ilçe ol- geri döndüklerinden iki ayrı renkteki atkı ipliklerinin muştur. Manavgat’ın kuruluş tarihinde kesin bir ka- karşılaştığı dikey çizgilerden birer ilik meydana gelir. yıta rastlanmamakla beraber köklü yerleşme merke- Bu tür kilimlere ‘’ilikli kilim’’ denir4. İlikli kilimler ıs- zi oluşu 150- 200 (200- 250) yıl öncesine rastlamak- tarda dokunmaktadır (Foto 1). Yörede çok sık uygu- tadır. M. S. 400- 500 yılları arasında bir konaklama lanan bir tekniktir. Kilimlerde, yolluklarda, namazlık- ve göçme şeklinde geçici yerleşmelere sahne olduğu larda, paspaslarda oldukça fazla görülmektedir. Bu söylenmektedir. Milattan öncesinden, yakın zamana kadar şimdiki ilçe civarında kayıklar ve gemilerin çay 2 üzerinde bulunduğu, iki yaka arasında yük ve insan Hasan Kırtı (1997), Kuvay-ı Milliye’de Manavgat ve Antalya’nın İtal- yanlar Tarafından İşgali, Manavgat, s. 17. 1 nakli yapıldığı belgelerde rastlanmaktadır .” 3 H. Örcün Barışta (1988), Türk El Sanatları, Ankara, Kültür ve Tu- rizm Bakanlığı Yayınları, s. 106. 4 Taciser Onuk, Feriha Akpınarlı (1998), Şanlıurfa Karakeçili Kilimleri, 1 Orhan Tunçdemir (1973), Manavgat Tarihi ve Turizm, Manavgat, s. 4. Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, s. 18.

arış V I I / 2 0 1 2 103 Manavgat İlçesi ve Köylerindeki Düz Dokumalar Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Foto 1. İlikli kilim dokunan ıstar (Arzu Akar Tepeköy Heseler Mah. 1950 Manavgat), F. Öztürk, Manavgat (merkez) Antalya, 28.01.2005 teknik uygulanırken iliklerin oldukça kısa tutulması- na dikkat edilmiştir. Motifler çoğunlukla köşeli basa- maklar oluşturarak, enine, çapraz ve kesik çizgilerden oluşmaktadır. İliksiz Kilim: İliksiz kilimler Manavgat’ta kumaş dokumada faydalanılan, ‘’çulha, çulfa’’ adı verilen iki pedallı tezgâhlarda dokunmuştur. Bu dokumalara battaniye (ihram) adı verilmektedir. Bu dokumalarda ilik yoktur. Desenli olanına pek rastlanmaz, fark- lı renkler kullanılarak çıbıklar oluşturulur. Battaniye (ihram), çul (kara çul), sofra (sofra örtüsü), iteği, namazla (namazlık), yolluk, heybe iliksiz kilim tekniğin- de dokunan örneklerdir (Foto 2). Cicim: Yüzü ve tersi ayrı görüntü veren, atkı ve çözgü ipliği dışında yüzeyde süsleme yapmak ama- cıyla ya bir ya da birden fazla sayıda desen ipliği kullanarak dikey tezgâhlarda yapılan dokumalardır. Yü- zeyde motiflerin işleme gibi kabarık görünüş arz et- tiği tersten dokunan cicimlerde, atkı üzerinden belli sayıyla atlamalarla geçirilerek yüzeye yerleştirilen iplik gruplarıyla süslemeler yapılmaktadır5 . Cicim tekniğinde motifler yüzde kabarık bir görü- nüş arz eder ve örnek tersten dokunur. Dokuma bit- tikten sonra arkada kalan kısım yüzü oluşturur6. Teknik olarak dokuması zor olmasına rağmen geçmişte yörede çok yaygın olarak dokunmuştur. Düz bezayağı veya atkı yüzlü dokuma zeminler üzeri- ne ince çizgiler halinde sarma işleme tekniğini andı-

Foto 2. İliksiz kilim, 173 x 317 cm., çözgü kıl atkı yün, Ayşe 5 H. Örcün Barışta, age., s., 119. Alabacak’a ait 55 yıllık dokuma, Sülek Köyü Manavgat Antalya, F. Öz- 6 H. Örcün Barışta, age., s., 106. türk, 24.04.2005.

104 arış V I I / 2 0 1 2 The Flat Weavings of Manavgat Town and Its Villages Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Foto 4. Zili 86 x 106 cm., çözgü kıl atkı yün, Fatma Durşan’a ait 135 yıllık alaçuval. Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, 03.02.2005.

rastlanmaktadır. Kilimler genellikle; ilikli kilim, ilksiz kilim, cicim (aralarında cicim sular şeklinde) tekniklerinde görülmektedir (Foto: 5). Özellikle ilikli kilim tekniğinde dokunmuş örneklere çok rastlanmaktadır. Bu kilimlerde göbek oluşturulup bir veya birden çok tekrarlandığı görülür. Motiflerin serpme veya belirli bir düzende yerleştirildiği, birbirine bağlantı yapan motiflerin yüzeyi kapladığı örneklere rastlanmakta-

Foto 3. Cicim, 80 x 115 cm., çözgü kıl atkı yün, Raziye Akar’a ait 75 yıllık namazlık (namazla). Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, 09.02.2005. ran bir görünüşe sahiptir. Alaçuvallarda, kireniz çu- vallarda, namazlıklarda, heybelerde sıkça rastlanan bir tekniktir (Foto 3). Zili: Zili aynı cicim gibi dokunur. Cicimden farkı, yüzeyin hiç boş yer bırakılmadan motiflerle doldu- rulmasıdır. Zilinin yüzeyden görünüşü arkaya doğru ilmekle tutturulmuş yün sıraları şeklindedir7. Desen ipliğinin çözgü ipliklerini üç üstten, bir alttan motiflerin içini ve dışını tamamen doldurduğu tekniktir. Bü- tün desen iplikleri desen alanı içinde boylu boyunca üç üstten bir alttan ilerler. Daha sonra atkı atılır. Bu desen ipliği üst sıraya dikey olarak çıkar ve ortaya atı- lan iplik üste çıkan desen ipliğinin çözülmesini önler. Dokuması zor bir tekniktir. Yörede alaçuvallarda ve heybelerde sıkça görülmektedir (Foto 4).

3. Manavgat ve Köylerindeki Dokumaların Kullanım Alanları Kilim (Çul): Yörede kilim olarak adlandırıldığı gibi genellikle ‘’çul’’ adı da verilen yer sergilerine sıkça Foto 5. Kilim (çul), 172 x 350 cm., çözgü kıl atkı yün, Nuray Asilkan’a ait 25 yıllık dokuma. Hocalı Köyü Manavgat Antalya, F. Öztürk, 7 H. Örcün Barışta, age., s., 106. 10.01.2004.

arış V I I / 2 0 1 2 105 Manavgat İlçesi ve Köylerindeki Düz Dokumalar Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Foto 6. Kıllı kırık. Hocalı Köyü Manavgat Antalya, F. Öztürk, 10.01.2004.

Foto 8. Kireniz çuval, 65 x 120 cm., çözgü kıl atkı yün, Emine Öz’e ait 110 yıllık dokuma. Tepe Köy Manavgat Antalya, F. Öztürk, 20.05.2003.

Kara Çul: Yer yaygısı olarak kullanılan bir doku- madır. Çözgüsü ve atkısı keçi kılı olan dokumanın bezemesi yoktur. Seyrek bir dokuya sahiptir. Bezaya- ğı tekniğinde dokunan kara çul evlerde, eskiden ça- dırda, çardakta yer sergisi olarak kullanılmıştır. Eskiden kurulan Yörük çadırlarında da bu dokuma kullanılmıştır. Toplam yedi adet ( 150 cm. ile 160 cm. genişliğinde, 220 cm. ile 230 cm. uzunluğunda) dokumanın uzun kenarları birleştirilerek çadırın yü-

Foto 7. Alaçuval, 75 x 105 cm., çözgü yün atkı kıl, Mehmet Doru’ya zeyi oluşturulmaktadır. ait 105-110 yıllık dokuma. Hocalı Köyü Manavgat Antalya, F. Öztürk, Ala Çuval: Eskiden evlenmeden önce dokuduğu 05.02.2004. çuvallar ve dokumalar genç kızın hünerini göster- mekteydi. Genç kızların çeyizlerinde alaçuvallar baş- dır. İlikli kilimlerde; akrep, bukağı (turunç alası), yıl- köşede bulunup, gelin çuvalı adı verilmekteydi. Ev- dız (ıldız), elibelinde (eliböğründe), çengel (çapraz), lenirken çeyizini içine koyup götürdüğü alaçuvallar su yolu (akıtma, sığır sidiği, dikme, deve hörgücü), bundan sonraki yaşantısında büyük yer tutmaktaydı. tarak, andız alası, kıyma ala, parmak (barmak), el, ta- Dolap gibi giysilerini yerleştirip korumada, yiyecek, rak (darak), motiflerinin uygulandığı görülmektedir. kap kacak saklamada ve göç esnasında büyük bir Desensiz atkı yüzlü dokumaların arasına cicim tek- öneme sahip olmuştur (Foto 7). niği uygulanan kilimlerde ise; çıbık çıbık dokunan ki- Yörükler yılın iki, üç ayını göç halinde geçirirler. limlerin aralarına; çengel (çapraz), pıtrak (putırak, bı- 6 ay kışlıkta (bir kısım evlerde, bir kısım çadırlarda) tırak, butırak), su yolu, bereket çengeli, bereket, göz üç ay yaylada ve 15-20 günde güzlekiya dedikleri yay- motifleri sıkça görülmektedir. İlikli kilimlerde çözgü lada havalar soğuduktan sonra kışlaktaki sıcakların olarak keçi kılı, atkı olarak koyun yünü sıkça kullanıl- biraz daha azalmasını bekledikleri ve yayladan daha mıştır. Bazı kilimlerde ‘’kıllı kırık’’ adı verilen keçi kılı düşük yükseklikte yurt tutarlar. Bu sürede giyecek, yi- ve pamuk bükülerek oluşturulan ipler çözgü olarak yecek, kap- kacak vb. her çeşit eşyalarını yanlarında tercih edilmiştir (Foto 6). Yakın zamanlarda dokunan bulundurmak zorundadırlar. Bu eşyalar oradan oraya kilimlerin çözgüleri ise genellikle pamuk ipliğidir. taşınacağı gibi, korunacaktır da. Bu nedenle çeşitli

106 arış V I I / 2 0 1 2 The Flat Weavings of Manavgat Town and Its Villages Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Yörük dokumaları arasında ‘’çuvallar’’ önemli bir yer alır8. Bezemeleri genellikle enine bordürler ve sularla yapılmıştır. Bordürlerde ve sularda genellikle elibelinde (eliböğründe), koçboynuzu, bukağı (turunç ala- sı), göz (dört göz, tana gözü), pıtrak (pıtırak, bıtırak, putırak,butırak),bereket çengeli, çengel (çapraz), su yolu (sığır sidiği, akıtma), sıçan dişi, nacak ağzı motifleri kullanılmıştır. Çuvallar içlerine konulan eşyanın cinsine göre isimler alırlar. Renk ve yanışları da (motifleri, alaları) ona göre seçilir9. Alaçuvallar üzerinde desenin çok olması nedeni ile bu ismi almıştır. Desenlerde kırmı- zı rengin çok kullanılması halinde bu çuvallara ‘’kızıl alalı çuval’’ denilmektedir. Alaçuvalların dokumaları genellikle cicim ve zili, arkası atkı yüzlü kilim tekniğinde dokunmuştur. Çu- val kısmının dokunduktan sonra ağzını kapatmak için kilit kısmı dokunmaktadır. Ağız kısmının ön ta- rafında oluşturulan deliklerin (iliklerin) içinden arka- dan gelen biritler geçirilmektedir. Biritler de birbi- rinin içinden sırayla geçirilerek kilitleme işlemi ta- mamlanmaktadır. Alaçuval ve kireniz çuvalların taşınmasında ko- laylık sağlamak amacı ile kenarlarına yörede ‘’sultan, dişli kolan’’ ve ‘’gön kolan’’ adı verilen kolan doku- maları yapılıp dikilmektedir. Kireniz Çuval: Yörede kireniz çuval olarak adlan- dırılan bu dokumalar; tohum, buğday, şeker, merci- mek, bulgur, vb. saklamada kullanılmaktadır. Hubu- bat çuvalı olarak bilinmektedir (Foto 8). Bezemesi alaçuvala göre daha sadedir. Yatay bordür, çıbık ve sularla desen verilmiştir. Bordür ve sular bir veya birden çok desenin tekrar edilmesiyle oluşturulmuştur. Sular; sığır sidiği, suyolu, bereket, Foto 9. Namazlık (namazla), ilikli kilim, 71 x 135 cm., çözgü kıl atkı yün, bereket çaprazı, çengel, göz, muska (nuska) motifle- Ümmühani Kılıç’a ait 60 yıllık dokuma. Ayrancılar Köyü Manavgat Antalya, ri ile oluşturulmuştur. Bu suların kenarları; sıçandişi, F. Öztürk, 20.09.2003. keme dişi, nacak ağzı ile sınırlandırılmıştır. Dokuma tekniği olarak bezayağı ve desen kısım- mıştır. Siyah ve gri renkler tercih edilmiştir. Sentetik ları cicim tekniği uygulanmıştır. çuvalların çıkması ile önemini kaybetmiştir. Un Çuvalı: Çözgü ve atkısı tamamen koyun yü- Harar: Saman taşıyıp saklamakta kullanılmakta- nünden hazırlanmıştır. Diğer çuvalların iplerinden dır. Bezayağı tekniğinde, keçi kılından yapılan iplerle daha ince ipler hazırlanıp daha sık dokulu çuvallar dokunmaktadır. Eskiden yaygın olarak dokunup kul- dokunmuştur. Bu çuvallar özellikle taşınma sırasın- lanılan hararlar günümüzde yerini sentetik hararla- da kullanılacağından sağlam dokunup kenarlarına ra bırakmıştır. kolanlarla sap yapılmıştır. Ön yüzüne pıtrak, çengel, Namazlık (Namazla): Namazlıklar yörede genç bereket çaprazı, bereket, göz motifleri uygulanmıştır. kızların çeyizlerinde en önemli yeri tutan dokumalar- Kıl Çuval: Hayvan yemlerinin saklama ve taşın- dan biridir. İbadet esnasında kullanılacağından do- masında kullanılan çuvallardır. Atkı ve çözgüsünde kunmasına büyük özen gösterilmiştir. Yörük yaşan- keçi kılından yapılan ipler kullanılmıştır. Atkı yüzlü tısındaki dokumalar birden çok yerde kullanılırken kilim tekniğinde dokunmuştur. Bu çuvalların beze- namazlalar sadece ibadet yaparken kullanılmakta- mesi yoktur. Genellikle tek ya da iki renk kullanıl- dır. İlikli kilim, zili ve cicim tekniklerinde dokunmuş örnekleri görülmektedir. Bunlarda göbek oluşturul- duğu görülür. Motiflerin serpme veya belirli bir dü- 8 Ersu Pekin, ‘’Yörük Çuvalları’’, Türkeli, Ankara, 2002, s., 72. 9 Kademoğlu Osman, “Anamas Yaylalarında” Türkiyemiz, Yıl: 4, zende yerleştirildiği, birbirine bağlantı yapan motif- Sayı: 10, İstanbul, 1973, s. 27. lerin yüzeyi kapladığı örneklere rastlanmaktadır. İlik-

arış V I I / 2 0 1 2 107 Manavgat İlçesi ve Köylerindeki Düz Dokumalar Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Foto 10. Namazlık (namazla), cicim, 69 x 139 cm. Ayşe Akın’a ait 50 Foto 11. Yolluk , cicim, 98 x 270 cm., çözgü kıl atkı yün, Nasuh Kır’a yıllık dokuma. Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, 04.02.2005. ait 55 yıllık dokuma. Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, 28.01.2005. li kilim tekniğinde dokunan örneklerinde; yıldız, eli- ve serpme motiflerle oluşturulup sular ile çerçeve- belinde, tarak, su yolu, turunç alası, çapraz, yan ala, lenen heybelerin yün ve kıl iplerle dokunan örnekle- kurt ağzı, andız alası, kıyma ala, tarak motifleri kulla- ri görülmektedir. İki gözlü yapılan bu heybelerin içi- nılmıştır. Cicim tekniğinde dokunan örneklerde; pıt- ne yiyecek, giyecek ve taşınacak malzemelerin konul- rak, göz, nacak ağzı, sıçandişi, suyolu, sandıklı, çen- duğu bilnmektedir. gel, bereket, bereket çaprazı motifleri kullanılmıştır Battaniye (İhram): Bezayağı tekniğinde doku- (Foto 9, 10). nan battaniyenin ipleri ince hazırlanmış koyun yü- Yolluk: Örneklerine sıkça rastlanan yolluklar ge- nüdür. Genellikle iki ya da üç parça şeklinde doku- nellikle ilikli kilim, cicim ve çıbıklar şeklinde dokun- nup sonradan birbirine eklenmiştir. Bezemesi cicim muştur (Foto 11, 12). Motifler kilimlerde ve namaz- tekniğinde dokunan orta simetrik ya da düz simet- lıklarda görüldüğü gibi yerleştirilir. İlikli kilim tekni- rik tekrar eden yatay sularla oluşturulmaktadır. Çap- ğinde dokunan örneklerde; çengel, dikmeli susma, boğmalı susma, yıldız, elibelinde, koçboynuzu, sı- raz, göz, pıtrak, dikme motiflerinin uygulandığı gö- ğır sidiği, tarak, turunç alası, göz, dört göz, küpe, an- rülmektedir (Foto 14). Sanayi tipi battaniyelerin çık- dız alası motifleri görülmektedir. Cicim tekniğinde ması ile önemini kaybetmiştir. dokunan örneklerde bereket, bereket çaprazı, yıldız, Sofra (Sofra Örtüsü): Bezayağı tekniğinde koyun saçbağı, sandıklı motifleri görülmektedir. Küçük bo- yününden hazırlanan iplerle dokunmaktadır. Bazıla- yutlu yolluklara da sıkça rastlanmaktadır. rında keçi kılından çözgü, bazılarında ise pamuk ip- Heybe: Yörede zili ve cicim tekniğinde dokunan ten çözgü ve atkıların kullanıldığı bilinmektedir. Be- heybeler görülmektedir (Foto 13). Bezemesi göbek zemesi yatay ve dikey sularla çerçevelenerek, bölüm-

108 arış V I I / 2 0 1 2 The Flat Weavings of Manavgat Town and Its Villages Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Foto 13. Heybe, zili,cicim, 44 x 130 cm., çözgü kıl atkı yün, Şeref Gül’e ait 80 yıllık dokuma. Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, 29.01.2005.

Foto 12. Yolluk, ilikli kilim, 95 x 353 cm., çözgü kıl atkı yün, Fat- Foto 14. Battaniye (ihram), cicim, 174 x 211 cm., çözgü ve atkı ma Doğan’a ait 55 yıllık dokuma. Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, yün, Nasuh Kır’a ait 70 yıllık dokuma. Manavgat (merkez) Antalya, 27.04.2005. F. Öztürk, 28.01.2005.

arış V I I / 2 0 1 2 109 Manavgat İlçesi ve Köylerindeki Düz Dokumalar Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Foto 15. Sofra (sofra örtüsü), cicim, 83 x 94 cm., çözgü ve atkı yün, Nasuh Kır’a ait 70 yıllık dokuma. Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, 28.01.2005. lere ayrılıp, ortalarına motif yerleştirilerek oluşturul- devam etmese de anne, baba ve büyüklerin hatırası maktadır. Dokumaların üzerinde bereket getirmesi olarak saklanan örnekleri günümüze ulaşmıştır. amacı ile bereket, pıtrak, göz, çapraz motifleri kulla- Yörede yaşayan kaynak kişilerin belirttiğine göre nılmaktadır (Foto 15). evin içine, önüne ve çardağına kurulan ıstarlarda İteği: Üzerinde hamur yoğurulup, senidini koya- ve çulfalarda (çulhalarda) dokumalar yapılmıştır. rak ekmek yapmak için hazırlanan dokumalardır. Yo- Dokumalar evde, çadırda, göç esnasında kullanım ğurulan hamurun ve yapılan ekmeğin üzerini ört- amacına göre çok farklı boyutlarda, incelikte, renk ve mede kullanıldığı bilinmektedir. Genellikle bezaya- teknikte hazırlanmıştır. Desen oluştururken komşu- ğı tekniğinde ince hazırlanan iplerle dokunmuştur. sundan, akrabasından aldığı bir örnekten faydalanıp Çözgü ve atkısı yündür. Kenarları sular ile bezenip ekleme ve çıkarmalar yaparak ya da aynen deseni ortada geometrik biçimlerin oluşturulduğu az beze- aktararak dokumasını yapmıştır. Yörede motiflerin meli bir örtüdür. Yerleşik hayata geçiş, yemek kül- anlamları hakkında yorum yapılmamaktadır. türündeki değişiklik kullanım alanını ortadan kaldır- Dokumalarda birbirinden güzel göz kamaştıran mıştır. (Foto 16) renkler kullanılmıştır. İpin yetmediği kısımlarda renk 4. Sonuç değişikliklerinin olduğu görülmektedir. Manavgat merkez ve köylerinde yapılan araştırma Satış amacı güdülmeden hazırlanan bu dokuma- sonucunda yörede yapılan dokumaların düzgün mu- lar ihtiyaç ve zevke göre hazırlanarak yöreye özgün, hafaza edilmeyerek ve satılarak kaybolmaya yüz tut- estetik, geleneksel el sanatı ürünleri arasında yeri- tuğu görülmüştür. Kalan örnekler de sahiplerine an- ni almıştır. neleri, babaları ya da büyükleri tarafından hediye Düz dokumaların çoğunda atkı ve desen ipliği edilerek ya da miras kalarak ulaşmıştır. Bazı örnek- olarak koyun yünü kullanılmıştır. Bazı dokumalarda ler ise satıcılar tarafından köylerden toplanıp pazar- çözgü ipi olarak da koyun yünü tercih edilmiştir. Keçi lanmak amacıyla derlenmiştir. Bu nedenle günümü- kılı en çok tercih edilen çözgü ipliğidir. Bazı dokuma- ze fazla örnek ulaşamamıştır. ların atkı ipliği de keçi kılından kullanılmıştır. Kıllı Geçmişte evlenecek genç kızların çeyizinde do- kırık adı verilen keçi kılı ve pamuk ipliğinin bükül- kumalar önemli bir yer tutmaktaydı. Bugün bu adet mesi ile elde edilen iplik çözgü ipi olarak bazı doku-

110 arış V I I / 2 0 1 2 The Flat Weavings of Manavgat Town and Its Villages Fatma ÖZTÜRK PİŞKİN

Foto 16. İteğe, cicim, 108 x167 cm., çözgü yün atkı kıl, Nasuh Kır’a ait 50 yıllık dokuma. Manavgat (merkez) Antalya, F. Öztürk, 28.01.2005. malarda tercih edilmiştir. Eski dokumaların bazıla- Kaynaklar rında deve yününden yapılan iplerin de kullanıldığı Barışta, H. Örcün (1998), Türk El Sanatları, Ankara, T. C. Kül- tür Bakanlığı. bilinmektedir. Günümüze ulaşan örneklerine çok az Deniz, Bekir (5- 10 Mayıs ’08), ‘’Gazipaşa (Antalya) Yöresi rastlanmaktadır. Yakın tarihli örneklerin çözgülerin- Kirkitli Dokumaları’’, G S E 1 Güzel Sanatlar Etkinlikle- de pamuk ipliği kullanıldığı görülmektedir. ri, Antalya, s. 115. Kademoğlu, Osman (1973), “Anamas Yaylalarında”, Özellikle ilikli kilim, iliksiz kilim, cicim ve zili tek- Türkiye- miz, Yıl: 4, S.10, İstanbul, s.27 niğinde dokunmuş örnekler görülmektedir. Kırtı, Hasan (2003), Kuvay-ı Milliye’de Manavgat ve Antalya’nın Kilim (yer yaygısı), çul (çadırlarda ve yer yaygısı İtalyanlar Tarafından İşgali, Manavgat. olarak), heybe, çuval (ala çuval, kireniz çuval, un çu- Onuk, Taciser, Akpınarlı Feriha (1998), Şanlıurfa Karakeçili Kilimleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı valı, vb.), harar, namazlık (namazla), yolluk, sofra altı Yayınları, s. 18. (sofra), iteği (ekmek yapılırken senidin altına serilen Pekin, Ersu (2002), ‘’Yörük Çuvalları’’, Türkeli, Ankara, s.72. sergi) dokumuşlardır. Tunçdemir, Orhan (1973), Manavgat Tarih ve Turizm, Manav- Göçebe hayatın yaşanması neticesinde malzeme gat. temininin kolay olması dokumanın bir alışkanlık ol- masına sebep olmuştur. Birçok amaç için düz dokumalar hazırlanmıştır. Taşıma kolaylığı ve birçok işle- ve sahip olan düz dokumalar Yörüklerin yaşam tarzı ile tam bir uyum içindedir. Yöre dokumaları ekonomik gelişim, yaşam şartla- rının değişmesi ve hızlı tüketimin olumsuz etkilerin- den kurtulamamıştır. Bunun sonucu olarak günümü- ze çok az örnek kalmıştır. Bugün dokuma yapılan köy- lerdeki yeni örneklerde eski kaliteye rastlanmamakta- dır. 10- 15 yıl öncesine kadar düz dokumaların ıstar- larda dokunması sürdürülmüştür. Günümüzde ise nadir olarak bazı köylerde çeyizlik kilim dokunmaktadır.

arış V I I / 2 0 1 2 111 Yozgat Halı Yastıkları

Aysen SOYSALDIâ The Carpet Cushions of Yozgat

ÖZET ABSTRACT Yozgat ili, ilçe ve köylerinde 2004-2007 yılları Yozgat is situated in Central Anatolia. arasında yapılan alan araştırmalarında yöreye Traditional life-style still continues in Yozgat. has halı yastıklar tespit edilmiştir. Halı yastıklar A part of this culture is traditional rooms with Yozgat’ta ev döşemede kullanılan önemli unsur- ‘sedir’ (divan). Cushions woven with carpet and lardan biridir. 19.yy. sonu, 20. yy. başı dokunan bu rug-jijim (cicim-zili-çalma) techniques are used yastıklar yörede makat denilen sedirlerde duvara for these ‘sedir’s which are put against the wall. dayalı olarak kullanılmaktadır. Yörede iki nesil In this study, among the cushions only the önce kadınların kendi ihtiyaçları için dokuduğu weavings produced with carpet techniques are taken halı yastıklar ticari kaygı olmadığı için orijinal de- into consideration. These have a variety forming the senlere sahiptir. Malzemesi el eğirmesi yün olan major examples of traditional Turkish weaving arts. bu yastıklar Türk düğümü ile dokunmuştur. Halı Carpet cushions are found in city museum and guest yastıklar genellikle köşe-göbek denilen ¼ desen rooms which belong to the wealthy families in the raporlu olmalarının yanında, birbirinden farklı region. Most of the cushions are woven by women özgün motiflere sahiptir. Damgalı ayak, nuska- for their own needs. Cushions are woven with wool muska, tırnaklı yapraklar, göl-gül vb. motifler material, ‘Turkish (symmetrical) knot’ technique sembolik, geometrik ve bitkisel konuludur. and they have a rough carpet quality. Designs Anahtar Kelimeler: Yozgat, Halı, Sedir, Yastık. of carpet cushions are original and generally ¼ repeated. Motifs of stamped step (damgalı ayak), spiked leaves (tırnaklı yapraklar), medallion (göl) 1. Giriş and claw (pençe) are mostly used in ornaments Yozgat ve çevresine 15. yüzyıldan başlayarak Bozok of geometrical, herbal and symbolic subjects. Red adıyla anılan Türkmen boy ve oymaklarının yerleşti- and yellow attracts attention as the ground colors. rildiği bilinmektedir.1 These colors are widely used as an expression of happiness and sovereignty among the Turks. Keywords: Yozgat, Carpet, Sedir, Cushion. * Doç., G.Ü. Mesleki Eğitim Fakültesi, El Sanatları Eğitimi Bölü- mü, Öğretim Üyesi, e-posta: [email protected] 1 Yozgat ve çevresine 15. Yüzyıldan itibaren yerleşen, Bozok adıyla anılan Türkmen boy ve oymakları ile yerleştikleri yerler şöyledir: Kızılkocalu: Yozgat, Şefaatli, Yerköy ve Musabeyli ile çevrili sa- o zamanki ismi Gedük olan Şar Kışla’da (Sivas), Söklen: Yukarı hada, Salmanlu: Yozgat’ın batısında bulunan Salmanlı’da, Ağca- Kanak’da, Hisar Beglü: Hasbek ve çevresinda, Karalu: Çayıralan lu: Karadere’de, Çiçeklü: Boğazlıyan çevresinde, Zakirlü: Sorgun İlçesi’nde yaşamaktadırlar. 17. Yüzyılın sonlarında devlet tara- civarında, Mes’udlu: Bölgenin en eski oymaklarındandır, Ağça fından BOZOK’a yerleştirilen Mamalu Türkmen oymaklarından, Koyunlu: kalabalık bir kısmı Gedük’te bir kısım obaları da Kara Çapanoğulları büyük güç kazanmışlardır (bkz; B. Deniz, “Yöre Dere’de, Kavurgalu: Yozgat’ın doğusunda kendi adını taşıyan Özellikleriyle Yozgat Kilimleri”, Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi, E.Ü. Kavurgalı Köyü ve çevresinde, Demircilü: En tanınmış obaları Edebiyat Fakültesi Yay, S.5, İzmir, 1990, s.45-85, F Sümer, Bozok Sarım Beglü olup, Merkeze bağlı Sarımbey bu obanın adını taşı- Tarihine Dair Araştırmalar, s. 313-322, C.Orhonlu, Osmanlı İmparator- maktadır, Şam Bayadı: Bunlar Bozok’un sınırları içinde bulunan luğunda Aşiretlerin İskanı, İst. 1987, s. 81-87143,147).

112 arış V I I / 2 0 1 2 The Carpet Cushions of Yozgat Aysen SOYSALDI

Yozgat‘ta Cumhuriyet dönemi öncesi ve sonrası ailelerin yaptırdığı odaların döşemeleri gösterişli, yerleşimin devam ettiği, çok farklı bölgelerden Yörük sedir örtüleri, yastık ve yaygıları genellikle halıdır. oymaklarının bu bölgeye yerleştirildiği söylenebilir. Şefaatli ilçesinde ve Merkeze bağlı Divanlı köyünde Örneğin araştırma sırasında merkeze bağlı Türkmen köy odası geleneğinin devam ettiği tespit edilmiştir. köyüne Halep Türkmenlerinin yerleştirildiği ve yöre- Araştırma kapsamına alınmayan daha birçok ilçe de köye Türkmenarabı adı verildiği tespit edilmiştir. veya köyde de oda geleneği devam etmektedir. Sözü Ayrıca Prof. Dr. B. Deniz tarafından yapılan bir edilen odalarda köye gelen misafirler konakladığı araştırmada kaynak kişiler atalarının Denizli, Mani- gibi köy kahvelerine alternatif olan bu odalarda kö- sa, Sivas, Maraş ve Malatya civarından geldiğini ifa- yün öğretmeni, imamı veya bilge kişileri köy erkekle- de etmişlerdir (Deniz, 1990: 49). ri ile sohbet ederler. Bu sohbetler hem köy gençleri- Rahmetli Yusuf Durul “Orta Anadolu Halk Sanat- nin bilgi ve görgülerini artırır, hem de köydeki birlik ları Yarışması” konulu yazısında “Yozgat yöresinde ve barışa katkıda bulunur. Ayrıca bu odalar düğün, devamlı yerleşme geç olmuştur. Türkmen ve afşar bayram ve kandil gibi özel günlerde kutlama, ölüm- boylarının yaşadığı bu bölgede kök boya ile yapılmış de taziye için toplanma yerleri olarak da kullanılır. kilim, cicim, halı örnekleri sergilendi. Karamağara Bu bildiride Yozgat’ta tespit edilen halı yastık bucağı ve köylerinde hemen her evde ıstar tezgâhı örnekleri konu alınmıştır. Bu yastıklar duvar kenar- ve çit’leri (dokuma tezgâhı) çalışır durumda gördüm. larına sıralanan makat-sedirlerde dayanma yastığı Poyrazlı köyü halıları, Divanlı Topcu köyü cicim ve olarak kullanılır. Ön yüzü halı, arka yüzü bez dokuma zili çamaşır çuvalları çok güzeldi” der (Durul, 1975: olan yastıkların içi saz dolguludur. Saz dolgu hafif ve s.34). sert olduğundan kullanım için elverişlidir. Yozgat il merkezi, ilçe ve köylerinde 2004-2007 yıl- Yozgat’ta 27 adet halı yastık tespit edilmiştir. ları arasında, G.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri kap- Bu halı yastıklar Şefaatli ilçe merkezinde iki aileye samında dokuma sanatları alan taraması yapılmıştır. ait misafir ve toplantı odası olarak kullanılan (köy Yörede dokuma yapmış olan 50 yaş üzeri kadınların odası) odalarda ve Aydıncık-Külhöyük köyü, Saray- verdiği bilgiler ve gözlem yoluyla yapılan teknik ince- kent, Çekerek-Özükavak beldesi ve Yozgat-merkez- lemeler sonucu elde edilen veriler ışığında Yozgat’a Türkmen köyü ve Müzeden kaydedilmiştir. Müzede- ait dokuma örneklerinin dokümantasyon çalışmaları ki örneklerin 1984 ve 1985 yıllarında, satın alınma yapılmıştır. Bildiri konusu olan halı yastıklar da Bu yoluyla müzeye geldiği tespit edilmiştir. Örneklerin araştırma sırasında tespit edilmiştir. renk ve malzeme incelemesine ve kaynak kişilerden Kaynak kişi; Yılmaz Göksoy’un ifadesine göre alınan bilgilere göre 19.yy. sonu, 20. yy. başı dokun- 1950’lere kadar her genç kızın çeyizinde mutlaka bir duğu belirlenmiştir. halı heybe, çok sayıda çalma heybe olur ve hediye 2. Halı yastıkların teknik ve malzeme özellikleri verilirdi. Çorap ve heybe ise töre-saçı getirenlere he- Halı yastıklar genellikle 50-60 cm. eninde, 90-110 diye edilirdi. Düğün için okuntu dağıtılır, yani hatıra cm. boyunda, değişen ebatlardadır. Genellikle mal- (itibara) göre bir hediye ile düğünün zamanı bildirilir zeme olarak atkı, çözgü ve düğüm ipliği tamamen el ve davet edilir. Davetliler hediye olarak çebiş (oğlak), eğirmesi yün kullanılmıştır. 20. Yy ortasında doku- toklu (koç), veya para getirir. Bu hediyelere saçı de- nun bazı örneklerde çözgü pamuk ipliğidir. Dm² de nir. Saçı getirenlere de çorap veya çalma heybe veya düğüm sayıları 26x33 veya 30x30 civarındadır. Bu da çalma namazlağı hediye edilirdi. Zelve bağı (öküzü yastıkların kaba kalite halı grubunda olduğunu ifade boyunduruğa bağlamak için kullanılır) ve şalvar uç- eder. Türk halıcılığının genel düğüm karakteri olan kuru çok sayıda hazırlanır çeyiz yazanlara hediye ve- Türk düğümü ile dokunmuş olan yastıkların hav yük- rilirdi. Ayrıca gelin evinin eşyaları olan kilim yaygı ve sekliği ortalama 5-7 mm.dir. çalma seccadeler, çalma yük perdesi, makat örtüsü, Ayrıca halı yastıkların renk özelliklerine bakıldı- halı veya çalma yastıklar, halı ve çalma heybeler, es- ğında; zeminde genellikle kırmızı ve sarı tonları, be- vap çuvalı, erzak çuvalları ve azık torbası dokunarak zeme renklerinde ise kırmızı, sarı, turuncu, mavi, ye- hazır bulundurulurdu. Bu eşyalar tamamlanmadan şil, kahverengi, bej, gri, siyah ve beyazın yoğun kulla- düğün yapılmazdı. nıldığı görülmektedir. Yozgat’ta tespit edilen kilim, cicim örnekleri ol- 3. Halı yastıkların desen özellikleri dukça fazla olmakla birlikte halı örneği çok fazla Bordür desenleri; Yastıkların kısa kenarlarında ayak değildir. Ancak köylerde tespit edilen halı seccade, denilen bordürler yer almaktadır. Bu ayak yanışları heybe ve yastıklardaki bezemelerin yöreye has oriji- genellikle Orta Anadolu’daki yastıkların dokuma yö- nal özellikler göstermesi Yozgat halkının kendi ihti- nüne göre başında ve sonunda yer alır (Ston, 2004: yaçları için halı dokuduğunu açıkça göstermektedir. 64). Bu ayak yanışlarında yarım kartuş (niş) içinde Şehir konakları ve evleri ile köyde itibarlı ve varlıklı yörede damgalı ayak veya küpe denilen motifler

arış V I I / 2 0 1 2 113 Yozgat Halı Yastıkları Aysen SOYSALDI

Foto 1. Halı yastık, Yozgat müzesi, Env: 743.

Foto 2. Halı yastık, Halk Eğitim Merkezi, Saraykent, Kaynak kişi: Hamza Öz. yer alır. Kartuş içindeki bu damgalar; koç boynuzu, Ayaktan sonra yastığın dört kenarını çevreleyen hayat ağacı, bıtırak, çengel vb. yanışlardır. Ayak ya- su yer alır. Bu sularda zikzak bölmeli üçgenler, S kıv- nışlarının oldukça benzerleri Denizli-Çal ilçesi halı rımlı dal bağlantılı bitki (yaprak, çiçek), eğri su, zin- yastıklarında da tespit edilmiştir (Soysaldı, Paksoy, cir bağlantılı çakmak-yay başı. basamak ve kesme 2006:.827-834). Ayrıca çatma kadife yastıkların kısa şeker yanışları yer alır. Bitki kaynaklı olan su örnek- kenarlarındaki küçük nişler içinde stilize edilmiş gül, lerinden bazıları yöreye has orijinal yanışlar olduğu karanfil motifli bordürler önemli bir bezeme birimi- gibi Milas halı suyu (Foto 3.) ve Kayseri-Bünyan halı dir (Tezcan, 1987: 49-53, Atasoy vd, 2001: 320-321). suyu benzerleri de görülmektedir (Foto 9, 13). Bu kısa kenar yanışları Türk halı yastıkları ve çatma Zemin kompozisyonları; Yozgat müzesinde 743 kadife yastıklarının genel karakteridir denilebilir. Envanter numaralı örnek 1978’de müzeye gelmiş,

114 arış V I I / 2 0 1 2 The Carpet Cushions of Yozgat Aysen SOYSALDI

Foto 3. Halı yastık, Yozgat müzesi, Env: 2100.

arış V I I / 2 0 1 2 115 Yozgat Halı Yastıkları Aysen SOYSALDI

Foto 4. Halı yastık, Yozgat müzesi, Env: 2555

Foto 5. Halı yastık, Mehmet Doğan odası, Şefaatli, Kaynak kişi: Şemsi Yeşilyurt

özgün bir yastık örneğidir (Foto 1). Halı yastığın bor- top veya top gül denilmektedir. Madalyon biçimle- dürleri S kıvrımlı dal bağlantılı çiçek, zemini ise or- rine bakılırsa; tada eyerli at figürü ve köşebentlerde C kıvrımlı dal a- Merkezinde sekizgen içindeki yıldızı çevreleyen uçları lâle motifli bezenmiştir. Türk kültür tarihi ve rozetlerle süslü, iki ucu koçboynuzlu ve sekiz- Pazırık halısının at figürlü bordürü hatırlanırsa Türk gen madalyon (Foto 2). beyleri için at figürü tartışılmaz öneme sahiptir. Bu b- Merkezinde çapraz dört yönlü ok, kıvrımlı ve durum dikkate alınırsa at figürlü kompozisyonun bir boncuklu çerçevesi olan altıgen madalyon (Foto bey için hazırlanmış özel tasarım olabileceği söyle- 3). nebilir. c- Merkezi güneş motifli, dört yönde lotus çiçekli Halı yastıkların bir grubunda zemin köşebentli sekizgen madalyon (Foto 4). sekizgen kompozisyonlu ve ¼ raporludur. Çerçeve d- Merkezde oniki köşeli yıldız olan, simetrik bi- içinde sekizgen, altıgen ve basamaklı dörtgen ma- çimli basamaklı çerçeve içinde rozet çiçekli madalyonlar yer almaktadır. Bu madalyonlara yörede dalyon (Foto 7).

116 arış V I I / 2 0 1 2 The Carpet Cushions of Yozgat Aysen SOYSALDI

Foto 6. Halı yastık, Mehmet Doğan odası, Şefaatli, Kaynak kişi: Şemsi Yeşilyurt

Foto 7. Halı yastık, Sakallıoğlu odası, Şefaatli, Kaynak kişi: Necip Patat e- Merkezde rozeti çevreleyen dal bağlantılı çiçek gelini Satı Zafer’in dokuduğu bir kopyası 1963 ve yapraklarla süslü basamaklı altıgen madal- kitabelidir. yon (Foto 9). Bu madalyonların benzerlerine Sivas halı yas- f- Merkezinde göz-güneş ve dört yön motifli zikzak tıklarında rastlanmaktadır (Kayıpmaz 1993: 60-63). sınır çizgili sekizgen madalyon (Foto 10). Bed- Bazı yastıkların zemininde çiçek buketleri, sekiz rettin Gökdemir’in annesi tarafından dokunmuş veya altı köşeli yıldız ve iç köşelerde tırnaklı, içi olan yastık yalın ve karakteristik bir örnektir. damarlı yapraklar (Foto 5, 6, 10.) simetrik şekilde g- Bağlantılı göz ve geometrik şekillerle süslü ba- yerleştirilmiştir. Çerçeve dışında kalan köşelerde samaklı sekizgen madalyon (Foto 11). h- Merkezdeki rozet çiçeğinden çıkan simetrik bitki üsluplaşmış çiçekli dal, rozet (Foto 7, 9) veya mus- bezemeli, iki ucu lotus çiçekli ve tırnaklı dilimli, ka (nuska) (Foto 3, 4, 5.) motifleri uygulanmıştır. şemse biçimli madalyon (Foto 12). Bu köşebentli sekizgen kompozisyon bazı yayınlar- i- Merkezinde güneş motifli şemse biçimli madal- da İç Anadolu’nun tipik yastık örneği olarak kabul yon (Foto 13). Bu yastığın bir kopyası aynı evde edilir. Tırnaklı yapraklar Türk süsleme üslubu olan

arış V I I / 2 0 1 2 117 Yozgat Halı Yastıkları Aysen SOYSALDI

Foto 8. Halı yastık, Mehmet Doğan odası, Şefaatli, Kaynak kişi: Şemsi Yeşilyurt

Foto 9. Halı yastık, Yozgat müzesi, Env:1798.

118 arış V I I / 2 0 1 2 The Carpet Cushions of Yozgat Aysen SOYSALDI

Foto 10. Halı yastık, Çekerek-Özükavak köyü, Kaynak kişi: Bedrettin Gökdemir saz yolu hançer yapraklara benzetilir ve bu motifin nerek aynı motifleri uygulamaya çalıştığının ifadesi- orijini olduğu ifade edilmektedir (Ston, 2004: 66- dir (Bilgi, 2007). 67). Önemli sayıda bir grup halı yastığın dört köşesi Ayrıca bu tırnaklı yapraklar, madalyonlardaki gü- uzun kenarlarından çıkan pençe yanışlarıyla bezen- neş, köşelerdeki rozet ve lale motiflerinin, 18 ve 19. miştir. Denizli-Çal, Sivas, Kırşehir ve Kayseri yöresi yy.larda şehir konaklarında yaygın olarak kullanılan, yastıklarında da görülen pençe motifinin en basit Bursa’da dokunun dünyaca ünlü Osmanlı çatma ka- şeklinden en gösterişli şekline doğru bir gelişme dife yastıklarında daha estetik biçimlerini görmek akışını Yozgat halı yastıklarında görmek mümkündür mümkündür. Bu benzerlik halı yastıkları dokuyan (Kayıpmaz, 1993: 60-63 Soysaldı, Paksoy, 2006: 827- Anadolu Türkmen kadınlarının çatma yastıklara öze- 834. Çekerek-Özükavak köyü ve Müzeden 2578 env.

Foto 11. Halı yastık, Yozgat müzesi, Env: 2578

arış V I I / 2 0 1 2 119 Yozgat Halı Yastıkları Aysen SOYSALDI

Foto 12. Halı yastık, Mehmet Doğan odası, Şefaatli, Kaynak kişi: Şem- Foto 13. Halı yastık, Yozgat merkez-Türkmen köyü, dokuyucu: Nazik si Yeşilyurt Zafer nolu örnekler oldukça basit ve şematik biçimli (Foto motiftir. Aşık kıvrımı yanışına yöredeki kilim, cicim 10, 11.) iken Şefaatli ve Merkez-Türkmen köyü örnek- teknikli yaygı, seccade ve yastıklarda altı köşeli yıldız leri daha süslü, gelişmiş ve estetik kazanmıştır (Foto içinde veya farklı motiflerle birlikte oldukça sık rast- 12,13). lanmıştır. Hayatın dengesi olan iyilik-kötülük, gece- Diğer bir halı yastık örneğinde; zemin ortada ha- gündüz, erkek-dişi, yer-gök kavramları gibi zıtlıkların yat ağacı, köşelerde ise tuğ yanışlarıyla bezenmiştir. birleşimini ve iç içe dolanarak dönüşünü simgeleyen Hayat ağacı dallarının uçlarında göz ve aşık kıvrımı bu motif Orta Asya kökenlidir. Tuğ motifi ise yöre- (ying-yang) olan (Foto 8). Göz yanışı yörede kötü deki askeri kimliği olan kişiler için yapılan bir yastık nazara karşı (paratoner amaçlı) en çok kullanılan olabileceğini düşündürmektedir.

120 arış V I I / 2 0 1 2 The Carpet Cushions of Yozgat Aysen SOYSALDI

4. Sonuç Kaynaklar Yörede iki nesil önce kadınların kendi ihtiyaçları için Atasoy, Nurhan, vd. (2001) İpek, Osmanlı Dokuma Sanatı, TEB dokuduğu halı yastıklar ticari kaygı olmadığı için yayını, s. 320-321. orijinal desenlere sahiptir. Bu halı yastıklarda tama- Bilgi, Hülya (2007) Osmanlı İpekli Dokumaları Çatma ve Kemha, men Türk halı geleneğine dayalı desenlerin uygu- İstanbul: Vehbi Koç Vakfı-Sadberk Hanım Müzesi landığı söylenebilir. Halı yastıklar genellikle yörede yayını. köşe-göbek denilen ¼ desen raporludur. Yastıklar- Deniz, Bekir (1990), “Yöre Özellikleriyle Yozgat Kilimleri”, daki küpeli-damgalı ayak, kenar suları, bazı madal- Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi, E.Ü. Edebiyat Fakültesi yonlar, bazı köşe motifleri birbirine benzer motifler Yayını, S. 5, İzmir, s. 45-85. arasındadır. Durul, Yusuf (1975), “Orta Anadolu Halk Sanatları Yarışma- Tamamen farklı desenlere sahip yastık tiplerine sı”, Türkiyemiz, S. 15, Şubat, İstanbul, s. 34-35. bakılırsa altı ana grupta toplanabilir. Birincisi; at fi- Kayıpmaz, Naciye - Kayıpmaz, Fahrettin (1993), “Sivas Halı gürlü ve köşeleri lâle motifli, ikincisi; madalyonlu ve Yastıkları”, Kültür ve Sanat, S: 20, Türkiye İş Bankası tırnaklı yapraklı, üçüncüsü; buketli ve tırnaklı yaprak- Yayını, s. 60-63. lı, dördüncüsü; hayat ağaçlı ve tuğlu, beşincisi; ma- Soysaldı, Aysen - Paksoy, Özgür (2006), “Çal Halıları”, Çal dalyonlu ve çiçek motifli, altıncısı ise madalyonlu ve Sempozyumu Bildirileri, 01-03 Eylül 2006, Denizli, s. pençe motiflidir. Halı yastıklar Orta ve Batı Anado- 827-834. lu halılarının geleneksel motiflerine sahiptir. Yöre- Ston, Peter F. (2004), Tribal & Village Rugs, Thames & Hudson deki araştırmalara göre bu durumun nedeni Yozgat’a Ltd., New York. çok çeşitli yörelerden Türk oymaklarının yerleştiril- Tezcan, Hülya (1987), “Bursa’da İpekçilik ve İpekli Dokuma- miş olmasıdır. cılık”, Kültür ve Sanat, S. 35, Eylül, Bursa Özel Sayısı, Günümüzde halı dokunmadığı ve halkın elinde İş Bankası Yay, s. 49-53. kalan halı örneklerinin oldukça azaldığı dikkate alın- dığında Yozgat’ta tespit edilen bu halı yastık örnek- Kaynak Kişi lerin önemi bir kat daha artmaktadır. Yılmaz, Göksoy (Yozgatlı, Emekli Öğretmen).

arış V I I / 2 0 1 2 121 Tatar Dilinde Halıcılık ve Dokuma Terimleri

Vocabulary of Carpet Production and Feride TAGİROVAâ Olga BYATİKOVAââ Weaving in the Tatar Language

ÖZET ABSTRACT Tarihçilerin ve arkeologların dediklerine göre According to historians and archaeologists, Mogol saldırılarından önceki Bulgar’da el sa- in the Bulgar state handicraft was developed natları çok gelişmiştir. Dokuma işleri ve halı- before the Mongol conquests. This also applies cılık da bunlardandır. Sanat tarihçisi F. Veliev to weaving and carpet making. According to Bulgar’da arkeolojik kazılarda halıcılık, yün ve art historian F. Valeeva, proof of this were the keten işleme aletleri bulunduğunu bildirmek- tools of carpet weaving, spinning and weaving, tedir. Tatar dilinde halı terimlerinin çokluğu, discovered during archaeological excavations of yaygınlığı, çeşitliliği de halıcılık sanatının Tatar Bulgaria. The abundance of carpet terms in the halkında eskiden beri bilindiğini açıkça göster- Tatar language, their diversity and prevalence mektedir. Tatarlarda havlı dokumalar üretme show us that the tradition of carpet weaving geleneği çeşitli sebeplerden dolayı bugüne ka- existed among the Tatars from the earliest times. dar ulaşmamıştır. Düz, havsız dokuma daha çok But for some reason the tradition of the pile yayılmıştır. Terimler örneğinde de bunu görebi- materials almost did not reach present days. liriz: kelimelerin çoğu kilim türlerini adlandır- Smooth, lint-free materials are spread much maktadır. Tatar ağızları konumuza ait terimlerle more. It can be seen more clearly with the example of terms: many of the lexemes represent ayrıca zengindir. Örnek olarak, адаwа, тулак, types of kilims. The Tatar language dialects are йапма, дируга kelimeleri ayrı ağızlarda kilim especially rich in lexemes of the subject. For türleri adlandırmalarıdır. Tatar dilinin halıcılık example words like adawa, tulak, yapma, diruga ve dokuma terimleri sisteminde eş anlamlı, çok are the names of kilims in different dialects. anlamlı sözcükler yaygındır. Terimlerin kulla- In the Tatar language terminology of weaving nılma ve yaygınlık alanını inceleyip türlü böl- and carpet making synonymy and polysemy are gelerde bu tür el sanatının yaygınlık alanını da widespread. Most of the lexemes belong to the belirlemek mümkündür. Terimlerin çoğu Tatar Tatar language vocabulary, although there are dilinin kendi söz varlığına aittir, ama alınma loanwords. sözcükler de kullanılmaktadır. Keywords: The Tatar language, carpet weaving, Anahtar Kelimeler: Tatar dili, halıcılık, terimler, terms, variants, etymology varyantlar, etimoloji.

Türk dillerinde halı ve kilim türlerini adlandıran * Doç. Dr., Tataristan İlimler Akademisi, Dil, Edebiyat ve Sanat terimlerin çokluğu, çeşitliliği, geniş kullanımda yay- Enstitüsü, Lexikografi (Sözlük) Bölümü, Kazan, Tataristan, Rus- gınlığı halıcılık sanatının Türk halklarında çoktan beri ya, e-posta: [email protected] malum olduğunu açıkça göstermektedir. Halı ve ki- ** Doç. Dr., Tataristan İlimler Akademisi, Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü, Lexikografi (Sözlük) Bölümü, Kazan, Tataristan, Rus- limler vakit ve çevre etkisine pek dayanaklı malzeme ya, e-posta: [email protected] olmadığı için bizim zamana kadar ulaşanları seyrek-

122 arış V I I / 2 0 1 2 Vocabulary of Carpet Production and Weaving in the Tatar Language Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA

Foto 1. Pazarık kurganından keçe üzerinde aplikasyon (İz glubinı stoletiy’dan).

Foto 2. Pazarık kurganından kilim üzerinde aplikasyon (İz glubinı stoletiy’dan)

Foto 3. Pazarık kurganından düyümlü tüylü yün halı (İz glubinı Foto 4. Pazarık kurganından düyümlü kırkılmış yün halı (İz glubinı stoletiy’dan) stoletiy’dan) tir. Bunun için en eski devirler hakkında hüküm ver- Tatar halkının yaşamında da halılar ve kilimler mek zordur. Ama bir çok tarihçinin ve arkeologların eskiden beri büyük bir önem taşımaktadır. Çağımız- dediklerine göre Türk halklarında halıcılık ve dokuma da halıcılık önceki gibi yaygın olmadığı için Tatarlara sanatlarının eskiden çok gelişmiş olduğunu ispatla- gelenek dışarıdan girmiş fikri de yaşamaktadır. He- yan olgular vardır. Bunun gibi, Türk halklarının ortak men belirtmek gerekiyor ki, geleneğin ticaret objekti ana vatanı sayılan Altay’da arkeolojik kazılar sırasın- olarak öbür halklardan alındığı söz konusu bile de- da başka arkeolojik malzemelerle birlikte bulunan ğil, aksine söz Tatarlar arasında yaşayan halıcılık ve halıları gösterebiliriz. Pazırık kurganında bulunmuş dokuma geleneği hakkında olmalıdır ve bunun için yaygılar içinde bir kaç teknikle yapılmışları vardır: esas da vardır. Mesela, A. Lihachev Moğol saldırıla- keçe üzerinde aplikasyon (Foto 1.), kilim üzerinde ap- rından önceki İdil Bulgarlarının sanatında kendir ve likasyon (Foto 2.), düğümlü havlı yün halı (Foto. 3), keten eğirleme, yün eğirleme ve dokumacılık gibi el düğümlü kırkılmış yün halı (Foto 4). sanatlarının çok gelişmiş olduğunu söyliyor. ‘Bulgar

arış V I I / 2 0 1 2 123 Tatar Dilinde Halıcılık ve Dokuma Terimleri Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA

tedir. Örneğin Pazarık kurganında bulunmuş keçe üzerindeki aplikasyon ile Tatarların geleneksel deri mozaikini karşılaştırma ornametlerin aynı kaynaktan geldiğini açıkça gösterir (Foto 1. ve Foto 5). Dokumacılık ve halıcılık sanatına ait terimlere gelince Tatar dilinde onlar şimdiye kadar özel olarak dil bakımından incelenmemiştir. Dokumacılık ve ha- lıcılık terimleri sözlüğü de yoktur. Bu makalemiz için sözcükleri konuyla ilgili ağız araştırmaları, etnografi, sanat çalışmalarından topladık, onlardan bazı terimlerin anlamlarını belirlemek için de yararlandık5. Söz konusu kelimeler en eski terim sistemlerin- den birisidir, çünkü onun oluşum devri umumtürk dönemine aittir. Bunun için halıcılık terimlerinin çoğu Türk dillerinin ortak söz varlığına aittir. Çağdaş Türk dillerinin alan terimlerini karşılaştırmak bunu açıkça gösterirdi. Tatar dilinin dokumacılık ve halıcılık terminolo- jisinde sayı açısından halıları dokuma tekniği, kol- lanımı, malzemesi, formu v.b. nitelikleri bakımından belirleyen sözcükler çoğunluğu teşkil etmektedir. Kilimlerde ve dokumalarda rastlanılan bezeklerin adlarının sayısı da pek çok değil. Bunun üzerine F. Veliyev şöyle diyor: ‘Nakışları adlandıran halk terimleri yok denecek kadar azdır. Bezekler yalnız süsleme Foto 5. Çizme. Geleneksel Tatar deri mozaiki. olarak kabul edilir. Onların semantiği çoktan unu- ve Biler şehirleri civarında bulunmuş özel aletler tulmuştur.--- eşkenar dörtgen, kare gibi motifler bile bunu delili’ fikrindedir1. Sanat tarihçisi F. Veliev de (gök unsurlarının sembolik betimlenmesi), ancak arkeoloji bilgilerine dayalı olarak ‘arkeolojik kazılar dokuma tekniği ile ilgili olup sembolik anlam ifade sırasında tüylü halılar yapma işinde kullanılan özel etmek için kollanılmaz. Demek ki, çoğunlukla deko- kancalı iğnelerin bulunması Bulgarlarda halıcılık sa- ratif rol oynayan pek çok bezeklerin adlarının olma- natının da bilindiğine raslamaktadır’ fikrini ileriye yışının sebebi de bundan anlaşılır’6. sürdürüyor2 2. Öbür bir hızmetinde de yazdığı gibi Kullanılış aktifliği açısından Tatar dilinin en ‘halıcılık sanatı – göçebe halkların yaşantısı için tipik önemli terimlerinden biri келәм ‘kilim’ sözcüğüdür. bir olaydır. O, kesinlikle, Kazan Tatarlarının Bulgar En geniş semantikli kelime denilebilir, çünkü o ya- öncesi dönemlerde yaşayan atalarının sanatında ve pım tekniği, kollanımı, ölçüsü, vb. niteliklerine göre yaşamında önemli bir yere sahip olmuştur ve Tatar- ayırmadan kilim ve halıların hepsini adlandırmak ların sanatında eski göçebelik kültürünün kalıntısı için kollanılmaktadır. Aynı şekilde stil açısından da olarak korunmuştur’3. terimlerin en yansızı sayılabilir, çünkü stillerin hep- Araştırıcılar halıcılık geleneğinin Türk halıkları sinde de kullanılır. Etimolojisi hakkında araştırıcı- için ortak olduğunu, zaten el sanatları çeşitlerinin ların fikri farklıdır. Onların en yaygını da kelimenin biri birine büyük etkisi olduğunu göstermektedirler: Farsçadan alıntı olduğu. Ama R. Ahmetyanov, me- ‘taş ve tahta üzerine oyma, dokumacılığın çeşitli tür- sela, kelimenin aynı anlamda pek çok Türk dillerinde leri, ipek ve altın iplikle fisto işleme, ağaç, taş ve sıva kullanıldığını vurgular ve umum Türk terim sayır 7. üzerinde duvar resimleri – bunlar hepsi Kazan Tatar- larının Orta, Ön ve Küçük Asya, Kafkasya ve Rusya 5 halklarıyla olan kültür ilişkilerini yansıtmaktadır’4. Bayazitova, F. S., Nokrat söyleşe. Ruhi miras: gaile-könküreş hem yola terminologiyese. Folklor, Kazan: ‘Dom peçati’ neşr., 2006, 240 b.; Bu ilişkilerin izleri ayrıca ornamentlerde görülmek- Muhamedova, R. G., Tatarı-Mişari: İstoriko-etnografiçeskoye İssledova- niye, Kazan: Magarif, 2008, 295 s.; Safina F. Ş., «Tkatskiye Stanı Tatar», İz İstorii Kulturı i Bıta Tatarskogo Naroda i Yego Predkov, Ka- 1 A. F. Lihachev, Bıtovıye Pamyatniki Velikoy Bulgarii – ‘Trudı II Arheo- zan, 1976, s. 99-105; ------, F. Ş., «Beloye Branoye Tkaçestvo logiçeskogo syezda, Т I, М., 1876, s. 5-6. v Rayonah Zakazanya», İz İstorii Kulturı i Bıta Tatarskogo Naroda i 2 F. H. Valeyev, Narodnoye Dekorativnoye İskusstvo Tatarstana, Kazan: Yego Predkov, Kazan, 1976, s. 147-150; ------, F. Ş., Tkaçestvo Tatar Tatar. кn. izd.-vo, 1984, s. 104. Povoljya i Urala, Kazan: Fen, 1996, 205 s. v.b.. 3 F. H. Valeyev, Ornament Kazanskih Tatar, Kazan: Tatar. кn. İzd.-vo, 6 F. H. Valeyev, age, s. 122. 1969, s. 39. 7 R. G. Ahmetyanov, Tatar Telenen Kıskaça Tarihi-etimologik süzlege, 4 F. H. Valeyev, age., s. 130. Kazan, Tat.kit.neşr., 2001, s. 100.

124 arış V I I / 2 0 1 2 Vocabulary of Carpet Production and Weaving in the Tatar Language Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA

Foto 6. Dokuma tezgâhı Foto 8. Taban (F.Ş. Safina’dan).

Palasların çıkarıb, tun kiyürdi Hem teyüden indirdi, at benderdi, Uluglarge, keçeklerge hem belderdi: ‘Hodavend, karvane Yusef!’ – deyür imdi9. Parçada da görüldüğü gibi, palas kelimesinin an- lamı değişir ve dokumayı değil giysiyi adlandırmaya başlar. Çağımız Tatar dilinde palas kelimesinin dedi- ğimiz anlamı yoktur, anlam genişlemiştir ve bir çok anlamlara gelmetedir: el dokuması havsız kilim, yatak örtüsü, fabrikada üretilmiş ve döşemeye yayılan çok büyük halı, dar uzun yolluk vb. Etimolojisine gelince palas kelimesinin Farsça- dan alıntı olduğu söylenir. Ama bu kelimenin de ki- Foto 7. Kücü, kılıç, mekik. lim kelimesi gibi çok eskiden, aynı anlamda, pek çok Bunun gibi polifonksyonel başka bir terim de çağ- Türk dillerinde yaygın olduğu için Türk asıllı olduğu- daş Tatar dilinde палас ‘palas’tır. Eskiden bu kelime nu tahmin edebiliriz. el yapısı kaba dokuma anlamına gelmiş olmalıdır. Yapı bakımından görüldüğü gibi konuya ait te- Örneğin, K. Aliyeva eskiden Azerbaycan’da havsız ki- rimlerin çoğu Türk köklere Türk veya Tatar dilinin kendi yapım ekleri eklenerek üretilmiş olduğu şüp- limlerin bazılarından – palas ve cecimlerden erkekler hesizdir. Örneğin, калак [kalak], тулак [tulak], йапма ve bayanlar için giysiler dikildiğinden söz ediyor8. [yapma], кашма [kaşma], тырма [tırma], юллык İdil boyu Türk halklarında da böyle bir gelenek yer [yullık], сулык [sulık] vb. almış olmalıdır. Eserini XII asırda kaleme alan büyük Alıntılara seyrek rastlanılır. Onların çoğu, elbet, şair Kul Ali’nin ‘Kıssa-i Yusuf’ manzumesinden altta Rus diline ait. Mesela, дарожкы [darujkı] ‘döşemeye getirilen satırlar buna delil olabilir: atılan çok büyük halı, uzun dar yolluk’ Rus dilindeki ‘patika, dar yol’ anlamını taşıyan дорожка [dorojka] 8 K. Aliyeva, İstoki i Evolyutsıya Hudojestvennoy Kulturı Tyurkskih naro- kelimesinin fonetik varyantı şeklinde Tatarcaya geç- dov: Materialı Mejdunarodnoy Nauçno-praktiçeskoy Konferentsıyı, Posv- yaşşennoy 150-letiyu so Dnya Rojdeniya Pedagoga-prosvetitelya, hudojnika Ş.A. Tagirova (Kazan, 17-18 aprelya 2008 g.), Kazan, 2009, s. 149. 9 Kol Gali, Kıssai Yusuf, Kazan: Tat.kit.neşr., 1983, s. 108.

arış V I I / 2 0 1 2 125 Tatar Dilinde Halıcılık ve Dokuma Terimleri Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA

Foto 9. Mekik ve ipliği makaraya sarma aleti. Foto 11. Kilim. Minzele ilçesi

Foto 10. Kilim. Aktanış ilçesi Foto 12. Yolluk. Aktanış ilçesi miş. ‘Yere atılan, kumaş parçalarından dokunmuş kelem] töm. renkli iplikten ve kumaş parçalarından dar yolluk’ anlamındaki дируга [diruga] sözcüğü de dokulmuş yolluk, paspas; бишни [bişni] mi. kaz. ar. Rus dilindeki дерюга [deryuga] ‘1. kalın keten iplik- - krş. damalı keten dokuma (Foto 17.); буй аламыш ten dokulmuş kaba dokuma; 2. kalitesiz kaba doku- [buy alamış] brb. çizgili kilim; дарожкы [darojkı] ma veya giysi’ kelimesinin fonetik değişime uğramış hvln. döşemeye yayılan, kumaş parçalarından dokul- varyantıdır; ычнач [ıçnaç] perm. ‘elde dokumak için muş uzun dar yolluk; дируга [diruga] srg. eçk. yolluk, normalden daha küçük tezgah’ Rusça снасть [snast] paspas; йапма mel. döşemeye yayılan palas; йуллық ‘cihaz, eşya, aletler’ kelimesindendir vb. [yullık] töm. yolluk, paspas; калак келәм [kalak ke- Rus dilinden alınıp benimsenmiş sözcükler son lem] töm. tob. tezgahta değil, bir tahta yardımıyla do- dönemlere aittir ve çoğunlukla konuşma dilinde kul- kulmuş uzun yolluk; кашма [kaşma] tmn. hvln. koyun lanılmaktadır. Mesela, ковер [kovyor] sözcüğü ancak yününden keçe; келәм [kelem] 1. döşemeye serilen, konuşma dilinde kullanılır ve келәм kelimesinden duvara asılan renkli bezekli halı (Foto 14.); 2. tüb. irt. farklı olarak, duvara asılan, fabrikada üretilmiş ve yolluk; кертемәч аламыш [kertemeç alamiş] brb. da- hazır satın alınan halı anlamına gelir. malı palas; киез [kiyez] nokr. yün iplikten dokulmuş Semantik bakımından halıcılık ve dokumacılık palas; олы ала аламыш [olo ala alamış] brb. iri be- terimlerini birkaç guruba ayırarak incelemek müm- zekli palas; палас tvr. bükülmemiş iplikten dokulmuş kündür. keten palas; тәгәймәт yevşt. keçe palas; төшәнцек 1. Dokuma ve Kilim Türleri tara. dar keçe; төшәнчек brb. dar keçe; тулақ t.y. – krş. адава, адаwа [adava, adaua] kld. kumaş parçaların- çuha; түр аламышы [tür alamışı] brb. sekiye serilen dan veya kalitesiz ketenden dokulmuş palas; аламыш yaygı (Foto 18, 19.); түр юрганы [tür yurganı] minz. [alamış] sib. evde dokulmuş palas; ал дастымал [al konukların oturduğu yere serilen dar palas veya yas- dastımal] nokr. uzun dar havlu (Foto 15, 16.); әдрәс tık; черге [çerge] 1. kuzn. koyun yününden keçe; 2. палас [edres palas] kmşl. renkli yün iplikten dokul- hvln. yuların keçeden yapılmış yumusak kısmı; 3. brb. muş damalı palas (Foto 10, 11.); балас келәм [balas kamış hasırı vb.

126 arış V I I / 2 0 1 2 Vocabulary of Carpet Production and Weaving in the Tatar Language Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA

3. Dokuma Tezgâhı ve Aletleri арбача [arbaça] perm. tezgâhta kücü takılan sopalar; аюбаш [ayubaş] kuzn. dokunmuş keten veya kilim sarılan ağaç, selvim; аяк баскыч [ayak baskıç] kuzn., lmb. taban (Foto 8.); җил [cil] t.y., trh. arış ipliği ayır- mak için kücünün öbür ucuna takılan kısa çubuk; көре [köre] kücü; кылыч [kılıç] 1. argaçları sıkıştır- ma aleti, kılıç, tarak (Foto 7.) 2. keteni yumuşatmak için yassı ağaç sopa; cоса [sosa] mekik (Foto 9.); табан [taban] taban (Foto 8.); тарак [tarak] tarak; тәбәлдерек [tebelderek] taban; тәпи [tepi] nokr. taban; тийәк [tiyek] minz. dokuma tezgâhının bir parçası (?); тырбыча [tırbıça] nokr. ipliği makaraya sarma aleti (Foto 9.); урын ағачы [urın agaçı] brb. dokuma tezgâhı (Foto 6.); урынтық [urıntık] t.y. – krş. keten dokuma tezgâhı; чәбе чыбыгы [çebe çıbıgı] trh. kücüye gelen ipliğin karışmaması için geçirilen ince çubuk; шырт [şırt] nokr. keten tarağı; ычнач [ıç- naç] perm. normalden daha küçük tezgah vb. 4. İş Akışını ve Usullerini Bildiren Sözler aк чүпләм [ak çüplem] böre basma atkı yapıp dokunan beyaz keten; алмалау [almalau] kaz.ar. – krş. keteni üzerine renkli pamuk veya yün ipliklerle yuvarlak veya eşkenar dörtgen biçiminde nakışlar yaparak dokumak; әдрәсләп сугу [edreslep sugu] minz. renkli Foto 13. Kilim. Aktanış ilçesi. (R.R.Sultanova’dan) ipliklerle süsleyerek dokumak; басмалау [basma- lau] tbl. dokuma üzerine bezek basmak; буйлап сугу [buylap sugu] perm., gey. çubuk biçiminde nakışlar yaparak dokumak; йегерләү [yegerleü] nokr. eğirmek; йөзекләп сугу [yözeklep sugu] çst. keten dokumanın eski usulü; калак күтәреп сугу [kalak küterep sugu] minz. basma atkı yapıp dokumak; киләп салу [kilep salu] eğirilmiş ve bükülmüş ipliği yıkamak vb. için çileye sarmak; киләп сару [kilep saru] b. киләп салу; кишәләү [kişeleü] kaz.ar. arış ipliklerini karışmaması için örgüye örmek; күтәреп сугу [küterep sugu] kaz. ar., mam. basma atkı yapıp dokumak; күшәләү [küşe- leü] b. кишәләү; сәкасты ачу [sekastı açu] mam., kaz. ar., perm. keten dokuma tezgahı kurmak; суғу [sugu] dokumak; сугу [sugu] dokumak; тешкә берле итеп суғу [teşke berle itep sugu] minz. tpk. kılıcın dişle- Foto 14. Halı. Aktanış ilçesi (R.R.Sultanova’dan). rinden tek bir tel geçirerek, ince, seyrek dokumak; [tireklep sugu] kaz.ar. – mi. yuvarlak 2. Kullanılan Malzemeler тирәкләп суғу bezekler oluşturarak dokumak; уймак чүпләм [uy- буй сүс [buy süs] brn. ketenin kaliteli, uzun ince tel- mak çüplem] kaz.ar. – krş. basma atkı yapıp doku- leri; [kişe] mi., döb. dokumak için hazırlanmış кишә manın bir usulü; чапау [çapau] kars. dokuma üzerine ve karışmaması için örülmüş arış iplikleri örgüsü; bezek basmak; чүтеләү [çüteleü] perm. arış iplikleri- күшә b. кишә; мора [mora] minz. keten; мошко [moş- nin karışmaması için örgüye örmek; шыртлау [şırt- ko] kuzn., hvln. strl. keten; сүс [süs] nokr. böre keten; lau] nokr. keten taramak vb. [tırma] minz. ipliği ölçme birimi; [üzek] тырма үзәк 5. Bezek Adları nokr. ketenin kaliteli, uzun ince telleri; yanı үзәк аграмат [agramat] minz., temn., str. el dokuması [üzek yanı] eçk. ketenin biraz daha kalitesiz telleri; ürünlerinin kenarına dikilen, iplikten örülmüş süs, чүте [çüte] perm. dokumak için hazırlanmış ve ka- saçak; борчак чүпләме [borçak çüpleme] kaz.ar. – krş. rışmaması için örülmüş arış iplikleri örgüsü; шебә ufak çıkıntılı bezek türü; зийаф [ziyaf] çst. bezek; зыр [şebe] tüb. irt. kalın kastarsız iplik vb. [zır] m.-kar. bezek; йөзек кашы [yözek kaşı] yuvarlak

arış V I I / 2 0 1 2 127 Tatar Dilinde Halıcılık ve Dokuma Terimleri Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA

Foto 15. Havlu. Udmurtya Foto 17. Renkli kumaşlar

üretilmiş ve döşemeye yayılan çok büyük halı, dar uzun yolluk, herhangi bir yaygı’ vb. anlamlara gelir ve çok anlamlılığın en parlak misali olabilir. Sinoni- minin de çok yaygın olduğunu ‘yolluk, paspas’ anla- mını taşıyan birçok sözcük örneğinde gösterebiliriz: дарожкы [darujkı] hvln., йуллық [yullık] töm., дируга [diruga] srg. eçk. vb. Tatar dilinin dokumacılık ve halıcılık terimleri elbet bunlarla sınırlanmaz. Gözden geçirme şeklindeki bu işimize sonuç olarak şunları belirtmemiz gerekir: sa- natın bu alanına ait terimleri toplama, sistemleştirme, türlü açılardan inceleme işlerine devam edilmelidir.

Kısaltmalar: Foto 16. Havlu. Udmurtya böre Böre ağzı çıkıntılı bezek; сулық [sulık] perm., gey. bezekleri bir brb. Baraba ağzı birinden ayıran çizgi; төнгөл [töngöl] töm. el doku- brn. Berenge ağzı Çistay ağzı ması kilim üzerinde bezek türü (?); уймак чүпләм çst. döb. Döbyaz ağzı [uymak çüplem] yuvarlak içbükey bezek; чарық [ça- rık] minz. el dokuması kilim üzerinde bezek türü (?); eçk. Eçken ağzı gey. Geyne ağzı чүпләм [çüplem] dokumada bezek oluşturmanın bir tekniği (?) vb. hvln. Hvalın ağzı kars. Karsun ağzı 6. Kalitesini, Çeşidini Bildiren Kelimeler kaz.ar. Kazan artı ağzı кәрәзле [kerezle] t.kam. - krş. ufak-ufak çıkıntılı bezek- kaz.ar. – krş. Kazan artı kreşenleri ağzı leri olan (beyaz keten); күтәрмәле [kütermele] t.kam. kld. Kalda ağzı – krş. basma atkı yapıp dokunmuş; сикертмәле [sikert- kmşl. Kamışlı ağzı mele] t.kam. – krş. el dokuma keten; сызмалы [sızmalı] kuzn. Kuznetsk ağzı t.kam. – krş. bir uzun yol biçiminde bezeği olan; йулақ lmb. Lembre ağzı келәм [yulak kelem] tüb.-irt. çizgili kilim v.b. mam. Mamadış ağzı Dokumacılık ve halıcılık terimlerinin önemli bir mel. Melekes ağzı semantik özelliği şudur ki, aynı kelimeler çoğu defa, mi. Mişke ağzı somut ve umumi anlamları adlandırmak için kulla- minz. Minzele ağzı nılabilir. Bu nitelik fikrimizce bir yandan bu leksika- m.-kar. Mordva-Karatay ağzı nın eskiliğini gösterir, öbür yandan da söz konusu nokr. Nokrat ağzı el sanatının az değiştiğini, aletlerin basitliği, usul ve perm. Perm ağzı tekniklerin gelenekselliği korunduğunu göstermek- sib. Sibirya diyalektı tedir. Bunun için dokumacılık ve halıcılık termino- srg. Sergaç ağzı lojisi sisteminde eş anlamlı ve çok anlamlı sözcük- str. Sterletamak ağzı ler yaygındır. Örneğin, yukarıda geçen palas kelimesi tara. Tara ağzı ‘el dokuması havsız kilim, yatak örtüsü, fabrikada tbl. Tobol ağzı

128 arış V I I / 2 0 1 2 Vocabulary of Carpet Production and Weaving in the Tatar Language Feride TAGİROVA - Olga BYATİKOVA

Foto 18. Kilim. Aznakay ilçesi. Üçelli köyü. Sabirova Mahinur tarafından 1956-1958 yıllarında dokulmuş. Boyutları: 410 см. x 68 см. Yan kenarları sarmalı. Aynı teknikte yapılan öbür kilimin kenarları saçaklı.

temn. Temnikov ağzı t.kam. – krş. Tüben Kama kreşenleri ağzı töm. Tömen ağzı trh. Tarhan ağzı tüb. irt. Tüben İrtış ağzı tpk. Tepekey ağzı tvr. Tevriz ağzı t.y. Tau yagı ağzı t.y. – krş. Tau yagı kreşenleri ağzı yevşt. Yevşte-Çat ağzı

Kaynaklar Ahmetyanov, R. G. (2001), Tatar Telenen Kıskaça Tarihi-etimologik süzlege, Kazan, Tat. kit. neşr., 272 b. Aliyeva, K. (2009), İstoki i Evolyutsıya Hudojestvennoy Kulturı Tyurkskih narodov: Materialı Mejdunarod- noy Nauçno-praktiçeskoy Konferentsıyı, Posvyaş- şennoy 150-letiyu so Dnya Rojdeniya Pedagoga- prosvetitelya, hudojnika Ş.A. Tagirova (Kazan, 17-18 aprelya 2008 g.), Kazan, s. 392. Bayazitova, F. S. (2006), Nokrat söyleşe. Ruhi miras: gaile- könküreş hem yola terminologiyese. Folklor, Kazan: ‘Dom peçati’ neşr., 240 b. Dulskiy, P. (1925), İskusstvo Kazanskih Tatar, Moskva: Tsentral- noye İzd.-vo narodov SSSR, s. 19. Foto 19. Kilim. Aznakay ilçesi. İz glubinı stoletiy (2004), Kazan: Tatar. кn. izd.-vo, s. 271. Kol Gali (1983), Kıssai Yusuf, Kazan: Tat.kit.neşr., 541 b. Valeyev, F. H., G. F. Valeyeva - Suleymanova (1987), Drevneye Lihachev, A. F. (1876), Bıtovıye Pamyatniki Velikoy Bulgarii – İskusstvo Tatarii, Kazan: Tatar. кn. izd.-vo, s. 171. ‘Trudı II Arheologiçeskogo syezda, Т I, М. ------, F. H. (1984), Narodnoye Dekorativnoye İskusstvo Tatarsta- Muhamedova, R. G. (2008), Tatarı-Mişari: İstoriko- na, Kazan: Tatar. кn. izd.-vo, s. 132. etnografiçeskoye İssledovaniye, Kazan: Magarif, s. 295. ------, F. H. (1969), Ornament Kazanskih Tatar, Kazan: Tatar. Safina F. Ş. (1976), «Tkatskiye Stanı Tatar», İz İstorii Kulturı i кn. İzd.-vo, s. 202. Bıta Tatarskogo Naroda i Yego Predkov, Kazan, s. 99-105. Valeyeva, D. K. Valeyeva (1983), İskusstvo Voljskih Bulgar (X – ------, F. Ş. (1976), «Beloye Branoye Tkaçestvo v Rayonah naç. XIII v.v.), Kazan: Tatar. кn. izd.-vo, s. 132. Zakazanya», İz İstorii Kulturı i Bıta Tatarskogo Naroda i ------, D. K. (2003), İskusstvo Voljskih Bulgar Perioda Zolotoy Yego Predkov, Kazan, s. 147-150. Ordı (XIII – X v.v.), Kazan: Fiker, s. 240. ------, F. Ş. (1996), Tkaçestvo Tatar Povoljya i Urala, Kazan: ------, G. F., Valeyeva-Suleymanova (1995), Dekorativnoye Fen, s. 205. İskusstvo Tatarstana, Kazan: Fen, s. 188.

arış V I I / 2 0 1 2 129

ARIŞ Yayın İlkeleri

Atatürk Kültür Merkezi tarafından yayımlanan Arış, halı, grafikler numaralandırılarak hemen altına alt yazısı düz dokuma, giyim-kuşam ve işleme sanatları ile ilgili ve kaynağı belirtilmelidir. özgün, bilimsel makalelere yer veren, uluslararası • Başlıklar kalın harflerle yazılmalıdır. Uzun yazılarda hakemli bir dergidir. Mart ve Kasım aylarında olmak ara başlıkların kullanılması okuyucu açısından üzere yılda iki sayı yayımlanır. Yayımlanacak yazıların yararlıdır. Ana başlıkların, 1., 2., ara başlıklar, bilimsel araştırma ölçütlerine uyması, alana bir yenilik 1.1., 1.2., 2.1., 2.2 şeklinde numaralandırılması getirmesi, başka yerde yayımlanmamış olması şartı tavsiye edilir. Ana başlıkların tümü (ana bölümler, aranır. Bilimsel bir toplantıda sunulmuş bildiriler, kaynaklar ve ekler) BÜYÜK İNCE HARFLERLE yayımlanmamış olmak şartıyla kabul edilebilir. veya daha büyük puntoyla Kalın Küçük Harflerle Yazıların Değerlendirilmesi yazılmalıdır. Ara ve alt başlıkların ise sadece ilk • Arış’a gönderilen yazılar, yayın kurulunca dergi harfleri büyük yazılmalıdır. ilkelerine uygunluk açısından incelenir. İlkelere • Metin içindeki vurgulanması gereken ifadeler, eğik uygun bulunanlar, iki hakeme gönderilir. Hakem harflerle gösterilir, kalın karakter kullanılmaz. Hem raporlarından biri olumlu, diğeri olumsuz ise eğik hem kalın veya hem eğik hem “tırnak” içinde üçüncü bir hakem belirlenir. Yazarlar, hakemlerin vermek gibi çifte vurgulama yapılmaz. önerilerini dikkate alırlar; fakat katılmadıkları • Doğrudan alıntılar tırnak içinde verilir. Alıntılar 5 hususlara itiraz etme hakkına sahiptirler. satırdan fazla olduğunda, paragraf girintisinden bir cm • Yayımlanmasına karar verilen yazılar sayfa içeriden başlatılmalı ve bir punto küçük yazılmalıdır. düzenlemesi yapıldıktan sonra pdf formatıyla • Yazımda, özel durumlar dışında, TDK Yazım yazarlara gönderilir. Yazar son okumayı yapar Kılavuzu esas alınır. ve gerekli düzeltmeleri çıktı üzerinde göstererek dergiye geri gönderir. Kaynak Gösterimi • Raporlar beş yıl süreyle saklanır. Kaynaklar 9 punto ile yazılmalıdır. • Yazılardaki görüşlerin, fotoğraf ve belgelerin • Dipnot ve kaynakların yazımı konusunda, yöntem sorumluluğu yazarlarına aittir. bakımından kendi içinde tutarlı olması, dergi ve kitap adlarının eğik/ince, makale başlıklarının Yayımlanan yazılar için telif ödenir. Telifi ödenen • ise “tırnak” içinde, düz olarak yazılması kaydıyla yazının yayın hakları Atatürk Kültür Merkezi’ne yazarların tercihleri dikkate alınmakla birlikte; devredilmiş sayılır. Bu devir, sanal ortamda metin içindeki göndermelerin, yazarın soyadı, yayın yayımlanmayı da kapsar. yılı ve gönderme yapılan sayfa olmak üzere parantez • Yayımlanmayan yazılar iade edilmez. içinde aşağıdaki şekilde yazılması, dipnotların • Her yılın sonunda yıllık dizin hazırlanır ve sonraki açıklamalar ve ek bilgiler için kullanılması önerilir: yılın ilk sayısında yayımlanır. (Deniz 1972: 120). Cümle içinde yazar adı geçmiş ise Yayın Dili parantezde tekrarlanmasına gerek yoktur: Deniz (1972: Arış’ın dili Türkçedir. Ancak başka dillerde yazılmış 10), eserinde…; “Aydın (1986:120), şunları yazar ….” makalelere de Türkçe özetleriyle birlikte yer Birden fazla yazarlı yayınlarda yazarlar metin içinde verilebilir. Dergiye gönderilecek yazıların akademik şu şekilde yazılır: (Deniz vd. 2002). dil kullanımıyla ilgili her türlü kusurdan arınmış • Ulaşılabilir kaynaklarda ikincil kaynak kullanımından olması gerekir. Yabancı dildeki yazıların bir anadili kaçınılmalıdır. konuşurunca kontrol edilmesi önerilir. • Bir yazarın aynı yılda yayımlanmış birden fazla Yazım Kuralları ve Sayfa Düzeni yayını (1980a, 1980b) şeklinde gösterilir. • Yazılar A4 boyutunda (29.7x21 cm) kâğıda, MS Word • İnternetten yapılan alıntılarda aslına veya MS Word uyumlu programlarla yazılmalıdır. gidilmeye çalışılmalıdır. İnternet Yazı karakteri olarak Times New Roman kullanılmalıdır. adreslerinde, parantez içinde tarih ve saat Yazılar 10 punto ve 1.5 satır aralığıyla yazılmalıdır. belirtilmeli ve internet adresinin verilmesinin Sayfa kenarlarında üçer cm boşluk bırakılmalı zorunlu olduğu durumlarda e-yayın olarak ve sayfalar numaralandırılmalıdır. Özel fontlar yayımlananlar kullanılmalıdır. kullanılmamalı, transkripsiyon işaretleri varsa, editörlük yapılabilecek şekilde belirtilmelidir. • Dipnotlar ise; B. Deniz, age., s.7. şeklinde verilmelidir. • Yazarın adı, soyadı büyük olmak üzere koyu, adresler ise normal harflerle yazılmalı; yazarın unvanı görev • Kaynaklar metnin sonunda, yazarların soyadına yaptığı kurum, haberleşme ve e-posta adresi ilk göre alfabetik olarak aşağıdaki şekilde yazılmalı; sayfanın altında dipnot olarak belirtilmelidir. eserin yayınevi ve makalelerin sayfa aralıkları belirtilmelidir. Atıf yapılmayan çalışmalara • Yazılarda 300 sözcük civarında, 9 puntoyla yazılmış Kaynaklar kısmında yer verilmemelidir. Türkçe ve İngilizce özetler, özetlerin altına da genelden özele doğru en az 4, en çok 8 sözcükten Deniz Bekir (1987), ”Sındırgı (Balıkesir) Yöresi oluşan anahtar kelimeler verilmelidir. Yağcıbedir Halıları” Erdem, C.10, S. 28, s. 111-.124. • Yazılara ait fotoğraflar yüksek çözünürlükte ve Aslanapa Oktay (1987),Türk Halı Sanatının Bin Yılı, baskı kalitesine uygun bir şekilde gönderilmelidir. İstanbul: Eren Yayıncılık. Fotoğraf, şekil, grafik vb görsel malzeme filmi Bekir Deniz (2000),Türk Dünyasında Halı Dokuma ve Düz çekilebilecek nitelikte olmalıdır.Fotoğraf,şekil ve Yaygılar, Ankara:AKM Yayını.

132 arış V I I / 2 0 1 2

yeniden yayında...

25. Ptrak 26. Ptrak 27. Ptrak 28. Ptrak 29. Selezenk

Halı, Düz Dokuma, Kumaş, Giyim, Kuşam ve İşleme Sanatları Dergisi Halı, Düz Dokuma, Kumaş, Giyim, Kuşam ve İşleme Sanatları Dergisi Journal of Carpet Flatweaves, Fabric, Clothing and Embroderies Journal of Carpet Flatweaves, Fabric, Clothing and Embroderies Sayı/Issue: 5, Mart /March 2011 Sayı/Issue: 6, Kasım /November 2011 30. - 31. Kaşk-Çatal 32. -

33. Hora 34. HoraHoHora veyaveyaey FardaFarda a 35.35. FardaFarda 36. AyakA 37. Yldz

38. 39. Burnu eğri 40. Siğir Sidiği 41. Çubuk

42. Srma 43. Parmakk 44.44 - 45. Mor Kulak

ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ ATATÜRK CULTURE CENTER ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ ATATÜRK CULTURE CENTER

46. Seğmenli 47. Ptrak 48. Ptrak 49. Ptrak 50. Seğmenli, Yldz

arış yepyeni sayıları ile yayın hayatına devam ediyor... grafik er.com.tr • 0 312. 284 16 39