Ankara Vakıf Eserleri Müzesi'nde Bulunan Bir Grup Etütlük
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Elvan ÖZKAVRUK ADANIRâ Berna İLERİ ââ Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara ÖZET Anahtar kelimeler: Ankara Vakıf Eserleri Müze- Ankara Vakıf Eserleri Müzesi, Vakıflar Genel si, Uşak Halısı, Madalyonlu Uşak Halısı, Uşak Müdürlüğü tarafından 2007 yılında kurulmuş- Halıları teknik özellikleri tur. Önceki yıllarda Ankara’da Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait küçük bir halı ve kilim sergi sa- ABSTRACT lonu bulunan Genel Müdürlük, Türkiye’nin dört The Museum of Foundation Artworks was bir yanından topladığı vakıf eserlerini Ankara’da founded by the Ankara Foundations General bir müze kurarak sergileme kararı almıştır. Bu Directorate in 2007. Previously The General doğrultuda yapılan çalışmalar sonucu bugünkü Directorate had had a small exhibition hall müze binası, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafın- in which the valuable carpets and kilims had dan 7 Mayıs 2007 tarihinde Ankara Vakıf Eserleri been gathered. Later The General Directorate Müzesi adıyla hizmete açılmıştır. decided to collect other valuable Turkish Müze’de etütlük ve müzelik olmak üzere articles. For this purpose they needed a larger toplam 90 adet Uşak Halısı bulunmaktadır. Bu space and a museum building. The museum halılar, Ankara’dan Hoca İbadullah Camii, Ahi building, was restored by the Foundations Elvan Camii, Telli Hacı Halil Mescidi, İkişerefeli General Directorate, and opened to the public Camii, Sultan Alâeddin Camii, Hacı Arab Camii, in 2007. Yozgat’tan Çapanoğlu Camii, Elazığ’dan Har- There have been 90 Usak carpet pieces which put Sare Hatun Camii, Kastamonu’dan Nasrul- were classified as museum piece or etude piece. lah Camii ve Bursa’dan Yeşil Camii’den, ayrıca All these carpet pieces came from Ankara Hoca Samsun Vakıflar Bölge Müdürlüğü, Manisa ve İbadullah Mosque, Ahi Elvan Mosque, Telli Kastamonu illerinden Müze’ye kazandırılmıştır. Hacı Halil Mosque, İkişerefeli Mosque, Sultan Bu çalışmada etütlük grupta yer alan 15 adet Alâeddin Mosque, Hacı Arab Mosque, Yozgat Madalyonlu Uşak Halısı incelenecektir. Halıların Çapanoğlu Mosque, Elazığ Harput Sare Hatun hammaddesi, çözgü ve atkı ipliklerinin büküm Mosque, Kastamonu Nasrullah Mosque, Bursa yönü, kat adedi, düğüm türü ve düğüm sıklığı Yeşil Mosque, also from Endowments Region gibi teknik özellikleri verilirken bu bilgiler görsel Managements (Vakıflar Bölge Müdürlüğü) of malzeme eşliğinde sunulmuştur. Samsun and from the cities of Manisa and Kastamonu. This paper analyzes 15 Medallion Uşak carpet * Prof., İzmir Ekonomi Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Ta- pieces which were classified as etude pieces. sarım Fakültesi, Moda Tasarımı Bölümü, Balçova- İzmir, The technical features of the carpets such as raw e-posta: [email protected] materials, twist direction of warp and weft yarns, ** Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakülte- their ply number, knot type and knot density are si Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Narlıdere - İzmir, e-posta: [email protected] 86 arış V I I / 2 0 1 2 The Analysis of the Some of the Medallion Ushak (Uşak) Carpets in the Museum of Foundation Artworks in Ankara Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ önce bulunduğu yer, müzeye geliş tarihine ait bilgiler determined. This information is given by the bulunmaktadır. Ancak çok az sayıda halıda, halının help of visual materials. düğüm sıklığı ve boyutu ile ilgili bilgi verildiği saptan- Keywords: Ankara Vakif Eserleri Museum, mıştır. Bu nedenle halıların boyutları ve düğüm sıklık- Usak carpets, Medallion Usak carpets, Technical ları tarafımızdan incelenmiş olup bu analiz sonucun- features of Uşak carpets da elde edilen bilgilere yer verilmiştir. Halıların hammaddesi (çözgü, atkı, ilme), boyutu düğüm sıklığı, düğüm türü, düğüm sıraları arasına 1. Giriş atılan atkı sayısı, kullanılan ipliklerin kat adedi ve Ankara Vakıf Eserleri Müzesi, Vakıflar Genel Müdür- büküm yönü ile ilgili bilgiler tarafımızdan yapılan lüğü tarafından 2007 yılında kurulmuştur. Önceki yıl- teknik analiz sonucunda elde edilmiştir. Halıların larda Ankara’da küçük bir halı ve kilim sergi salonu çözgü, atkı ve ilme ipliklerinde kullanılan boyar- bulunan Vakıflar Genel Müdürlüğü Türkiye’nin dört maddeleri analiz etmek amacıyla Müze’den alınan bir yanından topladığı vakıf eserlerini Ankara’da ku- izin doğrultusunda bazı halıların kopmuş, yırtılmış racağı bir müzede sergileme kararı almıştır. Bugünkü bölümlerinden küçük iplik numuneleri alınmıştır. müze binası, 1928–1941 yılları arasında Hukuk Mek- Alınan iplik numunelerinin boya analizi için Mar- tebi olarak, daha sonraki yıllarda Ankara Kız Sanat mara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Doğal Mektebi ve Ankara Yüksek Öğrenim Vakıf Kız Öğrenci Boya Araştırma Laboratuarı’na başvurulmuş, fakat Yurdu olarak kullanılmış, sonraları ise Ankara Müf- analiz için gerekli olan HPLC Kolonu, Nova-Pak C18 tülüğü tarafından aşevi olarak hizmet vermiştir. 2004 analytical column (3,9 x 150 mm, 4 µm, Part No WAT yılına kadar Ankara Müftülüğü tarafından kullanılan 086344, Waters) adlı malzeme fiyatının yüksek ol- bina, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından müze ola- ması sebebiyle temin edilememiştir. Ancak halılar rak kullanılmak üzere restorasyonu yapılarak 7 Mayıs ile ilgili diğer teknik bilgiler yerinde yapılan detay- 2007 tarihinde Ankara Vakıf Eserleri Müzesi adıyla lı ölçümler, karşılaştırmalar ve incelemelerle elde hizmete açılmıştır edilmiştir. Halıların çok yıpranmış olduğu göz önüne Müze’de etütlük ve müzelik olmak üzere top- alınarak düğüm sıklıkları birkaç farklı yerden yapılan lam 90 adet Uşak Halısı bulunmaktadır. Bu halılar, ölçümler sonucunda tespit edilmiştir. Bu ölçüm sı- Ankara’dan Hoca İbadullah Camii, Ahi Elvan Camii, rasında 1x1dm2’lik, bir başka deyişle 10x10cm2’ lik bir Telli Hacı Halil Mescidi, İkişerefeli Camii, Sultan alanda yer alan düğümler sayılmıştır. Araştırma sıra- Alâeddin Camii, Hacı Arab Camii, Yozgat’tan Çapa- sında fotoğrafı çekilen halılarının bordür motifleri- noğlu Camii, Elazığ’dan Harput Sare Hatun Camii, nin çizimleri, AutoCad çizim programında tarafımız- Kastamonu’dan Nasrullah Camii ve Bursa’dan Yeşil dan yapılmıştır. Halıların çok parçalı olması sebebi Camiii’den, ayrıca Samsun Vakıflar Bölge Müdürlü- ile zeminde yer alan motiflerin bir bütün halinde ğü, Manisa ve Kastamonu illerinden Müze’ye kazan- çizilmesi mümkün olmamıştır, ancak halıların genel dırılmıştır. kompozisyon şeması, müzelerde bulunan, basılı ki- Müzede toplam 22 adet Madalyonlu Uşak halısı taplarda yer alan ve Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde tespit edilmiştir. Bunların 15 adedi etütlük halılar yer alan diğer Uşak Halılarının kompozisyon şemala- grubunda yer almaktadır. Etütlük grupta yer alan rı da dikkate alınarak AutoCad programında tarafı- Madalyonlu Uşak halılarının 14 adedi müzeye Kas- mızdan çizilmiştir. 1 tamonu Nasrullah Camii ve Zaviyesi ’nden ve 1 ade- 2. Madalyonlu Uşak Halıları di Ankara Ahi Elvan Camii2’nden getirilmiştir (İleri Madalyonlu Uşak halılarının dokunmaya başlandığı 2010: 8,71). tarih olarak kesin ve net bir bilgi söylenememekte- Bu çalışmada etütlük grupta yer alan Madalyonlu dir. Basılı kitaplarda genel olarak kabul gören görüş Uşak halılarının envanter numaraları, müzeye gelme- Madalyonlu Uşak halılarının 16.yy başı ortaya çıktığı- den önce bulunduğu yer, müzeye geliş tarihi, müzede- dır (Aslanapa 1987: 107, Yetkin 1991: 90, Deniz 1999: ki yeri, boyutu, düğüm sıklığı, düğüm türü, hammad- 385, Deniz 2000: 34). desi (çözgü, atkı, ilme), varsa kenar, kilim örgüsü ve Bekir Deniz’e (2000:34, 7/2005:32) göre Madal- saçak durumu hakkında açıklamalara yer verilmiştir. yonlu Uşak halıları, saray nakkaşları tarafından çizi- Müzenin envanter kayıtlarında bu halılarla ilgili ola- len motiflere bakılarak 16. yy.ın başlarından itibaren rak halıların envanter numarası, müzeye gelmeden dokutulmaya başlanmıştır. Bekir Deniz Madalyonlu Uşak halılarında, Anadolu - Türk halı dokumaları 1 Nasrullah Camii ve Zaviyesi: Tanzim Tarihi: Hicri: 29.06.0915, tarihinde ilk kez göbek-madalyon kullanıldığını ve Miladi: 14.10.1509, Vakfın Tescil Tarihi: Hicri: 29.06.0915, Mila- halıların ortasında göl-göbek denilen büyük bir ma- di: 14.10.1509 (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Kayıtları) dalyonun yer aldığını da belirtmektedir. 2 Ahi Elvan Camii: Tanzim Tarihi: Hicri: 13.03.1305 Miladi: 29.11.1887, Vakfın Tescil Tarihi: Hicri: 13.03.1305, Miladi: Madalyonlu Uşak halılarında genel olarak zemin- 29.11.1887 de büyük bir madalyon ve köşelerde çeyrek veya ya- arış V I I / 2 0 1 2 87 Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Etütlük Madalyonlu Uşak Halısının İncelenmesi Elvan ÖZKAVRUK ADANIR - Berna İLERİ Foto 1. Halının arka yüzünden detay, Fotoğraf: Berna İleri rım madalyonlar görülür. Halının büyüklüğüne göre madalyon sayısı 1 tam 2 yarım, 2 veya 3 tam olabilir (Pasztor 2007: 83). Madalyonlu Uşak halılarında değişen sıralar halinde yer almış iki şekilde madalyon vardır. Orta eksende yuvarlak madalyonlar, yan eksenlerde sivri dilimli madalyonlar sıralanmaktadır. Bu sıralama şekli Madalyonlu halıların gelişim süresince devam etmiş, ancak madalyon şekillerinde bazı değişmeler de olmuştur. Madalyonlar bazen ovalleşmiş, bazen uzamış ya da yuvarlak bir şekil almıştır. Günümüzde Foto 2. Halının arka yüzünde görülen çözgü teli kaçağı (kaçığı), müzelerde çok sayıda örnekleri bulunan Uşak halıla- Fotoğraf: Berna İleri rının 18.yy. ortalarına kadar devam eden bir gelişim nın arka yüzünde bulunan işçi arası hatası3, çözgü süreci olduğu söylenebilir. Bu halıların