Nawiedzony Przez Obrazy. Twórczość Filmowa Tiana Zhuangzhuanga
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
NAWIEDZONY PRZEZ OBRAZY NAWIEDZONY PRZEZ OBRAZY TWÓRCZOŚĆ FILMOWA TIANA ZHUANGZHUANGA Alicja Helman Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENT dr hab. Natasza Korczarowska PROJEKT OKŁADKI Paweł Sepielak Publikacja powstała w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki przyznanego na podstawie decyzji 2012/05/B/HS2/04058. Numer projektu: K/PBO/000154 Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej oraz Instytutu Sztuk Audiowizualnych © Copyright by Alicja Helman & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2016 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz- powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy ISBN 978-83-233-4165-9 ISBN 978-83-233-9519-5 (e-book) www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12 663 23 80, tel./fax 12 663 23 83 Dystrybucja: tel. 12 631 01 97, tel./fax 12 631 01 98 tel. kom. 506 006 674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści Od autorki 7 Lata nauki 9 Self-made genre 25 Dawno temu w Tybecie 47 Ludzie w drodze 71 Kobiety zawsze są ofiarami 89 Ideologia – subkultura – breakdance 95 Tajemnice Zakazanego Miasta 111 Pieśń o rodzinie 131 Powrót 165 Na Herbacianym Szlaku 191 Biografia duchowa 203 Wizualna fantazja 219 Jedna trzecia? 237 Zamiast zakończenia 249 Bibliografia 253 Filmografia 261 Indeks nazwisk 269 5 Od autorki Monografia Tiana Zhuangzhuanga jest moją trzecią książką poświęconą twórcom Piątej Generacji. Wcześniej pisałam o Zhangu Yimou (Odcienie czerwieni, 2010) i Chenie Kaige (Ścieżkami utraconego czasu, 2012). Zajmu- jąc się od lat tym wyjątkowym okresem w historii chińskiej kinematografii, studiując historię, filozofię, myśl estetyczną Chin, zapoznając się, na ile to było możliwe, z chińskim malarstwem, muzyką, teatrem i literaturą, żywiłam mylne przeświadczenie, że wstępując po raz trzeci do tej samej rzeki, będę miała przed sobą zadanie proste i łatwiejsze niż w przypadku monografii wcześniejszych. Tymczasem okazało się ono trudniejsze, niż mogłam oczeki- wać, choć nie musiałam powracać do kontekstów, które obszernie opisałam w poprzednich książkach. Skupiając się już tylko i wyłącznie na twórczości Tiana Zhuangzhuanga, miałam wrażenie, że wkraczam w labirynt o wielora- ko rozgałęziających się ścieżkach. Przekonanie, iż dysponuję jakąś uprzednio nabytą wiedzą, która będzie mi przydatna przy opisie, analizie i interpretacji filmów Tiana, ustąpiło odczuciu, że rozpoczynam nową przygodę, równie słabo przygotowana jak wówczas, gdy dopiero zaczynałam się interesować filmem chińskim. Tian sprowadził mnie z głównej drogi i bezlitośnie wodził po mało uczęszczanych ścieżkach lub wręcz manowcach. Tian Zhuangzhuang jest reprezentatywnym twórcą Piątej Generacji, ale zarazem jest wśród tego grona reżyserem najbardziej osobnym. Wszyscy oni byli wybitnymi indywidualnościami i z czasem więcej ich już dzieliło, niż łączyło. Tian nie uchylał się od współpracy, ale poczynając od pierwszego filmu, który mógł uznać za w pełni osobisty, wyrażający jego własne przeko- nanie na temat tego, jakie powinno być kino i jakim przemawiać językiem – Na ziemi łowców (Liechang zhasa, 1984), było już oczywiste, że wybrał drogę najtrudniejszą, nie biorąc pod uwagę możliwości jakichkolwiek kompromi- sów na rzecz oczekiwań władz, producentów i publiczności. Żaden z twórców Piątej Generacji nie miał szans na to, by prostą dro- gą zmierzać do sukcesu. Ale też żaden nie musiał zapłacić aż tak wysokiej 7 Od autorki ceny, by móc realizować filmy zgodne z własnymi przekonaniami. Walczyć o swoje nie było łatwo nie tylko z przyczyn natury politycznej, ale także, a może przede wszystkim, artystycznej. Piąta Generacja chciała zmienić obli- cze chińskiego kina, wypracować nowy język, wyrażać ducha współczesności i poddać tradycję daleko idącej rewizji. Tian był w tym zakresie najbardziej radykalny. Inaczej niż koledzy, którzy obficie korzystali z doświadczeń kina i myśli filmowej Zachodu, próbował wszystkiego od nowa, kierując się pasją poszukiwacza i odkrywcy. Większość badaczy interpretujących twórczość Tiana przypisuje mu chłodny dystans wobec świata, który przedstawia w swoich filmach. Odnio- słam jednak całkowicie odmienne wrażenie. Filmy Tiana (choć nie wszystkie) wyrastają w przeważającej mierze z fascynacji i miłości do tego, co ukazuje. I ten czysto osobisty, emocjonalny ton nietrudno wyczuć. Był to dla mnie trop prowadzący do prób zrozumienia świata Tiana Zhuangzhuanga, swego rodzaju identyfikacji, wyrażający się frazą „jestem z nim”. Lata nauki Udziałem pokolenia urodzonego w latach pięćdziesiątych, z którego wy- wodzą się twórcy Piątej Generacji, stały się podobne doświadczenia, które dzielili na równi z przyszłymi kompozytorami, pisarzami, malarzami i dra- maturgami. Rewolucja Kulturalna była tym niewyobrażalnym wydarzeniem, które odmieniło ich los nie tylko w danej chwili, ale miało też ukształtować ich przyszłość. Historia Tiana Zhuangzhuanga, urodzonego w 1952 roku w Pekinie, rozwijała się według tego samego wzorca, który zdeterminował losy jego pokolenia. Początkowo nic nie zapowiadało katastrofy. Tian jako dziecko i nastolatek dorastał w otoczeniu sprzyjającemu intelektualnemu rozwojo- wi. Wydawał się w naturalny sposób predestynowany do zawodu filmowca. Jego rodzice, Fang Tian i Yu Lan, byli znanymi i wziętymi aktorami, a przy tym członkami Chińskiej Partii Komunistycznej, a zatem uprzywilejowanymi podwójnie, bowiem zarazem zamożnymi i wpływowymi. Mieszkali w do- brej dzielnicy, w najbliższym sąsiedztwie ludzi ze świata sztuki i przemysłu filmowego. Wspominając swoje dzieciństwo w wywiadzie udzielonym Mi- chaelowi Berry’emu, Tian powiedział, że w ogóle nie interesował się wów- czas filmem1. Rodzice nie mieli dlań czasu, zajęci swoją pracą. Wprawdzie ojciec niekiedy zabierał go do studia, gdyż uczestniczył w przeglądach dla cenzury, ale filmy, które chłopiec tam oglądał (przeważnie radzieckie, wy- świetlane w oryginale), nudziły go śmiertelnie, a przede wszystkim nie rozu- miał ich. To wczesne doświadczenie generalnie zniechęciło go do kina. Na jego dokonania w zawodzie filmowca miały wpływ późniejsze wydarzenia. 1 Tian Zhuangzhuang, Stealing Horses and Flying Kites [w:] Michael Berry, Speaking in Images. Interviews with Contemporary Chinese Filmmakers, Columbia University Press, New York 2005. 9 Lata nauki Trudno powiedzieć, jak szczególne momenty w moim życiu wpłynęły na moją pracę. Mógłbym jednak wskazać trzy okresy, które miały znaczenie. Pierwszy przypada na początkowe lata Rewolucji Kulturalnej. Wówczas stało się tak, jak- by niebo spadło na ziemię i wszystko się zawaliło. Dorastając w kadrowej ro- dzinie o statusie raczej wysokim, byłem do pewnego stopnia uprzywilejowany, uczęszczałem do najlepszych szkół w Pekinie. A wtedy w mgnieniu oka moi rodzice znaleźli się na samym dole drabiny społecznej, padli ofiarą wszelkich typowych dla tego okresu prześladowań. […] Byłem tylko dzieckiem i próbo- wałem trzymać się z daleka od wszystkiego, co się wówczas działo. Tak po raz pierwszy zetknąłem się z polityką i to zapewne pozostawiło psychiczne blizny. […] Spędzałem czas ukryty w domu, czytając książki i wykorzystując te wszyst- kie technologiczne gadżety, które zbierał mój ojciec, takie jak gramofon czy magnetofon2. Nauczyciel Tiana z Pekińskiej Akademii Filmowej, Ni Zhen, opisuje wyda- rzenie, które Tian miał na zawsze zapamiętać: Kiedy młodzież z Czerwonej Gwardii ruszyła na ten spokojny zakątek przy Bao- chan Alley, aktorzy i reżyserzy filmowi, cenieni i kochani przez publiczność i sąsiadów, jeszcze wczoraj witani ciepło, gdy tylko się pojawili, nagle stali się „członkami czarnego gangu w literaturze i sztuce”, „wrogami”. Starzy artyści stali pokornie na dziedzińcu. W jaskrawym słońcu mieli tak stać ze spusz- czonymi głowami, co było formą kary, podczas gdy wyniesione z ich domów książki, dzieła sztuki i kaligraficznego kunsztu płonęły na podwórzu3. Stali tak przez długie godziny. Wkrótce wszyscy zostali zesłani do „obo- ry” (tak w slangu nazywano miejsca przymusowego odosobnienia), gdzie skazani musieli podjąć pracę pod nadzorem. Tymczasem Tian radził sobie sam, oparcie miał jedynie w starszym bra- cie. Obaj przyłączyli się do ruchu Great Linking Up, który polegał na prze- mieszczaniu się młodych ludzi po całym kraju, by szerzyć idee rewolucji4. 2 Ibidem, s. 55–56. 3 Ni Zhen, Memoires from the Beijing Film Academy. The Genesis of China’s Fifth Genera- tion, transl. Chris Berry, Duke University Press, Durham–London 2002, s. 16. 4 Great Linking Up (Da chuan lian) – szeroko rozpowszechniony ruch, który zapewniał 10 młodym ludziom swobodę darmowego podróżowania po kraju, by zapoznali się z życiem Lata nauki Odwiedzili kilka miast, ale to napełniło ich głębokim zniechęceniem. Zdecy- dowali się zatem na pieszą wędrówkę do Yan’an, kolebki komunizmu (dro- gę tę przebyła swego czasu ich matka, wstępując do partii komunistycznej). Tę wyprawę Tian wspominał jako fascynującą, wówczas zetknął się po raz pierwszy z chińską wsią i chłopami, z ich niewyobrażalnie ciężkim życiem. Młodzi przeszli ponad tysiąc kilometrów, lecz wracali już pociągiem, bowiem ruch został odwołany. W cytowanym wywiadzie Tian tak podsumowuje swoje ówczesne do- świadczenia: Trzy lata między czternastym i siedemnastym rokiem życia