Arkusz PIASECZNO (560)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: Jerzy Górka*, Damian Kałus*, Halina Kapera*, Gra Ŝyna Hrybowicz**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec*** Główny koordynator MG śP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław B ąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Joanna Szyborska-Kaszycka*** Redaktor tekstu – Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – Krakowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN…

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – J. Górka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – J. Górka ...... 4 III. Budowa geologiczna – D. Kałus ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – H. Kapera ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Kapera ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – H. Kapera ...... 12 VII. Warunki wodne – D. Kałus ...... 14 1. Wody powierzchniowe ...... 14 2. Wody podziemne ...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby – P. Kwecko ...... 18 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 24 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – J. Górka ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – D. Kałus ...... 37 XII. Zabytki kultury – J. Górka ...... 44 XIII. Podsumowanie – J. Górka, G Hrybowicz ...... 46 XIV. Literatura...... 48

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Piaseczno została opracowana w Krakowskim Przedsi ębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (plansza A) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA oraz Pa ństwowym Instytucie Geo- logicznym w Warszawie (plansza B). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Piaseczno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym w 1997 roku w firmie SEGI-PBG Sp. z o.o. w Warsza- wie (Nejbert i in., 1997). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą ...” (2005), wydan ą przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w u- kładzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝy- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B now ą warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi”, opisuj ącą tematy- kę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania re- gionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom teryto- rialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zaso- bami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć przydatne w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

3 W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Mazowieckiego Urz ędu Woje- wódzkiego w Warszawie i Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w War- szawie, Pa ństwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, starostw powiatowych w Piasecznie i Otwocku oraz urz ędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Piaseczno okre ślaj ą współrz ędne od 21 °00’ do 21 °15’ długości geograficznej wschodniej i od 52°00’ do 52°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza nale Ŝy do województwa mazowieckiego, powiatów: otwockiego (gminy: Józefów, Karczew i Otwock), piaseczy ńskiego (gminy: Góra Kalwaria, Konstancin-Jeziorna, Lesznowola, Piaseczno, Pra Ŝmów) oraz miasta Warszawy (dzielnice: Ursynów, Wilanów, Wawer). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) zachodnia cz ęść obszaru arkusza poło Ŝona jest na Równinie Warszawskiej, cz ęść wschodnia – w Dolinie Środkowej Wisły (fig. 1). Obszar arkusza ma charakter równiny wykształconej w okresie zlodowace ń. Jego rze ź- bę kształtuje po stronie wschodniej rozległa dolina Wisły z licznymi starorzeczami, ciekami i wydmami oraz ograniczaj ąca j ą od zachodu wysoczyzna lodowcowa urozmaicona licznymi formami glacjalnymi. Najwy Ŝej poło Ŝone s ą tereny w okolicach Pilawy – 119 m n.p.m. w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, najni Ŝej – obszary w dolinie Wisły przy północnej granicy obszaru – około 85 m n.p.m. Obszar arkusza le Ŝy w obr ębie regionu klimatycznego mazowiecko-podlaskiego. Śred- nia temperatura roczna wynosi 7,5°C, średnia temperatura półrocza zimowego wynosi około 0,5°C, za ś półrocza letniego – około 14,5°C. Średni opad roczny wynosi około 560 mm. Po- krywa śnie Ŝna zalega około 70 dni. Przewa Ŝa cyrkulacja powietrza z sektora zachodniego (Stachý, 1987; Starkel, 1991).

4 Du Ŝe kompleksy le śne wyst ępuj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (La- sy Chojnowskie). Gleby chronione dla rolniczego u Ŝytkowania (klas I–IVa) stanowi ą około 20% powierzchni. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zwi ązane s ą głównie z doliną Wisły. Du Ŝa cz ęść obszaru arkusza zaj ęta jest przez aglomeracj ę warszawsk ą oraz zwi ązane z ni ą tereny podmiejskie. Obszar ten charakteryzuje si ę zwart ą zabudow ą i g ęstym zaludnie- niem. Na znaczn ą skal ę rozwini ęty jest tu przemysł elektroniczny, mechaniczny, papierniczy oraz przemysł maszynowy dla przetwórstwa owocowo-warzywnego. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza intensywnie rozwini ęte jest sadownictwo.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Piaseczno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu

Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.72 – Równina Łowicko-Bło ńska, 318.73 – Kotlina Warszawska, 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.76 – Równina Warszawska, 318.78 – Równina Wołomi ńska, 318.79 – Równina Garwoli ńska Mezoregiony Wzniesie ń Południowomazowieckich: 318.83 – Wysoczyzna Rawska

5 Miasto Konstancin-Jeziorna ma status uzdrowiska od 1869 roku. Mieszcz ą si ę tu liczne obiekty szpitalne i sanatoryjne. Na obszarze arkusza w granicach miasta Warszawy funkcjonuje kilka o środków na- ukowo-badawczych, mi ędzy innymi Ogród Botaniczny PAN w Powsinie. Przez obszar arkusza przebiega linia kolejowa Warszawa – Kielce – Kraków i Warsza- wa – Lublin oraz bocznica Warszawa – Elektrownia Siekierki. Wa Ŝnymi arteriami komunika- cyjnymi są drogi Warszawa – Góra Kalwaria i Warszawa – Karczew. Dobrze rozwini ęta jest tu sie ć dróg lokalnych. Przez północn ą cz ęść obszaru arkusza przebiega ć b ędzie projektowana droga ekspresowa S-2 – południowa obwodnica Warszawy. Przebieg tej trasy przedstawiono na mapie dokumentacyjnej.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Piaseczno opracowano na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Piaseczno wraz z obja śnieniami (Sar- nacka, 1974; 1976). Omawiany obszar poło Ŝony jest w południowo-wschodniej cz ęś ci niecki warszawskiej, która stanowi środkow ą, najgł ębsz ą cz ęść niecki brze Ŝnej. Nieck ę warszawsk ą tworz ą utwory kredowe. Jest ona wypełniona osadami zaliczonymi do trzeciorz ędu i czwartorz ędu, le Ŝą cymi na podło Ŝu mezozoicznym. Osady starsze od czwartorz ędu znane s ą tylko z wierce ń. Wśród osadów trzeciorz ędowych wyst ępuj ących w obr ębie arkusza Piaseczno wyró Ŝ- niono osady: paleocenu, eocenu, oligocenu, miocenu i pliocenu. Najstarsze (paleocen) wy- kształcone są jako gezy, opoki i wapienie margliste o miąŜ szo ści od 20 do 24 m. Powy Ŝej le Ŝą zaliczone go oligocenu piaski, mułki i zlepie ńce z konkrecjami fosforytowymi i krzemienny- mi o miąŜ szo ści przekraczaj ącej 60 m. Miocen reprezentowany jest przez osady l ądowe, głównie piaski, mułki i iły, w śród których miejscami wyst ępuj ą cienkie wkładki w ęgli bru- natnych. Osady miocenu osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 40 m. Le Ŝą ce powy Ŝej osady pliocenu składają si ę z iłów i mułków z przewarstwieniami piasków. Mi ąŜ szo ść osadów plioce ńskich zamyka si ę w przedziale 40–130 m. Utwory czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza (fig. 2). Maksymalna ich miąŜ- szo ść mo Ŝe dochodzi ć do 200 m. Najstarszymi utworami czwartorz ędowymi s ą osady pregla- cjalne, wykształcone głównie jako piaski ze Ŝwirami i mułki, rozpoznane wierceniami wy- łącznie w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Wy Ŝsza cz ęść profilu czwartorz ędu została ukształtowana przez zło Ŝone procesy sedymentacji w okresie zlodowace ń i interglacjałów.

6 Zlodowacenia najstarsze reprezentuj ą gliny zwałowe oraz piaski zastoiskowe i mułki warwowe. Szczegółowo zostały one rozpoznane wierceniami w miejscowo ści Latoszki w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Ich ł ączna mi ąŜ szo ść nie przekracza 20 m. Podczas in- terglacjału augustowskiego osadziły si ę piaski ze Ŝwirami i mułki rzeczne o mi ąŜ szo ści od 3,5 do 20 m. Osady zlodowace ń południowopolskich, znane równie Ŝ z wierce ń, reprezentowane s ą przez trzy poziomy glin zwałowych rozdzielone piaskami rzecznymi interstadialnymi oraz osadami zastoiskowymi. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych jest zmienna, a maksymalna przekracza 60 m. Rozdzielaj ące je piaski rzeczne i utwory zastoiskowe na ogół nie przekraczaj ą 10 m mi ąŜszo ści. Interglacjał mazowiecki (wielki) reprezentowany jest na obszarze arkusza Piaseczno przez osady rzeczne, organiczne i rezydualne. Osady zlodowace ń środkowopolskich buduj ą powierzchnie wysoczyzny polodowcowej. Najstarszymi osadami, zwi ązanymi ze zlodowaceniem odry s ą iły i mułki warwowe, które odsłaniaj ą si ę na powierzchni w okolicach miejscowo ści Łubna i Baniocha w południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą osady stadiału mazowiecko- podlaskiego zlodowacenia warty. Okres ten charakteryzuje obecno ść kilku ci ągłych pozio- mów glin zwałowych oraz wyst ępowanie osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych. Jak wykazały wiercenia geologiczne w rejonie zło Ŝa „Łubna” strop utworów zastoiskowych, po- ło Ŝony na gł ęboko ści od 2,0 do 7,9 m, wykazuje zaburzenia glacitektonicznie. Gliny zwałowe tych zlodowace ń odsłaniaj ą si ę w kraw ędzi wysoczyzny na całym odcinku od Moczydłowa po Ursynów oraz w kraw ędzi wysoczyzny ograniczaj ącej dolin ę Jeziorki, pokrywaj ą te Ŝ roz- ległe powierzchnie terenu w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Mi ąŜ szo ść tego kompleksu glin dochodzi do 10 m. Utwory zastoiskowe wyst ępuj ą na powierzchni w rejonie Słomczyna, Baniochy oraz pomi ędzy D ąbrówk ą a Jeziorn ą. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe najwi ększe powierzchnie zajmuj ą w pasie pomi ędzy Konstancinem a Rytami. Piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej bior ą udział w budowie drobnych pagórków uformowanych na powierzchni wysoczyzny. Wyst ępuj ą one wzdłu Ŝ kraw ędzi wysoczyzny od Kaw ęczyna po Konstancin oraz na północny zachód od Chylic, od Kierszowa po Józefosław. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Kemy wyst ępuj ą w okolicach Chojnowa, w Lesie Kabackim i Moczydle. Buduj ące je drobnoziarniste i pylaste piaski osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od kilku do kilkunastu metrów.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Piaseczno na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Gogołek, Piotrowska, 2006) Czwartorz ęd Holocen:

Plejstocen (zlodowacenie wisły):

Neogen

Plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie):

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

8 Pod koniec stadiału mazowiecko-podlaskiego i w interstadiale północno-mazowieckim na glinach zwałowych i piaskach wodnolodowcowych na znacznych obszarach osadziły si ę piaski rzeczne. W obr ębie wysoczyzny, lokalnie np. w dolinie strugi Czarna, wyst ępuj ą holoce ńskie torfy i namuły torfiaste. W obr ębie doliny Wisły, zajmuj ące wschodni ą cz ęść omawianego terenu, dominuj ą osady zlodowacenia wisły (bałtyckiego) oraz najmłodsze wiekowo osady holoce ńskie. W trakcie zlodowacenia wisły tworzyły si ę piaski rzeczne tarasów: otwockiego, falenickiego i praskiego. Osi ągaj ą one na omawianym terenie mi ąŜ szo ść od kilkunastu do 18 m. Buduj ą one du Ŝe fragmenty prawobrze Ŝnej cz ęś ci doliny w okolicach Józefowa. U schyłku plejstocenu i w holocenie na starszych utworach uformowały si ę wydmy, wyst ępuj ące w licznych miejscach na wysoczy źnie oraz na tarasach Wisły, Świdra i Jeziorki. W holocenie na tarasach Wisły powstały mady pylasto-piaszczyste, piaski rzeczne, na- muły torfiaste oraz torfy (fig. 2). Osady te rozprzestrzeniły si ę na powierzchni w obr ębie całej lewobrze Ŝnej cz ęś ci doliny Wisły, a tak Ŝe na przeciwległym prawym brzegu, w pasie od K ę- py Glinieckiej do Świdrów Wielkich oraz w dolinach Jeziorki i jej dopływów. Torfy wyst ępu- ją u podnó Ŝa kraw ędzi wysoczyzny na odcinku od Powsina po Ursynów, u podnó Ŝa kraw ędzi mi ąŜszego tarasu nadzalewowego Wisły w Zamo ściu i w Jeziornej oraz na obszarze tzw. „martwej doliny” w rejonie miejscowo ści Baniocha.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach obszaru arkusza Piaseczno aktualnie udokumentowane s ą 2 zło Ŝa kopalin stałych: „Łubna” – iłów zastoiskowych i „Czarnów” – piasków. Ich charakterystyk ę gospo- darcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. W granicach arkusza znajduje si ę równie Ŝ zło Ŝe wód leczniczych „Konstancin-Jeziorna”. Zło Ŝe to omówione jest w rozdzia- le Warunki wodne. Zło Ŝa kopalin okruchowych „ Świdry Małe” i „Karczew A” nie zostały zagospodarowane ze wzgl ędu na konfliktowo ść z planami zagospodarowania przestrzennego. Tereny tych złó Ŝ s ą aktualnie obj ęte zabudow ą miejscowo ści Józefów i Karczew. Zło Ŝa zostały skre ślone z bilansu zasobów (Wołkowicz i in., 2009).

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Stan Zasoby geologiczne Zastosowa- Klasyfika- Kategoria zagospodarowa- Wydobycie Wiek bilansowe nie cja Przyczyny Numer rozpoznania nia (tys. t) Rodzaj kompleksu (tys. t, tys. m 3*) kopaliny złó Ŝ konfliktowo- zło Ŝa Nazwa zło Ŝa zło Ŝa kopaliny litologiczno– ści na mapie Kla- Kla- surowcowego zło Ŝa wg stanu na rok 2008 (Wołkowicz i in., 2009) sy sy 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

3 Czarnów p Q 851 C1* Z – Sb, Sd 4 B Z i(ic) 1 964* 4 Łubna Q A+B Z – Scb 4 B Z p 36 Świdry Małe p Q – – ZWB – – – – – Karczew A p Q – – ZWB – – – – –

Rubryka 3 – p – piaski, i(ic) – iły i mułki ilaste ceramiki budowlanej

10 10 Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – A, B; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – zło Ŝa: Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 – kopaliny: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: B – konfliktowe Rubryka 12 – Z – konflikt zagospodarowania terenu

Zło Ŝe kopalin ilastych „Łubna” (Andrusiewicz 1958a; b) udokumentowano 4 644 tys. t zasobów w kategorii A+B. W dodatku do dokumentacji (Zembrzycka, 1979) zaktualizowano zasoby zło Ŝa. Ubytki zasobów powstały w wyniku wieloletniej eksploatacji i korekty granic. Z granic zło Ŝa wył ączono obszaru wyeksploatowane, ponadto w sp ągu udokumentowanej poprzednio warstwy zło Ŝowej wydzielono półk ę ochronn ą dla zabezpieczenia wyrobiska przed napływem wód podło Ŝowych. Aktualnie zło Ŝe „Łubna” tworz ą dwa pola o ł ącznej powierzchni 34,1 ha. Zło Ŝe buduj ą zastoiskowe osady iłowo-mułkowe, zło Ŝone w okresie stadiału mazowiecko-podlaskiego zlodowace ń środkowopolskich. Profil zło Ŝa jest zró Ŝnicowany. W sp ągu wyst ępuj ą typowe iły warwowe, drobnowarstwowane, z du Ŝą zawarto ści ą minerałów ilastych, przechodz ące w kierunku stropu w iły pylaste, laminowane mułkami. W warstwie stropowej cz ęś ciej wyst ępuj ą skupienia margla ziarnistego. Strop zło Ŝa jest zaburzony glacitektonicznie. Seria zło Ŝowa o mi ąŜ szo ści od 1,6 do 12,6 m, zalega pod nadkładem o grubo ści 0,2–7,9 m. Wyst ępuj ące w nadkładzie piaski drobnoziarniste zostały udokumentowane jako kopalina towarzysz ąca. Mi ąŜ szo ść ich wynosi od 0,5 do 4,8 m. Podło Ŝe stanowi ą gliny zwałowe lub piaski zaglinione. Cech ą niekorzystn ą kopaliny, poza cz ęsto znacznym zamargleniem, jest zró Ŝnicowany profil litologiczny. W zale Ŝno ści od proporcji wyst ępowania poszczególnych typów iłów zachodzi konieczno ść schudzania masy surowcowej. Kopalin ę główn ą charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: zawarto ść frakcji iłowej 20,0–

46,0%, zawarto ść Al 2O3 średnio 17%, zawarto ść SiO 2 średnio 55%, woda zarobowa 22,7– 37,1%, skurczliwo ść wysychania 6,8–11,0%, zalecana temperatura wypału 850–950 °C. Pa- rametry wyrobów charakteryzuje wytrzymało ść na ściskanie od 12,6 do 24,2 MPa, średnio 16,4 MPa, nasi ąkliwo ść średnio 15,1% i pełna mrozoodporno ść . Kopalina wykazuje przydat- no ść do produkcji cegły pełnej i szczelinówki, dachówki oraz pustaków stropowych typu „Fert”. Kopalin ą towarzysz ącą s ą piaski drobnoziarniste o średniej zawarto ści ziarn poni Ŝej 2 mm 99,5%. Zło Ŝe piasków „Czarnów” udokumentowane zostało w obr ębie utworów eolicznych wydmowych. Rozpoznano je w formie karty rejestracyjnej (Doboszy ńska, 1981) na powierzchni 9,92 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 1,0 do 12,3 m, średnio 5,18 m. Nadkład o średniej grubo ści 0,7 m stanowi gleba i piaski zaglinione. Podło Ŝe buduje glina zwałowa. Udokumentowane piaski charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: zawarto ść ziarn poni Ŝej 2 mm 75,30–94,86%, średnio 80,52%, zawarto ść pyłów mineralnych średnio 1,47%, brak zanieczyszcze ń obcych i organicznych. Zło Ŝe udokumentowano do produkcji mas bitumicz-

11 nych. Piasek mo Ŝe by ć równie Ŝ wykorzystywany w szerokim zakresie w budownictwie ogól- nym i drogownictwie. Sp ąg zło Ŝa ustalono 1 m powy Ŝej zwierciadła wody gruntowej. Klasyfikacji sozologicznej dokonano na podstawie obowi ązuj ących wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin (Wytyczne, 1999) i analizy przyrodniczo-krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony warto ści złó Ŝ, zło Ŝa „Czarnów i „Łubna” zaliczono do klasy 4B, tj. po- wszechnie wyst ępuj ących i mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń, a konflik- towych ze wzgl ędu na przeznaczenie terenu w planach zagospodarowania przestrzennego.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Udokumentowane w granicach arkusza Piaseczno zło Ŝa kopalin pospolitych nie s ą eksploatowane. Zło Ŝe surowców ilastych „Łubna” eksploatowano dla potrzeb miejscowej cegielni. Eks- ploatacji i produkcji cegły pełnej zaniechano w 1993 roku z przyczyn ekonomicznych. Obec- nie cegielnia jest zlikwidowana, a jej teren wraz z obszarem zło Ŝa jest w znacznym stopniu zrekultywowany i zabudowany lub przeznaczony pod zabudow ę usługow ą i przemysłow ą. UŜytkownikiem zło Ŝa piasków „Czarnów” była wspólnota gruntowa mieszkańców wsi Czarnów. Zło Ŝe eksploatowane było bez koncesji przez okoliczn ą ludno ść na potrzeby budownictwa i drogownictwa lokalnego. W czerwcu 1993 roku Urz ąd Miasta i Gminy Konstan- cin-Jeziorna nakazał wstrzymanie eksploatacji bez mo Ŝliwo ści jej wznowienia. Wyrobisko zostało zrekultywowane w kierunku le śnym. Podczas aktualnej wizji terenowej nie stwierdzono niekoncesjonowanej eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Piaseczno na małe perspektywy surowcowe. Du Ŝy procent powierzchni obszaru arkusza jest zurbanizowany. Jest to zwarta zabudowa południowych dzielnic War- szawy (m.in. Ursynów) i miejscowo ści Piaseczno, Konstancin-Jeziorna, Józefów, mniejszych osiedli mieszkalnych oraz liczne tereny zabudowy magazynowo-przemysłowej. W granicach arkusza wyst ępuje równie Ŝ du Ŝa ilo ść obszarów obj ętych ścisł ą ochron ą prawn ą (uzdrowisko, rezerwaty, park krajobrazowy oraz gleby wysokich klas bonitacyjnych). W wyniku analizy nielicznych materiałów archiwalnych (Czochal, 1996; Kasprowicz, 1989) oraz aktualnej wizji stanu zagospodarowania terenu wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla surowców okruchowych. Badania poszukiwawcze za piaskami budowlanymi (Peszkowska-Nowak, 1980) w granicach arkusza Piaseczno wykonano na dwu obszarach wyst ępowania utworów rzecznych.

12 Uzyskano cz ęś ciowo pozytywne wyniki. Seri ę zło Ŝow ą, rozpoznan ą do gł ęboko ści 12,0 m, stanowi ą piaski drobno- i średnioziarniste, na ogół dobrze przemyte. W obszarze perspektywicznym w rejonie miejscowo ści Obory-Słomczyn stwierdzona mi ąŜ szo ść piasków wynosi od 10,5 do 11,0 m, a grubo ść nadkładu wynosi 0,5–1,5 m. W obszarze perspektywicznym w rejonie miejscowo ści Dobrocin – Czarnidła – Imielin mi ąŜ szo ść piasków wynosi 7,0– 11,0 m, a grubo ść nadkładu 1,5–3,0 m. W północnej i południowej cz ęś ci tego obszaru wyniki bada ń oceniono negatywnie ze wzgl ędu na du Ŝy nadkład (5,5–7,0 m) lub na przewarstwienia gliniaste. Bada ń jako ściowych kopaliny nie wykonano. W obu obszarach perspektywicznych seria zło Ŝowa jest znacznie zawodniona. Opracowania surowcowe oparte na kartowaniu powierzchniowym (Czochal, 1996; Ka- sprowicz, 1989) w przypadku zró Ŝnicowanej budowy geologicznej nie daj ą podstaw dla wy- znaczenia perspektyw na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej (Sarnacka, 1974; 1976). Osady lodowcowe i wodnolodowcowe charakteryzuje nieregularne rozprzestrzenienie i mała mi ąŜ szo ść . Utwory te s ą generalnie źle wysortowane i na ogół silnie zaglinione. Dobre jako ściowo utwory eoliczne tworz ą niewielkie zasobowo formy wydmowe, wyst ępuj ące na zwartych obszarach le śnych podlegaj ących ochronie. Obszar perspektywiczny dla surowców ilastych, wyznaczony w poprzednim opracowaniu na przedłu Ŝeniu zło Ŝa „Łubna”, jest obecnie w znacznym stopniu zabudowany, a w planie zagospodarowania przestrzennego gminy przeznaczony pod zabudow ę usługow ą i przemy- słow ą. Mułki i iły zastoiskowe w obr ębie arkusza wyst ępuj ą w formie płatów o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści i bardzo zmiennej jako ści. Potwierdziły to m.in. badania wykonane w rejonie zło- Ŝa „Obory” (Merle, 1971). W wyznaczonym tu obszarze o negatywnych wynikach bada ń iły zastoiskowe tworz ą małe izolowane płaty o niekorzystnej jako ści wynikaj ącej z du Ŝej zawar- to ści margla ziarnistego. Wszystkie cegielnie bazuj ące na tej kopalinie zostały zlikwidowane w latach 90. ubiegłego wieku głównie z powodu słabej jako ści wyrobów. Zgodnie z krajow ą inwentaryzacj ą potencjalnej bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) na omawianym obszarze nie ma wyst ąpie ń torfów o znaczeniu surowcowym, dlatego te Ŝ nie wyznaczono obszarów prognostycznych i perspektywicznych dla tej kopaliny. Torfowiska wyst ępuj ące na omawianym obszarze znajduj ą si ę w terenach obj ętych ochron ą lub rozproszon ą zabudow ą i wraz ze swym bezpo średnim otoczeniem kwalifikuj ą si ę raczej jako miejsca rekreacji (parki, stawy).

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały obszar arkusza znajduje si ę w zlewni Wisły, która jest główn ą rzek ą przepływaj ącą południkowo przez wschodni ą cz ęść omawianego terenu. Wi ększymi jej dopływami s ą prawobrze Ŝny Świder oraz lewobrze Ŝna Jeziorka, zasilaj ąca swoimi wodami Wilanówk ę. Do Jeziorki uchodz ą trzy wi ększe strugi: w Konstancinie, śabie ńcu i Jagarzewie. W dolinie Wisły wyst ępuje du Ŝa ilo ść naturalnych stawów, b ędących pozostało ści ą sta- rorzeczy Wisły. Poza dolin ą Wisły wyst ępuje kompleks stawów hodowlanych, usytuowanych wzdłu Ŝ strugi Czarna, na południe od Piaseczna. Ponadto na terenie wysoczyzny w wyrobi- skach poeksploatacyjnych glin i iłów, głównie w rejonie Łubnej i Baniochy, powstało kilkana ście małych zbiorników. W Konstancinie-Jeziornej funkcjonuje uj ęcie wód powierzchniowych dla Warszaw- skich Zakładów Papierniczych. Woda do celów przemysłowych pobierana jest ze stawów znajduj ących si ę na terenie zakładu. Stan jako ści wód powierzchniowych do 2007 roku kontrolowany był przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środo- wiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Na obszarze arkusza punkty monitoringowe znajdowa- ły si ę: – na Wi śle w Kępie Zawadowskiej – na Jeziorce: powy Ŝej Piaseczna, poni Ŝej Piaseczna, w Skolimowie przy ul. Chylickiej. Jako ść wód w Kępie Zawadowskiej oceniono jako niezadowalaj ącą (IV klasa), a w po- zostałych punktach – jako zł ą (V klasa) (Stan..., 2008). W roku 2008 dokonano oceny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, zgodnie z za- pisami Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html). W obr ębie arkusza oceniano nast ępuj ące rzeki: – Jeziork ę w Skolimowie przy ul. Dworskiej i w Obórkach przy uj ściu do Wisły – Czarn ą w śabie ńcu – Mał ą w Konstancinie ul. Matejki przy parku

14 – Rów Jeziorki w Skolimowie – mostek przy skrzy Ŝowaniu ul. Pułaskiego i Kołobrzeskiej – Świder w D ębince przy uj ściu do Wisły – Jagodziank ę w Karczewie przy uj ściu do Wisły. We wszystkich punktach kontrolno-pomiarowych stan wód oceniono jako zły.

2. Wody podziemne

Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1993; 1995) omawiany obszar znajduje si ę w obr ębie regionu mazowieckiego (I), subregionu centralnego (I1). Charakterystyk ę stopnia zawodnienia i jako ści wody opracowano wykorzystuj ąc Map ę hydrogeologiczn ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Piaseczno (Mianowski, 1997a; b) oraz dane z Banku Hydro. Na obszarze arkusza Piaseczno wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe, stanowi ące źródło zaopatrzenia w wod ę. Piętro czwartorz ędowe wyst ępuje na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza. Brak wód tego pi ętra w rejonie Piaseczna i Ustanowa. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę zmienn ą mi ąŜ szo ści ą i zró Ŝnico- wanymi warunkami hydrogeologicznymi. W strefie doliny Wisły, obejmuj ącej wschodni ą cz ęść obszaru arkusza, główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami i Ŝwi- rami pochodzenia rzecznego i rzeczno-lodowcowego. Mi ąŜ szo ść utworów zawodnionych waha si ę od 20 do 40 m. Zwierciadło wód podziemnych jest przewa Ŝnie swobodne. Wydajno- ści potencjalne uj ęć zmieniaj ą si ę od 70 do 120 m 3/h. Maksymalna wydajno ść potencjalna, powy Ŝej 120 m 3/h, wyst ępuje na prawym brzegu doliny Wisły w pasie Nadbrze Ŝ – Świerk – Falenica oraz w rejonie Baniochy. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza w obr ębie wysoczyzny polodowcowej wody podziemne zwi ązane s ą z piaskami ró Ŝnoziarnistymi, miejscami z domieszk ą Ŝwirów, wyst ępuj ą- cymi mi ędzy glinami zwałowymi lub iłami zastoiskowymi. Najcz ęś ciej wyst ępuj ą tu dwa poziomy wodono śne. S ą to osady rzeczne i rzecznolodowcowe, o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści od 5 do 20 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty. Wydajno ść potencjalna pojedynczej studni zawiera si ę w przedziale od 10 do 120 m 3/h. W obr ębie arkusza Piaseczno czwartorz ędowe utwory wodono śne charakteryzuj ą si ę znaczn ą zmienno ści ą warto ści współczynnika filtracji, która waha si ę od 15 do 35 m/24h. Zasilanie poziomów czwartorz ędowych odbywa si ę poprzez bezpo średni ą infiltracj ę lub te Ŝ poprzez przes ączanie przez utwory półprzepuszczalne w nadkładzie. Zasadnicz ą baz ę drena Ŝu stanowi dolina Wisły, a lokalnie dolina Świdra i Jeziorki.

15 W obr ębie trzeciorz ędowego pi ętra wodono śnego wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne: mioce ński i oligoce ński, zwi ązane z piaskami drobno- i średnioziarnistymi. Mioce ński poziom wodono śny nie ma charakteru ci ągłego. Mi ąŜ szo ść utworów zawodnionych zawiera si ę w przedziale 5–30 m. Zwierciadło wody jest napi ęte, a współczynnik filtracji jest stosunkowo niski – od 1 do 5 m/24h. Poziom oligoce ński stwierdzono w obr ębie całego arkusza. Mi ąŜ- szo ść zawodnionych utworów zawiera si ę w przedziale 20–60 m. Współczynnik filtracji zmienia si ę w granicach od 1 do 7,5 m/24h. Uzyskane wydajno ści ze studni wynosz ą od 30 do 85 m3/h. Zwierciadło wody stabilizuje si ę w pobli Ŝu powierzchni lub ponad poziomem terenu. Wody trzeciorz ędowe, zwłaszcza poziomu oligoce ńskiego, stanowi ą główne źródło zaopatrzenia w wod ę na obszarach pozbawionych czwartorz ędowych poziomów u Ŝytkowych lub na obszarach, gdzie s ą one złej jakości. Poziomy wodono śne wyst ępuj ące w czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych osadach na obszarze arkusza Piaseczno s ą eksploatowane licznymi uj ęciami komunalnymi i przemysło- wymi. Na mapie zaznaczono tylko najwi ększe uj ęcia, o wydajno ści powy Ŝej 100 m 3/h. W celu ochrony jako ściowej i ilo ściowej (zasobowej) komunalnych uj ęć wód podziemnych, ujmuj ących wody z utworów czwartorz ędowych, ustanowiono strefy ochrony po śred- niej. Dotyczy to uj ęć w Habdzinie, Opaczy, Konstancinie-Jeziornej, Otwocku oraz Powsinie. Strefy te zostały ustanowione zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra O ŚZNiL z dnia 5 listopada 1991 roku (DzU nr 116, poz.504). W Konstancinie, w otworze wiertniczym Warszawa IG 1, stwierdzono w utworach jury na gł ęboko ści 1535–1750 m wyst ępowanie wód mineralnych. Woda z tego otworu jest solan- ką hipotermaln ą, chlorkowo-sodowo-bromkowo-jodkowo-Ŝelazisto-borow ą, o temperaturze 35 °C. UŜytkownikiem zło Ŝa wód leczniczych „Konstancin-Jeziorna” jest Uzdrowisko „Kon- stancin-Zdrój” Sp. z o.o. U Ŝytkownik uzyskał koncesj ę wa Ŝną do 22.04.2013 r. Zasoby eks- ploatacyjne wody wynosz ą 9,12 m 3/h. Zło Ŝe nie zostało zagospodarowane na cele lecznictwa uzdrowiskowego ze wzgl ędu na brak zezwolenia na zrzut solanki pozabiegowej. Od 1978 roku woda wykorzystywana jest w ilo ści 4,0 m 3/h do zaopatrzenia t ęŜ ni. Wydobycie prowadzone jest w okresie marzec–listopad. Woda lecznicza wykorzystywana jest w obiegu zamkni ętym. W roku 2008 wydobyto około 4 200 m 3 wody. Dla wód mineralnych uj ętych otworem Warszawa IG 1 decyzj ą Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej utworzony został obszar górniczy o powierzchni 702,65 ha. Chemizm wód czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych jest mało zró Ŝnicowany. Jedynie w wodach pi ętra czwartorz ędowego mo Ŝna zaobserwowa ć wyra źnie wy Ŝsze zawarto ści su- chej pozostało ści, azotanów, siarczanów i chlorków, co świadczy o wpływie antropopresji.

16 Dotyczy to zwłaszcza poziomów poło Ŝonych płytko. Podwy Ŝszona jest równie Ŝ zawarto ść Ŝelaza i manganu. Według Kleczkowskiego (1990) na całym obszarze arkusza Piaseczno wyst ępuje wyznaczony w utworach trzeciorz ędowych zbiornik GZWP nr 215A – Subniecka Warszawska. Zbiornik ten nie jest udokumentowany. Wschodni ą cz ęść obszaru arkusza obejmuje wyznaczony w utworach czwartorz ędowych zbiornik wód podziemnych GZWP nr 222 – Dolina środkowej Wisły (fig. 3). Zbiornik ten został udokumentowany (Oficjalska i in., 1996) i okre- ślono dla niego stref ę ochronn ą. Jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 616,68 tys. m3/d, a średni moduł zasobów dyspozycyjnych okre ślono na 247 m 3/24h/km 2. Przebieg granic zbiornika został zmodyfikowany w stosunku do przyj ętych granic (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Piaseczno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215A – Subniecka warszawska (cz ęść centralna), trzeciorz ęd (Tr); 222 – Dolina rz. śr. Wisła (Warszawa – Puławy), czwartorz ęd (Q)

17 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Piaseczno, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnych zawarto ściach (mediany) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego Warszawy i okolic 1: 100 000” (Lis, 1992) − opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania były metale, których źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Próbki mineralizo- wano w kwasie solnym w ci ągu 1 godziny. Do analiz gleb prezentowanych w„Atlasie geochemicznym Polski” stosowano HCl 1:4 w temp. 90 °C, natomiast w „Atlasie geochemicznym Warszawy”, zastosowano HCl 1:5 w temp. 95 °C. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV- AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz

18 stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAE- A/Soil 7). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść przeci ętnych zawarto ści w przeci ętnych (median) w glebach glebach na (median) w obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Piaseczno arkuszu Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Piaseczno

Metale N=236 N=236 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–18 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–89 31 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–8 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 4–724 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–19,1 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–8 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–105 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–31 3 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–72 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–1,9 0,09 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Piaseczno 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 236 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 236 wy Prawo wodne, Cr Chrom 236 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 223 13 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 226 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 236 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 232 4 szarów tych stęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 236 2) Pb Ołów 231 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 232 4 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza Piaseczno do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 211 23 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2, czy 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie

19 w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B, C oraz warto ści pozaklasowej zgodnie z Rozporz ądzeniem Mini- stra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Przy klasyfikacji wyniki bada ń geochemicznych odniesiono do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w w/w Rozporz ądzeniu, zgodnie z zaleceniem „gleb ę lub ziemi ę uznaje si ę za zanieczyszczon ą, gdy st ęŜ enie co najmniej jednej substancji przekracza warto ść dopuszczaln ą”.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą ni Ŝsze od przeci ętnych zawarto ści (mediany) w glebach obszarów niezabudowanych Polski lub im równe. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : baru, cynku, miedzi oraz rt ęci. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 89% badanych gleb (211 próbek) spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewio- nych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) nale- Ŝy 10% analizowanych gleb (23 próbki), zaklasyfikowanych ze wzgl ędu na wzbogacenie w cynk (13 próbek), kadm (9 próbki), mied ź (4 próbki), rt ęć (4 próbki) oraz ołów (5 próbek). Do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaliczono 1 próbk ę (poni Ŝej 1%) z uwagi na zawartości cynku. Wi ększo ść próbek o podwy Ŝszonych st ęŜ eniach metali, kwalifikuj ących gleby do grup B i C pochodzi z terenów zurbanizowanych, silnie przekształconych oraz głównie z obszaru gleb aluwialnych, których charakter (podwy Ŝszona zawarto ść minerałów ilastych oraz substancji organicznej) sprzyja koncentracji pierwiastków. Głównym źródłem wzbogacenia s ą zanieczyszczenia antropogeniczne zawi ązane z lokaln ą działalno ści ą gospodarczo-bytow ą. Próbka gleby pobrana w punkcie 123 ze wzgl ędu na ponadnormatywn ą zawarto ść kadmu – 19,1 mg/kg, kwalifikuje j ą do kategorii pozaklasowej (zawarto ść cynku – 111 mg/kg

20 kwalifikuje do kategorii B). Tak znaczne wzbogacenie próbki w metale prawdopodobnie wynika z kumulacji w glebach napływowych Jeziorki antropogenicznych zanieczyszcze ń emito- wanych z terenu zakładu chemicznego (papierni), bezpo średnio s ąsiaduj ącego z miejscem poboru próbki. Z uwagi na zbyt nisk ą oraz nierównomiern ą g ęsto ść opróbowania, dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Osady powstaj ą na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ą- ce si ę z wody. W osadach zatrzymywane s ą tak Ŝe zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Zanieczyszczone osady mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę ła ńcuchu Ŝywieniowym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mo- gą stwarza ć ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą po- tencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498). Dla oceny jakości osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szko-

21 dliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązu- jące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantre-

22 nu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Central- nym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowane s ą dwa punkty obserwacyjne PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska), jeden na rzece Jeziorce w Obórkach, z którego próbki do bada ń pobierane s ą corocznie oraz drugi punkt na rzece Świder w Świdrach Wielkich, z którego do bada ń moni- toringowych osady pobierane s ą co trzy lata. Osady Świdra charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego (tabela 4). S ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozpo- rz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 roku, a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady Jeziorki zawieraj ą podwy Ŝszone zawarto ści metali ci ęŜ kich – kadmu, cynku i ołowiu. Zawar- to ść kadmu w osadach jest wy Ŝsza od dopuszczalnego st ęŜ enia wg w/w rozporz ądzenia i jest ona wy Ŝsza od warto ści PEL tego pierwiastka. Stwierdzone podwy Ŝszone zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów i polichlorowanych bifenyli w osadach rzek s ą ni Ŝsze od dopuszczalnych wg w/w rozporz ądzenia i ni Ŝsze od warto ści PEL .

23 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach rzecznych (mg/kg) Świder Jeziorka Pierwiastek Świdry Wielkie Obórki 2009 r. 2009 r. Arsen (As) <3 3 Chrom (Cr) 7 31 Cynk (Zn) 37 240 Kadm (Cd) <0,5 8,9 Mied ź (Cu) 6 40 Nikiel (Ni) 6 13 Ołów (Pb) 5 65 Rt ęć (Hg) 0,021 0,066

WWA 11 WWA * 1,32,5 0,785

WWA 7 WWA ** 0,098 0,479 PCB*** < 0,0007 0,0068 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993; 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar-

24 kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 22,3 nGy/h do 49,7 nGy/h. Średnia warto ść wynosi 36,1 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w zakresie od 15,4 do 55,9 nGy/h i średnio wynosz ą 29,1 nGy/h. Wzdłu Ŝ wi ększej cz ęś ci profilu zachodniego dominuj ą gliny zwałowe i utwory zastoiskowe (iły, mułki i piaski) zlodowacenia środkowopolskiego buduj ące Wysoczyzn ę Warszawsk ą i charakteryzuj ące si ę do ść wyrównanymi warto ściami promieniowania gamma (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 30–45 nGy/h). Nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma (ok. 25 nGy/h), zarejestrowane w południowym kra ńcu profilu zachodniego, s ą zwi ązane holoce ń- skimi osadami rzecznymi. We wschodniej cz ęś ci badanego obszaru przewa Ŝaj ą osady rzeczne wypełniaj ące dolin ę Wisły. Najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (40– 50 nGy/h) charakteryzuj ą si ę holoce ńskie mady wyst ępuj ące wzdłu Ŝ południowej cz ęś ci profilu pomiarowego. Ni Ŝszymi warto ściami promieniowania (ok. 25 nGy/h) cechuj ą si ę plejstoce ńskie osady rzeczne (piaski i Ŝwiry, lokalnie mady) fazy młodszego dryasu zalegaj ące wzdłu Ŝ środkowej cz ęś ci profilu, a najni Ŝszymi (<20 nGy/h) – plejstoce ńskie piaski i Ŝwiry rzeczne wyst ępuj ące na północy. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od 0,7 do 7,9 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego – od 0,6 do 7,2 kBq/m 2.

25 560W PROFIL ZACHODNI 560E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5781532 5780759 5777861 5777521

5774539 5770004 m m 5771990 5767844

5766449 5765642

5763690 5763651 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5781532 5780759

5777521 5777861

5774539 5770004 m m 5771990 5767844

5766449 5765642

5763690 5763651 0 2 4 6 8 10 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Piaseczno (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 2007 nr 39, poz. 251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpa- dów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach pozbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ Mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowiska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materia- łów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiertniczych, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS .

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Piaseczno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mianowski, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści ( POLS ) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Ze wzgl ędu na poło Ŝenie cz ęś ci analizowanego terenu w granicach aglomeracji warszawskiej zostały one wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. S ą to silnie zurbanizowane obszary, na których dynamicznie rozwija si ę budownictwo mieszkaniowe. Nie istniej ą jasno zdefiniowane granice tej aglomeracji. Przyjmuje si ę, Ŝe obejmuje ona tereny w promieniu 40–50 km od centrum miasta. Na obszarze obj ętym arkuszem Piaseczno bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miasta stołecznego Warszawy i Józefowa siedziby urz ędu miasta oraz Kon- stancina – Jeziornej, Piaseczna, Otwocka i Karczewa – siedzib urz ędów miast i gmin, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Las Natoli ński” PLH 140042, „Stawy w śabie ńcu” PLH 140039, „Ł ąki Soleckie” PLH 140055, „Ł ąki Ostrówieckie” PLH 14050 (ochrona siedlisk) i „Dolina środkowej Wi- sły” PLB 14004 (ochrona ptaków), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ rezerwaty przyrody: „Skarpa Ursynowska”, „Las Kabacki im Stefana Starzy ńskiego”, „Świder”, „Skarpa Oborska” (krajobrazowe); „Las Natoli ński”, „Ł ęgi Oborskie”, „Ły- czy ńskie Olszyny”, „Obory”, „Chojnów”, „Uroczysko Stephana”, „Pilawski Gr ąd” (le- śne); „Łachy Brzeskie”, „Wyspy Zawadowskie” i „Wyspy Świderskie” (faunistyczne), ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki na glebach organicznych,

─ strefy ochrony po średniej uj ęć wód podziemnych (Habdzin, Otwock, Konstancin- Jeziorna, Opacz, Powsin, Józefów), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wisły, Jeziorki, Świdra, , Czarnej, Małej, Jagodzianki, Wilanówki i pozostałych licznych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Zielone, Otwockie, Łacha, Wilanowskie, Powsinkow- skie, Grabowskie, Imieli ńskie, Pod Morgami, Lisowskie, Torfowisko, Łasice, Jeziorko, Moczydło, Zielone i pozostałych akwenów, ─ miejscowo ść uzdrowiskowa Konstancin – Jeziorna, ─ strefa ochrony „C” uzdrowiska Konstancin – Jeziorna, ─ obszar górniczy eksploatacji wód leczniczych, ─ tereny w zasi ęgu udokumentowanego czwartorz ędowego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP 222 Dolina rzeki − środkowa Wisła (Warszawa–Puławy) i jego obszarów ochronnych, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10°, ─ tereny zagro Ŝone ruchami masowymi – kraw ędź wysoczyzny mi ędzy Ursynowem i La- sem Kabackim, strefa od Konstancina-Jeziornej do Brze ścia (Grabowski (red.), Kuchar- ska, 2007). Około 85% powierzchni terenu obj ętego arkuszem jest bezwzgl ędnie wył ączona z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów. Cały analizowany teren znajduje si ę w zasi ęgu Głównego Zbiornika Wód Podziemnych 215 A (oligocen, miocen) Subniecka Warszawska (cz ęść centralna). Po wykonaniu dokumentacji hydrogeologicznej ustalaj ącej obszary ochronne zbiornika, tereny wskazane dla ewentualnego składowania odpadów mog ą zosta ć wył ączone z tego sposobu u Ŝytkowania lub wydzielone granice mog ą ulec zmianie.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria izolacyjno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. W geomorfologii analizowanego terenu dominuje rozległa dolina Wisły z wyra źną kra- wędzi ą wysoczyzny ograniczaj ąca dolin ę od zachodu.

Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w granicach powierzchniowego wyst ępowania osadów zastoiskowych zlodowace ń środkowopol- skich. W rejonach miejscowo ści: Ustanów–Parcele, Wojciechowice i Dobiesz bezpo średnio na powierzchni lub pod niewielkim nadkładem (do 2 m) osadów piaszczystych lub glin, wyst ę- puj ą osady zastoiskowe stadiału mazowiecko-podlaskiego (warty). S ą to iły i mułki warwowe, wapniste o kilkumetrowej mi ąŜ szo ści. W rejonie Łubna–Baniocha na powierzchni wyst ępuj ą iły i mułki warwowe stadiału maksymalnego (odry) i mazowiecko-podlaskiego (warty). Osady zastoiskowe stadiału maksymalnego wykształcone s ą w postaci iłów i mułków szarych i ciemnoszarych, w sp ągu pylastych, silnie wapnistych. Ich mi ąŜ szo ści dochodz ą do 25 m. Cz ęsto zawieraj ą przewarstwienia piasków o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do kilku metrów. W sp ągu iłów w rejonie miejscowo ści Baniocha nawiercono porwak gliny zwałowej o mi ąŜ szo ści 2,7 m. Strop osadów zastoiskowych wykazuje tu deformacje glacitektoniczne, dlatego nie zdecydowano si ę na wskazanie tego obszaru jako miejsca potencjalnej lokalizacji składowiska odpadów oboj ętnych. Na powierzchni wysoczyzny obszary predysponowane do składowania odpadów obo- jętnych wyznaczono tak Ŝe w miejscach wyst ępowania glin zwałowych zlodowace ń środko- wopolskich (odry i warty). Gliny zlodowacenia odry maj ą mi ąŜ szo ść od kilku do kilkunastu metrów. S ą to gliny zwi ęzłe, w stropie brunatne, w sp ągu szare, zawieraj ące du Ŝo głazów o średnicy od 0,3 do 0,7 m. W ich składzie przewa Ŝaj ą skały krystaliczne i wapienie. W glinach wyst ępowa ć mog ą soczewki, gniazda lub wkładki piasków ró Ŝnoziarnistych ze Ŝwirami o średnicy do 2 cm (Sar- nacka, 1974; 1976). Obszary wyznaczone w granicach powierzchniowego wyst ępowania tych glin zlokalizowane s ą w rejonie K ątów w gminie Góra Kalwaria. Pozostałe obszary wskazano w miejscach wyst ępowania na powierzchni glin zwało- wych zlodowacenia warty. S ą to gliny zwi ęzłe i piaszczyste z głazami w stropie (przewa Ŝnie do gł ęboko ści 1,0–1,5 m), zwietrzałe i odwapnione, barwy brunatnej i rdzawej. Mi ąŜ szo ści glin, stwierdzone w profilach otworów wiertniczych wynosz ą od kilku do kilkudziesi ęciu metrów (1,5–21,5 m). Prawdopodobnie lokalnie tworz ą one wspólny poziom z glinami starszymi (odry). Na cz ęś ci obszarów na glinach zwałowych wyst ępuj ą osady piaszczyste lub piaszczysto −Ŝwirowe o mi ąŜ szo ściach do 2 m i w tych rejonach warunki izolacyjne podło Ŝa mog ą by ć zmienne (mniej korzystne).

Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wskazano w gminach Piaseczno, Lesznowola, Konstancin–Jeziorna, Góra Kalwaria i Pra Ŝmów. Ograniczeniem warunkowym budowy obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowi- ska s ą: b – zabudowa Konstancina-Jeziornej, strefa w odległo ści do 8 km od punktu referencyjnego lotniska Warszawa-Ok ęcie, p – poło Ŝenie w granicach strefy ochronnej Chojnowskiego Parku Krajobrazowego oraz w Warszawskim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą dost ępne dzi ęki licznym drogom dojazdowym co obni Ŝa koszty ewentualnej inwestycji oraz zapewnia stosunkowo krótkie trasy transportu odpadów.

Charakterystyka i ograniczenia obszarów spełniaj ących wymagania dla składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne Obszary predysponowane do składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne wyznaczono w granicach wyst ępowania na powierzchni (lub pod niewielkim nadkładem pia- sków i glin) iłów zlodowace ń środkowopolskich. W rejonie Józefosławia i Chyliczek s ą to tłuste, zwi ęzłe iły warwowe, barwy br ązowej o zmiennej zawarto ści CaCO 3, i mi ąŜ szo ściach od kilku do kilkunastu, maksymalnie do 20 m. W stropie iłów wyst ępuj ą piaski zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 1 m. Utwory te osadziły si ę w okresie stadiału północnomazowieckiego (wkry). W granicach obszaru wyznaczonego w rejonie wyst ępowania iłów i mułków warwo- wych (stadiał maksymalny zlodowace ń środkowopolskich) w pobli Ŝu miejscowo ści Łubna i Baniocha znajduje si ę udokumentowane zło Ŝe kopalin ilastych „Łubna”. Profil zło Ŝa jest zró Ŝnicowany, w sp ągu wyst ępuj ą iły warwowe drobnowarstwowane, z du Ŝą zawarto ści ą minerałów ilastych, przechodz ące w iły pylaste, laminowane mułkami. W zaburzonej glacitektonicznie warstwie stropowej cz ęś ciej wyst ępuj ą skupienia margla ziarnistego. Seria zło- Ŝowa o mi ąŜ szo ści od 1,6 m do 12,6 m zalega pod nadkładem o grubo ści 0,2 −7,9 m. Podło Ŝe serii zło Ŝowej stanowi ą gliny zwałowe lub piaski zaglinione. Zawarto ść frakcji iłowej wynosi 20–46%. Eksploatacj ę zło Ŝa zako ńczono w 1993 r., obecnie teren zło Ŝa jest w znacznym stopniu zrekultywowany. Wszystkie obszary wskazane do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów, przed podj ęciem decyzji o budowie obiektów musz ą by ć dodatkowo rozpoznane. Konieczne s ą ba-

dania geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne. Pozwoli to na okre ślenie rzeczywistego wykształcenia osadów, ich mi ąŜ szo ści, a przede wszystkim ci ągło ści warstwy izolacyjnej. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego oraz zaburze ń glacitektonicznych warunki izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w rejonie Józefosławia i cz ęś ciowo Chyliczek jest poło Ŝenie w granicach Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Ob- szar w granicach zło Ŝa „Łubna” nie ma ogranicze ń środowiskowych. Konieczne jest prze śle- dzenie zapisów o przeznaczenia tych terenów w planach przestrzennego zagospodarowania gmin. Projekty budowy składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne na terenach obj ętych arkuszem Piaseczno mog ą wywoływa ć protesty społeczne, gdy Ŝ s ą to obszary zurbanizowane, ze znacznym udziałem terenów obj ętych ochron ą prawn ą. Miasto Konstancin- Jeziorna jest znanym uzdrowiskiem wykorzystuj ącym wody lecznicze (chlorkowo-sodowe, bromkowe, jodkowe, Ŝelazisto-borowe) i leczenie klimatyczne. Pod k ątem składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne mo Ŝna rozpatry- wa ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w których profilach wyst ępuj ą iły czwartorz ędowe. W okolicach Józefosławia pod 8 m warstw ą glin wyst ępuje 39 m pakiet iłów; w Mysiadle 12,5 m warstw ę glin pod ścielaj ą iły o mi ąŜ szo ści 26 m, w Orzeszynie w dwóch otworach iły o mi ąŜ szo ści 7 m wyst ępuj ą na gł ęboko ści 8 m i 9 m. W Kaw ęczynku iły o mi ąŜ szo ści 5 m wyst ępuj ą na gł ęboko ści 9 m. Gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach wyst ępuj ą w rejonach: Starej Iwicznej (28 −34 m) i Domanki (21,5 m). Nieczynne składowiska odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne znajduj ą si ę w Józefowie i Otwocku. W rejonie Baniochy, w pobli Ŝu wsi Łubna, znajduje si ę najwi ększe w Polsce (i w Europie) składowisko odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętnych. Powstało ono pod koniec lat 70. XX wieku. Trafia tu ponad 30% wszystkich warszawskich odpadów, tj. około 250 tys. ton rocznie. Obecnie składowisko nazwane „Łubna I” podlega „rekultywacji przez eksploatacj ę” – formowaniu góry odpadów. Cz ęść składowiska została obsiana traw ą. Wdro Ŝona jest insta- lacja ujmowania gazu składowiskowego. Planowane jest otwarcie składowiska „Łubna II”. Składowisko „Łubna I” wyposa Ŝone jest w: − pionow ą ściank ę szczeln ą SOLIDUR, − drena Ŝ, zbiornik,

− wody opadowe zbierane s ą razem z odciekami poprzez system drena Ŝy opaskowych i palczastych, a nast ępnie przepompowywane na podczyszczenie, − pompowni ę kontenerow ą pozyskiwania gazu składowiskowego z której sieci ą przesy- łow ą gaz kierowany jest do elektrociepłowni w Górze Kalwarii. Obiekt nie posiada wymaganego pozwolenia zintegrowanego. W Konstancinie −Jeziornej znajduje si ę składowisko odpadów poprodukcyjnych firmy Metsa Tissure, a w Elektrociepłowni Siekierki składowisko odpadów paleniskowych.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich, w granicach których wskazano obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ę- te dla tego typu odpadów. Ich mi ąŜ szo ści wynosz ą od kilku do 21,5 m. Pod k ątem składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne mo Ŝna rozpatry- wa ć teren w granicach udokumentowanego zło Ŝa czwartorz ędowych surowców ilastych „Łubna”. Warstw ę izolacyjn ą stanowi ą tu iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 12,6 m. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe sposób zagospodarowania obszaru obj ętego arkuszem Piaseczno znacznie ogranicza mo Ŝliwo ści lokowania na tym terenie składowisk. S ą one mocno zurbanizowane, du Ŝa ich cz ęść obj ęta jest ochron ą prawn ą, a miasto Konstancin-Jeziorna jest znanym uzdrowiskiem klimatycznym, wykorzystuj ącym lecznicze wody chlorkowo-sodowe, bromkowe, jodkowe i Ŝelazisto-borowe. Plany budowy składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne na terenach obj ętych arkuszem Piaseczno mog ą spotka ć si ę z protestami społecznymi. Najbardziej korzystnymi warunkami hydrogeologicznymi dla składowania odpadów charakteryzuj ą si ę obszary wyznaczone w rejonach Słomczyn–Turowice, gdzie stopie ń zagro- Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w osadach czwartorz ędu, wyst ępuj ących na gł ębokości 15–50 m okre ślono jako niski. Obszary wskazane w rejonie K ątów i Kaw ęczyna są słabiej izolowane od zanieczyszcze ń przenikaj ących z powierzchni. Wody u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędu wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m i s ą zagro- Ŝone w stopniu średnim. Bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszczeniami antropogenicz- nymi charakteryzuje wody poziomu neoge ńskiego wyst ępuj ącego pod pakietem iłów plioce ń- skich na gł ęboko ści ponad 150 m (rejon Ustanów −Parcele).

Pozostałe obszary ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów znajduj ą si ę na terenach o wysokim i bardzo wysokim stopniu zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych. Jest to zwi ąza- ne z wyst ępowaniem niepełnej izolacji oraz licznymi ogniskami zanieczyszcze ń. Cały obszar obj ęty arkuszem poło Ŝony jest w zasi ęgu nieudokumentowanego neoge ń- skiego zbiornika wód podziemnych nr 215A Subniecka Warszawska (cz ęść centralna). W przypadku opracowania dokumentacji hydrogeologicznej wyznaczaj ącej obszary zasilania i obszary ochronne zbiornika, wytypowane pod lokalizacj ę składowisk obszary mog ą zosta ć wykluczone b ądź ich granice zostan ą skorygowane.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko zaniechanego zło Ŝa piasków „Czarnów” znajduje si ę na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Niewielkie punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw równie Ŝ znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej. Wyznaczone na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych i mog ą by ć uwzgl ędnione w planach zagospodarowania przestrzennego jako lokalizacje przedsi ęwzi ęć mog ących zawsze znacz ąco lub potencjalnie znacz ąco oddziaływa ć na środowisko gruntowo −wodne.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z zasadami sporz ądzania MG śP na obszarze arkusza Piaseczno dokonano uproszczonej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Dla powy Ŝszej oceny wykorzystano Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 (Sarnacka, 1974; 1976) oraz mapy topograficzne w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą nie obj ęto:

lasów, gleb chronionych w klasach I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, parków krajobrazowych i rezerwatów, a tak Ŝe udokumentowanych złó Ŝ kopalin i terenów zwartej zabudowy miejskiej. W wyniku waloryzacji wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa znajduj ą si ę w miejscach wyst ępowania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych) oraz niespoistych, w stanie średnio- zag ęszczonym i zag ęszczonym, w których wody gruntowe wyst ępuj ą gł ębiej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu. Takie warunki spełniaj ą obszary le Ŝą ce na wysoczy źnie polodowcowej w obr ębie Niziny Warszawskiej oraz wy Ŝszych cz ęś ciach tarasów akumulacyjnych: praskiego, falenickiego i otwockiego w obr ębie doliny Wisły. Na omawianym obszarze podło Ŝe buduj ą przede wszystkim grunty niespoiste średnio- zag ęszczone, wykształcone w postaci piasków ró Ŝnej granulacji, pospółek i Ŝwirów. Mniejsze powierzchnie zajmuj ą gliny zwi ęzłe piaszczyste oraz piaski gliniaste. S ą to grunty małoskon- solidowane, osadzone w okresie zlodowace ń środkowopolskich. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe piaski, mułki i Ŝwiry rzeczne, okre ślone generalnie jako grunty korzystne dla budownictwa, mog ą charakteryzowa ć si ę gorszymi parametrami geologiczno- in Ŝynierskimi, wynikaj ącymi z obecno ści wkładek mułków (frakcji pylastej). W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej utwory piaszczyste mogą by ć przewarstwione utworami orga- nicznymi, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych ze względu na zró Ŝnicowane osiadanie. Kemy i tarasy kemowe, jakkolwiek zostały zaliczone do obszarów o korzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich, cechuj ą si ę zró Ŝnicowanymi warunkami dla budownictwa, co wynika z obecno ści w profilu litologicznymi mułków i piasków pylastych. Powy Ŝsze formy morfologiczne wyst ępuj ą licznie w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, a tak- Ŝe w rejonie Chojnowa przy jego południowej granicy. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, zaliczono tereny, na których wyst ępuj ą grunty słabono śne. S ą to przede wszystkim grunty organiczne oraz grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane s ą przez torfy, namuły i mułki organiczne. S ą to jednocze śnie obszary płytkiego zale- gania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te wyst ępuj ą w dolinie Wisły, w ni Ŝszych cz ęściach tarasów akumulacyjnych: praskiego, falenickiego i otwockiego, a tak Ŝe w dolinach Jeziorki i mniejszych rzek. Jako utrudniaj ące lub niekorzystne dla budownictwa przyjmuje si ę wszystkie obszary, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m, np.

tam, gdzie przy powierzchni wyst ępuj ą utwory słaboprzepuszczalne pod niewielkim nadkła- dem piasków. Przy wyst ępowaniu omawianych warunków geologiczno-in Ŝynierskich istot- nym elementem niekorzystnym dla budownictwa mo Ŝe by ć agresywno ść wód gruntowych. Na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą czynne osuwiska (Grabowski (red.), 2007), ale za- burzenie naturalnych warunków poprzez działalno ść budowlan ą w rejonie skarpy wi ślanej mo Ŝe uruchomi ć procesy osuwiskowe i doprowadzi ć do zniszczenia obiektu. Dlatego w terenach zagro Ŝonych wyst ąpieniem takich zjawisk wymagane jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej przy projektowaniu obiektów budowlanych. Jak wykazały wiercenia geologiczne w obr ębie stropu utworów zastoiskowych powsta- łych w trakcie stadiału mazowieckiego mog ą pojawia ć si ę zaburzenia glacitektonicznie. Utwory te wyst ępuj ą pod przykryciem utworów piaszczysto-Ŝwirowych na zró Ŝnicowanej gł ęboko ści. W przypadku stwierdzenia ich w trakcie prac budowlanych konieczne jest wyko- nanie odpowiednich bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe na obszarze arkusza znaczne powierzchnie zostały wył ączone z waloryzacji geologiczno-in Ŝynierskiej z uwagi na zwart ą zabudow ę. Przy wyznaczaniu tych terenów uwzgl ędniono informacje zawarte w serwisie Geoportal.gov.pl. (http://geoportal.gov.pl/).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Piaseczno s ą: obszary Na- tura 2000, lasy, gleby chronione klas I–IVa, ł ąki na gruntach organicznych oraz obszary przyrodnicze prawnie chronione (rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu). Według Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowi ą około 20% omawianego terenu i wyst ępuj ą głównie w dolinie Wisły. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oprócz doliny Wisły pojawiaj ą si ę płatami na wysoczy źnie polodowcowej. Znaczn ą cz ęść arkusza zajmuj ą obszary le śne. Do najcenniejszych nale Ŝą Lasy Choj- nowskie, Las Kabacki i Lasy Celestynowsko-Otwockie, zajmuj ące północno-wschodni fragment obszaru arkusza. Lasy Chojnowskie odgrywaj ą rol ę osłony ekologicznej i podstawowego elementu napowietrzania aglomeracji warszawskiej. Oddziaływanie tego kompleksu wpływa na korzystny mikroklimat uzdrowiska w Konstancinie. W celu ochrony Lasów Chojnowskich oraz ł ąk w dolinach rzek Jeziorki i Zielonej został utworzony Chojnowski Park Krajobrazowy. Na obszarze arkusza w granicach Chojnowskiego Parku Krajobrazowego znajduje si ę sze ść re-

zerwatów le śnych: „Obory”, „Chojnów”, „Uroczysko Stephana”, „Pilawski Gr ąd”, „Ł ęgi Oborskie” i „Łyczy ńska Olszyna” oraz jeden rezerwat krajobrazowy „Skarpa Oborska”. W rezerwacie „Obory” w drzewostanie dominuje d ąb szypułkowy z brzoz ą, osiką i sosn ą, rzadziej jest to olsza, jesion, lipa i klon. Drzewostany osi ągają wiek 50–130 lat. Wa- lorem rezerwatu jest obecno ść zró Ŝnicowanych zespołów ro ślinnych. Rezerwat „Chojnów” utworzony został w celu zachowania gr ądu wysokiego z pi ętrowym drzewostanem d ębowo- grabowym, osi ągaj ącym wiek 150 lat. Gniazduj ą tu liczne ptaki, m.in.: dzi ęcioły, dudki, siko- ry i zi ęby. Wyj ątkowymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi wyró Ŝnia si ę rezerwat „Uroczysko Stephana”. Powierzchni ę rezerwatu w ponad 90% zajmuje zwarty masyw 100– 180-letniego starodrzewu, w którym przewa Ŝaj ą d ęby, sosny z domieszk ą modrzewia, klonu, jaworu i wi ązu. Bogata jest fauna. Wyst ępuj ą tu m.in.: sarna, dzik, lis i borsuk oraz liczne gatunki ptaków. Dla zachowania pozostało ści naturalnego lasu gr ądowego z pomnikowymi dębami utworzono rezerwat „Pilawski Gr ąd”. Brzegi poło Ŝonego w rezerwacie stawu porasta kosaciec Ŝółty. W sąsiedztwie Konstancina, oprócz rezerwatu „Obory”, znajdują si ę jeszcze dwa rezerwaty le śne: „Ł ęgi Oborskie” i „Łyczy ńska Olszyna”. Drzewostan tych rezerwatów składa si ę przede wszystkim z olszy czarnej oraz wi ązu szypułkowego. W celu ochrony wysokiej skarpy wi ślanej z naturalnymi zbiorowiskami le śnymi utworzono rezerwat krajobrazowy „Skarpa Oborska”. Lasy Kabackie, du Ŝy kompleks le śny znajduj ący si ę w granicach Warszawy, s ą rezer- watem krajobrazowym noszącym imi ę Stefana Starzy ńskiego. Znaczn ą powierzchni ę rezerwatu porasta 120–160-letni starodrzew. Wyst ępuj ą w nim liczne pomnikowe d ęby, sosny i buki. Przewa Ŝaj ą gr ądy, cz ęsto z domieszk ą sosny. W runie spotyka si ę rzadkie odmiany ro ślin. Na terenie Warszawy znajduje si ę rezerwat le śny Natolin z cennym zespołem drzew i ro ślin oraz rezerwat krajobrazowy „Skarpa Ursynowska”. W celu zachowania naturalnego charakteru rzek Świder i Mienia, tworz ących meandry, przełomy i wodospady oraz ochrony nadbrze Ŝnej ro ślinno ści utworzono rezerwat krajobrazowy „ Świder”, którego fragment ograniczony tylko do rzeki Świder, znajduje si ę w północno- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Na Wi śle w rejonie K ępy Korzewskiej i Świdrów Wiel- kich utworzono dwa rezerwaty wodne „Wyspy Zawadowskie” i „Wyspy Świderskie”. Niewielki północno-wschodni fragment obszaru poło Ŝony jest w Mazowieckim Parku Krajobrazowym. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa obszary chronionego krajobrazu. Nadwi śla ński Obszar Chronionego Krajobrazu swym zasi ęgiem obejmuje tereny przyległe do

prawego brzegu Wisły. Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje szereg roz- członkowanych terenów, pokrywaj ących obszar arkusza od Wisły w kierunku zachodnim. Na obszarze arkusza zarejestrowanych zostało około 160 pomników przyrody Ŝywej i kilkana ście pomników przyrody nieo Ŝywionej (tabela 6). W śród pomników przyrody Ŝywej wyst ępuj ą pojedyncze drzewa oraz grupy drzew. Drzewami pomnikowymi s ą przede wszystkim d ęby szypułkowe, ale tak Ŝe sosny, lipy drobnolistne i inne. Na mapie pomini ęto pomniki przyrody Ŝywej poło Ŝone na terenie rezerwatów oraz, z uwagi na jej czytelno ść , przedstawiono tylko orientacyjn ą lokalizacj ę w przypadku du Ŝych skupisk drzew na terenie miast. Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Forma Rok Gmina Rodzaj obiektu obiektu ochro- Miejscowo ść zatwier- Powiat (powierzchnia w ha) na mapie ny dzenia 1 2 3 4 5 6 Ursynów K – „Skarpa Ursynowska” 1 R Warszawa 1996 Warszawa (22,65) Ursynów L – „Las Natoli ński” 2 R Warszawa 1991 Warszawa (105,0) Józefów, Konstancin- Fn – „Wyspy Zawadowskie” 3 R Okrzeszyn Jeziorna 1998 (530,28) otwocki, piaseczy ński Józefów, Otwock, Fn – „Wyspy Świderskie” 4 R Józefów, Otwock Konstancin-Jeziorna 1998 (572,28) otwocki, piaseczy ński K – „Las Kabacki im. Stefana Ursynów 5 R Warszawa 1980 Starzy ńskiego” Warszawa (902,68) Józefów, Otwock K – „ Świder” 6 R Otwock, Józefów 1978 otwocki (238,0) Konstancin-Jeziorna L – „Ł ęgi Oborskie” 7 R Jeziorna 1981 piaseczy ński (48,31) Konstancin-Jeziorna K – „Skarpa Oborska” 8 R Obory 1981 piaseczy ński (15,65) Konstancin-Jeziorna L – „Łyczy ńska Olszyna” 9 R Obory 1982 piaseczy ński (25,38) Konstancin-Jeziorna L – „Obory” 10 R Obory 1979 piaseczy ński (44,34) Piaseczno L – „Chojnów” 11 R Czarnów 1979 piaseczy ński (12,14) Piaseczno L – „Uroczysko Stephana” 12 R Zalesie Górne 1989 piaseczy ński (59,15) Piaseczno L – „Pilawski Gr ąd” 13 R Pilawa 1984 piaseczy ński (4,26) Karczew, Góra Kal- W – „Łachy Brze śckie” 14 R Podł ęcze waria 1998 (476,31) otwocki, piaseczy ński

1 2 3 4 5 6 PŜ – 6 sosen zwyczajnych, 7 dębów szypułkowych, 5 buków zwyczajnych, mo- Warszawa, Ursynów 15 P 1988 drzew europejski, orzech czar- ul. Poloneza Warszawa ny, 3 jesiony wyniosłe, lipa drobnolistna, 3 wi ązy szypuł- kowe Warszawa, Ursynów 16 P 1988 PŜ – 2 topole białe ul. Wyczółki Warszawa Warszawa, Ursynów Pn – G – granit pegmatytowy 17 P 1988 ul. Romera Warszawa ró Ŝowy Warszawa, Ursynów Pn – G – 4 obiekty (2 granity, 18 P 1988 ul. Ko ński Jar Warszawa 2 gnejsy) Warszawa (Kabaty), Ursynów 19 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy ul. Nowoursynowska Warszawa Warszawa, Ursynów Pn – G – 2 obiekty (1 granit, 20 P ul. Szolc- 1988 Warszawa 1 gnejs) Rogozi ńskiego Warszawa, Ursynów 21 P 1988 PŜ – 3 jesiony wyniosłe ul. Rzodkiewki Warszawa Warszawa, Wilanów PŜ – dąb szypułkowy, wi ąz 22 P ul. Potockiego Kost- 1988 Warszawa szypułkowy ki Warszawa, Ursynów 23 P 1988 PŜ – grusza polna ul. Grabalówki Warszawa Warszawa, Ursynów PŜ – brzoza brodawkowata 24 P 1988 ul. Bruzdowa Warszawa „Drzewo Heleny” Warszawa, Wawer 25 P 1988 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Ogórkowa Warszawa Warszawa, Wawer 26 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy ul. Rozchodnikowa Warszawa Warszawa, Wawer 27 P 1988 PŜ – 6 d ębów szypułkowych ul. Kosa ćcowa Warszawa Warszawa, Wawer 28 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy ul. Napoleona Warszawa Józefów, Józefów PŜ – lipa drobnolistna, d ąb 29 P 1988 ul. Gryczana otwocki szypułkowy Józefów, Józefów 30 P 1988 PŜ – sosna zwyczajna ul. Teatralna otwocki Warszawa, Ursynów 31 P 1988 PŜ – 2 jesiony wyniosłe ul. Krasnowolska Warszawa Warszawa, Ursynów 32 P 1988 PŜ – grusza polna ul. Trombity Warszawa Warszawa, Ursynów 33 P 1988 PŜ – 3 topole czarne ul. Szumi ąca Warszawa Warszawa, Ursynów 34 P 1988 PŜ – 2 topole białe ul. Wełniana Warszawa Warszawa Ursynów 35 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy (Powsin) Warszawa Józefów, Józefów 36 P 1988 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Nadwi śla ńska otwocki Józefów, Józefów 37 P 1988 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Skargi otwocki Józefów, Józefów PŜ – jarz ąb pospolity, 2 d ęby 38 P 1988 ul. 3 Maja otwocki szypułkowe Józefów, Józefów 39 P 1988 PŜ – 3 d ęby szypułkowe ul. Drogowców otwocki

1 2 3 4 5 6 Otwock, Otwock 40 P 1988 PŜ – 2 d ęby szypułkowe ul. Wczasowa otwocki Piaseczno, Piaseczno 41 P 1988 Pn – G – granitoid czerwony ul. Nefrytowa piaseczy ński Chylice, Piaseczno 42 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna ul. Broniewskiego piaseczy ński Skolimów, Konstancin-Jeziorna PŜ – lipa drobnolistna, orzech 43 P 1988 ul. Długa piaseczy ński czarny, robinia akacjowa Konstancin-Jeziorna, Konstancin-Jeziorna 44 P 1988 Pn – G ul. Akacjowa piaseczy ński Konstancin-Jeziorna, Konstancin-Jeziorna 45 P 1979 PŜ – 6 d ębów szypułkowych ul. Wierzejewskiego piaseczy ński PŜ – 16 d ębów szypułkowych, Konstancin-Jeziorna, Konstancin-Jeziorna 46 P 1988 sosna wejmutka, brzoza bro- ul. Stefana Batorego piaseczy ński dawkowata, 2 lipy drobnolistne Konstancin-Jeziorna, Konstancin-Jeziorna Pn – G – 3 granity 47 P 1979 ul. śeromskiego piaseczy ński „Głazy śeromskiego” Klarysew, Piaseczno 48 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna ul. Słoneczna piaseczy ński Bielawa, Konstancin-Jeziorna 49 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy ul. Wspólna piaseczy ński Konstancin-Jeziorna 50 P Opacz 1988 PŜ – topola biała piaseczy ński Konstancin-Jeziorna 51 P Obory 1988 PŜ – d ąb szypułkowy piaseczy ński Piaseczno, Piaseczno PŜ – 8 d ębów szypułkowych, 52 P 1988 ul. Tetmajera piaseczy ński modrzew europejski Zalesie Dolne, Piaseczno PŜ – 2 sosny pospolite, 53 P 1988 ul. Orzechowa piaseczy ński 10 dębów pospolitych Zalesie Dolne, Piaseczno 54 P PŜ – 4 sosny pospolite ul. Jana Kazimierza piaseczy ński śabieniec, Piaseczno 55 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna ul. Główna piaseczy ński Piaseczno 56 P Jastrz ębie 1988 PŜ – buk pospolity piaseczy ński Czarnów, Konstancin-Jeziorna 57 P 1988 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Partyzantów piaseczy ński Konstancin-Jeziorna 58 P Konstancin-Jeziorna 1988 PŜ – dąb szypułkowy piaseczy ński Konstancin-Jeziorna 59 P Słomczyn 1988 PŜ – dąb szypułkowy piaseczy ński Zalesie Górne, Piaseczno 60 P 1988 PŜ – 2 dęby szypułkowe ul. Sarenki piaseczy ński Zalesie Górne, Piaseczno PŜ – dąb szypułkowy 61 P 1988 ul. Jasionowa piaseczy ński „D ąb Stephana” Piaseczno 62 P Pilawa 1988 PŜ – 7 d ębów szypułkowych piaseczy ński Piaseczno 63 P Pilawa 1988 PŜ – 2 d ęby szypułkowe piaseczy ński Piaseczno PŜ – dąb szypułkowy, sosna 64 P Pilawa 1988 piaseczy ński zwyczajna Pilawa, Piaseczno 65 P 1988 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Klonowa piaseczy ński Baniocha, Góra Kalwaria 66 P 1988 PŜ – 2 klony zwyczajne ul. Ko ścielna piaseczy ński Konstancin-Jeziorna 67 P Kaw ęczyn 1988 PŜ – dąb szypułkowy piaseczy ński

1 2 3 4 5 6 Brze śce, Góra Kalwaria 68 P 1988 PŜ – topola czarna ul. Wi ślana piaseczy ński Brze śce, Góra Kalwaria 69 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy ul. Ogrodowa piaseczy ński Góra Kalwaria 70 P Podł ęŜ e 1988 PŜ – 2 d ęby szypułkowe piaseczy ński Karczew PŜ – jesion wyniosły, 2 d ęby 71 P Otwock Wielki 1988 otwocki szypułkowe Karczew 72 P Otwock Wielki 1988 PŜ – 2 d ęby szypułkowe otwocki Piaseczno 73 P Łbiska 1988 PŜ – 5 d ębów szypułkowych piaseczy ński Piaseczno 74 P Chojnów 1988 PŜ – dąb szypułkowy piaseczy ński Chojnów, Piaseczno 75 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy ul. Kasztanowa piaseczy ński Piaseczno 76 P Chojnów 1988 PŜ – d ąb szypułkowy piaseczy ński Piaseczno 77 P Chojnów 1988 PŜ – dąb szypułkowy piaseczy ński Karczew 78 P Glinki 1988 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny, W – wodny, K – krajobrazowy, Fn – faunistyczny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W obr ębie arkusza Piaseczno znajduj ą si ę dwa elementy nale Ŝą ce do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998): we wschodniej cz ęś ci arkusza – fragment obszaru w ę- złowego o znaczeniu mi ędzynarodowym 23M – Doliny Środkowej Wisły, a w północnej cz ę- ści – fragment korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym 20m – Warszawski Wisły (fig. 5). Na obszarze arkusza wyst ępuj ą obszary wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”, wyznaczone na podstawie Dyrektywy „Siedliskowej” i Dyrektywy „Ptasiej” (tabela 7): obszar specjalnej ochrony ptaków PLB140004 Dolina Środkowej Wisły oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH140039 Stawy w śabie ńcu, PLH140042 Las Natoli ński, PLH140050 Łąki Ostrówieckie i PLH140055 Łąki Soleckie. Informacje na temat sieci „Natu- ra 2000” s ą zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). Dolina Środkowej Wisły zachowuje naturalny charakter rzeki roztokowej, z licznymi wyspami, z których najwi ększe pokryte s ą zaro ślami wierzbowymi i topolowymi. Jest to wa Ŝ- na ostoja ptaków wodno-błotnych. Wyst ępuje tu 9 gatunków ptaków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi, m.in.: ostrygojad, podgorzałka, podró Ŝniczek, rybitwa białoczelna, sieweczka obro Ŝ- na, sieweczka rzeczna.

Obszar Stawy w śabie ńcu obejmuj ą stawy rybne zasilane wodami rzeki Czarnej, dwa zbiorniki wodne, poło Ŝone w lesie, tzw. „Zimne Doły” oraz tereny okresowych rozlewisk. Jest to wa Ŝne miejsce wyst ępowania traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego. Wyst ępuj ą tu te Ŝ: zaskro ńce, wydry, bobry i tchórze oraz rzadki gatunek ślimaka poczwarówki. Gatunkami lęgowymi ptaków s ą: perkoz rdzawoszyi, b ączek. Okresowo przebywaj ą tu: bocian biały, b ąk, bielik i rybołów. Las Natoli ński poło Ŝony jest w warszawskim Wilanowie i stanowi zaplecze parkowe Natoli ńskiego zespołu pałacowo-parkowego. Na jego terenie skupionych jest ponad 1000 drzew o charakterze pomnikowym. Jest to fragment starodrzewu, w którym dominuj ą gr ądy o charakterze puszcza ńskim. W bardzo wysokim zag ęszczeniu wyst ępuje tu populacja dzi ę- cioła średniego. Teren jest ostoj ą unikalnych gatunków owadów, m.in. pachnicy d ębowej.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Piaseczno na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 20M – Puszczy Kampinoskiej, 23M – Doliny Środkowej Wisły; 2 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 20m – Warszawski Wisły, 22m – Dolnej Narwi; 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 44k – Świdra

Łąki Ostrówieckie chroni ą kompleks ł ąk świe Ŝych i zmiennowilgotnych. Obszar po- przecinany jest licznymi starorzeczami, które w wi ększo ści zarosły ro ślinno ści ą szuwarow ą, kilka jednak zachowało form ę zbiorników wodnych. Wyst ępuj ą tu populacje licznych bez- kr ęgowców. Starorzecza s ą miejscem gniazdowania m.in. kropiatki, rybitwy czarnej i tracza nurog ęsi. Na u Ŝytkowanych fragmentach ł ąk gniazduj ą czajki, kszyki, kulki wielkie, rycyki i krwawodzioby. Na porzuconych ł ąkach wyst ępuje m.in. derkacz i g ąsiorek. Łąki Soleckie obejmuj ą zatorfion ą dolin ę rzeki Małej. Teren ma charakter mokradła okresowego (jest zalewany podczas wiosennych roztopów). Dominuj ą ł ąki z płatami turzy- cowisk, ziołoro śli i zaro śli wierzb szerokolistnych. Jest to wa Ŝne miejsce wyst ępowania mo- tyli: czerwo ńczyk nieparek, modraszek nausitous i modraszek telejus oraz ślimaków z rodzaju Vertigo (poczwarówkowate). Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ Kod punktu obszaru Powierzch- w obr ębie arkusza Lp. (symbol ozna- obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść nia obszaru Kod Woje- Gmina czenia na mapie) Powiat geogr. geogr. NUTS wództwo (dzielnica) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Karczew otwocki Otwock PL033 Józefów PL071 PLB Dolina Środko- E N 30 848,71 mazo- Góra Kalwaria 1 D PL073 140004 wej Wisły (P) 21°13’28” 51°59’43” ha wieckie piaseczy ński PL074 Konstancin- PL075 Jeziorna Wilanów Warszawa Wawer PLH Stawy w śa- E N mazo- 2 B 105,3 ha PL12A piaseczy ński Piaseczno 140039 bie ńcu (S) 21°02’09” 52°02’35” wieckie PLH Las Natoli ński E N mazo- 3 B 103,7 ha PL127 Warszawa Wilanów 140042 (S) 21°04’42” 52°08’32” wieckie PLH Łąki Ostró- E N mazo- 4 B 954,6 ha PL129 otwocki Karczew 140050 wieckie (S) 21°15’20” 52°02’00” wieckie PLH Łąki Soleckie E N mazo- Góra Kalwaria 5 B 222,1 ha PL12A piaseczy ński 140055 (S) 21°06’06” 52°02’02” wieckie Piaseczno

Rubryka 2 – B – specjalny obszar ochrony bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, D – obszar specjalnej ochrony, który graniczy z innym obszarem Natura 2000, ale si ę z nim nie przecina Rubryka 4 – S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Tereny obj ęte arkuszem Piaseczno były zasiedlone ju Ŝ w okresie paleolitycznym. W czasie neolitu wykształciła si ę tu odr ębna, mazowiecko-podlaska grupa kultury amfor kuli- stych, a nast ępnie łu Ŝyckiej. We wczesnej epoce br ązu grupa mazowiecko-podlaska kultury trzcinieckiej zajmowała całe Mazowsze. Prowadzone tu prace wykopaliskowe potwierdziły ci ągło ść osadnictwa na tych terenach od czasów neolitycznych po nowo Ŝytne. Na omawianym obszarze nie ma obiektów archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków.

Spo śród obj ętych ochron ą konserwatorsk ą licznych obiektów zabytkowych na wyró Ŝ- nienie zasługuje przede wszystkim dawna rezydencja królewsko-magnacka w Wilanowie, stanowi ąca jeden z najcenniejszych zespołów pałacowo-ogrodowych w Polsce. Pałac wznie- siony w XVII w. przez A. Locci młodszego przy czynnym współudziale króla Jana III Sobie- skiego, przebudowany w nast ępnych stuleciach, nosi cechy baroku włoskiego. Otacza go przypałacowy park geometryczny o charakterze francuskim z XVII i XVIII w., a dalsza jego cz ęść nad stawem utrzymana jest w stylu angielskim. Na terenie parku znajduj ą si ę romantyczne budowle ogrodowe: altana chi ńska, most rzymski, łuk triumfalny oraz pomnik bitwy pod Raszynem. Z zespołem pałacowo-ogrodowym Wilanów zwi ązane s ą historycznie, kompozycyjnie i architektonicznie liczne obiekty zabytkowe, m.in.: ko ściół św. Anny z XIX w., zabudowania parafialne (XVIII–XIX w.), neogotycki grobowiec Potockich, karczma (1682–1885 r.), stara ku źnia z ko ńca XVIII w. oraz dawny szpital z XIX w. Stanowi ą one ł ącznie z pałacem zabyt- kowy zespół architektoniczny. W Natolinie znajduje si ę klasycystyczny pałac (XVIII w.) Augusta Czartoryskiego. W otaczaj ącym go parku w stylu angielskim znajduj ą si ę liczne budowle „romantyczne”, takie jak: brama maureta ńska, akwedukt rzymski, świ ątynia dorycka, a tak Ŝe sarkofag Natalii z Potockich Sanguszkowej. Pałac barokowy Bieli ńskich z przełomu XVII i XVIII w., usytuowany na wyspie jeziora stanowi ącego starorzecze Wisły i otoczony pó źnobarokowym parkiem krajobrazowym w Otwocku Wielkim, pełni funkcj ę reprezentacyjnej rezydencji rz ądu Rzeczypospolitej Pol- skiej. W XVIII-wiecznym neorenesansowym pałacyku z ogrodem, zwanym Rozkosz, na Ur- synowie (dzielnica południowej cz ęś ci Warszawy), nale Ŝą cym niegdy ś do Juliana Ursyna Niemcewicza, mie ści si ę obecnie Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. W Brze ścach ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest modrzewiowy dwór z XVIII w. oraz park z warto ściowym drzewostanem. W Oborach koło Konstancina zachował si ę murowany dwór z II poł. XVII w. i otaczaj ący go wielogatunkowy park. Dwór jest obecnie Domem Pra- cy Twórczej Zwi ązku Literatów Polskich. W Bielawie koło Konstancina ochron ą konserwatorsk ą obj ęty został dwór z około 1860 r. W drewnianym domku z zabytkowym parkiem w Chyliczkach mieszkali podczas polowa ń król Stanisław August i ksi ąŜę Józef Poniatowski. W Piasecznie ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest ko ściół pó źnogotycki z XVI w. z barokowym wn ętrzem oraz klasycystyczny ratusz z pocz ątku XIX w. Do zabytków budownictwa przemysłowego zaliczony został budynek papierni z pierwszej połowy XIX w.

w Konstancinie-Jeziornej. W Konstancinie, w domu w którym w latach 1920–1925 mieszkał Stefan śeromski, powstała izba pami ątek po pisarzu. Ponadto, na obszarze arkusza znajduje si ę szereg pomników i tablic upami ętniaj ących męcze ństwo i walk ę Polaków o niepodległo ść , głównie z okresu II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Piaseczno jest terenem intensywnie postępuj ącej urbanizacji, szczególnie wokół istniej ących ju Ŝ o środków miejskich i podmiejskich Warszawy. Powoduje to konieczno ść posiadania syntetycznych materiałów słu Ŝą cych do racjonalnego planowania kierunków zagospodarowania przestrzennego. Główne cele przy świecaj ące inicjatorom po- wstania niniejszej mapy koncentrowały si ę wokół spraw zwi ązanych z zagospodarowaniem i ochron ą złó Ŝ surowców mineralnych, wód oraz walorów środowiska naturalnego. Udokumentowano jedynie kilka złó Ŝ kopalin pospolitych: piasków i iłów dla ceramiki budowlanej. Eksploatacja tych złó Ŝ jest jednak w znacznym stopniu nierealna ze wzgl ędu na ich kolizyjno ść z terenami specjalnej ochrony przyrody, krajobrazu, wód i gleb oraz z istnie- jącą b ądź planowan ą zabudow ą. Zaproponowano jedynie dwa obszary perspektywiczne dla kopalin okruchowych. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą obszary wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB140004 Dolina Środkowej Wisły oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH140039 Stawy w śabie ńcu, PLH140042 Las Natoli ń- ski, PLH140050 Łąki Ostrówieckie i PLH140055 Łąki Soleckie. Zaopatrzenie w wod ę u Ŝytkow ą zwi ązane jest z eksploatacj ą licznych uj ęć komunalnych i przemysłowych, ujmuj ących wody podziemne z poziomów wodono śnych, wyst ępuj ą- cych w osadach czwartorzędowych i trzeciorz ędowych. Na obszarach pozbawionych czwartorz ędowych poziomów u Ŝytkowych lub na obszarach, gdzie jako ść wód w tych poziomach jest zła, podstaw ę zaopatrzenia w wod ę stanowi ą poziomy trzeciorz ędowe, zwłaszcza oligocenu. Chemizm wód podziemnych jest mało zró Ŝnicowany, wody gorszej jako ści zdarzaj ą si ę w płytko poło Ŝonych poziomach czwartorz ędowych, nara Ŝonych na wpływy antropopresji. W granicach arkusza znajduje si ę zło Ŝe wód leczniczych „Konstancin-Jeziorna”, u Ŝyt- kowane przez Uzdrowisko „Konstancin-Zdrój” Sp. z o.o. Woda wykorzystywana jest do zaopatrzenia t ęŜ ni solankowej. Warunki korzystne dla budownictwa w obr ębie arkusza wyst ępuj ą na obszarach poło- Ŝonych na wysoczy źnie polodowcowej oraz na wy Ŝszych cz ęś ciach tarasów akumulacyjnych: praskiego, falenickiego i otwockiego w obr ębie doliny Wisły. Zró Ŝnicowane warunki dla bu-

downictwa zwi ązane s ą z kemami i tarasami kemowymi w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w rejonie Chojnowa. Cz ęść terenów obj ętych arkuszem Piaseczno wchodzi w skład aglomeracji warszawskiej. Są to obszary silnie zurbanizowane, z dynamicznie rozwijaj ącym si ę budownictwem i stale rosn ącą liczb ą ludno ści. Z tego wzgl ędu wył ączono je z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Na analizowanym terenie wskazano obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w granicach wyst ępowania w strefie przypowierzchniowej glin zwałowych. Wskazane obszary zlokalizowane s ą w gminach: Piaseczno, Lesznowola, Konstancin-Jeziorna, Góra Kalwaria i Pra Ŝmów. Odpady oboj ętne mo Ŝna skła- dowa ć równie Ŝ w miejscach, gdzie na powierzchni lub pod niewielkim nadkładem (do 2 m) wyst ępuj ą osady zastoiskowe wykształcone w postaci iłów i mułków. Obszary takie wskazano w rejonach: Ustanowa −Parceli, Kaw ęczynka, Łubnej–Baniochy, Wojciechowic i Dobiesza. Obszary predysponowane do składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne wskazano w granicach udokumentowanego zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Łubna” oraz w miejscach wyst ępowania na powierzchni osadów zastoiskowych stadiału wkry o znacznej mi ąŜ szo ści i du Ŝej zawarto ści frakcji ilastej. Dodatkowe na obszarze tym nale Ŝy przeprowadzi ć rozpoznanie geologiczne w celu ustalenia faktycznego wykształcenia litologicznego i ci ągło ści warstwy izolacyjnej. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne maj ą obszary wskazane w rejonach Słomczyn–Turowice i Ustanów −Parcele, gdzie stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślona jako niski i bardzo niski. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji przedsi ęwzi ęć mog ących zawsze znacz ąco lub potencjalnie znacz ąco oddziaływa ć na środowisko gruntowo-wodne. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w usta- wodawstwie polskim. Znaczna cz ęść omawianego obszaru spełnia funkcj ę leczniczo-uzdrowiskow ą oraz posiada doskonałe warunki do uprawiania turystyki wypoczynkowo-rekreacyjnej. Ponadto do ść rozległe, zwarte tereny le śne odgrywaj ą rol ę osłony ekologicznej i podstawowego elementu napowietrzania aglomeracji warszawskiej.

XIV. Literatura

ANDRUSIEWICZ T., 1958a – Aneks do dokumentacji geologiczno-surowcowej zło Ŝa glin ceramicznych „Łubna”. Przedsi ębiorstwo Górniczo-Geologiczne Przemysłu Cerami- ki Budowlanej, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ANDRUSIEWICZ T., 1958b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa glin do produkcji cegły, wyrobów cienko ściennych i dachówki „Łubna”. Przedsi ębiorstwo Górniczo- Geologiczne Przemysłu Ceramiki Budowlanej, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZOCHAL S., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin województwa warszawskiego z uwzgl ęd- nieniem elementów ochrony środowiska /opracowanie podsumowuj ące inwentaryza- cje złó Ŝ kopalin dla poszczególnych gmin woj. warszawskiego/. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. DOBOSZY ŃSKA K., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków „Czarnów” do produkcji mas bitumicznych. Przedsi ębiorstwo Górniczo-Geologiczne Przemysłu Materiałów Bu- dowlanych „Geobud”, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://geoportal.gov.pl/ http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KASPROWICZ M., 1989 – Wyst ępowanie i prognozy surowców budowlanych na terenie gminy Piaseczno. Instytut Geologiczny Zakład Geologii Złó Ŝ Surowców Skalnych, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., 1992 – Atlas geochemiczny Warszawy i okolic 1:100 000. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MERLE B., 1971 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Obory”, Przedsi ębiorstwo Technologiczno-Geologiczne Ceramiki Budowlanej „Cergeo”, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIANOWSKI Z., 1997a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Piaseczno (560). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIANOWSKI Z., 1997b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Piaseczno (560). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NEJBERT K., STRENGEL-MARTINEZ M., WIERCHOWIEC J., KOROL K., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Piaseczno (560). SEGI- PBG Sp. z o.o. w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OFICJALSKA H., WŁOSTOWSKI J., KALI ŃSKI I., P ĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych GZWP 222 Dolina Środkowej Wisły. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK W., DEMBEK K., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść II. Zasoby, jako ść , ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PESZKOWSKA-NOWAK T., 1980 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ piasków budowlanych w rejonie miejscowo ści Pruszków w promieniu 30 km, woj. warszawskie. Kombinat Geologiczny „Północ”, Zakład Projektów i Dokumen- tacji Geologicznych w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 2003 nr 61, poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (DzU nr 32, poz. 284). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008). Rozporz ądzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 5 listopada 1991 roku w sprawie zasad ustanawiania stref ochronnych źródeł i uj ęć wody (DzU nr 116, poz.504). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 2003 nr 61, poz. 543). SARNACKA Z., 1974 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Pia- seczno. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SARNACKA Z., 1976 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Piaseczno. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STACHÝ J., 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Stan środowiska w województwie mazowieckim w roku 2007, 2008 – Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Warszawie. STARKEL L. (red.), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity: DzU 2007, nr 39, poz. 251). WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008 r. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństwowy Instytut Badawczy, Warszawa. Wytyczne dokumentowania złó Ŝ kopalin, 1999 – MO ŚZNiL, Warszawa. ZEMBRZYCKA D., 1979 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Łubna”. Przedsi ębiorstwo Technologiczno-Geologiczne Ce- ramiki Budowlanej „Cergeo”, Warszawa. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Wo- jewództwa Mazowieckiego.