Anadolu / 38, 2012 A. Özdemir

KALKOLùTùK SMINTHEION (GÜLPINAR)’DA DOKUMACILIK VE HASIRCILIK

Abdulkadir Özdemir*

Anahtar Kelimeler: Batı Anadolu • Kalkolitik Dönem • Smintheion Kazıları • Çanak-Çömlek • Dokumacılık • Hasırcılık

Özet: Bu makalenin amacı, Troas Bölgesi’ndeki antik Apollon Smintheus (Smintheion) Tapına- øı’nda yer alan prehistorik yerleûim yerindeki dokumacılık ve hasırcılık ile temsil edilen arkeolojik kanıtları irdelemektir. Yürütülen arkeolojik kazılarda MÖ 5000’lere tarihlenen prehistorik yerleûimin seramik kaide- lerinde negatif yün dokuma ve hasır izlerini taûıyan toplam 960 parça bulunmuûtur.Smintheion yerleûi- minde Kalkolitik yerleûimciler tarafından kullanılan seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerin in- celenmesiyle, dokumacılık ve hasırcılıkta hangi tür tekniklerin kabul edildiøi ve dokunmuû kumaû ve hasır izlerinin nasıl oluûtuøunu anlamak mümkündür. Smintheion’da ele geçen 960 kaide parçası üzerinde yer alan bu negatif izlerin deøerlendirilmesi; basit örgü tekniøinde “bir alttan-bir üstten” geçmeli yün dokuma tercih edildiøini, dimi örgü “iki alttan-iki üstten” ve sarma örgü tekniklerinde genellikle tahıl sapı ve hasır otu kullanılarak üretildiøini ve en yaygın iki hasırcılık yöntemleri arasında olduøunu göstermektedir. Buna ek olarak, seramik kaideleri altındaki negatif izler üzerinde yapılan analizler sonucunda, seramik yapım aûamasında aøaç yapraklarının da kullanıldıøı anlaûılmıûtır. Smintheion’da, seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerden yün dokuma ve hasırın varlıøını açıklayan bu iki önemli konu yeni veriler ıûıøında in- celenmiûtir. Arkeolojik kanıtların deøerlendirilmesi, yün dokuma kumaû, sarmal hasır ve örme hasır parça- larının, çömlekçi ustaları tarafından ilkel bir çark olarak kullanıldıøını göstermektedir.

WEAVING AND MAT MAKING AT CHALCOLITHIC SMINTHEION (GÜLPINAR)

Keywords: Western Anatolia • Chalcolithic Period • Smintheion Excavations • Pottery • Weaving • Mat Making

Abstract: This essay aims to examine the archaeological evidence representing weaving and mat making at the prehistoric settlement located in the ancient Sanctuary of Smintheus (Smintheion) in the . Archaeological excavations conducted at the prehistoric settlement dating circa 5000 cal. BC yielded total 960 pieces of pot bases bearing negative imprints of woolen textiles and mats. It is possible to determine to a certain extent what sort of techniques of weaving and mat making techniques were adopted and how these products were used by the Chalcolithic settlers and potters of the site of Smintheion by examining these negative imprints of woven cloths and mats on the bases of pots. Evalua- tion of these negative imprints on 960 pot bases at Smintheion indicate that simple plaiting (“one under- one above”) was the method preferred in weaving treads made of wool, while twill plaiting (“two under- two above”) and coiling commonly employing wheat stalk and reed were the two most common matting methods adopted at the site. In addition, analysis of negative imprints on pot bases also confirms the use of tree leaves in the steps of pot making. Those two major explaining the presence of negative impres- sions of woven cloths and mats on pot bases have been examined in light of the new data from Smintheion. Evaluation of archaeological evidence implies that pieces of woven cloth and plaited and coiled mats were often used as a form of primitive turntable by the potters of the site.

* Abdulkadir Özdemir (MA), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Araûtırma Görevlisi, ÇANAKKALE, e-posta: [email protected]

139 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık

1. Giriû1 nasıl iki boyutlu düz dokuma ve hasır gibi Anadolu arkeolojisinde Neolitik ve nesnelerin üretildiøi konusunda bilgiler Kalkolitik dönemlerde dokumacılık ve ha- edinilebilir. sırcılık gibi faaliyetlere yönelik arkeolojik 19. yüzyılın sonlarından beri çanak veriler oldukça sınırlıdır. Anadolu’da Neo- çömlekler kaidelerinde gözlemlenen yün litik dönemin erken evrelerinden itibaren dokuma, hasır veya sepete ait negatif izleri Çayönü, Çatalhöyük, Ulucak, ile ilgili yapılan arkeolojik çalıûmalar genel- ve Aûaøı Pınar gibi yerleûimlerde ele geçen de iki farklı teoriyi benimserler5. Bu iki teo- seramik kaidelerinde dokuma ve hasır ne- riden en yaygın olanına göre üretim aûama- gatif izlerine rastlanıldıøı gibi gerçek yün sında seramikler henüz yaûken yani ûekil- veya ketenden dokunmuû dokuma kalıntı- lendirildikten hemen sonra fırınlama önce- ları da ele geçmiûtir2. Bu dönemde hasır ve si gölgede kurumak üzere yün, keten do- dokuma izleri Anadolu’da ayrıca phytolit iz- kuma, hasır örgü, sepet örgü altlık üzerinde lerinde bazen de kil veya kerpiç üzerindeki kurumaya bırakılmıûtır. Bu süreçte ise se- negatif izlerden de tespit edilebilmektir3. ramikler üzerine, altlıkların negatif izleri Kalkolitik dönemde ise Hacılar, Beûik- geçmiûtir. Bu teoriyi savunanlar seramikle- Sivritepe ve Alacalıgöl yerleûimlerinde de rin bazen üzerine kurutulmaya bıraktıkları seramik kaideleri üzerinde negatif hasır iz- dokuma veya hasırlar ile birlikte fırına ve- lerine rastlanılmıûtır4. Bu konuda arkeolojik rildiøini de ileri sürer. ùkinci ama pek yay- verilerin sınırlı olması hiç ûüphesiz dokuma gın olmayan ve daha çok etnografik verile- ve hasır gibi organik maddelerden yapılmıû re dayandırılan teori ise, seramiklerin yün nesnelerin genellikle günümüze ulaûmama- dokuma veya hasırotu veya tahıl sapından sıyla ilgilidir. Bu bakımdan seramik kaidele- örülmüû bir hasır üzerinde çanak çömlekle- ri üzerinde gözlenen dokuma veya hasır rin yapıldıøını kabul eder. Söz konusu ikin- negatif izleri dolaylı veri kaynaøı olarak de- ci teoriyi kabul edenler bu teknikte özellik- øerlendirilebilir. Örneøin dokuma, hasır ve le tahıl sapı veya hasırotundan oluûturulan sepet gibi ürünlerin prehistorik yaûam için- örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı olarak de ne tür iûlevlere sahip olduøu aydınlatıla- algılanabileceøini kabul eder6. Yapılan et- bildiøi gibi, teknolojik açıdan yün, keten, nografik analoji ve deneysel arkeolojik ça- tahıl sapı ve hasırotu gibi hammaddelerden lıûmalar tahıl sapı veya hasırotundan oluû-  turulan örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı 1 Bu çalıûmaya konu olan arkeolojik malzemeyi çalıû- olarak kullanılma ihtimalinin yüksek oldu- mama ve yayınlamama izin veren ve bana Smintheion 7 (Gülpınar) kazıları ekip üyesi olma ûansı veren saygıde- øu konusunda veriler sunmuûtur . øer hocam Prof. Dr. Çoûkun Özgünel’e, ayrıca Smint- Kuzeybatı Anadolu’da antik Smint- heion Kalkolitik yerleûiminde birlikte çalıûma fırsatı sunan, maddi ve manevi yardımlarını hiçbir zaman ek- heion (Apollon Smintheus Kutsal Alanı) sik etmeyen deøerli hocam Prof. Dr. Turan Takaoø- kazılarında ortaya çıkarılan MÖ 5200-4800 lu’na teûekkürlerimi sunarım. 2 Ryder 1965; Mellaart 1967, 205; Carter ve diø. 2003;  Özdoøan 2007, 412, res. 424-425; Erim – Özdoøan 5 Myres 1897, 179; Bosanquet 1896-97; Tsounhtas 2007, res. 72 ve 79; Çilingiroølu –Çilingiroølu 2007, 1898, 182-84; Crowfoot 1934; Crowfoot 1938; res. 358; Wendrich 2007, 232. Crowfoot 1954; Johnston 1974; Carrington-Smith 3 Wendrich 2006. 1977, 121; Labriola 2008, 310. 4 Mellaart 197, res. 189; Aslan 1997, res. 30; Gabriel 6 Carrington-Smith 1977, 121. 2006, res. 2. 7 Nicholson 1929; Culwick 1935; Özdemir 2007.

140 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir yılları arası iskân edilen Kalkolitik yerle- larıyla batı Anadolu kronolojisinde prob- ûimde dokumacılık ve hasırcılık konusunda lemli Orta Kalkolitik dönem ile iliûkilendi- yeni veriler elde edilmiûtir. Smintheion rilebilir. Batı Anadolu’da bu döneme ait Kalkolitik yerleûiminde yapılan kazılarda yerleûimler genellikle yüzey üzerinde höyük ele geçen ve tamamı 960 civarı olan sera- gibi kolay tespit edilemediøi için ancak mik kaidelerinin neredeyse tamamında rastlantı sonucu tespit edilmektedirler. özellikle hasır örgü negatif izleri belirlen- Smintheion prehistorik kazı buluntularını mesi bu konuda daha önce yapılmıû deøerli ilk inceleyen Jürgen Seeher yaptıøı deøer- çalıûmalara katkı sunmaktadır. Bu bakım- lendirmeler sonucunda bu bölgede dan bu çalıûmada Smintheion Kalkolitik Kumtepe A/Beûik-Sivritepe olarak isim- yerleûimi kazılarında ele geçen seramik kai- lendirilebilecek bir kültür kompleksinin deleri üzerindeki yün dokuma ve hasır izle- varlıøına iûaret etmiûtir10. Batı Anadolu’da ri teknolojik ve fonksiyonel olarak incele- daha çok Hacılar boyalı seramik geleneøi mek amaçlanmaktadır. ile tanımlanan Erken Kalkolitik kültür ile daha çok erken evreleriyle öz- 2. Smintheion Kalkolitik Yerleûimi deû tutulan monokrom seramik geleneøi ile Kuzeybatı Anadolu’da Biga Yarıma- temsil edilen Geç Kalkolitik kültür arasın- dası’nın (antik Troas) güney-batı köûesinde daki geçiûi temsil eden “Orta Kalkolitik” Gülpınar kasabasında yer alan antik Smint- dönem hakkındaki bilgilerimiz son 10 yıla heion (Apollon Smintheus Kutsal Alanı) kadar oldukça sınırlıydı. Bu bakımdan söz kazıları son yıllarda ilgi çekici bir prehisto- konusu problemli Orta Kalkolitik döneme rik yerleûimin varlıøını ortaya koymuûtur ıûık tutabilecek kazılardan biri de Sminthe- (Harita 1, Res. 1). 1980 yılından beri Prof. ion olarak görülebilir. Batı Anadolu kültür Dr. Coûkun Özgünel baûkanlıøında kazıları tarihinin en az bilinen dönemlerinden biri sürdürülen Smintheion, Hellenistik döne- olan bu dönemin aynı zamanda, birçok me ait Apollon Smintheus (“Farelerin Ege adasının ilk kez yerleûilmeye baûlandıøı Efendisi”) tapınaøı ve bu tapınaøa ait ozan Yunan kronolojisine göre Geç Neolitik I Homeros’un ùlyada destanının ana temasını döneme denk düûmesi de ilgi çekicidir. Bu oluûturan Troya Savaûlarını konu alan friz dönemin batı Anadolu ve Ege dünyasında ve kabartmaları ile ün yapmıûtır8. Sminthe- kültürel etkileûimlerin ve ticaretin yoøun ion’da prehistorik bir yerleûimin varlıøı bir düzeyde olduøu bir dönem olduøu yö- sondaj verilerine dayanarak ilk kez Jürgen nündeki arkeolojik veriler hızla artmakta- Seeher (1987) tarafından duyurulmuû ve bu dır. alanda daha sonra Turan Takaoølu tarafın- Smintheion prehistorik yerleûiminde dan kazılar gerçekleûtirilerek bir ön rapor sürdürülen arkeolojik kazılarda burada na- yayınlanmıûtır9. Karbon 14 tarihlemelere sıl bir köy toplumunun var olduøu ve bu- göre yaklaûık olarak MÖ 5200 ve 4800 ara- rada yaûayan prehistorik inanların ne tür sı bir dönemde iskân edildiøi anlaûılan bir yaûam biçimini benimsediøi konusunda Smintheion Kalkolitik yerleûimi, kaba hat- bilgiler edinilmiûtir. Prehistorik yerleûimin  bulunduøu doøal çevre yerleûim için önem- 8 Özgünel 2001; Özgünel 2003.  9 Takaoølu 2006. 10 Seeher 1987.

141 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık li olanaklara sahiptir. Öncelikli olarak yer- miûtir. Baûlangıçta erzak çukuru olan bu leûimin yakın çevresinde zengin su potan- unsurların zamanla çöp çukuruna dönüûtü- siyeli ve bereketli tarım topraklarının bu- rülmüû olduøu anlaûılmaktadır. úu ana ka- lunması burayı yerleûim için çok çekici hale dar yürütülen kazı çalıûmaları sırasında ve- getirmiû olmalıdır. Prehistorik yerleûimin, ya kazılan alan esas alındıøında prehistorik en az 0.5 hektar gibi, bölgede bu dönem yerleûimin Kalkolitik döneme ait tek bir için geniû sayılabilecek bir alana yayıldıøı, kültür katmanı ile temsil edildiøi, fakat bazı burada yapılan arkeolojik kazı ve sondaj alanlarda bu tek kültür katmanının iki mi- çalıûmalarıyla belirlenmiûtir. Yerleûim alanı mari evreye sahip olduøu belgelenmiûtir. genelde düze yakın bir alan üzerine yayıl- Sürdürülen arkeolojik kazılar sırasın- mıûtır ve yalnızca kuzey yönüne doøru ha- da, prehistorik Smintheion insanlarının ta- fif bir eøim göstermektedir. Ana kaya üze- rım, hayvan besiciliøi, avcılık, balıkçılık ve rine oturan bir zemin üzerinde yaklaûık 30 midye-istiridye toplayıcılıøı gibi farklı eko- ile 60 cm arası deøiûen kalınlıkta bir kültür nomik faaliyetler ile geçimlerini destekle- tabakası ile temsil edilen prehistorik yerle- diklerine yönelik veriler elde edilmiûtir. ûim, genelde yürüme yüzeyinden 50 cm ile Kazılar sırasında yoøun miktarda evcil ko- 2 m arası deøiûen derinliklerde karûımıza yun, keçi ve inek kemiøi ele geçmesi de çıkmaktadır. úu ana kadar kazısı yapılan topraøın ekilip biçilmesi yanında hayvan alanlarda ana kaya üzerinde sadece 2 mi- besiciliøinin de yapıldıøını gösterir. Bunun- mari evreli tek bir kültür katmanı ile belir- la birlikte, ele geçen yaban keçisi, yaban lenen prehistorik yerleûimde taû mimari domuzu ve alageyik kemikleri yanı sıra çe- aøırlık kazanmaktadır (Res. 1). Genellikle ûitli kuû türlerine ait kemiklerin varlıøı ise yapı temellerine ait sadece bir taû sırasının avcılıøın da yerleûimin besin ekonomisinde korunmasına raømen bazı yapılarda duvar yer tutmuû olduøuna iûaret eder. Balıkçılık yükseklikleri 60 cm’ye kadar korunmuûtur. ve midye/istiridye toplayıcılıøı gibi ekono- Genellikle kare planlı olan avlulu konutla- mik faaliyetlerin de aktif olarak yapıldıøı rın bazen birbirine bitiûik, bazen de birbi- konusunda önemli veriler vardır. Sminthe- rinden ayrık olarak inûa edildiøine tanık ion’un deniz kıyısına yaklaûık 1 km uzaklık- olmaktayız. Evlerin tabanlarında tespit edi- ta olduøu göz önüne alındıøında deniz len ocak kalıntılarının etrafında genellikle ürünlerinin yerel besin ekonomisinde ne- sıkıûtırılmıû toprak zemin belirlenmiûtir. den tercih edildiøi anlaûılabilir. Ocak kalıntıları dıûında konut yapılarının Seramik geleneøinin üretim teknolo- birçoøunun iç kısmında birer taû döûeli jisi açısından oldukça ileri düzeyde olduøu platform yer alırken birçok konutun iç görülmektedir. Genel olarak el yapımı çok kısmında köûelerde sınırları duvarla belir- iyi perdahlı grimsi-siyah veya grimsi- lenmi erzak küplerinin koyuldu u alanlar û ø kahverengi seramik geleneøinin belirgin ol- belirlenmi tir. Konutların önündeki avlu- û duøu Smintheion’da özellikle perdah be- larda veya onları çevreleyen dıû mekânlarda zemeli, kazıma bezemeli ve boya bezemeli çok sıklıkla tabana açılan erzak ve çöp çu- örnekler dikkat çekmektedir. Seramikler kurlarına rastlanılmıûtır. úu ana kadar yak- arasında boynuz kulplu kâseler, dört ayaklı laûık olarak 16 adet bu tür çukur belirlen- kâseler, pencere ayaklı kâseler, minyatür

142 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir

çömlekler, yüksek kulplu çanaklar ve derin 3.1.Yün Dokuma ùzleri çanaklar sayısal anlamda çoøunluktadır Smintheion’da yün ipliklerden yapı- (Res. 2-3). Smintheion’da çok iyi perdahlı lan dokumanın varlıøı yalnızca iki seramik çanak çömlekler dıûında yarı-kaba mal ola- kaidesindeki negatif izlerden bilinmektedir. rak nitelendirilebilecek örnekler de yaygın- Bu iki örnek göz önüne alındıøında yün dır. Bunlar arasında peynir kapları (cheese- dokuma için basit örgü tekniøinin tercih pot), süzgeçler, dıûı rölyef dekorasyonlu ça- edildiøi anlaûılmaktadır. Basit örgüde en naklar, üzeri parmak baskı bant dekoras- temel unsur iki ipliøin birbirini 90 derecelik yonlu çanaklar, dudak üstü parmak baskı açıyla keserek, yatay iplerden biri (atkı), di- dekorasyonlu çanaklar dikkat çeker. key iplerin (çözgü) bir üstünden ve bir al- Smintheion’da egzotik olarak nite- tından geçmesi esastır. Bu örneklerden bi- lendirilebilecek obsidyen ve mermer gibi risi tamamı korunmuû bir ûekilde ele geçen bölgede bulunmayan bazı hammaddeler- kâsedir (Res. 6a). Bu örnek üzerinde bulu- den yapılmıû nesneler de tanımlanmıûtır. nan negatif izlerden alınan kalıp ile elde Yapılan arkeolojik çalıûmalar sonucunda edilen pozitif izler fotomikrografi yönte- burada ele geçen obsidyenlerin Melos Ada- miyle incelendiøinde, yuvarlak kesitli yu- sı ve Orta Anadolu’da bulunan Göllüdaø muûak yün iplikler ile seyrek bir dokuma ve Nenezi Daø kökenli olduøu tespit edil- yapıldıøı açıkça görülmektedir. Dokumanın miûtir. Obsidyenin yanı sıra yine kaynaøı kâse kaidesinde bıraktıøı derin izler, söz bu bölgede olmayan ve olasılıkla orta-batı konusu kâsenin dokuma parçası üzerinde Anadolu’dan ithal edilen mermer konik rhy- ûekillendirildiøini düûündürmektedir. Diøer ton ve kâse parçaları da dikkat çekmektedir. bir deyiûle dokuma parçası kâse ile kilin yerleûtirileceøi zemin arasında bir tür ayırıcı 3. Smintheion’da Dokumacılık ve Ha- altlık olarak kullanılmıûtır. Eøer kâse fırın- sırcılık lama öncesi dokuma üzerine bırakılmıû ol- Smintheion Kalkolitik yerleûiminde saydı, kaide üzerindeki izler bu kadar derin dokumacılık ve hasırcılık ile ilgili bilgileri- olmayacaktı. Bu durumda, dokumanın elle miz tamamen seramik kaideleri altında döndürülerek bir tür ilkel çark gibi kulla- rastlanan negatif izlerden edinilmektedir nıldıøı düûünülebilir. Fırınlama öncesi do- (Res. 4-5). Bunun yanı sıra hasırcılık ve do- kumanın kâsenin kaidesinde ayrıldıøı da kumacılıkta kullanıldıøı kabul edilebilecek net bir ûekilde anlaûılmaktadır. Çünkü aøırûak, tezgâh aøırlıkları, makara gibi alet- kâsenin henüz yaû iken dokumadan ayrıl- ler de ele geçmiûtir. Ele geçen 960 örnek dıktan sonra kaide kenarlarında oluûan çı- içinde 2 kaide üzerinde basit örgü tekni- kıntıların parmakla bastırılarak düzeltildiøi øinde yün dokuma, 955 kaide üzerinde ha- belirlenebilmektedir. Smintheion’da yün sır izi (2 adet sarma örgü tekniøi, 950 adet kullanılmıû olduøuna tanıklık edebilecek dimi örgü tekniøi, 3 kaide üzerinde düzen- diøer arkeolojik veri gurubunu da aøırûak, siz örgü), 3 kaide üzerinde yaprak negatif tezgâh aøırlıkları ve makara benzeri bulun- izleri belirlenmiûtir. tular oluûturmaktadır.

143 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık

3.2. Hasır Örgü ùzleri söylenebilir. Bunu, seramik kaidesindeki Smintheion Kalkolitik yerleûiminden sarma tekniøindeki hasır örgünün merkez ele geçen yaklaûık 960 seramik kaidesi üze- noktasının kaide çapının tam orta noktası- rindeki negatif izler üzerinde yapılan ana- na denk gelmesinden anlamaktayız. Bu du- lizler sonucunda, 20 örnek hariç tamamına rumda sarma tekniøinde hasır altlıøın kabın yakınında dimi örgü tekniøinde hasır örgü ûekillenmesi aûamasında bir tür ilkel çark izleri olduøu belirlenmiûtir. Yalnızca iki ör- olarak kullanıldıøı ve kabın ûekillendirme nek sarma örgü tekniøinde yapılmıûtır. aûamasından sonra hasır altlıktan ayrıldıøı düûünülmektedir. 3.2.1. Sarma Örgü Tekniøi Sarma örgü tekniøine Neolitik dö- Sarma (sarmal ûerit) örgü tekniøi nemde Anadolu’da Çatalhöyük11 ve Do- prehistorik dönemlerde daha çok sepetçi- muztepe12 yerleûimlerinde, Erken Kalkoli- likte kullanılan bir teknik olarak bilinir. tik dönemde ise Boøazköy-Büyükkaya’da13 Özellikle sepet benzeri üç boyutlu nesnele- rastlamaktayız. Komûu Ege dünyasında ise rin kaidelerinin sarma örgü tekniøinde ya- sarma örgü tekniøinde hasır izleri içeren pıldıøı bilinmektedir. Bu örgü tekniøinde seramik kaideleri Amorgos14, Atina15, Sitag- genellikle tahıl sapı, saman veya ot demet- roi16, Tharrounia17, Saliagos18 ve Kephala19 lerinden oluûan, Anadolu’da “boøum” diye gibi yerleûimlerde bilinmektedir. tanımlanan bir ûerit, boøumu saracak baøın en ince tahıl sapı ile sarılan baûka bir ûerit- 3.2.2. Dimi Örgü Tekniøi le, spiral ûekilde baølanır. Tahıl sapı, saman Dimi veya bazı Anadolu yörelerinde veya ot boøumunun etrafı, baø dediøimiz “ûayak” olarak bilinen örgü tekniøi prehis- en küçük ve ince tahıl saplarından oluûtu- torik dönemlerde en çok tercih edilen tek- rulan bir ûeritle sarılırken, hep bir önceki nik olarak karûımıza çıkmaktadır. Bu örgü sarmal kıvrıma baølanır ve böylece saølam- tekniøinde tahıl sapı veya hasırotu gibi ol- laûtırılır. Sarma tekniøinde hasır üretiminde dukça esnek materyaller kullanılmıûtır. Bu sadece iøne veya bız gibi aletlere ihtiyaç tekniøin esasında saplar iki ters iki düz ola- vardır. Kazılarda ele geçen sadece 2 sera- rak örülür. Önce saplar iki ters iki düz geçi- mik kaidesi altında sarma örgü tekniøinde rilir, sonra sadece bir sap kaydırılır. Böylece yapılmıû hasır izleri bulunmaktadır (Res. balık kılçıøı görüntüsü ortaya çıkar. Basit 6b). Burada sarma örgü tekniøinde yapıl- dokumadan çok daha yaygın olarak kulla- mıû daire biçimli hasırların altlık olarak kul- nılmaktadır. Basit dokuma daha çok yün lanıldıøını destekleyen önemli bir veri mev- ipliklerin örgüsünde tercih edilirken; dimi cuttur. Bu iki seramik kaidesi altında görü- len sarma örgü tekniøinde yapılan hasır ne-  gatif izlerinden söz konusu seramiklerin 11 Mellaart 1967, 205. 12 Wendrich 2006, 333; Wendrich 2007, 232. sarma tekniøinde yapılan hasır bir altlık 13 Schoop 2005, res. 16. üzerinde elle ûekillendirildiøi ve ardından 14 Myres 1897, lev. 12. 15 Immerwahr 1971, 5, 6, 23, lev. 1/6; Labriola 2008, kurutulmak üzere bu hasır altlıktan ayrıla- 316; rak düz bir zemin üzerine bırakılmıû oldu- 16 Adovasio – Illingworth 2003, 253 lev. 6/14. øu anlaûılmaktadır. Hasır altlıøın çapına gö- 17 Sampson 1993, 352, lev. 179-80/182-85, 298 a-b. 18 Evans – Renfrew 1967, 71-72, lev. 55: 6-11. re seramik çapının ayarlandıøı rahatlıkla 19 Carrington-Smith 1977, 119.

144 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir tekniøi daha çok hasır örgü tekniøinde ter- den tahıl sapı kullanılarak hasır örgü yapımı cih edilmiûtir. aûamasında bir aletle örgünün düzleûtiril- Smintheion Kalkolitik yerleûiminde mesi sonucu oluûan kırılmalar da kaideler yapılan kazı çalıûmaları sonucunda, Anado- üzerindeki negatif izlerde görülmektedir. lu’da ûimdiye kadar hiçbir yerleûimde rast- Hasır örgü aûamasında hammaddeye es- lanılmayan sayıda dimi örgü tekniøinde ya- neklik kazandırmak için ıslatma yoluna gi- pılmıû hasır örgüye ait negatif izler taûıyan dilmiû olmalıdır. Smintheion’da karûımıza çanak çömlek kaidesi ele geçmiûtir (Res. 7- çıkan dimi tekniøinde hasırın çok sıkı ola- 9). Burada hasır örgü sürecinde çoøunluøu rak örüldüøü dikkat çekmiûtir. tahıl sapı, az oranda da hasırotu ve sazlık Smintheion’da ele geçen dimi örgü otları tercih edilmiûtir (Typha sp., Juncus sp,). tekniøinde üretilmiû hasır negatif izlerine Seramiklerin ilk ûekillenmesi aûamasında sahip seramiklerin yakın benzeri bu döne- kilin doørudan zemine yerleûtirilmesi yeri- min diøer Troas kıyı yerleûimlerinden Be- ne hasır bir altlık kullanılarak zeminle irti- ûik-Sivritepe20 ve Alacalıgöl’de21 ele geçmiû- batı kesilmiû ve aynı zamanda bu hasır alt- tir. Dimi tekniøinde hasır örgü ile ilgili veri- lık bir tür ilkel bir çark olarak kullanılmıû ler Neolitik ve Kalkolitik dönemler boyun- olmalıdır. Kilin doørudan bu altlık üzerinde ca Çayönü22, Çatalhöyük23, Hacılar24, Ulu- ûekillendirilmesi sonucunda, özellikle bu cak25, Aûaøı Pınar26 ve Beycesultan27 gibi döndürme iûlemi nedeniyle, kabın üzerin- yerleûimlerden bilinmektedir. Anadolu dı- deki dokuma izlerinin bazılarında kaymalar ûında komûu Ege coørafyasında ise dimi gözlenmektedir. Hasır bir altlık kullanılarak tekniøinde hasır örgü negatif izleri taûıyan yapılan seramik, yapım aûaması bittikten seramik kaideleri Neolitik dönem boyunca sonra genelde altlıktan ayrılmıû ve kuruma- Atina28, Franchthi Maøarası29, Nea Niko- sı için düz bir zemine bırakılmadan önce media30, Alepotrypa Maøarası31, Sitagroi32, hasır altlıøın ayrılması sonucu kaidenin ke- Antre Corycien33, ve Tharrounia34 gibi bir- nar hattında oluûan çıkıntılar parmakla bas- çok yerleûimde bilinmektedir. tırılarak düzeltilmiûtir. Bazı örneklerde ise 3.2.3. Düzensiz Örgü seramiøin yapım aûaması bittikten sonra altlıktan ayrılıp kuruması için düz bir zemi- Smintheion yerleûiminde belirli bir ne bırakılmasından kaynaklanan düzleûme düzen arz etmeyen hasır örgü negatif izleri gözlenebilmektedir. Bazı örneklerin ise ka-  bın ûekillendirme aûaması bittikten sonra, 20 Gabriel 2006, 358. 21 Aslan 1997. kurutulacaøı alana bu hasır altlıkla birlikte 22 Erim-Özdoøan 2007, res. 72. kurumaya bırakıldıøı anlaûılmaktadır. Hasır 23 Wendrich 2007, 235. altlık kullanılarak yapılan seramiklerin al- 24 Mellaart 1967, res. 6; Mellart 1970, res. 189a. 25 Çilingiroølu – Çilingiroølu 2007, 368. tındaki izler oldukça derin ve net olarak 26 Özdoøan 2007, res. 424. gözlenmektedir. Yapılan deneysel arkeolo- 27 Lloyd – Mellaart 1962, res. 13, 16. 28 Immerwahr 1971. jik çalıûma, seramiklerin sadece kurumak 29 Jacobsen 1973, 271; Labriola 2008, 316. üzere hasır üzerine bırakıldıøı zaman bu- 30 Rodden 1964, 605. nun kaideler üzerinde çok silik bir iz bırak- 31 Papathanassopoulos 1996, 223. 32 Adovasio – Illingworth 2003, 254. tıøını göstermektedir. Mevcut negatif izler- 33 Touchais 1981, 109. 34 Sampson 1993, 352.

145 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık de 3 kaide üzerinde karûımıza çıkmaktadır Dimi örgü ve sarma örgü teknikleri hasır (Res. 5a-b). Düzensiz örgü tekniøinde yapı- örülmesinde kullanılan ana tekniklerdir. lan bu hasır örnekleri olasılıkla sepetçi sö- Sarma örgü tekniøini yansıtan iki örnek ele øüdü (sorgun) kullanılarak üretilmiûtir. geçmiûken, yaklaûık 950 adet seramik kai- Herhangi bir tekniøe baølı kalmadan hasır desinde dimi örgü tekniøinde hasır negatif örgünün düzensiz bir ûekilde yapıldıøını izleri belirlenmiûtir. Seramik kaidelerindeki gösteren bu 3 kaide altındaki negatif izler, negatif izlerin incelenmesi, aøırlıklı olarak Smintheion’da bu tekniøin de kullanıldıøını tahıl sapı kullanılarak yapılan dimi örgü göstermektedir. Bunlar da hasır altlık ola- tekniøinde “iki alttan-iki üstten” örülen ha- rak seramik yapım aûamasında kullanılmıû- sırların üst düzey bir iûçilik sergilediøini lardır. göstermektedir. Dokuma ve hasır negatif izlerinin incelenmesi ayrıca hasırların hangi 3.3. Yaprak ùzleri hammaddelerden üretildiøi, dokumanın Smintheion yerleûiminde 4 adet se- hangi hammaddelerden üretildiøi, hangi ip- ramik kaidesi altında negatif yaprak izleri liklerden yapıldıøı ve dokuma ve hasırların belirlenmiûtir. Seramikler ûekillendirme nasıl kullanılmıû olduøu ile ilgili bilgiler aûamasından sonra henüz yaûken, fırınlama sunmaktadır. Seramik kaidelerindeki do- aûaması öncesinde kuruması için yaprak kuma ve hasır negatif izleri inceleyen arke- üzerine yerleûtiriliyor olmalıydı. Yarısı ko- ologların genelde bu izlerin nasıl oluûtuøu runmuû olan bir örnekte kaidenin alt kıs- konusunda iki farklı teoriyi benimsediøi mındaki yapraøa ait negatif izler olasılıkla görülmektedir. Bir görüûe göre seramikler asma yapraøına ait olmalıdır (Res. 5c). Kai- ûekillendirildikten sonra henüz yaûken ze- desi üzerinde negatif yaprak izi içeren bir mine yapıûmasını önlemek için dokuma örnek Yunanistan’da Final Neolitik Kepha- veya hasır üzerinde kurumaya bırakılmak- la kazılarında ele geçmiûtir35. tadır. ùkinci görüûe göre ise seramiøin ûekil- lendirileceøi kil topaøı dokuma veya hasır 4. Deøerlendirme ve Sonuç parçası üzerine yerleûtirilip bunların üze- Smintheion Kalkolitik yerleûiminde rinde ûekillendirilmektedir. Smintheion’da ele geçen ve üzerinde dokuma ve hasır ne- ortaya çıkarılan veriler, dokuma veya hasır gatif izleri içeren 960 adet seramik kaidesi- parçalarının bu ûekilde bir tür ilkel çark nin incelenmesi sonucunda, bu dönemde olarak kullanıldıøı savını destekler nitelik- kuzeybatı Anadolu’nun bu köûesinde ge- tedir. Özellikle sarma örgü tekniøindeki liûmiû bir dokumacılık ve hasırcılık gelene- hasırların incelenmesi bunu doørulamakta- øinin varlıøına tanık olmaktayız. Basit örgü dır. Yeni ûekillendirilmiû yaû seramikler tekniøine ait “bir alttan-bir üstten” geçmeli dokuma veya hasır üzerine bırakıldıøı za- yün dokuma izleri içeren sadece 2 örnek man kaide altında derin izler bırakmamak- bulunmuûtur. Dokumacılıkla ilgili dolaylı tadır. Bunun tersine, seramik dokuma veya bilgi veren bu iki sınırlı örneøin tersine, ha- hasır altlık üzerinde ûekillendirildiøinde ise, sırcılıøın Smintheion Kalkolitik yerleûimin- kaide altında çok derin izler bırakmaktadır. de çok daha yaygın olduøu görülmektedir. Smintheion örneklerinde negatif izlerin ge-  nellikle çok derin olduøu görülmektedir. 35 Carrington-Smith 1977.

146 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir

Bunun yanı sıra seramiklerin dokuma ve Harita ve Resim Listesi: hasır altlıklar üzerinde ûekillendirildikten sonra, bu altlıklardan ayrıldıøı konusunda Harita 1. Smintheion (Gülpınar) konumunu da veriler mevcuttur. Bu ayırma sürecinde gösteren harita (O. Bamyacı). seramik kaidesi kenarlarında oluûan çıkıntı- Resim 1. Smintheion Kalkolitik dönem yerle- ların parmakla bastırıldıøı ve bu aûamadan ûimine ait yapı temel kalıntıları (T. sonra kurumaya bırakıldıøı anlaûılmaktadır. Takaoølu). Bu bakımdan seramik üretimi dokuma ve Resim 2. Smintheion Kalkolitik döneme ait hasır örgülerin nasıl kullanılmıû olabileceøi bazı tek renkli, iyi perdahlı ve koyu konusunda bir bakıû açısı sunar. Buna yüzeye sahip seramikler (T. Takaoø- raømen dokumacılık ve hasırcılık ile ilgili lu). cevaplanması gereken baûka konular da bu- Resim 3. Smintheion Kalkolitik dönem yerle- lunmaktadır. Özellikle dokumacılıøın ve ûiminde bulunan tipik perdah beze- hasırcılıøın uzmanlaûmıû bir üretim olup meli seramik geleneøine ait örnekleri olmadıøı, üretimde ne tür aletlerin kullanıl- temsil eden parçalar (T. Takaoølu). dıøı, dokuma ve hasırların baûka ne tür Resim 4. Üzerinde hasır örgü negatif izleri bu- amaçlar için kullanıldıøı ve üretimin kimler lunan seramik kaide parçaları (A. tarafından gerçekleûtirildiøi soruları cevap Özdemir). beklemektedir. Resim 5. Üzerinde hasır negatif izleri bulunan seramik kaide parçaları (A.Özdemir). a-b. Hasır izleri. c. Yaprak izleri. Resim 6. Hasır negatif izleri taûıyan kaide par- çaları (A. Özdemir). a. Basit örgü tekniøinde yapılmıû yün dokumaya ait hasır negatif izi. b. Sarma örgü tekniøinde yapılmıû hasır negatif izi. Resim 7. Dimi örgü (“2 ters -2 düz”) tekniøin- de yapılmıû hasır negatif izleri taûıyan kaide parçaları (a-b), (A. Özdemir). Resim 8. Dimi örgü (“2 ters -2 düz”) tekniøin- de yapılmıû hasır negatif izleri taûıyan kaide parçaları (a-b), (A. Özdemir). Resim 9. Dimi örgü (“2 ters -2 düz”) tekniøin- de yapılmıû hasır negatif izleri taûıyan kaide parçaları (a-c), (A. Özdemir).

147 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık

KAYNAKÇA

Adovasio – Il- M. J. Adovasio – J. S. Illingworth, “Basketry and Textile Impressions”, lingworth 2003 içinde: E.S. Elster and C. Renfrew (ed.), Prehistoric Sitagroi: Excavations in Northeast Greece, 1968-1970, volume 2: The Final Report, Los Angeles (2003) 252-257. Aslan 1997 R. Aslan, Troia und Seine Siedlungskammer: Vom Neolithikum bis zu den Anfangen des Historischen Nationalparks (Tübingen Üniversitesi, Yayımlanmamıû Yüksek Lisans Tezi, 1997). Bosanquet 1896-97 R. C. Bosanquet, “Notes from the Cyclades”, BSA 3, 1986-97, 52-70. Carington-Smith J. Carington-Smith, “Cloth and Mat Impressions” Keos I, Kephala: A 1977 Late Neolithic Settlement and Cemetry, Vol. I, J. Coleman (ed.) (1977) 114- 125. Carrington-Smith J. Carington-Smith, “The Spinning and Weaving Implements”, Servia I, 2000 Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971-73, The British School at Athens (2000) 207-263. Carter ve diø. 2003 E. Carter – S. Campbell – S. Gauld, “Elusive Complexity: New Data from Late Halaf Domuztepe in South Central Turkey”, Paleorient 29, 2003, 117-134. Crowfoot 1934 G. M. Crowfoot, “The Mat Looms of Huleh, Palestine”, Palestine Exploration Quarterly (1934) 195-198. Crowfoot 1938 G. M. Crowfoot, “Mat Impressions on Pot Bases.” Annals of Archaeology and Anthropology 25, 1938, 3-11. Crowfoot 1954 G. M. Crowfoot, “Textiles, Basketry and Mats”, içinde: Singer, C, E.J. Holmyard & A.R. Hall (ed.) A History of Technology I: From Early Times to Fall of Ancient Empires (1954) 413-447. Culwick 1935 G.M. Culwick, “Pottery among the Wabena of Ulanga”, Man 35, 1935, 165-169. Çilingiroølu – Çilin- A. Çilingiroølu – Ç. Çilingiroølu, “Ulucak”, içinde: M. Özdoøan ve N. giroølu 2007 Baûgelen (ed.),Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (2007) 361-372. Erim-Özdoøan 2007 A. Erim-Özdoøan, “Çayönü” içinde: M. Özdoøan and N. Baûgelen (ed.), Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, ùstanbul (2007) 57-97. Evans – Renfrew J. D. Evans – C. Renfrew, Excavations at Saliagos Near Antiparos. 1968 British School at Athens, Supplementary Volume 5, (1968) Gabriel 2006 U. Gabriel, “Ein Blick zurück-Das fünfte Jahrtausend vor Christus in der Troas”, M. Korfmann (ed.), Troia: Archäologie eines Siedlungshügels und seiner Landschaft (2006) 355-360. Immerwahr 1971 S.A. Immerwahr, The Athenian XIII: The Neolithic and Bronze Ages. Princeton (1971).

148 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir

Jacobsen 1973 T. Jacobsen, “Excavations in the Franchthi Cave, 1969-1971. Part II”, Hesperia 42, 1973, 253-283. Johnston 1974 R. H. Johnston, “The Biblical Potter” The Biblical Archaeologist 37, 1974, 86-106. Labriola 2008 L. Labriola, “First Impressions: A Preliminary Account of Mat- Impressed Pottery in the Prehistoric Aegean”, içinde: H. Erkanal, H. Hauptmann, V. úahoølu, R. Tuncel (ed.), The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age (2008) 309-322. Lloyd – Mellaart S. Lloyd – J. Mellaart, Beycesultan I: The Chalcolithic and Early Bronze Levels 1962 (1962) Mellaart 1967 J. Mellaart, Çatalhöyük. A Neolithic Town in Anatolia (1967) Mellaart 1970 J. Mellaart, Excavations at Hacılar (1970) Myres 1897 J. L. Myres, “Textile Impressions on an Early Clay Vessel from Amor- gos.” Journal of the Anthropological Institute 27, 1897, 178-180. Nicholson 1929 W. E. Nicholsan, “The Potters of Sokoto”, Man 31, 1929, 187-190. Özdemir 2007 A. Özdemir, “An Experimental Study of Mat Impression on Pot Bases from Chalcolithic Gülpınar (Smintheion)” içinde: T. Takaoølu (ed.), Ethnoarchaeological Investigations in Rural Anatolia 4, 2007, 73-86. Özdoøan 2007 M. Özdoøan, “ Bölgesi Neolitik Çaø Kültürleri” içinde: M. Özdoøan – N. Baûgelen (ed.), Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (2007) 401-426. Özgünel 2001 C. Özgünel, Smintheion. Troas’ta Kutsal bir Alan (2001) Özgünel 2003 C. Özgünel,”Das Heiligtum des Apollon Smintheion und die Ilias” Studia Troica 13, 2003, 261-291. Papathanassopoulos G. A. Papathanassopoulos, “Pithos Bases with Imprints”, içinde: G. A. 1996 Papathanassopoulos (ed.), Neolithic Culture in Greece (1996). Rodden 1964 R.J. Rodden, “A European Link with Çatal Hüyük: The 7th Millen- nium Settlement of Nea Nikomedia in Macedonia. Part II: Burials and the Shrine”, ILN April 18, 1964, 604-07. Ryder 1965 M. L. Ryder. “Report of Textiles From Çatal Höyük”, AnatSt 15, 1965, 175-176. Sampson 1993 A. Sampson, Skoteini at Tharrounia, The Cave, the Settlement and the Ceme- tery (1993). Seeher 1987 J. Seeher, “Prähistorische funde aus Gülpınar/”, AA 1987, 533- 556. Schoop 2005 U. D. Schoop, “Early Chalcolithic in North-Central Anatolia: The Evi- dence from Boøazköy-Büyükkaya”, TÜBA-AR 8, 15-38. Takaoølu 2006 T. Takaoølu, “The Late Neolithic in the Eastern Aegean: Excavations at Gülpınar in the Troad”, Hesperia 75, 2006, 289-31.

149 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık

Touchais 1981 G. Touchais, “Le Matérial Néolithique” L 'Antre Corycien I, Bulletin Cor- respondance Hellenique, Supplement VII (1981) 95-172. Tsounthas 1898 C. Tsounthas, “ƋƵƪƫơƤƩƪƜ” Aephem (1898) 137-212. Wendrich 2006 W. Wendrich, “Çatalhöyük Basketry”, içinde: I. Hodder (ed.), Changing Materialities at Çatalhöyük: Reports from the 1995-1999 Seasons. Çatalhöyük Research Project, Vol. 5 (2006) 333-338. Wendrich 2007 W. Wendrich, ‘‘Neolithische Korbflechterei”, Vor 12.000 Jahren in Ana- tolien. Die altesten Monumente der Menschheit (2007) 230-235.

150 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir

Harita 1

Resim 1

151 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık

Resim 2

Resim 3 Resim 4

Resim 5

152 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir

Resim 6 Resim 7

Resim 8 Resim 9

153