Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir KALKOLùTùK SMINTHEION (GÜLPINAR)’DA DOKUMACILIK VE HASIRCILIK Abdulkadir Özdemir* Anahtar Kelimeler: Batı Anadolu • Kalkolitik Dönem • Smintheion Kazıları • Çanak-Çömlek • Dokumacılık • Hasırcılık Özet: Bu makalenin amacı, Troas Bölgesi’ndeki antik Apollon Smintheus (Smintheion) Tapına- øı’nda yer alan prehistorik yerleûim yerindeki dokumacılık ve hasırcılık ile temsil edilen arkeolojik kanıtları irdelemektir. Yürütülen arkeolojik kazılarda MÖ 5000’lere tarihlenen prehistorik yerleûimin seramik kaide- lerinde negatif yün dokuma ve hasır izlerini taûıyan toplam 960 parça bulunmuûtur.Smintheion yerleûi- minde Kalkolitik yerleûimciler tarafından kullanılan seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerin in- celenmesiyle, dokumacılık ve hasırcılıkta hangi tür tekniklerin kabul edildiøi ve dokunmuû kumaû ve hasır izlerinin nasıl oluûtuøunu anlamak mümkündür. Smintheion’da ele geçen 960 kaide parçası üzerinde yer alan bu negatif izlerin deøerlendirilmesi; basit örgü tekniøinde “bir alttan-bir üstten” geçmeli yün dokuma tercih edildiøini, dimi örgü “iki alttan-iki üstten” ve sarma örgü tekniklerinde genellikle tahıl sapı ve hasır otu kullanılarak üretildiøini ve en yaygın iki hasırcılık yöntemleri arasında olduøunu göstermektedir. Buna ek olarak, seramik kaideleri altındaki negatif izler üzerinde yapılan analizler sonucunda, seramik yapım aûamasında aøaç yapraklarının da kullanıldıøı anlaûılmıûtır. Smintheion’da, seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerden yün dokuma ve hasırın varlıøını açıklayan bu iki önemli konu yeni veriler ıûıøında in- celenmiûtir. Arkeolojik kanıtların deøerlendirilmesi, yün dokuma kumaû, sarmal hasır ve örme hasır parça- larının, çömlekçi ustaları tarafından ilkel bir çark olarak kullanıldıøını göstermektedir. WEAVING AND MAT MAKING AT CHALCOLITHIC SMINTHEION (GÜLPINAR) Keywords: Western Anatolia • Chalcolithic Period • Smintheion Excavations • Pottery • Weaving • Mat Making Abstract: This essay aims to examine the archaeological evidence representing weaving and mat making at the prehistoric settlement located in the ancient Sanctuary of Apollo Smintheus (Smintheion) in the Troad. Archaeological excavations conducted at the prehistoric settlement dating circa 5000 cal. BC yielded total 960 pieces of pot bases bearing negative imprints of woolen textiles and mats. It is possible to determine to a certain extent what sort of techniques of weaving and mat making techniques were adopted and how these products were used by the Chalcolithic settlers and potters of the site of Smintheion by examining these negative imprints of woven cloths and mats on the bases of pots. Evalua- tion of these negative imprints on 960 pot bases at Smintheion indicate that simple plaiting (“one under- one above”) was the method preferred in weaving treads made of wool, while twill plaiting (“two under- two above”) and coiling commonly employing wheat stalk and reed were the two most common matting methods adopted at the site. In addition, analysis of negative imprints on pot bases also confirms the use of tree leaves in the steps of pot making. Those two major explaining the presence of negative impres- sions of woven cloths and mats on pot bases have been examined in light of the new data from Smintheion. Evaluation of archaeological evidence implies that pieces of woven cloth and plaited and coiled mats were often used as a form of primitive turntable by the potters of the site. * Abdulkadir Özdemir (MA), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Araûtırma Görevlisi, ÇANAKKALE, e-posta: [email protected] 139 Kalkolitik Smintheion (Gülpınar)’da Dokumacılık ve Hasırcılık 1. Giriû1 nasıl iki boyutlu düz dokuma ve hasır gibi Anadolu arkeolojisinde Neolitik ve nesnelerin üretildiøi konusunda bilgiler Kalkolitik dönemlerde dokumacılık ve ha- edinilebilir. sırcılık gibi faaliyetlere yönelik arkeolojik 19. yüzyılın sonlarından beri çanak veriler oldukça sınırlıdır. Anadolu’da Neo- çömlekler kaidelerinde gözlemlenen yün litik dönemin erken evrelerinden itibaren dokuma, hasır veya sepete ait negatif izleri Çayönü, Çatalhöyük, Ulucak, Domuztepe ile ilgili yapılan arkeolojik çalıûmalar genel- ve Aûaøı Pınar gibi yerleûimlerde ele geçen de iki farklı teoriyi benimserler5. Bu iki teo- seramik kaidelerinde dokuma ve hasır ne- riden en yaygın olanına göre üretim aûama- gatif izlerine rastlanıldıøı gibi gerçek yün sında seramikler henüz yaûken yani ûekil- veya ketenden dokunmuû dokuma kalıntı- lendirildikten hemen sonra fırınlama önce- ları da ele geçmiûtir2. Bu dönemde hasır ve si gölgede kurumak üzere yün, keten do- dokuma izleri Anadolu’da ayrıca phytolit iz- kuma, hasır örgü, sepet örgü altlık üzerinde lerinde bazen de kil veya kerpiç üzerindeki kurumaya bırakılmıûtır. Bu süreçte ise se- negatif izlerden de tespit edilebilmektir3. ramikler üzerine, altlıkların negatif izleri Kalkolitik dönemde ise Hacılar, Beûik- geçmiûtir. Bu teoriyi savunanlar seramikle- Sivritepe ve Alacalıgöl yerleûimlerinde de rin bazen üzerine kurutulmaya bıraktıkları seramik kaideleri üzerinde negatif hasır iz- dokuma veya hasırlar ile birlikte fırına ve- lerine rastlanılmıûtır4. Bu konuda arkeolojik rildiøini de ileri sürer. ùkinci ama pek yay- verilerin sınırlı olması hiç ûüphesiz dokuma gın olmayan ve daha çok etnografik verile- ve hasır gibi organik maddelerden yapılmıû re dayandırılan teori ise, seramiklerin yün nesnelerin genellikle günümüze ulaûmama- dokuma veya hasırotu veya tahıl sapından sıyla ilgilidir. Bu bakımdan seramik kaidele- örülmüû bir hasır üzerinde çanak çömlekle- ri üzerinde gözlenen dokuma veya hasır rin yapıldıøını kabul eder. Söz konusu ikin- negatif izleri dolaylı veri kaynaøı olarak de- ci teoriyi kabul edenler bu teknikte özellik- øerlendirilebilir. Örneøin dokuma, hasır ve le tahıl sapı veya hasırotundan oluûturulan sepet gibi ürünlerin prehistorik yaûam için- örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı olarak de ne tür iûlevlere sahip olduøu aydınlatıla- algılanabileceøini kabul eder6. Yapılan et- bildiøi gibi, teknolojik açıdan yün, keten, nografik analoji ve deneysel arkeolojik ça- tahıl sapı ve hasırotu gibi hammaddelerden lıûmalar tahıl sapı veya hasırotundan oluû- turulan örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı 1 Bu çalıûmaya konu olan arkeolojik malzemeyi çalıû- olarak kullanılma ihtimalinin yüksek oldu- mama ve yayınlamama izin veren ve bana Smintheion 7 (Gülpınar) kazıları ekip üyesi olma ûansı veren saygıde- øu konusunda veriler sunmuûtur . øer hocam Prof. Dr. Çoûkun Özgünel’e, ayrıca Smint- Kuzeybatı Anadolu’da antik Smint- heion Kalkolitik yerleûiminde birlikte çalıûma fırsatı sunan, maddi ve manevi yardımlarını hiçbir zaman ek- heion (Apollon Smintheus Kutsal Alanı) sik etmeyen deøerli hocam Prof. Dr. Turan Takaoø- kazılarında ortaya çıkarılan MÖ 5200-4800 lu’na teûekkürlerimi sunarım. 2 Ryder 1965; Mellaart 1967, 205; Carter ve diø. 2003; Özdoøan 2007, 412, res. 424-425; Erim – Özdoøan 5 Myres 1897, 179; Bosanquet 1896-97; Tsounhtas 2007, res. 72 ve 79; Çilingiroølu –Çilingiroølu 2007, 1898, 182-84; Crowfoot 1934; Crowfoot 1938; res. 358; Wendrich 2007, 232. Crowfoot 1954; Johnston 1974; Carrington-Smith 3 Wendrich 2006. 1977, 121; Labriola 2008, 310. 4 Mellaart 197, res. 189; Aslan 1997, res. 30; Gabriel 6 Carrington-Smith 1977, 121. 2006, res. 2. 7 Nicholson 1929; Culwick 1935; Özdemir 2007. 140 Anadolu / Anatolia 38, 2012 A. Özdemir yılları arası iskân edilen Kalkolitik yerle- larıyla batı Anadolu kronolojisinde prob- ûimde dokumacılık ve hasırcılık konusunda lemli Orta Kalkolitik dönem ile iliûkilendi- yeni veriler elde edilmiûtir. Smintheion rilebilir. Batı Anadolu’da bu döneme ait Kalkolitik yerleûiminde yapılan kazılarda yerleûimler genellikle yüzey üzerinde höyük ele geçen ve tamamı 960 civarı olan sera- gibi kolay tespit edilemediøi için ancak mik kaidelerinin neredeyse tamamında rastlantı sonucu tespit edilmektedirler. özellikle hasır örgü negatif izleri belirlen- Smintheion prehistorik kazı buluntularını mesi bu konuda daha önce yapılmıû deøerli ilk inceleyen Jürgen Seeher yaptıøı deøer- çalıûmalara katkı sunmaktadır. Bu bakım- lendirmeler sonucunda bu bölgede dan bu çalıûmada Smintheion Kalkolitik Kumtepe A/Beûik-Sivritepe olarak isim- yerleûimi kazılarında ele geçen seramik kai- lendirilebilecek bir kültür kompleksinin deleri üzerindeki yün dokuma ve hasır izle- varlıøına iûaret etmiûtir10. Batı Anadolu’da ri teknolojik ve fonksiyonel olarak incele- daha çok Hacılar boyalı seramik geleneøi mek amaçlanmaktadır. ile tanımlanan Erken Kalkolitik kültür ile daha çok Beycesultan erken evreleriyle öz- 2. Smintheion Kalkolitik Yerleûimi deû tutulan monokrom seramik geleneøi ile Kuzeybatı Anadolu’da Biga Yarıma- temsil edilen Geç Kalkolitik kültür arasın- dası’nın (antik Troas) güney-batı köûesinde daki geçiûi temsil eden “Orta Kalkolitik” Gülpınar kasabasında yer alan antik Smint- dönem hakkındaki bilgilerimiz son 10 yıla heion (Apollon Smintheus Kutsal Alanı) kadar oldukça sınırlıydı. Bu bakımdan söz kazıları son yıllarda ilgi çekici bir prehisto- konusu problemli Orta Kalkolitik döneme rik yerleûimin varlıøını ortaya koymuûtur ıûık tutabilecek kazılardan biri de Sminthe- (Harita 1, Res. 1). 1980 yılından beri Prof. ion olarak görülebilir. Batı Anadolu kültür Dr. Coûkun Özgünel baûkanlıøında kazıları tarihinin en az bilinen dönemlerinden biri sürdürülen Smintheion, Hellenistik döne- olan bu dönemin aynı zamanda, birçok me ait Apollon Smintheus (“Farelerin Ege adasının ilk kez yerleûilmeye baûlandıøı Efendisi”) tapınaøı ve bu tapınaøa