N U M E R S P E C J a L N Y 2 1 2 / 2 0
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
n r 2 1 2 2 0 1 9 n u m e r s p e c j a l n y 2 1 2 / 2 0 1 9 Rynek Główny podczas okupacji niemieckiej; ok. 1939 Ulica Floriańska; 1939 Fot. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa Fot. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa Tadeusz Śliwiak WRZEŚNIOWY RAPSOD Przebudzeni do wojny o świcie Napadnięci na własnej ziemi Zdani tylko na siebie Pod niebem ciężkim od warkotu maszyn Szli z żelazem na żelazo Odpierając pancerne ataki Ich dowódcą ich generałem Była śmierć w drelichowym mundurze Ona zawsze blisko żołnierzy Ona z nimi w okopach i w polu Ona każdą bitwę wygrywa A pijąc wodę z przestrzelonych hełmów Nie może ugasić pragnienia Ich ręce chciwe ognia Pomnażał maszynowy karabin A kiedy milkł – dobyli szabel Aby ciąć ruchomy horyzont Słońce – wrześniowe słońce Wyostrzało światło ich broni Coraz niższe niebo nad sobą Zasłaniali jedliną zieloną W lasach szukali pomocy Ale las odpowiadał im głosem puchacza Krwawił żywicą A wszystko co mógł im dać To tylko brzozowej kory bandaż biały Na północy W zaciśniętej do bólu pięści Westerplatte Zamykali ostatnią nadzieję Pancerny posąg przemocy – Schleswig-Holstein Wysyłał z morza ogniste wyroki Żołnierz ginie od kuli Lecz na tych piętnastu Ileż ton stali musiał rzucić wróg Dziś – gdy latami odliczony Czas wysokiego ognia wojny Kiedy wiatr rozwiał z pól bitewnych dym Kiedy niebo nie jąka się dzwonem Kiedy na brzegach tej ogromnej rany Zaschła sól piekąca Dziś Unieśmy wysoko pamięć tamtych dni Pamięć całą w bliznach Przybywajcie Żołnierze Września Przybywajcie na Apel Poległych Niechaj przy cieniu stanie cień Jaka głęboka noc pamięci Z tą jedną świecącą jasno gwiazdą – Polską Wiersz z tomiku Znaki wyobraźni, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974 ALMA MATER miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego numer specjalny 212, listopad 2019 ADRES RE DAK CJI 31-126 Kraków, ul. Michałowskiego 9/3 tel. 12 663 23 50 e-mail: [email protected] www.alma ma ter.uj.edu.pl RADA PRO GRA MO WA Zbigniew Iwański Antoni Jackowski Zdzisław Pietrzyk Aleksander B. Skot nic ki Joachim Śliwa OPIEKA ME RY TO RYCZ NA Franciszek Ziejka REDAKCJA Rita Pagacz-Moczarska – redaktor naczelna Zofia Ciećkiewicz – sekretarz redakcji Anna Wojnar – fotoreporter WYDAWCA Uniwersytet Jagielloński 31-007 Kraków, ul. Gołębia 24 PRZY GO TO WA NIE DO DRU KU Opracowanie koncepcji pisma Rita Pagacz-Moczarska Opracowanie graficzne i łamanie Agencja Reklamowa „NOVUM” www.novum.krakow.pl Korekta – Elżbieta Białoń, Ewa Dąbrowska DRUK Drukarnia Pasaż sp. z o.o. 30-363 Kraków, ul. Rydlówka 24 Pierwsza i czwarta strona okładki: portrety aresztowanych 6 listopada 1939 podczas tzw. Sonderaktion Krakau Redakcja nie zwraca tekstów nieza mó wio nych, zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, zmian tytułów oraz zmian redakcyjnych w nadesłanych tekstach, nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń Numer zamknięto 30 października 2019 ISSN 1427-1176 nakład: 4000 egz. KONTO: Uniwersytet Jagielloński PEKAO SA 87124047221111000048544672 z dopiskiem: ALMA MATER – darowizna Muzeum Historyczne Miasta Krakowa Tadeusz Śliwiak – WRZEŚNIOWY RAPSOD ............................................................................................ 1 Rita Pagacz-Moczarska – OD REDAKCJI .............................................................................................. 4 Wojciech Nowak – SŁOWO OD REKTORA ........................................................................................... 5 KRONIKA WYDARZEŃ AKTION GEGEN UNIVERSITÄTS-PROFESSOREN SPIS TREŚCI POWSZECHNIE ZWANEJ SONDERAKTION KRAKAU .............................................................. 6 Irena Paczyńska – PRÓBA ELIMINACJI POLSKICH ELIT ................................................................. 14 ARESZTOWANI PODCZAS AKTION GEGEN UNIVERSITÄTS-PROFESSOREN.............................. 20 Kamilla Jasińska, Alicja Barbaruk – WROCŁAWSKIE EPIZODY TAK ZWANEJ SONDERAKTION KRAKAU ................................................................................... 36 Marcin Starzyński – NIEZNANE WSPOMNIENIA WOJENNE PROFESOR ZOFII KOZŁOWSKIEJ-BUDKOWEJ .......................................................................... 49 Jacek Ormicki – SYMBOLICZNY POGRZEB WIKTORA ORMICKIEGO PO 78 LATACH OD JEGO ŚMIERCI ................................................................................................ 54 Antoni Jackowski, Elżbieta Bilska-Wodecka, Izabela Sołjan, Justyna Liro – Z HONOREM PÓJDĘ NA TAMTEN ŚWIAT .................................................................................... 64 Barbara Morawska-Nowak – Z SACHSENHAUSEN WRÓCIŁ W OPŁAKANYM STANIE .............. 70 Anna Pratt – TADEUSZ BILIŃSKI – ARESZTOWANY NAUCZYCIEL ............................................. 74 Irena Paczyńska – STAN ZDROWIA I WARUNKI ŻYCIA KRAKOWSKICH PROFESORÓW PO POWROCIE Z OBOZU ................................................................................................................ 76 Krzysztof Stopka – AKTION GEGEN UNIVERSITÄTS-PROFESSOREN (KRAKÓW, 6 LISTOPADA 1939 ROKU) I OKUPACYJNE LOSY ARESZTOWANYCH ..................... 92 Julian Dybiec – ZNAKOMITE DZIEŁO ................................................................................................. 93 PAMIĘTAMY! .......................................................................................................................................... 94 DRAMAT, SYMBOL, TRAUMA ............................................................................................................ 104 PUBLIKACJE POŚWIĘCONE ARESZTOWANIU KRAKOWSKICH UCZONYCH.......................... 106 Rynek Główny w Krakowie podczas okupacji niemieckiej, po 6 września 1939 OD REDAKCJI Pamiętamy! To już szósty specjalny numer „Alma Mater”, w którym oddajemy hołd ofia- rom Aktion gegen Universitäts-Professoren, zwanej powszechnie Sonderaktion Krakau, przeprowadzonej podstępnie przez niemieckich okupantów 6 listopa- da 1939. Tamtego feralnego dnia podczas brutalnego zamachu na polską inteligencję Gestapo aresztowało w Krakowie 184 męż- czyzn, w głównej mierze profesorów Uniwersytetu Jagiellońskie- go i Akademii Górniczej. Wśród uwięzionych były osoby, które przyszły na wykład SS-Sturmbannführera Bruno Müllera do Col- legium Novum i przebywały na terenie uniwersyteckiego gmachu znajdującego się przy ul. Gołębiej 24 bądź w jego pobliżu – oraz prezydent Krakowa Stanisław Klimecki, aresztowany we własnym mieszkaniu przy ul. św. Anny 7. Sylwetki wszystkich ofiar tamtych dramatycznych wydarzeń przypominamy na stronach bieżącego wydania „Alma Mater”. W numerze ponadto fragmenty znakomitej książki prof. Ireny Paczyńskiej Aktion gegen Universitäts-Professoren (Kra- ków, 6 listopada 1939 roku) i okupacyjne losy aresztowanych, wydanej nakładem Wydawnictwa UJ, w związku z 80. roczni- cą aresztowania krakowskich profesorów, a także wstrząsający tekst Jacka Ormickiego poszukującego grobu swojego ojca Wiktora Ormic- kiego, zamordowanego w 1941 roku w KL Mauthausen-Gusen. Na uwagę zasługuje też artykuł poświęcony nieznanym wspomnieniom prof. Zofii Kozłow- skiej-Budkowej oraz tekst przypominający, że zanim aresztowani profesorowie dotarli do KL Sachsenhausen przetrzymywani byli jeszcze we Wrocławiu. Wyjątkowy charakter poszczególnym artykułom nadają unikatowe fotografie, pochodzące nie tylko z Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, ale także, mię- dzy innymi, z Muzeum Historycznego Miasta Krakowa czy zbiorów prywatnych. Niesłabnącą pamięć Uniwersytetu i innych krakowskich uczelni o tamtych tragicznych wydarzeniach dokumentują zamykające to wydanie pisma liczne zdjęcia z obchodów poszczególnych rocznic. Przypadająca w 2019 roku 80. rocznica Aktion gegen Universitäts-Profes- soren w dziejach Krakowa i Uniwersytetu zapisze się z pewnością w sposób wyjątkowy. W programie obchodów, w których uczestniczyć będzie społecz- ność akademicka wszystkich krakowskich uczelni, zaplanowano bowiem licz- ne spotkania, koncerty, wykłady, wystawę w Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK, promocję książki prof. Ireny Paczyńskiej... Jak zawsze jednak, 6 listopa- da w Collegium Novum odczytany zostanie Apel Pamięci, a pod znajdującymi się w tym gmachu historycznymi tablicami upamiętniającymi: ofiary Sonderaktion Krakau, męczeństwo zamordowanych profesorów Uniwersytetu Jana Kazimie- rza we Lwowie, zbrodnię katyńską, a także przed tablicą w sali nr 56 (dawniej sali nr 66) – miejscu aresztowania krakowskich profesorów oraz przed znajdującym się przy Collegium Novum Dębem Wolności, gdzie umieszczona została ziemia z miejsc męczeństwa krakowskich uczonych z obozów Sachsenhausen, Dachau i z Katynia, pojawią się wiązanki kwiatów i płonące znicze... Rita Pagacz-Moczarska SŁOWO OD REKTORA zanowni Państwo, nadeszła kolejna, o tak zwanej Sonderaktion Krakau, w zgo- ofiarom tamtych zdarzeń i wszystkim, któ- Sjuż osiemdziesiąta, rocznica tragicz- dzie z najbardziej szczytnymi ideami rzy odeszli z naszej Wspólnoty. Zapewnia- nych wydarzeń tak zwanej Sonderaktion krzewionymi przez akademików: służbą my im to, co nie przemija – pamięć, która Krakau. Wydanie „Alma Mater”, które nauce, poszanowaniem ludzkiej godności jest kluczowym pojęciem każdej kultury. Państwu przedstawiamy, w całości po- i prawdą. Dzień 6 listopada każdego roku W tak doniosłej chwili, wymagającej święcone jest wydarzeniom z 6 listopada czczony jest przez uczelnie Krakowa jako skupienia i głębokiej refleksji, dodatkowo 1939, kiedy to ówczesna elita intelektualna rocznica tamtych wydarzeń, a w szerszym rozpiera mnie radość wynikająca z faktu, – w większości profesorowie Uniwersyte- kontekście – jako Akademicki Dzień że z inicjatywy Uniwersytetu Jagielloń- tu Jagiellońskiego,