Był Rok 1939 Operacja Niemieckiej Policji Bezpieczeństwa W Polsce Intelligenzaktion
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Maria Wardzyńska MONOGRAFIE Był rok 1939 operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce Intelligenzaktion WARSZAWA 2009 TOM 53 MONOGRAFIE INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU Maria Wardzyńska Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce Intelligenzaktion WARSZAWA 2009 Recenzenci: prof. Stanisława Lewandowska dr Bogusław Kopka Projekt grafi czny okładki Krzysztof Findziński Redaktor prowadzący Dorota Mazek Redakcja Ewa Dulna-Rak Korekta Magdalena Baj Redakcja techniczna Andrzej Broniak Indeks Maria Wardzyńska, Milena Soporowska Zdjęcia nr 1, 2, 3, 4 pochodzą z książki: L. Gomolec, S. Kubiak, Terror hitlerowski w Wielkopolsce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1962; zdjęcia nr 5, 6 z Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej; zdjęcie nr 7 z książki: J. Pietrzykowski, Akcja AB w Częstochowie, Katowice 1971. Wydawnictwo informuje, że dołożyło należytej staranności w rozumieniu art. 355 § 2 kc w celu odnalezienia aktualnego dysponenta autorskich praw majątkowych do fotografi i. Z uwagi na to, że przed oddaniem niniejszej książki do druku poszukiwania te nie przyniosły rezultatu, wydawnictwo zobowiązuje się do wypłacenia stosownego wynagrodzenia z tytułu ich wykorzystania aktualnemu dysponentowi autorskich praw majątkowych, niezwłocznie po jego zgłoszeniu się do wydawnictwa. Skład i łamanie Wojciech Czaplicki © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2009 Seria „Monografi e”: tom 53 Wydanie pierwsze poprawione ISBN 978–93–7629–481–0 Zapraszamy na stronę internetową www.ipn.gov.pl oraz do księgarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl SPIS TREŚCI Wprowadzenie . 7 1. Polityczne i propagandowe przygotowania Niemiec do wojny . 16 1.1. Mniejszość niemiecka w Polsce . 20 1.2. Mniejszość polska w Niemczech . 28 1.3. Polacy w Wolnym Mieście Gdańsku . 36 1.4. Niemieccy donosiciele do policji bezpieczeństwa . 43 2. Grupy operacyjne policji bezpieczeństwa oraz formacje wspomagające . 50 2.1. Teren działania operacyjnych grup policji bezpieczeństwa . 54 2.2. Zbrodnicze zadania operacyjnych grup policji bezpieczeństwa . 64 3. Wrzesień 1939 roku. 75 3.1. Aresztowania Polaków w III Rzeszy . 75 3.2. Aresztowania Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku . 82 3.3. Zbrodnie Wehrmachtu . 88 3.4. Operacyjne grupy policji bezpieczeństwa w Polsce. Realizacja zadań . 99 4. Wrzesień 1939 roku na Śląsku . 127 5. Akcja bezpośrednia (Direkte Aktion) na Pomorzu . 144 6. Akcja „Inteligencja” w Wielkopolsce, na Kujawach, ziemi łódzkiej i zachodnim Mazowszu . 186 5 7. Akcja „Inteligencja” na północnym Mazowszu i w powiecie suwalskim . 221 8. Akcja AB (Ausserordentliche Befriedungsaktion) w Polsce centralnej . 238 Zakończenie . 273 Wykaz skrótów polskich i niemieckich (niewystępujących potocznie) . 279 Wykaz stopni funkcjonariuszy SS dowodzących grupami i oddziałami policji bezpieczeństwa w 1939 roku . 281 Organizacja niemieckiej policji bepieczeństwa na okupowanych ziemiach polskich w 1939 roku . 282 Summary . 287 Bibliografi a . 296 Indeks osób . 304 Indeks geografi czny . 332 WPROWADZENIE „Stwórzmy pomnik duchowy naszym zamordowanym braciom przez to, że z pokolenia na pokolenie będziemy przekazywać historię tych okrut- nych zbrodni niemieckich”. Zacytowane słowa, wypowiedziane przez uczestników spotkania, po- święconego uczczeniu pamięci pomordowanych w 1939 r. mieszkańców Starogardu Gdańskiego, odnosiły się do ofi ar akcji „politische Flurbereini- gung” (politycznego oczyszczania pola), określanej także jako „Intelligen- zaktion” (akcja „Inteligencja”). Akcja została przeprowadzona jesienią 1939 r. i wiosną 1940 r. na zie- miach państwa polskiego, włączonych do Rzeszy. Na terenach zaś, któ- re weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa, zakończono ją latem 1940 r. Daty rozpoczęcia i zakończenia akcji wyznaczają zakres czasowy niniejszej pracy. Celem akcji „Inteligencja” było zlikwidowanie w wyniku bezpośredniej eksterminacji lub deportacji do obozów koncentracyjnych wszystkich osób, wokół których mógł się ogniskować opór, zagrażający realizacji zamiarów okupanta wobec Polski. Do tych zamiarów należało unicestwienie państwa i narodu polskiego. Akcja „Inteligencja” miała usu- nąć przeszkodę w osiągnięciu wytyczonego przez Rzeszę celu, czyli cał- kowitej germanizacji ziem polskich. Zgodnie z przekonaniem, że opór będzie się koncentrować wokół grup, które były nosicielami idei państwa polskiego, działały na rzecz tego państwa zarówno podczas zaborów, jak i w wolnej Polsce, i były świadome polskości, władze III Rzeszy planowały „unieszkodliwić” (unschädlichen) te grupy. Chodziło o zniszczenie tożsamości narodowej i przekształcenie społeczeństwa w bierną, amorfi czną masę, niezdolną do zorganizowanego działania, wyzyskiwaną dla celów realizowanych przez najeźdźcę. 7 Zadanie to zostało powierzone operacyjnym grupom policji bezpie- czeństwa (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei – EG), które zastosowały drakońskie środki, aby zniszczyć „czołowe przywódcze elementy narodu polskiego”, rozumiane jako grupy osób zdolnych do przewodzenia w orga- nizowaniu oporu przeciw porządkowi okupacyjnemu. Oblicza się, że akcja „Inteligencja” pochłonęła ponad 100 tys. ofi ar. Była pierwszą masową akcją eksterminacyjną, przeprowadzoną przez Rzeszę podczas wojny. Jednak mimo ludobójczego charakteru nie zdołała zniszczyć moralnej siły oporu Polaków. Wola przeciwstawienia się planom najeźdźcy, wyrastająca z powszechnego dążenia do przetrwania narodu i zachowania państwa polskiego, przejawiała się w istnieniu państwa podziemnego, pod- ziemnej armii, podziemnego szkolnictwa w okupowanym kraju oraz walki regularnego wojska na frontach. Polacy za dążenie do wolnej Polski zapłacili najwyższą cenę. Straty ludności, poniesione w walkach oraz z powodu terro- ru hitlerowskiego, pod względem liczby mieszkańców należały do jednych z największych wśród państw biorących udział w wojnie. Eksterminacja Polaków rozpoczęła się już w pierwszych dniach okupa- cji. Jej wyrazem była akcja „Inteligencja”, przeprowadzona przez niemie- ckie siły policyjne, które weszły do okupowanego kraju. Celem prezento- wanej pracy jest prześledzenie przebiegu akcji „Inteligencja” zarówno na ziemiach włączonych do III Rzeszy, jak i na terenach, które znalazły się w Generalnym Gubernatorstwie. Powyższa akcja nie stała się do tej pory przedmiotem całościowego opracowania. Dotychczasowe ujęcia działań niemieckiej policji jesienią 1939 r. i wiosną 1940 r. mają charakter regio- nalny lub syntetyczny. Problem zagłady ludności Pomorza w ramach akcji „Inteligencja” przed- stawiła Barbara Bojarska w licznych artykułach o charakterze przyczyn- karskim, drukowanych w „Przeglądzie Zachodnim”, oraz w pracy Ekster- minacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień–grudzień 1939). Przykłady eksterminacji Polaków jesienią 1939 r. w Wielkopolsce opisał Edward Serwański w monografi i Wielkopolska w cieniu swastyki oraz Stanisław Nawrocki w Terror policyjny w „Kraju Warty” 1939–1945. Losy osób, aresztowanych w 1939 r. na obszarze rejencji kalisko-łódzkiej, ukazali Zbigniew Piechota, Antoni Galiński i Marek Budziarek w refera- tach wygłoszonych na sesji poświęconej eksterminacji inteligencji okręgu łódzkiego. Artykuły ukazały się następnie w tomie Eksterminacja inte- ligencji Łodzi i okręgu łódzkiego 1939–1940. 8 Syntetyczne ujęcie akcji „Inteligencja” można znaleźć natomiast w ar- tykule Kazimierza Radziwończyka „Akcja Tannenberg” grup operacyj- nych Sipo i SD w Polsce. Jesień 1939 r. („Przegląd Zachodni” 1966, nr 5) oraz w pracach Czesława Madajczyka Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce i Czesława Łuczaka Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerow- skich Niemiec w okupowanej Polsce. W odróżnieniu od przebiegu operacji grup policji bezpieczeństwa pod- czas inwazji Wehrmachtu na tereny ZSRR, opisanego w wielu pracach, ak- cja „Inteligencja” nie doczekała się obszernego opracowania. Wydaje się, że główną przyczyną tej dysproporcji był niedostatek dokumentacji, która pozostała po operacji policji na terenach Polski w 1939 r., podczas gdy na temat operacji na terenach ZSRR w 1941 r. istnieją liczne materiały. Operacja policji bezpieczeństwa w ZSRR była przedmiotem śledztwa przed Amerykańskim Trybunałem Wojskowym. Zebrane dokumenty, przede wszystkim meldunki z działalności operacyjnych grup policji bez- pieczeństwa na terenie ZSRR, szefa policji bezpieczeństwa i służby bez- pieczeństwa (Ereignismeldungen UdSSR des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD), w których drobiazgowo zostały podane liczby rozstrzelanych komunistów, Żydów i Romów w Wilnie, Kownie, Mariampolu oraz innych zdobywanych i okupowanych miastach, a także zeznania przesłuchanych funkcjonariuszy tych grup pozwoliły na dokładne prześledzenie przebiegu akcji na terenach ZSRR. W Polsce przebieg akcji „Inteligencja” był otoczony wielką tajemnicą. Przeprowadzano ją tak, aby nikt postronny nie zorientował się, że policja i Selbstschutz dokonują masowych egzekucji internowanych osób. Aresz- towani, osadzeni w więzieniach ludzie znikali bez śladu. Przesłuchiwani po wojnie w tej sprawie członkowie ich rodzin używali najczęściej określe- nia „słuch po nim zaginął”. W wielu wypadkach poszukiwania jakiegokol- wiek znaku po internowanych w 1939 r. osobach są prowadzone do chwili obecnej. Warto podkreślić, że o masowych egzekucjach nie wiedziały tak- że polskie organizacje podziemne. Informacje o rozmiarach akcji „Inteligencja” zdobyto dopiero po woj- nie w wyniku ankiet, przeprowadzonych przez sądy grodzkie na wniosek Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, oraz ankiet, zrealizowa- nych