P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz RYBNIK (968)

Warszawa 2004

Autorzy: Igor Brodziński*, Marek Gałka*, Sławomir Wilk*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Stanisław Wołkowicz*, Ryszard Strzelecki*, Włodzimierz Krieger*, Katarzyna Strzemińska* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny - Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004

Spis treści I. Wstęp - M. Gałka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - S. Wilk ...... 3 III. Budowa geologiczna - M. Gałka ...... 3 IV. Złoża kopalin - M. Gałka...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Gałka ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - I. Brodziński...... 19 VII. Warunki wodne ...... 19 1. Wody powierzchniowe - I. Brodziński...... 19 2. Wody podziemne - I. Brodziński...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz...... 26 3. Ryzyko radonowe - R. Strzelecki ...... 29 IX. Składowanie odpadów - W. Krieger, K. Strzemińska, M. Gałka...... 30 X. Warunki podłoża budowlanego - S. Wilk …………………………………………36 XI. Ochrona przyrody - S. Wilk ...... 36 XII. Zabytki kultury - S. Wilk, M. Gałka ...... 41 XIII. Podsumowanie - S. Wilk ...... 43 XIV. Spis literatury...... 44

I. Wstęp Arkusz Rybnik Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2002 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Rybnik Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1998 w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym (Nowak, 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy sporządzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zasobów Państwowego Instytutu Geologicznego, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach, urzędów administracji lokalnej, a także dane uzyskane od użytkowników złóż. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóż opracowanych do komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Rybnik położony jest w województwie śląskim i obejmuje części 11 gmin. Trzy z nich: Rybnik, Czerwionka-Leszczyny i Żory zajmują większą część arkusza. Poza tym są tu prawie w całości gminy Marklowice i Świerklany oraz niewielkie fragmenty gmin Pilchowice, Orzesze, Wodzisław Śląski, Radlin, Mszana, Jastrzębie Zdrój i Pawłowice. W układzie współrzędnych geograficznych arkusz Rybnik zawiera się między 180 30’ a 180 45’ długości geograficznej wschodniej oraz między 50o00’ a 50o10’ szerokości geograficznej północnej. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) (fig. 1) prawie cały obszar arkusza zalicza się do mezoregionu Płaskowyż Rybnicki, wchodzącego w skład makroregionu Wyżyna Śląska, podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska, prowincji Wyżyna Małopolska. Północno-wschodni fragment arkusza wchodzi w skład Wyżyny Katowickiej

3 zaliczanej również do makroregionu Wyżyna Śląska. Niewielki skrawek arkusza na zachodzie jest częścią Kotliny Raciborskiej, należącej do prowincji Niż Środkowoeuropejski i makroregionu Niziny Śląskiej.

Fig. 1. Położenie arkusza Rybnik na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.58 – Płaskowyż Głubczycki , 318.59 – Kotlina Raciborska Mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.13 – Wyżyna Katowicka, 341.15 – Płaskowyż Rybnicki Mezoregiony Kotliny Ostrawskiej: 512.11– Wysoczyzna Kończycka Mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej: 512.21 – Równina Pszczyńska, 512.22 – Dolina górnej Wisły Mezoregiony Pogórza Zachodniobeskidzkiego: 513.32 – Pogórze Śląskie

Płaskowyż Rybnick leży na wysokości 200–310 m n.p.m i odznacza się urozmaiconą rzeźbą terenu. W części południowej dominuje rzeźba pagórkowata, charakteryzująca się występowaniem głęboko wciętych dolin o stokach nachylonych pod kątem 10–30o. Głębokość wcięcia uwarunkowana jest miąższością osadów lessowych, pokrywających cały ten obszar. W północnej części terenu arkusza występuje rzeźba niskofalista, doliny są płaskie a pagórki łagodne.

4 Gleby należą do brunatnych i bielicowych wytworzonych na utworach lessowych, glinach zwałowych i piaskach. W dolinach rzecznych występują mady. W części południowej i północno-wschodniej występują duże płaty gleb podlegających ochronie. Pod względem klimatycznym opisywany obszar należy do regionu śląsko- małopolskiego, charakteryzującego się następującymi średnimi z wielolecia: temperatura stycznia od - 2,0 do -2,2oC, temperatura lipca od 17,9 do 18,0oC. Długość zimy wynosi od 70 do 80 dni, a lata od 90 do 95 dni. Duże obszary leśne występują w północnej i wschodniej części arkusza w obrębie Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Największym miastem na tym obszarze jest Rybnik liczący ponad 140 tys. mieszkańców. Poza tym leżą tu: Żory, Czerwionka-Leszczyny oraz niewielkie fragmenty Jastrzębia–Zdroju, Wodzisławia Śląskiego i Radlina. Komunikacja na omawianym terenie jest dobrze rozwinięta. Rybnik jest węzłem komunikacji kolejowej i posiada połączenie z Katowicami, Gliwicami, Wodzisławiem Śląskim i Żorami. Miasta te połączone są także gęstą siecią dróg. W gospodarce tego rejonu najważniejszą rolę odgrywa górnictwo węglowe. Znajdują się tu czynne kopalnie: Chwałowice i Jankowice oraz kopalnie likwidowane: Rymer, Dębieńsko i Żory. Rybnik jest również ośrodkiem przemysłu metalowego – Rybnickie Zakłady Przemysłu Metalowego, ,,Huta Silesia” oraz maszynowego – Rybnicka Fabryka Maszyn i energetycznego – Elektrownia Rybnik. W Dębieńsku należącym do gminy Czerwionka-Leszczyny znajduje się kombinat koksochemiczny – Koksownia Dębieńsko.

III. Budowa geologiczna W budowie geologicznej obszaru arkusza Rybnik wyróżnić można dwa piętra strukturalne: waryscyjskie i alpejskie (Sarnacka, 1956, 1968, Kotlicki, 1977, Kotlicki, Kotlicka, 1980) (fig. 2, 3). Piętro waryscyjskie występuje w zapadlisku górnośląskim zwanym Górnośląskim Zagłębiem Węglowym (Buła, Kotas, 1994). Tworzą go utwory karbonu górnego - namuru i westfalu, budujące serię paraliczną, górnośląską serię piaskowcową i serię mułowcową. Litologicznie są to naprzemianległe warstwy piaskowców, mułowców i iłowców z pokładami węgla. Utwory te wykazują silne zaburzenia tektoniczne typu uskokowego, jak i fałdowego, aż do nasunięć włącznie. Wyróżnia się tu następujące jednostki strukturalne - od zachodu: Nieckę Jejkowicką, Nasunięcie Michałkowickie, Nieckę Chwałowicką i Nasunięcie

5 Orłowskie. Jednostki te mają przebieg NNW-SSE. Wschodnia część terenu arkusza leży w obrębie niecki głównej, gdzie przeważa tektonika uskokowa. Utwory karbonu wychodzą na powierzchnię w okolicach Rybnika. Alpejskie piętro strukturalne rozpoczynają leżące niezgodnie na karbonie utwory triasu, występujące płatowo w części północnej arkusza. Są to iły wiśniowe i szarozielone, iłołupki, piaskowce drobnoziarniste, jasnoszare lub czerwone

Fig. 2 Położenie arkusza Rybnik na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rűhle (1972) Kreda i trzeciorzęd: 1 – ogólnie (strefa karpacka). Kreda : 2 – cenoman i turon Trias : 3 – wapień muszlowy środkowy i górny; 4 – wapień muszlowy dolny; 5 – pstry piaskowiec Karbon : 6 – westfal; 7 – namur; 8 – karbon dolny. 9 – zewnętrzne nasunięcie Karpat, 10 – uskoki i nasunięcia, 11 – granica państwa, 12 – kanał gliwicki oraz dolomity margliste, margle i wapienie zaliczane do pstrego piaskowca. Miąższość tych utworów jest zmienna i tylko lokalnie przekracza 100 m. Na utworach triasu lub bezpośrednio na karbonie zalegają niezgodnie osady trzeciorzędu zaliczane do miocenu. Są to morskie

6 osady badenu, stwierdzone w centralnej części terenu arkusza między miejscowościami Rybnik, Żory i Palowice. Wykształcone są one jako iły z wkładkami gipsów i soli kamiennej, która w okolicach Nowej Wsi osiąga maksymalną grubość 41,3 m. Miąższość tych warstw, zwanych wielickimi, wynosi około 20-100 m. Najmłodszy kompleks morskich osadów

Fig. 3 Położenie arkusza Rybnik na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej Czwartorzęd, plejstocen: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – lessy, 5 –lessy spiaszczone i gliny lessopodobne, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej Trzeciorzęd: 8 – miocen,.Trias: 9– wapień muszlowy, 10 – pstry piaskowiec. Karbon: - 11 westfal, 12 – namur. 13– zewnętrzne nasunięcie Karpat, 14 – uskok, 15 – granica państwa, 16 – kanał gliwicki badenu tworzą iły grabowieckie szare, margliste z wkładkami mułków i piasków. Miąższość warstw grabowieckich w okolicach Rybnika wynosi 150-200 m. Ponad morskimi osadami

7 badenu leżą lądowe osady sarmatu, określane jako warstwy kędzierzyńskie. Litologicznie warstwy te stanowią kompleks iłów przewarstwionych piaskami. Iły te są niewarstwowane, plastyczne lub zwięzłe, barwy szarej, zielonej lub zielono-brunatnej. Piaski są drobnoziarniste, pylaste. Miąższość warstw kędzierzyńskich, która synosi w Kędzierzynie 132 m, maleje w obrębie obszaru arkusza do zera. Na powierzchni ukazują się one głównie w zboczach dolin rzecznych: Bierawki, Rudy, Nacyny, a także w suchych dolinach. Utwory czwartorzędowe pokrywają prawie cały obszar arkusza warstwą o grubości od kilku do kilkudziesięciu metrów, lokalnie ponad 100 m. Reprezentowane są przez osady zlodowaceń południowopolskich i środkowopolskich. Glina zwałowa, budująca wysoczyzny w pasie od Mikołowa po Górę Św. Anny, stwierdzona została w okolicach Leszczyn. Jest to glina zwięzła, czasem marglista lub wapnista w różnym stopniu piaszczysta, często z przewarstwieniami piasku i żwiru. Lokalnie w masie gliny występują głazy pochodzenia północnego. W Golejowie i Wielopolu zachowały się osady moreny czołowej, które są kontynuacją moren, ciągnących się od Zwonowic w kierunku wschodnim. Budują one wzgórza w postaci izolowanych, wydłużonych pagórków o spłaszczonych wierzchowinach, o wysokości 280-290 m n.p.m. i rozdzielonych obniżeniami wciętymi do 15-20 m poniżej powierzchni wierzchowiny. W czasie zlodowaceń północnopolskich obszar ten leżał poza zasięgiem lądolodu. W tym czasie dominowała tu sedymentacja fluwialna w dolinach rzecznych oraz eoliczna na wysoczyznach. Miąższość osadów rzecznych piaszczysto- żwirowych w dolinach Rudy i Bierawki wynosi kilka metrów. Do osadów eolicznych należą lessy, pokrywające południową część arkusza od Wodzisławia Śląskiego przez Jankowice Rybnickie i Żory o grubości od 2 do 5 m. Częstym zjawiskiem jest zapiaszczenie tych osadów oraz wtrącenia głazików kwarcowych o średnicy do kilku centymetrów. Do osadów eolicznych należą również piaski tworzące wydmy koło Ochojca i na północ od Paruszowca. Osady holocenu reprezentowane są przez utwory rzeczne (głównie piaski) związane ze współczesnymi dolinami Rudy i Bierawki. Do utworów holoceńskich należą również torfy występujące w dolinie Rudy.

8 IV. Złoża kopalin Na obszarze arkusza Rybnik występują złoża kopalin energetycznych, chemicznych, i skalnych. Obszary udokumentowanych złóż zajmują prawie cały obszar mapy. Ogółem występuje tu 34 złoża (tabela 1). Do grupy kopalin energetycznych należą złoża węgla kamiennego. Udokumentowano tutaj 19 złóż węgla kamiennego, z czego 8 leży w całości lub w większej części w granicach arkusza mapy. Złoże „Paruszowiec” zajmuje obszar 4800 ha. Pokłady węgla występują w serii paralicznej, górnośląskiej serii piaskowcowej i serii mułowcowej. Ich grubość wynosi od 1,0 do 2,6 m. Węgle należą do energetycznych i charakteryzują się następującymi średnimi parametrami: wartość opałowa 24438 kJ/kg, zawartość popiołu 16,46%, zawartość siarki całkowitej 1,19% (Krzanowska, 1994). Złoże „Chwałowice” zajmuje powierzchnię 2073 ha. Pokłady węgla występują w utworach serii paralicznej, górnośląskiej serii piaskowcowej i serii mułowcowej. Miąższość pokładów bilansowych wynosi od 1,0 do 4,0 m. Średnia wartość opałowa wynosi 26463 kJ/kg, zawartość popiołu 11,16 %, a zawartość siarki całkowitej 0,98 %. Węgle charakteryzują się dobrą jakością i należą do koksujących i energetycznych (Gruszecki, 1995). Złoże „Jankowice” położone jest na południe od złoża „Chwałowice”. Zajmuje powierzchnie 1582 ha. Pokłady węgla występują w utworach serii paralicznej, górnośląskiej serii piaskowcowej i serii mułowcowej. Występujący tu węgiel należy do energetycznych i koksujących (Krzyżan, 1992; Solski, Bojarski, 1999). Średnie parametry jakościowe węgla kształtują się następująco: wartość opałowa 26035 kJ/kg, zawartość popiołu 15,27 %, zawartość siarki całkowitej 0,73%. Jako kopalinę towarzyszącą udokumentowano w tym złożu metan. Złoże „Rybnik-Jastrzębie p. rez.” przylega od wschodu do złoża „Jankowice”, z którym zostało wspólnie udokumentowane, a następnie oddzielone. Zajmuje powierzchnie 1548 ha. Pokłady węgla występują w utworach serii paralicznej, górnośląskiej serii piaskowcowej i serii mułowcowej. Średnie parametry kopaliny są następujące: zawartość popiołu 11,16%, wartość opałowa 27448 kJ/kg, zawartość siarki całkowitej 0,75%. Złoże „Warszowice-Pawłowice Północ” leży w południowo-wschodniej części terenu arkusza i częściowo położone jest na terenie sąsiednich arkuszy. Zajmuje ono obszar o powierzchni 3527 ha. Pokłady węgla należą do serii paralicznej, górnośląskiej serii piaskowcowej i serii mułowcowej. Miąższość pokładów bilansowych wynosi od 1,0 do 6,0 m

9 (Wałeczek, 2000). Występują tu węgle koksujące i energetyczne charakteryzujące się następującymi parametrami: zawartość popiołu 14,78%, wartość opałowa 27 898 kJ/kg, zawartość siarki całkowitej 0,64%. Jako kopalinę towarzyszącą udokumentowano w tym złożu metan. Zasoby złóż: „Żory”, „Dębieńsko” (Seredyńska-Iwaniuk i in., 1991) i „Rymer” (Solski, 1998) zostały przeklasyfikowane do pozabilansowych w związku z likwidacją eksploatujących je kopalń. Pozostałe złoża węgla wymienione w tabeli nr 1 występują tylko w niewielkiej części na obszarze arkusza Rybnik i zostały omówione w opracowaniach sąsiednich arkuszy. Złoże soli kamiennej „Rybnik-Żory-Orzesze” (Dokumentacja..., 1970) występujące w utworach miocenu (baden) udokumentowane zostało w kategorii C2 na obszarze 52 756 ha. Grubość nadkładu waha się od 105 do 312,8 m. Miąższość pokładu soli zmienia się od 5,0 do 41,3 m. Zawartość NaCl waha się w granicach od 68,0% do 97,9%. Sól przedstawia dużą wartość przemysłową i nadaje się do celów spożywczych. Złoże zaliczone jest do kopalin podstawowych. Pokładowi soli towarzyszy rozległy poziom anhydrytowo- gipsowy w stropie i w spągu o łącznej grubości 50-70 m. Do grupy kopalin skalnych należą złoża piasków podsadzkowych i budowlanych, piasków ze żwirem oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej. W latach 1959-1963 udokumentowano na tym terenie trzy złoża czwartorzędowych piasków podsadzkowych: „Ochojec” (Trzepla, 2000), „Boguszowice” i „Marklowice”.

Złoże „Boguszowice” (Stańczyk, 1961) udokumentowano w kategoriach A+B+C1 na obszarze o powierzchni 201,2 ha w dwóch polach. Średnia miąższość złoża w polu I wynosi 14,8 m, a punkt piaskowy 77,47%. W polu II miąższość złoża wynosi 12,4 m, a punkt piaskowy 91,16%. Grubość nadkładu wynosi odpowiednio 0,7 i 0,5 m. Złoże było eksploatowane przez kopalnię Jankowice. Wyeksploatowano około 50% zasobów w kategorii A+B, a teren złoża został zrekultywowany i zagospodarowany. Zasoby złoża „Marklowice” (Śliwa, 1959) zostały przeklasyfikowane do pozabilansowych, a złoże „Ochojec” zostało w 2001 roku wybilansowane. Na opisywanym obszarze występują trzy złoża czwartorzędowych piasków budowlanych „Jankowice”, „Gotartowice-Żory” i „Folwarki”. Złoże „Jankowice” posiada kartę rejestracyjną opracowaną w 1991 roku (Bojko, 1991). Zajmuje ono obszar o powierzchni 3,57 ha. Miąższość złoża wynosi średnio 11,2 m, grubość nadkładu 5,5 m, średnia zawartość pyłów mineralnych 7,4%, a punkt piaskowy średnio 90,8%. Złoże to nie było dotąd eksploatowane.

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Nr Wiek Wydobycie bilansowe Kategoria zagospo- Zastosowanie Przyczyny złoża Rodzaj kompleksu [tys. ton] Klasyfikacja złoża Nazwa złoża [tys. ton] rozpoznania darowania 3 kopaliny konfliktowości na kopaliny litologiczno- 3 [mln m ]** [tys.m ]* złoża złoża mapie surowcowego 3 [mln m ]** wg stanu na rok 2000 (Przeniosło, 2001) klasy 1-4 klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Pilchowice* Wk C 185 072 C2 N - E 2 B U 3 Rejon Wielopola pż Q 3 537 C1 N - Skb 4 B K, L 4 Wielopole-1 (d. Z-6) i(ic) Q, Tr *399 B Z - Scb 4 B K, L 5 Wielopole-2 (d. Z-4) g(gc), i(ic) Q, Tr *104 B+C1 N - Scb 4 B K, L 6 Jejkowice* Wk C 335 266 C1 N - E 2 B U 7 Wk C 672 576 A+B+C +C G 2522 E 2 B U Szczygłowice* 1 2 M C **1423 A+B 0,83**

8 Rzędówka g(gc), i(ic) Q+Tr *235 C1 Z - Scb 4 B K, L 9 Dębieńsko Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 10 Czerwionka i(ic) C *282 B Z - Scb 4 B K

11 Bolesław Śmiały* Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 12 Rydułtowy* Wk C 176 972 A+B+C1+C2 G 2622 E 2 B U 13 Paruszowiec Wk C 348 020 C1+C2 N - E 2 B U

14 Rybnik-Żory-Orzesze Na Tr 2 098 600 C2 N Ch 2 B U

15 Rybnik pż Q 10 C1* Z - Skb 4 B Z

16 Rymer Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U

17 Chwałowice Wk C 687 155 A+B+C1+C2 G 2646 E 2 B U 18 Jankowice p Q 716 C1* N - Skb 4 A - 19 Boguszowice p Q *123 416 A+B+C1 Z - Sp 4 B Z 20 Gotartowice-Żory p Q 20 886 C2 N - Skb 4 B K, L 21 Żory-Suszec* Wk C 2 100 212 C1+C2 N - E 2 B U Wk 289 726 A+B+C +C 3555 22 Jankowice C 1 2 G E 2 B U M **387 B+C 13,09** Wk 299 176 A+B+C +C 2373 23 Marcel* C 1 2 G E 2 B U M **12,51 B+C 2,59** Wk 98 281 A+B+C +C 670 24 Marcel Ruch 1 Maja* C 1 2 G E 2 B U M *35 A+B+C 25,95**

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

25 Marklowice p Q pozabilansowe C1 Z - Sp 4 B Gl Rybnik Jastrzębie – p. 26 Wk C 24 141 B+C +C N - E 2 B U rez. 1 2 Wk pozabilansowe A+B+C +C Z 27 Żory C 1 2 - E 2 B U M **2027,8 B+C N Wk 224 933 A+B+C +C 2176 28 Borynia* C 1 2 G E 2 B U M **473 A+B+C 5,51** 29 Żory g(gc), i(ic) Q, Tr 0 B Z - Scb 4 B Z Wk 179 727 A+B+C +C 2 081 30 Krupiński* C 1 2 G E 2 B U M **1568 A+B+C 12,76** Warszowice- Wk 239 421 A+B+C +C 31 C 1 2 N - E 2 B U Pawłowice Północ M **4988 A+B+C

32 Folwarki p Q 147 C1 G - Skb 4 A - 33 Żory-A g(gc), i(ic) Q, Tr *107 C1 N - Scb 4 A - Wk 584 291 A+B+C +C G 2700 34 Budryk* C 1 2 E 2 B U M **657,2 C N Ochojec p Q 0 - ZWB - Sp 4 B K, L

Objaśnienia: Rubryka 2 *-złoże w większej części na sąsiednim arkuszu Rubryka 3 Wk - węgiel kamienny, M - metan pokładów węgla, Na – sól kamienna, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, i(ic)- iły ceramiki budowlanej, p - piasek, pż - piaski i żwiry Rubryka 4 Q - czwartorzęd, Tr - trzeciorzęd, C - karbon

Rubryka 6 C1* - złoża zarejestrowane, A, B, C1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7 złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu Rubryka 9 Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Scb – kopaliny skalne ceramiki budowlanej, Sp – kopaliny skalne podsadzkowe, Ch – kopaliny chemiczne, E – kopaliny energetyczne, Rubryka 10 złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 złoża: A – małokonfliktowe, B -konfliktowe Rubryka 12 L - ochrona lasów, K - ochrona krajobrazu, Z - konflikt zagospodarowania terenu, U - ogólna uciążliwość dla środowiska, Gl – ochrona gleb Uwagi: 1. Złoże „Folwarki” – eksploatację rozpoczęto w 2001 roku. W „Bilansie” jest jako rozpoznane. 2. Złoże „Ochojec” – zasoby wybilansowane 18.10.2001 roku na podstawie dec. SR – V – 7414/4/10/01. 3. Złoże „Jejkowice” – brak w „Bilansie” mimo decyzji zatwierdzającej zasoby

Złoże „Gotartowice-Żory” udokumentowano w kategorii C2 (Rypuszyńska, 1982) na obszarze o powierzchni 123 ha w dwóch polach. Średnia miąższość złoża w polu A wynosi 8,06 m, w polu B 16,3 m. Grubość nadkładu wynosi średnio dla całego złoża 1,10 m, zawartość pyłów mineralnych w obu polach wynosi 6,0 - 7,3%, a punkt piaskowy 93,3 - 94,5%. Złoże to nie było dotąd eksploatowane. Złoże „Folwarki” udokumentowano w 2000 roku na obszarze około 0,9 ha (Zdanowski, 2000). Grubość nadkładu w tym złożu wynosi średnio 0,35 m, a miąższość złoża to około 12 m. Punkt piaskowy wynosi średnio 82,6%. Złoże jest zawodnione. Do czwartorzędowych złóż piasku ze żwirem należą złoża: „Rybnik” i „Rejon Wielopola”. Złoże „Rybnik” posiada kartę rejestracyjną opracowaną w 1957 roku (Mroczkowska, 1957). Obejmuje ono obszar o powierzchni 1,59 ha. Średnia miąższość złoża wynosi 4,71 m, zawartość pyłów mineralnych 3,39%, a punkt piaskowy 50,5%. Złoże zostało już w dużym stopniu wyeksploatowane, a część pozostała położona jest w obszarze zabudowy miasta Rybnika.

Złoże „Rejon Wielopola” udokumentowano w 1960 roku w kategorii C1 w trzech polach – „Kuźnica Rybnicka”, „Wielopole” i „Golejów” (Orwid, Michalczyk, 1960). Zajmuje ono obszar o łącznej powierzchni 66 ha. Średnia miąższość złoża w poszczególnych polach wynosi od 2,96 do 3,57 m. Grubość nadkładu wynosi odpowiednio 0,27 m, 0,25 m i 0,19 m, średnia zawartość pyłów mineralnych 2,55%, a punkt piaskowy zawiera się w granicach od 63,2% do 80,2. Złoże jest suche. Zasoby tego złoża są już nieaktualne ponieważ pole „Golejów” w całości i pole „Wielopole” częściowo zostały ponownie udokumentowane w złożu piasków podsadzkowych „Ochojec”. Do złóż surowców ilastych ceramiki budowlanej należą złoża: „Wielopole 1 (d. Z-6)”, „Wielopole 2 (d. Z-4)”, „Rzędówka”, „Żory” i „Żory-A” oraz Czerwionka”. Podstawowe parametry tych złóż przedstawia tabela 2. Złoże „Wielopole 1 (d. Z-6)” udokumentowane zostało na obszarze 5,2 ha w kategorii B (Stojak, 1964). Złoże było eksploatowane, a urobek wykorzystywano do produkcji cegły pełnej. Wyeksploatowano dotychczas 20% zasobów po czym zaniechano eksploatacji ze względu na nieopłacalność ekonomiczną. Złoże „Wielopole 2 (d. Z-4)” udokumentowano w 1962 roku na obszarze 0,64 ha w kategorii B+C1. Złoże występuje w dwóch poziomach o grubości 7,94 i 7,24 m. W stropie złoża występuje piasek czwartorzędowy stosowany jako materiał schudzający do produkcji

13 cegły. Pod nim występuje ił trzeciorzędowy. Wyeksploatowano dotychczas około 50 % zasobów po czym zaniechano wydobycia. Złoże gliny czwartorzędowej i iłu trzeciorzędowego „Rzędówka” o zasobach zarejestrowanych zajmuje obszar o powierzchni 2,8 ha (Glinko, 1967). Złoże było eksploatowane, a urobek wykorzystywany do produkcji cegły pełnej. Obecnie złoże nie jest eksploatowane. Złoże gliny czwartorzędowej i iłu trzeciorzędowego „Żory” udokumentowano w 1960 r. na obszarze o powierzchni 3,3 ha dla potrzeb cegielni nr 1 w Żorach. Złoże było eksploatowane, a kopalina służyła do produkcji cegły pełnej. Po wyeksploatowaniu zasobów zaniechano wydobycia. Teren został zrekultywowany i zagospodarowany. Zasoby nie zostały rozliczone. Tabela 2 Parametry geologiczne i jakościowe złóż surowców ilastych Nr Nazwa złoża Powierz- Rodzaj Miąższość i Wybrane złoża chnia kopaliny i rodzaj parametry jakościowe na złoża miąższość nadkładu mapie [m2] złoża [m] [m] 1 2 4 5 6 7 4 Wielopole-1 52 990 i(ic); 0,2-0,3; nasiąkliwość (850oC) 12,42-17,6% (d. Z-6) 6,33-15,36 gleba wytrz. na ścisk. (850oC) 151,0-305,0 kg/cm2 woda zarobowa 15,7-25,4% skurcz. wysych. 5,2-9,4% 5 Wielopole-2 6 470 g(gc), i(ic); 0,9-1,9; wytrz. na ścisk. (850oC) 267,0-277,0 kg/cm2 (d. Z-4) śr. 7,50 gleba, piasek ze woda zarobowa 9,24-12,55% żwirem, ił skurcz. wysych. 6,0-8,0% 8 Rzędówka 28 400 g(gc), i(ic); 0,2-1,1; śr. 0,4; nasiąkliwość (950oC) 9,3-12,3% 5,4-14,8; gleba, piasek wytrz. na ścisk. (950oC) 8,1-35,2 MPa śr. 11,2 ,żwir woda zarobowa 12,2-23,4% skurcz. wysych. 2,4-9,8% 10 Czerwionka 38 885 i; 0,0-7,2; śr. 2,04; nasiąkliwość (1100oC) 5,2-14,3% 6,6-26,0; glina, pospółka wytrz. na ścisk. (1100oC) 13,0-34,2 MPa śr. 14,7 gliniasta z woda zarobowa 13,08-24,36% węglem skurcz. wysych. 3,2-8,2% kamiennym, pył piaszczysty 29 Żory 33 000 g(gc), i(ic); 0,2-3,1; optymalna temp. wypalania 950oC 1,18-11,20; śr. 2,0; porowatość (950oC) 9,17-26,5% śr. 6,8 gleba, piasek woda zarobowa 16,55-22,78% nasiąkliwość (950oC) 4,47-15,2% wytrz. na ścisk. (950oC) 78,0-286,0 kg/cm2 skurcz. wysych. 5,0-8,7% 33 Żory-A 9 100 g(gc), i(ic); 0,3-1,4; śr. 0,6; optymalna temp. wypalania 950oC 6,0-15,7; gleba porowatość (950oC) 22,9-31,4% śr. 11,1 woda zarobowa 23,0-32,2% nasiąkliwość (950oC) 12,6-17,8% wytrz. na ścisk. (950oC) 18,5-32,5 MPa skurcz. wysych. 6,1-9,2%

14 Złoże gliny czwartorzędowej i iłu trzeciorzędowego „Żory-A” udokumentowano w kategorii C1 na obszarze 0,9 ha (Broszkiewicz, 1996). Złoże nie było dotąd eksploatowane. Złoże iłowców karbońskich „Czerwionka” udokumentowano w kategorii B na obszarze 3,88 ha (Hajdrowska, 1972). Kopalina używana była do produkcji cegły pełnej w miejscowej cegielni. Eksploatacja złoża została zaniechana. Na terenie wyrobiska planuje się utworzenie stanowiska dokumentacyjnego przyrody nieożywionej. Z punktu widzenia ochrony złoża węgla kamiennego i soli kamiennej zaliczono do klasy 2 jako złoża rzadko występujące w skali kraju. Pozostałe złoża uznano za złoża powszechne, licznie występujące klasy 4. Ze względu na ochronę środowiska złoża węgla kamiennego i soli zaliczono do klasy B jako konfliktowe, możliwe do eksploatacji po spełnieniu określonych warunków. Kolizyjność ta wynika z ogólnej uciążliwości dla środowiska, ze względu na szkody górnicze powodujące na powierzchni zmiany w morfologii terenu, zanieczyszczenia wód powierzchniowych wodami pompowanymi z kopalń, drenaż wód podziemnych oraz obciążenie środowiska infrastrukturą przemysłową. Złoża surowców skalnych z wyjątkiem złóż: „Jankowice”, „Folwarki” i „Żory-A” zaliczono również do klasy B. Kolizyjność wynika z położenia w obszarze parku krajobrazowego Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich, lasów i gleb chronionych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Rybnik główną rolę odgrywa górnictwo węgla kamiennego. Są tu zlokalizowane czynne kopalnie Chwałowice i Jankowice, a także kopalnie w trakcie procesu likwidacji: Rymer, Żory, Dębieńsko. Wszystkie te kopalnie należą do Rybnickiej Spółki Węglowej S.A. Węgiel wydobywany jest metodą podziemną. Eksploatacja prowadzona jest najczęściej w kilku poziomach i w wielu pokładach. Głębokość eksploatacji zawiera się w granicach od 200 do 900 m. Eksploatowane są pokłady serii paralicznej, górnośląskiej serii piaskowcowej i serii mułowcowej. Eksploatacja prowadzona jest w trudnych warunkach geologiczno- technicznych. Kopalnia Chwałowice eksploatuje węgiel od 1905 roku. Jej aktualne zasoby bilansowe przekraczają 680 mln ton, a roczne wydobycie wynosi około 2,6 mln ton. Eksploatacja prowadzona jest systemem ścianowym z zawałem stropu w poziomach 390 i 550 w pokładach grupy 300, 400, 500. W kopalni występują zagrożenia: wodne 1 stopnia,

15 Tabela 3 Odpady mineralne Kopalnia Powierzchnia Miejscowość zwałowiska lub Ilość odpadów Możliwe sposoby Rodzaj odpadów osadnika tys. ton, tys. m3 * Użytkownik Gmina wykorzystania odpadów (wylewiska) (stan na rok 1996) na mapie na mapie Powiat [ha] Numer obiektu 1 2 3 4 5 6 7 8 Czerwionka-Leszczyny KWK osadniki (44,6) Rekultywacja, roboty 1 Czerwionka-Leszczyny Ek, Pr 36 272,0 brak danych Dębieńsko hałdy (62,5) inżynierskie rybnicki Żabik II KWK rekultywacja zalewisk, 2 Rybnik Ek 8,0 900,0* brak danych Chwałowice zapadlisk rybnicki Chwałowice Rej.Szybu IV KWK rekultywacja zalewisk, 3 Ek, Pr 24,0 770* brak danych Chwałowice Rybnik zapadlisk rybnicki Chwałowice Rej. D KWK rekultywacja zalewisk, 4 Rybnik Ek 42,0 26800* brak danych Chwałowice zapadlisk rybnicki Chwałowice KWK rekultywacja zalewisk, 5 Rybnik Ek, Pr) 40,0 2504* brak danych Chwałowice zapadlisk rybnicki Jankowice likwidacja ognisk KWK 10 000 6 Świerklany Rybnik Ek 77,5 brak danych pożarowych, Jankowice 7000* rybnicki rekultywacja Jankowice KWK 8118 7 Świerklany Ek 12,5 brak danych rekultywacja zapadlisk Jankowice 5682* rybnicki Jankowice KWK rekultywacja zalewisk, 8 Świerklany Ek, Pr 8,0 brak danych brak danych Jankowice zapadlisk rybnicki Ek Świerklany

rybnicki 1 2 3 4 5 6 7 8 Świerklany rekultywacja zalewisk, 10 KWK Borynia Świerklany Ek 4,5 brak danych brak danych zapadlisk rybnicki Świerklany rekultywacja zalewisk, 11 KWK Borynia Świerklany Ek 35,0 brak danych brak danych zapadlisk rybnicki

Objasnienia: Rubryka 4 - Ek – zwały eksploatacyjne, Pr – zwały przeróbcze, Os – osadnik; Rubryka 6 - składowanych; Rubryka 7 - wykorzystanych.

tąpaniami 1 i 3 stopnia, metanowe do II kategorii, pyłowe klasy B. Dopływ wód złożowych wynosi średnio 2,5 m3/min. Kopalnia Jankowice rozpoczęła wydobycie w 1916 roku i prowadzi ją nadal. Aktualne zasoby bilansowe sięgają 290 mln ton, a roczne wydobycie przekracza 3,5 mln ton. Eksploatacja prowadzona jest w poziomach 250, 400, 565 systemem ścianowym na zawał w warunkach zagrożeń: wodnego 1 i 2 stopnia, metanowego III kategorii, pyłowego klasy B i pożarowego 3-4 stopnia. Dopływ wód do kopalni wynosi 4,08 m3/min. Kopaliną towarzyszącą jest metan pokładów węgla, który ujmowany jest w ilości około 13 mln m3 rocznie i wykorzystywany na potrzeby kopalni. Kopalnie: Dębieńsko, Żory i Rymer w ramach restrukturyzacji górnictwa są w trakcie likwidacji. Wydobycie w nich zostało zakończone, a ich zasoby przeklasyfikowane do pozabilansowych. Kopalnie węgla posiadają zakłady przeróbcze, w których odbywa się: m.in. mielenie, sortowanie i flotacja węgla. Surowce ilaste ceramiki budowlanej na obszarze arkusza Rybnik nie są eksploatowane. Oprócz węgla na opisywanym obszarze eksploatowane jest od 2001 roku złoże piasków dla budownictwa „Folwarki”. Użytkownik posiada koncesję wydaną przez Prezydenta Miasta Żory ważną do 2011 roku. Odpady mineralne składowane są na zwałowiskach (tabela 3) lub wykorzystywane na bieżąco do niwelacji i likwidacji szkód górniczych, a także do likwidacji wyrobisk na dole kopalni (Karty ..., 1997, Katalog ..., 1995, Pakiety ..., 1997, Mieczkowski, Kozieł, 1992). Odpady są składowane nieselektywnie, co utrudnia ich późniejsze wykorzystanie. Mimo to odpady są wykorzystywane lokalnie w budownictwie drogowym, w pracach inżynieryjnych i do rekultywacji (Zgromadzenie ..., 1992). Nie jest znana dokładna ilość wykorzystanych w ten sposób odpadów. Występowanie zwałowisk kopalnianych przyczynia się do dewastacji środowiska naturalnego na tym terenie.

18 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Obszar arkusza Rybnik jest terenem prowadzonej od lat działalności górniczej. Cały teren zbadany jest otworami wierconymi głównie za węglem. Węgiel jest tu kopaliną dominującą. Udokumentowany został na przeważającej części terenu arkusza do głębokości 1000 m, którą determinują techniczne możliwości eksploatacji. Nie dokumentowany pozostał obszar pod niecką solną i miastem Żory oraz obszar między Leszczynami a Golejowem. Na obszarze nieudokumentowanym strop karbonu występuje na głębokości od 100 do 200 m (Paruszowiec-Żory) do ponad 400 m (otwór Palowice-7 do 425,80 m). Karbon rozpoczyna się osadami serii mułowcowej, charakteryzującej się występowaniem licznych, ale niezbyt stałych pokładów węgla o grubości na ogół nie przekraczającej 3 m. W ostatnim czasie surowcem perspektywicznym stał się metan z pokładów węglowych. Badania metanonośności na terenie Żor prowadziła spółka TEXACO Śląsk S.A. Niecka solna może być również perspektywą dla występowania wód mineralnych, solanek, wód siarczanowych, które mogą mieć właściwości lecznicze. Wody siarczanowe były już w celach leczniczych wykorzystywane w Zawadzie Pszowskiej i Kokoszycach (początek XIX wieku). Brak jest perspektyw na rozpoznanie i udokumentowanie nowych złóż przeznaczonych do eksploatacji odkrywkowej. Celowe wydaje się zaktualizowanie zasobów złóż udokumentowanych kilkadziesiąt lat temu na dużych obszarach. Obszary większości złóż zostały trwale zagospodarowane w sposób wykluczający odkrywkową eksploatację kopalin. Na mapę naniesiono dwa obszary o negatywnych wynikach rozpoznania dla piasków (Woroniecki, 1973).

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Przeważająca część obszaru arkusza Rybnik położona jest w dorzeczu Odry, a jedynie południowo-wschodni fragment zlewni rzeki Pszczynki należy do dorzecza Wisły (Podział ..., 1980). Z południowego wschodu na północny zachód przepływa rzeka Ruda, prawobrzeżny dopływ Odry, który z potokami Woszczyckim, Boguszowickim i Nacyną odwadnia prawie cały obszar arkusza. Część północno-wschodnia odwadniana jest przez Bierawkę, również prawobrzeżny dopływ Odry. Niewielki obszar na południu odwadniany jest przez Szotkówkę, która poprzez Olzę dopływa do Odry. Cechą charakterystyczną tego terenu jest występowanie licznych, sztucznych zbiorników wód powierzchniowych. Największy z nich, zbiornik Rybnicki, zbudowano na

19 rzece Ruda dla potrzeb elektrowni Rybnik. Powierzchnia zbiornika, w większości położonego na obszarze mapy, wynosi 555 ha, a maksymalna głębokość 9 m. Mniejsze zbiorniki znajdują się w dolinach rzek, a zwłaszcza wzdłuż potoku Woszczyckiego i Górnej Rudy. W większości są to stawy hodowlane, lub pełnią funkcje przeciwpożarowe bądź retencyjne. Badania jakości wód powierzchniowych prowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska przyniosły następujące informacje: - rzeka Ruda: powyżej zbiornika Rybnik poprawiła się jakość z zakresie stężeń zawiesiny z III do II klasy; - rzeka Nacyna – ujście do Rudy: prowadzi wody nadmiernie zanieczyszczone

stężeniami BZT5, zawiesiną, fosforem ogólnym, fosforanami i związkami mineralnymi (chlorki - 1485 mg/dm3, substancje rozpuszczone – 3519 mg/dm3). Rzeki Ruda, Nacyna, a także Bierawka wykazały ponadnormatywne zanieczyszczenia na całej długości (Inspekcja ..., 2001).

2. Wody podziemne Pozycję arkusza Rybnik w rejonizacji hydrogeologicznej Polski, uwzględniającej użytkowe poziomy wód podziemnych (UPWP) według Paczyńskiego (Paczyński, 1995) i główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) według Kleczkowskiego (Kleczkowski, 1990) oraz aktualizację tych zbiorników na mapie Skrzypczyka (Skrzypczyk, 2001) przedstawiono na figurze 4. Według przyjętego podziału regionalnego występowania zwykłych wód podziemnych charakteryzowany arkusz znajduje się w makroregionie południowym, a przez jego obszar przebiega granica między dwoma regionami. Część północno-wschodnia należy do regionu

śląsko-krakowskiego (XII) – subregion górnośląski (XII2), a pozostały obszar należy do regionu przedkarpackiego (XIII): z subregionem rybnicko-oświęcimskim (XIII2) w części południowej i subregionem kędzierzyńskim (XIII1) w części północno-zachodniej (Paczyński, 1995). W profilu hydrogeologicznym rozpatrywanego obszaru wydzielono trzy użytkowe piętra wodonośne: czwartorzędowe, trzeciorzędowe oraz górno-karbońskie (Chmura, 2002). Czwartorzędowy poziom wodonośny związany z utworami piaszczysto-żwirowymi posiada charakter nieciągły. Zwierciadło wód występuje na różnych głębokościach, w zależności od budowy geologicznej i rzeźby terenu. Na wysoczyznach występuje na głębokości 5-20 m, w obniżeniach 2-5 m, a w dolinach 1-2 m. Zwierciadło wody jest napięte lub słabo napięte i stabilizuje się na głębokości od 0,7 do 17,6 m p.p.t. Czwartorzędowy,

20 użytkowy poziom wodonośny zasilany jest wodami atmosferycznymi bezpośrednio na całym obszarze jego występowania. Wydajność ujęć jest różna, najczęściej wynosi od 2-40 m3/h, a lokalnie przekracza 100 m3/h. W systemach dolinnych poziom wodonośny jest przepływowy, odkryty lub częściowo odkryty, a ruch wody odbywa się w ośrodku porowym. Właściwości hydrogeologiczne kompleksu żwirowo-piaszczystego, wypełniającego formy dolinne, są korzystne do gromadzenia i przewodzenia wody. Miąższość zawodnionej warstwy wynosi 21,5 – 77,0 metrów, a w części brzegowej dolin 10 – 20 m. Ujęcia o wydajności powyżej 100 m3/h to ujęcia w : Rybniku, Bełku i Kłokocinie. Poziom czwartorzędowy jest na tym terenie głównym poziomem wodonośnym.

Fig. 4. Położenie arkusza Rybnik na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym; 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-powowym; 5 – granica państwa; 6 – kanał gliwicki Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 330 – Gliwice, trias środkowy i dolny; 331 – Dolina kopalna rzeki górna Kłodnica, czwartorzęd; 332 – Subniecka Kędzierzyńsko-Głubczycka, czwartorzęd, trzeciorzęd; 345 – Rybnik, czwartorzęd; 346 – Pszczyna – Żory, czwartorzęd; 347 – Dolina rzeki górna Wisła, czwartorzęd; 329 – Bytom, trias

21 W obrębie terenu arkusza woda posiada mineralizację od 200-500 mg/l, jest dobrej jakości i wykorzystywana jest w gospodarstwach domowych dla celów spożywczych. Według Kleczkowskiego (Kleczkowski, 1990) w obrębie arkusza znajdują się zbiorniki uznane za główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP). Są to zbiorniki Rybnik i Żory- Pszczyna, oraz w północno-zachodniej części obszaru arkusza Rybnik zbiornik o nazwie Subniecka Kędzierzysko-Głubczycka. GZWP nie zostały przedstawione na mapie ze względu na brak ich udokumentowania (Skrzypczyk, 2001). Prawie cały obszar arkusza objęty jest obszarami podlegającymi najwyższej i wysokiej ochronie obszary ONO i OWO (fig. 4). Prawie na całym obszarze arkusza stosunki wodne uległy zmianom spowodowanym zabudową miejską i przemysłową, działalnością kopalń węgla kamiennego, pracami regulacyjnymi i hydrotechnicznymi. Przekształcenie dotyczy wód podziemnych i powierzchniowych. Powodują one zmniejszanie zasobności wód podziemnych, z jednej strony będącej skutkiem zmniejszania się zdolności infiltracyjnej gruntu w wyniku zabudowy miejskiej i przemysłowej, z drugiej strony skutkiem drenażu wód spowodowanym działalnością górniczą. Trzeciorzędowy poziom wodonośny związany jest z piaszczystymi utworami badenu, zalegającymi w ilastym kompleksie utworów morskich (Różkowski, Chmura, 1996). Wydzielony poziom wodonośny jest przepływowy o charakterze porowym i napiętym zwierciadle wody. Warstwa wodonośna spełnia ilościowe kryteria do gromadzenia i przewodzenia wód użytkowych, ale charakteryzuje się niskimi parametrami hydrogeologicznymi: wydajność w granicach od 2,4 do 25,0 m3/h, przepuszczalność utworów wodonośnych zmienia się w przedziale 0,2 – 7,4 m/24h, a wodoprzewodność nie przekracza wartości 100 m2/24h, mineralizacja jest różna i wynosi od 200 do 800 mg/dm3. Poziom triasowy ze względu na swe ograniczone rozprzestrzenienie, małą miąższość i nie rozpoznaną wodonośność nie spełnia kryteriów poziomu użytkowego. Poziom karboński występuje w piaskowcach i zlepieńcach karbonu górnego. Składa się z szeregu warstw wodonośnych prowadzących wody pod ciśnieniem wzrastającym wraz z głębokością do 6 MPa (kopalnia Chwałowice). Warstwy wodonośne tworzą jeden zbiornik karboński o charakterze porowo-szczelinowym, przepływowy, zakryty i częściowo zakryty. Wody charakteryzują się dużą zawartością chlorków i siarczanów, których stężenie wzrasta wraz z głębokością do ponad 100 g/l (kopalnia Dębieńsko 187 g/l). Dopływ wód karbońskich do kopalń jest zróżnicowany i zmienia się od 70 do 170 m3/h i z głębokością maleje (Chmura, 2002, Różkowski, Chmura, 1996).

22 Wody karbońskie po wstępnym oczyszczeniu w osadnikach i chodnikach wodnych na dole kopalń ujmowane są w szybach w ilości około 15000 m3/d. Częściowo są one wykorzystywane dla celów technologicznych kopalń, a nadmiar wód zrzucany jest do rzek powodując ich ponadnormatywne zasolenie. Wody z kopalni Chwałowice i Jankowice odprowadzane są do kolektora Olza i zrzucane do Olzy. Likwidowana kopalnia Dębieńsko posiada własny zakład odsalania wód dołowych, dokąd kierowane są wody zasolone i solanki. Uzyskiwana sól posiada atest produktu spożywczego oraz właściwości lecznicze. Naniesione na mapie wypływy wód podziemnych w postaci źródeł mają wydajność do 2,0 l/s.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 968-Rybnik zamieszczono w tabeli 4. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” oraz „Atlasu geochemicznego Górnego Śląska 1: 200 000” (Lis, Pasieczna 1995a,b).

Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 2x2 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY

23 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 4 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej.

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasyfikowanych do grup A, B i C (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002) oraz grupy o zawartościach pierwiastków przekraczających stężenia dopuszczalne dla grupy C. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie.

Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4).

Wartości median baru, cynku, kadmu i ołowiu dla gleb arkusza są kilkakrotnie wyższe niż mediany w glebach terenów niezabudowanych Polski, a przeciętne ilości chromu, kobaltu i niklu przewyższają je nieznacznie. Tylko wartości średnie arsenu i rtęci są identyczne jak wartości median w glebach obszarów niezanieczyszczonych Polski.

24 Tabela 4 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości Zakresy zawartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi w glebach na arkuszu przeciętnych przeci ętnych (median) (Rozporządzenie Ministra Środowiska 968-Rybnik (median) w glebach obszarów z dnia 9 września 2002 r.) w glebach na niezabudowanych Gleby N=87 arkuszu 968-Rybnik Polski 4) Grupa A Grupa B 2) Grupa C 3) o N = 87 N = 6522 Metale 1) przekroczonych Głębokość (m ppt) dopuszczalnych Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 wartościach stężeń Głębokość (m ppt) dla grupy C 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-95 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12-1054 77 27 Cr Chrom 50 150 500 1-23 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 10-1736 63 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-16,4 0,7 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-17 3 2 Cu Miedź 30 150 600 1-65 9 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-30 6 3 Pb Ołów 50 100 600 5-308 27 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,13 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 968-Rybnik w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru (w %) poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, As Arsen 97 2 1 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o Ba Bar 88 11 1 ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu Cr Chrom 100 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi Zn Cynk 74 22 3 1 lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy Cd Kadm 77 22 1 wynikające ze stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z Cu Miedź 92 8 wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty Ni Nikiel 100 leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów Pb Ołów 81 14 5 przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 968-Rybnik do poszczególnych grup komunikacyjne, zanieczyszczeń 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 (w %) 000 59 24 14 3 N – ilość próbek

Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 59 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Gleby grupy B umożliwiającej ich wielofunkcyjne wykorzystanie reprezentowane są przez 24 % próbek, zaś w grupie C znajduje się 14 % gleb. Powinny one być zaklasyfikowane jedynie jako tereny przemysłowe, użytki kopalne i tereny komunikacyjne. Wśród analizowanych próbek 3 % stanowią gleby o zawartościach metali przekraczających granice stężeń dopuszczalnych dla grupy C. Do najsilniej zanieczyszczonych barem i cynkiem należą gleby w punkcie 17, arsenem i kadmem – w punkcie 78, zaś w punkcie 24 gleby kumulują kadm, cynk, arsen i ołów.

Skałami macierzystymi gleb arkusza są głównie osady czwartorzędowe - gliny zwałowe na północy arkusza oraz piaski i żwiry utwory fluwioglacjalne w części środkowej. Doliny rzeczne wypełniają mułki, piaski i żwiry rzeczne (Kotlicka, Kotlicki, 1977). W północno- wschodnim krańcu mapy odsłaniają się warstwy karbonu górnego, a w nieregularnych płatach na terenie całego arkusza – utwory trzeciorzędowe.

Czynniki oddziałujące na kumulację w glebach pierwiastków należą w przeważającej mierze do antropogenicznych (zrzuty wód kopalnianych i ścieków przemysłowych, hałdy odpadów pogórniczych, spalanie węgla).

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią

26 terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego są mało zróżnicowane i relatywnie wysokie. Wahają się w przedziale od około 55 do prawie 70 nGy/h. Wartość średnia, wynosząca około 60 nGy/h jest istotnie wyższa od średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawki promieniowania gamma są znacznie niższe, bardziej zmienne i wahają się w przedziale od 30 do ponad 70 nGy/h. Wyższe wartości dawki promieniowania gamma związane są przede wszystkim z utworami lessowymi występującymi w południowej części arkusza, w rejonie Marklowic, Świerklan i Boryni. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż obydwu profili są dość zróżnicowane i wahają się w granicach od poniżej 2 do 8 kBq/m2, w pojedynczych punktach sięgając 14 kBq/m2. Są to charakterystyczne dla obszarów słabo zanieczyszczonych. Niewielkie podwyższenia związane są z szeregiem bardzo słabo intensywnych i nieregularnych anomalii zlokalizowanych na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Nie stwarzają one żadnego zagrożenia radiologicznego.

27 PROFIL WSCHODNI PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5549989 5560937

5548527 5546692 m 5546880 m 5545546 5545511

5544334 5544311

0 1020304050607080 0 1020304050607080 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuk lidów cezu poczarnobylsk iego

5549989 5560937

5548527 5546692 m 5546880 m 5545546 5545511

5544334 5544311

0246810 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 5 . Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

3. Ryzyko radonowe Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwecji (G.Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze, stężeń radonu przekraczających dopuszczalną w prawie polskim (D.U.1998...... ) wielkość 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest dobrowolne przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywane obligatoryjnie dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele nieruchomości powinni wykonać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych. Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Górnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej jednostki prowadzone były na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomiarów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywane były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru złożonego ze wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych obszaru górnośląskiego. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru 0,8 m, długość pomiaru 3 min.

29 Charakterystyka ryzyka radonowego Praktycznie cały arkusz, z uwagi na występowanie dużej miąższości osadów ilastych miocenu charakteryzujących się bardzo niskim potencjałem radonowym jest niezagrożony ryzykiem radonowym. Jedynie w północno-wschodnim krańcu arkusza, w pobliżu miejscowości Orzesze występują na powierzchni łupki, piaskowce i węgle warstw orzeskich górnego karbonu. Średnie stężenia Rn wahają się w granicach 32 kBq/m3 przy bardzo dużej zmienności co wskazuje na wpływ tektoniki na poziom ryzyka radonowego.

IX. Składowanie odpadów Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk (Dobak, Sikorska-Maykowska, 2004). Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: – wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokować określonych typów składowisk odpadów, – wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów składowisk odpadów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk; 2) tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu); 3) tereny na których preferowane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej.

30 W obrębie arkusza Rybnik bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • doliny rzek i potoków w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich oraz starszych – zagrożonych zalewami powodziowymi, • rejony występowania gęstej sieci wąskich, wciętych dolin rzek i potoków • strefa zasilania głównego zbiornika wód podziemnych nr 345 Rybnik zlokalizowanego w północno-zachodniej części arkusza (Różkowski A. i in., red., 1997) • obszary położone w strefie 250 m od terenów podmokłych, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zbiorników wód śródlądowych • lasy ochronne i zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, • obszary o gęstej zabudowie w obrębie miejscowości będących siedzibami władz miast (Rybnik, Czerwionka-Leszczyny, Żory), • tereny ważnych obiektów infrastrukturalnych (elektrociepłowni, kopalń, zakładów przemysłowych). Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono także wszystkie istniejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, położone w obrębie określonej jednostki geomorfologicznej, stanowią potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: - izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów - rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających, z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych rejonów obiektów punktowych lub liniowych typu: pojedynczej zabudowy mieszkaniowej lub gospodarczej, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego oraz złóż kopalin lub obszarów prognostycznych występowania kopalin o powierzchni poniżej 5 ha. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów, posiadających wymienione ograniczenia

31 warunkowe, będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej

Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska miąższość [m] współczynnik rodzaj gruntów filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki

K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Z uwagi na wykształcenie i zmienność naturalnej bariery geologicznej wyróżniono: - obszary o warunkach izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowiska - obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowiska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawiane razem na Planszy B. Na mapie dokumentacyjnej - B (dołączonej do materiałów archiwalnych) przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej poniżej utworów izolujących.

32 Tabela 6

Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów

Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. podziemnej występującego pod Profil geologiczny Miąższość na mapie warstwą izolacyjną Archiwum i nr warstwy dokumenta- [m p.p.t.] otworu izolacyjnej cyjnej strop litologia i wiek [m] zwierciadło zwierciadło B warstwy warstwy nawiercone ustalone [m.ppt] 1 2 3 4 5 6 7 CAG 1 0,0 Gleba Jejkowice-9 0,3 Piasek Q 2,5 Ił 4,0 - - 6,5 Piasek 24,5 Ił Tr BH 9680051 2 0,0 Gleba - - 0,3 Ił Tr 14,7 CAG 3 0,0 Glina 11,0 - - Dębieńsko-1 11,0 Piasek Q CAG 4 0,0 Glina 1,0 Dębieńsko 1,0 Piasek Q - - Głębokie-5 23,0 Ił Tr BH 9680047 5 0,0 Glina (nasyp, piasek) 5,6 5,6 Piasek 6,8 Glina 0,5 5,6 5,0 7,3 Piasek 7,8 Glina Q 18,6 CAG 6 0,0 Gleba Dębieńsko-10 0,5 Glina 6,7 - - 7,2 Piasek Q CAG 7 0,0 Glina piaszczysta 5,0 Dębieńsko-5 5,0 Żwir - - 8,0 Piasek zagliniony Q CAG 8 0,0 Gleba - - - Dębieńsko-11 0,25 Piasek Q 51,1 Ił Tr CAG 9 0,0 Gleba Dębieńsko-14 0,3 Glina 1,7 - - 2,0 Piasek 20,0 Żwir Q CAG 10 0,0 Gleba Dębieńsko 0,3 Piasek - - Głębokie-9 2,7 Glina Q 18,5 21,2 Ił Tr CAG 11 0,0 Gleba - - - Dębieńsko-13 0,3 Piasek Q 70,0 Ił Tr CAG 12 0,0 Glina 21,0 - - Dębieńsko-6 21,0 Piasek Q BH 9680128 13 0,0 Gleba - 12,5 3,2 0,5 Piasek gliniasty 4,0 Pył piaszczysty 12,5 Piasek Q BH 9680050 14 0,0 Gleba 0,4 Glina 17,1 17,5 15,0 17,5 Żwir Q BH 9680063 15 0,0 Gleba 0,4 Glina 6,6 9,8 9,8 7,0 Żwir Q

33 BH 9680045 16 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 9,7 11,9 11,9 10,0 Żwir 11,9 Piasek Q Objaśnienia: BH – Bank HYDRO CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd.

Na arkuszu Rybnik niewiele jest terenów, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne obszary do lokalizowania składowisk odpadów. Zlokalizowane są one w północnej części arkusza. W tym rejonie na powierzchni terenu występują gliny zwałowe i na znacznie mniejszym obszarze iły mioceńskie (Sarnacka, 1956). Analiza otworów wiertniczych wykazała w większości przypadków zmienność miąższości i jednorodności warstwy izolacyjnej. Jedynie w rejonie na południe od miejscowości Bełk warunki te są bardziej stałe. Obszary występowania glin zwałowych stanowić mogą podłoże do bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. W rejonach występowania na powierzchni iłów mioceńskich nie można wykluczyć składowania odpadów innych niż obojętne, ale ze względu na zmienność warunków wymaga to dokładniejszego rozpoznania w znacznie większej skali. Tereny predysponowane do składowania odpadów obojętnych na arkuszu Rybnik podlegają warunkowym ograniczeniom punktowym i obszarowym ze względu na specyfikę przyrodniczą, kulturową i zagospodarowanie terenu. Praktycznie wszystkie te tereny znajdują się w obszarze parku krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, położonego na północ od linii przebiegającej przez Żory i Rybnik. Ograniczenia związane też są z występowaniem zwartej i rozproszonej zabudowy mieszkaniowej, występowania obiektów zabytkowych, złóż oraz pomników przyrody żywej. Na mapie przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. W rejonie Żor i Czerwionki znajdują się wyrobiska po eksploatacji surowców ilastych ceramiki budowlanej. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w

34 sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Lokalizacja składowisk na terenach nie posiadających odpowiedniej naturalnej warstwy izolacyjnej jest możliwa pod warunkiem zastosowania tzw. sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na Planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Rybnik Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chmura, 2002). Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych,

35 stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności.

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze arkusza Rybnik wyróżniono tereny o korzystnych oraz tereny o niekorzystnych warunkach dla budownictwa, a także oraz obszary występowania szkód górniczych. Korzystne warunki dla budownictwa występują na gruntach spoistych: zwartych i twardoplastycznych oraz gruntach sypkich średniozagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. Są to grunty pochodzenia lodowcowego zlodowaceń pólnocnopolskich i środkowopolskich oraz lessy. Tereny takie wydzielono w okolicy Boguszowic, Rownia, Żor i Bełku. Za niekorzystne dla budownictwa uznano obszary dolin rzecznych, gdzie występują grunty słabonośne (mady, namuły) i płytkie zwierciadło wód gruntowych. Tereny takie wydzielono w dolinie Rudy i Bierawki. Niekorzystne warunki panują również na obszarach górniczych kopalń węgla kamiennego, ze względu na szkody górnicze na powierzchni. Zgodnie z instrukcją, nie analizowano warunków podłoża budowlanego na obszarach zwartej zabudowy, obszarach złóż kopalin występujących na powierzchni oraz terenach w różnym stopniu chronionych, takich jak: obszary parku krajobrazowego, lasy, gleby chronione. Na mapę naniesiono przebieg projektowanej autostrady A-1 o przebiegu północ – południe (Pakiety ..., 2000).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Ochroną są objęte gleby klas bonitacyjnych I - IV oraz lasy. Występują one głównie w południowej oraz w północno-wschodniej części obszaru arkusza Rybnik. Szczególną formą ochrony objęty jest teren parku krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Park ten został utworzony decyzją Wojewody Katowickiego w 1994 roku. Zajmuje on powierzchnię 493,87 km2, a wraz z otuliną 634,87 km2 i należy do największych

36 w Polsce. Na obszarze arkusza Rybnik znajduje się część tego parku obejmująca obszar ciągnący się od Orzepowic na północy po Żory. Zakon Cysterski sprowadzony z Jędrzejowa zbudował klasztor w Rudach w XIII wieku. Zgodnie z głoszoną dewizą ,,ora et labora” rozpoczął działalność gospodarczą rozwijając rolnictwo, ogrodnictwo, szkolnictwo, bartnictwo, oraz wprowadził kopalnictwo rud żelaza, hutnictwo, produkcję szkła itp. Przestrzenna struktura osadnicza zorganizowana przez cystersów przetrwała do dziś. W granicach parku rozpoznano 48 gatunków roślin chronionych, a wśród nich paprocie, długosz królewski, pióropusznik strusi. Rzadko spotykane rośliny to: śnieżyczka przebiśnieg, kosaciec syberyjski, zimowit jesienny i kilka gatunków storczyków. Występuje tu około 209 gatunków zwierząt chronionych, takich jak żółw błotny oraz liczne ptaki: kormoran czarny, czapla purpurowa, bąk , bielik, orlik krzykliwy, kulik wielki, mewa mała, rybitwa i inne. Wśród pomników przyrody znajdują się pomniki przyrody żywej i nieożywionej. Pomnikami przyrody żywej są pojedyncze drzewa lub ich grupy. Przykładem takich grup jest aleja 66 kasztanowców zwyczajnych w Dębieńsku, aleja z Baranowic do Kleszczowa z 6 dębami szypułkowymi oraz grupa drzew w parku w Baranowicach. Drzewa rosnące pojedynczo to: dęby szypułkowe, lipy drobnolistne i szerokolistne, platan klonolistny, wiąz górski, buki zwyczajne, wierzba krucha, jesion wyniosły, brzoza brodawkowata i kasztanowiec zwyczajny. Pomnikami przyrody nieożywionej są trzy głazy narzutowe z szarych granitów występujące przy kopalni Chwałowice oraz jeden głaz narzutowy w Leśnictwie Szczotki (tabela 7). Tabela 7 Wykaz pomników przyrody

Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Forma ochrony Miejscowość zatwierdzenia (powierzchnia w ha) Powiat 1 2 3 4 5 6 Czerwionka-Leszczyny 1 P Książenice 1998 Pż - lipa drobnolistna rybnicki Rybnik 2 P Kamień 1962 Pż – 3 lipy drobnolistne rybnicki Rybnik 3 P Kamień 1962 Pż – lipa szerokolistna rybnicki Czerwionka-Leszczyny 4 P Leszczyny 1963 Pż – dąb szypułkowy rybnicki Czerwionka-Leszczyny 5 P Leszczyny 1998 Pż – platan klonolistny rybnicki Czerwionka-Leszczyny 6 P Czuchów 1998 Pż – wiąz górski rybnicki

37 Czerwionka-Leszczyny 7 P Czerwionka 1998 Pż - dąb szypułkowy rybnicki Czerwionka Czerwionka-Leszczyny 8 P 1998 Pż - buk zwyczajny ul. Parkowa 1 rybnicki Czerwionka-Leszczyny Pż – aleja drzew pomni- 9 P Dębieńsko 1998 kowych – kasztanowców rybnicki zwyczajnych (66 sztuk) Czerwionka-Leszczyny 10 P Stanowice 1958 Pż – lipa drobnolistna rybnicki Czerwionka-Leszczyny 11 P Stanowice 1998 Pż – dąb szypułkowy rybnicki Czerwionka-Leszczyny 12 P Bełk 1963 Pż dąb szypułkowy rybnicki Rybnik 13 P Rybnik 1981 Pż – wierzba krucha rybnicki Rybnik 14 P Rybnik 1981 Pż – jesion wyniosły rybnicki Nadleśnictwo Rybnik Rybnik Pn, G – głaz narzutowy, 15 P 1998 Leśnictwo rybnicki głaz „Michalika” Szczotki (232) Czerwionka-Leszczyny 16 P Szczejkowice 1998 Pż – lipa drobnolistna rybnicki Czerwionka-Leszczyny 17 P Szczejkowice 1998 Pż – brzoza brodata rybnicki Czerwionka-Leszczyny Pż – kasztanowiec 18 P Palowice 1998 rybnicki zwyczajny Rybnik 19 P Chwałowice 1981 Pn, G – 3 głazy narzutowe rybnicki Żory 20 P Żory 1962 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 21 P Żory 1962 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 22 P Żory 1962 Pż – dąb szypułkowy żorski Szczejkowice Leszczyny 23 P Nowa Wieś 1998 Pż - lipa drobnolistna rybnicki Żory Żory 24 P droga z Żor do 1957 Pż – dąb szypułkowy Katowic żorski Świerklany Świerklany 25 P 1962 Pż – buk zwyczajny Górne rybnicki Baranowice Żory Pż – aleja dębów 26 P droga z parku 1961 szypułkowych (6 sztuk) do Kleszczowa żorski Żory 27 P Baranowice 1957 Pż – dąb szypułkowy żorski

38 Żory 28 P Baranowice 1957 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory Pż – dąb szypułkowy i 29 P Baranowice 1957 żorski koziróg dębosz Żory Pż – dąb szypułkowy i 30 P Baranowice 1957 żorski koziróg dębosz Żory 31 P Baranowice 1961 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 32 P Baranowice 1961 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 33 P Baranowice 1961 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 34 P Baranowice 1961 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 35 P Baranowice 1961 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 36 P Baranowice 1957 Pż – dąb szypułkowy żorski Baranowice Żory 37 P 1957 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 38 P Baranowice 1957 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 39 P Baranowice 1957 Pż – dąb szypułkowy żorski Żory 40 P Baranowice 1998 Pż – lipa drobnolistna żorski

Rubryka 2 - P – pomnik przyrody Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn - nieożywionej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Z systemu CORINE biotopes (CORINE, 1999) (fig. 6) w obrębie arkusza Rybnik występuje biotop 543 Lasy między Kędzierzynem-Koźlem a Rybnikiem oraz biotop 564 Lasy Kobiórskie i Pszczyńskie. Zajmują one niewielkie powierzchnie na północnym zachodzie i wschodzie mapy (tabela 8). Proponuje się utworzenie geologicznego stanowiska dokumentacyjnego w Czerwionce. Jest to unikatowe odsłonięcie w Polsce karbonu produktywnego ze stojącymi pniami lasu karbońskiego (tabela 9).

39 Tabela 8 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE / NATURA 2000 NATURA 2000 Numer Powierzchnia Motyw Nazwa ostoi Typ Status ostoi Ilość na fig. 6 (ha) wyboru Gatunki siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 543 Lasy między 30 000 L Fa Pt, Ss Kędzierzynem-Koźlem a Rybnikiem 564 Lasy Kobiórskie i 20 000 L Fa Pt, Ss Pszczyńskie 564 a Żory koło Rybnika 20 L, W Pt Pt Rubryka 4: L – lasy, W – wody śródlądowe; Rubryka 5: Fa – fauna, Pt – ptaki; Rubryka 7: Pt – ptaki, Ss – ssaki.

Tabela 9 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Numer obiektu na Gmina Miejscowość Rodzaj obiektu Uzasadnienie mapie Powiat 1 2 3 4 5 Czerwionka- Unikatowe odsłonięcie karbonu 1 Czerwionka Leszczyny O produktywnego ze stojącymi rybnicki pniami roślin karbońkich Rubryka 4: - rodzaj obiektu: O – odsłonięcie

40

Fig. 6. Położenie arkusza Rybnik na tle mapy systemów ECONET (1995) i CORINE (1999) System ECONET 1 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym i jego numer: 19m – Dolnej Odry, 26m – Górnej Wisły System CORINE 2 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim – obszarowe i punktowe ich numer i nazwa: 531 – Gliwickie Łąki, 543 – Lasy między Kędzierzynem – Koźlem a Rybnikiem, 556 – Stawy Łężczak, 564 – Lasy Kobiórskie i Pszczyńskie, 564-a – Żory koło Rybnika, 567 – Wielikat – stawy rybne, 582 – Dolina górnej Wisły, 582-a - Mazańcowice, 582-b - Landek, 582-c - Drogomyśl, 582-d - Iłownica, 582-d – Ochaby. 3 – granica państwa, 4 – kanał gliwicki

XII. Zabytki kultury Na obszarze arkusza Rybnik jest wiele zabytków. Są to najczęściej kościoły, kaplice, pałace, dwory, kamienice, budowle techniczne i inne. Najczęściej pochodzą z XVIII i XIX wieku. Starsze często były przebudowywane lub odbudowywane po pożarach. Do najciekawszych zabytków w Rybniku należą: późnobarokowo – klasycystyczny pałac z końca XVIII wieku zbudowany na zrębach zamku z XII wieku, klasycystyczny ratusz z 1822 roku, stojąca na rynku figura św. Jana Nepomucena z 1738 roku oraz kamienice w rynku z XVIII wieku. Ponadto, barokowo-klasycystyczny kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej

41 z lat 1798-1801, neogotycki kościół pod wezwaniem św. Antoniego, zbudowany w latach 1903-1906 oraz gotyckie prezbiterium dawnego kościoła Najświętszej Marii Panny z drugiej połowy XV wieku wraz z plebanią z 1869 roku. Do obiektów zabytkowych należą również stare drewniane kościoły, kamienica mieszczańska z pierwszej połowy XIX wieku oraz budynek z początku XX wieku. W Ligockiej Kuźni znajduje się drewniany kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca z 1717 roku przeniesiony z Boguszowic w 1974 roku. Wewnątrz kościoła znajduje się rokokowy obraz św. Wawrzyńca z 1685 roku. Inny drewniany kościół z 1534 r. pod wezwaniem św. Katarzyny znajduje się w Wielopolu, z wieżą z 1844 roku. W Jankowicach Rybnickich, znajduje się drewniany kościół pod wezwaniem Bożego Ciała pochodzący z około 1670 roku, zaś w miejscowej kopalni zabytkowy zespół zabudowań z maszynami parowymi. Na południe od Jankowic, w lesie, można napotkać kapliczkę pod wezwaniem Matki Boskiej, tzw. ,,Studzionka”. W Marklowicach znajduje się dwór z XVI wieku. W Żorach największą wartość zabytkową ma wczesnogotycki kościół pod wezwaniem Św. Filipa i Jakuba, wzniesiony w XIII wieku. W Świerklanach znajduje się budynek z końca XIX wieku. W Baranowicach można obejrzeć pałac późno klasycystyczny z XVII wieku z parkiem wiejskim. W Folwarkach znajduje się dwór z parkiem i zabudowania gospodarcze z końca XIX wieku. W Palowicach znajduje się zabytkowy, drewniany kościół z XV wieku pod wezwaniem Św. Trójcy, z wieżą z 1606 roku. Został on tutaj przeniesiony z Leszczyn w 1981 roku. W Palowicach spotykamy również klasycystyczny dwór z początku XIX wieku otoczony parkiem. Na południe od Palowic, w lesie, w kolonii Jesionka znajduje się dom z połowy XIX wieku. W jego pobliżu nad stawem Garbocz są ruiny klasycystycznej wieży wielkiego pieca z połowy XIX wieku. Jest to pozostałość po hucie ,,Waleska", tzw. Gichta. W Czerwionce znajduje się zabytkowy pałac z początku XIX wieku, wraz z parkiem, oraz folwark z domem mieszkalnym, kuźnią, stodołą i oborami, z połowy XIX wieku. W Nowym Dworze są ruiny pałacu z końca XIX wieku, z zabytkowym parkiem. W Leszczynach znajduje się neoklasycystyczny pałac z początku XIX wieku, otoczony parkiem.

42 XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Rybnik leży w województwie śląskim, na Płaskowyżu Rybnickim. Tylko niewielkie powierzchnie należą do Wyżyny Katowickiej i Kotliny Raciborskiej. Prawie cały obszar leży w dorzeczu Odry, zaś niewielka jego część w dorzeczu Wisły. Cały obszar leży na terenie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Udokumentowane są tu 34 złoża kopalin. Dla 22 złóż, które leżą całkowicie lub w większości na obszarze arkusza opracowano karty informacyjne. Są to złoża: węgla kamiennego, soli kamiennej, piasków podsadzkowych, piasków budowlanych, piasków ze żwirami i surowców ilastych ceramiki budowlanej. Podstawowe znaczenie na tym terenie mają złoża węgla kamiennego. Złożom tym towarzyszy metan pokładów węgla. Aktualnie eksploatowane są złoża węgla kamiennego „Chwałowice” i „Jankowice” oraz złoże piasku „Folwarki”. Obszar arkusza jest mało perspektywiczny pod względem dokumentowania nowych złóż, a powiększanie bazy zasobowej może nastąpić przez lepsze udokumentowanie metanu towarzyszącego złożom węgla. Głównym poziomem wodonośnym jest poziom czwartorzędowy, a prawie cały obszar jest objęty obszarem najwyższej ochrony (ONO) i wysokiej ochrony (OWO). Warunki dla budownictwa na dużej części obszaru arkusza Rybnik są niekorzystne. Środowisko w dużym stopniu jest zdegradowane przez przemysł, a zwłaszcza przez górnictwo węglowe i wymaga rekultywacji. Ochronie przyrody podlega obszar parku krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich oraz pomniki przyrody żywej i nieożywionej. Ochronie podlegają również gleby klas bonitacyjnych I-IVa i lasy. Na obszarze arkusza Rybnik występują przeważnie niekorzystne warunki naturalne do lokalizacji składowisk. Jedynie w północnej części znajdują się tereny nadające się do składowania odpadów obojętnych. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

43 XIV. Spis literatury AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BOJKO M., 1991 – Karta rejestracyjna złoża piasków budowlanych KWK „Chwałowice – Jankowice”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

BROSZKIEWICZ H., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża surowców ilastych „Żory A”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. BUŁA Z., KOTAS A. (red.), 1994 – Atlas geologiczny GZW w skali 1:100 000 cz. III. Mapy geologiczno-strukturalne utworów karbonu produktywnego, Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHMURA A., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Rybnik. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. CORINE - Dyduch-Falniowska A. i in., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody. PAN. Kraków. DOBAK P., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., 2004 – Aneks do Instrukcji opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dotyczącej wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

DOKUMENTACJA geologiczna w kategorii C1 soli kamiennej w rej. Rybnik-Żory-Orzesze, 1970. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ECONET – Liro A. (red.) Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, 1999 - Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. GLINKO H., 1967 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża surowca ceramiki budowlanej „Rzędówka”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

GRUSZECKI J., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii A, B, C1, C2 złoża węgla kamiennego KWK „Chwałowice”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. HAJDROWSKA W., 1972 – Dokumentacja geologiczna złoża łupków karbońskich „Czerwionka” do produkcji ceramiki budowlanej w kategorii B. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. INSPEKCJA Ochrony Środowiska, Śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, 2001 - Raport o stanie środowiska województwa śląskiego w 2000 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Katowice. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol. Warszawa.

44 KARTY informacyjne gruntów antropogenicznych z województwa katowickiego, 1997, Mat. Instytutu Gospodarki Odpadami, Katowice. KATALOG zdjęć lotniczych wysypisk odpadów gmin województwa katowickiego, 1995, Materiały OBiKŚ w Katowicach. KLECZKOWSKI A., red., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOTLICKI S., 1977 – Mapa geologiczna Polski bez utworów czwartorzędowych, Arkusz Gliwice, 1:200 000, Inst. Geol. Warszawa. KOTLICKI S., KOTLICKA G.,N. 1980 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Gliwice, Inst. Geol. Warszawa. KRZANOWSKA A., 1994 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego w rej.

Paruszowiec kategoria C1 + C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. KRZYŻAN J., 1992 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK

„Jankowice” kategoria A, B, C1, C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 a - Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 b – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. MIECZKOWSKI E., KOZIEŁ J. 1992 – Zestawienie informacji o odpadach zlokalizowanych na składowiskach w województwie katowickim oraz potencjalnych możliwościach ich wykorzystania, Katowice. MROCZKOWSKA S., 1957 – Karta rejestracyjna złoża pospółki w Rybniku. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. NOWAK B., 1998 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50000. Arkusz Rybnik. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ORWID T., MICHALCZYK B., 1960 – Dokumentacja geologiczna złoża surowców ceramicznych dla cegielni „Wielopole”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PACZYŃSKI B., red., 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 Część II - Zasoby, jakość i ochrona wód podziemnych. PIG Warszawa. PAKIETY informacji dla złóż surowców miejscowych zlokalizowanych w pobliżu projektowanej autostrady A1 w województwie śląskim. Geologiczno – Inżynierskie Konsorcjum Budowy Autostrad. Sp. z o.o., Warszawa, 2000.

45 PODZIAŁ hydrograficzny Polski. Mapa 1:200 000. 1980. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2001 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2000r. – Państw. Inst. Geol. Warszawa. RÓŻKOWSKI A., CHMURA A., (red.), 1996 – Mapa dynamiki zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RÓŻKOWSKI A., RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., SIEMIŃSKI A., red. nauk., 1997 – Mapa warunków występowania, użytkowania i ochrony zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia w skali 1:100 000 wraz z objaśnieniami. Warszawa. RÜHLE E., (red.), 1972 - Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RŰHLE E., (red.), 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RYPUSZYŃSKA S., 1982 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków do zapraw budowlanych „Gotartowice – Żory” w kat. C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SARNACKA Z., 1956 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Rybnik. Inst. Geol. Warszawa. SARNACKA Z., 1968 - Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Rybnik. Inst. Geol. Warszawa. SEREDYŃSKA-IWANIUK L., DERKACZ J., GRUSZECKI J., 1991 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Dębieńsko”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SKRZYPCZYK L., 2001 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (według stanu CAG na dzień 30 września 2001). Państw. Inst. Geol. Warszawa. SOLSKI J., 1998 – Dodatek nr 4 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej złoża węgla kamiennego kopalni „Rymer”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SOLSKI J., BOJARSKI I., 1999 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK

„Jankowice” kategoria A, B, C1, C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STAŃCZYK A., 1961 – Dokumentacja geologiczna materiału podsadzkowego „Boguszowice Pole I i Pole II”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STOJAK E., 1964 – Dokumentacja geologiczna złoża surowców ceramicznych dla cegielni „Wielopole nr 6”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

46 ŚLIWA W., 1959 – Złoże piasków podsadzkowych „Marklowice”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

TRZEPLA M., 2000 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w Kat. C1+C2 złoża piasków podsadzkowych "Ochojec". Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WAŁECZEK E., 2000 - Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża węgla kamiennego rejonu "Warszowice-Pawłowice Północ". Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WORONIECKI J., 1973 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za złożami kruszywa naturalnego na terenie powiatu Rybnik. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

ZDANOWSKI A., 2000 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Folwarki”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ZGROMADZENIE i opracowanie informacji o odpadach przemysłowych (bez górnictwa węgla kamiennego) woj. katowickiego i miejscach ich składowania, 1992, Materiały Instytutu Gospodarki Materiałowej Katowice.

47