P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz RYBNIK (968) Warszawa 2004 Autorzy: Igor Brodziński*, Marek Gałka*, Sławomir Wilk*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Stanisław Wołkowicz*, Ryszard Strzelecki*, Włodzimierz Krieger*, Katarzyna Strzemińska* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny - Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska* * - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp - M. Gałka .......................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - S. Wilk ................................................ 3 III. Budowa geologiczna - M. Gałka ................................................................................ 3 IV. Złoża kopalin - M. Gałka............................................................................................ 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Gałka .......................................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - I. Brodziński............................... 19 VII. Warunki wodne ....................................................................................................... 19 1. Wody powierzchniowe - I. Brodziński.............................................................. 19 2. Wody podziemne - I. Brodziński....................................................................... 20 VIII. Geochemia środowiska...........................................................................................23 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna...............................................................................23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz.................................26 3. Ryzyko radonowe - R. Strzelecki .....................................................................29 IX. Składowanie odpadów - W. Krieger, K. Strzemińska, M. Gałka.............................. 30 X. Warunki podłoża budowlanego - S. Wilk …………………………………………36 XI. Ochrona przyrody - S. Wilk ...................................................................................... 36 XII. Zabytki kultury - S. Wilk, M. Gałka ........................................................................ 41 XIII. Podsumowanie - S. Wilk ........................................................................................ 43 XIV. Spis literatury......................................................................................................... 44 I. Wstęp Arkusz Rybnik Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2002 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Rybnik Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1998 w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym (Nowak, 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy sporządzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zasobów Państwowego Instytutu Geologicznego, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach, urzędów administracji lokalnej, a także dane uzyskane od użytkowników złóż. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóż opracowanych do komputerowej bazy danych o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Rybnik położony jest w województwie śląskim i obejmuje części 11 gmin. Trzy z nich: Rybnik, Czerwionka-Leszczyny i Żory zajmują większą część arkusza. Poza tym są tu prawie w całości gminy Marklowice i Świerklany oraz niewielkie fragmenty gmin Pilchowice, Orzesze, Wodzisław Śląski, Radlin, Mszana, Jastrzębie Zdrój i Pawłowice. W układzie współrzędnych geograficznych arkusz Rybnik zawiera się między 180 30’ a 180 45’ długości geograficznej wschodniej oraz między 50o00’ a 50o10’ szerokości geograficznej północnej. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) (fig. 1) prawie cały obszar arkusza zalicza się do mezoregionu Płaskowyż Rybnicki, wchodzącego w skład makroregionu Wyżyna Śląska, podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska, prowincji Wyżyna Małopolska. Północno-wschodni fragment arkusza wchodzi w skład Wyżyny Katowickiej 3 zaliczanej również do makroregionu Wyżyna Śląska. Niewielki skrawek arkusza na zachodzie jest częścią Kotliny Raciborskiej, należącej do prowincji Niż Środkowoeuropejski i makroregionu Niziny Śląskiej. Fig. 1. Położenie arkusza Rybnik na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.58 – Płaskowyż Głubczycki , 318.59 – Kotlina Raciborska Mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.13 – Wyżyna Katowicka, 341.15 – Płaskowyż Rybnicki Mezoregiony Kotliny Ostrawskiej: 512.11– Wysoczyzna Kończycka Mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej: 512.21 – Równina Pszczyńska, 512.22 – Dolina górnej Wisły Mezoregiony Pogórza Zachodniobeskidzkiego: 513.32 – Pogórze Śląskie Płaskowyż Rybnick leży na wysokości 200–310 m n.p.m i odznacza się urozmaiconą rzeźbą terenu. W części południowej dominuje rzeźba pagórkowata, charakteryzująca się występowaniem głęboko wciętych dolin o stokach nachylonych pod kątem 10–30o. Głębokość wcięcia uwarunkowana jest miąższością osadów lessowych, pokrywających cały ten obszar. W północnej części terenu arkusza występuje rzeźba niskofalista, doliny są płaskie a pagórki łagodne. 4 Gleby należą do brunatnych i bielicowych wytworzonych na utworach lessowych, glinach zwałowych i piaskach. W dolinach rzecznych występują mady. W części południowej i północno-wschodniej występują duże płaty gleb podlegających ochronie. Pod względem klimatycznym opisywany obszar należy do regionu śląsko- małopolskiego, charakteryzującego się następującymi średnimi z wielolecia: temperatura stycznia od - 2,0 do -2,2oC, temperatura lipca od 17,9 do 18,0oC. Długość zimy wynosi od 70 do 80 dni, a lata od 90 do 95 dni. Duże obszary leśne występują w północnej i wschodniej części arkusza w obrębie Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Największym miastem na tym obszarze jest Rybnik liczący ponad 140 tys. mieszkańców. Poza tym leżą tu: Żory, Czerwionka-Leszczyny oraz niewielkie fragmenty Jastrzębia–Zdroju, Wodzisławia Śląskiego i Radlina. Komunikacja na omawianym terenie jest dobrze rozwinięta. Rybnik jest węzłem komunikacji kolejowej i posiada połączenie z Katowicami, Gliwicami, Wodzisławiem Śląskim i Żorami. Miasta te połączone są także gęstą siecią dróg. W gospodarce tego rejonu najważniejszą rolę odgrywa górnictwo węglowe. Znajdują się tu czynne kopalnie: Chwałowice i Jankowice oraz kopalnie likwidowane: Rymer, Dębieńsko i Żory. Rybnik jest również ośrodkiem przemysłu metalowego – Rybnickie Zakłady Przemysłu Metalowego, ,,Huta Silesia” oraz maszynowego – Rybnicka Fabryka Maszyn i energetycznego – Elektrownia Rybnik. W Dębieńsku należącym do gminy Czerwionka-Leszczyny znajduje się kombinat koksochemiczny – Koksownia Dębieńsko. III. Budowa geologiczna W budowie geologicznej obszaru arkusza Rybnik wyróżnić można dwa piętra strukturalne: waryscyjskie i alpejskie (Sarnacka, 1956, 1968, Kotlicki, 1977, Kotlicki, Kotlicka, 1980) (fig. 2, 3). Piętro waryscyjskie występuje w zapadlisku górnośląskim zwanym Górnośląskim Zagłębiem Węglowym (Buła, Kotas, 1994). Tworzą go utwory karbonu górnego - namuru i westfalu, budujące serię paraliczną, górnośląską serię piaskowcową i serię mułowcową. Litologicznie są to naprzemianległe warstwy piaskowców, mułowców i iłowców z pokładami węgla. Utwory te wykazują silne zaburzenia tektoniczne typu uskokowego, jak i fałdowego, aż do nasunięć włącznie. Wyróżnia się tu następujące jednostki strukturalne - od zachodu: Nieckę Jejkowicką, Nasunięcie Michałkowickie, Nieckę Chwałowicką i Nasunięcie 5 Orłowskie. Jednostki te mają przebieg NNW-SSE. Wschodnia część terenu arkusza leży w obrębie niecki głównej, gdzie przeważa tektonika uskokowa. Utwory karbonu wychodzą na powierzchnię w okolicach Rybnika. Alpejskie piętro strukturalne rozpoczynają leżące niezgodnie na karbonie utwory triasu, występujące płatowo w części północnej arkusza. Są to iły wiśniowe i szarozielone, iłołupki, piaskowce drobnoziarniste, jasnoszare lub czerwone Fig. 2 Położenie arkusza Rybnik na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rűhle (1972) Kreda i trzeciorzęd: 1 – ogólnie (strefa karpacka). Kreda : 2 – cenoman i turon Trias : 3 – wapień muszlowy środkowy i górny; 4 – wapień muszlowy dolny; 5 – pstry piaskowiec Karbon : 6 – westfal; 7 – namur; 8 – karbon dolny. 9 – zewnętrzne nasunięcie Karpat, 10 – uskoki i nasunięcia, 11 – granica państwa, 12 – kanał gliwicki oraz dolomity margliste, margle i wapienie zaliczane do pstrego piaskowca. Miąższość