PRACE KOMISJI KRAJOBRAZU KULTUROWEGO ISSN 1896-1460 e-ISSN 2391-5293 DISSERTATIONS OF CULTURAL LANDSCAPE COMMISSION www.cultural-landscape.us.edu.pl No. 43 (1) 2020, 51–72 DOI 10.30450/202003

Magdalena Duda-Seifert University of Wrocław, Department of Regional Geography and Tourism Institute of Geography and Regional Development e-mail: [email protected]

NOŚNIKI PAMIĘCI MNIEJSZOŚCI ŻYDOWSKIEJ W PROCESIE PRZEKSZTAŁCANIA W DZIEDZICTWO. STUDIUM PRZYPADKU TRÓJMIASTA

VEHICLES OF MEMORY OF JEWISH MINORITY IN THE PROCESS OF HERITAGISATION. CASE STUDY OF TRICITY, POLAND

Streszczenie Pamięć zbiorowa utrwalona w krajobrazie może stać się źródłem zasobów dla tworzenia współczesnego dziedzic- twa kulturowego obszaru miejskiego. W przypadku gdy unicestwiona zostaje społeczność, zamieszkująca dane terytorium, proces ten może zostać podjęty przez współczesnych mieszkańców. Celem artykułu jest ocena stopnia zachowania i przekształcenia w miejsca pamięci potencjalnych nośników pamięci na obszarze trzech powiatów grodzkich wchodzących w skład Trójmiasta. Badania oparto o metody analizy literatury, lokalnych mediów, wybra- nych mediów społecznościowych oraz źródeł informacji turystycznej, których rezultaty zweryfikowano następnie w badaniach terenowych. Wyniki wskazują na różny przebieg procesu wytwarzania i zachowania materialnych nośników pamięci o historii Żydów w trzech miastach. Fazę identyfikacji zasobów uznano za zrealizowaną, podczas gdy faza transformacji w postaci nadawania nośnikom znaczeń poprzez upamiętnienia i organizację wydarzeń ma bardzo ograniczony zasięg. Próba oceny fazy inkorporacji, czyli przyznania im rangi dziedzictwa pozwoliła stwierdzić, że proces ten zaczął się dopiero i dotyczy jedynie pojedynczych nośników

Abstract To create a modern cultural heritage of a certain area, the collective memory preserved in the landscape may be employed. In cases when the former citizens have vanished, this process can be undertaken by the contemporary inhabitants. This paper aims to evaluate both the state of the potential material vehicles of the historic memory and the advancement of the process of their heritagisation. The case study concerns the Jewish minority which used to live in three administrative units belonging to the Tricity metropolitan area in Northern Poland. The methods applied to the study include an analysis of literature, local media, selected social media, and sources of tourist information, while the results were verified through field research. The results prove that there is a different story behind the Jewish settlement in all three areas and the material vehicles of their memory have been preserved to different degrees, while the process of their heritagisation also differs. However, a transformation of the liminal landscape is advanced only in the case of the first phase of the identification of assets when attaching meaning to them has just started, and the last phase, understood as incorporation into heritage, is rare.

Słowa kluczowe: nośniki pamięci, miejsca pamięci, mniejszość żydowska, dziedzictwo kulturowe, atrakcje turystyczne, Trójmiasto Key words: vehicles of memory, sites of memory, Jewish minority, cultural heritage, tourist attractions, Tricity

51 Magdalena Duda-Seifert

WPROWADZENIE INTRODUCTION

Pamięcią jako kategorią badawczą posługuje się wie- There are many fields of science that use ‘memory’ le dyscyplin nauki, takich jak antropologia kultury, as a research term, such as cultural anthropology, historia czy socjologia, a także geografia historycz- history, and sociology, but also historical geogra- na, geografia kultury i geografia turyzmu. Kiedy phy, cultural geography, and geography of tour- określone terytorium jest zamieszkane przez gru- ism. Within this term, the collective memory links pę osób o wspólnej przeszłości, łączy tę grupę tak together people who share the same territory and zwana pamięć zbiorowa. Krajobraz kulturowy może have a common past. Such a memory can be sup- utrwalać pamięć zbiorową, jednak w sytuacji, gdy ported by the cultural landscape. However, in the dochodzi do unicestwienia społeczności, pamięć case when the local community has been annihilat- może zaniknąć pomimo trwania krajobrazu (Popio- ed, it is also its memory that may vanish, notwith- łek, Chłosta-Sikorska, Słaby, 2015). I taki właśnie standing the survival of the landscape (Popiołek, problem napotykamy w odniesieniu do mniejszości Chłosta-Sikorska, Słaby, 2015). And this is exactly żydowskiej zamieszkującej przed drugą wojną świa- the situation of the Jewish people who lived in many tową wiele miast Europy Środkowej, w których to Central European cities before the Second World miastach procesu przywracania pamięci o ich daw- War. Due to , it is mostly contempo- nych mieszkańcach może podjąć się grupa, która rary residents who can eventually undertake a pro- poczuwa się do takiego obowiązku z racji zamiesz- cess of restoring the memory of long-gone inhabi- kiwania tego samego terytorium. Celem artykułu tants because they live in the same area. This paper jest określenie zasobów potencjalnych nośników aims to define thepotential vehicles of memory for pamięci o mniejszości żydowskiej w Trójmieście the Jewish minority in the Tricity and evaluate the i ocena stopnia ich przekształcenia w dziedzictwo, degree of their integration into the actual heritage czyli uaktywnienia. Badany obszar jest szczególny of the area. It is both the annihilation of the natural ze względu na unicestwienie naturalnych spadko- heirs of the Jewish collective memory and the com- bierców pamięci zbiorowej społeczności żydowskiej plete transformation of the local population after i całkowitą wymianę ludności po wojnie (Blacker, the Second World War that make this an interesting 2019). W takiej sytuacji można zadać pytanie, kto case (Blacker, 2019). Inconsidering this, two ques- podejmuje działania na rzecz podtrzymania lub tions may arise as to who would work to sustain or przywracania pamięci w krajobrazie miasta i na ile restore these memories in the city landscape and proces ten jest zaawansowany. Autorka posługuje how far the process has already gone. This paper się metodą analizy literatury przedmiotu, materia- uses the qualitative research approach, including łów publikowanych w mediach oraz badań tereno- a literature review, analysis of media publications, wych przeprowadzonych w dniach 4-10 sierpnia and fieldwork executed on August 4th to 10th of 2019 r. Procedura badawcza odwołuje się do mode- 2019. The research procedure refers to the Turner lu Turnera (1975, cyt.za Czepczyński, 2010) i obej- model (1975 after Czepczyński, 2010) and includes muje trzy etapy. Za rozpoznanie zasobów uznano three phases. If certain places or buildings were istnienie dostępnych publikacji tematycznych po- mentioned in widely available Polish publications święconych historii Żydów w badanych ośrodkach. on the issue of Jewish history in the cities under W tym celu przeprowadzono kwerendę biblioteczną research, it would be considered as the accomplish- w poszukiwaniu tematycznych opracowań nauko- ment of the phase of identification. To verify this, wych i popularno-naukowych, zawierających opisy popular scientific literature was checked taking budynków i miejsc oraz wskazaniem ich dokład- account of the specific locations mentioned. After nej lokalizacji, a następnie poddano analizie cha- this, these buildings were analysed to ascertain rakter i wielkość tych zasobów. Za nadawanie no- their number and character. The second phase of śnikom znaczeń, a więc ich uaktywnianie uznano research considered attributing meaning to memory powstawanie materialnych upamiętnień, takich jak vehicles understood as the exemplification of the tablice i pomniki, lub działania z zakresu perfor- second phase of the heritagisation process. Either matyki, czyli organizowanie wydarzeń związanych the emergence of material commemorations, such as tematycznie z kulturą żydowską. Po trzecie, roz- plaques or memorials, or the organization of events poznanie ich zbadano na podstawie analizy ich devoted to Jewish culture were acknowledged as

52 Vehicles of memory of jewish minority… funkcjonowania jako atrakcji turystycznych i ele- the accomplishment of the second phase. Thirdly, mentów dziedzictwa żydowskiego w skali kraju. the final incorporation of memory vehicles into lo- W tym etapie wykorzystano metodę analizy danych cal heritage was signified by their functioning as dostępnych na stronie www.sztetl.org.pl, dokumen- either tourist attractions or elements of recognized tującej pod patronatem Muzeum Historii Żydów Jewish heritage in Poland. In this phase, the re- Polskich POLIN zachowane zabytki żydowskie search included an analysis of data on the website w Polsce, a także informacji popularnych dzienni- under the auspices of the Museum of Polish Jews ków lokalnych i portali miejskich dostępnych w In- POLIN, which documents Jewish heritage in Poland ternecie (www.gdansk.pl; www.gdynia.pl; www. (www.sztetl.org.pl). Additionally, the information sopot.pl). Przeanalizowano też treść przewodników provided by popular local newspapers and the of- turystycznych poświęconych ośrodkom Trójmiasta ficial websites of the three cities concerned has been (Omilanowska, Majewski, 1997; Rudziński, 2015) verified (www.gdansk.pl; www.gdynia.pl; www. oraz zabytkom żydowskim w Polsce (Kryciński, sopot.pl), together with tourist guidebooks devoted Olej-Kobus, Kobus, 2011) i w Europie Wschod- both to the Tricity (Omilanowska, Majewski, 1997; niej (Gruber, 2007). Odwołano się także do analizy Rudziński, 2015) and Jewish monuments either in obiektów rekomendowanych przez odwiedzających Poland (Kryciński, Olej-Kobus, Kobus, 2011) or in Trójmiasto na jednej w głównych platform mediów Eastern Europe (Gruber, 2007). Finally, reviews of społecznościowych, służących wymianie informacji sites and buildings related to Jewish history written turystycznych (Tripadvisor.pl). Zebrane dane na by visitors to the Tricity on one of the most popular temat współczesnych upamiętnień, pomników oraz social media platforms used by tourists (Tripadvi- miejsc proponowanych jako atrakcje turystyczne zo- sor.pl) were analysed. Data collected on modern stały następnie zweryfikowane podczas badań tere- memorials, buildings, and sites proposed as tour- nowych przeprowadzonych w dniach 4-10 sierpnia ist attractions were finally verified during the field 2019 r., połączonych z wizytą w Gdańskim Centrum research executed between 4th and 10th of August, Informacji Turystycznej. 2019, including a visit to the Gdansk Centre of Tour- ist Information.

NOŚNIKI I MIEJSCA PAMIĘCI MEMORY VEHICLES AND W KRAJOBRAZIE MIASTA MEMORY SITES IN A CITY W kontekście teorii Jana i Aleidy Assmannów w ob- LANDSCAPE rębie pamięci zbiorowej można wyróżnić pamięć komunikacyjną i kulturową. Pamięć komunikacyjną Both communicative and cultural memory can be kształtują doświadczenia, przekazywane w obrębie distinguished within the collective memory accord- międzypokoleniowego dialogu, podczas gdy pa- ing to the theory of Jan and Aleida Assmann. The mięć kulturowa wyłania się wraz z odchodzeniem former is shaped by experiences transferred with- świadków historii, a upamiętnianie przeszłości in the inter-generational dialogue, while the latter zostaje przeniesione w obszar zewnętrzny – emerges as the witnesses of memory pass away and rytualny i materialny (Saryusz-Wolska 2009). Mate- the memorisation of the past is moved to an exter- rialnym nośnikiem pamięci staje się więc krajobraz nal – ritual and material – sphere (Saryusz-Wolska kulturowy, jednak proces jej uaktywnienia zachodzi 2009). Therefore, elements of the cultural landscape poprzez konstytuowanie się wyobrażeń współcze- can become material vehicles of memory, but the snych mieszkańców danego terytorium (Halbwachs, process of their heritagisation takes place only 1969; Jałowiecki, 2009; Kapralski, 2010; Kula, 2002). when contemporary residents of the area acquire W przypadku, gdy krajobraz zawiera wiele różnych, their understanding and recognition (Halbwachs, często spornych pamięci, przypisywanie mu zna- 1969; Jałowiecki, 2009; Kapralski, 2010; Kula, 2002). czeń staje się elementem dyskursu w ramach tak In cases when the landscape comprises many differ- zwanej polityki pamięci. Wówczas krajobraz trak- ent, often conflicting memories, assigning meaning towany jest jako pole walki, gdyż konflikt pamięci to it becomes a part of discourse within the frame- uwikłanych w tożsamości zbiorowe jest w dużej works of the so-called politics of memory. Then the mierze walką o władzę (Kapralski, 2010; Rybicka,

53 Magdalena Duda-Seifert

2011). Politykę pamięci można sprowadzić do dwóch landscape is treated as a battlefield since a conflict zasadniczych elementów: strategicznego określenia of memories entangled in collective identities often tego, co należy pamiętać lub zapomnieć oraz zaini- means a struggle for power (Kapralski, 2010; Rybic- cjowania taktycznych działań. Z punktu widzenia ka, 2011). The politics of memory can be attributed nauki taki proces przekraczania granicy między to two basic elements, namely strategic defining of niepamięcią a upamiętnianiem w krajobrazie anali- what should be remembered or forgotten and ini- zował Turner (1975 cyt.za Czepczyński, 2010), który tiating tactical measures. Such a process of cross- wskazał jego poszczególne fazy. Identyfikację ele- ing borders between oblivion and memorisation mentów krajobrazu wartych zapamiętania określił in a landscape was analysed by Turner (1975 after mianem separacji, nadawanie im znaczeń nazwał Czepczyński, 2010) who differentiated it into three fazą transformacji, a ostatecznie przyznanie im rangi phases. According to him, it starts with an identifica- dziedzictwa we współczesnym życiu społecznym tion of those landscape elements worth remember- zdefiniował jako fazę inkorporacji. Proces opisany ing (separation), followed by assigning a meaning powyżej można interpretować jako przekształcanie to them (transformation), and ends with recognizing zasobów w dziedzictwo przez wielu różnych akto- them as an element of heritage (incorporation). This rów: przedstawicieli władzy, mieszkańców, mniej- process of transforming assets into heritage can take szości i różne organizacje (Blacker, 2019; Nilsson, place due to the involvement of different groups, 2018; Rybicka, 2011). Oznacza on uaktywnianie po- such as local authorities, residents, minorities, and tencjalnych nośników pamięci, czyli ich zauważenie different organisations (Blacker, 2019; Nilsson, 2018; i wykorzystanie w taki sposób, że stają się miejscami Rybicka, 2011). Heritagisation can be defined as an pamięci, rozumianymi jako każdy znaczący obiekt ma- activation of potential memory vehicles in such terialnej lub niematerialnej natury, który dzięki ludzkiej a way that they become places of memory, under- decyzji albo na skutek pracy czasu stał się składnikiem stood as every significant material or intangible object, pamięciowego dziedzictwa jakiejś wspólnoty, społeczności which, due to a human decision, has become a part of (Nora, 1994 cyt. za Popiołek i in., 2015, s. 10). Proces the memory heritage of a certain society or community ten obejmuje ochronę budynków i układów prze- (Nora, 1994 after Popiołek et al, 2015, p. 10). This strzennych, nadawanie im nazw, stawianie pomni- process can include the following measures: legal ków, umieszczanie tablic pamiątkowych, a także to, protection of buildings and urban layout, the nam- co mieści się w sferze performatyki, czyli organizację ing of streets, erection of memorials, displaying of wydarzeń (Erll, Rigney, 2006; Kula, 2002; Rybicka, commemorative plaques, and organization of events 2011; Szpociński, 2018). W rezultacie kreowany jest (Erll, Rigney, 2006; Kula, 2002; Rybicka 2011; Szpo- stary – nowy krajobraz w sensie i fizycznym i men- ciński, 2018). As a result, an old-new landscape is talnym (Cosgrove, Daniels, 2004; Czepczyński, 2010; created in both a material and attitudinal sense (Cos- Kula, 2002; Tanaś, 2011). grove, Daniels, 2004; Czepczyński, 2010; Kula, 2002; Tradycja niesiona przez grupę może przestać ist- Tanaś, 2011). On one hand, tradition bore by the nieć wraz z zanikiem czy znacznym ograniczeniem group may disappear when the group itself vanishes liczbowym obecności tej grupy na danym terenie, or its presence decreases in a certain area, while on z drugiej strony renesans pamięci historycznej może the other, a revival of historic memory may activate wtórnie uaktywnić nośnik i przywrócić wartość cze- the memory vehicles and restore value to something muś całkowicie lub w dużym stopniu zapomniane- totally or partly forgotten (Kula, 2002). Traba (2009) mu (Kula, 2002). Traba (2009) apeluje o przywraca- has called for bringing cultural landscape back to nie krajobrazu kulturowego pamięci współczesnych the memory of contemporary residents of regions mieszkańców regionów i miast. Według niego po- and cities. According to him, we should not only winniśmy przyjmować ciągłość warstw przeszłości accept a continuity of historical layers saved in the zapisanych w formie palimpsestu w krajobrazie kul- form of palimpsest in the cultural landscape, but we turowym, odkrywać ich znaczenie i je odczytywać, should also discover their meaning and read about gdyż jesteśmy zarówno depozytariuszami tych za- it since we are both its depositaries and heirs. Re- bytków jak i ich sukcesorami. Przywracanie pamię- storing of memory becomes a part of the so-called ci wpisuje się w szeroki nurt tzw. memory boom, jak memory boom, defined by historian Jay Winter as the zjawisko powrotu do przeszłości we współczesnej phenomenon of returning to the past in contempo- kulturze określa za historykiem Jayem Winterem rary culture (Saryusz-Wolska, 2011). It is within its

54 Vehicles of memory of jewish minority…

Saryusz-Wolska (2011). W jego ramach zachodzi frames that religious and ethnic minorities struggle proces demokratyzacji historii czy też dekoloni- for the rehabilitation of their memory. This effort is zacji, rozumianej jako rehabilitacja pamięci mniej- part of a recognition that their identity is equal to szości religijnych i etnicznych, stanowiącej element that of others. This process is called the democrati- ich walki o równouprawnienie własnej tożsamości zation of history or decolonization (Nora, 2009). For (Nora, 2009). W wielu miastach Europy Środkowej instance, it can provoke restoration of discarded and proces ten ma miejsce w stosunku do wcześniej od- forgotten monuments representing former German rzuconych i zapomnianych obiektów materialne- and Jewish inhabitants, as has happened in many go dziedzictwa ludności niemieckiej i żydowskiej, cities of Central Europe, including Poland, where co staje się elementem oficjalnej polityki tolerancji such an approach has become a part of the official i rozwoju wielokulturowego społeczeństwa, między policy of tolerance and development in a multicul- innymi w Polsce (Ashworth, 2015; Ashworth,Tun- tural society (Ashworth, 2015; Ashworth, Tunbridge, bridge, 1999; Dymnicka, Parteka, 2010; Gruber, 2004; 1999; Dymnicka, Parteka, 2010; Gruber, 2004; Kula, Kula, 2002; Saryusz-Wolska, 2010; Targowski, 2018). 2002; Saryusz-Wolska, 2010; Targowski, 2018). Her- Proces przekształcania w dziedzictwo odpowiada itagisation addresses the current needs, such as bowiem na bieżące potrzeby, takie jak identyfika- identification of residents with their area of living cja mieszkańców z określonym terytorium oraz do- and supporting assets for heritage sectors, such as starczenie zasobów dla branż sektora dziedzictwa, tourism (Kozioł, Trelka, and Florjanowicz, 2013). w tym turystyki (Kozioł, Trelka, Florjanowicz, 2013). These are local authorities, sometimes supported by Decyzje w ramach polityki pamięci są zazwyczaj central government or influenced by residents that podejmowane przez władze lokalne, czasami przy make decisions on the politics of memory (Czep- interwencji władz centralnych, a także pod wpły- czyński, 2010; Dymnicka and Kajdanek, 2018; Ziel- wem lokalnych grup społecznych (Czepczyński, iński, 2013). Those agents, together with the prac- 2010; Dymnicka, Kajdanek, 2018; Zieliński, 2013). tices and media which they undertake in order to W celu zrozumienia, jak narracje pamięci są formo- create narratives of memory in the context of the wane w kontekście określonego miasta, należy prze- specific city, should be considered to understand analizować praktyki i media, które je tworzą i akto- the process (Blacker, 2019). In the case of the three rów – autorów tych nowych treści (Blacker, 2019). cities analysed in this paper, this transformation of W przypadku ośrodków miejskich Trójmiasta w pro- potential vehicles of Jewish memory into heritage cesie przekształcania nośników pamięci mniejszości may be performed through a transition from the żydowskiej w dziedzictwo odbywa się przejście od communicative memory of the Jewish minority pamięci zbiorowej społeczności dawnych członków to a cultural memory enclosing meanings for new mniejszości żydowskiej do pamięci kulturowej, czyli non-Jewish residents (Halbwachs, 1969). obiektywnej, niosącej ważne dla mieszkańców dane- go terytorium treści (Halbwachs, 1969). THE JEWISH MINORITY IN THE TRICITY – PRECONDITIONS MNIEJSZOŚĆ ŻYDOWSKA FOR THE CREATION OF W OŚRODKACH MIEJSKICH MEMORY VEHICLES AND THEIR TRÓJMIASTA – UWARUNKOWANIA IDENTIFICATION KSZTAŁTOWANIA NOŚNIKÓW PAMIĘCI ORAZ ICH Three urban counties included within the admin- istrative borders of the Metropolitan Area of the IDENTYFIKACJA Tricity constitute the research area. Gdansk (468 thousand inhabitants and 265sq.km) is the largest Obszarem badawczym są trzy powiaty grodzkie one, followed by Gdynia (246 thousand inhabitants wchodzące w skład Obszaru Metropolitalnego and 265sq.km) and Sopot (35 thousand inhabitants Trójmiasta w ich granicach administracyjnych. and 17sq.km) (Wieczerzak, 2018). They differ in Największy i najludniejszy ośrodek stanowi Gdańsk their origin and history, therefore the historical, (468 tys. mieszkańców i 265 km2), drugim co do

55 Magdalena Duda-Seifert wielkości miastem jest Gdynia (246 tys. mieszkańców geographical, and social characteristics of their i 135 km2), a najmniejszą jednostką jest położony development as well as the history of the Jews with- między nimi Sopot (35 tys. mieszkańców i 17 km2) in them are explained below. (Wieczerzak, 2018). Mają one różną genezę i historię, It is both historical events and buildings connect- stąd w analizowanym układzie powiązanych ze ed to the Jewish minority in a city that can be under- sobą współcześnie ośrodków miejskich występuje stood as potential memory vehicles, which should zróżnicowanie ze względu na uwarunkowania be identified as those worth remembering according historyczne, geograficzne i społeczne ich rozwoju to the Turner model, which has been modified to i historii zamieszkujących je Żydów. include the nonmaterial sphere. This took place in Wydarzenia historyczne związane z mniejszością the form of a few historical studies devoted to Jews żydowskiej i powstałe w rezultacie jej działalności in the cities under research. Echt (2012), a repre- budynki miasta mogą być traktowane jako poten- sentative of a generation that survived the Second cjalne nośniki pamięci, które w pierwszym etapie World War thanks to Kindertransports, described kształtowania dziedzictwa, z uwzględnieniem roz- the history of Gdansk Jews. The historian Drozd szerzenia podejścia Turnera na elementy niemate- devoted his doctoral thesis, published in 2007, rialne, powinny podlegać zidentyfikowaniu jako to Gdynia Jews. The history of the Jewish minori- warte zapamiętania (faza separacji). Opracowania ty in all three cities was covered by Domanska in historyczne poświęcone dziejom Żydów w bada- a series of publications (1991, 1994, 2001; Domańska, nych ośrodkach powstały, ale obejmują tylko kil- Lifsches, 1997). The contents of these books have ka pozycji. Historię Żydów Gdańskich opisał Echt become the material to study potential memory (2012) – przedstawiciel pokolenia, które przeżyło vehicles identified in the form of the volume and II wojnę światową, dzieje żydowskich mieszkań- characteristics of the buildings specified. ców Gdyni okresu międzywojennego opracował Gdansk is the oldest settlement from among the Drozd w postaci rozprawy doktorskiej, wydanej three, since its beginnings go back to the Early Mid- w roku 2007. Całe Trójmiasto objęła publikacjami dle Ages (Domańska, 1994). However, Jews have Domańska (1991, 1994, 2001; Domańska, Lifsches never represented a significant share in its popula- 1997). Poniższą analizę uwarunkowań kształtowa- tion, at least not larger than 8%, contrary to other nia się nośników pamięci oparto głównie o te opra- large cities in Poland such as Warsaw and Cracow cowania, przy czym zrealizowaną fazę identyfikacji (Bilska-Wodecka, 2012; Echt, 2012; Piechotka and w odniesieniu do zasobów materialnych wyrażono Piechotka, 2004). This situation was influenced by w postaci liczby budynków wymienionych przez specific historic circumstances. In the period before ich autorów. the first Polish partition of 1793, the Jewish settle- Najstarszym ośrodkiem jest Gdańsk, którego ment in the city was severely limited due to concerns początki sięgają wczesnego średniowiecza of its inhabitants about the challenges of competi- (Domańska, 1994). W przeciwieństwie do innych tiveness in trading. It was only due to the fact that dużych miast w Polsce, takich jak Warszawa czy it later belonged to Prussia that Jews were offered Kraków, w Gdańsku mniejszość żydowska nigdy nie the freedom to choose their place of residence. stanowiła znaczącej grupy mieszkańców, jej udział In the first period though, Jews were living on the nie przekroczył bowiem 8% (Bilska-Wodecka, 2012; territories bordering the city from the east and Echt, 2012; Piechotka, Piechotka, 2004). Wpłynęły the west. In the latter case, these were the private na to specyficzne uwarunkowania historyczne. estates of Polish Catholic bishops, located along W okresie do rozbiorów w 1793 r. niezależnie od roads leading to the west and northwest, such as przynależności państwowej osadnictwo żydowskie , Stare Szkoty, Winnica, Chełm and Ch- w mieście było mocno ograniczane ze względu mielnik (fig. 1). Only individuals of the Mosaic faith na obawy mieszkańców przed konkurencją lived in the area of Szeroka street in the w handlu, podczas gdy późniejsza przynależność of Gdansk at the beginning of the 18th century (Piech- do Prus przyniosła Żydom wolność wyboru miejsca otka, Piechotka, 2004). Large numbers of Jews moved zamieszkania. W okresie kontroli osadnictwa Żydzi to the centre of the city only after the suburbs zamieszkiwali na terenie graniczącym od wschodu were destroyed during the Napoleonic Wars z Głównym Miastem albo w prywatnych osiedlach and they were offered full residence rights by polskich hierarchów kościelnych, lokowanych the Prussian government (Echt, 2012; Piechotka,

56 Vehicles of memory of jewish minority… przy traktach wiodących na zachód i północny Piechotka, 2004). As a result, there were zachód, takich jak Wrzeszcz, Stare Szkoty, Winnica, at Szeroka, Panienska, and Lawendowa streets in the Chełm i Chmielnik (ryc. 1). Na początku XVIII w. Main City and Szopy street in the Low City in the jedynie pojedyncze osoby wyznania mojżeszowego 19th century (fig. 1) (Domańska, 1994; Echt, 2012). zamieszkiwały na Głównym Mieście, w okolicy The final unification of a few separate religious ulicy Szerokiej (Piechotka, Piechotka, 2004). communities into one in 1883 resulted firstly in the W rezultacie zniszczenia przedmieść podczas synagogues within the Main City being sold and wojen napoleońskich oraz przyznania Żydom dismantled, and secondly in the building of a mon- pełnych praw osiedleńczych przez państwo umental Great four years later which pruskie przenieśli się oni w większości do centrum followed the design of renowned architects from Gdańska (Echt, 2012; Piechotka, Piechotka, 2004). (Bielak, 2003; Echt, 2012). It was regarded as W XIX w. synagogi funkcjonowały przy ulicach one of the most beautiful synagogues in the German Szerokiej, Panieńskiej i Lawendowej na Głównym East and it also became one of few landmarks in the Mieście oraz przy ulicy Szopy na Dolnym Mieście city landscape (Bielak, 2003; Bugalski, 2013; Echt, (Domańska, 1994; Echt, 2012). Zjednoczenie kilku 2012). The Jewish community also maintained two gmin w jedną w 1883 r. spowodowało sprzedaż cemeteries, which both survived the Second World i rozebranie synagog w obrębie Głównego Miasta War, namely in Chelm and Wrzeszcz. In the follow- i wzniesienie cztery lata później monumentalnej ing years, Gdansk Jews contributed to the economic Wielkiej Synagogi według projektu renomowanych growth of the city. Since they traded in amber, grain, architektów berlińskich (Bielak, 2003; Echt, 2012). and wood, they owned many department stores and Uważana za jedną z najpiękniejszych synagog shops on the main streets of the city such as Targ na niemieckim Wschodzie, stała się ona jedną Węglowy, Targ Drzewny, or Długa Street and Sze- z dominant w krajobrazie miasta (Bielak, 2003; roka Street. They controlled Wilhelm Theatre on Bugalski, 2013; Echt, 2012). Gmina użytkowała Dlugie Ogrody Street, the Jewish prayer house on także dwa cmentarze, które przetrwały drugą present-day Na Piaski Street, the latter including wojnę światową, a mianowicie na Chełmie i we a school, leftist Zionist organisations, and a Jewish Wrzeszczu. Gdańscy Żydzi w następnych latach Club (Echt, 2012). Lesser Gieldzinski, who was the przyczynili się do wzrostu gospodarczego miasta, owner of one of the largest grain trading companies brali udział w obrocie bursztynem, zajmowali się in the eastern provinces of , offered his col- handlem zbożem i drewnem, posiadali więc liczne lection of Judaica to a community and as a result, domy towarowe i sklepy przy głównych ulicach it was presented to the public in the form of the miasta, takich jak Targ Węglowy, Targ Drzewny exhibition opened in 1904 in the rooms of the Great czy ulice Długa i Szeroka. Do Żydów należały Synagogue1 (Bielak, 2003). Initially, the number of Teatr Wilhelma przy Długich Ogrodach, sala Jewish inhabitants slowly decreased due to the em- modlitw przy obecnej ulicy Na Piaskach, przy której igration from 3,798 in 1816 to 2117 in 1920. Howev- działały szkoła, lewicowe organizacje syjonistyczne er, relaxing relations with Poland brought about an i Klub Żydowski (Echt, 2012). Lesser Giełdziński, increase in the number of Jews up to 10,448 in 1928, który był właścicielem jednej z największych firm which was the highest level in the history of the city handlujących zbożem we wschodnich prowincjach (Echt, 2012). At the same time, Jews coming from Niemiec, podarował gminie zbiór judaików, both the East and areas granted to Poland also set- których wystawę otwarto w 1904 r. w salach przy tled within Wrzeszcz and and it was for their Wielkiej Synagodze1 (Bielak, 2003). Początkowo needs that a new synagogue was built in Wrzeszcz liczebność ludności żydowskiej w efekcie emigracji in 1927. In the centre of Gdansk, numerous Jewish systematycznie malała z 3798 w 1816 r. do 2117 organisations and institutions worked, as well as w 1920 r., jednak odprężenie stosunków z Polską schools, kindergartens, and a Jewish Folks’ House przyniosło wzrost liczby Żydów do najwyższego (Echt, 2012). Due to the specific status of the Free w historii miasta poziomu 10448 osób w r. 1928 City of Gdansk, Jews were allowed to leave the city (Echt, 2012). W tym czasie Żydzi przybywający ze even after the war broke out, including the famous

1 Była to jedna z pierwszych stałych ekspozycji kultury ży- 1 It was one of the first permanent exhibitions devoted speci- dowskiej w Europie (Bielak, 2003, s. 434), fically to Jewish culture in Europe (Bielak, 2003, p. 434),

57 Magdalena Duda-Seifert

Ryc. 1. Aktywne nośniki pamięci o mniejszości żydowskiej w ośrodkach Trójmiasta. Źródło: mapa wykonana na podkładzie z https:// mapy.geoportal.gov.pl [data dostępu: 10.10.2019] Objaśnienia: obszary historycznego osadnictwa Żydów: I – Miasto Główne, IIA – Wyspa Spichrzów, IIB – Długie Ogrody, III – osady podmiejskie położone na zachód od miasta, IV – Wrzeszcz. Aktywne nośniki pamięci: 1. Makieta Wielkiej Synagogi, 2. Cmentarz na Chełmie, 3 – Pomnik Kindertransportów, 4. Tablica poświęcona Frankowi Meislerowi, 5. Cmentarz nieistniejących cmentarzy, 6. Synagoga we Wrzeszczu, 7. Cmentarz Zasłużonych na Zaspie, 8. Tablica w miejscu Synagogi w Sopocie, 9. Cmentarz w Sopocie, 10. Tablica w Gdyni Fig. 1. Active memory vehicles of Jewish minority in Tricity. Source: map on the basis of https://mapy.geoportal.gov.pl [access 10.10.2019] Explanations: areas of historic settlement of Jews: I – Main City, IIA – the Granary Island, IIB – Long Gardens, III – neighbouring settlements to the West from the city, IV – Wrzeszcz. Active memory vehicles –as in the Table 1

58 Vehicles of memory of jewish minority…

Wschodu i terenów przyznanych Polsce osiedlali Kindertransports2. As a result, many Gdansk Jews się także na terenie Wrzeszcza i Oliwy i dla nich też survived the Holocaust (Echt, 2012). In 1939, the w 1927 r. otwarto we Wrzeszczu nową synagogę. was sold to the city authorities to W centrum Gdańska działały w tym czasie liczne cover the expenses of emigration, and it was final- żydowskie organizacje i instytucje, funkcjonowały ly dismantled (Bielak, 2003). The Jews, who stayed szkoły, przedszkole i Żydowski Dom Ludowy (Echt, in Gdansk in 1940, were gathered in a building in 2012). Dzięki specyficznemu statusowi Wolnego a ghetto and were taken from there to the Warsaw Miasta oraz przychylnej postawie władz Żydzi mogli ghetto, Auschwitz, and Theresienstadt (Echt, 2012). wyjeżdżać z Gdańska nawet po wybuchu wojny, Due to the migrations and the difficult situation of organizowano także słynne kindertransporty2, minorities in the Peoples’ Republic of Poland, the dzięki czemu wielu Żydów gdańskich uratowało Jewish community existed for a short time after the się z Zagłady (Echt, 2012). W 1939 r. dla pokrycia war and it recovered only in the last decadeof the kosztów emigracji sprzedano władzom miasta 20th century (Hejger, 1999). Within the context of the Wielką Synagogę, która została przez nie rozebrana identification of assets, Domanska (1991; Domanska (Bielak, 2003). Dla części pozostałych w Gdańsku and Lifsches 1997) mentions 130 buildings in Gdan- w 1940 r. Żydów utworzono tzw. getto budynkowe, sk, namely synagogues, prayer houses, headquar- skąd uwięzionych wywożono do warszawskiego ters of organisations, schools, residences and sites getta, Auschwitz i Theresienstadt (Echt, 2012). of economic activity, although the majority of them W wyniku powojennych migracji i trudnej sytuacji were severely damaged and only in part rebuilt after mniejszości w Polsce Ludowej wspólnota żydowska the war, and then only in a simplified form. funkcjonowała krótko w latach powojennych Sopot was developing as a summer resort and i odrodziła się dopiero w latach dziewięćdziesiątych spa and was only granted municipality rights in XX w. (Hejger, 1999). W kontekście identyfikacji 1901, while a separate Jewish community was es- zasobów Domańska wymienia 130 budynków tablished there in 1913 (Domańska, 2001). One year w Gdańsku – synagog, domów modlitwy, later, a synagogue was built and opened at 90 Dab- siedzib organizacji, szkół, domów mieszkalnych rowski Street and at the same time a Jewish holiday i miejsc działalności gospodarczej, w większości house for children was launched (Echt, 2012). Jews zniszczonych i w części odbudowanych po wojnie. ran guesthouses, hotels and restaurants, opened W Sopocie, który rozwijał się jako letnisko i miej- branches of their Gdansk shops, and settled down, scowość kuracyjna i w efekcie uzyskał prawa miej- buying houses in Sopot (Domańska, 2001). After Hit- skie w 1901 r., osobna gmina żydowska powstała ler’s rise to power in 1933, as a result of anti-Semitic dopiero w 1913 r. (Domańska, 2001). Nową syna- demonstrations, Jewish residents started to leave the gogę otwarto rok później przy obecnej ulicy Dą- city. In August 1939, there were still about 140 Jews browskiego 90, wówczas też uruchomiono dom in Sopot, who were taken to the concentration camps wypoczynkowy dla dzieci (Echt, 2012). Żydzi pro- after the Nazis entered the city (Domańska, 2001). wadzili pensjonaty, hotele, restauracje, otwierali filie Jews settled in Sopot again after the war. Some of sklepów działających w Gdańsku i sami osiedlali them lived in the kibbutz at Helska 11, while the area się, kupując wille i kamienice (Domańska, 2001). between Haffnera, Baltycka, and Kubacza streets Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r. w rezulta- gained the name of the “Jewish triangle” (sopocian- cie wystąpień antysemickich żydowscy mieszkańcy ie.muzeumsopotu.pl). The small Jewish community zaczęli opuszczać miasto. W sierpniu 1939 przeby- took care of a local cemetery till the end of the 1960s, wało w Sopocie jeszcze około 140 Żydów, którzy though the graveyard had already been officially po wybuchu wojny zostali wywiezieni do obozów closed in 1948 on the decision of the municipality. koncentracyjnych (Domańska, 2001). Po wojnie However, the majority of the Sopot Jews had left the Żydzi znowu zamieszkali w mieście. Przy Helskiej city by this time (Domańska, 2001) and the cemetery 11 powstał nawet kibuc budynkowy. Podobno ob- slid into obscurity and fell prey to vandals (Jarcze- szar ulic: Haffnera, Bałtyckiej i Kubacza nazywano wski, 2010). Domańska (2001) identifies 123 build- „trójkątem żydowskim” (sopocianie.muzeumsopotu. ings related to the history of the Jewish minority

2 Od 3 maja 1939 do 23 sierpnia 1939 r. około 200 dzieci trafi- 2 Around 200 children were transported to between ło do Anglii w ramach tzw. kindertransportów (Echt, 2012, 3rd May and 23rd August of 1939 in a few so-called Kinder- s. 424-425). transports (Echt, 2012, p. 424-425).

59 Magdalena Duda-Seifert pl). Mimo że w 1948 r. cmentarz decyzją władz zo- in Sopot, namely prayer houses, guesthouses and stał zamknięty, niewielka społeczność żydowska hotels, restaurants, clubs and shops, and houses, the otaczała go opieką do końca lat 60-tych XX w., kie- majority of which have survived the war. dy większość jej przedstawicieli opuściła miasto Gdynia was granted municipality rights in 1926 (Domańska, 2001). Później sopocki kirkut po- and the Jewish community there is considered to padł w zapomnienie, stając się łupem wandali be the youngest of the interwar period in Poland (Jarczewski, 2010). Domańska (2001) identyfikuje (Drozd, 2007). Some of the Jewish companies 123 budynki powiązane z historią żydowskiej mniej- moved from Gdansk to the city where the new szości Sopotu ze wskazaniem adresu: domy modli- port was built (Echt, 2012). There were about 65 twy, pensjonaty i hotele, restauracje, kluby i sklepy Jewish residents in 1931, but their number increased oraz wille i kamienice, w większości istniejące. progressively up to a record level of more than Gdynia otrzymała prawa miejskie w 1926 r. a tam- 4 thousand and a 4% share of the population in tejszą gminę żydowską uważa się za najmłodszą 1937-38 due to migration, though in other years w Polsce okresu międzywojennego (Drozd, 2007). the average share did not exceed 1.7 %. The local W rezultacie budowy nowego portu nastąpiła czę- Jewish community was only officially launched in ściowa przeprowadzka firm żydowskich z Gdańska 1937 (Drozd 2007). Jews owned many international do nowego miasta (Echt, 2012). Liczbę żydowskich companies, built around 30 houses in the city, lived mieszkańców w 1931 r. szacuje się na 65, jednak or worked in many areas, invested in manufactories stopniowo rosła ona do rekordowej liczy ponad 4 and warehouses (Drozd, 2007). There were only tysięcy i 4 % udziału w populacji w latach 1937-38 around 700 Jewish residents in Gdynia on 1st wskutek fali migracji, jednak w pozostałych latach September 1939 since many had left the city before przeciętnie liczba żydowskich mieszkańców nie (Drozd, 2007). About 300 survived the Holocaust, przekraczała 1,7 %. Dopiero w 1937 r. powstał lokal- but only 33 came back to the city, and during the ny zarząd gminy (Drozd, 2007). Żydzi prowadzili following decade almost all of them left Gdynia wiele spółek i firm o międzynarodowym zasięgu, (www.sztetl.pl). Domańska and Lifsches (1997) wybudowali około 30 kamienic i willi na terenie and Drozd (2007) together list 145 buildings in miasta, w wielu innych mieszkali lub prowadzili Gdynia related to the history of its Jewish residents, działalność gospodarczą, inwestowali w magazyny including the headquarters of organisations and i wytwórnie (Drozd, 2007). W dniu wybuchu II woj- companies, service establishments, warehouses, ny światowej w mieście przebywało około 700 Ży- residential houses, and built estates which have dów, gdyż wiele osób wcześniej wyjechało (Drozd, almost all survived the war. 2007). Z Zagłady ocalało około 300 żydowskich mieszkańców, do miasta wróciło 33, jednak w ciągu kolejnych dziesięciu lat prawie wszyscy wyjechali (www.sztetl.pl). Domańska i Lifsches (1997) oraz Drozd (2007) wymieniają w sumie 145 budynków w Gdyni powiązanych z historią żydowskich miesz- kańców: siedzib organizacji, spółek i firm, lokali usługowych, hurtowni, mieszkań i wybudowanych nieruchomości, które w zdecydowanej większości przetrwały wojnę.

60 Vehicles of memory of jewish minority…

PROCES PRZEKSZTAŁCANIA THE PROCESS OF ZASOBÓW W DZIEDZICTWO NA HERITAGISATION USING PRZYKŁADZIE MNIEJSZOŚCI THE EXAMPLE OF THE JEWISH ŻYDOWSKIEJ W GDAŃSKU, MINORITY IN GDANSK, GDYNI I SOPOCIE – GDYNIA, AND SOPOT – PHASES FAZY TRANSFORMACJI OF TRANSFORMATION AND I INKORPORACJI INCORPORATION

W kontekście przyjętego podejścia kolejną fazą After the memory vehicles have been identified, uaktywnienia potencjalnych nośników pamięci the next phase in the process of heritagisation con- jest nadawanie im znaczeń w kontekście budowa- cerns ascribing them the meaning to build a con- nia współczesnej pamięci kulturowej (transforma- temporary cultural memory (transformation phase). cja). W opracowaniu uznano, że wyrazem tej fazy The author has assumed that this phase is expressed jest umieszczenie fizycznego upamiętnienia na either by material commemoration placed on the budynku lub w miejscu wydarzenia historyczne- building or site in the form of a plaque/memorial go w postaci tablicy lub pomnika oraz organizacja or the organisation of celebrations and thematic fes- wydarzeń rocznicowych lub festiwali tematycz- tivals. The third and last phase of the activation of nych. Ostatni etap uaktywnienia nośników według memory vehicles according to Turner means their Turnera obejmuje ostateczne przyznanie im rangi final recognition as part of the heritage in contem- dziedzictwa we współczesnym życiu społecznym porary social life (incorporation). In the case study (inkorporacja). W badanym przypadku faza ta jest under research, this phase seems to be the most dif- najtrudniejsza do oceny ze względu na konieczność ficult one to be assessed since the confirmation of uwzględnienia badań o charakterze socjologicznym, it taking place would require a sociological study, co wykracza poza ramy bieżącego opracowania. which is beyond the scope of the paper. However, Próba wstępnej ewaluacji tej fazy może być oparta preliminary research has been conducted based on o informacje zamieszczone w popularnych źródłach an evaluation of sources of tourist information about dotyczących zasobów miasta oferowanych na ryn- the cities (tourist printed guides, municipality web- ku turystycznym (przewodniki turystyczne, strony sites, reviews on TripAdvicor.com), and a website miejskie, recenzje na stronie TripAdvicor.com) lub which gathers and spreads data on Jewish heritage na stronie internetowej gromadzącej dane dotyczące in Poland under the auspices of the Museum of Pol- dziedzictwa żydowskiego w Polsce pod patronatem ish Jews POLIN (sztetl.org.pl). Muzeum Żydów Polskich POLIN (sztetl.org.pl). Although the Jews living before the Second World Mniejszość żydowska zamieszkała w ośrodkach War in the three cities under research suffered miejskich Trójmiasta ucierpiała w Holokauście, choć during the Holocaust, some of them were saved due dzięki dostępowi do morza i w wypadku Gdańska to emigration facilitated by both access to the sea specyficznemu statusowi w dużej części mogła and the specific political status of the “Free City” in się uratować poprzez emigrację. Ze względu na the case of Gdansk. Still, due to the afterwar anti-Se- powojenną falę antysemityzmu w Polsce Ludowej mitic ideology in the Peoples’ Republic of Poland, lat sześćdziesiątych XX w. ci, którzy osiedlili which was especially severe in the 1960s, almost all się w tych miastach po r. 1945, w większości Jews who settled in the Tricity after 1945, emigrat- wyemigrowali. W związku z taką sytuacją nie ed. Therefore, it is hard to discuss communicative można rozważać w tym przypadku trwania memory since there was practically no community niematerialnych nośników pamięci komunikacyjnej, to sustain it. It was only in 1994 that a small group gdyż nie było społeczności, która by je kultywowała. of about 100 people of Jewish origin re-established Dopiero w 1994 r. mała grupa około stu osób a religious community in Gdansk and reclaimed the żydowskiego pochodzenia utworzyła gdańską only surviving synagogue in Gdansk Wrzeszcz from gminę synagogalną i odzyskała jedyną zachowaną the city, while two more communities were launched synagogę w Gdańsku Wrzeszczu, dwie kolejne in 2000 and 2014 (sztetl.org.pl). On the other hand,

61 Magdalena Duda-Seifert wspólnoty powstały w 2000 i w 2014 r. (sztetl.org.pl). the material memory vehicles, though they have Z kolei materialne nośniki pamięci, choć przetrwały survived to a different degree in every city, were w różnym stopniu w każdym z rozważanych miast, still subject to the process of rejection and fading ale jednakowo podlegały procesom zapominania into oblivion due to the official policy of the coun- i odrzucenia w ramach ideologii jednolitego try of one nation and one religion. The first efforts narodowościowo państwa polskiego w okresie towards maintaining physical traces of the Jewish powojennym. Dopiero w latach osiemdziesiątych past and its commemoration through the erection of XX w. pojawiły się pierwsze działania ze memorials and the organising of events emerged in strony miejscowych społeczników, głównie the 1980s due to local activists, mainly from among środowiska przewodników miejskich, a następnie the city guides’ circle, followed by representatives of przedstawicieli gminy żydowskiej i urzędu miasta, the local Jewish community and supported by the mające na celu zachowanie materialnych reliktów municipality agents. This process has, however, very historii mniejszości żydowskiej i jej upamiętnienie limited scope and is differentiated depending on the w postaci pomników, tablic i uroczystości city, since the municipalities do not coordinate their rocznicowych oraz innych wydarzeń. Proces ten memory politics (Szmytkowska, 2014). jednak, jak zostanie to wykazane, ma bardzo Gdansk was damaged the most severely during ograniczony charakter i przebiega w zróżnicowany the war, while most of the buildings in both Gdynia sposób w każdym z trzech ośrodków, bowiem and Sopot have survived till today. Unfortunately, miasta te nie prowadzą skoordynowanych działań due to ideological reasons, the buildings to un- w zakresie polityki pamięci (Szmytkowska, 2014). dergo a complete renovation were chosen in such Najbardziej w wyniku zniszczeń wojennych a way that the Polish character of the city was to ucierpiał Gdańsk, podczas gdy zabudowa Sopotu be sustained, while its German cityscape was oblit- i Gdyni w większości przetrwała wojnę. Na skutki erated (Bossak-Herbst, 2009; Bugalski, 2013; Sary- wojenne nałożyła się ideologia, w ramach której usz-Wolska, 2011; Stankiewicz, 1979). As a result, w świadomy i planowy sposób dokonywano se- many buildings related to the Jewish community, lekcji obiektów odbudowywanych w Gdańsku tak, organisations, or individual people in the city were aby podkreślić wcześniejszą polską historię miasta, either destroyed or rebuilt in a simplified form. a zatrzeć ślady niemieckości (Bossak-Herbst, 2009; Synagogues, except the one in Wrzeszcz, had al- Bugalski, 2013; Saryusz-Wolska, 2011; Stankiewicz, ready been demolished before the war, while two 1979). W rezultacie większość budynków związa- cemeteries – on Chelm and in Wrzeszcz – survived nych z działalnością organizacji, gminy i osób po- the war. However, the first initiatives towards their chodzenia żydowskiego w centrum miasta uległa protection and renovation were started no sooner zniszczeniu. Synagogi, z wyjątkiem tej we Wrzesz- than in the 1980s by local activists, while the Jewish czu, zostały już wcześniej wyburzone, zachowały religious community created in 1994 reclaimed the się jedynie cmentarze na górze Chełm i we Wrzesz- synagogue (photo 1). This was followed by the first czu. Starania w kierunku objęcia ochroną i renowa- commemorations in the 1990s inspired by the mem- cji pierwszego z nich podjęło w latach osiemdziesią- bers of the Jewish community and supported by tych środowisko społeczników, w 1994 r. powstała the Gdansk municipality and this process has con- gmina żydowska, która odzyskała synagogę (ryc. 2). tinued since then. As a result, there is a functioning Upamiętnienia pojawiły się w latach dziewięćdzie- Synagogue, but it lacks any information boards siątych XX w. w efekcie zabiegów inspirowanych devoted to its history and contemporary commu- przez przedstawicieli gminy i wspieranych przez nity (photo 1). There are also three memorials in władze miasta i proces ten jest kontynuowany. situ – on the sites of the former Great Synagogue, W rezultacie na obszarze Gdańska funkcjonuje sy- a cemetery and the house where the author of the nagoga, przy której jednak brak jest tablic informa- Kindertransports’ memorial once lived – and addi- cyjnych o jej historii czy współcześnie funkcjonu- tionally two symbolic cemeteries and a memorial of jącej wspólnocie (fot. 1), trzy upamiętnienia in situ general character devoted to the Kindertransports – na miejscu synagogi, cmentarza i domu twórcy located near the Railway stadion from where the pomnika – oraz dwa obiekty sepulkralne i pomnik children departed (tab. 1)(photo 2 and 3). o charakterze ogólnym (tab. 1)(fot. 2 i 3).

62 Vehicles of memory of jewish minority…

W Gdańsku organizowane są ponadto trzy cy- Furthermore, there are three cyclical events relat- kliczne wydarzenia związane tematycznie z kul- ed to Jewish culture in Gdansk (Duda-Seifert, 2016). turą żydowską (Duda-Seifert, 2016). Najstarsze są The Baltic Days of Jewish Culture, organised by the Bałtyckie Dni Kultury Żydowskie, organizowane Gdansk branch of the Socio-Cultural Jewish Society od 1999 r. przez Gdański oddział Towarzystwa in Poland, have the longest tradition since they have Społeczno-Kulturowego Żydów w Polsce. Festiwal been run since 1999. The Festival of Jewish Culture Kultury Żydowskiej Zbliżenia od 2013 r. ma miejsce “Zblizenia” has taken place since 2013 thanks to the

Tab. 1. Wybrane potencjalne nośniki pamięci i ich uaktywnienie w postaci upamiętnień w krajobrazie ośrodków miejskich Trójmiasta Tab. 1. Selected vehicles of Jewish memory in the landscape of the Tricity

Rok upa- Miejsce, miętnienia Lp/ Obszar/ Stan/ Upamiętnienie/ budynek/ /Year of Aktor/Actor Wydarzenia/Events No City State Commemoration Building, site commemo- ration Nie Przebieg murów Pryw. (M.A.) Obchody rocznicy Wielka zach. w ulicy; Makieta 2013 Fund., Sam. Priv. zburzenia Synagoga 1 Gdańsk Not Layout of walls on the (M.A.) Celebration of the The Great pre- pavement; 2018 Foundation, anniversary of Synagogue served. Miniature model Municipality demolition Wpis do rej.zab. Zach. Inwentaryzacja; w złym Pryw. (społ.), Cmentarz na Ogrodzenie; Tabliczka; 1984 Uroczystość stanie Gmina Chełmie nowe macewy* 1980s odsłonięcia macew 2 Gdańsk Pre- żydowska Cemetery in Monument Registered; 2006-08 Celebration of served Priv.(activists) Chelm Stocktake; 2009 matzevah unveiling in a bad Community Enclosure; Plaque; state New matzevah* Pomnik Kinder- Pryw. (społ.) Obchody rocznic transportów Pomnik Sam. 3 Gdańsk n.d. 2009 Celebration Memorial of Memorial Priv. (activists.), of anniversaries Kindertransports Municipality Dom Franka Uroczystość zach. Meislera Tablica Sam. odsłonięcia 4 Gdańsk pre- 2018 House of Frank Memorial plaque Municipality Celebration served Meisler of unveiling Cmentarz Modlitwa Nieistniejących Lapidarium Sam. międzyw. 1.XI. 5 Gdańsk Cm. n.d. 2002 Lapidarium Municipality Interdenominational Cemetery of prayer Nonexistent cem. Wpis do rej.zab. 1987 Edukacja; święta; zach. Zwrot Gminie Żyd. l.1990 Fest. Zbliżenia Gdańsk Nowa Synagoga 6 pre- Monument registered, (1990s) (od 2013) -Wrzeszcz New Synagogue served Reclaimed by the Jewish Education, Feast community days, Festival Kwatera Żydów – Cmentarz Gdańsk ofiar obozów 1985 Sam 7 Zasłużonych n.d. Grave of the Jews – 1994 Municipality Merit Cemetery the camps’ victims nie zach. Synagoga Tablica 1990/ Fundacja R.N. 8 Sopot Not Synagogue Memorial plaque 1999 R.N. Foundation pre- served Wpis do rej.zab. Cmentarz Wydarzenia zach. Rewaloryzacja 1983 Żydowski Fundacja R.N. rocznicowe 9 Sopot pre- Udostępnienie l.80 (1980s) The Jewish R.N. Foundation Anniversary served Registered monument, 1990 Cemetery celebrations Restoration, Opening

63 Magdalena Duda-Seifert

Obszar życia Sam.,Tow. i aktywności Przyjaźni Uroczystość żydowskiej Tablica Izrael-Polska odsłonięcia 10 Gdynia społeczności n.d. 2013 Memorial plaque Municipality, Celebration of (Area of Polish-Israeli unveiling the Jewish Friendship Society community)

*6 maja 2009 odkryto nową macewę na grobie rabina Meira Posnera – autora komentarza „Beth Meir” wydrukowanego w 1787 r.we Frankfurcie nad Odrą – stała się ona miejscem pielgrzymek pobożnych Żydów z Izraela, Europy i USA; On 6 May 2009 / a new matzevah was unveiled on the grave of Meir Posner – the author of comment „Beth Meir”, published in 1787 in Frankfurt am Oder – it has become a pilgrimage site for pious Jews from and the USA since then (Bielawski, K. http://cmentarze-zydowskie.pl/gdansk.htm). Obajśnienia/Explanations: Cm. – cmentarz; Fest. – festiwal; Fund. – fundacja; Fundacja R.N.– Fundacja Rodziny Nissenbaumów; l. – lata; M.A. – Miec- zysław Abramowicz, rzecznik filii Związku Gmin Wyzn.Żyd. (spokeperson for the Jewish Religious Community); międzyw. – międzywyznaniowa; n.d. – nie dotyczy (does not concern); pośw. – poświęcona; pryw.– prywatna inicjatywa (Priv. – private ini- tiative); rej.zab. – rejestr zabytków; sam. – samorząd; społ.– społecznicy; społ.żyd.– społeczność żydowska; zach.– zachowany. Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury, źródeł internetowych oraz badań terenowych. Source: self-elaboration by author based on literaturę, Internet sources and fieldwork dzięki Fundacji Kultury „Zbliżenia”, podczas gdy Cultural Foundation of the same name, while the Gdański Przegląd Filmów o Tematyce Żydowskiej Gdansk Retrospective of Jewish-themed Movies has organizowany jest od 2014 r. przez Towarzystwo been run by the Polish-Jewish Society “Common Polsko-Izraelskie „Wspólne Dziedzictwo-Moreshet Heritage Moreshet – Meshutefet” since 2014. The Meshutefet”. W obu patronat obejmuje m.in. mia- Gdansk Municipality patronizes the two last-men- sto Gdańsk, w drugim także rektor Uniwersytetu tioned ones, while the Rector of the Gdansk Unver- Gdańskiego. Miejsca wydarzeń poza Synagogą we sity also takes under its auspices the Retrospective. Wrzeszczu obejmują także inne budynki, pełniące These festivals usually cover the whole program of kulturowe funkcje w mieście, takie jak teatry, muzea, events taking place in different spots in the Tricity, Dwór Artusa, Ratusz Staromiejski w Gdańsku czy including the New Synagogue and other cultural Oliwski Ratusz Kultury (tab. 2). institutions such as theatres, museums, the Artus Miasto Sopot przetrwało drugą wojnę światową Court, The Old Town Hall in Gdansk and the Cul- w dobrym stanie, zniszczenia objęły bowiem tylko tural Townhall in Oliwa (tab. 2). około 10 procent substancji miejskiej, a zawiązane Sopot survived the Second World War in a good w 1978 r. Towarzystwo Przyjaciół Sopotu dopro- condition since only about 10% of its buildings were wadziło do przyznania miastu statusu zabytkowe- demolished, and it received the status of a protect- go zespołu urbanistycznego (Bossak-Herbst, 2009). ed urban ensemble as a result thanks to the efforts W Sopocie władze miejskie we współpracy z Fun- of the Society of Sopot Friends, launched in 1978 dacją Nissenbaumów zadbały o cmentarz żydowski (Bossak-Herbst, 2009). It was already in the 1980s już w latach osiemdziesiątych, a po udostępnieniu that the municipality co-operated with the Nissen- go zwiedzającym w 1990 r. na jego terenie organizo- baum Foundation to restore and protect the Jewish wane są wydarzenia rocznicowe z udziałem przed- cemetery. After it was opened to visitors in 1990, the stawicieli lokalnych władz i gminy żydowskiej anniversary celebrations have taken place there with z Gdańska Wrzeszcza (fot. 4). W miejscu zniszczo- the participation of both the Municipality and rep- nej synagogi wzniesiono blok mieszkalny, jednak resentatives of the Jewish religious community from w 1990 r. Fundacja Rodziny Nissenbaumów umie- Gdansk (photo 4). A new apartment block was built ściła na nim tablicę pamiątkową, a po jej zniknięciu on the spot of the former Sopot synagogue, though nową ufundowała w 1999 r. urodzona w Sopocie in 1990 the Nissenbaum Family Foundation placed Mira Ryczke-Kimmelman (sztetl.org.pl). Sopocki a memorial plaque on its wall, and after it was sto- Teatr Atelier organizuje od roku 2006 Międzynaro- len, a new one was put up in 1990 by Mira Ryczke- dowe Spotkania z Kulturą Żydowską przy wsparciu Kimmelman, who was born in the city (sztetl.org.pl)

64 Vehicles of memory of jewish minority…

Tab. 2. Wybrane wydarzenia – uaktywnione nośniki pamięci w przestrzeni miejskiej Trójmiasta Tab. 2. Selected events – active vehicles of memory in the cityscape of the Tricity Lp/ Miasto/ Data/ Przykładowe miejsca/ Wydarzenie/Event No City Date Exemplary locations Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Ratusz Staromiejski, Bałtyckie Dni Kultury Od 1999 Dwór Artusa, Gdański Teatr Szekspirowski, Ratusz Gł. Miasta, Żydowskiej czerwiec szkoła muzyczna OSM w Gdańsku, Teatr Muzyczny w Gdyni 1 Gdańsk Baltic Days of Jewish (from June Gdansk Society of Art. Friends, The Old Town Hall, The , Culture 1999) Gdansk Shakespeare Theatre, Main Town Hall, the Music School in Gdansk, the Music Theatre in Gdynia Nowa Synagoga; Galeria Wnętrz City Meble, Strefa Inspiracji, Teatr w Blokowisku, Republika Marzeń Gdańska Festiwal Zbliżenia w Od 2013 Szkoła Artystyczna, Biblioteka Manhattan, Otwarta Galeria Gdańsku wrzesień Smaku (Garnizon) 2 Gdańsk Festival of Jewish Culture (from October The New Synagogue, The „Galeria Wnętrz City Meble”, „Zblizenia” 2013) „Strefa Inspiracji”, Theatre in Blokowisko, „Republika Marzeń” Gdansk Artistic School, Manhattan Library, „Otwarta Galeria Smaku” („Garnizon”) Od 2014 Gdański Przegląd Filmów Wydział Filologii Uniwersytetu Gdańskiego, Oddział Etnografii marzec/ o Tematyce Żydowskiej Muzeum Narodowego, Oliwski Ratusz Kultury 3 Gdańsk kwiecień Gdansk Retrospective of Faculty of Language Studies of Gdansk University, Ethnology branch (from March/ Jewish-themed movies of the National Museum in Gdansk, the Townhall of Culture in Oliwa April 2014) Wykład „Żydzi gdańscy – gdańscy patrioci” Dom Uphagena – oddział Muzeum Miejskiego 4 Gdańsk 24.XI.2010 Lecture: „Gdansk Uphagen House – branch of the Municipal Museum Jews – Gdansk patriots” Uroczystość odsłonięcia Wystawa plenerowa (8-28X2018), Gdański Teatr Szekspirowski, makiety Wielkiej Synagogi Dom Uphagena – Oddz.Muzeum Gdańska 5 Celebration of unveiling Gdańsk 8.X.2018 Openair exhibition, Gdansk Shakespeare Theatre, Uphagen House – of the model of the Great branch of Municipality Museum Synagogue Odsłonięcie tablicy Meislera 6 Gdańsk 8.VII.2018 Ulica Długa 81/83, Długa st. 81/83 Unveiling of the Meisler memorial plaque Odsłonięcie pomnika Pomnik, Cmentarz na Chełmie, Nowa Synagoga, Uniwersytet Kindertransportów Gdański, Nadbałtyckie Centrum Kultury 7 Gdańsk 6.V.2009 Unveiling of Kindertrans- Memorial, Cemetery on Chelm, New Synagogue, Gdansk University, ports’ Memorial „Nadbałtyckie Centrum Kultury” Upamiętnianie ofiar Shoah; flash mob 24 VI 2013 gimnazjalistów Pomnik Kindertransportów 8 Gdańsk I 2018 i I Celebrations to commemorate The Kindertransports’ Memorial 2019 Shoah victims; Flash mob of junior high-school students Od 2006 Międzynarodowe Spotka- lipiec/sier- nia z Kulturą Żydowską Teatr Atelier, Nowa Synagoga (Gmina Wyznaniowa Żydowska) 9 Sopot pień International Meetings with Atelier Theatre, New Synagogue (Jewish Religious Community) (July/August the Jewish Culture from 2006)) Projekt naukowo- Muzeum Sopotu, spacery „Śladami Żydów sopockich” – 80 badawczy „Sopocianie” miejsc w mieście 10 Sopot 2018 Research project „Sopot Sopot Municipality Museum, walks by „Traces of Sopot Jews” – circa residents” 80 sites in the city Cykl spotkań z historią Spacer „Śladami historii Żydów w śródmieściu Gdyni” 11 Cycle of meetings with Gdynia 2018 Guided walk – „Traces of the history of Jews in Gdynia centre” history

Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji w mediach i programów imprez Source: elaboration by author based on information from Internet media and programs of events

65 Magdalena Duda-Seifert finansowym Urzędu Miasta oraz patronacie prezy- (tab. 1). The Atelier Theatre located in Sopot has denta i marszałka województwa (tab. 2). Miejscem been organising International Meetings with Jewish spotkań stał się również sopocki ratusz, w którym Culture with the support of the Municipality and w 1991 r. zawiązało się Stowarzyszenie Żydów Voivodship self-government since 2006 (tab. 2). It Kombatantów i Poszkodowanych w II wojnie świa- was on the premises of the Sopot Townhall that the towej, a w 1994 r. Trójmiejska Gmina Wyznaniowa. Association of Jewish War Veterans and Victims of W Gdyni pierwsze i jedyne jak dotąd upamięt- the Second World War was launched in 1991, as well nienie pojawiło się w przestrzeni miejskiej dopiero as the Tricity Jewish religious community. w roku 2013 w postaci tablicy poświęconej spo- The first and so far the only commemoration in łeczności żydowskiej miasta, ufundowanej przez Gdynia was placed in the city landscape in 2013. samorząd miejski we współpracy z Towarzystwem It took the form of a memorial devoted to the for- Przyjaźni Izrael-Polska (tab. 1). W 2018 r. po raz mer Jewish residents, which was founded by the pierwszy w ramach szerszych działań na rzecz sze- Municipality in co-operation with the Polish-Israeli rzenia wiedzy o mieście zorganizowano spacer „Śla- Friendship Society (tab. 1). It was also only in 2018 dami historii Żydów w Śródmieściu Gdyni” (tab. 2). that a guided walk called “Traces of history of Jews Przy założeniu, że ostateczna faza przekształce- in the centre of Gdynia” was proposed within the nia potencjalnych nośników pamięci w dziedzictwo, framework of the work towards spreading local czyli inkorporacji może być przynajmniej w przy- knowledge about the city (tab. 2). bliżeniu interpretowana na podstawie stopnia roz- In this study, with an assumption that the final poznania ich jako walorów turystycznych i elemen- phase of heritagisation can be at least approximately tów dziedzictwa żydowskiego miasta, ostatni etap evaluated based on the degree of the recognition of analizy oparto o dane pozyskane ze strony www. memory vehicles as tourist attractions and elements sztetl.org, przewodników turystycznych i recenzji of the Jewish heritage of the city, the final part of zamieszczonych na TripAdvisor. Okazuje się, że the analysis consisted in data obtained from www. żadne z trojga miast nie jest rozpoznawane jako ty- sztetl.org, tourist printed guidebooks and reviews powy cel podróży dla osób zainteresowanych dzie- on TripAdvisor.com. It was found that none of the dzictwem żydowskim (Gruber, 2007), a polski prze- cities are mentioned as an Eastern European destina- wodnik po zabytkach kultury żydowskiej w kraju tion for people interested in Jewish heritage (Gruber, (Kryciński i in., 2011) wymienia cztery obiekty 2007), while the country guidebook for Jewish heri- w Gdańsku, sześć w Sopocie i żadnego w Gdyni tage lists four sites in Gdansk, six in Sopot and none (tab. 3). W sumie 28 obiektów w Trójmieście opi- in Gdynia (Kryciński et al, 2011) (tab. 3). The website suje strona poświęcona dziedzictwu żydowskiemu devoted especially to Jewish heritage enumerates (www.sztetl.org), z liczby tej jednak aż dziesięć 28 buildings in the Tricity, though as many as 10 nie istnieje, w związku z czym zasób ten ma ogra- from that list do not exist anymore, which limits niczone znaczenie dla podtrzymywania pamięci their significance for becoming a memory site in the kulturowej w krajobrazie miejskim. Ciekawy jest city landscape (www.sztetl.org). Two memorials de- przypadek dwóch upamiętnień związanych z mar- scribed on www.sztetl.org are of particular interest. tyrologią, wskazanych na liście sztetl.org w Gdań- One is devoted to the detention centre at 24 Kładki sku, a mianowicie aresztu śledczego na ul. Kład- Street, and the other to the concentration camp in ki 24 i podobozu Sztutowo w Kokoszkach, które in Gdansk, though they do not indicate jednak nie wskazują Żydów jako ofiar, w pierw- Jews as victims. In the former case, a memorial szym przypadku tablica pochodząca z roku 1958 plaque from 1958 refers to the heroic Poles, which mówi o bohaterach Polakach. Jest to przykład is an example of the discourse of different memories dyskursu różnych pamięci w ramach krajobra- within the frames of the landscape understood as zu rozumianego jako pole walki. Przewodnik the battlefield. The guidebook from 1997 (Omila- turystyczny z 1997 r. (Omilanowska i in., 1997) nowska et al., 1997) does not mention any sites relat- nie wspomina żadnego miejsca związanego z ży- ed to the Jewish minority in any of the cities, while dowską mniejszością w Trójmieście, podczas gdy the one from 2015 (Rudziński, 2015) includes infor- ten pochodzący z 2015 r. (Rudziński, 2015) zawiera mation about three such places, namely the Great informacje o Wielkiej Synagodze oraz Pomniku Kin- Synagogue, the Kindertransports’ Memorial and the dertransportów, a także Cmentarzu Nieistniejących Cemetery of Nonexistent Cemeteries, although the

66 Vehicles of memory of jewish minority…

Fot. 1. Jedyna zachowana synagoga – w Gdańsku Wrzeszczu Photo 1. The only Tricity synagogue that has survived – in Gdansk Wrzeszcz

Fot. 3. Pomnik Kindertransportów w Gdańsku Photo 3. The Kindertransports’ Memorial in Gdansk

Fot. 2. Makieta Wielkiej Synagogi w Gdańsku Fot. 4. Brama wejściowa na cmentarz żydowski w Sopocie Photo 2. The miniature model of the Great Synagogue in Gdansk Photo 4. Entrance gate to the Jewish cemetery in Sopot

Wszystkie fotografie/ All photos: M. Duda-Seifert

Cmentarzy, choć bez wskazania jego powiązania last one does not mention any relation to the Jewish z żydowską mniejszością. Spośród stron miejskich cemetery. As far as municipality websites are con- poświęconych turystyce jedynie gdańska opisuje cerned, it is only the Kindertransports’ Memorial Pomnik Kindertransportów oraz Pomnik Nieistnie- and again the same symbolic Cemetery in Gdansk jących Cmentarzy, ten drugi jednak w kontekście that are described as tourist attractions, although the ogólnym, jak powyżej (www.gdansk.pl), podczas latter again only in a general context (www.gdansk. gdy pozostałe dwie nie zawierają odniesień do pl). Neither Gdynia nor Sopot make any direct ref- żadnego z obiektów żydowskich (www.gdynia. erence to the Jewish sites (www.gdynia.pl; www. pl; www.sopot.pl)3. Najbardziej popularna strona sopot.pl)3. On the 17th February 2020, the most pop- mediów społecznościowych, na której odwiedzający ular social media platform to share a review of the zamieszczają recenzje atrakcji turystycznych, tourist attraction, TripAdvisor.com, included only

3 Opinię o braku rozpoznania dziedzictwa żydowskiego jako 3 The opinion on the lack of recognition of the Jewish heritage waloru turystycznego przez władze miejskie i lokalne organi- as a tourist asset by the Municipality can be supported by zacje turystyczne potwierdza fakt, że w Centrum Informacji the fact, that on the 6th August 2019 no advice was offered Turystycznej Gdańska w dniu 6 sierpnia 2019 r. nie udzielono in the Gdansk Centre of Tourist Information considering the żadnych wskazówek co do ewentualnych pamiątek żydow- places related to Jewish minority except the site of the former skich w mieście poza wskazaniem miejsca dawnej Wielkiej Great Synagogue. Synagogi.

67 Magdalena Duda-Seifert czyli TripAdvisor, zawierała w dniu 17 lutego 2020 r. two Jewish-related sites within the Tricity, namely wzmianki na temat tylko dwóch obiektów z obsza- the Kindertransports’ Memorial in Gdansk and the ru Trójmiasta, takich jak Pomnik Kindertranspor- Jewish cemetery in Sopot, while in the case of the tów w Gdańsku i cmentarz żydowski w Sopocie, latter, there were only two opinions. The results of przy czym w przypadku drugiego z wymienionych such preliminary research, therefore, lead to the con- były to tylko dwie opinie. Zawarte powyżej wyniki clusion that the incorporation phase has not been analizy pozwalają wstępnie określić stan inkorpora- hitherto realised, maybe with the exemption of the cji potencjalnych nośników pamięci w dziedzictwo Kindertransport’s Memorial in Gdansk (photo 3). za praktycznie nie zrealizowany, może z wyjątkiem Pomnika Kindertransportów (fot. 3).

Tab. 3. Liczba nośników w procesie uaktywnienia (fazy transformacji i inkorporacji) Tab. 3. Number of vehicles of memory in the process of heritagisation (transformation and incorporation phases) Liczba miejsc pamięci/Number of sites of memory Strony Kryciński Tripadvisor Obszar/City internetowe i in. (2011) (17.02.20) liczba Sztetl.org (17.02.2020) miejskie/ Krycinski recenzji / Municipality et al.(2011) No. of reviews websites 8: 1cmentarz, 4 synagogi NI; 1 inny 2 (cmentarz; Centrum budynek NI, 1 inny budynek; pomnik pomnik) 1 Pomnik/43 2 Pomniki Centre 8: 1 cemetery, 4 synagogues (NE), 1 other (cemetery, (Memorial) (Memorials) building (NE), 1 other building, memorial memorial) Gdańsk 5: 1 cmentarz, 1 synagoga, 1 synagoga 2 (synagoga; NI; 1 inny budynek, 1 inne miejsce cmentarz) Wrzeszcz 0 0 (1 cemetery, 1 synagogue, 1 synagogue NE, (synagogue, 1 other building, 1 other site) cemetery) 11: 3 cmentarze (w tym 1 żydowski), 6 (1cmentarz; 1 synagoga NI, 3 inne budynki NI, 5 innych bu- 4 inne budynki; oraz na cmentarzach dynków); 1 (cmentarz)/ Sopot 12 nagrobków 0 (cemetery, 2 (cemetery) (3 cemeteries, incl.1 Jewish, 1 synagogue 5 other NE, 3 other buildings NE, 4 other buildings, buildings) plus 12 tombstones in cemeteries) 5: 4 inne budynki; judaica z MMG Gdynia (4 other buildings; plus judaica from 0 0 0 Municipality Museum) TRÓJMIASTO 28 10 2 2 Inne budynki obejmują dawne domy modlitwy lub miejsca działalności gospodarczej; NI – nie istniejący, MMG – Muzeum Miasta Gdańska; strony internetowe miejskie: www.gdansk.pl, www.gdynia.pl, www.sopot.pl; stan na 19.08.2019. Other buildings include former prayer houses and places of economic activity; NE – nonexistent; Municipality websites: www. gdansk.pl, www.gdynia.pl, www.sopot.pl; 19.08.2019. Źródło: opracowanie własne Source: elaboration by author

68 Vehicles of memory of jewish minority…

WNIOSKI CONCLUSION

Obszar metropolitalny składający się z trzech The metropolitan area consisting of three cities of miast o różnej genezie i historii prezentuje trzy different origin and history presents three different różne przykłady wkładu mniejszości żydowskiej cases of the Jewish minority’s contribution to the w tworzenie krajobrazu miejskiego, a także stopnia development of the city landscape and different de- przetrwania nośników pamięci o niej w krajobra- grees of survival of its memory vehicles. Research on zie miejskim. Analiza zasobów i podejmowanych the resources and activities undertaken by various przez różnych aktorów działań pozwala ocenić sto- groups allowed an evaluation of how far such poten- pień uaktywnienia takich potencjalnych nośników, tial vehicles have been integrated as historical events jak wydarzenia historyczne czy budynki w procesie or buildings into the heritage. As the framework for przekształcania w dziedzictwo w badanych ośrod- the study, the model proposed by Turner was used kach. Dla potrzeb realizacji celu pracy posłużono się (1975 cited after Czepczyński, 2010). Turner divided modelem Turnera (1975 cyt.za Czepczyński, 2010), the process of landscape transformation into three który proces przekształcania krajobrazu podzielił phases, namely identification of assets (separation), na trzy fazy, a mianowicie identyfikację zasobów assigning them meaning (transformation), and ele- (faza separacji), nadawania im znaczeń (transfor- vating them to the level of heritage (incorporation). macji) oraz przyznania rangi dziedzictwa (inkor- The model was enriched with nonmaterial elements, poracji). Ze względu na szersze znaczenie miejsc such as events taking place in the cityscape, follow- pamięci w kontekście podejścia zaproponowanego ing Nora’s approach (2009). przez Norę (2009) w analizie uwzględniono także The results of the analysis allowed the following elementy niematerialne, takie jak wydarzenia, ma- findings to be formulated: jące miejsce w przestrzeni miejskiej. –– potential material memory vehicles have sur- Wyniki analizy pozwoliły stwierdzić, że: vived to different degrees in the three cities under –– potencjalne fizyczne nośniki pamięci przetrwa- research; this is especially due to the Nazis’ activities ły w różnym stopniu w badanych miastach, szcze- in the 1930s, but also as a result of war damage and gólnie ze względu na działania nazistów w latach post-war rejection that these assets have been re- trzydziestych, a także zniszczenia w trakcie II woj- duced to less representative buildings non-discern- ny światowej oraz powojenne odrzucenie tego dzie- ible in the city landscape, such as tenement houses, dzictwa; zasoby te zostały ograniczone do obiektów housing enterprises, trading and service venues, and mniej reprezentatywnych i nie wyróżniających się warehouses; w krajobrazie miejskim, takich jak: domy i kamie- –– the extermination of the Jews and another wave nice mieszkalne i te mieszczące firmy, punkty han- of post-war emigration resulted in a discontinuity dlowe i usługowe, a także magazyny; of the communicative memory for the next few de- –– eksterminacja ludności żydowskiej i kolejna cades, while an almost total shift in the population fala powojennej emigracji Żydów spowodowała of the three cities interrupted this continuity, for przerwanie ciągłości pamięci komunikacyjnej na non-Jewish inhabitants as well, which brought about kilka kolejnych dekad, a całkowita prawie wymiana further damage to the most precious sites, such as ludności badanych miast przerwała także tą cią- cemeteries (which survived the war in quite a good głość w odniesieniu do osób innego niż żydowskie condition); pochodzenia, co spowodowało dalsze niszczenie –– the phase of identification of assets can be con- najcenniejszych z punktu widzenia historii tej spo- sidered to have been accomplished since the first ac- łeczności obiektów, za jakie można uznać cmenta- tivities aiming at the legal protection and restoration rze (które przetrwały wojnę w dość dobrym stanie); of cemeteries were undertaken in the 1980s and con- –– fazę identyfikacji zasobów można uznać za tinued in the 1990s when books devoted specifically zrealizowaną, gdyż pierwsze działania na rzecz to the Jewish minority in the Tricity were published; zabezpieczenia i ochrony przetrwałych zabytków –– the phase of transformation, namely assigning sepulkralnych miały miejsce już w latach osiemdzie- meaning to potential memory vehicles, was assessed siątych, a kontynuację znalazły one w postaci opra- based on the number of commemorations which had cowań poświęconych historii mniejszości żydow- emerged in the city on the one hand, and events skiej w ośrodkach Trójmiasta, które ukazywały się devoted to the Jewish minority on the other; in this

69 Magdalena Duda-Seifert od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XX w.; case, a few commemorations and annual events can –– fazę transformacji, a więc nadawania znaczeń be regarded as the beginning of this phase; nośnikom pamięci, oceniono na podstawie stop- –– the last phase of heritagisation was only prelim- nia realizacji upamiętnień poświęconych Żydom inarily assessed based on the degree to which the w krajobrazie miejskim z jednej strony, z drugiej identified and commemorated assets have become organizacji wydarzeń; w tym wypadku kilkanaście recognised as tourist assets or part of the Jewish upamiętnień i kilka odbywających się regularnie heritage on the national level; in this case, the rec- wydarzeń można uznać za początek tego procesu; ognised ones are only individual sites such as the –– ostatnia faza przekształcania nośników w dzie- Kindertransports’ Memorial, the New Synagogue in dzictwo została poddana tylko wstępnej ewaluacji Gdansk and cemeteries in Gdansk and Sopot. na podstawie oceny stopnia uwzględnienia okre- In summary, the assets of potential memory ve- ślonych w pracy obiektów fizycznych i wydarzeń hicles of the Jewish minority in the Tricity can be w źródłach poświęconych dziedzictwu żydowskie- evaluated as quite considerable, although to a large go i turystyce; w tym wypadku najbardziej rozpo- degree not highly discernible in the city landscape. znawane są pojedyncze obiekty, takie jak Pomnik The process of their activation as elements of her- Kindertransportów, Synagoga we Wrzeszczu itage and cultural memory has started thanks to i cmentarze w Gdańsku i Sopocie. representatives of the Jewish community, local Podsumowując, zasoby potencjalnych nośni- activists, and museums, supported by the munic- ków pamięci o mniejszości żydowskiej w bada- ipalities. However, it has only advanced to a very nych ośrodkach można uznać za duże, aczkolwiek small degree so far. Defining the last phase of the w dużej mierze składające się z nie wyróżniających process, namely the lasting incorporation into heri- się w krajobrazie miejskim budynków. Proces ich tage, would require further studies adopting a more uaktywnienia jako elementów dziedzictwa i pamię- sociological approach. ci kulturowej współczesnych mieszkańców rozpo- czął się dzięki działaniom podejmowanym głównie przez przedstawicieli gminy, lokalnych społeczni- ków i muzea, a wspieranym przez władze miejskie, jest on jednak bardzo mało zaawansowany. Okre- ślenie ostatniego etapu tego procesu, a więc trwałej inkorporacji w dziedzictwo, wymagałoby dalszych pogłębionych badań o charakterze socjologicznym.

70 Vehicles of memory of jewish minority…

REFERENCES

Ashworth G.J., 2015: Planowanie dziedzictwa. MCK, Drozd J., 2007: Społeczność żydowska Gdyni Kraków, 116 pp. w okresie międzywojennym. Verbi Causa, Gdy- Ashworth G.J. i J.E. Tunbridge, 1999: Old cities, new nia, 496 pp. pasts: Heritage planning in selected cities of Cen- Duda-Seifert M., 2016: Wydarzenia jako etniczna tral Europe. GeoJournal, 49: 105-116. atrakcja kulturowa – nowy trend w turystyce Bielak J., 2003: Wielka Synagoga gdańska An der eventowej na przykładzie mniejszości żydowskiej Reitbahn 11/13 w latach 1887-1939 [in:] Studia w Polsce Ekonomiczne Problemy Turystyki 1 (33): z historii sztuki i kultury Gdańska i Europy Pół- 235-246. nocnej. Prace poświęcone pamięci Doktor Kata- Dymnicka M., Kajdanek K., 2018: Rola dziedzictwa rzyny Cieślak (eds): J.Friedrich, E.Kizik, Gdańsk, wielokulturowego w świadomości miejskich ak- Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Oddział torów. Przykład Gdańska i Wrocławia. Przegląd Gdański: 439-447. Socjologiczny 67 (1): 73-95. Bilska-Wodecka E., 2012: Człowiek religijny i związ- Dymnicka M., Parteka T., 2010: Wytwarzanie prze- ki wyznaniowe w przestrzeni miasta w XX i na strzeni metropolitalnej Trójmiasta, Studia Socjo- początku XXI w. IGiGP UJ, Kraków, 304 pp. logiczne 3 (198): 179-202. Blacker U., 2019: Memory, the city and the legacy of Echt S., 2012: Dzieje Żydów gdańskich, Wydawnic- World War II in East Central Europe. The Ghosts two Oskar, Gdańsk, 536 pp. of Others. Routledge, New York, 242 pp. Erll A., Rigney A., 2006: Literature and the produc- Bossak-Herbst B., 2009: Antropolis. Współczesny tion of cultural memory: Introduction. European Gdańsk w wymiarze symbolicznym. Wydaw- Journal of English Studies 10 (2): 111-115. nictwo TRIO, Warszawa, 290 pp. Gruber E., 2004: Odrodzenie kultury żydowskiej Bugalski Ł., 2013: Zarys przemian przestrzennych w Europie. Pogranicze, Sejny, 267 pp. Strefy Reprezentacyjnej Gdańska na podstawie Gruber R.R., 2007: Jewish Heritage Travel. A Guide opracowań planistycznych od 1866 r. [in:] Do Ju- to Eastern Europe. National Geographic Society, tra! Gdański skok w nowoczesność (ed): K. Gut- Washington, 338 pp. frański, Instytut Sztuki Wyspa, Gdańsk: 532-557. Halbwachs M., 1969: Społeczne ramy pamięci. PWN, Cosgrove D., Daniels S., 2004: Introduction: icono- Warszawa, 436 pp. graphy and landscape [in:] The iconography of Hejger M., 1999: Ludność żydowska na Pomorzu landscape. Essays on the symbolic representa- Gdańskim w latach 1945-1951. Słupskie Studia tion, design and use of past environments (eds.): Historyczne 7: 137-156. D. Cosgrove, S.Daniels, Cambridge, Cambridge Jałowiecki B., 2009: Magia miejsc [in:] Fenomen University Press: 1-10. Genius loci tożsamość miejsca w kontekście hi- Czepczyński M., 2010: Gdańskie krajobrazy pamię- storycznym i współczesnym (ed): B. Gutowski, ci i zapomnienia: (re)interpretacje przestrzeni Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz miejskiej ostatnich 20 lat. Kultura i Edukacja 3 Grzegorczyk, Warszawa: 9-14. (77): 142-155. Jarczewski P., 2010: Cmentarz Żydowski – pamięć Domańska H., 1991: Kamienne Drzewo Płaczu. przywrócona. (1.11.2010). Online: http://ibedeker. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, pl/spacery/cmentarz-zydowski-pamiec-przywro- ich dzieje i zabytki, Gdańsk, 120 pp. cona/ Domańska H., 1994: Kadisz gdańskich kamieni: Kapralski S., 2010: Pamięć, przestrzeń, tożsamość. dzieje Trójmiejskiej gminy żydowskiej do roku Próba refleksji teoretycznej [in:] Pamięć, prze- 1943. Agencja Wydawnicza Tu, Warszawa, 128 pp. strzeń, tożsamość (ed): S. Kapralski, Wydawnic- Domańska H., 2001: Zapomniani byli w mieście. two Naukowe Scholar, Warszawa: 9-46. Dzieje Sopockich Żydów w XIX i XX w., War- Kozioł A., Trelka M., Florjanowicz P., 2013: Spo- szawa, 163 pp. łeczno-gospodarcze oddziaływanie dziedzictwa Domańska H., Lifsches L., 1997: Żydzi znad Gdań- kulturowego. Raport z badań społecznych. Na- skiej Zatoki, Agencja Wydawnicza Tu, Warszawa, rodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa, 96 pp. 351 pp.

71 Magdalena Duda-Seifert

Kryciński S., Olej-Kobus A., Kobus K., 2011: Zabytki Politycznych PAN, Wyd. Naukowe Scholar 9: kultury żydowskiej w Polsce. Przewodnik. Carta 17-28. Blanca, Muzeum POLIN, Warszawa, 448 pp. Tanaś S., 2011: Miejska przestrzeń pamięci [in:] Kula M., 2002: Nośniki pamięci historycznej. Wy- Turystyka. Księga jubileuszowa w 70 roczni- dawnictwo DiG, Warszawa, 320 pp. cę urodzin Prof. Stanisława Liszewskiego (ed:) Nilsson P.A., 2018: Impact of Cultural Heritage on B. Włodarczyk, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Tourists. The Heritagization Process. Athens Jo- Łódź: 121-133. urnal of Tourism 5 (1): 35-54. Targowski W., 2018: Dziedzictwo substancji mate- Nora P., 2009: Między pamięcią i historią: Les lieux rialnej miasta jako czynnik de Mémoire. Archiwum 2: 4-12. budujący warunek kontynuacji w kształtowaniu Omilanowska M., Majewski S., 1997: Gdańsk i Po- tożsamości gdańszczanina. Studia KPZK 192: morze Wschodnie. Wydawnictwo Wiedza i Życie, 367-383. Warszawa, 296 pp. Traba R., 2009: Pamięć zapisana w kamieniu, czyli Piechotka M., Piechotka K., 2004: Oppidum Judaeo- krajobraz kulturowy jako palimpsest [in:] Dzie- rum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rze- dzictwo Kresów – nasze wspólne dziedzictwo? czypospolitej. Wydawnictwo Krupski i Spółka, (ed:) J. Purchla, Międzynarodowe Centrum Kul- Warszawa, 296 pp. tury: Kraków: 273-280. Popiołek B., Chłosta-Sikorska A., Słaby A., 2015: Hi- Wieczerzak J., 2018: Rozmieszczenie i gęstość zalud- storia – pamięć – tożsamość w edukacji humani- nienia Obszaru Metropolitalnego Gdańsk-Gdy- stycznej. T. 3. Pamięć człowieka, pamięć miejsca, nia-Sopot. Prace i Studia Geograficzne 63/4: 41-52. miejsca pamięci. Wydawnictwo Libron, Kraków. Zieliński M., 2013: Aktywność społeczności lokal- Prace Naukowe Instytutu Historii i Archiwistyki nych wobec chaosu przestrzennego w miastach. Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edu- Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN kacji Narodowej w Krakowie, 632 pp. w Krakowie 41: 183-195. Rudziński G., 2015: Gdańsk, Sopot, Gdynia i Mal- https://sopocianie.muzeumsopotu.pl bork. Wydawnictwo Parma Press, Marki, 128 pp. https://sztetl.org.pl Rybicka E., 2011: Pamięć i miasto. Palimpsest vs. https://www.gdansk.pl pole walki. Teksty Drugie 5: 201-211. https://www.gdynia.pl Saryusz-Wolska M., 2009: Wprowadzenie [in:] Pa- https://www.sopot.pl mięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna per- spektywa niemiecka (ed.): M. Saryusz-Wolska, UNIVERSITAS, Kraków: 7-37. Saryusz-Wolska M., 2010: Pamięć kulturowa Gdań- ska i Wrocławia. Doświadczenia i ślady [in:] Pa- mięć, przestrzeń, tożsamość (ed.): S. Kapralski, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa: 239-256. Saryusz-Wolska M., 2011: Asymetrie pamięci: Gdańsk i Wrocław [in:] Spotkania czasu z miej- scem. Studia o pamięci i miastach (ed:) M. Sa- ryusz-Wolska, Warszawa, Wydawnictwo UW: 221-356. Stankiewicz J., 1979: Odbudowa zabytkowych ze- społów Gdańska po 1945 r. Ochrona Zabytków 32/3 (126): 177-191. Szmytkowska M., 2014: Potencjał trójmiejskiej prze- strzeni metropolitalnej – pola integracji i dezin- tegracji. Studia Miejskie 13: 27-36. Szpociński A., 2018: Upamiętnienia [in:] Stare i nowe tendencje w obszarze pamięci społecznej (eds:) Z. Bogumił, A. Szpociński, Inst. Studiów

72