STRATY WOJENNE WAR LOSSES MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU OF THE DISTRICT MUSEUM IN TORUŃ W ŚWIETLE IN LIGHT OF DOKUMENTACJI IKONOGRAFICZNEJ ICONOGRAPHIC I AND ARCHIWALNEJ ARCHIVAL DOCUMENTATION Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury WAR LOSSES OF THE DISTRICT MUSEUM IN TORUŃ IN LIGHT OF ICONOGRAPHIC AND ARCHIVAL DOCUMENTATION District Museum in Toruń Toruń 2019 STRATY WOJENNE MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU W ŚWIETLE DOKUMENTACJI IKONOGRAFICZNEJ I ARCHIWALNEJ Muzeum Okręgowe w Toruniu CONTENTS INTRODUCTION 9 COLLECTION OF THE TORUŃ’S MUSEUM UNTIL 1939 25 Anna Kroplewska-Gajewska CITY MUSEUM IN TORUŃ IN THE TIME OF GERMAN OCCUPATION 48 ( 1 9 3 9 – 1 9 4 5 ) Sylwia Grochowina WAR-TIME LOSSES OF THE DISTRICT MUSEUM IN TORUŃ 66 Piotr Birecki KURT GRIMM (1890-1863). DOCUMENTALIST OF TORUŃ’S OCCUPATION PERIOD 85 Iwona Markowska TORUŃ’S ICONOGRAPHY IN THE COLLECTION OF THE HERDER INSTITUTE 101 IN MARBURG (LAHN) IN THE RESEARCH PROJECT THE WAR-TIME LOSSES OF TORUŃ’S MUSEUM Piotr Birecki NEGATIVES FROM DISTRICT MUSEUM 114 IN TORUŃ – REMARKS OF THE MONUMENT CONSERVATOR Tomasz Kozielec LIST OF THE WAR-DERIVED LOSSES OF THE DISTRICT MUSEUM IN TORUŃ 121 Jolanta Juźków / Michał Kurkowski LIST OF THE PHOTOS TO THE ARTICLE OF PIOTR BIRECKI “TORUŃ’S 202 ICONOGRAPHY IN THE COLLECTION OF THE HERDER INSTITUTE IN MARBURG (LAHN) IN THE RESEARCH PROJECT THE WAR-TIME LOSSES OF TORUŃ’S MUSEUM” LIST OF DRAWINGS AND PHOTOGRAPHS INCLUDED IN THE ARTICLE 208 BY TOMASZ KOZIELEC ”NEGATIVES FROM DISTRICT MUSEUM IN TORUŃ – REMARKS OF THE MONUMENT CONSERVATOR” BIBLIOGRAPHY 214 NAME INDEX 218 SPIS TREŚCI WSTĘP 7 ZBIORY TORUŃSKIEGO MUZEUM DO 1939 ROKU 11 Anna Kroplewska-Gajewska MUZEUM MIEJSKIE W TORUNIU PODCZAS OKUPACJI NIEMIECKIEJ (1939-1945) 39 Sylwia Grochowina STRATY WOJENNE MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU 57 Piotr Birecki KURT GRIMM (1890-1863). DOKUMENTALISTA CZASU OKUPACJI TORUNIA 75 Iwona Markowska IKONOGRAFIA TORUNIA W ZBIORACH INSTYTUTU HERDERA W MARBURGU NAD 95 LAHNĄ W BADANIACH NAD STRATAMI WOJENNYMI TORUŃSKIEGO MUZEUM Piotr Birecki NEGATYWY MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU 107 – UWAGI KONSERWATORA ZABYTKÓW Tomasz Kozielec LISTA STRAT WOJENNYCH MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU 121 Jolanta Juźków / Michał Kurkowski ILUSTRACJE DO ARTYKUŁU „IKONOGRAFIA TORUNIA W ZBIORACH 202 INSTYTUTU HERDERA W MARBURGU NAD LAHNĄ W BADANIACH NAD STRATAMI WOJENNYMI TORUŃSKIEGO MUZEUM” ILUSTRACJE DO ARTYKUŁU „ NEGATYWY MUZEUM OKRĘGOWEGO 208 W TORUNIU – UWAGI KONSERWATORA ZABYTKÓW” BIBLIOGRAFIA 214 INDEKS OSOBOWY 218 WSTĘP Niniejsza publikacja to wynik intensywnych badań zespołu pracowników i współpracowników Mu- zeum Okręgowego w Toruniu, którzy w 2017 roku zrealizowali projekt „Straty wojenne Muzeum Okrę- gowego w Toruniu w świetle dokumentacji fotograficznej Kurta Grimma”. Był to, dzięki dofinansowaniu pozyskanemu z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego prowadzącego program „Badania pol- skich strat wojennych”, pierwszy krok do kolejnego, szerszego etapu badań. Ten, trwający w latach 2018 – 2019, etap objął zagadnienia określone w jego tytule, czyli „Straty wojenne Muzeum Okręgowego w Toruniu w świetle dokumentacji ikonograficznej i archiwalnej”. Rezultaty prowadzonych przez trzy lata kwerend bibliotecznych, archiwalnych i muzealnych, żmudna analiza uzyskanych wyników, porządkowanie materiału ikonograficznego i archiwalnego pozwoli- ły na prezentację pierwszych, mamy nadzieję, pełnych wyników badań w niniejszej publikacji. Efektem wy- siłków zespołu są artykuły naukowe oraz przygotowana najpełniejsza dotychczas lista strat wojennych, które są dobrym źródłem do dalszych badań, a bez wątpienia do rewindykacji dzieł, jeśli tylko pojawią się one w przestrzeni publicznej. W ramach projektu przeprowadzono także badania konserwatorskie ponad 200 klisz szklanych przechowywanych w Muzeum Okręgowym w Toruniu, związanych z problematyką strat wojennych. Przygotowano również digitalisy fotografii ze zbiorów własnych i zbiorów instytucji zewnętrz- nych, stanowiące dokumentację ikonograficzną zaginionych zabytków, tworząc w ten sposób pomocną w poszukiwaniach bazę obiektów zaginionych. Usystematyzowanie stanu wiedzy na temat strat wojennych toruńskiego muzeum i stworzenie możliwie pełnej listy obiektów utraconych w okresie II wojny światowej jest kolejnym krokiem w kierunku poznania wojennych dziejów muzeum, które mogą zaowocować, jeśli będą temu sprzyjać czynniki polityczne, odzyskaniem najcenniejszych dzieł należących do naszego wspól- nego, toruńskiego dziedzictwa kultury. Iwona Markowska Piotr Birecki 7 INTRODUCTION This publication is a result of intensive work of the team of employees and fellows of District Museum who in 2017 carried out the project entitled: “War-time losses of District Museum in Toruń in the light of photographic documentation of Kurt Grimm”. Due to the financing from Ministry of Culture and National Heritage conducting the programme entitled: „Research into the Polish War Losses”, it was the first step to another, broader stage of the research. This stage realised in the years 2018 – 2019 covered the issues referred to in its title, i.e. “War Losses of District Museum in Toruń in light of iconographic and archival documentation”. The results of the three-year, library, archival and museum queries, meticulous analysis of the obtained results as well as the organisation of the iconographic and archival material allowed to present the first and also, we hope, complete results of the research and studies in this material. The outcomes of the team’s work include research papers and the most complete and to-date list of war losses both of which constitute perfect sources for further research and, undoubtedly, for the recovery of the works of art, should they ever occur in any public space. Also, within the project, conservation studies of over 200 glass films held at District Museum in Toruń were carried out as part of the studies of the war losses. Additionally, digital versions of the photographs from our own collections and the collections of third-party intuitions constituting the iconographic documentation of the lost historical artefacts were prepared thus creating the lost items database of great help in the search. Systematisation of the knowledge about the war-time losses of Toruń's Museum and preparation of probably the fullest list of the items lost during the 2nd World War is yet another step towards the recognition and understanding of the war-time history of the Museum which may, under favourable political conditions, lead to the recovery of the most valuable works forming part of our common, cultural heritage of Toruń. Iwona Markowska Piotr Birecki 9 ZBIORY TORUŃSKIEGO MUZEUM DO 1939 ROKU Toruńskie muzeum w okresie międzywojennym postrzegano jako instytucję regionalną, która do 1939 roku przede wszystkim gromadziła zbiory „obrazujące działalność człowieka względnie społeczno- ści w ciągu wieków na ściśle ograniczonym pod względem historycznym, geograficznym, etnograficznym i gospodarczym terenie Pomorza”1. Charakter toruńskich zbiorów można przedstawić na podstawie ar- chiwaliów i publikacji, w tym artykułów, przewodników i codziennej prasy. Niestety, w okresie II wojny światowej zaginęły wszystkie inwentarze, „na podstawie których można by z całą dokładnością podać stan zbiorów przedwojennych”2. Cenne informacje o zbiorach tego muzeum zawierają archiwalia przechowywane w Archiwum Państwowym w Toruniu3. Dostarczają one niestety niekompletny materiał źródłowy, zawierający głów- nie korespondencję dotyczącą inicjatywy stworzenia nowego muzeum, mało skupiając się na samej ko- lekcji. Wyjątek stanowi Spis inwentarzowy Muzeum Pomorskiego z 1922 roku4, który obejmuje jednak tylko 66 pozycji – głównie malarstwa, grafiki, rzeźby i meblarstwa. Zbiory powstałego w ratuszu w 1861 roku Muzeum Miejskiego (wówczas Städtisches Museum) zostały ogólnie wspomniane przez Reinharda Uebricka w 1903 roku5 i powtórzone w „polskojęzycznej mutacji”6 w roku następnym. Pierwsze szczegółowe informacje o kolekcji numizmatycznej tego muzeum zamieszczono w przewodniku Arthura Semrau’a (1907)7. Ten sam autor wydał w 1917 roku przewodnik, w którym przedstawił krótki zarys najstarszego osadnictwa ziemi chełmińskiej i Kujaw na podstawie muze- alnych zbiorów archeologicznych8. Pierwsze informacje o kolekcji Muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu, które powołano w 1876 roku, pochodzą z kolei z Inwentarza sporządzonego przez Gotfryda Ossowskiego w marcu 1877 roku9. Następnie zbiory zostały spisane w 1909 roku przez ks. Kazimierza Chmieleckiego10. Później, już w ramach połączonego Muzeum Miejskiego, powstał wstępny katalog zbiorów TNT11. O zbiorach muzeum możemy dowiedzieć się z artykułów i przewodników Nikodema Pajzderskiego (1920)12, Władysława Łęgi (1925)13 oraz Jana Emila Lankau’a i Nikodema Pajzderskiego (1924)14. Również dr Józef Kostrzewski w 1926 roku w arty- kule wyznaczającym cele planowanego Muzeum Pomorskiego scharakteryzował dotychczasowe zbiory nie 1 Toruńskie obrady naukowe. Sprawa muzeum toruńskiego w Tow. Naukowym, „Słowo Pomorskie”, nr 122 z 28 V 1939, s. 11. 2 H. Załęska, Dział Sztuki, w: Sprawozdania działów Muzeum w Toruniu za lata 1945-1961, Rocznik Muzeum w Toruniu, t. 1/1962, z. 2, s. 9. 3 Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej: APT), Zespoły: Muzeum Ziemi Pomorskiej w Toruniu 1921-1925 (dalej: MZP); Muzeum Miejskie w Toruniu 1901-1949 (dalej: MMT); Towarzystwo Naukowe w Toruniu 1876-1959 (dalej: TNT); Kopernikowskie Towarzystwo Nauki i Sztuki w Toruniu 1839-1944. 4 APT, MZP, sygn. 331/9, Spisy inwentarzowe