Ziemia Lubawska Przewodnik po zabytkach wu au aaw w i Wydano na zlecenie:

Lokalna Grupa Działania Ziemia Lubawska Wielkie Bałówki 14 13-306 Kurzętnik Telefon: 56 49 181 63 Telefon komórkowy: 514 154 474 Faks: 56 49 181 63 www.lgdziemialubawska.pl

Tekst: Aneta Rybińska

Korekta: Joanna Cabaj, Patrycja Gawińska, Anna Krajnik, Dominika Najdrowska, Agnieszka Stajszczak, Marcin Zalewski

Zdjęcia: archiwum gminy Kurzętnik, archiwum gminy Nowe Miasto Lubawskie, archiwum gminy Rybno, archiwum miasta , archiwum miasta Nowe Miasto Lubawskie, archiwum prywatne Grzegorza Morawskiego oraz zasoby własne LGD Ziemia Lubawska https://medievalheritage.eu str 58/51

Projekt graficzny i skład: Sylwia Ciećko

Wydawnictwo: Drukarnia Ara-Plus ul. Lubawska 10 14-200 Iława Szanowni Państwo Publikacja, którą trzymają Państwo w dłoniach to nowy produkt turystyczny powstały w wyniku realizacji przez Lokalną Grupę Działania Ziemia Lubawska projektu pn.: „Markowy Produkt Turystyczny”. Przewodnik ten ma na celu przedstawienie dóbr kultury jakimi są zabytki znajdujące się na terenie Ziemi Lubawskiej, jak i przyroda w szczególności wzdłuż rzek Drwęca i Wel. Powiązany jest ściśle z pozostałymi produktami, wypracowanymi podczas zajęć i warsztatów prowadzonych w ramach ww. projektu, czyli broszu- rami: „Wśród łanów Ziemi Lubawskiej”, „Szlak Architektury Sakralnej Ziemi Lubawskiej”, „Wel i Drwęca trapera nakręca”, „Otoczeni Przyrodą”, „Zahartowani”, oraz produktem jakim jest turystyczna gra terenowa „Całą rodziną wzdłuż szlaku kajakowego rzeką Drwęcą.”. Do powyższych produktów dostosowana i zaktualizowana została również aplikacja mobilna „Kajak”. Wydanie publikacji jest już kolejnym takim projektem od kilku lat. Stowarzyszenie Lokalna Gru- pa Działania Ziemia Lubawska od 2006 roku zajmuje się promocją dóbr lokalnego dziedzictwa, zabytków i przyrody terenu leżącego w jego granicach, obejmującego gminy: Biskupiec, Nowe Miasto Lubawskie, Miasto Nowe Miasto Lubawskie, Lubawa, Miasto Lubawa, Grodziczno, Kurzętnik i Rybno. Teren o którym mowa dokład- nie został uwidoczniony i odzwierciedlony na załączniku do niniejszego przewodnika – mapie turystycznej, na której zaznaczone zostały ważne zarówno dla odwiedzającego turysty jak i dla samego mieszkańca danego tere- nu punkty, np. apteki, muzea, budynki sakralne, zabytki. Tereny Ziemi Lubawskiej poza przepiękną fauną i orą i licznymi rezerwatami, parkami krajobrazowymi i te- renami chronionymi bogate są w wiele walorów historycznych, takich jak liczne pozostałości po wczesnośre- dniowiecznych grodach, ruiny kilku zamków, miejsca objawień Matki Boskiej np. w Łąkach Bratiańskich czy Wardęgowie, przepiękne budynki sakralne, w tym również tzw. Drewniane Perły czyli wspaniale zachowa- ne kościoły drewniane, wiatrak holenderski i muzeum lokalne w Łąkorzu, zespoły pałacowe i pałace, młyny i wiele innych wartych zobaczenia miejsc. Przewodnik ten wraz z wszystkimi powyżej wymienionymi produktami turystycznymi ma ułatwić turystom zwie- dzanie i poznanie pięknych terenów Ziemi Lubawskiej, w szczególności wzdłuż dwóch przepływających przez nie rzek Wel i Drwęca, których urok z roku na rok zachwyca coraz więcej kajakarzy, pokonujących nie zawsze łatwy ich nurt. Publikacja jest również zachętą do tego, aby sami mieszkańcy jeszcze dogłębniej zechcieli poznać miejsce, w którym żyją, jego historię, uroki i tajemnice. „Przewodnik po zabytkach wzdłuż rzek Drwęcy i Wel” i broszury są do nabycia nieodpłatnie w biurze Lokalnej Grupy Działania Ziemia Lubawska, natomiast zarówno gra terenowa „Całą rodziną wzdłuż szla- ku kajakowego rzeką Drwęcą.” jak i aplikacja mobilna „Kajak” udostępnione są na stronie internetowej www.lgdziemialubawska.pl. Oprócz opisanych w ww. produktach turystycznych niezwykłych i pięknych miejsc i widoków, każdy odwiedzający te wspaniałe tereny może również skorzystać z produktów lokalnych, wytwa- rzanych przez tutejszych mieszkańców. Nie pozostaje więc nic innego jak oddać się lekturze i pozwolić dzięki połączeniu wszystkich powyżej wspomnianych produktów turystycznych ponieść się przygodzie na terenie Ziemi Lubawskiej, do czego serdecznie zapraszam.

Agnieszka Stajszczak Prezes Zarządu Lokalnej Grupy Działania Ziemia Lubawska PAŁAC W KATLEWIe Grodziczno

atlewo jątkiem ziemskim w powiecie Kmiejscowość znajdująca się lubawskim. Posiadało swoją go- w gminie rodziczno. rzelnię oraz oborę zarodową by- Pierwsze wzmianki na jej temat dła. Po zakończeniu wojny prze- pochodzą z roku 1260. kształcono go w PR, który w poł- Biskup Chełmiński przekazał wte- owie lat 90, przejął dzierżawę dy Krzyżakom część ziemi znajdu- Pan Edward Klimek. W niedużej jącą się na prawym brzegu rzeki odległości od pałacu znajduje się Wel. Niestety nie wiadomo skąd jezioro Katlewskie o powierzchni pochodzi nazwa wsi. 9,3 ha. Jest to jedno z większych jezior na terenie gminy rodzicz- miejscowości znajduje się no. W okolicy znajduję się także Wpałac z początku XX w. Bu- leżące na pograniczu gmin Ryb- dynek usytuowany jest w środku no i rodziczno jezioro arto- parku o powierzchni 1 ha, w któ- wieckie o powierzchni 74 ha. rym rosną różne gatunki drzew. Niektóre z nich są pomnikami przyrody np. lipa drobnolist- na o obwodzie 373 cm. Pałac zbudowny został z czer- wonej cegły oraz drewna. biekt remontowany był tylko raz pod koniec lat 90. W czasach wojny światowej w budynku mieścił się tartak, w którym przecierano drewno dla Niemców. Zamieszkany był wtedy przez Polaka o nazwisku Krzysiak. W czasach wójtostwa było największym ma-

4 Pałac w Katlewie Pałac w Katlewie ZESPÓŁ DWORSKO-PAŁACOWY W MONTOWie

Połnocno-zachodnią część dwo- NTW ru rozbudowano o czterokondy- niewielka wieś położo- gnacyjną wieżę i parterową ofi- na w gminie rodziczno. cynę, która pełniła funkcję rząd- iejscowość ma charakter typowo cówki. Elewacja wieży wyróżnia rolniczy. Pierwsze wzmianki o niej się różnorakimi otworami okien- pochodzą z roku 1216. Znajdują się nymi ujętymi w oprawy tynkowe. one w dokumencie ówczesnego asada oficyny zdobiona jest papieża nnocentego . Niestety dwukondygnacyjnym ryzalitem nieznane jest pochodzenie nazwy z trójkątnym tympanonem umie- miejscowości. szczonym nad wejściem. Park znajduje się przed wschodnią najduje się tu zespół dworsko- i południową częścią budynku. Z-pałacowy pochodzi on pra- Posiada bogaty drzewostan z któ- wdopodobnie z połowy XX wie- rego najstarsze drzewa mają ku. Należał on niegdyś do rodziny ponad 160 lat. olwark nie uległ ssowskich. Rodzina ta była zmianie zarówno pod względem zasłużona dla rozwoju polskich kompozycyjnym jak i funkcjonal- form życia gospodarczego i po- no przestrzennym. Zmodernizo- litycznego w dawnym powiecie wano jedynie przeznaczenie po- lubawskim. W poczet zespołu szczególnych budynków. Zbudo- dworsko-pałacowego wchodzą wano również kilka obiektów, któ- dwór, park i folwark. Dwór jest re znajdują się na fundamentach budynkiem parterowym z pod- nieistniejących już zabudowań. daszem. Zbudowany na rzucie Po wojnie majątek przejęło pań- prostokąta. W centralnej części stwo. 6 stycznia 1997 r. wojewódz- elewacji znajduje się trzyosio- ki konserwator ochrony zabytków wy rozalit, zakończony trójkąt- wpisał zespół dworsko-parkowy nym frontonem. Poniżej znajdują do rejestru zabytków. się tarasowe schody.

6 7 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. MARCINA W BOLESZYNIE Gmina Grodziczno

LEZN się murowane zakrystia i skarb- miejscowość znajdująca się czyk. Na przedzie znajduje się w gminie rodziczno. kwadratowa wieża. Świątynia B została wybrana do remontu Pierwsze informacje pochodzą z XV wieku, kiedy to Boleszyn w ramach projektu ”Drewniane należał do klucza kurzętnic- Perły Ziemi Lubawskiej- konser- kiego biskupów chełmińskich. wacja drewnianych zabytków Przypuszczalnie nazwa wsi po- celem wzrostu atrakcyjności kul- chodzi od imienia Bolesz. turowej regionu”, którego celem jest zachowanie dziedzictwa kult- jej centrum znajduje się ko- urowego poprzez przeprowadze- Wściół P.W. Świętego ar- nie prac konserwatorskich oraz cina z XV w. Znany jest on jako robót budowlanych przy zabyt- sanktuarium atki Bożej Bole- kach ruchomych i nieruchomych snej. Kult maryjny rozwija się już 9 kościołów diecezji toruńskiej. od XV wieku, gdy to na tere- nie Boleszyna, wybuchła epide- mia cholery. Wierni zwrócili się do obrazu atki Bożej o pomoc. ch wołania zostały wysłuchane. d tego czasu co roku wrze- śnia wierni gromadzą się przed Jej obrazem z prośbą o uzdro- wienia. istoria parafii sięga do połowy XV w. Należała ona wte- dy do kapituły chełmińskiej. am budynek jednonawowy o kon- strukcji zrębowej zbudowany jest z drewna sosnowego. Po bokach prezbiterium znajdują 9 K0ŚCIÓŁ P.W. ŚW. MIKOŁAJA W ZWINIARZU Gmina Grodziczno

WNARZ W roku 1990 parafia przeżywała miejscowość położona w gmi- misje Ewangelizacyjne. Znie rodziczno. becnie do parafii Pierwsze doniesienia o wsi sięgają należą ążyn, Świniarc, Trusz 1336 roku. Należała początko- czyny, Wybudowania, Zwiniarz. wo do biskupów chełmińskich. d 2002 r. parafia znajduję się akt o przynależności potwierdził w dekanacie Rybno. biskup Wincenty Kiełbasa. uż w XV wieku w Zwiniarzu Jznajdował się kościół, który nie zachował się do naszych cza- sów. Budowę obecnego kościo- ła p.w. św. ikołaja, rozpoczęto w 1913 roku. Konsekrowany zo- stał przez biskupa tanisława koniewskiego dnia 11 lipca 1926 roku. Dostawiony murowa- ny łącznik łączy korpus z drew- nianą wieżą. ama wieża ma wysokość 21,5 m. Kościół wyró- żnia charakterystyczne turkusowe wnętrze, które w ciągu ostatnich lat zostało odświeżone, a sam ko- ściół odrestaurowano. Turkusowy kolor który dominuje w świątyni, został odkryty podczas remontu. Znajdował się on na wyposaże- niu kościoła, między innymi sta- rym konfesjonale i taką tradycję co do koloru się podtrzymuje.

10 KościółKościół P.W. P.W. św. św. ikołaja ikołaja w w Zwiniarzu Zwiniarzu

1111 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. PIOTRA I PAWŁA Gmina Grodziczno W GRODZICZNIE

RDZCZN przeszła gruntowny remont, wy- miejscowość leżąca remontowano ściany, tynki wew- Gw gminie o tej samej na- nętrzne budowli, położono nową zwie w powiecie nowomiejskim. instalację elektryczną i nagła- Pierwsze informacje o wsi po- śniającą. Wykonano nowe ławki chodzą z 133 r. Założona została z modrzewia. Zbudowano pleba- prawdopodobnie przez Krzyża- nię oraz grotę, która pełni funkcję ków. potkać tu można kościół ołtarza polowego przy większych p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła. uroczystościach. becnie do pa- rafii rodziczno, która wchodzi ajciekawszym jego elemen- w skład diecezji toruńskiej należą Ntem jest ołtarz główny z oko- miejscowości Białobłoty, Katle- ło 1740 roku z obrazem atki wo, Linowiec, Lorki, ontowo, Bożej z Dzieciątkiem z połowy staszewo, Wólka, Nowe ro- XV wieku. Budynek zbudowa- dziczno. Co ciekawe od XV w. ny w stylu gotyckim, postawiony do dzisiaj w parafii były 22 po- na kamiennym cokole. W całości wołania kapłańskie. zbudowany z cegły. Prezbiterium trójbocznie zamknięte od wscho- du, zbudowane w konstrukcji zrę- bowej i odeskowane. Świątynia posiada drewniany strop, wsparty na czterech drew- nianych kolumnach. Wystrój po- Kościół P.W. św. Piotra i Pawła chodzi z XV i XV wieku. Parafia w rodzicznie leży w powiecie nowomiejskim, ale podlega dekanatowi Rybno, w powiecie działdowskim. W latach 1994-2001 świątnia

12 13 Kościół P.W. św. Piotra i Pawła w rodzicznie

14 15 Rumian- kościół 16 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. BARBARY W RUMIANIE Gmina Rybno

AN starymi lipami drobnolistny- miejscowość w gminie Ryb- mi, zaliczanymi do pomników Rno, położona na skraju Wel- przyrody. Najbardziej okaza- skiego Parku Krajobrazowego. ła z nich ma 423 cm obwodu. W roku 1303 funkcjonowała pod nazwą Romna, póniej w roku 1341 jako Roman. d roku 1566 znana jest pod obecną nazwą.

e wsi znajduje się ko- Wściół im. Św. Barbary. Budowa Domu Bożego zaczęła się w roku 1713, a zakończy- ła 3 lata póniej w 1716 roku. Świątynia została zbudowa- na w stylu barokowym. Bu- dynek jest w całości drew- niany, o konstrukcji zrębowej. d strony zewnętrznej odesko- wany i osadzony na kamiennym cokole. W kościele znajduje się wiele przedmiotów reprezentu- jących sztukę złotniczą póno- gotycki krzyż relikwiarzowy i pa- cyfikat z pierwszej połowy XV w., monstrancja retabulowa z XVw., relikwiarz z końca XV w. oraz rokokowe ostensorium wykona- ne przez Karola agierskiego z Torunia. Kościół otoczony jest

17 Koszelewy kościół

1 ZESPÓŁ PAŁACOWY W koszelewach Gmina Rybno

ZELEW wieś wchodząca w skład lekiej odległości od świątyni gminy Rybno. K w roku 1997 pobudowano dzwon- Jej historia sięga 132 roku. nicę. Znajdują się w niej dzwony, tworzona została w ramach ko- które wcześniej umiejscowione były lonizacji terenów państwa zakonu w zczuplinach. Jeden z dzwonów krzyżackiego. becnie wieś znaj- jest z 176 roku. Kolejną rzeczą duję się na skraju Welskiego Par- o której warto wspomnieć jest ol- ku Krajobrazowego. gota usypana z kamieni, które zo- miejscowości znajduje się stały przywiezione przez parafian Wrównież drewniany kościół z okolicznych pól i łąk. Na szczycie pod wezwaniem Podwyższe- tej góry usytuowany jest kilkume- nia Krzyża Świętego. Świąty- trowy krzyż z figurą Pana Jezusa. nie wzniesiono na pruskim mu- rze. Prezbiterium jest mniejsze od nawy, zamknięte trójbocznie. Po bokach nawy znajdują się ko- ścielne kruchty. W świątyni znaj- duje się chór z organami z poł. XX w., które umiejscowione były wcześniej w kościele w zczupli- nach. Ściany wewnątrz są otyn- kowane, a z zewnątrz obite drew- nem. klepienie kościoła jest drewniane i wsparte na słupach. Na głównym ołtarzu widnieje wi- zerunek Chrystusa ukrzyżowane- go, stojących pod krzyżem kobiet i umiłowanego ucznia. W nieda-

19 miejscowo- Wści znajduje się rów- nież drewniany kościół pod wezwa- niem Podwyższenia KrzyżaŚwiętego. Świątynie wzniesiono na pru- skimmurze. Prezbiteriumjest mniej - sze od nawy, zamknięte trójbocznie. Po bokach nawy znajdują się ko- ścielne kruchty. W świątyni znajdu- je się chór z organami z poł. XX w., które umiejscowione były wcze- śniejw kościele w zczuplinach. Ściany wewnątrz są otynkowane, a z zewnątrz obite drewnem. klepienie kościoła jest drewnia- ne i wsparte na słupach. Na głów- nymołtarzu widnieje wizerunek Chrystusa ukrzyżowanego, stojących pod krzyżem kobiet i umiło- wanego ucznia.W niedalekiej odległo- ściod świątyni w roku 1997 pobudowano dzwonnicę. Znajdująsię w niej dzwony, które wcze - śniejumiejscowione były w zczuplinach. Jeden z dzwonów jest z 176 roku. Kolejną rzeczą o której warto wspo- mnieć jest olgota usypana z ka- mieni, które zostały przywiezio- neprzez parafian z okolicznych pól i łąk. Naszczycie tej góry usytuowany jest kilkume - trowy krzyż z figurą Pana Jezusa.

zczupliny - ruiny kościoła archiwum miny Rybno

20 RUINY KOŚCIOŁA P.W. ŚW. BARBARY W SZCZUPLINACH Gmina Rybno

ZCZPLN dziś zachowały miejscowość położona w gminie Rybno, się jedynie ruiny w powiecie działdowskim. Powstała ona murowanej wie- ży i pozostałości około 1320 roku, dzięki nadaniu przez komtura dzierzgońskiego 0 łanów Janowi ze zczuplin. betonowych wy- becnie wieś znajduje się na skraju Welskiego kończeń grobów Parku Krajobrazowego. z przykościelnego cmentarza. miejscowości znajdują się Do chwili obecnej Wruiny kościoła pod we- z wyposażenia kościoła zacho- zwaniem Świętej Barbary. am wały się elementy ołtarza głów- Dom Boży pochodzi z około 1400 nego oraz organy i dwa dzwony roku. Świątynia była murowana znajdujące się teraz w kościele z kamienia. Posiadała trójboczne parafialnym w Koszelewach. zakończenie od wschodu. Dach budowli był siodłowy, pokrywał go gont. Wnętrze kościoła było orientowane, salowe. W jego południowej części znajdowa- ła się kruchta, zaś w północnej zakrystia. W czasach reforma- cji budynek znalazł się w rękach protestantów, aczkolwiek wiek XX był dla kościoła wiekiem decydu- jącym. W roku 1954 oszacowana iż zniszczenia budowli wynoszą około 70 powierzchni i w roku 1967 wpisano ją do rejestru za- bytków. W roku 1970 zapadła de- cyzja o rozebraniu kościoła. Do 21 - kościół 22 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JAKUBA APOSTOŁA W KAZANICACH główny z 1624 roku przebudo- wano i ustawiono go na nowym AZANCE presbiterium około 1930 roku. Kmiejscowość, której histo- ria sięga 1324 roku, mieszczą- ca się w powiecie iławskim, w gminie Lubawa.

okacji na prawie chełmińskim Ldokonał biskup tton, zaś bi- skup Wikbold potwierdził nada- ny przywilej w roku 1367. Wieś w latach 1942-1945 nosiła nazwę Kasenitz. W miejscowości znajdu- je się gotycki kościół p.w. Święte- go Jakuba Apostoła z połowy XV wieku. Świątynie zbudowano z kamienia polnego i cegieł. Została ona wyświęcona w 1403 roku. W XV wieku w wyniku pol- sko-krzyżackich wojen opusto- szała. Budynek zbudowany jest w stylu gotyckim ze zdobną wieżą. Najstarszym obiektem znajdują- cym się w nim jest gotycka rzeba Chrystusa alwatora z połowy XV wieku. W wieży kościoła znaj- dują się trzy dzwony dwa zaku- pione przez parafian w 196 roku oraz jeden z 1503 roku. łtarz

23 KOŚCIÓŁ P.W. WAWRZYŃCA W ROŻENTALU Gmina Lubawa wieża. Kościół postawiony jest z drewna, w konstrukcji zrębo- wej, odeskowany i listowowany. 0ŻENTAL Dach dwukalenicowy z wieżycz- wieś w gminie Lubawa, ką na sygnaturkę z latarnią. w powiecie iławskim. W XV R W 1647 roku w parafii funkcjono- wieku była własnością bisku- wała szkoła parafialna. Kościół pów chełmińskich i należała do został wybrany do dofinansowa- klucza lubawskiego. W latach nia z projektu „Drewniane Perły 1324-1349 przedstawiana pod Ziemi Lubawskiej- konserwacja nazwą Rosental. W języku pru- drewnianych zabytków celem skim oznaczało to „dolina róż”. wzrostu atrakcyjności kulturo- wej regionu” i otrzymał dotację miejscowości znajduje się 1549246,04 zł na prace konser- Wkościół p.w. Świętego Waw- watorskie i prace fumigacyjne rzyńca, który został zbudowany wewnątrz kościoła. w 1761 roku. Świątynie w roku 1769 konsekrował biskup And- rzej Baier. Jest to budynek utrzy- many w stylu barokowym, po- siadający jedną nawę z wieżą frontową. Po bokach znajdują się kaplice. Całość świątyni posia- da częściowo barokowy wystrój. Prezbiterium zostało zamknię- te trójbocznie, z przylegajcym od północy przedsionkiem i za- krystią od strony południa. W części zachodniej znajduje się zbudowana na planie kwadratu

24 Rożental - kościół

25 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. BARBARY Gmina Lubawa W ZŁOTOWIE TW wieś położona powiecie iła- Zwskim, w gminie Lubawa, o której po raz pierwszy wspo- mniano w 1324 r. d samego po- czątku była własnością biskupów chełmińskich. Należała do klucza KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. KATARZYNY lubawskiego dóbr biskupich. Gmina Lubawa miejscowości Złotowo znaj- W PRĄTNICY Wduje się kościół parafial- ny p.w. Świętej Barbary. bec- RTNCA tego Wawrzyńca oraz Świętego Jana na świątynia w stylu barokowym, miejscowość leżąca w gminie Nepomucena. Nad wszystkim góru- zbudowana z drewna została PLubawa, w powiecie iławskim. je płaskorzeba z wizerunkiem Boga wzniesiona w 1725 r. Prawdopo- Wieś z czasów pogańskich, której jca trzymającego kulę ziemską. Ko- dobnie parafia została erygowa- Biskup tto nadał w latach 13241349 ściół posiada dwa dzwony, z czego na już w XV w. d 1910 r. dekretem przywilej na prawie chełmińskim. jeden pochodzi z XV wieku. Parafia w biskupa Augustyna Rosentretera Znajduje się tu kościół parafialny 2000 roku przeżywała misje ewangeli- jest ponownie parafią samodziel- p.w. Świętej Katarzyny Aleksandryj- zacyjne. Do parafii należą miejscowo- ną. W 2000 r. wspólnota przeży- skiej, należący do dekanatu lubaw- ści Czerlin, mule, , zcze- wała isje Ewangelizacyjne. skiego. pankowo, Dolne. Przy kościele znajduje się okaza- W północną ścianę kruchty został ła, murowano-drewniana dzwon- nętrze kościoła jest skromne, wmurowany kamienny, pogański po- nica która została wzniesiona barokowe, a sam budynek zbu- sąg tzw. baba pruska. stawiona jest w roku 176. Kościół został wy- W dowano z kamienia polnego i cegieł. ona w pozycji poziomej mierzy 207 brany do dofinansowania w ra- Na ścianie wschodniej umiejscowio- centymetrów z czego głowa to 32 cen- mach projektu „Drewniane Perły Ziemi Lubawskiej konserwa- no figurę Św. Katarzyny. łtarz główny tymetry, a jej średnia szerokość to 50 cja drewnianych zabytków celem z XV wieku, w którym znajduje się centymetrów. Nie wiadomo jednak wzrostu atrakcyjności kulturowej obraz atki Bożej z Dzieciątkiem jaka była pierwotna lokalizacja i rola regionu”. w koronach. Tuż obok obrazu po jego baby. prawej i lewej stronie stoją figury Świę- 26 27 KOŚCIÓŁKOŚCIÓŁ P.W. P.W. ŚW. ŚW. KATARZYNYKATARZYNY WW PRĄTNICY PRĄTNICY GminaGmina Lubawa tego Wawrzyńca oraz Świętego Jana RTNCARTNCA tego Wawrzyńca oraz Świętego Jana miejscowość leżąca w gminie Nepomucena. Nad wszystkim góru- miejscowość leżąca w gminie Nepomucena. Nad wszystkim góru- Lubawa, w powiecie iławskim. je płaskorzeba z wizerunkiem Boga PLubawa, w powiecie iławskim. je płaskorzeba z wizerunkiem Boga PWieś z czasów pogańskich, której jca trzymającego kulę ziemską. Ko- WieśBiskup z czasówtto nadał pogańskich, w latach 13241349 której jcaściół trzymającego posiada dwa kulę dzwony, ziemską. z czego Ko- Biskupprzywilej tto nanadał prawie w latach chełmińskim. 13241349 ściółjeden posiada pochodzi dwa z XV dzwony,wieku. Parafia z czego w przywilejZnajduje na prawie się tu chełmińskim. kościół parafialny jeden 2000 pochodzi roku przeżywała z XV wieku. misje ewangeli Parafia w- Znajdujep.w. Świętej się tu Katarzyny kościół parafialny Aleksandryj- 2000zacyjne. roku Do przeżywała parafii należą misje miejscowo ewangeli-- p.w.skiej, Świętej należący Katarzyny do dekanatu Aleksandryj lubaw--zacyjne.ści Czerlin, Do parafiimule, należą Napromek, miejscowo zcze-- skiej,skiego. należący do dekanatu lubaw- ścipankowo, Czerlin, Tuszewo mule, Napromek,Dolne. zcze- skiego. pankowo,W północną Tuszewo ścianę Dolne. kruchty został nętrze kościoła jest skromne, Wwmurowany północną kamienny, ścianę kruchty pogański został po- Wnętrzebarokowe, kościoła a sam jest budynek skromne, zbu - wmurowanysąg tzw. baba kamienny, pruska. stawiona pogański jest po- Wdowanobarokowe, z kamienia a sam polnegobudynek i cegieł.zbu- sągona tzw. w baba pozycji pruska. poziomej stawiona mierzy 207jest dowanoNa ścianie z kamienia wschodniej polnego umiejscowio i cegieł. - onacentymetrów w pozycji z czego poziomej głowa mierzy to 32 cen 207- Na no ścianie figurę Św. wschodniej Katarzyny. umiejscowio łtarz główny- centymetrówtymetry, a jej zśrednia czego głowaszerokość to 32 to cen 50- no fzigurę XV Św. wieku, Katarzyny. w którym łtarz znajduje główny się tymetry,centymetrów. a jej średnia Nie wiadomo szerokość jednak to 50 z XVobraz wieku, atki w Bożejktórym z znajduje Dzieciątkiem się centymetrów.jaka była pierwotna Nie wiadomo lokalizacja jednak i rola obrazw koronach. atki BożejTuż obok z obrazu Dzieciątkiem po jego jakababy. była pierwotna lokalizacja i rola w koronach.prawej i lewej Tuż stronie obok obrazu stoją figury po jegoŚwię - baby. prawej i lewej stronie stoją figury Świę- 27 27 KOŚCIÓŁ FILIALNY P.W. ŚW. ANDRZEJA APOSTOŁA W BYSZWAŁDZIE Gmina Lubawa ZWAD miejscowość znajdująca duje się, pochodząca z XV wie- się na terenie powiatu ku, wolnostojąca dzwonnica. Wy- B konana jest ona z drewna, a ścia- iławskiego, w minie Wiejskiej Lubawa. Została ona założona ny jej dolnej części są pochyłe. przez Biskupa ttona między ro- kiem 1234, a 1339. W 1773 roku przestała być własnością bisku- pią, stając się tym samym wła- snością króla pruskiego.

a początku XV wieku w Bysz- Nwałdzie został wzniesiony go- tycki, jednonawowy kościół, który uległ zniszczeniu w trakcie wojen polsko-krzyżackich. dbudowa- no go w wieku XV. ury budowli powstały z cegieł górne partie oraz polnych kamieni. Wybudo- wany jest w kształcie prostokąta. Nieopodal Kościoła częściowo zachował się cmentarz. Kościół do 1639 roku miał charakter pa- rafialny. becnie jest obiektem filialnym, podlegającym parafii p.w. Św. Jakuba w Kazanicach. Teren Kościoła otoczony jest ka- miennym murem. Bezpośrednio przy budynku świą- tyni, w jednym z narożników znaj- 2 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. BARTŁOMIEJA APOSTOŁA W SAMPŁAWIE Gmina Lubawa Gmina Lubawa

APAWA miejscowość wchodząca w sk- ład miny Wiejskiej Lubawa, któ- rą założył w 1939 roku, na prawie chełmińskim, wielki mistrz krzy- żacki Dytrych on Altenburg, na- dając ryderykowi ze karlina 10 łanów. W czasach średniowiecz- nych wieś należała do wójtostwa bratiańskiego. W roku 1446 zo- stała własnością szlachecką, m. in. ampławskich.

a jej terenie znajduje się za- - Biała óra, Nbytkowy Kościół p.w. Św. Bar- - Ludwichowo, tłomieja Apostoła. - ążek, Budowla Kościoła wzniesiona zo- - ały Bór, stała w 1330 roku. Dwukrotnie - sowiec, uległ rozbudowie w roku 10 - Papiernica, oraz 1910. Kościół gotycki, mu- - Rakowice, rowany z czerwonej cegły, u pod- - Rodzone za Drwęcą, stawy obudowany kamieniami - ampława, polnymi. Posiada kwadratową - ampława Wybudowanie, wieżę umieszczoną po zachod- - . niej części Kościoła. Parafię założono w X wieku. becnie w jej skład wchodzi

29 - kościół

30 KOŚCIÓŁ P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA W RADOMNIE Gmina ia w ia Lubawi

mienie. d wschodniej ADN strony można podziwiać miejscowość wchodząca w skład czterokondygnacyjną, Rminy Wiejskiej Nowe iasto Lub- wysoką wieżę. Wnętrze awskie, założona prawdopodobnie przed świątyni zdobią liczne okresem krzyżackim. Pierwsze wzmianki polichromie oraz okienne na jej temat pochodzą z 1402 roku. Wokół witraże, wykonane zgod- niej płynie truga Radomno, która wpada nie z projektem profesora do Rzeki Drwęcy. AP w Dusseldorfie- Jó- zefa ubera. Budynek jej centrum natomiast znaj- Kościoła dwukrotnie uległ prze- duje się urokliwe Jezioro W budowie w . połowie XV wie- Radomno. We wsi znajduje się ku oraz w 190 roku. wiele ciekawych zabytków. Jed- nym z nich jest Kościół parafialny p.w. Najświętszego erca Pana Jezusa. Pierwszy kościół w tej miejscowości spłonął podczas wojen szwedzkich w 1414 roku. Kolejny wzniesiono w 1702 roku, który również uległ zniszczeniu. Na jego miejscu, w latach 1903- 1906 wzniesiono nowy. Został on jednak nieco przesunięty, w stosunku do poprzedniego, ku zachodowi. Budowla jest orien- towana, wzniesiona z czerwonej cegły, w stylu neogotyckim. Jej dolną część obudowują duże ka- 31 Radomno- most

32 ZABYTKOWY MOST W RADOMNIE Gmina ia w ia Lubawi

miejscowości znajduje się czynili się do tego żołnierze 3. Puł- Wtakże most łączący ją z pół- ku Drogowo- otowego z Cheł- wyspem, który oddziela od niej mna. Radomnie można odnaleć jezioro. ost poza tym, że jest także XX-wieczny cmentarz oraz wpisany do rejestru zabytków dworzec kolejowy wybudowany stanowi także ciekawy element w 1902 roku, który obecnie jest już lokalnego krajobrazu. Ponadto nieczynny. W drodze na opisany jest on elementem międzyna- wcześniej most można natknąć rodowego szlaku Św. Jakuba. się na zabytkową, starą chałupę Wiedzie przez niego także żółty budowaną z czerwonej cegły, po- szlak im. ranciszka ęgowskie- krytą strzechą. Na terenie miej- go. Pierwszy most w historii tej scowości znajduje się również wsi pobudowali Niemcy, jednak plebania pochodząca z początku wkrótce został on rozebrany. XX wieku, a także zespół dwor- Po zakończeniu wojny miejscowi sko-folwarczny. W Radomnie mieszkańcy przeprawiali się w 1962 roku postawiony zo- do Radomna łódkami, co było stał pomnik ku czci pomordo- bardzo ryzykowne. W 1960 roku wanych w latach 1939-1945. przystąpiono do wzniesienia kolejnego pomostu, który słu- żył mieszkańcom przez 26 lat. W 196 roku wybudowany został nowy most, który umożliwiał bez- pieczne przejście przez jezioro do 200 roku, kiedy to zły stan techniczny doprowadził do jego zamknięcia. płynęły 2 lata zanim powstał nowy. Latem 2010 roku wzniesiono nowy, solidny most, z drzewa modrzewiowego. Przy-

33 RUINY ZAMKU W BRATIANIE Gmina ia w ia Lubawi

RATAN mistrz krzyżacki enryk miejscowość położona w minie Wiej- Dusemer on Arberg, Bskiej Nowe iasto Lubawskie, której Johann on Redern. nazwa, zdaniem kronikarza Kacpra en- Zamkowa kaplica wypo- nenberga, pochodzi od brata Jana ando- sażona była w gotycki mierza. iał on otrzymać dobra Bratiań- ołtarz św. Katarzyny- skie w ramach nagrody za służbę w krzy- patronki tego miejsca. żackich wojskach. Pierwsza udokumento- Znajdował się w nim wana wzmianka o wsipochodzi z roku 1343. obraz Najświętszej a- ryi Panny. łtarz mieścił a terenie miejscowości moż- się w kaplicy do XV w. Każdego na znaleć zabytkowy łyn, N dnia odbywały się w niej nabo- a tuż przy nim ruiny Zamku. żeństwa, które odprawiał kapłan Zamek wznieśli Krzyżacy w XV z Nowego iasta Lub. Dziś po w. w latach 1343-1359. dawnej siedzibie wójtów i staro- Został on pobudowany między sów pozostały tylko ruiny. dwiema rzekami Drwęcą i Wel. Zamek został rozebrany w okoli- Był on przeznaczony na siedzibę cach 175 roku. Cegła z jego mu- wójtów krzyżackich, a w póniejsz- rów została wykorzystana do bu- ych latach starostów. Zbudowano dowy klasztoru w Bratianie. go na planie kwadratu, okalając w ten sposób wewnętrzny dzie- dziniec. W każdym jego narożni- ku znajdowała się okrągła wieża. toczony był murem wzmocnio- nym basztami oraz fosą. Na jego wejściu stała okrągła, masywna wieża. Bratiański zamek chęt- nie odwiedzali krzyżaccy dostoj- nicy. Przebywali w nim komtur Kuno on Liebenstein, wielki 34 - ruiny zamku

35 ZABYTKOWY MŁYN ZABYTKOWY MŁYN W BRATIANIE GminaW BRATIANIE ia w Gmina ia w ia Lubawi ia Lubawi 1914 roku w miejscu dawne- Wgo 1914 zamku roku wybudowany w miejscu dawne zo-- stałW młyngo wodny. zamku Jego wybudowany budynki za zo-- chowałystał młyn się wodny. do dnia Jego dzisiejszego. budynki za- wczesnachowały się firma do dnia młynarska dzisiejszego. była własnościąwczesna braci firma chneider. młynarska Znaj -była dującewłasnością się w nim braci wydajne chneider. maszy Znaj-- ny napędzaładujące się w para. nim wydajne Produkowana maszy- ny napędzała para. Produkowana w nim była mąka oraz kasza. w nim była mąka oraz kasza. Po Po wojnie wojnie młyn młyn został został upań upań-- stwowiony.stwowiony. Produkcja Produkcja w w nim nim od od-- bywałabywała do do lat lat 90. 90. minionego minionego wie wie-- ku.ku. Wstrzymano Wstrzymano ją ją w w momencie momencie sprzedażysprzedaży go go prywatnym prywatnym osobom. osobom. NowyNowy właściciel właściciel uruchomił uruchomił elek elek-- trycznątryczną turbinę. turbinę. Znajdujące Znajdujące się się w w młynie młynie maszyny maszyny i i urządzenia urządzenia zostałyzostały wymontowane wymontowane i i wyrzuco wyrzuco-- ne nena na złom. złom. Tuż Tuż za za budynkiem budynkiem mły mły-- na nazachowały zachowały się się wcześniej wcześniej wspo wspo-- mnianemniane ruiny ruiny zamku. zamku.

36 36 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA W TYLICACH Gmina ia w ia Lubawi

LCE zagorzałym czcicielem patrona miejscowosć położona w mi- parafii Świętego ichała Ar- Tnie Wiejskiej Nowe iasto chanioła. Jako dowód tego wystawił Lubawskie. Jej początki sięgają po- mu figurę w swoim własnym ogro- łowy XV wieku. Parafię erygowano dzie. stanowiony na cokole, z tarczą na początku wieku XV. i mieczem w dłoni, uśmiercający smoka Święty ichał Archanioł ościół p.w. Św. ichała Ar- znajduje się tam po dziś dzień. Kchanioła został wybudowany w latach 1700-1702. Nocą, z 7 na grudnia 1990 roku został czę- ściowo spalony. dbudowano go w 1991 roku. Drewniany budynek kościoła powstał na kamiennej podbudówce. To orientowana, trójnawowa budowla o zrębowej konstrukcji, wzniesiona na pla- nie prostokąta. Po zachodniej jej stronie widnieje czterokon- dygnacyjna, kwadratowa wieża, zakończona dachem namioto- wym. Prezbiterium Kościoła jest mniejsze od nawy. Zostało ono zamknięte trójbocznie, z boczną zakrystią. Proboszczem para- fii Tylice, w latach 1936-1952 był ksiądz Anastazy Kurowski. Był on 37 Nowe iasto Lubawskie- Bazylika

3 BAZYLIKA MNIEJSZA P.W. w ia ŚW. TOMASZA APOSTOŁA Lubawi W NOWYM MIEŚCIE LUBAWSKIM

kościoła. becnie stanowi ono WE AT część przylegającą do połu- LBAWKE dniowej ściany zakrystii. W 1350 Nmiejscowość, powstała roku nastąpiło rozpoczęcie bu- na prawie chełmińskim 1325 roku, dowy naw i dołu wieży. kiedy to komtur krzyżacki tton on W połowie XV wieku ukończo- Luterberg nadał jej lokację. Krzy- no dobudowę trójnawowego kor- żacy nazywali ją Juleborch, Nue- pusu, zawierającego 3 wejścia. markt, Neumarkt oraz Neoforum. Zanim jeszcze budowa wieży zo- Podczas zaboru pruskiego nosiła stała ukończona. Z początkiem nazwę Naumark. XV wieku do prezbiterium doda- Następnie, do 1937 roku miasto no- no trójboczne zamknięcie zakoń- siło nazwę Nowemiasto n. Drwęcą czone wimpergami i sterczynami. bąd Nowemiasto Pomorze. Budowa sklepienia nawy miała d tego roku obowiązuje jego miejsce w XV w. Na początku obecna nazwa. wieku XV, a dokładnie w 1609 r., wzniesiono renesansową, grobo- decydowanie jednym z najcen- wą Kaplicę Działyńskich. Zniejszych zabytków tej miej- becną postać otrzymała ona scowości jest wzniesiona w stylu w połowie XV wieku. gotyckim Bazylika niejsza p.w. W 1651 r. wdowa po Wojewodzie Św. Tomasza Apostoła. Budowa Pawle Działyńskim- Jadwiga Dzi- Kościoła odbywała się etapami, ałyńska z Czarnkowskich podjęła na przełomie XV i XV wieku. Jego się odrestaurowania jej. pierwszym wybudowanym ele- Do kaplicy rodzinnej dodano rów- mentem było prezbiterium, pow- nież przyozdobienia. stałe w około 1330 roku. Zostało dobudowane do drewnianego 39 Kościół został podniesiony do w kształcie różnej wielkości pro- rangi Bazyliki niejszej 21 pa- stokątów. ch połączenie niejed- dziernika 1971 roku. Tytuł nadał nokrotnie przecina kompozycję jciec Święty Paweł V. Dnia 25 rysunkową. Na obrzeżach płyty marca 2012 roku nadano mu tytuł widnieje napis „Tu leży pan Ku- Kościoła Kolegiackiego Kapituły non on Liebenstein, który był Nowomiejskiej. Wnętrze świątyni rzecznikiem. W Bratianie, zmarł zdobią ścienne polichromie, które w 1392 roku, w czwartym dniu pochodzą z różnych okresów. Wy- po uroczystości świętego różnić można te z okresu średnio- Burekhorda. Amen”. wiecznego, manierystycznego oraz barokowego. W jej wnętrzu znaleć można pónorenesanso- wy ołtarz główny, który wykonany został w 1627 roku przez Ditlofa iersa z Lubawy. Przy ołtarzu znajduje się także figurka at- ki Boskiej ąkowskiej. Została ona przeniesiona do Kościoła ze spalonego klasztoru łąkowskie- go w 12 roku. W asortymencie Kościoła znajduje się także drew- niana, polichromowana rzeba „Pasja” przedstawiająca pełne- go bólu Chrystusa na krzyżu, pod którym stoi zrezygnowana atka Boska oraz Święty Jan. Pod kościelnym chórem znajdu- je się wmurowana w filar w roku 1921 mosiężna, gotycka płyta nagrobna starosty Kunona on Liebensteina. a ona wymiary 2,5m 1,4 m. Prezentuje samego starostę, który został pochowany w Nowomiejskim Kościele. Pły- ta złożona jest z kilkunastu płytek,

40 BUDYNEK OBECNEGO URZĘDU MIASTA NOWE MIASTO LUBAWSKIE w ia Lubawi iedziba rzędu iasta Nowe iasto Lubawskie również znajduje się w zabytkowym bu- dynku, który pobudowano w la- tach 1776- 1777, z docelowym prze- znaczeniem na nowy ratusz. Przez lata budynek zmieniał swoich wła- ścicieli. Przez lat, od 132 roku należał do Ewy i Józefa Chrapkie- wiczów. W latach 140-147 był własnością landrata ansa tto Beneckendorfa. Przez kolejne 3 lata władał nim powiatowy chirurg Jo- ann einrich Lompe. Następne 4 lata, do roku 154 właścicielem budynku był aptekarz Ludwig reytag. d roku 154 do 193 należał on do Zarządu Nowego iasta Lubawskiego, a od 193 do Powiatu Lubawskiego. Do roku 1975 znajdowała się w nim siedziba tarostwa Lubawskiego, a tuż po wojnie, od roku 194 ta- rostwa Nowomiejskiego. d roku 1975 po dziś dzień, jak już wcze- śniej wspomniano, w budynku znajduje się siedziba rzędu iasta Nowe iasto Lubawskie.

41 KOŚCIÓŁ POEWANGELICKI W NOWYM MIEŚCIE LUBAWSKIM w ia Lubawi Jej uroczyste poświęcenie mia- ło miejsce 9 grudnia 127 roku. Kościół był filią zboru w Lubawie do roku 152. W tym samym roku otrzymał własnego proboszcza. Został nim Konstantin Wannous- ówczesny rektor iejskiej zkoły w Lubawie. Po latach przy- stąpiono do przebudowy świą- tyni. W 160 roku dobudowana została wieża. W 162 roku wy- budowany został parafialny dom z zabudowaniami gospodarczy- mi. Przez lata zmieniali się jego zarządcy. d 1920 roku zarządzał ażnym elementem w Kości- nią pastor a Lechner, pastor ele jest niewątpliwie malo- W Theodor ielke, pastor ottfried wana na jedwabiu chorągiew na- ankwitz, pastor Kurt uchs, pa- grobna poświęcona pamięci ta- stor Wilhelm Rutter oraz dr u- rosty bratiańskiego Jana Pawła sta Wagner. Pierwsze lata XX Działyńskiego, który zmarł w 1643 wieku liczba wiernych kościoła roku, mierząca 7m 3,2m. ewangelickiego wzrosła do ta- Bazylika nie była jedyną świątynią kiej ilości, że nie mieścili się oni w Nowym ieście Lubawskim. w świątyni. Zadecydowano o bu- W latach 124-127 ewangelicy dowie większego kościoła. Został wybudowali własną świątynię w on poświęcony w 1912 roku. miejscu, w którym jeszcze w 100 W tym czasie parafia funkcjo- roku stał ratusz. 42 nowałanowała bardzo bardzo aktywnie. aktywnie. DziałaDziała tam tam organizacja organizacja u- u- staAdolfstaAdolf Verein, Verein, towarzy- towarzy- szenieszenie Kobiet, Kobiet, kościelny kościelny chór, chór, aa także także szkółka szkółka dla dla dzieci. dzieci. NiniejszaNiniejsza szkółka szkółka zakończyła zakończyła swojąswoją działalność działalność w w 1920 1920 r. r. WW roku roku 19451945 większośćwiększość wyz-wyz- nawcównawców ewangelickiego ewangelickiego ko- ko- ściołaścioła uciekło uciekło przed przed armią armią radziecką,radziecką, a a Kościół Kościół przestałprzestał funkcjonować.funkcjonować. Dnia Dnia 2 2 lipca lipca 19471947 roku roku wydzierżawiono wydzierżawiono gogo Polsko-KatolickiemuPolsko-Katolickiemu Kościo- Kościo- łowiłowi Narodowemu. Narodowemu. dbyło dbyło sięsię to to na na mocymocy decyzjidecyzji ini- ini- strastra Administracji Administracji Publicznej. Publicznej. LiczbaLiczba jego jego wyznawców wyznawców w w tym tym okresieokresie liczyła liczyła 4 4 osoby. osoby. Pa- Pa- rafiarafia nie nie zdołałazdołała jużjuż podjąćpodjąć dalszejdalszej działalności. działalności. Budynek Budynek stałstał opustoszały opustoszały i i z z roku roku na na rokrok ulegał ulegał co co raz raz bardziejbardziej do-do- tkliwemutkliwemu wyniszczeniu. wyniszczeniu. WW 195 195 roku roku podjętopodjęto decyzjędecyzję oo przebudowie przebudowie jego jego wnętrza wnętrza i i zaadaptowaniu zaadaptowaniu go go na na no- no- woczesnewoczesne kino, kino, które które otrzy- otrzy- małomało nazwę nazwę „armonia”. „armonia”.

Kościół Poewangelicki Kościół Poewangelicki w Nowym ieście Lubawskim w Nowym ieście Lubawskim 43 43 MURYMURY II BRAMYBRAMY OBRONNE OBRONNE WW NOWYMNOWYM MIEŚCIEMIEŚCIE LUBAWSKIM LUBAWSKIM ww iaia LubawiLubawi średniowieczuśredniowieczu Nowe Nowe ia- ia- Lubawska,Lubawska, od od strony strony Brodnicy Brodnicy Wsto sto Lubawskie Lubawskie było było jednym jednym Brama Brama Brodnicko-Kurzętnicka Brodnicko-Kurzętnicka zz bardziejbardziej ufortyfikowanychufortyfikowanych miastmiast i i od od strony strony północnej północnej Brama Brama Zakonu Krzyżackiego. Krzyżackiego. Było Było ono ono ąkowska.ąkowska. Dodatkowo Dodatkowo został został on on otoczone podwójną podwójną fosą, fosą, którą którą wzmocnionywzmocniony regularnie regularnie rozmiesz- rozmiesz- zasilałyzasilały wodywody Rzeki Rzeki Drwęcy. Drwęcy. Ele- Ele- czonymiczonymi basztami basztami w w kształcie kształcie mentem systemusystemu obronnego obronnego były były prostokąta.prostokąta. W W narożnikach narożnikach mu- mu- takżetakże mury,mury, którychktórych grubośćgrubość się- się- rówrów obronnych obronnych miasta miasta postawio- postawio- gała dodo 11 metra,metra, aa wysokość wysokość bli- bli- nono baszty baszty okrągłe. okrągłe. W W sumie sumie wokół wokół sko 77 metrów.metrów. W W Nowym Nowym ieście ieście miastamiasta znajdowało znajdowało się się 21 21 pro- pro- Lubawskim murymury obronne obronne zaczę- zaczę- stokątnychstokątnych baszt, baszt, 3 3okrągłe okrągłe oraz oraz to budować w latach czterdzie- 3 wcześniej wymienione bra- to budować w latach czterdzie- 3 wcześniej wymienione bra- stych XV wieku. Posiadały one my, a także jedna kwadratowa stych XV wieku. Posiadały one my, a także jedna kwadratowa baszty, wał ziemny, trzy bramy wieża, umiejscowiona w połud- baszty, wał ziemny, trzy bramy wieża, umiejscowiona w połud- oraz wcześniej wspomnianą po- niowym narożniku. ury obronne oraz wcześniej wspomnianą po- niowym narożniku. ury obronne dwójną fosę. Bramy wzniesione uległy zniszczeniu podczas Wojny dwójną fosę. Bramy wzniesione uległy zniszczeniu podczas Wojny były od strony Lubawy Brama Północnej w XV wieku oraz pod- były od strony Lubawy Brama Północnej w XV wieku oraz pod- 44 44 czas budowy ulicy kólnej w XX Ziemi Lubawskiej znajduje się wieku. Aktualnie zachowały się je- także model łodzi do ratowania dynie ich, w kilkunastu miejscach rozbitków z 1909 roku. Został on miasta. Znajdują się one przy opatentowany w Poznaniu, a wyk- obecnej ulicy kólnej, za plebanią onawcą projektu był Jan Kowal- Bazylikiczas Św. budowy Tomasza ulicy kólnej Apostoła, w XX ski-Ziemi rolnik Lubawskiej pochodzący znajduje z aszewa, się wieku. Aktualnie zachowały się je- także model łodzi do ratowania a takżedynie przy ich, Bramie w kilkunastu Brodnickiej. miejscach kołorozbitków Brodnicy. z 1909 roku. Ponadto Został jest on tam Zachowałamiasta. się Znajdują także się sama one Bra- przy takżeopatentowany drewniana w Poznaniu, fisharmonia, a wyk- ma Lubawska,obecnej ulicy kólnej, na której za plebanią widać któraonawcą jest projektu dziełem był Jan tego Kowal- samego śladyBazyliki dawnych Św. murów Tomasza oraz Apostoła, Bra- autora.ski- rolnik Działpochodzący archeologiczny z aszewa, ob- ma Brodnicka,a także przy pod Bramie którą Brodnickiej. obec- fitujekoło Brodnicy. w kamienne Ponadto toporki jest tam z młod- nie znajdujeZachowała się się uzeum także sama Ziemi Bra- szejtakże epoki drewniana kamienia, fisharmonia, nóż do czysz- ma Lubawska, na której widać która jest dziełem tego samego Lubawskiej.ślady dawnych Zostało murów ono założone oraz Bra- czeniaautora. Dział końskich archeologiczny kopyt, aob- także w latachma pięćdziesiątych Brodnicka, pod którą XX wieku obec- naczyniafituje w kamienne użytkowe, toporki pochodzące z młod- przeznie członków znajduje Polskiego się uzeum Towa- Ziemi zszej XV epoki i XV kamienia, wieku. nóż do czysz- rzystwaLubawskiej. Ludoznawczego, Zostało ono założonedo któ- czenia końskich kopyt, a także rego w należeli latach pięćdziesiątych iłośnicy regionu. XX wieku naczynia użytkowe, pochodzące przez członków Polskiego Towa- z XV i XV wieku. W Bramie Brodnickiej mieści się rzystwa Ludoznawczego, do któ- ono odrego 1959 należeli r. iłośnicy regionu. W uzeumW Bramie znajduje Brodnickiej się mieści wiele się eksponatówono od 1959 historycznych, r. ar- cheologicznychW uzeum oraz znajduje etnograficz- się wiele nych mającycheksponatów związek historycznych, z Nowym ar- cheologicznych oraz etnograficz- iastemnych mających Lubawskim związek oraz z Nowym całą Ziemiąiastem Lubawską. Lubawskim W wyposa- oraz całą żeniuZiemią uzeum Lubawską. możemy W znaleć wyposa- sprzętyżeniu gospodarstwa uzeum możemy domowe- znaleć go używanesprzęty gospodarstwaw dawnych czasach, domowe- w tymgo m.in.używane malowaną w dawnych skrzynię czasach, w tym m.in. malowaną skrzynię posągowąposągową pochodzącą pochodzącą z z 1760 1760 roku roku i warsztat i warsztat tkacki tkacki z z 150 150 roku. roku. Ciekawym Ciekawym zabytkiem zabytkiem jest jest także,także, znaleziona znaleziona w okolicach w okolicach Ja- Ja- mielnika,mielnika, brązowa brązowa kadzielnica, kadzielnica, stara staraskrzynia, skrzynia, a także a także narzędzia narzędzia rolnicze z 1740 roku. W uzeum rolnicze z 1740 roku. W uzeum 45 45 zdjęciezdjęcie z z lotu lotu ptaka ptaka badań badań archeologicznycharcheologicznych klasztoru klasztoru RUINYRUINY KLASZTORU KLASZTORU W W ŁĄKACH ŁĄKACH BRATIAŃSKICHBRATIAŃSKICH ww ia ia LubawiLubawi nienie pod pod prąd prąd wód wód rzeki, rzeki, co jakiśco jakiś KK BRATAKE BRATAKE czas stając na jej środku. W pew- Niewielka wieś położona mię- czas stając na jej środku. W pew- Niewielka wieś położona mię- nej chwili stanął w miejscu, nie dzy Nowym iastem Lubaw- nej chwili stanął w miejscu, nie dzy Nowym iastem Lubaw- ruszając w dalszą drogę a stało ruszając w dalszą drogę a stało skim, a Bratianem. Pierwsze wzmian- się to na terenie obecnych ruin łą- skim, a Bratianem. Pierwsze wzmian- ki o niej pochodzą z 1400 roku, kiedy się to na terenie obecnych ruin łą- ki o niej pochodzą z 1400 roku, kiedy kowskiego klasztoru. Wieść o ob- to powstała tam kaplica p.w. Naj- jawieniukowskiego atki klasztoru. Boskiej Wieść szybko o ob- świętszejto powstała arii tam Panny, kaplica pobudo- p.w. Naj - jawieniu atki Boskiej szybko świętszej arii Panny, pobudo- dotarła do nowo powstałego wana przez ilipa on Kleeberga- Nowegodotarła iasta do nowo Lubawskiego. powstałego wana przez ilipa on Kleeberga- wójta bratiańskiego. ieszkańcyNowego zjawili iasta się Lubawskiego. przy Rze- wójta bratiańskiego. ce,ieszkańcy wydobyli obraz zjawili i w sięuroczystej przy Rze- DZENE DZEC procesjice, wydobyli przenieśli obraz go doi w miasta. uroczystej WLegendaDZENE głosi, DZEC że dzieci, kt- W procesji nocy obraz przenieśli zniknął, go do pomimo miasta. óreW pasłyLegenda bydło głosi,na bratiańskich że dzieci, kt- zamkniętychW nocy obraz drzwi i zniknął, nikt nie mógł pomimo łąkachóre pasły ujrzały bydło na na Rzece bratiańskich Drwęcy gozamkniętych znaleć. Rezultatem drzwi i nikttego nie było mógł niebiańskiłąkach ujrzały obraz. na Rzece pływał Drwęcy on powstaniego znaleć. małej Rezultatem kapliczki wtego ą- było wniebiański aureoli i poruszał obraz. się pływał jakby był on kach,powstanie gdzie zostałamałej kapliczki postawiona w ą- żywy.w aureoli Dzieci i poruszałz początkowego się jakby prz- był cudownakach, gdzie figura. została postawiona erażeniażywy. Dzieci przeszły z początkowego w zdziwienie, prz- cudowna figura. uświadamiającerażenia przeszły się, że w obraz zdziwienie, pły- uświadamiając się, że obraz pły- 46 46 ZACHODNIO-PRUSKA Boskiej Łąkowskiej doprowadziła CZĘSTOCHOWA do wszczęcia starań u papieża Pierwszą drewnianą kapliczkę o pozwolenie na koronację figury. w Łąkach Bratiańskich wybud- 7 grudnia 1750 roku papież Bene- ował Jan z Sandomierza. Druga dykt XIV wydał na to pozwolenie. pobudowana w latach 1400-1401 Uroczystość koronacji odbyła się została wzniesiona przez Filipa 4 czerwca 1752 roku. Dokonali von Cleeberga. Około roku 1624 tego biskupi – Stanisław Leski roku starosta Paweł Działyński oraz Fabian Franciszek Pląsk- sprowadził do Nowego Miasta owski. W latach 1785-1790 po- Lubawskiego franciszkanów, na- wstał większy kościół, wzniesio- leżących do reformatorskiej ga- ny w stylu barokowym. 31 maja łęzi Świętego Franciszka. W sy- 1875 roku podjęto Uchwałę, na tuacji gdy Klasztor reformacki mocy której klasztor zamknię- w Nowym Mieście uległ dwu- to. W nocy z 5 na 6 maja 1882 krotnemu zniszczeniu (w roku roku w skutek uderzenia pioru- 1625 przez lisowczyków oraz w na klasztor spłonął. Figurę uda- 1629 roku przez Szwedów) Pa- ło się uratować. Umieszczono ją weł Działyński ufundował w 1631 w Bazylice Mniejszej w Nowym roku nowy klasztor, budowany Mieście Lubawskim. Do dnia z drewna, umiejscowiony w Łą- dzisiejszego zachowały się wy- kach Bratiańskich. Jednak wznie- łącznie ruiny klasztoru. W 1999 siony z drewna klasztor spłonął. roku reaktywowane zostało Brac- W 1638 roku zakończono budowę two Łąkowskie, którego działa- klasztoru murowanego. Od 1750 nia zmierzać miały do odbudowy roku należał on do jednej z czterech Sanktuarium w Łąkach Bratiań- istniejących na ziemiach Polski, skich. W 2018 roku Fundacja im. pruskiej Prowincji Wniebowzięcia Działyńskich przy pomocy parafii Najświętszej Marii Panny fran- nowomiejskiej, lubawskiej i gło- ciszkanów reformatorów. W XVIII towskiej jako cel postawiła sobie i XIX wieku Łąki Bratiańskie zy- ratowanie sanktuariów maryjnych skały tak wielkiego znaczenia, że na Warmii. Na terenie dawnego nadano im nazwę „zachodnio- klasztoru w Łąkach Bratiańskich -pruskiej Częstochowy”. Niezliczo- podejmowano badania archeolo- na ilość cudów i łask jakie miały giczne, prowadzone pod nadzo- miejsce za pośrednictwem Matki rem konserwatora zabytków.

47 ruiny zamku Kurzętnik - widok z drona

4 RUINY ZAMKU W KURZĘTNIKU Gmina uni RZTNK zamku właściwego. Bezpo- jest to miejscowość, któ- średnio za nim wykopana zosta- Kra stanowi siedzibę gmi- ła fosa, która oddzielała cypel od ny o tej samej nazwie. pozostałej części wzgórza. Całość Pierwsza wzmianka na jej temat podzamcza otoczono murem, któ- pojawiła się w 1291 roku. W Kurzę- ry posiadał dwie baszty. W środku tniku, w 1410 roku żołnierze Krzy- odcinka zachodniego stała basz- żaccy oczekiwali wojsk króla Ja- ta w formacie prostokąta. W od- giełły, z nadzieją na ich pokonanie cinku wschodnim- kwadratowa. podczas przeprawy przez Rzekę Po północnej stronie, na końcu cy- Drwęcę. Przezorność Polskiego pla stała wieża obronna z przepo- dowódcy doprowadziła do bitwy rami. Na najniższej jej kondygnacji w sprzyjających Polakom warun- znajdowała się kaplica zamkowa. kach pod runwaldem. Z tego wła- Po wygranej Bitwie Pod runwal- śnie powodu miejscowość nazyw- dem zamek wraz z miastem przejął na jest niedoszłym runwaldem. starosta radomski Jan Kretkow- ski. Dopiero po pokoju toruńskim w 1411 roku Kurzętnik ponownie a cyplu wzgórza Kurnik, któ- stał się własnością Krzyżaków. Nre wcina się w dolinę Rzeki Do dnia dzisiejszego zachowały Drwęcy umiejscowione są ruiny się jedynie ruiny zamku. W trak- zamku wzniesionego na przełomie cie ich przekopywania, w 1914 X i XV przez biskupów chełmiń- roku znaleziona została bom- kich. Do jego budowy użyte zostały barda z okresu zgrupowania kamienie narzutowe. Wyższe kon- wojsk krzyżackich. dygnacje i otwarte okiennice uzu- pełnione zostały cegłą. Ze względu na warunki terenowe wydłużone podzamcze biegło za zamkiem, od strony północnej. Niedużej wielkości dziedziniec umiejsco- wiony był na południowej stronie 49 ruiny zamku i droga krzyżowa Kurzętnik - widok z drona DROGA KRZYŻOWADROGA WKRZYŻOWA KURZĘTNIKU W KURZĘTNIKU Gmina uni Gmina uni d podnóża wzgórza kurzętnic- kiegod podnóża do samego wzgórza jego kurzętnic szczytu- ciągniekiego się Drogado samego Krzyżowa, jego szczytu która powstałaciągnie w się 2010 Droga roku. Krzyżowa, Pobudowa która- napowstała została w z 2010 okazji roku. 600 Pobudowa rocznicy- bitwyna zostałapod runwaldem. z okazji 600 Jej rocznicy stacje składająbitwy pod się runwaldem. z tablic informacyj Jej stacje- nych,składają na których się z tablicopisana informacyj jest hi-- storianych, miejscowości. na których opisana Zakończona jest hi- jeststoria dużym miejscowości. krzyżem, który Zakończona otacza murjest oraz dużym amfiteatrem, krzyżem, który który otacza po- mur oraz amfiteatrem, który po- mieści 400 osób. mieści 400 osób.

52 52 DROGA KULA KRZYŻOWA KOPERNIKAKULA W KURZĘTNIKU W KURZĘTNIKUKOPERNIKA Gmina uni WGmina KURZĘTNIKU uni urzętnickieGmina wzniesienieuni kryje d podnóża wzgórza kurzętnic- Kurzętnickiew sobie jeszcze wzniesienie jedno kryje cieka- kiego do samego jego szczytu Kwew miejsce, sobie jeszcze a jest jedno nim cieka- Pomnik ciągnie się Droga Krzyżowa, która wezlaku miejsce, Kopernikowskiego. a jest nim Pomnik Jak powstała w 2010 roku. Pobudowa- zlakusama nazwa Kopernikowskiego. wskazuje jest Jak on na została z okazji 600 rocznicy samapoświęcony nazwa wskazujesamemu jest ikołajo- on bitwy pod runwaldem. Jej stacje poświęconywi Kopernikowi. samemu ąsiaduje ikołajo- on składają się z tablic informacyj- wiz ruinami Kopernikowi. zamku. ąsiaduje istoria ongłosi, z ruinami zamku. istoria głosi, nych, na których opisana jest hi- iż astronom darzył przyjanią bi- iż astronom darzył przyjanią bi- storia miejscowości. Zakończona skupa chełmińskiego Tiedemana skupa chełmińskiego Tiedemana jest dużym krzyżem, który otacza iese, który mieszkał w Lubaw- iese,skim który zamku. mieszkał Kopernik w Lubaw- odwie- mur oraz amfiteatrem, który po- skim zamku. Kopernik odwie- dził go kilkakrotnie. W kwietniu mieści 400 osób. dził go kilkakrotnie. W kwietniu 1539 roku przyjechał do Luba- 1539 roku przyjechał do Luba- wywy wesprzeć wesprzeć biskupa biskupa w w choro- choro- bie.bie. Kolejna Kolejna wizyta wizyta miała miała miejsce miejsce ww 1541 1541 roku. roku. Wtedy Wtedy ikołaj ikołaj Ko- Ko- pernikpernik gościł gościł w w Lubawie Lubawie od od ko- ko- ńcańca lipca lipca do do połowy połowy września. września. ZgodnieZgodnie z z ustalonymi ustalonymi relacjami relacjami ww czasie czasie tego tego pobytu pobytu astronom astronom obmyśliłobmyślił i wykonałi wykonał plan plan założenia założenia wodociągówwodociągów w wLubawie. Lubawie. W samej W samej LubawieLubawie przez przez lata lata znajdowało znajdowało sięsię wiele wiele miejsc miejsc kojarzących kojarzących się się z z Kopernikiem.Kopernikiem. Nazywano Nazywano na najego jego cześćcześć hotele hotele i fabrykęi fabrykę lemoniady. lemoniady.

53 52 53 54 Kurzętnik droga krzyżowa

55 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JANA CHRZCICIELA W BRZOZIU LUBAWSKIM Gmina uni

RZZE LBAWKE średniowieczny kościół Wieś usytuowana w minie Kurzęt- parafialny nie zacho- Bnik. iejscowość występowała w ma- wał się. becny kościół, teriałach ródłowych pod różnymi nazwa- neoromański, został wy- mi - Brosa, deutsche Brosau, Brzosza, budowany dzięki stara- Brosze. niom księdza probo- czasów średniowiecza nie za- szcza Alberta Kapickiego w la- Zchował się, niestety żaden dok- tach 172-174. Konsekrował go ument lokacyjny. Po raz pierwszy ks. biskup Jerzy Jeschke listo- nazwa miejscowości wymienio- pada 174 r. na jest w 1367 r. Wieś ucierpiała W 1904 r. został częściowo spa- podczas wojny polsko-krzyżackiej lony na skutek uderzenia pioru- w 1414 r. Była własnością bisku- na. Duszpasterz, ks. Albert Antoni pów chełmińskich. Pierwotny, Kapicki, gdańszczanin, był człon- kiem Towarzystwa Czytelni Ludowych. Pełnił obowiązki lokalnego inspektora szkół ludowych. W opinii władz pruskich uchodził za popie- rającego polskie dążenia narodowościowe, niepod- ległościowe.

56 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. MARII Gmina uni MAGDALENY W KURZĘTNIKU Gmina uni podnóża góry, w 1300 roku, w no również pamiątkową tablicę, Ustylu gotyckim został wznie- która poświęcona jest pamięci siony kościół. Został on zbu- kurzętnickiego proboszcza ksi- dowany na planie prostokąta, ędza Józefa Borzyskowskiego, a jego ściany powstały z czer- zmarłego w 1942 roku, w obozie wonej cegły. Złożony jest z jednej koncentracyjnym w Dachau. nawy i drewnianego stropu, po- dpartego czterema drewnianymi filarami. Środkową część stropu pokrywają malunki, które obra- zują ukoronowanie Najświętszej aryi Panny. Jego wnętrze wy- posażone jest w 4 ołtarze, w stylu barokowym. W kościół wmurowa-

57 PAŁACPAŁAC W W CZACHÓWKACH CZACHÓWKACH GminaGmina iui iui ZACWK do niego przylega urokliwy park ZACWK do niego przylega urokliwy park iejscowość położona w mi- krajobrazowy, który został za- iejscowość położona w mi- krajobrazowy, który został za- nie Biskupiec. Jej dawne miej- łożony w połowie XX wieku. Cnie Biskupiec. Jej dawne miej- łożony w połowie XX wieku. Cscowości to Po Wojnie Światowej przeszedł scowości w 179 roku to chakowken, Czacko- onPo w ręce Wojnie karbu Światowej Państwa, aprzeszedł mia- ken w 179 roku chakowken, Czacko- nowicieon w ręce Wojewódzkiego karbu Państwa, rzędu a mia- ken w 179 roku chackenhof. Nazwa Ziemskiegonowicie Wojewódzkiego Pomorskiego z sie- rzędu od w „Czachowo”, 179 roku chackenhof. nawiązuje do imie Nazwa- dzibaZiemskiego w Bydgoszczy. Pomorskiego żytkowa- z sie- niaod „Czach”. „Czachowo”, W XV nawiązuje wieku Czachówki do imie - ny dzibabył przez w Bydgoszczy. PR i umieszczono żytkowa- wchodziłynia „Czach”. w W skład XV wieku komandorstwa Czachówki w ny nim był szkołę przez podstawową, PR i umieszczono od- brodnickiego.wchodziły w W skład wieku komandorstwaXV były wła- działw nimprzedszkolny, szkołę podstawową, a także mie- od- snościąbrodnickiego. królewską. W wiekuW 179 XV roku były miej wła- - szkania.dział przedszkolny, W 1972 pałac a także wraz mie- scowośćsnością znanakrólewską. była Wjako 179 „królewskie roku miej - z parkiemszkania. stał W się 1972 własnością pałac wraz osiedlescowość dziedziczno- znana była dzierżawcze”. jako „królewskie inisterstwaz parkiem Rolnictwa. stał się miesz- własnością osiedle dziedziczno- dzierżawcze”. czonoinisterstwa tam zkołę Rolnictwa. Rolniczą. miesz- XX wieku właścicielem wsi Aktualnieczono tam zabytek zkołę znajduje Rolniczą. się Wbył XX Ródwieku Ruchard. właścicielem W poło- wsi w Aktualnie rękach prywatnych. zabytek znajduje Zabudo- się wie tego wieku, na terenie Cza- był Ród Ruchard. W poło-waniaw rękach dawnego prywatnych. folwarku i daw- Zabudo- chówekW wzniesiony został dwór. wie tego wieku, na terenie Cza-nawania „rządcówka” dawnego obecnie folwarku są w po-i daw- W roku 1990 został on przebu- chówek wzniesiony został dwór. siadaniuna „rządcówka” ospodarstwa obecnie Rolnego są w po- dowany na pałac. Bezpośrednio „Czachpol”. W roku 1990 został on przebu- siadaniu ospodarstwa Rolnego dowany na pałac. Bezpośrednio „Czachpol”. 5 5 PAŁAC W CZACHÓWKACH Gmina iui ZACWK do niego przylega urokliwy park iejscowość położona w mi- krajobrazowy, który został za- Cnie Biskupiec. Jej dawne miej- łożony w połowie XX wieku. scowości to Po Wojnie Światowej przeszedł w 179 roku chakowken, Czacko- on w ręce karbu Państwa, a mia- ken nowicie Wojewódzkiego rzędu w 179 roku chackenhof. Nazwa Ziemskiego Pomorskiego z sie- od „Czachowo”, nawiązuje do imie- dziba w Bydgoszczy. żytkowa- nia „Czach”. W XV wieku Czachówki ny był przez PR i umieszczono wchodziły w skład komandorstwa w nim szkołę podstawową, od- brodnickiego. W wieku XV były wła- dział przedszkolny, a także mie- snością królewską. W 179 roku miej- szkania. W 1972 pałac wraz scowość znana była jako „królewskie z parkiem stał się własnością osiedle dziedziczno- dzierżawcze”. inisterstwa Rolnictwa. miesz- czono tam zkołę Rolniczą. XX wieku właścicielem wsi Aktualnie zabytek znajduje się Wbył Ród Ruchard. W poło- w rękach prywatnych. Zabudo- wie tego wieku, na terenie Cza- wania dawnego folwarku i daw- chówek wzniesiony został dwór. na „rządcówka” obecnie są w po- W roku 1990 został on przebu- siadaniu ospodarstwa Rolnego dowany na pałac. Bezpośrednio „Czachpol”. 59 5 WIATRAK HOLENDERSKI W ŁĄKORZU Gmina iui

KRZ W 2007 roku zabezpieczono za- iejscowość leżąca na tere- bytek przed niszczącym działa- nie miny Biskupiec, nad je- niem warunków atmosferycznych. ziorem o tej samej nazwie. Na jej Zatrudniono ekipę ciesielsko-de- terenie działa lokalne muzeum, ist- karską, która zbudowała dach nieje zabytkowy kościół oraz wia- nad wiatrakiem. trak holenderski. W marcu 2009 roku przeprowa- dzono dalsze prace konserwator- iatrak pochodzi z połowy skie. Wnętrze wyposażono w so- WXX wieku. To czternastome- snowe schody z poręczami. Wy- trowy obiekt zbudowany w kszta- mienione zostały stropy i podłogi łcie stożka o łącznej powierzch- na wszystkich trzech kondygna- ni 203 m². Wymurowany jest cjach. Do pełnego funkcjonowa- z czerwonej cegły wiśniów- nia wiatraka brakuje jeszcze czę- ki oraz zendrówki wiązanej ści mechanicznej oraz renowacji w układ płasko krzyżowy. i konserwacji zachowanych urzą- Wiatrak powstał na planie koła dzeń. becnie czynione są stara- na górze niegdyś zwanej yso- nia przez miejscowego kustosza chą. Charakterystyczną cechą uzeum Lokalnego - Pana Jana budowli była niegdyś rucho- strowskiego, zarazem Prezesa ma czapa, która obracała się ze Zarządu towarzyszenia chrony skrzydłami w kierunku wiatru Przyrody i Dziedzictwa Kulturo- i przesuwała na rolkach po że- wego w ąkorzu, do stworzenia laznym pierścieniu, wmontowa- projektu i prowadzenia wioski nym w oczep budynku. Przez lata tematycznej „d ziarenka do bo- obiekt popadał w ruinę. W 2006 chenka”, gdzie wiatrak ma stano- r. towarzyszenie chrony Przy- wić podwaliny projektu. rody i Dziedzictwa Kulturowego w ąkorzu odkupiło budynek.

60 61 62 ąkorz - wiatrak

63 KOŚCIÓŁ P.W. ŚWIĘTEGO NEPOMUCENA W BISKUPCU Gmina iui

KPEC są organy, których mie- miejscowość, usytuowana w gminie chy mogą być napędzane Bo tej samej nazwie, która w latach ręcznie. 1331-1946 miała statut miasta. Została W okresie Wojny Świa- założona w 1325 roku. Na jej terenie znaj- towej świątynia uległa duje się wiele ciekawych zabytków. Jed- częściowemu zniszczeniu. nym z nich jest, niezaprzeczalnie kościół Warto również zobaczyć katolicki P.W. Św. Nepomucena. Kościół katolicki, obecnie udowla wzniesiona w latach nieczynny, który dwukrot- B192-194 z funduszy lega- nie spłonął w pożarze. W ostat- ta biskupa chełmińskiego Jana nich latach odremontowany zo- Nepomucena arwicza. Świąty- stał i zabezpieczony dach tegoż nia została konsekrowana przez kościoła. Biskupiec był kiedyś biskupa chełmińskiego Leona miastem i tuż za Kościołem ka- Rednera, pod wezwaniem św. tolickim możemy jeszcze obejrzeć Jana Nepomucena 16 września fragmenty murów średniowiecz- 194 r. Kościół parafialny w Bi- nego miasta. skupcu został wybudowany dla społeczności ewangelickiej. Po 1945 roku przekazany został Kościołowi katolickiemu. Świąty- nia wybudowany jest w stylu neo- gotyckim. Jej atrakcją jest zapew- ne oryginalny ołtarz z witrażowym oknem i rzebą patrona świątyni. ufit zakończony jest ozdobnymi belkami z bogatą polichromią i chór, na którym umieszczone

64 65 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. MIKOŁaJA W SZWARCENOWIE Gmina iui charakter. W 151 roku ZWARCENW miała miejsce wizytacja miejscowość terytorialnie wcho- biskupa Piotra Kostki, po dząca w skład miny Biskupiec. Jej której pojawiła się pierw- nazwa ustaliła się w XV wieku. sza wzmianka o drew- Znajduje się tam zabytkowy kościół. nianym Kościele zbudo- Parafia została erygowana w XV w. wanym dawniej. becną przez Krzyżaków. świątynię wzniesiono ierwsza, zbudowana z drew- w 1721 roku, a konserowano ją w Pna Świątynia spłonęła w 1414 1735 roku. roku. Drugi kościół miał taki sam Jest to Kościół drewniany, trójna- wowy, orientowany, podmurowa- ny kamieniami. Zbudowany jest na planie prostokąta. Posiada krótsze prezbiterium, trójbocznie zamknięte. d zachodniej strony znajduje się prostokątna wieża, przy której umieszczono kwadra- towe aneksy. Zarówno elewację wieży, jak i prezbiterium oraz nawy zwieńczone zostały profilo- wanym gzymsem podkapowym. Boczne elewacje nawy mają cha- rakter dwuosiowy, z oknami, któ- re zamknięte są ostrym łukiem, w opaskach w kształcie prostoką- ta. Boczne elewacje prezbiterium są jednoosiowe, a ich dolną część przysłaniają przybudówki. Elewa- cja wschodnia posiada prosto- kątny otwór wejściowy, zachod-

66 nią natomiast przysłania bryła wschodniej strony oraz nasuw- wieży, z prostokątnym głównym nicami. Dach zwieńczony jest wejściem, nad którym widnie- metalową chorągiewką. Dach Gmina iui je otwór okienny. Wszystkie 3 prezbiterium jest wielospadowy. ściany wieży posiadają zdwo- Wieżę pokrywa dach namiotowy jone otwory okienne, zamknięte z metalową iglicą, którą pokrywa okiennicami. Korpus świątyni drewniany grot. pokryty jest wysokim, dwuspado- wym dachem, z naczółkiem od

67 RUINY ZAMKU BISKUPÓW Lubawa CHEŁMIńSKICH W LUBAWIE

ku XV wieku Arnold ta- UBAWA pil. W trakcie odbudo- miasto wchodzące w obszar powiatu wy zamek diametralnie Liławskiego. Dawna stolica historycz- zmienił swoją sylwetkę. nej ziemi lubawskiej. W 1216 roku pojawiła W roku 1545 spłonął się pierwsza wzmianka o ziemi lubaw- w pożarze. płynęły skiej, która mówi również o istnieniu gro- wieki zanim podjęto du w tej miejscowości. się kolejnej przebudo- wy budynku. Przepro- 1260 roku w kronikach wadził ją biskup Jakub Zadzik dpojawiają się informacje i Jan Lipski w latach 1627-1637. o zamku zbudowanym z drew- W jej trakcie dobudowano do nie- na, który mieścił się między rze- go, w stylu barokowym skrzy- ką andelą i Jesionką. płonął dło, nazwane nowym zamkiem. on w trakcie powstania Prusów W miejscu starej, gotyckiej ka- pod koniec X wieku. Budowę plicy, również wzniesiono nową. murowanego zamku wszczęto Poza tym, z pewnością znajdowa- w 1301 roku, a umiejscowiono go ło się na jego terenie archiwum po północno-zachodniej stronie biskupie, biblioteka, pokój kró- Lubawy. Początkowo pobudowa- lewski oraz barokowa kaplica. no jedno skrzydło, przy którym Zgodnie z poleceniem biskupa stała wysoka wieża, brama i most Karola ohenzollera w 177 zwodzony. Dodatkowym atutem roku rozebrano część budynków. obronnym były fosy. Niestety W 113 roku wojny napoleoń- ta budowla także została znisz- skie uszkodziły zamek, a pożar czona, przez Witolda- księcia po uderzeniu pioruna znisz- litewskiego, w 1330 roku. W XV czył warownię. koliczni miesz- wieku biskup Wikbold podjął się kańcy również przyczynili się próbie odbudowy. Czynność tę do wyniszczenia budynków zam- kontynuował po nim, na począt- ku, rozbierając jego mury na ma- 6 teriał budowlany. - piekarnię, Biskupiteriał inwentarz,budowlany. pochodzący - kuchnię,- piekarnię, z 1646Biskupi roku wymienia inwentarz, na pochodzący zamku - spiżarnię,- kuchnię, - słodownię,z 1646 roku wymienia na zamku - węglarnię,- spiżarnię, - stajnię,- słodownię, - aptekę.- węglarnię, - wozownię,- stajnię, Do- aptekę. dnia dzisiejszego w zam- - kunię,- wozownię, kuDo dotrwał dnia dzisiejszego tylko ostrołukowy w zam- - spichlerz- kunię, zbożowy, portal.ku dotrwał Częściowo tylko ostrołukowy zachowa- - drwalnicę,- spichlerz zbożowy, neportal. mury obronne Częściowo zamku zachowa- mają - mieszkanie- drwalnicę, burgrabiego, odne 1,5 mury do 4 obronne metrów zamkuwysokości, mają - zbrojownię,- mieszkanie burgrabiego, wzniesioneod 1,5 do 4zostały metrów wysokości, - więzienie,- zbrojownię, w wzniesioneXV wieku, zostałya przez następne - prochownię,- więzienie, trzyw wiekiXV wieku, były rozbudowywane.a przez następne - browar,- prochownię, trzy wieki były rozbudowywane. - browar,

69 69 POZOSTAŁOŚCIPOZOSTAŁOŚCI MURÓW MURÓW MIEJSKICH MIEJSKICH LubawaLubawaWW LUBAWIE LUBAWIE udowęudowę murów murów obronnych obronnych w w niosłaniosła także także wojna wojna światowa. światowa. BLubawieLubawie zaczęto zaczęto na na początku początku ącznaączna długość długość miejskich miejskich obwa- obwa- BXV wieku z inicjatywy biskupa rowań wynosiła około 1000 me- XV wieku z inicjatywy biskupa rowań wynosiła około 1000 me- ermana z Pryzn, jako iż miasto trów. Nie wiadomo ile dokładnie ermana z Pryzn, jako iż miasto trów. Nie wiadomo ile dokładnie było siedzibą i centrum admini- baszt znajdowało się w obwodzie stracyjnymbyło siedzibą dóbr i centrum biskupich. admini- b- murów.baszt znajdowało Prawdopodobnie się w obwodzie było warowaniastracyjnym nie dóbr uchroniły biskupich. jednak b- ichmurów. nie mniej Prawdopodobnie niż cztery. było Lubawywarowania od wojsk nie uchroniłyPolskich w jednak1410 Doich miasta nie mniej prowadziły niż cztery. dwie bra- roku.Lubawy Dopiero od wojsk w 1422 Polskich roku w mia- 1410 myDo od miasta strony północnej prowadziły Niemiec- dwie bra- storoku. wytrzymało Dopiero w trwające 1422 roku cztery mia- ka,my zwana od strony także północnej Kurzętnicką Niemiec- oraz dnisto oblężenie wytrzymało wojsk trwające królewskich. cztery odka, strony zwana południowej także Kurzętnicką Polska, oraz Wdni czasie oblężenie wojny wojsk trzynastoletniej królewskich. zwanaod stronyteż ławską. południowej Była jeszcze Polska, upadłoW czasie po dłuższymwojny trzynastoletniej krzyżackim furtazwana która też prowadziła ławską. do Była bisku- jeszcze oblężeniu.upadło po Na dłuższym mocy pokoju krzyżackim to- piegofurta zamku. która prowadziłaLubawa posiadała do bisku- ruńskiegooblężeniu. z Na1466 mocy roku pokoju Lubawa to- podwójnypiego zamku. system Lubawamurów. Doposiadała na- zostałaruńskiego przyłączona z 1466 do roku Królestwa Lubawa szychpodwójny czasów system dotrwały murów. fragmenty Do na- Polskiego,została przyłączona do którego donależała Królestwa aż wewnętrznychszych czasów murów dotrwały obronnych fragmenty doPolskiego, rozbioru do wktórego 1772 roku. należała Więk- aż orazwewnętrznych częściowo dwie murów baszty, obronnych któ- szośćdo rozbioru średniowiecznych w 1772 roku. obwa- Więk- re orazw XV częściowo i XX wieku dwie przebudo- baszty, któ- rowańszość rozebrana średniowiecznych została wobwa- XX wanore w na XV domy i XXmieszkalne. wieku przebudo- wieku.rowań rozebranaDuże zniszczenia została przy- w XX wano na domy mieszkalne. wieku. Duże zniszczenia przy-70 70 POZOSTAŁOŚCI MURÓW MIEJSKICH Lubawa W LUBAWIE udowę murów obronnych w niosła także wojna światowa. BLubawie zaczęto na początku ączna długość miejskich obwa- XV wieku z inicjatywy biskupa rowań wynosiła około 1000 me- ermana z Pryzn, jako iż miasto trów. Nie wiadomo ile dokładnie było siedzibą i centrum admini- baszt znajdowało się w obwodzie stracyjnym dóbr biskupich. b- murów. Prawdopodobnie było warowania nie uchroniły jednak ich nie mniej niż cztery. Lubawy od wojsk Polskich w 1410 Do miasta prowadziły dwie bra- roku. Dopiero w 1422 roku mia- my od strony północnej Niemiec- sto wytrzymało trwające cztery ka, zwana także Kurzętnicką oraz dni oblężenie wojsk królewskich. od strony południowej Polska, W czasie wojny trzynastoletniej zwana też ławską. Była jeszcze upadło po dłuższym krzyżackim furta która prowadziła do bisku- oblężeniu. Na mocy pokoju to- piego zamku. Lubawa posiadała ruńskiego z 1466 roku Lubawa podwójny system murów. Do na- została przyłączona do Królestwa szych czasów dotrwały fragmenty Polskiego, do którego należała aż wewnętrznych murów obronnych do rozbioru w 1772 roku. Więk- oraz częściowo dwie baszty, któ- szość średniowiecznych obwa- re w XV i XX wieku przebudo- rowań rozebrana została w XX wano na domy mieszkalne. wieku. Duże zniszczenia przy- 71 70 72 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. BARBARY W LUBAWIE Lubawa

miejscowości istnieje także ków. Duże wrażenie robi sześć Wdrewniany kościółek z poł- cynowych świeczników oraz am- owy XV w., przez miejscową bona z XV wieku, olbrzymia ludność zwany jest szpitalnym. ręcznie wykonana kłódka oraz Wzniesiono go w latach 1770 wisząca pod stropem finezyjna 1779 na miejscu dawnego kościo- pónobarokowa tęczowa belka ła i szpitala pw. Św. Jerzego. To na której widnieje rupa krzy- najcenniejszy zabytek Lubawy. żowania. Poza tym na konsolach Dawniej kościół znajdował się w nawie znajdują się rzeby św. poza obrębem starego miasta. Jana Nepomucena i św. Jerzego. W wyposażeniu wnętrza dom- Na drewnianej wieży znajduje się, inuje piękny ołtarz główny, two- lany w dańsku zabytkowy dzwon rzący zwartą całość z otacza- z 1716 roku. Całość upiększają jącymi go ołtarzami bocznymi. organy o zewnętrznej oprawie stropu zamocowana jest fine- neorenesansowej. Wystrój ko- zyjna belka tęczowa oraz ciekawy ścioła bez wątpienia zalicza się wieloramienny świecznik. do najpiękniejszych wnętrz ba- Budowla stoi na kamiennej po- rokowych na terenie wojewódz- dmurówce i jest jednonawowa. twa warmińsko mazurskiego. W tym jednonawowym korpusie wydzielone jest prezbiterium do boków, którego przylegają za- krystia oraz skarbiec. d strony wschodniej przylega do świątyni prostokątna wieża o konstruk- cji zrębowej, a na jej hełmie wisi chorągiewka z datą 111. Kościół stanowi przykład wysokiego po- ziomu miejscowych rzemieślni-

73 72 KOŚCIÓŁ FARNY P.W. ŚWIĘTEJ ANNY W LUBAWIE Lubawa

sami blend i nakryto dachem czte- rospadowym, zwieńczonym cho- rągiewkami z herbami biskupów tanisława ozjusza i Piotra Kostki. Kwadratowa kaplica or- tęskich, z umieszczonymi w ścia- nach kulistymi otworami okien- nymi, nakryta została półkolistą, czarną kopułą. Na drzwiach za- krystii znajduje się herb biskupa Wawrzyńca embickiego wy- konany około 1600 roku. Ścia- ny korpusu wzmocnione zostały szkarpami i podzielone oknami ostrołukowymi w obwódkach gzy- msowych. Elewacje ozdobiono gzymsem podokapowym i po- ednym z najwspanialszych ziomymi pasami blend. zczyt Jzabytków Lubawy jest gotycki wschodni, z łagodnymi spływami kościół farny pw. św. Anny. Wznie- wolutowymi, udekorowano tyn- siono go ok. 1330 r. Jest to ko- kowanymi wnękami. Nawę za- ściół orientowany, jednonawowy, mknięto dachem dwuspadowym salowy, murowany z cegły w stylu krytym dachówką. gotyckim. Wzniesiono go na pla- Kościół posiada bogate wypo- nie prostokąta z usytuowaną po sażenie wnętrza. Już wizytacja stronie zachodniej kwadratową z 1617 roku wymieniła pięć znaj- wieżą. W jej przyziemiu znajduje dujących się tu ołtarzy Wielki, się kruchta, do której wiedzie por- św. Krzyża, Ciała Chrystusowe- tal ostrołukowy. Wieżę podzielo- go, Wniebowzięcia Najświętszej no pojedynczymi poziomymi pa- aryi Panny, św. ebastiana. 74 W póniejszym czasie dwa ost- - kielichy srebrny z lat 1496-1507, atnie zostały zastąpione przez srebrny z 1637 roku, srebrny, pozła- ołtarze Trójcy Świętej i św. Anto- cany z lat 166-1710, srebrny, po- niego. łtarz Trójcy Świętej został złacany z 1700 roku, ufundowany w 1767 roku, zaś św. - srebrna taca do ampułek z 1603 Antoniego dziś z wyobrażeniem roku, św. Rodziny przeniesiono z ko- - monstrancja srebrna, złocona ścioła pobernardyńskiego w 121 z 169 roku, roku. Dzisiejszy ołtarz główny - relikwiarz srebrny, pozłacany z lat pochodzi z 1723 roku, a w jego 161-1693, centralnym miejscu umieszczono - puszka srebrna, pozłacana z lat obraz atki Boskiej Różańco- 169-1693, wej z około 1600 roku. W kaplicy - monstrancja, naczynie na oleje ortęskich znajduje się baroko- święte i łódka do kadzidła z 1715 wy ołtarz z figurką patronki Zie- roku. mi Lubawskiej atki Boskiej Przy parafii utworzono uzeum Lipskiej. W kościele jest także Ziemi Lubawskiej, w którym eks- ambona z pierwszej połowy XV ponowane są wyroby sakralne. wieku, XV-wieczna ława baro- gromne wrażenie robią zabyt- kowa z herbem drowąż, kar- kowe mszały, w tym „Kazania na tusze herbowe biskupów cheł- Niedzielę i Święta” Piotra kargi mińskich Piotra Kostki herbu wydane w 1609 r. Dąbrowa 1574-1595 i Wawrzyń- szały można przeglądać. ca embickiego herbu Nałęcz 1600-1610 oraz epitafia, m.in. wojewody pomorskiego, Ludwi- ka ortęskiego wykonany po 1625 roku, wojewody malborskie- go, amuela Zelińskiego i jego żony Zofii ortęskiej z 1629 roku, burmistrza lubawskiego, Jana Chrystiana abrycjusza z 167 roku. ą tutaj również cenne za- bytki sztuki złotniczej, w tym m.in. - kociołek na wodę święconą z XV wieku,

75 76