Rocznik Żuławski 2010 Rocznik Żuławski 2010

Rocznik Żuławski 2010

Wydawca: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski ul. Kopernika 17 82-100 Nowy Dwór Gdański K i l k u s

b r

N o w o w o d

Współpraca: Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów delty Wisły, Gmina Cedry Wielkie

Drogi czytelniku, Niniejsza publikacja została wydana przez Stowarzyszenie Miłośnikow Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski. Prosimy o wsparcie dla kolejnych inicjatyw i projektów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego Żuław. Przekaż darowiznę na działalność statutową Klubu Nowodworskiego. Dane do przelewu: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski ul. Kopernika 17 82-100 Nowy Dwór Gdański

Żuławski Bank Spółdzielczy nr konta: 42 8306 0003 0006 0307 2000 0010 z dopiskiem „darowizna na działalność statutową” Za każdą wpłaconą złotówkę serdecznie dziękujemy!

Więcej o działaniach Klubu dowiesz się na www.klubnowodworski.pl www.tuga.info.pl

Na okładce: Północna część Żuław i fragment Mierzei Wiślanej na mapie z 1803 roku

ISBN 978-83-911771-9-8 ISSN 2080-4997

Spis treści

Ochrona dziedzictwa kulturowego ...... 7 Dzwon kościelny z Cedrów Wielkich powrócił ...... 7 Powrót gdańskiego dzwonu ...... 9 Na ratunek cmentarzowi mennonickiemu w Pordenowie – akcja stowarzyszenia „FORUM” ...... 11 Historyczne cmentarze w Żelichowie i Żelichowie-Cyganku ...... 14 Żuławski Park Historyczny ...... 18 Badania etnologiczne na Żuławach w roku 2010 ...... 20 VI Międzynarodowy Zjazd Mennonitów Dolnej Wisły w Polsce ...... 23 Szlak Mennonitów ...... 25 Kościół w Kiezmarku odzyskał dawny blask ...... 26 Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły ...... 27 Ochrona dziedzictwa naturalnego ...... 29 BioBlitz 2010 – więcej zidentyfikowanych gatunków ...... 29 Łączy nas delta ...... 31 Przyroda, Kultura, Klimat ponad granicami – seminarium w Hennef ...... 33 Rola i znaczenie Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana w zachowaniu bioróżnorodności delty Wisły ...... 34 Ochrona przeciwpowodziowa ...... 37 Związki Wałowe – proponujemy zmiany w prawie ...... 37 Seminarium w Rybinie – referaty ...... 39 Gmina Cedry Wielkie w obliczu alarmu powodziowego ...... 47 Inspirująca wizyta studyjnana niemieckich i niderlandzkich polderach ...... 51 Szkolenie przeciwpowodziowe na Nizinie Walichnowskiej ...... 53 Doraźna walka z powodzią. Doświadczenia sopockiego patrolu przeciwpowodziowego ...... 55 Związki Wałowe wracają ...... 57 Edukacja regionalna ...... 61 O Żuławach w Gdańsku ...... 61 Stare drzewa, bobry, salwinia, przekleństwo czy szansa? ...... 66 Lekcje regionalne – ochrona przeciwpowodziowa ...... 67 Kolejką do … edukacji, pasji i optymizmu ...... 69 Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracyw powiecie nowodworskim ...... 71 Działaj lokalnie ...... 73 Prezentacje ...... 75 Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM” ...... 75 Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego ...... 77 Kolejny rok minął... PTTR Szuwarek ...... 78 60 lat w telegraficznym skrócie ...... 80 Stowarzyszenie Żuławy w roku 2010 ...... 83 Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 roku ...... 85 Informacje o wydawnictwach ...... 87 Żuławska nostalgia i pokolenie przełomu ...... 87 Prowincja ...... 88 Niezbędnik powodziowy Żuławiaka ...... 89 Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza ...... 89 Tiegenhöfer Nachrichtennr 51– rok 2010 ...... 90 Żuławy Gdańskie w historię Pomorza Gdańskiego wpisane ...... 91 Dzieje Nowego Stawu ...... 91 Drewnica i okolice ...... 91

I znów minął rok na Żuławach delty Wisły.

Niewątpliwie był to rok zdominowany przez wybory samorządowe. Mimo, że odbywały się w koń- cówce roku, atmosferę wyczekiwania i dążenia do spektakularnych wydarzeń dało się wyczuć już od pierwszych jego miesięcy. Wiele inicjatyw realizowanych w tym czasie podporządkowano zjednaniu sobie wyborców. Czas zweryfikuje ich trwałość i przydatność. Oby rozpoczęte zamie- rzenia nie musiały czekać kolejne cztery lata na ich kontynuację. Na niwie działalności na rzecz lokalnego środowiska pojawili się w tym roku nowi ludzie. Pozostaje mieć nadzieję, ze ich sukces albo, co częstsze, brak sukcesu wyborczego nie zniechęci ich do aktywności w swoim środowisku. Z punktu widzenia zwykłego mieszkańca delty Wisły widzącego jak wiele można zrobić, gdy się ma odpowiednią motywację w postaci chęci utrzymania lub zdobycia władzy, chciałoby się, aby wybory lokalne odbywały się częściej, niż co cztery lata.

Prorocze okazały się słowa ze wstępu do poprzedniej edycji Rocznika o znaczeniu społecznej edukacji powodziowej. Panika na Żuławach, która wybuchła podczas przejścia wielkiej wiślanej wody nie powinna nigdy mieć miejsca. Na szczęście, tym razem odbyło się bez większych strat. Wypada zatem powtórzyć: zwiększenie roli społeczności lokalnej i jej integracja w ochronie życia i mienia jest najważniejszą rezerwą w zakresie minimalizowania strat wyrządzonych przez powódź. Obiecujemy zatem, że zakończony niedawno projekt Związki Wałowe wracają będzie miał swoją kontynuację. Dla dobra nas wszystkich, dla dobrego przykładu innym, w Polsce i Europie.

Artykuły i wiadomości zawarte w Roczniku Żuławskim 2010 są subiektywnie, wybiórczo selekcjo- nowane pod kątem obszaru zainteresowań i poszukiwań członka Klubu Nowodworskiego. Mamy nadzieję, że jest to punkt widzenia interesujący dla innych – zarówno mieszkańców Żuław, jak i dla osób na co dzień mniej związanych z tym obszarem, ale żywo się nim interesujących.

Cieszymy się, że dzięki zakończonym projektom powstało kilka wydawnictw powiększających zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły. Rocznik Żuławski 2010 tradycyjnie jest ich rozwinięciem lub uzupełnieniem. Roczniki Żuławskie 2008 i 2009 stały się naszym – Żuławiaków – wspólnym sukcesem. Są poszukiwanymi na rynku publikacjami. Mamy nadzieję, że doroczna ich kontynuacja spełni Wasze oczekiwania, ale i pozostawi twórczy niedosyt.

Liczymy na to, że Rocznik Żuławski 2010 stanie się księgą dobrych zaklęć do zaczarowywania i zakręcania w pozytywny sposób naszej małej rzeczywistości. Księgą domową dobrych praktyk do przemyślenia i powielenia.

Składamy podziękowanie wszystkim, którzy przyczynili się do powstania Rocznika Żuławskiego 2010 – naszym partnerom, sponsorom i współpracownikom. Żuławy i krajobraz dla konesera są ważne.

Zarząd Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski

Ochrona dziedzictwa kulturowego

Dzwon kościelny z Cedrów Wielkich powrócił

Zabytkowy, siedemnastowieczny dzwon, zabrany w czasie wojny na go i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja. Dzwon, zgodnie potrzeby armii niemieckiej z cedrowskiego kościoła, cudem urato- z dawnymi zwyczajami , był witany na terenie gminy Cedry Wielkie wany od przetopienia na armaty, powrócił w swoje ojczyste strony. biciem kościelnych dzwonów wsi, przez które był przewożony. Ho- Sukcesem zakończyła się kolejna wizyta Janusza Golińskiego – Wój- norową asystę konwoju z zabytkiem zapewnili strażacy ochotniczych ta Gminy Cedry Wielkie i ks. Leszka Laskowskiego – proboszcza straży pożarnych z Wocław i Cedrów Wielkich. Po umieszczeniu cedrowskiej Parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów, w niemieckim dzwonu w kruchcie cedrowskiego kościoła, w obecności zgroma- mieście Lubeka. Rozmowy na temat zwrotu dzwonu do Cedrów dzonych mieszkańców gminy, słowa powitania wygłosił wójt Janusz Wielkich były prowadzone już od dłuższego czasu za pośrednictwem Goliński oraz ks. Leszek Laskowski. Kilka miesięcy później nastąpiło stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub No- uroczyste poświęcenie dzwonu. wodworski. Pomoc w sprowadzeniu zabytku zaoferował mieszkający W sobotę dnia 31 lipca 2010 r. odbyło się uroczyste poświęcenie w Lubece, przedwojenny Żuławiak z Nowej Cerkwi, Heinz Albert dzwonu. Na tę szczególną uroczystość przybyli goście z Niemiec: Pohl. Dzwon po wojnie został odzyskany z cmentarzyska dzwonów Wiceprezydent Miasta Lubeka Lienhard Böhning oraz Heinz Pohl – wielkiego złomowiska w hamburskim porcie. Spoczywał on na i Reinhard Meike, jako przedstawiciele Unii Kościoła Ewangelickie- stopniach jednego z lubeckich kościołów, pełniąc rolę wątpliwej go w Lubece. W uroczystej Mszy Św. w kościele pw. Św. Aniołów ozdoby. Jest w dobrym stanie, brakuje mu niestety korony. Dzwon zo- Stróżów w Cedrach Wielkich udział wzięli przedstawiciele władz stał wypożyczony parafii w Cedrach Wielkich przez władze Kościoła Gminy: Wójt Janusz Goliński oraz Przewodnicząca Rady Gminy ewangelickiego z Lubeki za zgodą Ministerstwa Spraw Zagranicznych Bożena Daszewska, radni i sołtysi, poczty sztandarowe i mieszkańcy. Republiki Federalnej Niemiec. Przy podpisaniu odpowiedniego po- Wśród zaproszonych byli również członkowie Zarządu Klubu No- rozumienia obecni byli: Lienhard Böhning – wiceprezydent Lubeki, wodworskiego – Harry Lau, Bolesław Klein, Marek Opitz i Grzegorz główny negocjator umowy po stronie niemieckiej, ks. Leszek Laskow- Gola, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do sukcesu przed- ski – proboszcz Parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów w Cedrach sięwzięcia. W dowód uznania wręczone zostały przez Wójta Gminy, Wielkich, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry Wielkie, organizator dla przedstawicieli kościoła ewangelickiego z Niemiec oraz Klubu sprowadzenia dzwonu do Polski, Harry Lau – koordynator działań po Nowodworskiego, medale „Zasłużony dla Rozwoju Gminy”. Dal- stronie polskiej, dr Jerzy Domino – pełniący nadzór konserwatorski sza część uroczystości odbyła się w budynku Żuławskiego Ośrodka nad sprowadzeniem zabytku, Marek Opitz – odpowiedzialny za tech- Kultury i Sportu, w którym przygotowana została okolicznościowa niczną stronę transportu dzwonu w ramach Pogotowia Konserwa- scenografia w formie wystawy przedstawiającej stare zdjęcia i po- torskiego, projektu realizowanego z udziałem Klubu Nowodworskie- cztówki, pod nazwą „Cedry Wielkie – Kadry Czasu”. Wykład na temat

historii Cedrów Wielkich i fundatora dzwonu, Burmistrza Gdańska Konstantego Ferbera, wygłosił prof. Andrzej Januszajtis. Wójt Gminy złożył również podziękowania pozostałym osobom z Niemiec, zaan- gażowanym w sprowadzenie dzwonu, jak również Staroście Powia- tu Gdańskiego – Cezaremu Bieniasz– Krzywiec i przedstawicielom Urzędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego. W ten sposób uhono- rowany został powrót po ponad 60 latach dzwonu, który zabrany z kościoła w czasie drugiej wojny światowej, po długiej tułaczce po- wrócił do swojego pierwotnego miejsca.

Materiały Gminy Cedry Wielkie Cmentarzysko dzwonów w Hamburgu

Lubeka. Podniesienie dzwonu na paletę Dzwon załadowany na przyczepę. Od lewej Harry Lau, Janusz Goliński, Jerzy Domino, ks. Leszek Laskowski

Podpisanie umowy wypożyczenia dzwonu Wyładunek dzwonu przed kościołem w Cedrach Wielkich

Wyładunek dzwonu przed kościołem w Cedrach Wielkich Dzwon w kruchcie kościoła pw. św. Aniołów Stróżów

Uroczyste odsłonięcie tablicy upamiętniającej powrót dzwonu Albert Heinz Pohl – były mieszkaniec Żuław, zaangażowany na Żuławy. Od lewej: Wiceburmistrz Lubeki Lienhard Böning, w sprowadzenie dzwonu do Cedrów Wielkich Wójt Janusz Goliński

Powrót gdańskiego dzwonu

1 sierpnia miałem okazję uczestniczyć w niecodziennej uroczystości. nemu przy ulicy Długiej 28, założył Gimnazjum Akademickie i wieś Do kościoła w Cedrach Wielkich powrócił dzwon. Nazwałem go Konstantynopol nad Radunią (dziś Niegowo). Ojciec, Konstantyn II, gdańskim, bo był odlany w Gdańsku. Omówmy jednak sprawę po zrezygnował z urzędu ławnika i został sekretarzem króla Zygmun- kolei. Wszystko zaczęło się w 1994 r. w Lubece. Wędrując z żoną ta III. Po ukończeniu Gimnazjum Akademickiego Konstantyn III po mieście, zawadziliśmy o wystawę w kościele Św. Piotra. Wycho- przeszedł kolejno wszystkie stopnie we władzach miasta: od członka dząc, zwróciliśmy uwagę na stojące na schodach dwa stare dzwony. III Ordynku (1617), ławnika (1619) i rajcy (1626) do burmistrza Dzwonami interesuję się od zawsze, więc zacząłem im się dokładnie (1632) i królewskiego burgrabiego (1645). Jako burmistrz był od przyglądać, notować rozmiary i spisywać napisy. Młodszy z dwóch 1643 r. administratorem Żuław. Zmarł w 1654 r. W dwa lata później dzwonów, ulany w 1732 r. przez Jana Gotfryda Anthony’ego, po- jego brat wystawił zmarłemu i całemu rodowi wspaniałe epitafium chodził z kościoła w Stegnie. Dzięki wkładowi pracy wielu ludzi w kościele Mariackim. i życzliwości władz kościelnych i świeckich w obu krajach, wrócił Po zinwentaryzowaniu dzwonu w Lubece, podobnie jak wcześ- do Stegny w 2005 r. Uroczystość, w której miałem przyjemność brać niej dla Stegny, przekazałem jego opis do Cedrów Wielkich. Władze udział, opisałem w artykule „Pierwszy dzwon powrócił” w numerze kościoła i gminy podjęły starania. Nieoceniona okazała się pomoc 11/2005 naszego miesięcznika. Równie wzruszająca była uroczystość urodzonego na Żuławach, wielce zasłużonego dla swojej ojczystej w Cedrach Wielkich. Mimo przetartych dróg droga do niej nie była ziemi Heinza Alberta Pohla. Ten niemłody już człowiek przez wiele jednak łatwa. lat przepisywał odręcznie stare kroniki żuławskich wsi i przekazy- Wróćmy do początku. Dzwon z Cedrów jest większy niż ten wał egzemplarze dzisiejszym mieszkańcom. Jego aktywny udział, w Stegnie, wysokość (bez korony, którą stracił po wywiezieniu) wy- niezwykle pomocny w przypadku dzwonu ze Stegny, teraz stał się nosi 95 cm, średnica u wylotu 115 cm. Jego wiek wynika z inskrypcji wręcz rozstrzygający. Sprawa ciągnęła się ponad półtora roku. Na na płaszczu: „GERDT BENNINGK GOS MICH (ulał mnie Gert każde opóźnienie Pan Pohl, mieszkający dziś w Lubece, reagował Benning) /ANNO 1647”. Na szyi dzwonu czytamy: „LOBET DEN natychmiast, pisał, dzwonił i składał wizyty w urzędach wszystkich HERREN MIT HELLEN CIMBELN LOBET IHN MIT WOHLKLIN- szczebli i przyspieszał decyzje. Jego zaangażowanie jest pięknym GENDEN CIMBELN“, czyli „Chwalcie Pana na głośnych cymbałach, przykładem wielkiej wartości duchowej, jaką jest umiłowanie Ma- chwalcie go na dźwięcznych cymbałach”. Są to słowa psalmu 150. łej Ojczyzny – miasta, wsi i regionu, w którym się urodziliśmy, lub Niżej na płaszczu wymieniono zarządzającego Żuławami Steblew- z którym związało nas życie. skimi burmistrza Konstantyna Ferbera: HERR CONSTANTINVS Mimo powszechnej życzliwości, z jaką sprawa spotkała się FERBER / BVRGERMEISTER ETC. VND / ADMINISTRATOR w Niemczech, pojawiło się sporo trudności urzędowych. Najwięk- DES STV / BLAWISCHEN WERDERS i zamieszczono herb tej szą przeszkodą jest ciągle niewyjaśniony stan prawny. Pochodzące sławnej rodziny (trzy głowy dzików). Po drugiej stronie figurują z naszych stron obiekty mienia kościelnego, wywiezione podczas nazwiska przełożonych gminy kościelnej: VORSTEHER DER KIR- wojny, w przypadku dzwonów oddane na potrzeby wojenne (prze- CHEN / KERSTEN BARENDT / PAWEL ROHDE / HANS HEINE topienie) i odnalezione po wojnie, są w Niemczech traktowane jako / ANDRES GREBER. depozyty. Zawiaduje nimi Unia Kościołów Ewangelickich, która – jak Twórca dzwonu, Gert Benning, jak go dzisiaj piszemy, był trzecim to określono w umowie użyczenia – „uważa się za właścicielkę”. Jest tego imienia ze słynnej ludwisarskiej „dynastii” Benningów, która wątpliwe, by takie sformułowanie miało sens prawny, ale niewątpli- odlewała dzwony dla miasta, jego okolic i zagranicy w XVI i XVII wie ułatwia odzyskanie wywiezionych obiektów, które wracają na wieku. Z ich rąk wyszło nie mniej niż 91 dzwonów na najwyższym dawne miejsce – również jako depozyty. Bardziej niepokojące jest światowym poziomie. Urodzony w 1607 r. Gert Benning III był sy- zawarte w umowie zobowiązanie do oddania ich na każde żąda- nem Gerta II. Od uzyskania stopnia mistrza w roku 1637 odlał co nie przekazujących, ale tak na prawdę, to chyba żadna ze stron nie najmniej 35 dzwonów, z których większość już dziś nie istnieje. Naj- wierzy, by się to kiedykolwiek stało. Moim zdaniem lepsza byłaby słynniejszy z nich, przelana przez niego w 1642 r. wielka Tuba Dei formuła wieczystego depozytu („Dauerleihgabe”). z kościoła Św. Piotra na Starym Przedmieściu, została zarekwirowana Uroczystość, w której prócz przedstawicieli miejscowych władz przez wojsko w czasie I wojny. Tym większą wartość mają zachowane wziął udział wiceprzewodniczący Rady Miasta Lubeki, była piękna dzieła, takie jak Jan Chrzciciel w Archikatedrze Oliwskiej i dzwon i wzruszająca. Już w czasie Mszy Św., odprawionej przez probosz- z Cedrów Wielkich. cza kościoła w Cedrach Wielkich Leszka Laskowskiego, w asyście Przybliżmy z kolei postać burmistrza Konstantyna Ferbera, pocztów sztandarowych szkolnego i Straży Pożarnej, wyrażono po- również trzeciego tego imienia. Urodzony w 1580 r., był wnukiem dziękowania zaangażowanym osobom (byłem wzruszony, że i mnie słynnego Konstantyna I, który nadał nowy kształt domowi rodzin- wymieniono). Gość z Lubeki w pięknym przemówieniu podkreślił

znaczenie powrotu dzwonu „do domu”, dla pojednania i przyjaźni między naszymi narodami. W podobnym tonie utrzymane było pis- mo od zwierzchniczki kościoła ewangelickiego w Lubece. Po odsło- nięciu umieszczonej w kruchcie obok dzwonu tablicy pamiątkowej, przy wtórze orkiestry z Gdańska, przeszliśmy do Ośrodka Kultury, gdzie rozdano dalsze podziękowania i egzemplarze specjalnie opracowanej kroniki całej akcji, udokumentowanej również krótkim filmem. W towarzyszącym temu wykładzie przedstawiłem krótką historię wsi, kościoła i dzwonu, oraz jego odkrycia w Lubece. Przy- pomniałem również słuchaczom, że z Gdańska mamy w Niemczech co najmniej 5 dzwonów (dwa z kościoła Mariackiego, dwa ze Św. Jana i jeden z Mikołaja), o które jak dotąd nikt oficjalnie nie wystąpił. Dzwony mariackie – Osanna i Dominicalis – pochodzą z czasów przed reformacją, więc formuła przekazania może wyglądać inaczej. Kościół Św. Mikołaja przez cały czas był katolicki, co również powinno ułatwić powrót. Wszystkie dzwony powinny być zwróco- ne, albo – co formalnie łatwiejsze – przekazane w trwały depozyt. Jednym z żuławskich dzwonów, o który trzeba zabiegać, jest dzwon z kościoła w Wocławach – obecnie w Domu Hanzeatyckiego Miasta Gdańska w Lubece.

Andrzej Januszajtis

Odbudowany kościół w Cedrach Wielkich

Dzwon i tablica pamiątkowa w kruchcie kościoła

Dzwon z Cedrów Wielkich w Lubece

10 Na ratunek cmentarzowi mennonickiemu w Pordenowie – akcja stowarzyszenia „FORUM”

Wieś Pordenowo, lokowaną w średniowieczu, zasiedlono ponownie Pomysł przywrócenia godności temu zdewastowanemu, zaśmie- (jako część wsi Lichnowy Wielkie) w XVII w. Związane było to conemu miejscu narodził się w trakcie jednej z wycieczek rowero- z napływem mennonitów – protestanckiej ludności pochodzenia wych, odbywanych przez miłośników Żuław. Okazało się, że mimo holenderskiego i północnoniemieckiego, która z powodu prześlado- ogromu zniszczeń, zachowało się na nim kilka mogił z betonowymi wań religijnych musiała opuścić ojczyznę. Wiedza i doświadczenie obramieniami i lastrykowych tumb, a także destrukty piaskowco- w ujarzmianiu żywiołu wody, zdobyte w wydartych morzu Nider- wych nagrobków z XIX w. W 2010 r. lokalna organizacja – Stowa- landach, były czynnikiem decydującym w sprawie sprowadzenia rzyszenie Miłośników Malborka „FORUM”, do której należą owi mennonitów do Polski, gdzie chciano zagospodarować zalewane rowerzyści, postanowiła uporządkować cmentarz, na co uzyskała przez powodzie, depresyjne Żuławy. zgodę gminy Lichnowy i samych mieszkańców. Prace, prowadzone Mennonici pordenowscy podlegali gminie flamandzkiej w Lu- etapami (w wolne soboty), podjęto wiosną 2010 r. Prędko okazało bieszewie (dziś teren wsi Stawiec), gdzie w 1768 r. wybudowano się, że jest to wyjątkowo trudne zadanie. Po uprzątnięciu śmieci, drewniany zbór. Jednak już w 1800 r., dla potrzeb mieszkańców oko- trzeba było zebrać rozrzucone elementy nagrobków; niektóre z nich licznych wiosek, na kwadratowej parceli, położonej z dala od zwartej były częściowo zasypane ziemią, albo leżały warstwowo na sobie. zabudowy wsi (przy drodze do Nowej Cerkwi), wybudowano w Por- Wszystkie czynności były wykonywane ręcznie przez członków denowie kaplicę filialną, przy której prawdopodobnie od razu zało- i sympatyków „FORUM”, którzy musieli zmierzyć się z ciężarem żono cmentarz. Na skutek pierwszego rozbioru, wieś weszła w skład piaskowcowych prostopadłościanów, będących np. podstawami pod terytorium Prus. Po zakończeniu II wojny Pordenowo wróciło do krzyże lub cippusami. Polski, a mieszkańcy pochodzenia holenderskiego i niemieckiego W jednym przypadku trzeba było skorzystać z pomocy miesz- musieli je opuścić. Żuławy zostały zasiedlone polską ludnością napły- kańca, który przetransportował za pomocą ciągnika zepchniętą wową. Niestety, po 1945 r. kaplica została zniszczona, zaś cmentarz na brzeg jego pola ciężką stelę. Innym razem w pracach pomogli ulegał stopniowej dewastacji. Z relacji mieszkańców wynika, że były strażacy z OSP Lichnowy. Podczas jednego z pierwszych spotkań, to działania celowe, np. nagrobki niszczono w celu uzyskania tłucz- niespodziankę pracującym sprawiła trójka miejscowych dzieci, która nia, a cenniejsze wywozili kamieniarze. Po terenie miał też jeździć zaoferowała swoją pomoc. ciężki sprzęt rolniczy, co spowodowało nieodwracalne zniszczenie W trakcie odzyskiwania nagrobków stało się jasne, że nie da grobów. W latach 70. XX w. E. Filipska pisała: „Obecnie na cmenta- się zlokalizować ich pierwotnego położenia, gdyż szkody wyrzą- rzu nie zachowała się ani kaplica, ani nagrobki. W czasie penetracji dzane latami na cmentarzu uniemożliwiają odtworzenie jego pier- obiektu w sierpniu 1976 r. stwierdzono ślady kradzieży nagrobków”. wotnego układu. W związku z tym zapadła decyzja o utworzeniu „Cmentarz w Pordenowie przylegający do łąk, pozbawiony nagrobków, na terenie cmentarza lapidarium, która w chwili powstawania jest obecnie miejscem wypasania bydła”. tego artykułu czekała na opinię WUOZ w Gdańsku. Lapidarium miałoby powstać w miejscu, gdzie obecnie złożono i zabezpie- Informacje za: J. Domino, Żuławy – Pordenowo, w: Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego, www.holland.org.pl (podstrona http://holland.org.pl/art. czono znaleziska. php?kat=obiekt&id=419). Akcja w Pordenowie spotkała się z życzliwym zainteresowaniem Jeszcze w Niderlandach między wiernymi toczyły się spory dotyczące kwestii lokalnych mediów oraz innych stowarzyszeń. Klub Nowodworski obyczajowych i dogmatów religijnych, wskutek czego doszło do wykształcenia się dwóch odłamów mennonityzmu – fryzyjskiego i flamandzkiego; nazwy przechowywał zabezpieczony niegdyś przez placówkę konserwa- te wkrótce straciły etniczne znaczenie. Na terenie Polski znaleźli się wierni torską w Elblągu obelisk, stanowiący zwieńczenie nagrobka w for- reprezentujący oba odłamy. Zob.: Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, El- mie cippusa. Kiedy zarząd Klubu dowiedział się o akcji „FORUM”, blągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1994, s. 121. przekazał stowarzyszeniu ów element, dzięki czemu powrócił on na Uzyskano na to niezbędne pozwolenie od biskupa chełmińskiego. E. Kizik w miejsce. W trakcie trwania prac porządkowych, cmentarz odwiedziła cytowanej publikacji, jak i K. Nawrocki, w swym artykule Mennonickie domy mieszkająca w Niemczech, a pochodząca z Palczewa mennonicka modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku jako zjawisko architektoniczne i artystyczne, piszą, że wygląd zborów mennonickich był obwarowany ścisły- rodzina, mająca tutaj groby bliskich; akcję przyjęła z zaskoczeniem mi przepisami biskupa, przypominały one zwykłe domy, a nawet budynki i zadowoleniem. gospodarcze i nie mogły posiadać wież, dzwonów, ani żadnych innych cech świadczących o praktykach religijnych, jakie w nich odbywano. E. Filipska: Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo-historyczna, 1978, maszynopis, WUOZ Elbląg, s. 24, za: J. Stan- „Cmentarz mennonicki (...), silnie zdewastowany, układ całkowicie zatarty, kiewicz, Zabytki budownictwa na Żuławach, „Rocznik Gdański”, Gdańsk starodrzew wycięty, nagrobki zniszczone, po istniejącym na nim do 1945 r. 1957/57, s. 536. domu modlitwy nie pozostał żaden ślad”. – J. Domino, op. cit. Ibidem. Pordenowo przed reformą administracyjną wchodziło w skład woj. elbląskie- Ibidem, s. 28-29. go.

11 Do chwili obecnej udało się również odczytać z pozostałości na- Bibliografia: grobków tożsamość 13 pochowanych na cmentarzu osób, połączyć 1. Jerzy Domino, Żuławy, w: Katalog zabytków osadnictwa holen- obelisk z cippusem oraz skleić przepołowioną stelę. derskiego, www.holland.org.pl W chwili powstawania artykułu, SMM „FORUM” czekało rów- 2. Elżbieta Filipska, Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, nież na zgodę na wycinkę samosiewnych drzewek, zachwaszczają- dokumentacja naukowo-historyczna, 1978, maszynopis, WUOZ cych teren cmentarza. Ułatwi ona m.in. dotarcie do zachowanych Elbląg, w północno-wschodniej części grobów. 3. Konrad Nawrocki, Mennonickie domy modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku jako zjawisko architektoniczne i artystyczne, Karolina Manikowska w: Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Muzeum Na- Autorka jest członkiem Zarządu Stowarzyszenia Miłośników rodowe w Gdańsku, Gdańsk 2007, Malborka „FORUM” 4. Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Gdańskie Towa- rzystwo Naukowe, Gdańsk 1994.

Ekipa po pracy Pan Henryk i jego ciągnik okazali się pomocni przy podnoszeniu do pionu jednej ze stel

Pomoc najmłodszych mieszkańców Pordenowa Pomoc strażaków z OSP Lichnowy w przenosinach nagrobka

12 Montaż obelisku przekazanego przez Klub Nowodworski Stelaż podtrzymujący sklejoną stelę

Przyszłe lapidarium Z Cyganka – powrót obelisku

Wizyta mennonitów Wycinka zakrzaczeń 11. lutego

13 Historyczne cmentarze w Żelichowie i Żelichowie-Cyganku

Cmentarze nierozerwalnie związane są z cywilizacją, charakte- materiały dotyczyły dwóch cmentarzy w Żelichowie i w Żelichowie ryzują daną kulturę, często są jedynym świadectwem po lokalnej – Cyganku13. Fotografie pojedynczych nagrobków z omawianych społeczności. Założone w okresie historycznie uchwytnym, czy jako cmentarzy są dosyć częstym elementem wielu publikacji związanych ciągle czynne miejsca pochówków czy też od dawna nie użytkowane, z regionem, jako efektowne przykłady bogatego dziedzictwa, jednak przez swoją funkcję w określony sposób wpływały na zagospodaro- najczęściej bez komentarza. wanie najbliższej okolicy, stając się istotnym wyróżnikiem w krajo- Historia wsi Żelichowo i Cyganek sięga okresu średniowiecza brazie i kulturze mieszkańców. Zachowane obiekty sepulkralne przez i dzieli się na trzy zasadnicze okresy – średniowiecznej lokacji, osad- swoją wartość historyczną i artystyczną są ważnym elementem dla nictwa holenderskiego oraz zmian przestrzennych i kulturowych kształtowania się (lub utwierdzania) tożsamości regionu i stanowią po 1945 r. atrakcję turystyczną. Jednym z charakterystycznych elementów kul- Można stwierdzić, iż w okresie od średniowiecza do drugiej turowego krajobrazu Żuław była wielowyznaniowość jego mieszkań- połowy XX wieku istniały tu co najmniej cztery cmentarze: cmen- ców, a co za tym idzie, istnienie do 1945 roku w niedalekiej odległości tarz parafialny przy kościele w Żelichowie-Cyganku, cmentarz przy od siebie świątyń i cmentarzy różnych wyznań – katolickich, ewan- kościele (kaplicy) w Żelichowie, tzw. Cmentarz 11 Wsi w Żelicho- gelickich i mennonickich, np. Niedżwiedziówka – Dworek – Nowa wie-Cyganku i cmentarz mennonicki w Żelichowie. Na przekazach Kościelnica, Żuławki – Drewnica, Lubieszewo – Stawiec, Lichnowy kartograficznych oznaczenie omawianych cmentarzy można znaleźć – Lichnówki. dopiero na planie Schneidera z 1794 r.14. Na planie Koppina z 1811 r.15 Powojenny okres dewastacji, obojętności i inercji (w najlepszym oznaczono lokalizacje kaplicy w Żelichowie, po wschodniej stronie razie) odpowiedzialnych za ten stan rzeczy urzędów, miejmy na- Tugi, natomiast nie oznaczono wcale kościoła w Cyganku. Na ma- dzieję, już minął. Coraz częściej mają miejsca inicjatywy lokalnych pie Maulla z 1862 r. nie oznaczono w tych wsiach żadnego kościoła społeczności, młodzieży szkolnej czy stowarzyszeń, które prowadzą ani cmentarza16. Na planie z 1910 r. widnieją jedynie oznaczenia do uporządkowania dawnych nekropolii. Przykłady z Żelechowa cmentarza przykościelnego w Żelichowie – Cyganku i cmentarza – Cyganka mogą posłużyć dla zobrazowania obecnych aspektów sta- mennonickiego w Żelichowie. Na archiwalnych przekazach foto- nu zachowania i sposobu użytkowania historycznych cmentarzy. graficznych cmentarze, a właściwie jedynie ich fragmenty, dostrzec Żelichowskie cmentarze wzmiankowane były przy okazji publi- można jedynie przy okazji kościołów: gotyckiego pw. św. Mikołaja kacji dotyczących dziedzictwa kulturowego Żuław10. Znalazły się też w Żelichowie-Cyganku i na pocztówkach mennonickiego bethau- w pracach poświęconych jedynie takiej problematyce11. Zostały ujęte su. Historycznymi są też już fotografie w dokumentacji E. Filipskiej w dokumentacji Elżbiety Filipskiej12, a także Joanny Labenz, której i J. Labenz przedstawiające stan z 1978 r. i z 1982 r. Do tego czasu zaszły już na tych cmentarzach znaczne zmiany. Powojenne zmiany nazewnictwa wsi, a także ich zanikanie, przekształcenia Najmniej jest wiadome o cmentarzu w Żelichowie. Parafia uposażo- przestrzenne doprowadziły, iż dawna wieś Tiegenhagen występuje pod nazwą na była czterema włókami podczas lokacji wsi w 1328 r. Nie ma jedno- Tujec, Tujce, Tujce – Cyganek, Żelichowo – Cyganek, Cyganek lub wręcz utożsamiana jest ze wsią Żelichowo – niem. Petershagen. W niniejszym ar- znacznej odpowiedzi, czy wzniesiono tutaj kościół czy kaplicę, bowiem tykule używać będę nazwy Żelichowo – Cyganek. wymiennie się tego określenia używa. Z 1647 r. pochodzi wzmianka 10 B. Schmid, Die Bau – und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Bau und o zniszczeniu budynku, musiał zatem wcześniej istnieć. Resztki ka- Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, Danzig 1919; Ks. J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na trenie byłej diecezji pomezańskiej 1243 – 1821, Elbląg plicy rozebrano w 1664 r. Ponadto notatka informuje o cmentarzu 1999, s.453 – 456, 498, E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuła- niszczonym w tym okresie przez wodę. Zapisek z 1749 r. wspomina wach wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994; M. o obowiązku mieszkańców remontowania kościoła, plebanii, szkoły Opitz, Żuławy. Czas Przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; il. 66; M.Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły krajobraz dla konesera, Nowy Dwór Gdański 2009, i ogrodzenia cmentarza, co by sugerowało, iż funkcjonował tu jakiś s. 138; budynek sakralny (nowy, czy odbudowana kaplica opisana w 1664 r.?). J. Domino, Budownictwo i cmentarze mennonickie na Żuławach Wiślanych, Umowa z 17 czerwca 1768 r. biskupa chełmińskiego z Mennonitami w: Menonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Gdańsk 2007. 11 R. Klim, Cmentarze mennonickie na Żuławach, w: Jantarowe Szlak nr 4i, 1986,; R. Klim, Cmentarze mennonickie na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1995; R. 13 J. Labenz, Cmentarz katolicki, Tujce – Cyganek, gm. Nowy Dwór Gdański, Klim, Ślady Menonitów w rejonie Nowego Dworu Gdańskiego, w: Zeszyty żu- woj. elbląskie, ewidencja cmentarzy, dokumentacja, mpis 1982, archiwum ławskie nr 1, Nowy Dwór Gdański, marzec 1995; J. Domino, Dawne cmentarze WUOZ/Delegatura w Elblągu. na Żuławach – stan obecny, problemy dokumentacji, ochrony i konserwacji, 14 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. V/18/919. w: Przyroda i Miasto, t. VIII pod redakcją Jana Rylkego, Warszawa 2006, M. 15 Karte vin den Wiechsel Niederung welche die Danziger– Elbinger und Marien- Opitz, Lapidarium – Cmentarz Jedenastu Wsi, w: Poradnik dobrych praktyk burger Werderenthält.... herausgegeben von Ludewik Koppin, Elbing im Jahr ochrony żuławskich zabytków, Cedry Wielkie 2009, s. 61-62. 1811. 12 E. Filipska, Cmentarza Mennonitów Żuławy I Dolina Wisły, dokumentacja 16 Karte der Weichsel-Nogat Niederung zuzamengestalt u. gezechnet von Ferdi- naukowo– historyczna, mpis, Toruń 1978. nand Maull... Berlin 1862.

14 zobowiązywała ich do budowy kaplicy katolickiej. Ukończenie inwe- tem ilustrującym religijną solidność zmarłych. Nagrobek dziekana stycji w październiku tego roku może wskazywać, albo na niewielkie Josepha Gehrmanna z 1937 r. ukazuje krzyż ze sztucznego kamienia rozmiary budowli, albo jedynie wykonanie prac remontowych. Bu- imitującego marmur, z tondem Chrystusa w górnej części, który jest dynek ten spłonął w 1785 r., ale pozostałości wymagające naprawy charakterystyczną formą często stosowaną w nagrobkach duchow- opisano jeszcze w 1788 r.17 Z planu Schneidera wynika, iż kościół stał nych. Żeliwne krzyże, na dokumentacjach widoczne jako stojące po zachodniej stronie drogi biegnącej wschodnim brzegiem rzeki, na grobach, złożone są obecnie pod drzewem. Pochodzą z końca otoczonym półkoliście cmentarzem od zachodu, południa i wscho- XIX wieku i prezentują typ z trójlistnie zakończonymi ramionami du. Wnosząc z planu Koppina znajdował się głębiej, w pierwszym od z dekoracją pięcioramiennych gwiazd oraz o formie neogotyckiego, Nowego Dworu Gdańskiego wschodnim zakolu rzeki Tugi. Meander maswerkowego laskowania. rzeki uległ ścięciu i lokalizacji można doszukiwać się obecnie zarówno Najciekawszym nagrobkiem na tym cmentarzu jest cippus zwień- po wschodniej jak i zachodniej stronie rzeki. Dokładne położenie czony antyczną urną z inskrypcjami na ścianach poświęconymi Ab- wymaga przeprowadzenia badań. Istnienie cmentarza poświadczają rahamowi Wiebe, Catharinie Wiebe z domu Classen, oraz Catha- akta wizytacyjne i zasady erygowania parafii. Nie są znane żadne po- rinie, Annie Jakubowi Wiebe, Aroniowe Steffens i Helenie Steffens zostałości cmentarza i kościoła. z domu Wiebe, Abrahamowi Steffens, na następnej ścianie Paulowi Cmentarz przy kościele pw. św. Mikołaja w Żelichowie – Cygan- Classen, Helenie Classsen z domu Wiebe, oraz ich dzieciom Die- ku18 jest przykładem wielowiekowej tradycji wiejskiego cmentarza, trichowi, Jakubowi, Paulowi, Franzowi, wystawiony, jak wskazuje założonego wraz z erygowaniem parafii w1 345 r.19, który swoją funk- napis na południowej ścianie, w 1842 r. – w dokumentacjach nie cję pełnił jeszcze do połowy lat 70. XX wieku. zostało to ujęte. Nie zachowała się rzeźba przedstawiającą śpiące W przeszłości służył nie tylko katolickim mieszkańcom, ale także na sarkofagu dziecko w kwaterze grobowej rodziny Fritsche. Kilka ewangelickim i mennonitom, jednak nie można go uważać za cmen- nagrobków, m.in. cippus, zostały ponownie przeniesione i obecnie tarz mennonicki, jakim się go niekiedy określa. Zjawiskiem wynika- stanowią ekspozycję po południowej stronie kościoła. Wzdłuż pół- jącym z historii po 1945 r. jest fakt, iż kościół pełni funkcję cerkwi nocnej granicy cmentarza ułożony został rząd kamieni nagrobnych obrządku greckokatolickiego. Cmentarz ma kształt nieregularny, odnalezionych w pierwszym etapie poszukiwań, zaś kilka innych dostosowany do nieznacznie wywyższenia terenu. O dawnym jego zostało wmurowane w ogrodzenie posesji. W przypadku tego cmen- wyglądzie częściowo mówią archiwalne zdjęcia z przedwojennych tarza prace porządkowe wykonane w najlepszej wierze, poprzez wie- publikacji prezentujących zdjęcia kościoła.20 Można na nich dostrzec, lokrotne przenosiny nagrobków, doprowadziły do oderwania ich od iż część grzebalna otaczała świątynię od północy, wschodu i połu- grobów, które oznaczały, a tym samym do zatarcia historycznego dnia. Znajdowały się tu niewielkie mogiły z tablicami ustawionymi układu i wizualnego przekształcenia cmentarza (którym przecież na wspornikach, kilka żeliwnych i kamiennych krzyży ustawionych nadal pozostaje) w lapidarium. na postumentach, widać obsadę północnej granicy – szpaler kasz- Sam budynek kościoła parafialnego służył jako miejsce pochów- tanowców oraz cisowe (lub żywotnikowe) niewielkie nasadzenia. ków. Pod posadzką lub w kryptach chowano najznaczniejsze osoby Po stronie południowej i wschodniej rosły brzozy i jesiony21. Widać – duchownych, dobrodziejów kościoła, kolatorów. W kościele p.w. deskowe ogrodzenie oddzielające plac przed kościołem od budynku Św. Mikołaja dwa kamienne epitafia – Jana Chryzostoma Mockiego dzisiejszej plebanii. Jeszcze na dokumentacji z 1982 r. widać, że teren proboszcza z Lubiszewa, parafii Żelichowa i Cyganka oraz Benedic- był wówczas właśnie porządkowany22, przy czym, jak wskazuje in- tusa Preischoffa z 1720 r., wskazują, iż przynajmniej te dwie osoby wentaryzacja, zlokalizowano wówczas na nim osiemnaście grobów znalazły tu swoje miejsce wiecznego spoczynku. i jedno metalowe obejście. Dokumentacja J. Labenz23 wybiórczo Nieopodal cmentarza parafialnego znajdował się tzw. Cmen- prezentuje nagrobki bez ich formalnej analizy. R. Klim opisuje kilka tarz 11 Wsi25. Jego powstanie wiąże się z faktem, iż około 1640 r. najciekawszych z tłumaczeniem inskrypcji24. Żelichowo – Cyganek stało się lokalnym centrum Mennonitów26. Przy kościele ustawione zostały drewniane krzyże z figurą Chry- Przywilej na założenie własnych cmentarzy na tym terenie wydał stusa i krzyż misyjny z 1914 r. o trójlistnie zamkniętych ramionach biskup chełmiński w 1768 r. Nie jest nigdzie przytoczony przywilej i drewnianej figurze Chrystusa. Na cmentarzu zachowały się przy- utworzenia mennonickiego cmentarza wcześniej. Prawo do pochów- kłady w typie kamiennego (cementowego) krzyża na wysokim po- ku Mennonitów na przykościelnym cmentarzu parafialnym mogło stumencie– nagrobki Friedricha Jochema (zm. w 1955 r.), Romana w tym wypadku zostać zinterpretowane w taki sposób, że Cmentarz i Florentyn Witkowskich (z 1938 r.), wyłożone lastrykiem krzyże na 11 Wsi był częścią nominalnego cmentarza katolickiego, przestrzen- grobach Justine i Jakoba Bowskich (zm. w 1885 r. i 1915 r.), Friedri- nie rozdzielonego przejazdem. Na planie Schneidera ten cmentarz cha i Heleny Jochem (zm. w 1918 r. i 1923 r.), marmurowe krzyże zaznaczony został na południowo wschodniej części od kościoła. Josepha Gehrmanna (zm. w 1907 r.) i Michała Langa (zm. 1896 r.). Miał kształt wydłużonego trapezu o podstawie wzdłuż zachodniej Nagrobek Johanna Siebenbiedel i Renaty Siebenbiedel (zm. w 1911 r. granicy. Założony został na terpie, ujętym rowami melioracyjnymi, i w 1941 r.) będący połączeniem zróżnicowanego kolorystycznie ma- oddzielony od parceli kościelnej długim placem i dojazdem prowa- sywnego krzyża wtopionego w „kamienną” płaszczyznę, jest warian- dzącym od plebanii do drogi Nowy Dwór Gdański – Stegna. Na póź-

17 Ks. J. Wiśniewski, op. cit., s.498-499. niejszych planach już nie był zaznaczony. Nie jest też ustalone, kiedy 18 R. Klim, Ślady mennonitow, op. cit., s. 48– 52. przestał funkcjonować. Założenie w pobliskim Żelichowie cmentarza 19 Ks. J. Wiśniewski, op. cit. 453. mennonickiego, (o czym niżej) przyczyniło się do jego zamknięcia. 20 V. Zirkwitz, Das Dorf um Danzig, tab. 68, F. J. Wothe, Die Kirchen in Diözese Danzig, s. 129. Daty z drugiej połowy XIX wieku na nagrobkach wskazują, iż musiał 21 R. Klim, op. cit., s. 51. 22 J. Labenz, Cmentarz katolicki… op. cit., na zdjęciach w dokumentacji E. Fi- 25 M.Opitz, Lapidarium – Cmentarz Jedenastu Wsi, w: Poradnik dobrych praktyk lipskiej teren przykościelny jest silnie zarośnięty samosiewami. ochrony żuławskich zabytków, Cedry Wielkie 2009, s. 61-62. 23 J. Labenz, Cmentarz katolicki… op. cit. 26 Mennonitisches Lexikon, Bd. IV, herausg. Ch. Hege, Ch. Neff, H. S. Bender, 24 R. Klim, Ślady mennonitow, op. cit. E. Crous, G. Hein, Karlsruhe 1967, s. 355.

15 być jeszcze w tym okresie czynny. Po 1945 r. całkowicie zaniedbany modlitwy, widać fragment cmentarza po południowej stronie budyn- i zarośnięty został „odkryty” w końcu XX wieku. W opracowaniu ku. Znajdują się tam liczne stele, krzyże kamienne i metalowe kraty E. Filipskiej ujęty został, jako część cmentarza przykościelnego (co obejścia. Widoczne na fotografii drzewa są niskie, przystrzyżone. wynikało zapewne z ówczesnego stanu zarośnięcia najbliższej okolicy Drzewa w tle wyższe, ale nie rozrosłe. Cmentarz założony został przy kościoła) i wspólnie przedstawiany został tam zespół nagrobków. rzece, między Cygankiem a Nowym Dworem Gdańskim, na parceli J. Labenz w swojej dokumentacji reprodukowane nagrobki cmenta- o kształcie trapezu, ukośnym bokiem przyległym do wału rzeki Tugi, rza mennonickiego uznaje za zaginione, więc zapewne w tym czasie podzielony, przecinającymi się prostopadle lipowymi alejami, na był juz całkowicie zdewastowany. Podczas porządkowania nekropoli cztery kwatery. W jego południowo-wschodnim narożniku wznosił odnaleziono na niej m.in. kamienne stele – Sary i Johana Härkel- się początkowo drewniany, a od 1902 r. ceglany bethaus34. Na zakoń- borger (zm. w 1826 r. i 1829 r.), Jonasa Friesena (zm. w 1860 r.), Anny czeniu alei wschodniej znajdował się budynek kaplicy lub kostnicy. Friesen (zm. w 1869 r.), oraz stelę drewnianą Sary Mekelborger (zm. Do cmentarza prowadziła po grobli, na osi centralnej alei, częściowo 1876 r.)27 – obecnie znajdującą się w Muzeum Żuławskim w Nowym brukowana droga od szosy Nowy Dwór Gdański – Stegna. Dworze Gdańskim. Z cmentarzem przykościelnym i tzw. Cmen- Na cmentarzu tym zachował się bogaty zbiór nagrobków w formie tarzem 11 Wsi związany jest zespół kamieni inskrypcyjnych od- stel, cippusów, obelisku, płyt, pni drzew – wsporników pod tablicę in- nalezionych w ruinach fundamentu gospodarczego, stojącego na skrypcyjną35. Niektóre sygnowane przez warsztaty Dreylinga z Gdań- terenie dawnej plebanii między obu cmentarzami. Są to w większości ska i Bartscha. Do najciekawszych należą nagrobki o formie obeli- ewidentnie kamienie nagrobne28, chociaż trudno stwierdzić, które sku na postumencie z medalionami Isaaka Regehra (zm. w 1859 r.), z odnalezionych kamieni pochodzić mogą z cmentarza mennoni- cippusów rodziny Dürk (z datami zgonów z 1796, 1833, 1839 r.), ckiego, a które z cmentarza przykościelnego. Jest to największy zbiór nagrobek Johanna i Heleny Dürk (z datami śmierci 1833, 1839 r.), tego typu obiektów na Żuławach; około 80 sztuk. Część z nich, jak Zachariasa Claasa (zm. w 1849 r.), Abrahama Claasa (zm. 1844 r.), wspomniano wyżej, ułożono na terenie przykościelnym, pozostałe Heleny Zacharias z domu Classen, (zm. w 1844 r.), nagrobek Marie tworzą Lapidarium Cmentarza 11 Wsi. Według dat wykutych na Wieler z 1870 r., stele Isaaka i Marii Wiebe (zm. w 1834 r. i 1825 r.), kamieniach wskazują one okres mieszczący się od 1650 do 1805 r. Cathariny i Johanna Penner (zm. w 1856 r. i 1901 r.) z dekoracją Na nielicznych zapisane zostały nazwiska i imiona: Arent, Erp, Anna akantową z motywem granatu w tympanonie, stele Jacoba Dietricha Esavs, Peter Geissler, Peter Kelpin, Peter Klassen, Klasep, Ioanes Bergmanna (zm. w 1868 r.), Jacoba Bergmanna (zm. w 1864 r.), Su- (M?)Olbitz, Abraham Siemens, Johan Straus, Tesen, spotykane we zanny Bergmnn (zm. w 1892 r.), odmienna w swojej dekoracji stela wsiach w rejonie żuławskim29. W wielu ograniczono się do mono- Jacoba Froese (zm. w 1892 r.) ujęta korynckimi półkolumienkami gramów lub ich ligatur połączonych z gmerkiem – formą cyfry 4. dźwigającymi wklęsło – wypukły naczółek zwieńczony akroteriona- Zdeponowano też tu kilka obiektów z innych miejscowości– pły- mi, z wyobrażeniem siedmiu gwiazd w polu tympanonu, stela Abra- ta Madera z Gniazdowa, pomnik wojenny z Miłocina. Lapidarium hama i Margarety Penner z 1896 r. z motywem motyla w tympanonie, Cmentarza 11 Wsi jest przykładem oddolnej inicjatywy społecznej stela Abrahama i Renaty Kröker, (zm. w 1901 i 1906 r.). Z początku – Klubu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego i wzorcowym przy- XX wieku pochodzi forma w kształcie rumowiska kamieni z płasko- kładem zagospodarowania historycznej, od dawna nieczynnej i silnie rzeźbionym przedstawieniem wieńca kwiatowego, na który zarzucona zaniedbanej nekropolii pozwalającej zarówno chronić zabytkowe re- została karta z cytatem z ewangelii Św. Łukasza. Pięknym nagrobkiem likty, jak też je eksponować w dogodnej dla zwiedzających wystawie, jest granitowa płyta z płaskorzeźbionym wyobrażeniem złamanego z niezbędnymi informacjami. pędu róży dawniej na mogile Eduarda Bergmanna (zm. w 1915 r.), Cmentarz mennonicki w Żelichowie– Cyganku opisany został a także głaz z wykutym tondem mieszczącym kiedyś tablicę inskryp- przez R. Klima30. Wg E. Filipskiej31 założony został na początku cyjną. Na cmentarzu znajdował się ponadto pomnik poświęcony XVIII wieku. J. Labenz32 datuje go na pierwszą połowę XVIII wieku. poległym podczas I Wojny Światowej. Cmentarz ten zaniedbany po Wydanie pozwolenia przez biskupa chełmińskiego na budowę domu 1945 r. ze zburzonym kościołem, dewastowany, stał się w latach 90 modlitwy dla Mennonitów w 1768 r., z warunkiem wyremontowania – tych przykładem eksperymentu konserwatorskiego. Nie mogąc położonej nieopodal katolickiego kościoła (kaplicy), wskazuje raczej zapewnić ochrony dla niszczenia i kradzieży nagrobków (elementy drugą połowę XVIII wieku jako datę powstania. Na planie Schnei- metalowe skradzione zostały wszystkie) ustalono przeniesienie naj- dera widać oznaczenie zabudowania, ale brak oznaczeń cmentarza, bardziej wartościowych elementów do organizującego się w Nowym co przy tak skrupulatnie wykreślonym rysunku może oznaczać iż Dworze Gdańskim Muzeum. Miały stanowić zewnętrzną ekspozycję w 1794 r. albo cmentarza jeszcze tu nie było, albo funkcjonował od aranżowanego „Cmentarza Mennonickiego” i opracowany został na- niedawna. Najwcześniej zanotowana data śmierci znajduje się na nawet projekt. Część nagrobków poddano konserwacji. Idea lapidarium grobku rodziny Dürk – 1796 r.33. Na pocztówce przedstawiającej dom o formie cmentarza nie została zrealizowana i przeniesione nagrobki stanowią ekspozycję w zamkniętym pomieszczeniu. 27 E. Filipska, op. cit. Il. 211-213; stele Paula Petersa zm. w 1841 r., Johanna W ciągu następnych lat, co jakiś czas podejmowane były niesyste- Petersa z 1827 r. są przeniesione. matycznie prace porządkowe na cmentarzu, w trakcie których znisz- 28 E. Filipska reprodukuje jeden z tych kamieni, op. cit. Il. 219. 29 Horst Penner, Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmündungs- czono dawną, „dziką” sylwetę cmentarza, która była w powojennym gebiet von der Mitte des 16. Jahrhunderts bis zum Beginn der preussischen Zeit, krajobrazie istotną dominantą, pozostawiając na jej miejscu obszar Weierhof 1940, s.70-87. z nadal niszczonymi grobami. 30 R. Klim, op. cit, s. 51. 31 E. Filipska, op. cit. dr Jerzy Domino 32 J. Labenz, Cmentarz mennonitów, op. cit. 33 Podawanie daty śmierci na nagrobku nie jest tożsame z datą jego ustawie- 34 K. Nawrocki, Mennonickie domy modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku nia, wskazywać może czas pochówku konkretnej osoby, ale też może być jako zjawisko architektoniczne i artystyczne, w: Menonici na Żuławach, ocalone epitafium członka rodziny, antenata, niekoniecznie pogrzebanego w tym dziedzictwo, Gdańsk 2007, s. 102. miejscu. 35 J. Labenz udokumentowała ok. 31 obiektów.

16 Kościół mennonicki w Żelichowie-Cyganku – widok od strony Tugi

Jeden z najmniejszych i najstarszych polnych kamieni nagrobnych jakie zgromadzono na Cmentarzu 11 wsi

Kartka pocztowa. Po lewej na górze plebania, po lewej na dole kościół, po prawej gospoda, w środku wiatrak przemiałowy

Mapa z 1925 roku (Messtischblatt) Kościół mennonicki w Żelichowie-Cyganku

Wnętrze kościoła mennonickiego Kościół katolicki w Żelichowie-Cyganku Pomnik poległych w I wojnie światowej. w Żelichowie-Cyganku przed 1945 rokiem Jeszcze w latach 80. stał przy kościele katolickim w Żelichowie-Cyganku

17 Żuławski Park Historyczny

Dobiega końca realizacja projektu adaptacji zabytkowej mleczarni Historia imponującego wielkością obelisku jest bardzo ciekawa. w Nowym Dworze Gdańskim, realizowanego przez Miasto i Gminę Monument został ufundowany kilkadziesiąt lat temu przez Zwią- Nowy Dwór Gdański w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Miłośni- zek Wojaków ku czci mieszkańców wsi, położonych na Żuławach ków Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski. Zamierzony Gdańskich, poległych na terenie Prus Wschodnich, Rosji, Francji cel mógł zostać zrealizowany dzięki uzyskaniu w 2009 roku dofi- i Flandrii. Pomnik stanął w Cedrach Wielkich (ówczesnego Groß nansowania z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zünder w Wolnym Mieście Gdańsku) na skwerku w miejscu, gdzie Pomorskiego w ramach Osi Priorytetowej 6. Turystyka i dziedzi- dzisiaj stoi bank spółdzielczy. ctwo kulturowe, Działanie 6.3. Regionalne dziedzictwo kulturowe Jako „niesłuszna” pamiątka po dawnych mieszkańcach tych ziem, o potencjale turystycznym. Pomysł projektu powstał z inicjatywy jak wiele innych pomników i cmentarzy w okresie PRL-u, został Urzędu Miejskiego w Nowym Dworze Gdańskim. Obiekt posiada przekazany do „utylizacji”. trzy kondygnacje alokowane na Muzeum Żuławskie, nowoczesną Dopiero zimą 2008 roku członkowie Towarzystwa Przyjaciół salę konferencyjną z możliwością prezentacji wystaw czasowych, Gdańska odkryli w Gdańsku-Oruni walające się i niszczejące od pracownie przeznaczone na warsztaty drewna i kamienia. Obecnie około 30 lat części pomnika. Za zgodą konserwatora zabytków zosta- trwają ustalenia pomiędzy Samorządem a Zarządem Klubu Nowo- ły one przewiezione na ulicę Kamienna Grodza w Gdańsku. Dopiero dworskiego co do zasad i planu funkcjonowania Żuławskiego Parku wtedy dzięki Stowarzyszeniu Żuławy Gdańskie i internautom z Wol- Historycznego. Pod koniec kwietnia 2011 roku nastąpi oficjalne ot- nego Forum Gdańsk odkryto jego rzeczywiste pochodzenie. warcie obiektu i przyjęcie pierwszych gości. Niestety, nowa lokalizacja pomnika w Gdańsku nie była bezpiecz- Mimo, że Muzeum przeniosło się na czas remontu do magazynów na. Potrzebna była natychmiastowa akcja ratunkowa, do której przy- obok mleczarni, nie zawiesiliśmy swojej aktywności. stąpił Wójt Cedrów Wielkich Janusz Goliński i Klub Nowodworski. Jej finał nastąpił 18 czerwca 2010 roku. Magazynek Strażnika Wałowego Po niezbędnych zabiegach renowacyjnych i konserwatorskich W magazynach Muzeum Żuławskiego powstała ekspozycja zatytuło- pomnik zostanie odtworzony w Miłocinie, na obszarze dawnego, wana Magazynek Strażnika Wałowego. Zgromadziliśmy współczesne nieczynnego, przykościelnego cmentarza tuż obok powstającego i zabytkowe wyposażenie Magazynku w zaaranżowanym fragmencie Folwarku Żuławskiego. Teren ten, na dawnym miłocińskim nawisu, magazynu, stylizowanego na istniejący jeszcze kilka lat temu przy wraz z fundamentami zburzonego kościoła, zostanie uporządkowany ujściu Tugi. Dla uczniów nowodworskich szkół przeprowadziliśmy i odrestaurowany w ramach planu odnowy tej miejscowości. prezentacje, opowiadając o zagrożeniach powodziowych regionu i informując jak bronić się przed powodzią. Dużym zainteresowa- Dar sopockich artystów dla Muzeum Żuławskiego niem cieszył się film prezentowany podczas pokazu ekspozycji –In - Zabytkowe żuławskie drzwi, przekazane Klubowi Nowodworskiemu spiracje europejskimi polderami, pokazujący jak radzą sobie z ochroną przez Marię i Pawła Pietkiewiczów, zostały do czasu zakończenia przeciwpowodziową Niemcy i Holendrzy. Zwiedzający ekspozycję remontu Żuławskiego Parku Historycznego tymczasowo wyekspono- i uczestniczący w pokazie prezentacji otrzymywali publikację edu- wane w biurze Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja. Wzbo- kacyjną – Niezbędnik powodziowy Żuławiaka. Wykonanie ekspo- gacą w przyszłości zbiór dziedzictwa kulturowego Żuław w Muzeum zycji doszło do skutku przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Żuławskim. Eksponat jest w rewelacyjnym stanie dzięki gruntownej Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego restauracji przeprowadzonej przez darczyńców. Został on nabyty Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechani- w latach 70. na targowisku w Oliwie. Pięknie intarsjowane drzwi zmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach są jednym z wielu zabytkowych przedmiotów posiadanych przez Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. państwa Fietkiewiczów. Jest to również efekt wieloletniego zainteresowania Żuławami. Fietkiewiczowie wnieśli wielki wkład w rozwój Pomnik z Cedrów Wielkich tymczasowo polskiej sztuki jubilerskiej i bursztynniczej. Ich dzieła przeszły do na Cmentarzu 11 wsi historii stając się w latach 60. XX w. początkiem tzw. polskiej szkoły Pomnik z Cedrów Wielkich, upamiętniający żołnierzy poległych bursztynu i srebra. Wysoki kunszt i autorski sposób oprawy biżute- w I wojnie światowej, po zabiegach konserwatorskich i przygotowaniu rii znalazł ogromne uznanie, czego dowodem są dziesiątki wystaw miejsca jego stałego pobytu, powróci na teren gminy Cedry Wielkie. w muzeach i galeriach na całym świecie. Paweł Fietkiewicz znany jest Klub Nowodworski, na prośbę Urzędu Gminy w Cedrach Wielkich, również ze swojego zamiłowania do zegarów ludowych. Zgromadził przetransportował pomnik do lapidarium Cmentarza 11 wsi w Żeli- ich ponad 100. Swoje zamiłowanie kolekcjonerskie łączy z pracą chowie-Cyganku, gdzie tymczasowo zostanie składowany. badawczą i rekonstrukcyjną. Wiele placówek muzealnych powie-

18 rzyło mu renowację niezwykle cennych egzemplarzy. Dzięki wielo- się w muzeach i prywatnych kolekcjach, uzupełniony opisem pracy letnim badaniom wyodrębnił typ zegarów żuławskich budowanych badawczej. w XVI–XVIII w. przez mennonickich (i nie tylko) rzemieślników. Jednym w ważniejszych wydarzeń w życiu Klubu Nowodworskie- Charakterystyczną cechą tych czasomierzy było użycie żelaznych go było uczestnictwo w akcji powrotu do Cedrów Wielkich XVII- elementów, wykonanych przez kowali pochodzących z delty Wisły wiecznego dzwonu. Informacje o tym wydarzeniu publikujemy oraz ich potomków, emigrantów żyjących w południowej Rosji. Klub w Roczniku 2010. Nowodworski i Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja rozpo- Przy okazji transportu dzwonu przywieźliśmy kolejną część archi- częły starania o wydanie publikacji opisującej ten ciekawy wątek wum Alberta Heinza Pohla, która została zdeponowana w biurze Lokal- żuławskiej historii, świadczącej o wyjątkowości tych terenów. Ma to nej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja na czas remontu Muzeum Żu- być katalog przeszło czterdziestu zegarów żuławskich znajdujących ławskiego. Kolekcja liczy ponad 500 pozycji unikalnych wydawnictw.

Paweł Fietkiewicz Pomnik poległych w I wojnie światowej z Cedrów Wielkich jeszcze w Gdańsku

Drzwi zdeponowane w Lokalnej Grupie Działania Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego Żuławy i Mierzeja

Pomnik poległych w I wojnie światowej z Cedrów Wielkich Żuławski Park Historyczny fot. Piotr Sosnowski w Żelichowie-Cyganku

19 Badania etnologiczne na Żuławach w roku 2010

W terminie 29 kwietnia – 10 maja na terenie gminy Sztutowo, Stegna zaprezentowano kilkanaście referatów. Dodatkową formą prezentacji i Krynica Morska realizowany był etap badań terenowych w ramach wyników była wystawa fotograficzna, pokazująca specyfikę badań -et projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego, nologicznych i archeologicznych podczas realizacji projektu, przygo- realizowanego przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej towana przez Mateusza Nowaka i Agnieszkę Skowron, we współpracy (IEiAK) oraz Instytut Prahistorii (IP) Uniwersytetu im. Adama Mi- z Łukaszem Banaszkiem. Wyniki badań zostaną także opublikowane ckiewicza w Poznaniu (UAM), przy współpracy z Muzeum Stutthof w przygotowywanym wydawnictwie. w Sztutowie. Autorkami koncepcji projektu i osobami odpowiedzial- W terminie 9 – 19 lipca przeprowadzono badania terenowe na te- nymi za jego realizację były dr Anna Weronika Brzezińska oraz mgr renie Żuław Elbląskich (gminu Stare Pole, Markusy, Gronowo Elblą- Małgorzata Wosińska z IEiAK, przy współpracy z mgr Łukaszem skie), w których uczestniczyli studenci, doktoranci i pracownicy na- Banaszkiem, mgr Maksymilianem Frąckowiakiem, mgr Marcinem ukowi etnologii z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Michalskiem, mgr Łukaszem Pospiesznym z IP UAM, a także z mgr pedagogiki Uniwersytetu w Białymstoku, architektury i wzornictwa Janem Lorenzem – doktorantem Social Antropology, The Univers- z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu oraz kulturoznawstwa ity of Manchester. Głównym celem projektu była analiza i wstępna z Uniwersytetu Gdańskiego. Celem tych interdyscyplinarnych ba- identyfikacja zmian krajobrazu fizycznego i kulturowego KL Stut- dań była dokumentacja dziedzictwa historycznego i społecznego thof w kontekście: czasu (od II wojny światowej do współczesności) Żuław Elbląskich. Etnolodzy dokumentowali opowieści pierwszych i przestrzeni (region Żuław, z wyszczególnieniem wsi przyległych powojennych osadników, uzupełniając je o wywiady kwestionariu- do terenu obozu). Akcent położony był na antropologiczne badanie szowe z osobami, urodzonymi już na Żuławach, poruszając kwe- społecznej świadomości i działalności ludności lokalnej wobec KL stie tożsamości lokalnej i regionalnej. Prowadzono także badania Stutthof, a także na sposoby oswajania przestrzeni, którą w ramach antropologiczne dotyczące działalności Kół Gospodyń Wiejskich dyscypliny nazywamy „przestrzenią naznaczoną”. W ramach tak m. in. we wsiach Stare Pole, Złotowo, Ząbrowo, Żuławka Sztum- postawionych celów realizowano kilka tematów badawczych. Etno- ska i Gronowo Elbląskie. Podsumowanie badań nastąpiło podczas lodzy przeprowadzali wywiady z najstarszymi mieszkańcami wsi36, konferencji, która odbyła się 26 listopada 2010 roku w Muzeum Ar- których celem było zebranie relacji z pierwszych powojennych lat, cheologiczno-Historycznym w Elblągu. Podczas całodniowej sesji etapów formowania się wspólnoty lokalnej oraz stopniowej adapta- zaprezentowano 19 referatów. Ze strony organizatorów (muzeum) cji do nowych warunków życia. Na terenie wsi Sztutowo wywiady referaty wygłosiły mgr Krystyna Laskowska Dawne wyposażenie prowadzono z jej mieszkańcami, a ich celem było określenie stopnia domu mieszkalnego na Żuławach Elbląskich w oparciu o zbiory etno- identyfikacji z miejscem zamieszkania. We współpracy z Zespołem graficzne Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu oraz mgr Szkół w Sztutowie przeprowadzono badania na grupie młodzieży Alicja Janiak Ginące zawody i twórcy ludowi na Żuławach. Przykłady gimnazjalnej dotyczące realizacji przez szkolę założeń programowych z Żuław. Poznańscy etnolodzy zaprezentowali następujące referaty: edukacji regionalnej i wiedzy o regionie. Na terenie samego Muzeum dr Anna Weronika Brzezińska, Krajobraz kulturowy i społeczny Żu- Stutthof etnolodzy przeprowadzali ankiety z turystami zwiedzający- ław Elbląskich; Marta Paluszek Rozmowa z historią na Żuławach, mi muzeum, a także z pracownikami muzeum. Uzupełnieniem był czyli rzecz o problemowym spadku; Dominik Robakowski Kocinos materiał zdjęciowy i filmowy oraz materiał dźwiękowy (w ramach czy Kaczynos? – losy nazw miejscowości żuławskich po 1945 roku; projektu soundscape). Grupa studentów i doktorantów archeologii na Zuzanna Poznańska Wspomnienie „Zwycięstwa” – spółdzielnia pro- terenie obecnego Muzeum, a także na terenie, na którym pierwotnie dukcyjna w oczach dawnych pracowników; Michał Dolata Stosunek funkcjonował KL Stutthof za pomocą archeologicznych nieinwa- do dziedzictwa kulturowego mennonitów wśród mieszkańców Żuław zyjnych metod badawczych (GPS referencyjny oraz geomagnetyka) Elbląskich oraz Bartosz Stańda Nowi sąsiedzi. Problemy towarzyszące starała się zwizualizować to, jak wyglądał teren objęty badaniami za kształtowaniu się nowych społeczności na Żuławach Elbląskich. Stu- czasów funkcjonowania obozu. Podczas trwania badań terenowych dentka etnologii z Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie Zuzanna Łaga uczestnicy prowadzili bloga, zamieszczonego na stronie Muzeum zaprezentowała referat Zbiorowa pamięć i niepamięć, jako czynnik Stutthof, na bieżąco zdając relacje z przebiegu badań. Wyniki badań kształtujący regionalną tożsamość na przykładzie Żuław Elbląskich; zostały zaprezentowane podczas konferencji, zorganizowanej w sie- a studentka kulturoznawstwa z Gdańska Aleksandra Paprot przedsta- dzibie Gminnej Biblioteki Publicznej w Sztutowie, podczas której wiła Powojenne losy poewangelickich i pomennonickich cmentarzy na Żuławach Elbląskich. Wyniki badań pedagogicznych zaprezentowały 36 Mikoszewo, Przemysław, Jantar, Izbiska, Junoszyno, Stegienka, Chorążówka, dr Urszula Wróblewska Żuławy w perspektywie badań pedagogicz- Stegna, Popowo, Głobica, Kąty Rybackie, Kobyla Kepa, Skowronki, Krynica Morska. nych oraz Magdalena Bach, Ewelina Bajda i Małgorzata Czaczkowska Dawne oblicze żuławskiego dzieciństwa. Przedstawiciele Uniwersy-

20 tetu Artystycznego z Poznania zaprezentowali siedem wystąpień: przedstawicielami lokalnych samorządów oraz z nauczycielami rea- prof. Wiesław Krzyżaniak Plastyczne i techniczne sposoby utrwalania lizującymi ścieżki międzyprzedmiotowe z zakresu wiedzy o regionie. wizerunku i stanu zabytkowej architektury olęderskiej; dr hab. Piotr Miłym akcentem była wizyta w domu podcieniowym w Trutnowach, Szwiec Zachowane elementy architektury regionalnej w krajobrazie gdzie uczestnicy projektu mogli zwiedzić zabytkowy dom podcienio- Żuław; mgr Patrycja Mikołajczak Detale architektoniczno – rzeźbiar- wy, wysłuchać historii powstania i renowacji domu oraz zapoznać skie jako świadectwo poziomu życia w gospodarstwach olęderskich; się z działalnością Stowarzyszenia Żuławy Gdańskie (w tym z bogatą Alicja Smęt Dom z tremplem. Historia i renowacja; Anna Górniak, oferta wydawniczą). Podczas wrześniowego pobytu na Żuławach Małgorzata Idziak O osobliwościach altany w Oleśnie; Aleksandra Gdańskich grupa badaczy mieszkała w Grabinach Zameczku, ma- Knedler, Weronika Sochacka Dom w Złotowie jako przykład typowego jąc możliwość zapoznania się z niezwykłym miejscem – dawnym domu podcieniowego na terenie Żuław Elbląskich oraz Magdalena zameczkiem krzyżackim. Kołodziejczyk-Kasprowiaki Kamil Kułaga Przywrócenie świetności Rok 2010 był czasem intensywnych prac związanych z realizacją holenderskiej karczmy w Elbląskim Nowym Dworze oraz terenów jej projektu badawczego finansowanego w ramach projektu badawczego przyległych. Funkcja karczmy wczoraj i dziś. własnego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, W terminie 2 – 11 września na terenie Żuław Gdańskich realizo- którego celem jest dokumentacja powojennego dziedzictwa kulturo- wano kolejny etap badań terenowych, których celem była dokumen- wego Żuław. Każdy z uczestników poszczególnych etapów badań ma tacja historii przybycia nowych osadników na Żuławy po 1945 roku swój wkład w ocalanie od zapomnienia historii pojedynczych ludzi oraz zmian zachodzących w krajobrazie kulturowym i społecznym. i ich rodzin, a także całych społeczności. Potwierdzeniem tego niech Grupa poznańskich oraz cieszyńskich etnologów eksplorowała teren będzie cytat zaczerpnięty z jednej z kronik szkolnych ze wsi Stare dwóch gmin Suchy Dąb i Cedry Wielkie. Dodatkowym materiałem, Pole: Pamięć ludzka nie jest trwała, wiele zdarzeń z owych pierwszych którego dokumentowaniem zajęła się dr Urszula Wróblewska z Uni- pionierskich dni zaciera się z biegiem dni. wersytetu w Białymstoku były stare kroniki szkolne, będące świade- ctwem ciężkiej i pionierskiej pracy nauczycieli w czasach powojen- dr Anna Weronika Brzezińska nych. Prowadzono także wywiady z członkiniami Kół Gospodyń Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Wiejskich w Leszkowach, Krzywym Kole, Koźlinach i Skowarczu, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Dawna siedziba komendantury, Muzeum Stutthof, Dom podcieniowy w Kleciu, fot. A. W. Brzezińska fot. A. W. Brzezińska

Dom podcieniowy w Miłocinie, fot. A. W. Brzezińska Ekipa badaczy terenowych we Wróblewie, fot. U. Wróblewska

21 Opracowywanie wyników archeologicznych, fot. M. Kulesza Podczas wywiadu w Mikoszewie, fot. M. Kulesza

Podczas wywiadu z KGW w Żuławce Sztumskiej, fot. W. Blacharska Prof. Wiesław Krzyzanowski podczas dokumentacji rysunkowej kościoła w Fiszewie, fot. A. W. Brzezińska

Świetlica wiejska w Koźlinach, fot. A. W. Brzezińska Wieńce dożynkowe w Cedrach Małych, fot. A. W. Brzezińska

22 VI Międzynarodowy Zjazd Mennonitów Dolnej Wisły w Polsce

VI Międzynarodowe Spotkanie Mennonitów odbył się 25 i 26 czerw- denta Miasta Tczewa Zenon Drewa oraz Honorowy Konsula Królestwa ca 2010 roku, w Gdańsku, Tczewie, Wielkich Walichnowach, Sto- Niderlandów Magdalena Pramfelt, którzy w swoich wypowiedziach gach Malborskich oraz w Elblągu. Udział w uroczystościach brało 70 podkreślali rolę i znaczenie tego rodzaju spotkań, tym razem z okazji Mennonitów z Niderlandów, Niemiec i Ameryki wraz z liczną po- udziału Mennonitów w rejonach Żuław, Powiśla i Nizinie Walich- nad 70 osobową grupą przedstawicieli stowarzyszeń, klubów i szkół nowskiej oraz 750-lecia miasta Tczewa. Ponieważ wszystkie referaty z Pomorza, zainteresowanych tematyką mennonicką: „Roman Klim konferencyjne w języku polskim i niemieckim zostały uczestnikom – pionier odkrywania historii Mennonitów w Polsce“, „Kościół Men- Zjazdu wcześniej rozesłane, Bolesław Klein jedynie zaprezentował nonicki w Elblągu“, „750 lecie Tczewa“, „Mennonici-Żuławy i Nizina poszczególnych autorów przemówień, podkreślając ich walory i doro- Walichnowska”. Inicjatorami i organizatorami przedsięwzięcia byli: bek pisarski wraz z podziękowaniem za dobrze opracowane materiały. – Alicja Gajewska, Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej Uczestnicy również wyrażali się z uznaniem dla autorów referatów Wisły w Tczewie, oraz prezentowanych wystaw. – Bolesław Klein, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdań- Na pamiątkę udziału w VI Mennonickim Zjeździe każdy uczest- skiego – Klub Nowodworski, nik otrzymał wspaniale opracowany album o historii Tczewa i okolic – Żuławskie Towarzystwo Przyjaźni Polsko – Niderlandzkiej, łącznie z Niziną Walichnowską. – Tadeusz Magdziarz, Nadwiślański Klub Krajoznawczy „TRSOW“. Poniżej przedstawiamy autorów referatów przygotowanych na Zjazd: Patronat Honorowy objęli: – Kazimierz Ickiewicz, „Tczew – Rys historyczny“, – Joachim Bleicker, Konsul Generalny Republiki Federalnej Niemiec – Radosław Wiecki, „Historyczna postać Tczewa – Aleksander Skul- w Gdańsku, tet” i „Mennonici w Polsce“, – Magdalena Pramfelt, Honorowy Konsul Królestwa Niderlandów – Jagoda Klim, „Roman Klim – jeden z pionierów odkrywania hi- w Gdańsku, storii Menonitów w Polsce”, – Zenon Odya, Prezydent Miasta Tczewa, – Anna Strzałkowska, „ Moje spotkanie z Mennonitami”, – Henryk Słonina, Prezydent Miasta Elbląga, – Tadeusz Magdziarz, „Nadwiślański Klub Krajoznawczy TRSOW – Ryszard Żelichowski, Towarzystwo Przyjaźni Polsko Niderlandzkiej a Mennonici”, w Warszawie. – oraz wystawy prezentowane przez Centrum Wystawienniczo– Re- gionalne Dolnej Wisły w Tczewie: 1 ”Pradzieje miasta Tczewa”, 2”La- Mennonitom przewodzili: ven– Kobiety w sztuce”, 3 „Mennonici zapomniani sąsiedzi“. z Niemiec – Frank Wiehler, przewodniczący Koła Arbeitskreis Po- Po prezentacji, uczestnicy udali się autokarami na Nizinę Walich- len z Niderlandów i z Ameryki – Jan Broere, przewodniczący Koła nowską, gdzie w szkole w Małych Walichnowach śpiewem przywitała Mennonitów Niederlande-Polen. VI Zjazd Mennonitów rozpoczęto ich młodzież z Dyrektorem Szkoły Mariuszem Śledziem na czele. Na tę 25 czerwca nabożeństwem w b. Domu Modlitwy Mennonitów, obec- okoliczność, Mariusz Śledź przygotował reportaż na wizji i opowiadał nie Kościół Zielonoświątkowy, w Gdańsku przy ul Menonitów 10. o historii Mennonitów, ich życiu i dokonaniach wraz z innymi miesz- Nabożeństwo prowadzili Oskar Wedel z Niemiec i Arno Thimm z kańcami, pokazując jednocześnie potrzebę upamiętniania dla potom- Holandii. Powitania uczestników spotkania dokonali pastor pomoc- nych miejsc związanych z historią i rozwojem Niziny Walichnowskiej. niczy Kościoła Zielonoświątkowego Tomasz Chaliński oraz, w imieniu Podobnie, jak z inicjatywy Mariusza Śledzia, uczynili to niedawno organizatorów VI Spotkania Menonitów, przedstawiciele Klubu No- mieszkańcy Niziny Walichnowskiej montując na obelisku tablicę ku wodworskiego Bolesław Klein i Harry Lau. Zgromadzonych pozdro- pamięci, Starosty Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej, Petera wił Konsul Generalny Niemiec Joachim Bleicker. Podczas ceremonii, Rudolfa Dirksena (1843-1904). Kolejnym punktem spotkania były Jan Broere uroczyście przekazał dla miejscowego Kościoła i Muzeum Stogi Malborskie, zwiedzanie historycznego cmentarza pomennoni- Żuławskiego kopie zbieracza dokumentów Joe Nashweiler z Kanady ckiego oraz spotkanie w miejscowym kościele katolickim z ks. Mar- m.in. statutu z 1925 r. i 1887 r. byłej Mennonickiej Gminy w Gdańsku. kiem Dudą, który w raz z Wójtem Gminy Malbork Janiną Rochowicz Po nabożeństwie, uczestnicy udali się na zwiedzanie Gdańska pod zapowiedzieli dalsze porządkowanie i restaurowanie b. cmentarza przewodnictwem Pani Bożeny Nowak. Następnie uroczystości prze- i urządzenie izby pamięci o Menonitach z Żuław. Do późnych godzin niosły się do Tczewa, gdzie w Restauracji „Carina“ uczestnicy spożyli wieczornych odbywało się przyjęcie z kolacją, która została przygo- wspólny obiad. Po posiłku w Centrum Wystawienniczo Regionalnym towana m.in. przez miejscowe Koło Gospodyń Wiejskich. Przyjęcie Dolnej Wisły odbyła się część oficjalna VI Międzynarodowego Zjazdu było okazją do wymiany doświadczeń z zakresu współdziałania wie- Mennonitów. Gości powitała dyrektor Alicja Gajewska, zastępca Prezy- lu organizacji i stowarzyszeń podejmujących tematykę mennonicką

23 i ochronę zabytków przeszłości, np. Towarzystwo Miłośników Ziemi mniejszość, swoją działalnością gospodarczą i kulturalną bardzo się Kwidzyńskiej, które zainicjowało wydanie interesującego przewodnika zasłużyli. Bardzo się cieszymy, że obecni mieszkańcy Elbląga wykazują „Śladami Mennonitów w Dolinie Kwidzyńskiej“. Wspomniany prze- tak duże zainteresowanie. My dziękujemy szczególnie Prezydentowi wodnik przekazano uczestnikom spotkania, prezent został przyjęty Miasta Elbląga, Panu Henrykowi Słoninie, za nieocenioną pomoc z dużym zainteresowaniem. W dniu 26 czerwca 2010 r. zebrali się przy organizacji tak uroczystego odsłonięcia tej tablicy pamiątkowej”. uczestnicy VI Międzynarodowego Spotkania Mennonitów w Elblągu, Jan Broere dołączył się do podziękowań społeczności Elbląga, dzię- aby dokonać uroczystego odsłonięcia tablicy pamiątkowej „KOŚCIÓŁ kując również Klubowi Nowodworskiemu za szczególną aktywność MENNONICKI W ELBLĄGU W LATACH 1590 – 1900” na budynku i podejmowane inicjatywy w zakresie tak szeroko pojętej współ- dawnego kościoła mennonickiego przy ulicy Garbary 12. Uroczystość pracy. Po tej uroczystości, uczestnicy zwiedzali Starówkę Elbląską. odbyła się w czterech językach: polskim, niemieckim, angielskim oraz Następnie uczestniczyli w sali „Kamieniczki Elbląskie” na spotkaniu holenderskim. Uroczyste powitanie uczestników dokonał przedstawi- z Prezydentem Miasta Elbląga Henrykiem Słoniną, który przedstawił ciel Klubu Nowodworskiego Bolesław Klein, podkreślając obecność uczestnikom dzisiejszy społeczno-gospodarczy i kulturalny rozwój Menonitów z Niemiec, Niderlandów i USA, jak również Konsula miasta Elbląga oraz wskazał na dużą aktywność we współpracy z wie- Królestwa Niderlandów Magdalenę Pramfelt, Prezydenta Miasta El- loma miastami europejskimi. Po spotkaniu zaprosił uczestników na bląga Henryka Słoninę, który aktywnie wspomagał przygotowania wspólny obiad przygotowany przez Andrzeja Bugajnego w Centrum uroczystości wraz z odrestaurowaniem i odnowieniem byłego kościoła, Sportowo-Biznesu w Elblągu przy ul. Grunwaldzkiej 125. Podczas Dyrektora Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Elblągu Marię posiłku były kurtuazyjne pozdrowienia i podziękowania za sprawny Kasprzycką, która może się poszczycić organizacją niejednej wystawy przebieg spotkania. Tłumaczenie na język niemiecki zabezpieczali: o tematyce mennonickiej. Powitano również liczną społeczność elblą- Harry Lau, Krystian Dahlmann i Marek Harasimowicz. W tym samym ską, w tym sędziwą Krystynę Weilandt b. Mennonitkę. Odsłonięcia czasie Frak Wiehler spotkał się z Grażyną Chrostek– Żugaj, dyrektor tablicy pamiątkowej dokonał Prezydent Miasta Elbląga Henryk Słoni- Zespołu Szkół Techniczno-Informacyjnych w Elblągu i nauczyciela- na w asyście przedstawicieli kościołów mennonickich z Niemiec, Ni- mi, dziękując im za zorganizowany i realizowany na terenie szkoły derlandów i Ameryki– Franka Wiehler, Jana Broere, seniorki Krystyny wspólnie z młodzieżą projekt „Mennonici w Niemczech i Polsce“, Weilandt oraz Grażyny Chrostek– Żugaj. Okolicznościowe wystąpienia wręczono również upominki– albumy. Bolesław Klein ogłaszając za- wygłosili Prezydent Miasta Elbląga Henryk Słonina, Honorowy Konsul kończenie VI Międzynarodowego Spotkania Mennonitów na Pomorzu Niderlandów w Gdańsku Magdalena Pramfelt oraz Jan Broere i Frank podziękował serdecznie wszystkim osobom, instytucjom i gościom za Wiehler. Frank Wiehler. który powiedział m.in. „że pierwsi Mennonici aktywny udział w spotkaniu oraz za dużą pomoc w przygotowaniach przybyli do Elbląga już w roku 1531 jako uchodźcy prześladowani ze historycznego Spotkania, zapowiadając następny Zjazd Menonitów względów religijnych z Holandii, Nadrenii oraz północnych Niemiec na Pomorzu w 2013 roku – Zjazd Jubileuszowy z okazji 20-lecia od i tutaj znaleźli schronienie. Osiedlając się pomagali osuszaniu oko- pierwszego Zjazdu. licznych mokradeł. Elbląg był dla nich tolerancyjny, stanowiąc zawsze Bolesław Klein

Odsłonięcie tablicy pamiątkowej na budynku dawnego kościoła Seminarium w Elblągu mennonickiego przy ulicy Garbary 12 w Elblągu

Uczestnicy na spotkaniu w Centrum Wystawienniczo – Regionalnym Kościół Zielonoświątkowy w Gdańsku – Konsul Generalny Niemiec Dolnej Wisły w Tczewie Joachim Bleicker i Bolesław Klein

24 Szlak Mennonitów

Historia utworzenia szlaku turystycznego, propagującego kulturę gółowiona. Pozostawiono tą sprawę samorządom Żuław Wielkich mennonicką, ma blisko 20 lat. Pierwszym wielkim orędownikiem w ramach swoich kompetencji. W celu stworzenia dobrego klima- sprawy mennonitów był nieżyjący już śp. Roman Klim. To dzię- tu dla tak pięknego przedsięwzięcia, które w takim kształcie mo- ki jego aktywności w 1992 roku, pod auspicjami Muzeum Wisły i gło liczyć na wsparcie ze środków Unii Europejskiej 2007-2013, Klubu Przyjaciół Kultury Mennonickiej „Olęder” w Tczewie, zapro- z inicjatywy Wójta Gminy Cedry Wielkie, w dniu 16 lutego 2007 ponowano, aby temat menonitów bardziej wyeksponować za po- roku w Nowym Dworze gdańskim doszło do spotkania samorzą- mocą specjalistycznego szlaku turystycznego. Pierwotnie szlak miał dowców i organizacji pozarządowych zainteresowanych rozwojem prowadzić z Gdańska przez Przejazdowo, Dziewięć Włók, Wiślinę, Żuław, na którym podpisano list intencyjny dotyczący partnerskie- Bystrą, Wocławy, Stanisławowo, Trutnowy, Cedry Wielkie, Leszkowy, go projektu pn. Szlak Mennonicki na Żuławach. Głównym celem Kiezmark i dalej przez Żuławy Wielkie aż do Elbląga. Ten przebieg tego przedsięwzięcia było wzmocnienie rozwoju gospodarczego trasy był podstawą do dalszych prac nad uszczegółowieniem jego lo- i społecznego Żuław delty Wisły, poprzez stworzenie markowego kalizacji, jakie z inicjatywy Janusza Golińskiego podjął się Regionalny produktu turystycznego. Budowa szlaku pieszo rowerowego Śladami Ośrodek Programowy PTTK na początku 2000 roku. Duże zasługi Mennonitów, będącego osią rozwoju turystyki na Żuławach, z założe- w dopracowaniu projektu oddali nieżyjący już Marian Czyżewski nia miała zwiększyć dostępność kluczowych obszarów dla turystyki ówczesny Prezes Oddziału, Lech Zalewski Dyrektor Biura oraz Tade- oraz przyczynić się do aktywizacji mieszkańców w tworzeniu nowych usz Gruszczyński Szef Komisji Znakowania Szlaków Turystycznych miejsc pracy. Partnerami tego projektu byli Mieczysław Struk – Wice- PTTK. Dla Gruszczyńskiego było to kolejne zadanie na Żuławach marszałek, a obecnie Marszałek Województwa Pomorskiego, Cezary po wytyczeniu dwóch innych szlaków turystyki pieszej tj. Szlaku Bieniasz-Krzywiec – Starosta Gdański, Zbigniew Piórkowski – Staro- Żuławskich Domów Podcieniowych oraz Szlaku Nadmotławskiego, sta Nowodworski, Tadeusz Studziński – Burmistrz Nowego Dworu nad którymi prace zakończono w 2000 roku. Przebieg całego za- Gdańskiego, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry Wielkie, Sławo- dania, wytyczenia i oznakowania szlaku, podzielono na dwa etapy. mir Kaźmierski- Wójt Gminy Suchy Dąb, Magdalena Kołodziejczak W pierwszym skoncentrowano się nad jego wytyczeniem na Żu- – Wójt Gminy Pruszcz Gdański, Roman Pawłowski – zastępca Wójta ławach Gdańskich. Udało się dopracować przebieg Szlaku Men- Gminy Stegna, Barbara Chudzyńska – Prezes Stowarzyszenia Mi- nonickiego z Gdańska do Kiezmarka z dwiema korektami do tra- łośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Marian sy wskazanej przez Romana Klima, a mianowicie wyjście szlaku Czyżewski – Prezes ROP PTTK, Grzegorz Gola – Prezes Instytutu z Gdańska nie nastąpiło przez Przejazdowo lecz przez Olszynkę, Delty Wisły. Ważną sprawą dla osiągnięcia założonego celu, jakim a następnie Krępiec do Wiśliny. Druga korekta obejmowała zmia- jest ożywienie rozwoju turystyki, jest dalsza kontynuacja budowy nę trasy z miejscowości Wocławy, która przebiegać miała nie przez tego szlaku na Żuławach Wielkich. Projekt doskonale wpisuje się Stanisławowo, lecz przez Miłocin do miejscowości Trutnowy i dalej w obecnie realizowane przedsięwzięcie w obszarze turystyki żeglar- już bez zmian aż do Kiezmarka. Tak określony nowy przebieg trasy skiej, które dofinansowane ze środków Unii Europejskiej pozwala na były wg zespołu bardziej bezpieczny i w pełni oddający specyfikę te- budowę i rozbudowę portów, marin, przystani, pomostów w ramach renów żuławskich. Co do dalszego przebiegu Szlaku Mennonickiego projektu turystycznego pn. Pętla Żuławska. z Kiezmarka do Elbląga niestety trasa nie została przez zespól uszcze-

25 Kościół w Kiezmarku odzyskał dawny blask

Dobiegł już końca remont w kościele p.w. Matki Boskiej Często- i wystrój wnętrza. Na ścianie południowej dzwonnicy zachowały się chowskiej w Kiezmarku prowadzony przez firmę Maxi Term – wł. dwa zegary słoneczne: kamienny z datą „1653” i drewniany z pocz. Wiesław Deneko z siedzibą w Gdańsku. Inwestycja realizowana była XIX w. Bez wątpienia, minione stulecia, a także specyficzne uwa- od czerwca do listopada br. Współfinansowana była następująco: runkowania klimatyczne, geologiczne i hydrologiczne odcisnęły na – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – dotacja 300 materialnej kondycji kościoła swój ślad. Cenny obiekt od lat wymagał tys. zł (49,07%) renowacji. Wskutek wieloletnich zaniedbań groziła mu katastrofa – Gmina Cedry Wielkie – dotacja 240 tys. zł (39,26%) budowlana. W 2005 r. pierwsze pozyskane środków umożliwiły po – środki własne Parafii – 71 340,45 zł (11,67%) wielu latach rozpoczęcie pierwszych prac ratujących ten zabytek. Prace przeprowadzone w świątyni były największe od czasów Zostało wykonane nowe pokrycie dachowe na wieży a następnie na międzywojennych. Wzmocniona została konstrukcja obiektu, po- pozostałej części obiektu. Parafie wiejskie są zbyt małe aby pokryły wstała nowa elewacja, wykonano nową instalację elektryczną wraz koszty odbudowy tego typu budowli, przez co wielkiego uszczerbku z oprzyrządowaniem i pomiarami, przeprowadzono również prace doznaje w skali całego kraju szeroko pojęte dziedzictwo narodowe. remontowe kruchty zachodniej, dzwonnicy i bryły korpusu nawo- Pozyskane z wielkim trudem środki finansowe na remont obiektu wego, odnowiony i uporządkowany został również teren przy koś- pozwoliły na przywrócenie pierwotnego piękna tej zabytkowej świą- ciele. tyni w Kiezmarku. Ciekawostką jest niezwykłe znalezisko, na które natrafiono Źródło Gmina Cedry Wielkie w czasie remontu kościoła. Jest to niewielka drewniana szkatuła, zawierająca mensę ołtarzową. Skrzynia jest opieczętowana. Na tylniej drewnianej ściance widnieje napis – „Rosentreter”. Wynika z niego, że biskup chełmiński poświęcił ołtarz w katedrze w Pelplinie. Po- święcił relikwie tego ołtarza. Jest też data i rok 1901. Relikwiarze w tamtym czasie zwyczajowo umieszczano w mensach ołtarzowych kościoła. Obiekt w Kiezmarku z wielu względów jest wyjątkowy. To jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych historycznie drewnianych kościołów na Żuławach Gdańskich. Wzniesiono go w 1727 roku, wykorzystując elementy istniejącej tam starszej budowli. Kościół wy- budowany został w konstrukcji szkieletowej z murem wypełniającym z cegieł, na które nałożono tynk. W części zachodniej ponad muro- waną podbudową jest ustawiona dzwonnica również w konstrukcji szkieletowej, wzniesiona na rzucie kwadratu, z murem wypełniają- cym z cegieł. Ściana wschodnia prezbiterium nawiązuje kształtem do kasztelu nowożytnego galeonu. Kościół ten ma również wyjątkowe i cenne, jeżeli chodzi o żuławskie kościoły barokowe wyposażenie Wymiana podwaliny

Wymiana podwaliny Cały kościół został podniesiony na lewarach

26 Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły

Projekt Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły spełnił wyzna- i poniżej poziomu morza.” 4 października 2010 r. w Sali Żuławskiego czone dla niego cele. Dzięki partnerskiego zaangażowaniu Stowarzy- Ośrodka Kultury w Nowym Dworze Gdańskim. szenia Żuławy i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja – lo- W programie seminarium znalazły się filmy Tryptyk Żuławski kalnego trójsektorowego partnerstwa na rzecz rozwoju w powiecie – Wielka woda Katarzyny Sędek, oraz Inspiracje Niderlandami Sal- nowodworskim – przy wsparciu innych organizacji pozarządowych winia Ekoklubu, prezentacja książki dr inż. Kazimierza Cebulaka – było to szerokie otwarcie się na społeczności lokalne w sprawach Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza, wystąpienia: Problemy przejęcia przez nie większej odpowiedzialności za swoje i najbliższe i zagrożenia realizacji kompleksowego zabezpieczenie przeciwpowo- – po sąsiedzku – dziedzictwo kulturowe. W tym przypadku rzecz ty- dziowe Żuław, Piotra Kowalskiego z Regionalnego Zarządu Gospo- czyła kultury ochrony przeciwpowodziowej w delcie Wisły. Cele pro- darki Wodnej w Gdańsku; Gmina żuławska w obliczu alarmu prze- jektu: stworzenie systemu zachowania niematerialnego dziedzictwa ciwpowodziowego Janusza Golińskiego, Wójta Gminy Cedry Wiel- kulturowego delty Wisły i zwiększenie wiedzy o regionie Żuław zo- kie; Propozycje projektu polityki wodnej państwa Haliny Czarneckiej stały osiągnięte. Największą dumą, osiągnięciem realizacji projektu, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku. trwałym jego rezultatem, jest książka „Delta Wisły powyżej i poniżej Ponadto pokazano sprzęt przeciwpowodziowy z możliwością uzy- poziomu morza” zawierająca cenną pracę autorstwa regionalisty dr skania certyfikatów jego obsługi. inż. Kazimierza Cebulaka (nakład 500 egz.). Wernisaż wydawnictwa Wartość projektu wyniosła blisko 15 350 zł. Projekt był współfi- odbył się w trakcie seminarium: „Jak zachować niematerialne dzie- nansowany przez Samorząd Województwa Pomorskiego. dzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej

Prezentacja książki dr inż. Kazimierza Cebulaka podczas konferencji Prezentacja Piotra Kowalskiego z Regionalnego Zarządu Gospodarki Jak zachować niematerialne dziedzictwo kulturowe delty Wisły Wodnej w Gdańsku podczas konferencji Jak zachować niematerialne – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza. dziedzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza

27 28 Ochrona dziedzictwa naturalnego

BioBlitz 2010 – więcej zidentyfikowanych gatunków

473 gatunki roślin i zwierząt łącznie zidentyfikowali podczas kil- a mającymi znaczenie dla zachowania równowagi w ekosystemie kugodzinnego badania bioróżnorodności rzeki Tuga BioBlitz 2010 – w konsekwencji naszego zdrowia. Duże zainteresowanie wzbudzała biolodzy zaproszeni przez Salwinia Ekoklub. Jest to więcej niż od- możliwość posłuchania przetworzonych komputerowo odgłosów kryto rok temu o tej samej porze i w tym samym miejscu. To daje nietoperzy. Na wielkoformatowym monitorze można było obejrzeć duże wyobrażenie o środowisku przyrodniczym Nowego Dworu film o przebieguTuga BioBlitz w 2009 roku. Gdańskiego. Jest o co dbać i co szanować. Imprezie towarzyszyła wystawa Inspiracje europejskimi polderami Już w czwartkowy wieczór, 10 czerwca, badacze z Uniwersytetu oraz wystawa prezentująca działalność Salwinii Ekoklubu na rzecz Łódzkiego – Tomasz Mamos, Piotr Pawlikiewicz i dr Mateusz Płó- mieszkańców Żuław. ciennik rozpoczęli, na przybrzeżnej łące, oznaczanie nocnych owadów. Miasteczko bioblitzowe, gdzie odbywały się prezentacje i pokazy, Ćmobranie, bo tak na roboczo nazwano te niezwykłe wydarzenie, zlokalizowane na deptaku nad Tugą przy ulicy Morskiej, odwiedziło zakończyło się grubo po północy zidentyfikowaniem 62 gatunków łącznie przeszło 600 osób – głównie, i co najważniejsze, była to mło- owadów, głównie nocnych motyli. W tym samym czasie poszukiwania dzież nowodworskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. nietoperzy prowadził dr Mateusz Ciechanowski. Przepływając po rzece Zapraszamy na następne badanie bioróżnorodności w 2011 infor- na obszarze miasta rozpoznał przy pomocy specjalistycznego sprzętu macje na www.tuga.info.pl cztery gatunki nietoperzy. Następnego dnia od świtu swoje badania Projekt Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rozpoczęli ornitolodzy: Magda Wybraniec i Sabina Kaszak, następnie rzeki współfinansowany był przez Wojewódzki Fundusz Ochrony grupa botaników w składzie dr Michał Buliński, Jolanta Bulak, Bartek Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku oraz ze środków Pro- Hajek, Katarzyna Wszałek-Rożek. Ekipa zoologów jednocześnie wy- gramu „Działaj Lokalnie VII” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wol- szukiwała gatunki zwierząt występujące na Tudze. ności realizowanego przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce Pierwsze prezentacje bioróżnorodności rzeki rozpoczęły się za- oraz Lokalnej Organizacji Grantowej Fundacji Pokolenia. raz po powrocie ekip naukowców z badań terenowych. Przez kilka Podczas obchodów Światowego Dnia Turystyki 2010 pod hasłem godzin, na pytania dotyczące otaczającej nas przyrody, odpowiadali Turystyka i Różnorodność Biologiczna wręczone zostały odznacze- mieszkańcom Żuław najlepsi znawcy roślin i zwierząt. Już od godzi- nia i nagrody Ministra Sportu i Turystyki, Marszałka Województwa ny 8.30 młodzież z nowodworskich szkół mogła, m.in. obserwować Pomorskiego oraz Prezydenta Miasta Gdańska. Jedna z nagród Mar- pod mikroskopem odłowione gatunki stworzeń wodnych, zobaczyć szałka Województwa Pomorskiego przyznana została Klubowi No- jak wygląda wykonana prawidłowo budka lęgowa dla ptaków, zapo- wodworskiemu za ochronę dziedzictwa przyrodniczego rzeki Tugi, znać się z zebranymi roślinami, uważanymi powszechnie za chwasty, a w szczególności organizację imprezy edukacyjnej Tuga Bioblitz.

29 Wystawa Inspiracje Europejskimi Polderami Dr Michał Buliński prezentuje rośliny

Miasteczko badawcze na skwerze przy ulicy Morskiej Można było się dowiedzieć jak zbudować budkę lęgową dla ptaków

Podsumowanie wyników badania bioróżnorodności rzeki Tugi Pobieranie materiału do badań z łąk nad Tugą

Niektóre z oznaczanych zwierząt i roślin można było obejrzeć pod Ćmobranie - przy specjalnej lampie na prześcieradle można było mikroskopem oznaczyć ok 60 gatunków nocnych owadów

30 Łączy nas delta

Projekt Łączy nas delta jest konsekwencją realizacji projektów ne zostały rejsy edukacyjne, plenery malarskie, zaprezentowaliśmy realizowanych prze Salwinia Ekoklub – Salve Salwinia, Tunel Tugi, wystawę o żuławskich rzekach, uczyliśmy podstaw bezpiecznego Tuga wspólna sprawa, gdzie osią działań była ochrona rzeki Tugi. zachowania się nad wodą oraz działań związanych z ochroną prze- Bogatsi o doświadczenia chcemy zwrócić uwagę na szerszy aspekt ciwpowodziową jak nauka układania wałów przeciwpowodziowych. ochrony przyrodniczej i kulturowej rzek Żuławskich oraz dać im- Została wydana mapa delty Wisły z zaznaczeniem miejsc szczególnej puls do działań mieszkańcom innych miejscowości położonych nad ochrony przyrodniczej oraz powstała mobilna wystawa edukacyjna. wodą. Aby chronić nasze dziedzictwo przyrodnicze regionu trzeba Zwieńczeniem projektu będzie seminarium poświęcone ochronie zrozumieć jakim dysponujemy bogactwem, pokazać jak należy po- rzek w delcie Wisły. Zapraszamy do współpracy w roku 2011. stępować aby utrzymać równowagę między siłami natury a życiem człowieka w delcie Wisły. Szczególnie na Żuławach życie obok za- grożeń powodziowych wymaga wiedzy i ciągłej troski o ekosystem. Nasze pomysły na realizację opisanych celów wsparł Fundusz Inicja- tyw Obywatelskich przyznając dotację na lata 2010 i 2011. Główne działanie projektu to organizacja ośmiu festynów w miejscowościach położonych nad rzekami Tugą, Szkarpawą, Wisłą, Wisłą Królewie- Projekt Łączy nas delta współfinansowany jest przez Program cką i Nogatem. Festyny poprzedzały sprzątania rzek, zorganizowa- Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.

Badanie bioróżnorodności rzeki Świętej w Nowym Stawie Konkurs rzutu kołem ratunkowym w Nowym Stawie

Certyfikat z lizakiem za wzięcie udziału w kursie układania wałów Nauka napełniania worków piaskiem wykorzystywanych w celu przeciwpowodziowych zabezpieczania wałów przeciwpowodziowych

31 Otwarcie świetlicy w Leszkowach podczas Dnia rzeki - Święta wałów Plener malarski w Tujsku

Spotkanie rozpoczynające projekt Łączy nas delta Wystawa przed świetlicą w Leszkowach

Wystawa Inspiracje europejskimi polderami na rynku w Nowym Stawie

Sprzątanie wyspy w Tujsku Program dnia dla rzeki w Tujsku

Z podwodnego rekonesansu dna rzeki Tugi. Kosz na śmieci. Latem 2011 planujemy oczyszczanie dna

Zwiedzanie jednostki patrolowo holowniczej Strażnik Wodny Wizyta studyjna na Wysoczyźnie Elbląskiej. Z przyrodnikiem Parku w Nowym Stawie Krajobrazowego Zbyszkiem Zagrodzkim

32 Przyroda, Kultura, Klimat ponad granicami – seminarium w Hennef

W partnerskim mieście Nowego Dworu Gdańskiego – Hennef Elmara Schmidta, nad rzeką Sieg rozpoczęto poszukiwania rzadkiego w ramach Europejskiego Tygodnia Stowarzyszenia Związku Miast gatunku modraszka telejus – niestety bez rezultatu. Dzień zakończył Partnerskich odbyła się konferencja pn. Przyroda, Kultura, Klimat. się wspólnym nabożeństwem w kościele katolickim w języku nie- Salwinia Ekoklub wspólnie z innymi europejskimi organizacjami mieckim i polskim. ekologicznymi z Fracji, Anglii i Niemiec została zaproszona do pre- Ostatni dzień rozpoczął się hennefskim biegiem Tygodnia Eu- zentacji swoich projektów dotyczących badania bioróżnorodności ropejskiego. Częścią kulminacyjną była publiczna dyskusja w Meys rzeki Tugi. Fabrik na temat projektów realizowanych przez poszczególne orga- Program zaproponowany przez organizatorów dla grup ekolo- nizacje. W dyskusji wzięli udział: Katarzyna Sędek reprezentująca gicznych miał charakter edukacyjny, promujący świadomość eko- Salwinię Ekoklub z Nowego Dworu Gdańskiego, Ulf Heilig z Le logiczną. Pecq, Paul Kröfges BUND, kierownik urzędu ochrony środowiska Pierwszego dnia odbyła się wędrówka krajoznawcza do Bödingen. w Hennef Johannes Oppermann, rolnik ekologiczny Bernd Schmitz, Następnie odbyło się spotkanie w Meys Fabrik, prezentacja i wymia- kierownik urzędu Untere Landschaftsbehörde Bernd Zimmermann. na doświadczeń grup ekologicznych, gdzie wszystkich zgromadzo- Organizatorem wyjazdu było Stowarzyszenie Miast Partnerskich No- nych przywitał Burmistrz miasta Hennef– Klaus Pipke. wego Dworu Gdańskiego oraz Urząd Miasta Nowy Dwór Gdański. Kolejny dzień rozpoczął się wędrówką przez Ahrenbachtal i Blan- Jesteśmy przekonani, że zdobyte doświadczenia i kontakty pomo- kenberg w okolice Biologicznej Stacji Badawczej okręgu Rhein– Sieg, gą przy realizacji kolejnych projektów ekologicznych. pod kierownictwem dr Steinwarz. Następnie pod czujnym okiem

Okolice Hennef Podczas wędrówki do Bödingen

Prezentacja nowodworskich zawodów w badaniu bioróżnorodności Seminarium w Meys Fabrik rzeki Tugi

33 Rola i znaczenie Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana w zachowaniu bioróżnorodności delty Wisły

Różnorodność biologiczna = bioróżnorodność, zróżnicowanie Wisły i część Żuław Wiślanych w gminie Stegna oraz obszar na za- wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosy- chód i południe od Sztutowa w gminie Sztutowo. stemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach eko- Park należy do dwóch jednostek administracji terenowej: gminy logicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie Sztutowo i miasta Krynica Morska, natomiast otulina – do gmin Sztu- gatunku i pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów towo i Stegna. Jednostki te leżą w powiecie Nowy Dwór Gdański. (Konwencja o różnorodności biologicznej podpisana w Rio de Ja- neiro 1992 r.) Na poziomie gatunkowym bioróżnorodność PK Mierzeja Wiślana przedstawia się bardzo korzystnie. Dotychczas poznano 2,4 mln gatunków w tym: Świat zwierzęcy Parku nie jest jeszcze dokładnie poznany. Wy- • ok. 1 mln owadów, stępuje tu około 300 gat. kręgowców, w tym 255 gatunków chronio- • ok. 300 tys. roślin wyższych, nych, głównie ptaków. Wśród 35 gat. ryb Zalewu Wiślanego wystę- • ok. 43,5 – 53,5 tys. kręgowców, pują gatunki słodkowodne i morskie, m.in. ciosa. Z płazów (8 gat.) Ocenia się jednak, że na Ziemi istnieje 5 – 30 milionów gatunków! napotkamy na Mierzei ropuchy (zwyczajną oraz paskówkę) i żaby, W naszym kraju występuje około 60 tys. gatunków: a w Zalewie również traszkę zwyczajną. Gady reprezentowane są • 3.630 grzybów; przez jaszczurki (zwinka, żyworodna i padalec), żmiję zygzakowatą • .738 porostów; i zaskrońca. Ciekawostką jest występowanie turkusowej odmiany • 4.497 glonów; padalca. Ptaki reprezentowane są przez 232 gatunki, z których 107 • ok. 2.700 roślin naczyniowych; gniazduje na obszarze parku i jego otuliny. Mierzeja znajduje się • 35.368 zwierząt: na jednym z ważniejszych europejskich szlaków ptasich wędrówek. ok. 34 tys. bezkręgowców (50 % stanowią owady); Obszar Zalewu Wiślanego i Ujścia Wisły stanowi ponadto ważne 624 gatunki kręgowców z czego 436 rozmnażają się na naszym miejsce gniazdowania wielu gatunków ptaków śpiewających i wod- terytorium, wśród nich najliczniejsze to: no-błotnych. Spośród ssaków występują: jeż, kret, ryjówka, rzęsorek – ptaki – 360 gat. (230 lęgowych), rzeczek, zając szarak, wiewiórka, bóbr europejski, lis, jenot, borsuk, – ryby – 112 gat., kuny (domowa i leśna), gronostaj, łasica, wydra, tchórz oraz dziki, – ssaki – 93 gat., sarny, wędrujące łosie i sprowadzone daniele. Na szczególną uwagę – płazy – 18 gat., zasługują: foka szara oraz licznie występujące tutaj nietoperze (6 gat.). – gady – 9 gat., Najliczniejszą grupą zwierząt Mierzei są jednak bezkręgowce, przede – kręgouste – 5 gat. wszystkim owady, należą one jednocześnie do najsłabiej poznanej fauny Parku. Obecność dużej grupy gatunków zwierząt chronionych, Bioróżnorodność Parku Krajobrazowego „Mierzeja rzadkich i zagrożonych świadczy o zachowaniu środowisk o cechach Wiślana” naturalnych i dogodnych dla bytowania zwierząt. PK „Mierzeja Wiślana” został utworzony w celu zachowania uni- We florze Mierzei Wiślanej, dzięki dużemu zróżnicowaniu sied- katowych wartości przyrodniczych, krajobrazowych, widokowych lisk, stwierdzono dotychczas występowanie 740 taksonów roślin na- i rekreacyjnych pasa nadmorskiego. Występuje tu ogromna różno- czyniowych (ok. 26,5% flory krajowej i ponad 45% flory Pomorza rodność siedliskowa i różnorodność zbiorowisk roślinnych. Występu- Gdańskiego), co najmniej 55 gat. mszaków i ponad 200 gat. porostów; ją tu praktycznie wszystkie zbiorowiska nawydmowe, od zbiorowisk algoflora nie jest jeszcze dostatecznie poznana. Aż1 25 reprezentantów murawowych po zbiorowiska leśne. flory naczyniowej to gatunki specjalnej troski, w tym 100 taksonów Aktem prawnym powołującym Park była Uchwała Wojewódzkiej z Czerwonej Listy roślin naczyniowych Pomorza Gdańskiego (w tym Rady Narodowej w Elblągu w sprawie utworzenia parków krajobra- 1 krytycznie zagrożony i 4 wymierające) oraz 49 gatunków chronio- zowych oraz obszaru krajobrazu chronionego na terenie wojewódz- nych. Spośród gatunków chronionych wyróżniają się taksony związane twa elbląskiego, z dnia 26 kwietnia 1985 roku. Powierzchnia Parku z wybrzeżem morskim: mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum), zgodnie z Planem Regionalnym Woj. z 1989 r. wynosi 4 410 ha, strefy rokitnik zwyczajny (Hippophaë rhamnoides), turzyca piaskowa (Carex ochronnej, 25 812 ha. arenaria), lnica wonna (Linaria odora), gatunki torfowiskowe, np.: ro- PK „Mierzeja Wiślana” obejmuje cały półwyspowy fragment Mie- siczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia) i bagno zwyczajne (Ledum rzei od wschodniej granicy państwa do miejscowości Kąty Rybackie palustre), warto wymienić też arcydzięgiel nadbrzeżny (Angelica ar- oraz część Mierzei – aż po Sztutowo, wraz z lądowym zapleczem changelica subsp. litoralis), wiciokrzew pomorski (Lonicera periclyme- Żuław. Otulina obejmuje Mierzeję Wiślaną na wschód od Przekopu num), a także kilka gatunków storczyków i widłaków. Blisko połowa

34 stwierdzonych tu mszaków to również gatunki chronione (21, w tym • „Mikołajkowe Wydmy” – rezerwat krajobrazowo – florystyczny. 8 gat. torfowców). Ciekawostką jest też występowanie podgrzybka pa- Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona naturalnych proce- sożytniczego (Xerocomus parasiticus) na jednym udokumentowanym sów rozwojowych roślinnych zbiorowisk wydmowych. Celem też stanowisku i kilku odkrytych niedawno. jest zachowanie kolejnych etapów formowania się nowych wydm, Tutejsza flora ma wyraźnie nieleśny charakter, mimo, że w kra- a także zachowanie bogatej populacji mikołajka nadmorskiego, jobrazie Parku dominują lasy, stanowiąc 80,7% jego powierzchni. który jest pod całkowitą ochroną. Najważniejszym gatunkiem lasotwórczym jest tutaj sosna zwyczajna • „Moczary” – rezerwat torfowiskowy. Celem utworzenia tego re- Pinus sylvestris (ponad 90% drzewostanów), jako znaczące domiesz- zerwatu jest ochrona najlepiej zachowanych na Mierzei torfowisk ki spotyka się świerk zwyczajny (Picea abies), brzozę brodawkowatą oligotroficznych (ubogich). (Betula pendula) i omszoną (B. pubescens), dąb szypułkowy (Quer- cus robur) i buk zwyczajny (Fagus sylvatica). Lasy pełnią tu funkcję Nową formą ochrony w rejonie Parku Krajobrazowego „Mierzeja glebochronną i klimatyczną. Wiślana” są obszary Natura 2000. Szata roślinna Parku wykazuje charakter zonalny, związany z bu- • Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO): dową geologiczną Mierzei i występują tu: PLB290010 – Zalew Wiślany – zbiorowiska roślin wodnych (pleustonowe oraz roślin zanurzonych) PLB220004 – Ujście Wisły – we wszystkich typach wód powierzchniowych, • Obszary Specjalnej Ochrony Siedlisk (SOO): – zbiorowiska miejsc inicjalnych – dominujące na wydmach białych PLH280007 – Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana i przedwydmiu jako zespół Elymo-Ammophiletum, PLH220044 – Ostoja w Ujściu Wisły – zespoły murawowe – przede wszystkim na wydmach szarych w postaci psammofilnej murawyHelichryso-Jasionetum litoralis, Działania Parku na rzecz ochrony bioróżnorodności. – zbiorowiska ubogich muraw i wrzosowisk Nardo-Callunetea – na Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku zaczęły się działania ma- południowych, odsłoniętych skłonach wydm, jące na celu zachowanie różnorodności biologicznej we wszystkich – zbiorowiska leśne i zaroślowe – reprezentowane głównie przez ekosystemach. Różnorodność trzeba chronić po to, by: podtrzymać borowiejące zbiorowiska zastępcze, powstające na bazie drzewo- mechanizmy działania żywej przyrody, zachować jej zdolność do stanów gospodarczych, lokalnie występują również olsy, grądy przetrwania zmian środowiska, nie tracić tych wartości, których i kwaśne buczyny, jeszcze nie umiemy odkryć i wykorzystać, a które mogą być podstawą – torfowiska przejściowe i zdegradowane torfowiska wysokie na Mie- rozwoju i gwarancją przeżycia przyszłych ludzkich pokoleń. Ochrona rzei oraz torfowiska niskie na Żuławach, różnorodności biologicznej wpisana została do międzynarodowych – zespoły szuwarowe – głównie szuwar trzcinowy Phalaridetum au- konwencji o ochronie przyrody, ustaw i programów rozwoju wspól- stralis, lokalnie również szuwary pałkowe, wielkoturzycowe, ocze- not międzynarodowych (np. Unii Europejskiej) i poszczególnych retowe i sitowca nadmorskiego, państw. Przede wszystkim rolnictwo i leśnictwo mają chronić róż- – zbiorowiska ruderalne i (rzadziej) segetalne, norodność biologiczną. – zbiorowiska łąkowe. Pracownicy Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana również Całe to bogactwo szaty roślinnej i fauny składa się na różnorod- włączyli się czynnie w działania mające na celu ochronę bioróżno- ność na poziomie ekosystemów: rodności na terenie Parku i otuliny. – morski – Zalew Wiślany, Zatoka Gdańska, Realizacja projektu „Zachowanie walorów przyrodniczych i kul- – rzeczny – Szkarpawa, Wisła Królewiecka, Wisła, turowych obszarów wiejskich poprzez odtwarzanie i uzupełnianie – leśny – np. bór sosnowy, brzezina, buczyna, dąbrowa, korytarzy ekologicznych w żuławskiej części otuliny Parku” wyni- – łąkowy, kała z potrzeby rewitalizacji pól żuławskich w tym rejonie. Współ- – torfowiskowy, czesne przemiany gospodarcze i spadek świadomości ekologicznej – drobnych zbiorników wodnych – oczka śródpolne. społeczeństwa zaowocowały nasileniem negatywnych przejawów antropopresji w krajobrazie rolniczym. Zaczęto wycinać drzewa Bogactwo świata przyrody ujęte jest dodatkową formą ochrony z błahych i często bezsensownie uzasadnianych powodów, takich w formie rezerwatów przyrody – istniejących i projektowanych. jak: zaśmiecanie otoczenia przez liście, cień rzucany przez koronę • „Buki Mierzei Wiślanej”, chroniący naturalny drzewostan bukowy. drzewa, itp. Ponadto proces degradacji życia biologicznego, zapocząt- • „Kąty Rybackie”, chroniący miejsca lęgowe kormorana czarnego kowany przez usuwanie zadrzewień, spotęgowany został na skutek i czapli siwej. wprowadzenia monokultur upraw oraz intensywnej gospodarki ho- • „Mewia Łacha”, chroniący siedliska ptaków wodnych i błotnych dowlanej, mechanizacji i chemizacji. Beztroskie i w wielu przypad- oraz piękno krajobrazu. kach nadmierne stosowanie licznych herbicydów wyeliminowało Projektowane około 90 gatunków roślin zielnych z pól uprawnych naszego kraju, • „Zatoka Kącka” – rezerwat faunistyczno – florystyczny. Celem na których bytowała cała gama gatunków owadów stanowiących utworzenia tego rezerwatu jest: ochrona rzadkich gatunków rośli dietę wielu zwierząt, będących często sprzymierzeńcami człowieka oraz zbiorowisk roślinności wodnej i szuwarowej. a także miejsc w walce ze szkodnikami. Coraz rzadziej można spotkać na żuław- odpoczynku i żerowania ptaków wodnych. skiej roli kuropatwy, czy zające. Wyraźny regres przeżywają również • „Wielbłądzi Garb” – rezerwat krajobrazowy. Celem utworzenia tego populacje ptaków śpiewających, a krajobraz pól staje się monotonny. rezerwatu jest zachowanie najwyższej wydmy na Mierzei Wiślanej Pogarsza się również mikroklimat pól i ich produktywność. Jest to oraz specyficznych dla tego obszaru średnio żyznych i żyznych tym bardziej niebezpieczne, że krajobraz rolniczy stanowi ponad 60% lasów liściastych. powierzchni naszego kraju. Oznacza to, że na ogromnym obszarze

35 warunki środowiskowe, w znacznym stopniu uzależnione są od do- począwszy od prac badawczych, mających na celu rozpoznanie ga- broczynnego – ochronnego działania zadrzewień. tunków stanowiących o wybitnych walorach przyrodniczych regionu Szpalery drzew i krzewów wzbogaciły ubogi krajobraz części po identyfikację zagrożeń dla ich egzystencji. Stanowi to klucz do Żuław i stworzyły dogodne warunki żerowe i osłonowe dla wielu podjęcia właściwych zabiegów ochronnych. Ważny element stanowi zwierząt i ptaków bytujących na naszych polnych biotopach (zające, szeroko rozumiana edukacja ekologiczna mieszkańców. Liczne poga- kuropatwy, bażanty, sarny, ptaki śpiewające itd.). W ciągu trzech lat danki, prelekcje i zajęcia terenowe stanowią okazję do zapoznania się trwania akcji posadzono ponad 1400 żywokołów wierzbowych oraz bogactwem organizmów występujących na terenie Parku Krajobra- 4 tys. szt. drzew i krzewów różnych gatunków. Poza pracownikami zowego „Mierzeja Wiślana” i wskazania zabiegów, które pozwolą na Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” w akcji czynnie uczest- ich ochronę. Akcje porządkowe we współpracy z licznymi instytu- niczyła młodzież z okolicznych szkół oraz myśliwi. cjami z naszego terenu owocują poprawą stanu czystości środowiska Powstałe remizy i zadrzewienia stały się nowym domem dla 40 i poprawą warunków bytowych roślin i zwierząt, a w konsekwencji kuropatw. Ptaki zostały wsiedlają pracownicy Parku oraz myśliwi prowadzą do ochrony bioróżnorodności tej części delty Wisły. z Koła Łowieckiego „Sokół” nr 7 w Gdańsku, którzy je przywieźli. Mimo, że kuropatwa jest gatunkiem łownym, w trosce o jej ochronę opracowała: Jolanta Marcinkowska od 20 lat nie prowadzi się w naszym regionie polowań, na tego cen- Seminarium „Bioróżnorodność rzeki Tugi” nego biocenotycznie ptaka. 4 października 2010 r. Wszelkiego rodzaju projekty i działania podejmowane przez pracowników Parku mają na celu ochronę jego bioróżnorodności,

36 Ochrona przeciwpowodziowa

Związki Wałowe – proponujemy zmiany w prawie

Realizując projekt Związki Wałowe wracają, Łączy nas delta oraz W szczególności uważamy, że należy zmienić artykuły od 164 do będąc blisko wydarzeń powodziowych na Żuławach w październiku 171 Prawa wodnego w taki sposób, aby związki wałowe na obszarze 2009 i maju 2010 roku, oceniając te sytuacje, jesteśmy przekonani, swojego działania mogły posiadać kompetencje: zarządzania i kon- że najwyższy czas na gruntowne zmiany w podejściu do myślenia serwacji barier przeciwwodnych – wałów, grobli, nabrzeży oraz urzą- o zagrożeniach powodziowych – czas na zmianę polskiego systemu dzeń z nimi związanych; zarządzania i utrzymania dróg wodnych; ochrony przeciwpowodziowej. zarządzania i utrzymania poziomu wody na polderach i obszarach Nasze propozycje zmian wypracowane podczas realizacji pro- zmeliorowanych; zarządzania jakością i ochroną przed zanieczysz- jektów, wsparte wiedzą zdobytą, m.in. podczas wizyt studyjnych na czeniem wód powierzchniowych. polderach Niemiec i Niderlandów, zawarliśmy w liście otwartym Związki wałowe powinny przy tym posiadać stały zarząd i służby do Kancelarii Rady Ministrów, Marszałków Sejmu i Senatu, samo- techniczne. Co najważniejsze, ich władze powinny być wybierane rządów żuławskich oraz instytucji związanych z ochroną przeciw- przez zgromadzenie ogólne składające się z reprezentantów ludności powodziową. danego obszaru wybranych w powszechnych wyborach. Deklarujemy swoją gotowość do przekazania doświadczeń Finansowanie związków wałowych powinny zapewnić lokalne w dziedzinie działań edukacyjnych na rzecz przywrócenia integracji podatki wodne, ustalone adekwatnie do planowanych wydatków, i współpracy mieszkańców w obliczu zagrożeń powodziowych. w całości zawarte w podatku dochodowym. Nadzór i kontrola nad działalnością związków wałowych powinny List otwarty organizacji pozarządowych delty Wisły znaleźć się w gestii odpowiednich ministerstw. Apelujemy do najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej do Zrzeszeni w lokalnych organizacjach pozarządowych działających podjęcia wszelkich działań prawnych zmierzających do restytucji w regionie delty Wisły, obszaru zagrożonego powodzią i zatopieniem związków wałowych w formie umożliwiającej skuteczne zabezpiecze- jak żaden inny obszar w Polsce, zgłaszamy postulat natychmiasto- nie ludności naszego kraju przed skutkami powodzi lub zatopień. wych działań politycznych zmieniających obecny stan zarządzania Wzywamy do zmiany ustawy Prawo wodne i innych ustaw w celu ochroną przeciwpowodziową. Jesteśmy gotowi do przekazania uwag umożliwienia tworzenia silnych finansowo i organizacyjnie związków i propozycji uwzględniających zasoby naszych praktycznych wiado- wałowych. mości, posiadane archiwalne dokumenty i współczesne opracowania. Znamy osoby w kraju i za granicą, których wiedza może być natych-

37 miast, z pożytkiem wykorzystana. Życie na polderach delty Wisły dopełniającymi współczesne trendy cywilizacyjne rozwoju hydro- upoważnia nas do głośnego wyrażenia swojej opinii w dyskusji na techniki. temat przyszłości administracyjnego i technicznego systemu ochrony Nie należy zapomnieć, że problemy wodne nie są związane wy- przeciwpowodziowej w Polsce. łącznie z ochroną przeciwpowodziową. Będą narastały już w bliskiej Naszą chlubą jest fakt, że najstarszy dokument potwierdzający przyszłości z uwagi na zmiany klimatyczne, szybko rosnące zapotrze- istnienie samorządów powołanych do ochrony przeciwpowodziowej bowanie na wodę z jednoczesnym wzrostem zanieczyszczenia wód w delcie Wisły pochodzi z 1407 roku. Związki wałowe mają tutaj powierzchniowych i gruntowych, powodując w konsekwencji wzrost wspaniałą, wręcz ogromną tradycję potwierdzoną przez wszystkich zagrożeń i problemów związanych z ochroną środowiska. władców tych ziem, Negatywne zjawiska i doświadczenia z przeszłości oraz kosztowne w tym także polskich królów i władze II Rzeczypospolitej. Jest akcje ratunkowe skłaniają to nasze narodowe dziedzictwo kulturowe, z którego warto współ- do podjęcia zdecydowanych zmian. cześnie skorzystać. Społeczeństwo otrzymało lekcję, z której płynie ważna nauka Awangardowymi działaniami, prekursorskimi wobec działań sa- – sprawy wodne należy rozpatrywać w sposób integralny. morządowych i rządowych, Związki wałowe powinny na nowo zaistnieć w świadomości oby- są projekty: Związki Wałowe wracają, Tuga – wspólna sprawa, wateli i rzeczywistości prawnej Rzeczypospolitej Polskiej. Łączy nas delta społecznie realizowane w naszym regionie przy Jeszcze raz deklarujemy gotowość przekazania wiedzy i doświad- wsparciu polskich i europejskich funduszy dla organizacji pozarzą- czeń, wolę współpracy dowych. Przygotowują one grunt pod obywatelski udział w odpo- i uczestnictwa w każdej inicjatywie związanej z konkretnymi wiedzialności zmianami. za ochronę przeciwpowodziową. Proponujemy zmiany zbieżne z ewolucją zachodzącą w europej- Z wyrazami szacunku, skich systemach technicznych i administracyjnych zapobiegania powodziom. Wychodzą one Marek Opitz naprzeciw nowoczesnym zasadom oceny bezpieczeństwa powodzio- Prezes Stowarzyszenia Miłośników wego za pomocą wartości ryzyka powodziowego, uwzględniającymi Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski obszarowe normy bezpieczeństwa dla stref zagrożonych powodziami lub zatopieniem. Związki wałowe są tradycyjną formą odpowiedzial- Grzegorz Gola ności ludzi zamieszkujących tereny zagrożone, znakomicie wpisującą Prezes Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja się w nowoczesne zasady organizowania się społeczeństwa, dobrze

38 Seminarium w Rybinie – referaty

Życie w delcie Wisły i najważniejszymi obiektami są pompownie. Ta niezwykła kraina w kręgu cywilizacji hydraulicznej istnieje dzięki funkcjonowaniu ponad dwustu pomp odwadniających Seminarium odbywa się w stacji pomp 1W Chłodniewo, w nie- umieszczonych w 105 pompowniach, które wypompowują wodę na zwykłym miejscu, bo w hali trzech wielkich agregatów pompowych, zewnątrz do obwałowanych rzek i kanałów ją odbierających skąd które są sercem polderu (tej samej nazwy) do którego zbiegają się odpływa do Zatoki Gdańskiej po lewej stronie Wisły i do Zalewu arterie wodne w postaci sieci rowów i kanałów z głównym kanałem Wiślanego po prawej stronie. pompowym Linawą – o łącznej długości 2 720 km z obszaru o po- Ten kierunek myślenia zmierza do innego spojrzenia na krajobraz wierzchni 21 700 ha. delty Wisły oraz do głębszego zrozumienia różnicy między natural- Znajdujemy się jednocześnie w żywotnym obiekcie muzealnym, ną przestrzenią człowieka jego ekumeną (n.p.m.), a nienaturalną który jako dobro publiczne został w 1995 roku wpisany do rejestru (sztuczną) przestrzenią (p.p.m.), której egzystencja zależy od woli zabytków – w dziale hydrotechniki polderowej. człowieka, jako jego twórcy. Dwie trzecie obszaru delty Wisły to Mój referat ma specjalny charakter. Przede wszystkim próbuję kraina polderów, a jedna trzecia wchodząca w skład polderów to w nim określić, albo odbudować tożsamość delty, którą zwykło się tereny położone poniżej poziomu morza. Bez infrastruktury polde- określać kryptonimem „Żuławy”. Żuławy to przede wszystkim bar- rowej nie ma depresji. Są to akweny, a nie tereny, o czym można się dzo empatyczne i ważne pojęcie geograficzno-etnograficzne. Nie- było przekonać w 1945 roku. Wystarczyło przerwać wały i zniszczyć, właściwie używane i rozumiane zniekształca rzeczywistość, by nie albo uszkodzić pompy (infrastrukturę polderową), by woda z Zato- powiedzieć mocniej, że może je zafałszować. ki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego poprzez rzeki albo bezpośrednio Deltę Wisły określa się jako przyrodniczo – techniczny i funk- zawładnęła z powrotem wszystko, to co jest lądem wyłonionym. cjonalno – przestrzenny fenomen środowiska geograficznego. Jest Z mapy fizycznej znika ląd, jest woda. Do1 945 roku i zaraz po wojnie to niezwykła i jedyna kraina w Polsce oraz jedna z niewielu w Eu- nie było wątpliwości co do dziedziczenia cywilizacji hydraulicznej. ropie, gdzie ludzie żyją i gospodarują na ziemi położonej powyżej Depresja położona poniżej poziomu morza może powstać w wy- i poniżej poziomu morza. Zastanawiam się, czy mamy pełną świa- niku polderyzacji akwenu. Taką depresję nazywa się depresją pol- domość tego stanu rzeczy? Jak trudno sobie wyobrazić taką właśnie derową. Występuje ona tylko w postaci polderu, a jej byt zapewnia sytuację, szczególnie dowieść jej tożsamości. Z obserwacji natury infrastruktura polderowa. Depresja polderowa jest terenem poło- antropogeograficznej i hydrograficznej wynika, że wszystkie wiel- żonym poniżej poziomu morza. Inaczej mówiąc sztucznym lądem kie cywilizacje powstawały w deltach wielkich rzek. Wśród nich wyłonionym z wody poprzez jej wypompowanie. w szczególności cywilizacje hydrauliczne. To w wyniku polderyzacji Holendrzy tworzenie polderów (depresji polderowej) nazywają powstawały sztuczne przestrzenie lądowe wyłonione z przestrzeni sztuką narodową – „Man made land” („Dredge Drain Reclaim, THE wodnych, które umożliwiają ludziom żyć poniżej poziomu morza. ART OF A NATION” – tytuł książki autorstwa dr Joh. Van Veena, Nie ulega więc wątpliwości, że delta Wisły jest dziedzictwem mo- wydanie trzecie, 1952). delowym cywilizacji hydraulicznej z Niderlandów. Powiem więcej, Depresja polderowa ma specjalny status geofizyczny (niestety że jest ostoją i spadkobierczynią cywilizacji w tym regionie. Wiemy niedostatecznie dostrzegany, kultywowany i uwzględniany w regu- z własnego domowego doświadczenia, jakie znaczenie ma hydrau- lacjach prawnych), że przez człowieka została wyłoniona ze śro- lika i hydraulik: pompy i wypompowywanie, tam gdzie nie możemy dowiska wodnego w wyniku polderyzacji, a jej byt, jako sztucznej korzystać ze swobodnego odpływu wody z góry w dół. Z podobną ekosfery człowieka tylko on zabezpiecza i że bez utrzymania wałów sytuacją mamy do czynienia, tylko że nie w domu, ale właśnie na i funkcjonowania pompowni, środowisko lądowe powraca samoist- terenie delty Wisły w polderach. nie i nieuchronnie do pierwotnego naturalnego środowiska wodne- Żuławy delty Wisły, tak określano ten obszar gospodarowania go. Depresja polderowa istnieje alternatywnie, jako ląd i woda, a jej ziemią (Żuławy) i wodą (delta Wisły), a w tym kraina polderowego egzystencja leży w gestii człowieka. Natura terenów polderowych, ustroju wodnego, co wynika z faktu, że zajmuje ona aż dwie trze- w szczególności depresji, nie jest w krajobrazie dobrze wizualnie cie ogólnej jej powierzchni. Tylko jedna trzecia powierzchni delty postrzegana, kiedy nie są widoczne wały i pompownie, a kiedy je to zwyczajne pod względem ustroju hydrologicznego, stałe tereny już zauważymy, powinniśmy zwracać uwagę, po co istnieją i na czym ze swobodnym odpływem wody z powierzchni. Mówiąc i pisząc o polegają ich funkcje. polderach i depresjach polderowych oraz przedstawiając ich właści- W PRL traktowano Żuławy (Żuławy Wiślane) jako homogeniczny wości pod kątem zamieszkania, użytkowania i bezpieczeństwa trzeba region, ze względu na cechy społeczno-polityczne, które nadmiernie sobie zdać sprawę z tego, jak bardzo specyficzne jest to środowi- eksponowano. Nie wyróżniano w środowisku geograficznym (hy- sko geograficzne. Poldery są chronione wałami, ale ich centralnymi drograficznym) obszarów położonych w depresji, jako szczególnej

39 przestrzeni – nienaturalnej, która ma specjalny polderowy ustrój hy- Taki Marzęciński Zakątek Zalewu Wiślanego na przykład: tama, stacja drauliczny pompowni, różniący się w istotny sposób od naturalnego pomp, a dalej teren świeżo odwodniony. ustroju hydrologicznego delty opartego na sile grawitacji ziemskiej. W 1946 roku z kolei, jadąc ze szkołą do Stutthofu, widział Żuławy W praktyce nie traktowano depresji jako obszaru problemowego, zatopione. jak na przykład terenów górskich. Dzisiaj mówi się o tym, że był to Spod kół ciężarówki na zalanej drodze pryskała woda, a wokół problem postrzegania i zacierania odmienności fizycznogeograficz- rozciągało się wielkie jezioro, z którego sterczały dachy domów i obór, nej jako wytwór „mentalności peerelowskiej”. korony drzew. W ekspertyzie pt. „Stan i perspektywy zagospodarowania Żuław, Krajobraz po potopie. Wszystko to opowiadał inżynier Cebulak ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa i gospodarki wodnej” Wańkowiczowi, gdy jechali jego czarną limuzyną przez ten płaski opracowanej przez Wydział VII Rady Koordynacyjnej PAN w Gdań- kawałek lądu. Oprócz pani Wańkowiczowej jechał z nimi Zbigniew sku (1979 r.) sformułowano zalecenia dla polityki przestrzennej Majchrzak, generalny projektant z Pracowni Regionalnych Planów w zakresie rolnictwa, gospodarki wodnej i szeroko rozumianej in- Przestrzennych. frastruktury. Wobec sformułowania tezy, że Żuławy Wiślane stanowią – Chcę zobaczyć depresję – powtarzał Wańkowicz. wyodrębniony przestrzennie i homogeniczny region, powstał zasad- – Depresji nie widać – przekonywał Cebulak niczy spór w kontekście niezrozumienia istoty rzeczy i zacierania – Jak to nie widać?– dziwił się pisarz i opowiadał, że w Izraelu, tożsamości. gdy zjeżdżał doliną Szaron, ku Jordanowi, widział w pewnym miejscu Znakomity historyk profesor Gerard Labuda wypowiedział tablicę: „Tu jest poziom morza”. A dalej od czasu do czasu tabliczki w Gdańsku na temat homogeniczności regionu Żuław Wiślanych, informujące, ile to metrów jest droga poniżej poziomu. swoją opinię, że jak się porówna Żuławy i Kaszuby to okazuje się, I wtedy inżynier Cebulak przypomniał sobie wycieczkę do Marzę- że na Żuławach wszystko było w przeszłości odmienne – ludzie, cińskiego Zakątka. stroje, domy, obyczaje, sprzęt rolniczy oraz ziemia. Ta odmienność, – Jedziemy tam – zadecydował. – Tam pan zrozumie na czym stwierdza prof. Piotr Kowalik, była niestety odczytywana po wojnie rzecz polega. jako nośnik kultury germańskiej, a więc nie miała większych szans na Zajechali do wsi Osłonka. Poszli na wał. Gdy się stoi na wale, to kultywowanie, chociaż częściowo przetrwała i czeka na odkrywców. widać, że z jednej strony jest woda, a z drugiej– niżej– ląd. Podczas obrad Krajowej Rady Narodowej w Warszawie 3 marca 1946 – Jak ja mam tę depresję nazwać?– zaczął się zastanawiać Pisarz, roku poseł Franciszek Chudoba z Gdańska w swoim wystąpieniu bo słowo „depresja” było wtedy zabronione. Zakaz cenzury chronił zapewnił, że w odbudowie miasta stosowana będzie zasada zduszenia ludzi tu mieszkających przed lękami. Depresja to przecież pojęcie samo wszystkiego co pruskie, z zachowaniem śladów polskości i trzeba w sobie nieprzyjazne, smutne, dołujące, irytujące, przygnębiające. A co przyznać, że to zapewnienie realizowano, niestety, bardzo dokładnie. dopiero gdy człowiek uświadamia sobie, że mieszka na terenie depre- Tematyka żuławska nie jest – jak dotychczas – chętnie podejmowana syjnym, czyli takim, który może w każdej chwili zatopić woda. Brr, w badaniach naukowych i w popularnych publikacjach. straszno się robi. Więc Wańkowicz głowił się, jak te tereny nazwać Zaczęto eksponować Żuławy jako bardzo żyzny region nie i wymyślił bardzo sympatyczną nazwę: „ląd wyłoniony”. Potem, gdy uwzględniając względności rolniczej przestrzeni produkcyjnej w de- przyjechał po raz drugi, opowiadał z zadowoleniem: presji, jako przestrzeni, której egzystencja jest kosztowna – systema- – Mam inne określenie! „Ziemia obojnacka”, czyli ziemia mająca tyczne wypompowywanie wody z polderów. To się łatwo udawało, dwa oblicza: lądowe i wodne!” ponieważ „depresja polderowa” z natury rzeczy nie jest w krajobrazie Kiedy organizujemy wędrówkę po delcie Wisły, samochodem, widoczna. Natomiast wskazywanie na mapach że istnieje, było utrud- rowerem lub pieszo po lądzie wyłonionym, miejmy świadomość, że nione, ponieważ mapy wielkoskalowe topograficzne, były tajne lub odbywamy ją na obszarze położonym poniżej poziomu morza. Jest to poufne. Nie istniało pojęcie „Depresje delty Wisły”, a ich omawianie środowisko człowieka zatapialne, uzależnione od infrastruktury pol- nie było na czasie. Wszystko może się dzisiaj wydawać dziwne. Ale derowej. Niektórzy określają tę przestrzeń „waterlandem”. Możemy taka była ówczesna rzeczywistość. Do tego stopnia, że na przykład więc o delcie Wisły powiedzieć: kraina na plusie i na minusie. „Program gospodarczego rozwoju i zasady dalszego zagospodarowania Żuław delty Wisły w latach 1961-1975” opatrzony został klauzulą Kazimierz Cebulak (Gdańsk) „POUFNE” – „Do użytku służbowego Rad Narodowych i służb gospodarczych bez prawa publikacji”. Depresja polderowa została w czasie cenzury nazwana, ze wzglę- du na swój charakter, „lądem wyłonionym”. Jak do tego doszło przed- stawiam poniżej. Jest to zarazem, na zakończenie referatu, spisane wspomnienie przez redaktorkę Barbarę Szczepułę – „Na tropach Wańkowicza”, nieco zmienione. „Inżynier Kazimierz Cebulak, specjalista od delty Wisły, pokazywał Melchiorowi Wańkowiczowi Żuławy. Pisarz bardzo chciał zobaczyć ujście Wisły i dowiedzieć się, jak to wyglądało, gdy wycofujący się w 1945 roku Niemcy zniszczyli urządzenia melioracyjne i zalali te tereny. Kazimierz Cebulak był dobrym Cicerone, bo korzenie miał w Brukach na Żuławach Unisławskich w basenie doliny dolnej Wisły, gdzie mieszkali po pierwszej wojnie jego dziadkowie, a potem w 1944 roku jako uczeń gdańskiej szkoły zawodowej jeździł z wycieczką na te tereny i pamięta dobrze, jak pięknie ziemia była uporządkowana.

40 Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”

„Program Żuławski – 2030” Na podstawie pełnomocnictwa Prezesa Krajowego Zarządu Go- spodarki Wodnej, Dyrektor RZGW w Gdańsku przystąpił do opracowania Programu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”, zwanego „Programem Żuławskim – 2030”. Dla projektu dokumentu została także wykonana Prognoza oddziaływania na środowisko, którą wykonano na zlecenie NFOŚiGW. Zakres Prognozy uzgod- niono z Generalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska oraz Głów- nym Inspektorem Sanitarnym, którym to przedłożono następnie do zaopiniowania projekt „Programu Żuławskiego – 2030” wraz z Prognozą. Przeprowadzone zostały także konsultacje społeczne dla obu tych dokumentów. Całość tego postępowania odbywa- ła się zgodnie z wymogami ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziały- wania na środowisko. Mapa 1. Obszar objęty Programem Żuławskim z siecią hydrograficzną

Żuławy – obszar zagrożony powodziami społeczny i gospodarczy tego regionu będzie nadal spowolniony, Obszar Żuław Wiślanych położony jest w dwóch województwach: a potencjał przyrodniczy, krajobrazowy i turystyczny nie w pełni pomorskim i warmińsko-mazurskim, przy czym pierwsze z nich chroniony i wykorzystany. obejmuje około 80% tego terenu, a drugie 20%. Na obszarze objętym Programem istnieje bardzo wysoki stopień Żuławy Wiślane, to region o wyjątkowych walorach dziedzictwa zagrożenia powodziowego, w szczególności na terenach depresyjnych kulturowego, krajobrazowego i przyrodniczego, o dużym potencjale oraz przydepresyjnych, a jakakolwiek powódź jest niezwykle groźna. turystycznym, jednak również uznany jest za region kraju najbardziej Zjawiska przyrodnicze powodujące powódź na terenie opracowania zagrożony powodziami w Polsce. Położony w delcie Wisły obejmu- Programu to: je najbardziej rozległą depresję w skali kraju (ok. 28% ogólnej po- • sztorm – wynik spiętrzeń wiatrowych na Zatoce Gdańskiej i Za- wierzchni delty). Żuławy Wiślane są obszarem o bardzo urodzajnych lewie Wiślanym, glebach, wykorzystywanych głównie rolniczo, posiada również duże • opady razem z roztopami tworzące zatory podczas sztormu na zasoby wód powierzchniowych. Bałtyku – od głównego koryta Wisły, powodujące przerwanie wa- Naturalne ukształtowanie Żuław to płaska równina, na styku lądu łów w przypadku wysokiego przepływu lub powstawanie zatorów i morza, dla której funkcjonowania społeczno-gospodarczego został lodowych w okresie pochodu lodów; szczególnym miejscem zato- stworzony przed wiekami system odwadniający. Sztuczne osusza- rogennym jest stożek napływowy, tworzący się u ujścia Wisły, nie Żuław oraz kolonizacja terenu silnie uzależniła ten obszar od • opady, roztopy, zatory – spowodowane spływem wód deszczowych sprawnego funkcjonowania systemu melioracyjnego, gwarantującego z wysoczyzny, poprzez cieki na obszarze Żuław, bezpieczeństwo powodziowe mieszkańców i ich mienia. • nawalne opady i/lub roztopy na obszarach polderowych, przy jed- Tereny Żuław są zamieszkane przez ponad 250 tysięcy ludzi, nocześnie niedostatecznym odprowadzeniu wód do cieków. z czego blisko 100 tysięcy to ludność wiejska. Pod względem prze- mysłowym na terenach Żuław znajdują się zakłady pełniące ważne Żuławy – zagrożenia powodziowe funkcje w polskiej gospodarce. W przypadku wystąpienia specyficznych warunków pogodo- Przez obszar objęty Programem przebiegają ważne szlaki komu- wych, zagrożenia powodziowe mogą się kumulować. Istotną cechą nikacyjne, a dolina Dolnej Wisły stanowi ważny korytarz infrastruktu charakteryzującą powodzie występujące na terenach depresyjnych ralny i transportowy, także dla przemieszczania energii i paliw. jest stagnacja wód wezbraniowych, które po przerwaniu wałów Zagrożenie powodziowe Żuław jest bardzo zróżnicowane pod przeciwpowodziowych nie wracają do koryta rzeki po przejściu fali względem przyczyn i potencjalnych skutków, dlatego tak ważne jest powodziowej. Część wody może odpłynąć grawitacyjnie do Zatoki zapewnienie kompleksowej i dostosowanej do warunków lokalnych Gdańskiej lub Zalewu Wiślanego, pozostała część wody z polderów osłony przeciwpowodziowej. Bez tego zabezpieczenia dalszy rozwój depresyjnych musi zostać odprowadzona za pomocą stacji pomp.

41 – rezerwaty przyrody, – obszary chronionego krajobrazu, – parki krajobrazowe, – obszary sieci NATURA 2000. Realizacja Programu może przynieść negatywne skutki dla części siedlisk i gatunków wodnych oraz od wód zależnych, dla których okresowe zalewy stwarzają korzystne warunki egzystencji. Negatyw- ny wpływ na przyrodę będzie można jednak uzasadnić istnieniem nadrzędnego interesu publicznego. Ewentualne straty przyrodnicze będą wymagały zgodnych z prawem kompensacji. O ich potrzebie i skali zadecydują jednak dopiero ustalenia dokonane w trakcie spo- rządzania raportów o oddziaływaniu na środowisko poszczególnych zadań Programu.

Ze względu na uwarunkowania geograficzno-przyrodnicze, w tym hydrologiczne, w granicach Żuław Wiślanych wyróżnia się: – Żuławy Gdańskie (390 km2), – Żuławy Wielkie (830 km2), – Żuławy Elbląskie (480 km2).

Pozostałe obszary objęte Programem to: – Niziny Nadwiślańskie (250 km2): Nizina Kwidzyńska, Nizina Wa- lichowska i Nizina Opaleńska, – Niziny Nadzalewowe (50 km2): Wybrzeże Staropruskie i Nizina Tolkmicka, – część obszaru przylegającego i oddziaływującego na obszar Żuław (150 km2). Obszar objęty Programem to w sumie 2 150 km2 i w całości znaj- Mapa 2. Przyrodnicze obszary chronione na terenie objętym Programem duje się w zlewniach zarządzanych przez Regionalny Zarząd Gospo- darki Wodnej (RZGW) z siedzibą w Gdańsku. Cele Programu Formy ochrony przyrody na terenie objętym Programem oraz Zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław należy postrzegać w jego bezpośrednim sąsiedztwie w dwóch głównych kontekstach, z których wynikają cele jego reali- Pod względem przyrodniczym nie tylko Żuławy, ale cała Delta zacji i służące mu środki. Pierwszy z nich to bezpośrednia ochrona Wisły, wraz z przyległymi obszarami o zróżnicowanych cechach przed zagrożeniem powodziowym ludności i dóbr materialnych środowiska przyrodniczego (mierzeje, wysoczyzny, Zalew Wiślany, znajdujących się na tym terenie. Zagrożenie to, ze względu na spe- Zatoka Gdańska) oraz ujściowymi odcinkami Wisły do morza, cyficzną strukturę przyrodniczo-techniczną obszaru, należy do stanowi ważny węzeł ekologiczny północnej Polski, którego rola najwyższych w Polsce. Drugi kontekst dotyczy możliwości harmo- uwidacznia się na przykład w liczebności gniazdujących i migru- nijnego funkcjonowania i kontynuacji zrównoważonego rozwoju jących ptaków. Rangę tego węzła podnosi dolina Wisły, która na społeczno-gospodarczego obszaru, który pośrednio, aczkolwiek całej długości spełnia rolę korytarza ekologicznego o znaczeniu w decydującym stopniu, zależy od prowadzenia ochrony przeciw- międzynarodowym. powodziowej. Na terenie objętym Programem oraz w bezpośrednim sąsiedztwie Główny cel Programu został sformułowany jako „Zwiększenie są zlokalizowane następujące formy ochrony przyrody: skuteczności ochrony przeciwpowodziowej wpływającej bezpo-

42 średnio na wzrost potencjału dla zrównoważonego rozwoju Żuław zumienia są: Wiceminister Środowiska, Prezes Krajowego Zarządu Wiślanych”. Cel ten będzie realizowany dzięki celom szczegółowym Gospodarki Wodnej, Marszałek i Wicemarszałek Województwa Po- i przypisanym im działaniom. morskiego, Marszałek i Wicemarszałek Województwa Warmińsko- Cele szczegółowe: Mazurskiego. • poprawa rozpoznania zagrożenia powodziowego i możliwości W celu wspierania zarządzania oraz kontroli realizacji Programu przeciwdziałania mu, przy wykorzystaniu najlepszych dostępnych na poziomie strategicznym ww. Strony Porozumienia powołają Ko- technologii i narzędzi, oraz zgodnie z wymaganiami prawodawstwa mitet Sterujący, z Ministrem Środowiska – jako przewodniczącym. wspólnotowego i krajowego, W skład Komitetu wejdą przedstawiciele ww. Stron, eksperci oraz • zwiększenie znaczenia „naturalnych” metod ochrony przeciwpo- reprezentant Jednostki Zarządzającej Programem (JZP). wodziowej, Kolejnym ważnym dokumentem wspierającym proces wdrażania • zwiększenie świadomości społeczności lokalnych oraz przedstawi- Programu jest podpisana, również 11 grudnia 2009 r. umowa w spra- cieli administracji i instytucji w zakresie zagrożenia powodziowego wie realizacji I etapu Programu „Kompleksowego zabezpieczenia i przeciwdziałania jego występowaniu, przeciwpowodziowego Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem • poprawa struktur organizacyjnych ochrony przeciwpowodziowej etapu 2015)”, dotycząca wzajemnej współpracy pomiędzy RZGW i zarządzania ryzykiem powodziowym na szczeblu regionalnym w Gdańsku jako JZP a pozostałymi Partnerami: Zarządem Melio- i lokalnym, racji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku • przebudowa, odbudowa i budowa przeciwpowodziowych urządzeń (ZMiUW WP), Żuławskim Zarządem Melioracji i Urządzeń Wod- technicznych. nych w Elblągu (ŻZMiUW), Miastem Gdańsk, Miastem Elbląg oraz Realizacja tych celów pozwoli na osiągnięcie efektów bezpośred- Powiatem Gdańskim. nio w zakresie gospodarki wodnej, czyli ochrony przeciwpowodzio- Do zadań JZP będzie należało: wej, a także pośrednio w sferach: społeczno-kulturowej i gospodar- • koordynowanie realizacji Programu, czej, a częściowo także w sferze ekologicznej. • synchronizowanie realizacji Programu z ochroną przeciwpowodzio- wą Regionu Wodnego Dolnej Wisły, którego częścią są Żuławy, Harmonogram i źródła finansowania Programu • analizowanie wykonanych działań w ramach poszczególnych Realizacja „Programu Żuławskiego – 2030” będzie podzielona etapów realizacji Programu, w aspekcie osiągniętych efektów za- na kilka etapów. Jednak w obecnej fazie programowania brak łożonych w Programie, wskaźników monitorowania i tworzenia kompletnych przesłanek do podjęcia decyzji, na ile etapów będzie dokumentacji ewaluacyjnej, dzielony okres realizacji Programu po roku 2015. Można tylko • udział we wdrażaniu planu zarządzania ryzykiem powodzi, wynika- przypuszczać, że ze względu na czas, potrzebny do realizacji Pro- jącym z implementacji Dyrektywy Powodziowej, w tym uzgodnie- gramu oraz przyjętą politykę dla programowania o charakterze nie list przedsięwzięć ze Stronami ww. Porozumienia, do kolejnych strategicznym i finansowym, zostanie on podzielony w kolejnych etapów realizacji Programu, latach na 2 lub 3 etapy. Możliwy jest podział na etap II obejmu- • przygotowanie aktualizacji Programu, stosownie do wymagań wy- jący lata 2016-2022 oraz etap III – realizowany od 2023 do 2030 nikających z oceny i obowiązujących przepisów prawa, roku. • promowanie Programu i działania edukacyjne, W odniesieniu do źródeł środków finansowania Programu, w I eta- • koordynowanie współpracy instytucji zaangażowanych w kolejnych pie będą one pochodzić z budżetu państwa, budżetu samorządów oraz etapach realizacji Programu, w tym organizowanie ich spotkań, funduszy UE. Ich źródło stanowić będą w szczególności środki UE • potwierdzanie zgodności z Programem zadań inwestycyjnych z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w wysokości planowanych do realizacji przez potencjalnych partnerów Pro- 550,2 mln złotych zarezerwowane na liście indykatywnej na cale sześ- gramu, ciu komplementarnych Projektów (I etapu Programu). • raportowanie działań Komitetów Monitorujących, powołanych na W perspektywie dotyczącej okresu po roku 2015, działania Pro- podstawie umów na poszczególne etapy realizacji Programu, do gramu będą mogły być finansowane, oprócz wymienionych źró- Komitetu Sterującego powołanego na podstawie Porozumienia. deł, także z celowych funduszy ekologicznych szczebla krajowego Dla skutecznego koordynowania i monitorowania realizacji I eta- i regionalnego (Narodowy jak i Wojewódzkie Fundusze Ochrony pu Programu, RZGW w Gdańsku powoła Komitet Monitorujący, Środowiska i Gospodarki Wodnej) oraz środków podmiotów pry- w skład którego wejdą reprezentanci podmiotów zaangażowanych watnych, ze szczególnym uwzględnieniem partnerstwa publiczno- w realizację I Etapu Programu oraz eksperci. prywatnego oraz innych źródeł. Weryfikacja i uszczegółowienie zadań po roku 2015 będzie uza- I etap realizacji Programu do roku 2015 leżnione od rezultatów wykonania I etapu Programu oraz od wnio- Rekomendowane zadania o priorytetowym znaczeniu tworzą sków z realizacji zadania pod nazwą system monitoringu ryzyka po- etap I realizacji Programu inwestycyjnego. Na podstawie analiz do wodziowego, oraz równoległego wdrażania Dyrektywy Powodziowej, I etapu wybrano 43 zadania podstawowe i 5 zadań rezerwowych dzięki której będzie określony plan zarządzania ryzykiem powodzio- planowanych do realizacji do 2015 roku (Tabela 1 i 2). wym na, stanowiącym docelowy element wdrażania dyrektywy. Zadania zostały podzielone pomiędzy sześciu partnerów Pro- gramu – Beneficjentów. Dla każdego z zadań przygotowana została Struktura instytucjonalna wdrażania Programu Karta zadania inwestycyjnego, zawierająca informacje dotyczące W celu realizacji postanowień Programu, w dniu 11 grudnia lokalizacji, krótkiej charakterystyki zadania, niezbędnych do pod- 2009 r. podpisano Porozumienie w sprawie realizacji Programu jęcia działań inwestycyjnych, szacunkowego kosztu oraz posiadanej „Kompleksowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław – do dokumentacji. roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”. Sygnatariuszami Poro-

43 Liczba zadań Orientacyjny koszt całkowity Maksymalne dofinansowanie Beneficjent Projektu Okres realizacji w I Etapie [mln zł] z UE [mln zł] RZGW w Gdańsku 5 99,84 84,86 2010-2015 ZMiUW WP 20 193,38 164,37 2011-2015 w Gdańsku ŻZMiUW w Elblągu 14 94,00 79,90 2011-2015 Miasto Gdańsk 1 189,43 161,02 2010-2014 Miasto Elbląg 2 42,32 35,97 2009-2013 Powiat Gdański 1 28,33 24,08 2010-2013 Suma 43 647,30 550,20

Tabela 1. Realizacja i udział Beneficjentów w I etapie Programu

– system monitoringu ryzyka powodzi (zadanie nieinwestycyj- ne), – zadanie rezerwowe: – przebudowa koryta rzeki Dzierzgoń (nr 44).

• Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomor- skiego w Gdańsku: – rzeka Wisła: – przebudowa lewego wału Wisły na odcinku Giemlice – Prze- galina (nr 7 i 8), – przebudowa prawego wału Wisły na odcinkach: Lisewo – Palczewo – Czerwone Budy – Drewnica (nr 9,10 i 11). – rzeka Tuga: – odbudowa lewego wału przeciwpowodziowego (nr 26). – stacje pomp: – przebudowa 13 stacji pomp (nr 16-25 oraz nr 27, 29 i 30), – budowa 1 stacji pomp (nr 28). – zadania rezerwowe: – przebudowa koryta rzeki Kumiela (nr 47), – przebudowa koryta rzeki Srebrny Potok (nr 48).

• Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu: – rzeka Elbląg: – przebudowa wałów – od miasta Elbląg do rzeki Babicy (nr 12). – jezioro Drużno: – przebudowa wałów czołowych (nr 15). – rzeka Wąska: Mapa 3. Lokalizacja zadań objętych I etapem realizacji „Programu – przebudowa wałów (nr 31). Żuławskiego – 2030” z podziałem zadań na Beneficjentów – stacje pomp: – przebudowa 10 stacji pomp (nr 32-39 oraz 41 i 42), Zadania przeznaczone do realizacji przez poszczególnych Bene- – budowa 1 stacji pomp (nr 40). ficjentów (z uwzględnieniem numeracji zadań z mapy nr 2) obej- mują: • Miasto na prawach powiatu Gdańsk: • RZGW Gdańsk: – kanał Raduni: – rzeka Wisła: – przebudowa na terenie Gdańska (nr 1). – przebudowa ujścia Wisły (nr 5), – odbudowa ostróg na rzece Wiśle (nr 6). • Miasto Elbląg: – rzeka Motława: – rzeka Elbląg: – przebudowa koryta (nr 3). – przebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu – rzeka Wąska: – rejon od rzeki Fiszewki oraz Polder Nowe Pole – Zatorze – przebudowa koryta (nr 43). (nr 13 i 14),

44 – wykonanie Lokalnego Systemu Monitorowania i Wspoma- • podwyższenie atrakcyjności turystycznej regionu Żuławskiego ze gania Reagowania na Zagrożenia Powodziowe. względu na udrożnienie dróg wodnych, – zadania rezerwowe: • wzrost świadomości społeczności lokalnych w zakresie problema- – przebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu tyki powodziowej, rzeki Elbląg – rejon ul. Dolna – Stoczniowa (nr 45), • stabilizacja produkcji rolnej i wykształcenie nowych, w tym pro- – zabezpieczenie przeciwpowodziowe lewego brzegu rzeki ekologicznych, kierunków rozwoju rolnictwa. Elbląg (nr 46). Jednym z ważniejszych korzyści realizowania Programu będzie • Powiat Gdański z siedzibą w Pruszczu Gdańskim: wdrożenie systemu monitorowania ryzyka powodziowego, co zwięk- – kanał Raduni: szy skuteczność ochrony przeciwpowodziowej Żuław. – przebudowa na terenie Miasta Pruszcz Gdański i Gminy Wpływ realizacji „Programu Żuławskiego – 2030” na zmniej- Pruszcz Gdański (nr 2). szenie ryzyka powodzi oraz ograniczenie ewentualnych strat będzie jednoznacznie korzystny ze względu na poprawę bezpieczeństwa Korzyści z wdrożenia Programu powszechnego, poprawę ochrony życia i zdrowia ludzi, ich mienia, Realizacja Programu przyczyni się do ochrony przed powodzią: potencjału gospodarczego, zasobów kulturowych oraz środowiska • obszaru, na którym mieszka około 250 tysięcy osób, przyrodniczego w tym obszarów Natura 2000. Brak realizacji Progra- • licznych obiektów przemysłowych, infrastrukturalnych, a także mu stopniowo zwiększy ryzyko związane ze skutkami katastrofalnej najlepszych jakościowo gleb w Polsce, powodzi, która przy niesprzyjających warunkach hydrologiczno-me- • siedlisk i cennych gatunków przyrodniczych, teorologicznych mogłaby mieć regionalny zasięg, zagrażając dziesiąt- • obiektów o wysokiej wartości historyczno-kulturowej. kom, a nawet setkom tysięcy osób, skutkując szkodami w środowisku o charakterze katastrofy ekologicznej oraz ogromnymi stratami Planowane działania pozwolą na przebudowę, odbudowę i budowę materialnymi, gospodarczymi i społeczno-kulturowymi. Realizacja infrastruktury przeciwpowodziowej Żuław. Realizacja Programu ma I etapu Programu w już znaczący sposób ogranicza ryzyko związane na celu: z katastrofalną powodzią na Żuławach. • modernizację około 400 km wałów przeciwpowodziowych, • przebudowę lub odbudowę blisko 60 stacji pomp i ponad 300 bu- Pełne wersje „Programu Żuławskiego – 2030” oraz „Prognozy dowli hydrotechnicznych, oddziaływania na środowisko” dostępne są na stronie www.gdansk. • przebudowę około 260 km rzek i potoków, rzgw.gov.pl • odbudowę blisko 600 km kanałów melioracyjnych. Jednostka Zarządzająca Programem Żuławskim, RZGW Gdańsk, ul. F. Rogaczewskiego 9/19, 80-804 Gdańsk, tel. 58 3261 946, 58 3261 Skutkiem realizacji Programu będzie także: 936, fax 58 3261 889; e-mail: [email protected] • poprawa stanu ekologicznego wód, • ochrona środowiska i zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczego obszaru objętego Programem,

dr Sigurd van Riesen z Hennef miasta partnerskiego dla Nowego Prezentacja napełniaczy przez drużynę Ochotniczej Straży Pożarnej Dworu Gdańskiego z Cedrów Wielkich

45 Seminarium dobrych praktyk europejskich w – Światowe systemy ochrony przeciwpowodziowej– Lech Michal- zakresie zwiększania ochrony przeciwpowodziowej czewski, dyrektor firmy Trrio sp. z o.o.; Stacja pomp Chłodniewo w Rybinie, należąca do Zarządu Me- – Plany ochrony przeciwpowodziowej dla Żuław– Piotr Kowalski, lioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, to dosko- Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku ; nałe miejsce żeby poczuć „żuławskie klimaty”. Dlatego właśnie tam, – Zarys historii związków wałowych– dr Dariusz Piasek, historyk; w ramach projektu Związki wałowe wracają, 10 marca 2010 r. odbyło – Raport powodziowy z października 2009 oraz praktyka działań się „Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwięk- ratunkowych– mł. bryg. Krzysztof Ostasz, Komendant Powiatowy szania ochrony przeciwpowodziowej”. Około 90 osób przybyłych na Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim; seminarium wysłuchało interesujących prelekcji dotyczących aktu- – Stan ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach– Medard Jakusz- alnych problemów ochrony przeciwpowodziowej. Organizatorem Gostomski, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa seminarium była Salwinia Ekoklub działająca przy Stowarzyszeniu Pomorskiego w Gdańsku; Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego– Klub Nowodworski. – Społeczna ochrona przeciwpowodziowa, prezentacja projektu Uczestnikami Seminarium byli rolnicy mieszkający na terenach „Związki Wałowe wracają”-Kazimierz Głowacki i Grzegorz Gola, zagrożonych zalaniem, młodzież z Zespołu Szkół nr 2 w Nowym Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Dworze Gdańskim, regionaliści, nauczyciele, urzędnicy.... Na se- Gdańskiego– Klub Nowodworski. minarium przybyli, mi.in.: Wiesław Kamiński – Wicemarszałek Na koniec spotkania odbyło się zwiedzanie węzła wodnego Województwa Pomorskiego, Magdalena Pramfelt – Konsul Hono- w Rybinie. rowy Królestwa Niderlandów w Gdańsku, przedstawiciele Zarządu W przerwie uczestnicy mogli uczestniczyć w pokazie urządzeń Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, Regio- firmy Trrio sp. z o.o. służących do napełniania piaskiem worków w nalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Straży Granicznej, celu budowania obwałowań. Pokaz przeprowadzili strażacy z Ochot- Państwowej Straży Pożarnej, władz samorządów lokalnych Stegny, niczej Straży Pożarnej w Cedrach Wielkich. Nowego Dworu Gdańskiego, Kwidzyna i Elbląga. Podczas seminarium zaprezentowano prelekcje: Projekt realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandię, – Ochrona przeciwpowodziowa na rzece Sieg w Hennef – dr inż. Si- Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego gurd van Riesen, Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hen- Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechani- nef e.V. (Niemcy) (Stowarzyszenie Miast Partnerskich Hennef); zmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach – Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej– dr inż. Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Kazimierz Cebulak, odczytany przez dra Dariusza Piaska pod nie- obecność dra Kazimierza Cebulaka z powodu choroby:

Recepcja seminarium na stacji pomp w Rybinie Referuje dr Sigurd van Riesen

Referuje Medard Jakusz-Gostomski Seminarium wśród urządzeń od których zależy istnienie części Żuław to jak dodatkowy referat

46 Gmina Cedry Wielkie w obliczu alarmu powodziowego

Żuławy to najmłodsza kraina geograficzna w Polsce stworzona rzeka Wisła przepłynęła w stanach alarmowych nie wyrządzając przez przyrodę i człowieka. Są tu tereny typowo rolnicze. Dzięki wy- większych szkód. Jednakże, troszeczkę postraszyła, przypominając sokiej klasy żyzności gleby rolnicy uzyskują bardzo wysokie plony nam wszystkim o swoim istnieniu i o tym, że nie można tak dalej z hektara, co ma ogromny wpływ na dostarczanie żywności dla miesz- jej lekceważyć. kańców całego kraju. O unikalności obszaru świadczy jego depresyjne Chciałbym podzielić się własnymi spostrzeżeniami co do przy- i przydepresyjne położenie oraz specyficzna sieć hydrotechniczna wy- czyn zagrożenia powodzią i zasygnalizować wnioski odnośnie ko- tworzona na skutek wspólnych działań natury i człowieka. nieczności podjęcia wspólnych działań na szczeblu gminnym, po- Gmina Cedry Wielkie to typowa gmina żuławska, ze wszystkimi wiatowym i wojewódzkim. charakterystycznym cechami przypisanymi Żuławom, ale też i wy- nikającymi z położenia niebezpieczeństwami. Dotyczy to w sposób Poziom gminny szczególny zagrożenia zalaniem całego obszaru, gdyż 2/3 terenu • słaba komunikacja z mieszkańcami gminy, dotarcie do miesz- to depresja i tereny przydepresyjne. Praktycznie dzięki 8 stacjom kańców z rzetelną informacją nastręczało wyjątkowo dużo pomp, odwadniających cały ten teren, mogą normalnie funkcjono- problemów, wać wszystkie podmioty gospodarcze oraz zamieszkiwać nasi miesz- – obecnie funkcjonujący sposób informowania mieszkańców kańcy. Zaprzestanie ciągłego odwadniania grozi niebezpieczeństwem poprzez sołtysów, którzy osobiście docierali do wszystkich powodzi, co miało miejsce w okresie powojennym po 1945 roku, mieszkańców z przygotowaną i upowszechnianą przez Ko- gdzie wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w Kiezmarku wał mendę Wojewódzką Straży Pożarnej ulotką, informacje na wiślany oraz unieruchomili wszystkie stacje pomp. sołeckich tablicach ogłoszeń, absolutnie nie zdały egzaminu Jednakże, pomimo ciężkiej pracy człowieka nad właściwym – ulotki nie uspokoiły, a wręcz wywołały większy niepokój, utrzymaniem urządzeń hydrotechnicznych, może dojść do katastrofy a osobiste przekazywanie informacji przez sołtysa, były zróż- wylania się wód z rzeki Wisła. Powodzie na Żuławach są szczególnie nicowane i krańcowo różnie odbierane przez mieszkańców, groźne, co często w swoich wystąpieniach podkreśla wielki autorytet – media, które na bieżąco informowały mieszkańców, nieste- od spraw zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław pan dr Kazi- ty w dużej części kierowały się szukaniem taniej sensacji. Nie mierz Cebulak, który mówi, że: „Na Żuławach nie będzie powodzi, chodziło im o przekazanie rzetelnej informacji ,uspakajającej ale topiel”. a wręcz przeciwnie takie jej przedstawienie, by wywołać dodat- A swoją drogą zagrożenie powodziowe, które miało miejsc kowe emocje, prowokując do większej oglądalności danej stacji w okresie maj-czerwiec 2010, unaoczniło, jaką ogromną pozytywną czy też poczytności danej gazety ( w mojej konkretnej sytuacji, robotę wykonano dla podniesienia bezpieczeństwa na całych Żu- jedna ze stacji telewizyjnych pomimo początkowo wielkiego ławach w 1895 roku, wykonując ok.8 – kilometrowy odcinek bez- zainteresowania, nie przybyła na realizację materiału, kiedy pośredniego ujścia do zatoki tzw. przekop Wisły. Ten przekop, po usłyszała, że wszelkie prace przy naprawie wału wiślanego zo- przeszło 100 latach funkcjonowania , możemy jednoznacznie pod- stały już ukończone, gdyż jak to oceniła dziennikarka: „Tam kreślić, że zapobiegł wystąpieniu powodzi, które tak licznie w całej na wale już nic ciekawego się nie dzieje”. Jak wielki wpływ na historii Żuław, a szczególnie w XVIII i XIX w niszczyły całe Żuławy. atmosferę i nastroje wśród mieszkańców gminy miały prze- Przekop ten zmniejszył w znacznym stopniu zagrożenie powodzio- kazy medialne, niech świadczy fakt, że podczas pierwszej fali we. To jest dla nas żuławiaków – ale też i mieszkańców Dolnego kulminacyjnej przechodzącej przez gminę, wszystkie telefony Gdańska, prawdziwy „dobrodziej” chroniący nas i cały nasz dobytek (kilkaset dziennie) w Urzędzie Gminy praktycznie na okrą- wyjątkowo skutecznie. gło „przekazywały” informacje mieszkańcom. Pomimo braku Niestety po II wojnie światowej, od tego naszego „dobrodzie- realnego wystąpienia powodzi na terenie gminy, w dużej jej ja” troszeczkę odwróciliśmy się plecami, nie dbamy o niego tak jak części wystąpiła panika (żądanie zamknięcia szkół skierowane powinniśmy. Nie chcę teraz szukać winnych takiego stanu rzeczy, do władz gminy od części rodziców, rodzące się nie wiadomo z pewnością miała na to wpływ likwidacja po 1945 roku związ- skąd niesprawdzone i powielane przez mieszkańców informacje ków wałowych i przejęcie przez Państwo całości spraw związanych czy to o wysadzaniu wału, zamknięciu mostu w Kiezmarku). z bezpieczeństwem powodziowym oraz obecna przyczyna, która jest W tym okresie trzeba przyznać, że na terenie gminy wystąpiła ciągle aktualna – to chroniczny brak środków finansowych na bieżącą panika, która wymuszała irracjonalne działania. Na szczęście konserwacje i remont wału wiślanego. decydenci i większość mieszkańców nie poddali się tej ogólnej Wracając do zagrożenia powodziowego w 2010 roku, które przy- atmosferze. Udało się nam zachować spokój i zdrowy rozsądek brało katastrofalny wymiar na południu Polski, u nas na Żuławach w działaniach i uspokoić atmosferę. Dla ciekawości, kiedy przez

47 gminę przechodziła II fala kulminacyjna (ok. dwóch tygodni zostaną 2 kamery internetowe na wale w Leszkowych i Kiezmarku później) i co więcej była ona o 26 cm wyższa od pierwszej fali, oraz tablice informacyjne w szkołach. Dokupiony zostanie sprzęt nie było żadnego telefonu od mieszkańca w sprawie powodzi, przeciwpożarowy do naszego centrum oraz dla naszych jednostek a o panice nikt w gminie nie słyszał. Ta konkretna sytuacja, OSP w Cedrach Wielkich i Koszwałach. pokazuje jak ogromny wpływ na naszych mieszkańców mają przekazy medialne ( dla mediów II fala już nie miała takiego Poziom powiatowy znaczenia). Wynika z tego, że wszystkie media powinny mieć • współpraca Gminy z Powiatowym Centrum Reagowania Kryzy- większe zaufanie do działań instytucji rządowych i samorządo- sowego miała wyjątkowo profesjonalny charakter, bieżące komu- wych dbających o bezpieczeństwo obywateli i powinny przeka- nikaty przekazywane bezpośrednio do osób decyzyjnych, osobiste zywać rzetelne informacje, a nie szukać taniej sensacji. zaangażowanie Starostów, użyczanie sprzętu (namiot do ratowni- – pomimo zakazu wstępu na wał wiślany, dzięki odstępstwu wy- ctwa umiejscowiony na wale w Leszkowych i Kiezmarku), bieżące danemu przez Pana Wojewodę, umożliwialiśmy naszym miesz- rozwiązywania problemów, a w dalszej kolejności szukanie środ- kańcom i nie tylko, wejście na wał w wyznaczonych miejscach ków na ich finansowanie to główne cechy tej współpracy, w Leszkowych i Kiezmarku, by mogli osobiście zobaczyć, jaki • współpraca z Powiatową Komendą Straży Pożarnej jako podsta- jest poziom wody na rzece Wiśle. Jak pokazało życie, ta sytuacja wową jednostką czuwającą nad bezpieczeństwem powodziowym w zdecydowany sposób uspokajała mieszkańców, bardzo często mieszkańców gminy. Zarówno strażacy zawodowi, pracownicy następowała konfrontacja medialnych przekazów z rzeczywi- gmin, jak i ochotnicy z gminnych jednostek to trzon osób, które stością, która w odróżnieniu od informacji telewizyjnych była bezpośrednio dbały o nasze bezpieczeństwo. Całodobowe czu- uspakajająca, wanie, monitorowanie wału, śledzenie komunikatów, to bieżąca – lewy wał wiślany, to nie tylko sprawa sąsiadujących z rzeką praca tych służb. Są to w pełni profesjonalne jednostki, na które Wisłą Gmin Cedry Wielkie i Suchy Dąb, ale też całych Żuław gminy mogą liczyć w sytuacjach zagrożenia. Gdańskich tj. Gmina Pruszcz Gdański oraz Gdańsk. W tym W przypadku służ mundurowych należałoby w niektórych sy- miejscu pragnę podkreślić przeogromne wsparcie, jakie otrzy- tuacjach rozważyć i ograniczyć używanie sygnalizacji świetlnej maliśmy z gminy Pruszcz Gdański, a dokładnie od ochotników i dźwiękowej przez pojazdy uprzywilejowane podczas przejazdów, z OSP Wiślina. Podziękowania należą się naszym mieszkańcom, które nie mają charakteru ratunkowego. którzy m.in. dożywiali strażaków pilnujących w dzień i w nocy W przypadku naszej gminy w pierwszym dniu, kiedy panika naszego wału wiślanego, wśród mieszkańców osiągnęła swój szczyt (realne zagrożenie po- • słaba edukacja przeciwpowodziowa mieszkańców w tym wodzią było niewielkie), zorganizowano przejazd kolumny samo- szczególnie dzieci i młodzieży. Należy wrócić do historii oraz chodów strażackich z łódkami przegrupowując ich z Pruszcza Gd. do tradycji funkcjonującej na Żuławach, czyli rozpocząć działania do Nowego Dworu. Przejazd ćwiczebny na sygnale dźwiękowym edukacyjne w zakresie działań przeciwpowodziowych w szkołach, i świetlnym spotęgował stopień paniki wśród mieszkańców. Nie- oswajać z zagrożeniem powodziowym (prewencja i przygotowa- stety ta sama sytuacja powtórzyła się tego samego dnia jeszcze raz, nie siebie, domu, gospodarstwa do takich zagrożeń, nauka pro- kiedy to ta sama kolumna w godzinach wieczornych powracała stych czynności jak np. workowania i układania prowizorycznych do Pruszcza. Pomimo mojej interwencji i próby ograniczenia wałów). Należy umieścić wodny znak drogowy na moście w Kie- przejazdu tych wozów wyłącznie na sygnale świetlnym, niestety zmarku, który miałby charakter edukacyjny, ale też i ostrzegawczy zgodnie z otrzymaną informacją nie było to możliwe zgodnie przy kolejnych zagrożeniach powodzią. Wychodząc naprzeciw z przepisami. Jak ważna jest to sprawa, ile niepotrzebnych nega- tym oczekiwaniom, pragniemy cyklicznie organizować festyn tywnych emocji wywołała wśród naszych mieszkańców, to nie o charakterze edukacyjnym, ale też i rozrywkowym pod nazwą: muszę podkreślać. Ważne, aby w takich chwilach, gdzie warunki „Święto Wału Wiślanego” w Leszkowych. Będzie to doskonała zewnętrzne potęgują zagrożenie, gdzie atmosfera „gęstnieje” i jest okazja by połączyć edukację z rozrywką dla bezpieczeństwa prze- bliska paniki, takie nie do końca uzasadnione używanie sygnali- ciwpowodziowego naszej gminy i całych Żuław. zacji, szczególnie dźwiękowej, powinno być ograniczone. • wzmocnienie Gminnego Centrum Zarządzania Kryzysowego w sprzęt oraz doposażenie jednostek Ochotniczych Straży Po- Poziom wojewódzki żarnej w urządzenia i sprzęt przeciwpowodziowy. Dotyczy to np. • współpraca z instytucjami wojewódzkimi: Wojewodą– Woje- wyposażenia jednostek w quady do patrolowania wałów, monito- wódzkim Centrum Kryzysowym, RZGW w Gdańsku, Marszał- ringu na bieżąco miejsc szczególnie niebezpiecznych (podsiąki, kiem, Woj. Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych Woj. Po- przecieki uszkodzenia wału przez zwierzęta itp.) morskiego, IMGW (Pogodynka), Strażą Graniczną – czuło się, że Dzięki wsparciu przez Urząd Marszałkowski w Gdańsku ze środ- mamy bezpośrednią pomoc od tych służb. Liczne osobiste wizyty ków RPO, projektu pn. System ostrzegania i alarmowania miesz- Wojewody, Marszałka pokazały jak wielkim przejęciem i troską kańców na wypadek zdarzeń losowych dla gmin Cedry Wielkie, obdarzyli tę sprawę. Było to szczególnie ważne dla służb ale też Pruszcz Gd, Suchy Dąb i Stegna, problem doposażenia w sprzęt i mieszkańców w całym okresie zagrożenia powodzią. alarmowy, gminnych centrów oraz jednostek OSP zostanie roz- Jedyną rzeczą, która wymaga reorganizacji, to sposób zarządzania wiązany. Zadanie to zostanie zrealizowane do końca 2011 roku. wspólnym dobrem tj. rzeką, międzywalem oraz wałem wiślanym, Dla gminy Cedry Wielkiej zaplanowane jest m.in. zainstalowanie który niestety ma za dużo gospodarzy. Należałoby wrócić do for- we wszystkich miejscowościach syren alarmowych do komu- muły tzw. związków wałowych, w które to oprócz instytucji rządo- nikowania się z mieszkańcami, ponadto rozbudowana zostanie wych, samorządowych szczebla wojewódzkiego powinno włączyć centrala telefoniczna, by również komunikatami SMS docierać się gminy, które ten wał chroni. Z pewnością nie brakowałoby z tą informacją do naszych mieszkańców. Również zainstalowane wówczas pieniędzy na bieżące utrzymanie i konserwację wału wi-

48 ślanego. Nie może tak być, by co roku Woj. Zarząd Meloracji i UW spokojnym, że wszystko idzie w dobrą stronę, ale już teraz trzeba będący gospodarzem wału wiślanego, nie wiedział do końca, ile to przygotowywać się do realizacji II etapu. To, że u nas nie było też pieniędzy otrzyma z budżetu Państwa na jego utrzymanie. powodzi, tak jak na południu Polski, może tylko utrudnić reali- W sposób szczególny chciałbym podziękować Panu Wojewodzie zację tego programu w latach 2015-2030 jako II etapu. Niezbędna za finansowe wsparcie gminnych działań przeciwpowodziowych w tym miejscu będzie nasza wspólna determinacja, skuteczny oraz Pani Dyr. H. Dzikowskiej z RDOŚ-u za podjęte decyzje lobbing by nasze sprawy tak daleko już zbiurokratyzowane nie w sprawie odstraszania bobrów, tak, aby w okresie zagrożenia przegrały z Południem Polski. powodzią nie czyniły szkód na wale wiślanym. To była trudna, lecz bardzo potrzebna decyzja, która z pewnością wzmocniła Na koniec chciałbym dodać, że Gmina Cedry Wielkie kierując bezpieczeństwo ochrony wału wiślanego. się tzw. solidarnością wiślaną przyznała gminie Janowiec z woj. Liczymy na jak najszybsze rozpoczęcie prac budowanych na wale lubelskiego pomoc finansową w wys. 100.000zł na rzecz pomocy wiślanym w ramach rządowego programu: „Kompleksowe za- powodzianom w odbudowie infrastruktury zniszczonej podczas bezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław– etap I”. Znając deter- ubiegłorocznej powodzi. Ważne, aby w takich chwilach pamiętać minację Pani Dyrektor H. Czarneckiej z RZGW-u, można być o tych, których powódź nie oszczędziła.

Marszałek Województwa Pomorskiego Mieczysław Struk Jedna rodzina bobrów robi kilka nor

Odprawa służb monitorujących zagrożenie powodziowe z udziałem Przy wezbraniu wody bobry drążą nory na granicy jej nowego Wojewody, Komendanta Wojewódzkiej Policji i Komendanta poziomu Wojewódzkiej Straży Pożarnej w Leszkowych

49 Spotkanie Marszałka Województwa Pomorskiego Mieczysława Terenowe centrum zarządzania kryzysowego przy strażnicy wałowej Struka z samorządowcami powiatu gdańskiego na wale wiślanym w Leszkowach w Leszkowach

Wizyta posła Marka Biernackiego oraz Zbigniewa Rószkowskiego Wizyta Romana Zaborowskiego – Wojewody Pomorskiego – Komendanata Wojewódzkiej Straży Pożarnej na wale wiślanym w Leszkowach

50 Inspirująca wizyta studyjna na niemieckich i niderlandzkich polderach

Koniec kwietnia grupa liderów projektu pracowicie spędziła na Poznano wystawy edukacyjne poświęcone polderom i walce z powo- niemieckich i holenderskich polderach, zapoznając się z funkcjono- dziami, związkom wałowym, w tym: Zuiderzeemuseum Enkhuizen, waniem ochrony przeciwpowodziowej na najwyższym światowym Zaanse Schans, Nieuw Land. poziomie. Odbyły się wizyty terenowe, w tym: zwiedzanie polderu Flevo- Wizyta studyjna to przede wszystkim szereg spotkań i prezentacji, land Południowy, największej w Europie stacji pomp (Gemaal De m.in.: Blocq van Kuffeler) i użytków ekologicznych w Aalmere, pozna- – Jak funkcjonuje związek wałowy Wilstermarsch? – spotkanie nie technologii uprawy tulipanów wokół Haarlem, poznanie in situ z Heinzem Jacobsem i Gustavem Hintzem na polderach niemie- budowy wiatraków odwadniających typu kockermill i holender, ze ckich; śrubą Archimedesa lub czerpadłem kołowym bocznym, zwiedzanie – Rola i zadania Netherlands Water Partnership – wizyta w Hadze, stacji pomp o napędzie spalinowym dieselowskim, śluz (Kanał Ki- w jednej z największych niderlandzkich organizacji pozarządowych loński, Siedrecht) , zapór (Delta Plan), wrót przeciwpowodziowych zajmujących się, m.in. sprawami ochrony przeciwpowodziowej; (Haarlingen), promów (na rzece Lek), mostów obrotowych i pod- – Życie i praca na polderze – spotkanie z holenderskim farmerem noszonych, najniżej geograficznie położonych miejsc w Niemczech Janem de Vonk; i Niderlandach. – Najnowocześniejsze technologie ochrony przed powodzią – pre- Po powrocie na spotkaniu z okazji Święta Urodzin Królowej Ni- zentacje i pokazy na budowach firmy Van den Herik Sliedrecht; derlandów przekazano w Gdańsku w obecności Konsul Magdale- – Przenikanie dziedzictwa kulturowego Niderlandów i Żuław – spot- ny Pramfelt informację o projekcie i wizycie studyjnej JE. dr P.M. kanie z Aarno Thimem i Friedhelmem Jansenem. Kurpershoekowi – ambasadorowi Królestwa Niderlandów w Pol- Ważnym elementem było podpatrywanie sposobów na zwięk- sce. Jednocześnie podziękowano za pomoc merytoryczną udzieloną szenie wiedzy w społeczeństwie o ochronie przeciwpowodziowej. w trakcie organizacji wizyty studyjnej.

Neuendorf koło Wilster – najniżej położone miejsce Zuidplaspolder w pobliżu miasta Nieuwerkerk aan den w Niemczech -3,54 m p.p.m. IJssel – najniżej położone miejsce w Niderlandach -6.76 m p.p.m.

51 Budowa wału przeciwpowodziowego w Holandii Łaty pomiaru na każdym akwenie wodnym pokazują stan wód

Makieta polderu w muzeum polderu Nieuw Land Makiety urządzeń wodnych w muzeum polderu Nieuw Land

Wiatrak odwadniający w Wilster Zakładanie ścianek wodnoszczelnych metodą bezudarową

Okładka do filmu Skansen Zaanse Schans

52 Szkolenie przeciwpowodziowe na Nizinie Walichnowskiej

Grupa liderów projektu Związki Wałowe wracają uczestniczyła Dzień II w szkoleniu ochrony przeciwpowodziowej. Na miejsce szkolenia Miejsce: Szkoła Podstawowa w Małych Walichnowach, Małe Wa- wybraliśmy Tczew i Nizinę Walichnowską – doskonale zorganizowa- lichnowy 1 – Historia Wspólnoty Wałowej Niziny Walichnowskiej ny obszar z systemem hydrotechnicznym zapewniającym życie w są- (1590 –1854) i Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej (1854 siedztwie Wisły. Dzięki uprzejmości Zarządu Zlewni Żuław i Rzek – 1945); Pomorza Wschodniego mogliśmy zapoznać się z zadaniami Regio- Miejsce: Wizyta terenowa. Nizina Walichnowska (Ciepłe, Polskie nalnego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz praktycznie przećwiczyć Gronowo, Kuchnia, Borawa, kolk w Małych Walichnowach, węzeł napełnianie worków piaskiem napełniaczem worków MONO 109. hydrotechniczny Rybaki, pompa Zgoda w Międzyłężu) – Urządze- Urządzenia hydrotechniczne, miejsca historyczne i historię Niziny nia hydrotechniczne Niziny Walichnowskiej jako spuścizna samoor- Walichnowskiej poznaliśmy dzięki Mariuszowi Śledziowi, regionali- ganizacyjna mieszkańców Niziny Walichnowskiej; ście, dyrektorowi Szkoły Podstawowej w Małych Walichnowach. Zamek w Gniewie, Gniew, ul. Zamkowa 3 – Władztwo i gospodarka hydrotechniczna Niziny Walichnowskiej w kontekście historycznym Program szkolenia Kultura i specyfika ochrony przeciwpowodzio- (od Państwa Zakonu Krzyżackiego do II Rzeczypospolitej); wej delty Wisły na przykładzie Niziny Walichnowskiej: Dzień I Dzień III Miejsce: Zarząd Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego Miejsce: Gniew, Nizina Walichnowska, Pelplin– Kultura i specyfika z siedzibą w Tczewie, ul. Wodna 14 – Rola i zadania Regionalnego ochrony przeciwpowodziowej delty Wisły na Nizinie Walichnow- Zarządu Gospodarki Wodnej w utrzymaniu bezpieczeństwa powo- skiej – zajęcia terenowe własne (poza projektem Związki Wałowe dziowego delty Wisły; wracają); Miejsce: Zarząd Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego Ewaluacja szkolenia. z siedzibą w Tczewie, ul. Wodna 14 – Budowa i obsługa napełniacza worków z piaskiem MONO 109 (terenowe zajęcia praktyczne);

Na wale wiślanym Niżiny Walichnowskiej Przepompownia Rybaki

53 Szkolenie z napełniaczem Szkoła podstawowa w Małych Walichnowach

Wylot wody do Wisły z przepompowni Rybaki Spotkanie w Zarządzie Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego w Tczewie

54 Doraźna walka z powodzią. Doświadczenia sopockiego patrolu przeciwpowodziowego

Choć doraźna walka z powodzią stanowi ważną część całej działal- dotrzeć z patrolem na pierwszą linię doraźnej walki z powodziami ności przeciwpowodziowej, jest słabo zbadana i opisana. Po podsu- w południowej Polsce. Pierwszej nocy patrol dotarł do Piekar Ślą- mowaniu ogromnych strat spowodowanych żywiołem w 2010 roku skich, gdzie został natychmiast zadysponowany do akcji na terenie konieczna jest analiza stanu obecnego, wyciągnięcie wniosków oraz strategicznej oczyszczalni ścieków nad rzeką Brynicą. Akcja „worko- dokonanie odpowiednich zmian w systemie. Postanowiliśmy zatem wania” i układania wałów przebiegła bardzo sprawnie i po kilkunastu zbadać, jak doraźna walka z powodzią wygląda obecnie w naszym godzinach gotowy był metrowy wał broniący oczyszczalnię przed kraju i co należy zrobić, aby poprawić jej funkcjonowanie i skutecz- wodą. Następna prośba o pomoc przyszła z Krakowa. Patrol z ma- ność. coraz częstsze i silniejsze zjawiska powodziowe, które nawie- szynami udał się w rejon osiedla Czyżyny. Problemy organizacyjne dzają Polskę w XXI wieku, skłoniły nas do wnikliwej analizy przy- z dostawami piasku i worków nieco opóźniły akcję, wkrótce jednak czyn, skutków oraz, co najważniejsze, do wyciągnięcia odpowiednich działania ruszyły pełną parą. Centrum napełniania worów zdopingo- wniosków na przyszłość. Główne przesłanie kilkudziesięciu prelekcji wało i zmotywowało dziesiątki mieszkańców i strażaków – karuzela z zakresu bezpośredniego przeciwdziałania żywiołom, jakie wygło- przeciwpowodziowa błyskawicznie „produkowała” worki (900 szt./ siliśmy na terenie całej Polski, brzmiało „Przed powodzią można się h), a uczestnicy akcji ustawiali się w kolejce po ich odbiór. Nastąpiło bronić o wiele skuteczniej i mniej kosztownie niż dotychczas”. W celu ciekawe zjawisko jednoczenia się lokalnej społeczności i służb wokół dokładnego zbadania stanu obecnego postanowiliśmy uczestniczyć urządzenia będącego sercem akcji „workowania”. Nie było bałaganu w doraźnych akcjach przeciwpowodziowych osobiście i w sposób organizacyjnego, ludzie pracowali harmonijnie i wydajnie. Następ- czynny. Przedstawiamy opis naszych doświadczeń. nym przystankiem patrolu była huta szkła w Sandomierzu. Trafiliśmy w samo oko powodziowego cyklonu. Nasze urządzenia na terenie Zimowa powódź na Mazowszu huty napełniały worki, które następnie były transportowane amfibią Pierwszym poligonem powodziowym była dla nas akcja w Mar- na miejsce budowy wału. Dźwięk syreny miał nas ostrzec przed prze- kach pod Warszawą. Wystąpiła tam typowa powódź zatorowa. rwaniem wałów i zmusić do natychmiastowej ucieczki. Na szczęście W okresie luty marzec 2010 roku niewielka rzeczka Czarna na sku- najgorsze nie nastąpiło, a huta ocalała. Z Sandomierza wywieźliśmy tek spiętrzenia tafli kry zablokowała przepływ na wysokości mo- następne doświadczenia; m.in. takie, że niektórzy (starsi) ludzie czują stu. W wyniku tego nastąpiło spiętrzenie wody i zalanie terenów duży opór przed korzystaniem z innowacji technicznych, które mogą północnych Marek. Zjawisko nie było gwałtowne, więc był czas na im znacznie ułatwić pracę, i pozostają przy tradycyjnych sposobach odpowiednie przygotowanie akcji budowy doraźnych obwałowań napełniania worków. Po akcji w Sandomierzu wyruszyliśmy pomagać chroniących domy. Początki były trudne – przerażeni mieszkańcy w Warszawie, Łomiankach i Wrocławiu. Podsumowując akcje doraź- nie wiedzieli, od czego zacząć. Nie było worków, piasku, planu dzia- nej walki z powodzią w rejonach zagrożonych i zalanych, wyciągając łania. Jednak gdy władze lokalne powołały sztab kryzysowy, który wnioski, opracowaliśmy projekt Systemu Awaryjnej Ochrony przed zapewnił piasek i worki, mieszkańcy byli już gotowi do pracy przy ich Powodziami (SAOP). System ma zapewnić znaczne przyspiesze- napełnianiu. Sprawna akcja rozpoczęła się wraz z wykorzystaniem nie, poprawę efektywności i obniżenie kosztów walki z żywiołem, maszyny do szybkiego napełniania worków. Urządzenie „wypluwało” przynosząc nową jakość i nadzieję ludziom zamieszkującym tereny kilkaset worków na godzinę, a żywy taśmociąg zapewniał ich trans- zagrożone zalaniem. Film przedstawiający działania „Sopockiego port do położonej kilkadziesiąt metrów dalej, zagrożonej zalaniem patrolu przeciwpowodziowego” można obejrzeć na YouTube.com, nieruchomości. Ponadto zapewniono odpowiednie dostawy nowych wpisując hasło „patrol trrio”. Niech się Wam nie powodzi! worków i piasku, dzięki czemu praca była nieprzerwana i wydajna. Ułożono około 3-4 tys. worków, ratując nieruchomość przed za- tekst i zdjęcia do dwumiesięcznika „W akcji” laniem. Akcja zakończyła się powodzeniem, uniknięto znacznych Filip Michalczewski strat finansowych. Relację z akcji można obejrzeć na YouTube.com, wpisując w wyszukiwarce „powódź Marki”. Autor jest absolwentem Zarządzania i Marketingu Uniwersytetu Gdańskiego, studiuje na Wydziale Inżynierii Środowiska Politechniki Powódź 2010 – kolejne doświadczenia Krakowskiej zarządzanie ryzykiem powodziowym oraz jest niezależ- W trakcie wielkiej powodzi majowo czerwcowej uruchomiliśmy nym specjalistą i pasjonatem zagadnień z dziedziny bezpośredniej „Sopocki patrol przeciwpowodziowy”. Był to odpowiednio przy- walki z powodziami. gotowany bus, w którym znajdował się komplet sześciu maszyn do szybkiego napełniania worków, worki, łopaty, rękawice i inne akce- soria przeciwpowodziowe. Dwuosobowa załoga miała za zadanie

55 Akcja workowania piasku zorganizowana przez mieszkańców Lech Michalczewski i Jurek Owsiak – Zbiórka „Stop powodzi”. Plac z udziałem patrolu TRRIO. Warszawa-Wawer ul. Ogórkowa Zamkowy w Warszawie

„Stop powodzi” Powódź w 2010 r. na Bugu w powiecie wołomińskim (akcja TRRIO)

Projekt TRRIO „Młodzież przeciwko powodzi”. Sopocki Patrol Przeciwpowodziowy – akcja w oczyszczalni ścieków Nowy Dwór Gdański 2010 r. w Piekarach Śląskich. Maj 2010 r.

Akcja nocna TRRIO. Kraków-Czyżyny Umocniony wał w Krakowie-Czyżynach

56 Związki Wałowe wracają

Przedsięwzięcie zakłada przywrócenie wiedzy o dawnych tradycjach Happening ekologiczny: obywatelskiej ochrony przeciwpowodziowej delty Wisły. Najstarszy, Grupa liderów projektu wybrała praktyczną formę happeninu ulicz- niezależny samorząd terytorialny istniał w delcie Wisły już od XV nego polegającą na ustawieniu w najbardziej ruchliwym miejscu wieku. Regulował kompetencje i zasady pracy przy ochronie przed miasta urządzenia do ładowania piasku w worki. Niecodzienny po- powodziami. Po II wojnie światowej państwo całkowicie przejęło kaz skupiał wielu przechodniów łącznie z władzami miasta, gośćmi kierowanie działaniami ochronnymi zapominając o edukacji i współ- zagranicznymi odbywających się w tym czasie Dni Żuław, VIP-ów udziale mieszkańców zagrożonych terenów. Powódź 14 października jak Komendanta Policji, dyrektorów szkół. Każdy z uczestników hap- 2009 roku i panika podczas wysokiej wody w 2010 roku pokazała peningu, który przystąpił do ulicznego szkolenia otrzymał certyfikat wiele słabości i niedociągnięć istniejącego systemu. Zabrakło od- ukończenia kursu układania wałów przeciwpowodziowych. Biorąc powiedniego sprzętu, zaskoczyła nieznajomość miejsc najbardziej pod uwagę czas zagrożenia powodziowego w jakim zorganizowano zagrożonych, zawiodła komunikacja, brakowało umiejętności ochro- happening oddziaływanie zostało zwielokrotnione. ny i wzmacniania wałów. Nie zawiodła solidarność mieszkańców i poświęcenie służb. Nieodzowne jest uświadomienie mieszkańcom ich praw i obo- wiązków w systemie ochrony przeciwpowodziowej oraz przekazanie i w konsekwencji, upowszechnienie wiedzy i umiejętności o sposobach ratowania życia i mienia. Projekt realizowany przez Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Gdań- skiego– Klub Nowodworski powstał już w 2006 roku, ale dopiero dwa lat później uzyskał dofinansowanie. W ramach projektu zaplanowano i zrealizowano następujące wydarzenia:

Broszura o urządzeniach hydrotechnicznych Wykonano broszurę pn. Niezbędnik powodziowy Żu- Układanie wałów przeciwpowodziowych ławiaka zawierający zdjęcia i rysunki urządzeń hydro- Pokazy ratownicze WOPR: technicznych, znaków wod- Duże zainteresowanie wzbudzili ratownicy kwidzyńskiego Wodnego nych, ich historię, opis i zna- Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, którzy na wodzie przygo- czenie. Ponadto w broszurze towali pokaz podejścia łodzi ratowniczej i ratownika do tonącego zamieściliśmy informacje (wywrotka z kajaku) oraz na lądzie pokaz reanimacji. o zagrożeniach powodziowych i sposobach ochrony ludzi i mienia. W ramach projektu wykonano 500 egz. Broszura wraz z innymi ma- teriałami o projekcie została dostarczona bezpośrednio mieszkańcom przez wolontariuszy projektu co często stanowiło okazję do bezpośredniej rozmowy i wyjaśnienie idei integracji przez Związki Wałowe.

Festyn Dzień rzeki Tugi Na festyn składały się następujące wydarzenia: happening ekologiczny, pokazy ratownicze WOPR, sprzątanie rzeki, uliczna wystawa edukacyjna i spływ kajakowy. Pokazy ratownicze kwidzyńskiej grupy ratownictwa wodnego i OSP Sztutowo z Januszem Charlińskim

57 Sprzątanie rzeki: z przewodnikami przepłynęła rzeką Tugą, Szkarpawą i Wisłą Kró- Sprzątanie odbyło się przed głównymi wydarzeniami festynu. Lide- lewiecką. W trakcie spływu uczestnicy poszerzali swoją wiedzę na rzy projektu, obsługa techniczna i wolontariusze wyruszyli na wodę temat wałów przeciwpowodziowych, zagrożeń wywoływanych przez i brzegi rzeki już o 8.00. Każdy z uczestników otrzymał rękawice bobry, zastawek na rzece, mostów zwodzonych, zakoli rzeki tzw. ochronne i worki na śmieci oraz wodę do picia i niewielki prowiant. wylewiska i mijanki, stacji pomp. Podczas wieczornego biwaku prze- Pracowały dwa zespoły – wodny (dwie łodzie wiosłowe i barka na prowadzono quiz wiedzy z zagadnień ochrony przeciwpowodziowej śmieci) i lądowy (4 grupy sprzątające, zbierające śmieci z brzegów). i znajomości kultury regionu. Zwycięzcy otrzymali upominki. Nad bezpieczeństwem i sprawną organizacją sprzątania czuwa- li zatrudnieni opiekunowie, obsługa techniczna, ratownik wodny i wolontariusze. Zebrano ok. 4 m³ śmieci.

Uczestnicy edukacyjnego spływu kajakowego

3 W 2010 roku usunęliśmy z Tugi ponad 15 m śmieci Lekcje regionalne Przeprowadzono 30 lekcji terenowych o tematyce ochrony przeciw- Uliczna wystawa edukacyjna: powodziowej, na trasie Nowy Dwór Gdański – Rybina, przy budow- Podczas festynu prezentowana była wystawa edukacyjna, gdzie dyżu- lach hydrotechnicznych wg autorskich konspektów nauczycieli. rował instruktor udzielający informacji o zawartych treściach i pro- Konspekty są dostępne na stronach Klubu Nowodworskiego. Lek- wokował do rozmowy o ochronie przeciwpowodziowej w kontekście cje odbywały się w czterech miejscach: w Nowym Dworze Gdańskim obywatelskiej integracji społeczności. (dworzec kolejki wąskotorowej), Żelechowie/Cyganku (skansen), Tuj- sku (szkoła), Rybinie (stacja pomp). Uczniowie dowiezieni autobusami na dworzec poruszali się do miejsc przeprowadzenia lekcji kolejką wąskotorową. Kolejka edukacyjna pojechała dwa razy umożliwiając przeprowadzenie 30 różnych lekcji dla 250 uczniów. Wszyscy uczestnicy lekcji otrzymali poczęstunek w postaci gorącej czekolady i ciastek.

Wystawa uliczna Inspiracje europejskimi polderami

Spływ kajakowy: Spływ został podzielony na dwie części. Pierwsza, atrakcyjna dla publiczności, odbyła się podczas festynu Dzień rzeki Tugi, gdzie zaprezentowano kajakowe zawody sprawnościowe na rzece. Uczestnicy, Nauka napełniania worków piaskiem przy pomocy urządzenia TRRIO zanim zaczęli publiczną rywalizację, przepłynęli odcinek miejski rzeki z Komandorem i Przewodnikiem, który opowiadał o systemie Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego hydrotechnicznym pokazując konkretne urządzenia. Zawody polega- w Muzeum Żuławskim Żuławskiego Parku ły na jak najszybszym pokonaniu kajakiem wodnego toru przeszkód. Historycznego Najlepsi uczestnicy zostali nagrodzeni dyplomami i upominkami. Została wykonana ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego wzo- Z uwagi na zagrożenie powodziowe innych rzek, na których miał rowana na holenderskich skansenach. Uzupełnieniem ekspozycji jest się odbyć spływ przesunięto jego termin na sierpień. Druga część pracujący na wodzie eksponat – łódź patrolowo-holownicza straż- spływu odbyła się zgodnie z założeniami. Grupa na kajakach wraz nika wodnego, wycofana z eksploatacji z RZGW Gdańsk. Magazy-

58 nek strażnika jest jedyną w Polsce ekspozycją związaną z ochroną Poznano wystawy edukacyjne poświęcone polderom i walce z powo- przeciwpowodziową. W skład ekspozycji weszły zabytkowe i współ- dziami, związkom wałowym, w tym: Zuiderzeemuseum Enkhuizen, czesne urządzenia służące ochronie przeciwpowodziowej przekaza- Zaanse Schans, Nieuw Land. ne od osób prywatnych, Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Odbyły się wizyty terenowe, w tym: zwiedzanie polderu Flevoland w Nowym Dworze Gdańskim oraz Muzeum Żuławskiego. Na pod- Południowy, największej w Europie stacji pomp (Gemaal De Blocq van stawie wykonanego projektu, wykonano fragment pomieszczenia Kuffeler) i użytków ekologicznych w Aalmere, poznanie technologii z charakterystycznym, dla tego typu magazynów, murem pruskim. uprawy tulipanów wokół Haarlem, poznanie in situ budowy wiatraków Oprócz eksponatów magazynek wyposażono w tablice informacyjne odwadniających typu kockermill i holender, ze śrubą Archimedesa lub z prezentacją multimedialną (prezentacja odtwarzana na kompute- czerpadłem kołowym bocznym, zwiedzanie stacji pomp o napędzie rze z monitorem dotykowym). Obie ekspozycje zdobyły uznanie, spalinowym dieselowskim, śluz (Kanał Kiloński, Siedrecht), zapór wyrażone podczas otwarcia, u kierownictwa Regionalnego Zarządu (Delta Plan), wrót przeciwpowodziowych (Haarlingen), promów (na Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Pomorskiego Zarządu Meliora- rzece Lek), mostów obrotowych i podnoszonych, najniżej geograficz- cji i Urządzeń Wodnych w Nowym Dworze Gdańskim producenta nie położonych miejsc w Niemczech i Niderlandach. urządzeń do ochrony przeciwpowodziowej TRRIO, Posła Sejmu RP Ze zdjęć wykonanych podczas wizyty studyjnej wykonano wysta- Gintofta Dziewiałtowskiego, Starostów, Wójtów, Burmistrzów sa- wę, którą wolontariusze prezentowali razem z filmem podczas wielu morządów żuławskich, Komendanta Państwowej Straży Pożarnej. wydarzeń na Żuławach (konferencje, seminaria, Dni Żuław, Święta Zaproszonych gości podjęto skromnym poczęstunkiem. Przeprowa- wałów w Leszkowach, festyn ekologiczny). dzono prezentacje ekspozycji z udziałem przeszkolonych przewod- ników dla uczniów szkół podstawowych i średnich.

Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego Wizyta w Netherlands Water Partnership

Wizyta studyjna „Partnerstwo europejskich Seminarium dobrych praktyk europejskich terenów depresyjnych” w zakresie zwiększenia ochrony Liderzy projektu odbyli wizytę studyjną do najniżej położonych przeciwpowodziowej miejsc w Niemczech (Wilstermarsch) oraz prowincji Północnej Seminarium odbyło się w Stacja pomp Chłodniewo w Rybinie. Holandii (Niderlandy), gdzie zapoznali się ze sposobami i narzę- Uczestnikami Seminarium byli rolnicy mieszkający na terenach za- dziami integracji mieszkańców wokół zagadnień ochrony przeciw- grożonych zalaniem, młodzież z Zespołu Szkół nr 2 w Nowym Dwo- powodziowej. Podczas pobytu został zebrany materiał do wystawy rze Gdańskim, regionaliści, nauczyciele, urzędnicy.... Na Seminarium fotograficznej i produkcji1 0-minutowego filmu odnoszącego się do przybyli, mi.in.: Wiesław Kamiński – Wicemarszałek Województwa osobistych wrażeń uczestników. Amatorski materiał został profesjo- Pomorskiego, Magdalena Pramfelt – Konsul Honorowy Królestwa nalnie zmontowany. Niderlandów w Gdańsku, przedstawiciele Zarządu Melioracji i Urzą- Wizyta studyjna to przede wszystkim szereg spotkań i prezentacji, dzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, Regionalnego Zarządu m.in.: Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Straży Granicznej, Państwowej – Jak funkcjonuje związek wałowy Wilstermarsch? – spotkanie Straży Pożarnej, władz samorządów lokalnych Stegny, Nowego Dwo- z Heinzem Jacobsem i Gustavem Hintzem na polderach niemie- ru Gdańskiego, Kwidzyna i Elbląga. Podczas seminarium zaprezen- ckich; towano prelekcje: – Rola i zadania Netherlands Water Partnership – wizyta w Hadze, – Ochrona przeciwpowodziowa na rzece Sieg w Hennef : dr inż. Si- w jednej z największych niderlandzkich organizacji pozarządowych gurd van Riesen, Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hen- zajmujących się, m.in. sprawami ochrony przeciwpowodziowej; nef e.V. (Niemcy) (Stowarzyszenie Miast Partnerskich Hennef); – Życie i praca na polderze – spotkanie z holenderskim farmerem – Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej: dr inż. Janem de Vonk; Kazimierz Cebulak, odczytany przez dra Dariusza Piaska pod nie- – Najnowocześniejsze technologie ochrony przed powodzią – pre- obecność dra Kazimierza Cebulaka z powodu choroby; zentacje i pokazy na budowach firmy Van den Herik Sliedrecht; – Światowe systemy ochrony przeciwpowodziowej: Lech Michalczew- – Przenikanie dziedzictwa kulturowego Niderlandów i Żuław – spot- ski, dyrektor firmy Trrio sp. z o.o.; kanie z Aarno Thimem i Friedhelmem Jansenem. – Plany ochrony przeciwpowodziowej dla Żuław: Piotr Kowalski, Ważnym elementem było podpatrywanie sposobów na zwięk- Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku ; szenie wiedzy w społeczeństwie o ochronie przeciwpowodziowej. – Zarys historii związków wałowych: dr Dariusz Piasek, historyk;

59 – Raport powodziowy z października 2009 oraz praktyka działań Spotkania młodzieży ze strażnikiem wałowym oraz ratunkowych: mł. bryg. Krzysztof Ostasz, Komendant Powiatowy specjalistą w dziedzinie ochrony przeciwpowodziowej Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim; Ponad 450 uczniów z 10-ciu szkół podstawowych i gimnazjalnych Po- – Stan ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach: Medard Jakusz- wiatu Nowodworskiego, których młodzież mieszka na terenach zagrożo- Gostomski, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa nych powodziami, zapoznało się z najważniejszymi problemami ochrony Pomorskiego w Gdańsku; przeciwpowodziowej. Zatrudnieni eksperci wyjaśniali powody zagrożeń – Społeczna ochrona przeciwpowodziowa, prezentacja projektu żywiołem wodnym w delcie Wisły, historię walki z powodziami od cza- „Związki Wałowe wracają”: Kazimierz Głowacki i Grzegorz Gola, sów pierwszego osadnictwa po przełomowe rozwiązania jakim było Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu wykonanie przekopu Wisły i uregulowanie Nogatu. Przeprowadzony Gdańskiego Klub Nowodworski. został pokaz sypania piasku do worków z instruktażem wykonania po- Na koniec spotkania odbyło się zwiedzanie węzła wodnego w Ry- prawnego ułożenia wału chroniącego przed wodą powodziową. Okazało binie. W przerwie uczestnicy mogli uczestniczyć w pokazie urządzeń się, że wbrew pozorom jest to czynność wymagająca minimalnej wiedzy firmy Trrio sp. z o.o. do napełniania piaskiem worków w celu bu- i ćwiczeń. Prowadzący lekcje część czasu poświęcili na dyskusje, z której dowania obwałowań. Pokaz przeprowadzili strażacy z Ochotniczej wynika, że młodzież zna urządzenia hydrotechniczne w swojej okolicy. Straży Pożarnej w Cedrach Wielkich. Pytali więc nie o to dlaczego i na jakiej zasadzie funkcjonują, jakie maja W regionalnej Panoramie TVP Gdańsk została wyemitowana zadania, dlaczego rowy lub kanały nie są czyszczone, wskazywali kon- relacja z seminarium. kretne przykłady, na czym polega praca strażników wałowych, jak to wygląda w praktyce. Swoimi doświadczeniami dzielili się doświadczeni eksperci: Kazimierz Głowacki – Inspektor ds. Bezpieczeństwa i Spraw Zarządzania Kryzysowego w Starostwie Powiatowym w Nowym Dworze Gdańskim oraz Roman Heimowski emerytowany Dyrektor Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego oddział w Nowym Dworze Gdańskim. Lekcje prowadziły Karolina Ressel i Edyta Kozakiewicz z Salwinia Ekoklubu.

Seminarium na stacji pomp polderu Chłodniewo w Rybinie

Szkolenie dla liderów 15 osobowa grupa liderów projektu uczestniczyła w szkoleniu ochrony przeciwpowodziowej. Na miejsce szkolenia wybraliśmy Tczew i Nizinę Walichnowską – doskonale zorganizowany obszar z systemem hydrotechnicznym zapewniającym życie w sąsiedztwie Wisły. Dzięki uprzejmości Zarządu Zlewni Żuław i Rzek Pomorza Wschod- Lekcje o ochronie przeciwpowodziowej niego mogliśmy zapoznać się z zadaniami Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz praktycznie przećwiczyć napełnianie wor- Wodoodporna instrukcja przeciwpowodziowa ków piaskiem napełniaczem worków MONO 109. Urządzenia hy- Wykonano laminowaną ulotkę zawierającą informacje o podstawo- drotechniczne, miejsca historyczne i historię Niziny Walichnowskiej wych czynnościach podczas powodzi wraz z telefonami alarmowy- poznaliśmy dzięki Mariuszowi Śledziowi, regionaliście, dyrektorowi mi. Ulotka była dystrybuowana wśród mieszkańców gmin, w któ- Szkoły Podstawowej w Małych Walichnowach. rych domostwa są bezpośrednio zagrożone zalaniem lub powodzią, w urzędach gmin i szkołach.

Kurs zachowania się podczas powodzi i historii związków wałowych Został przygotowany i opublikowany w lokalnej gazecie Dziennik Bałtycki cykl artykułów o ochronie przeciwpowodziowej i historii związków wałowych. Artykuły zostały ilustrowane rysunkami sa- tyrycznymi.

Projekt Związki Wałowe wracają realizowany był przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Me- chanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospo- litej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Stacja pomp Rybaki na Nizinie Walichnowskiej – szkolenie liderów Kierownik projektu: Grzegorz Gola projektu

60 Edukacja regionalna

O Żuławach w Gdańsku

Ogłoszenie roku 2008 Rokiem Żuław, spowodowało znaczny z czym niejednokrotnie można się spotkać na tego typu imprezach, wzrost zainteresowania zapomnianą trochę, jak się zdaje, „Kra- ale osoby naprawdę zainteresowane tematem. iną na Wodzie”. W ramach projektu, a także w kolejnych latach, W ramach realizacji tematu każdego ze spotkań organizatorzy odbywały się liczne spotkania, konferencje i wykłady, na których zapraszali do udziału osoby będące specjalistami i autorytetami propagowana była wiedza o Żuławach, ich historii, zabytkach, w danym zakresie. krajobrazie, ludziach, ale także o problemach i zagrożeniach tu I tak uczestnicy pierwszej sesji, dotyczącej krajobrazu, mieli oka- występujących. zję wysłuchać wykładu dr Dariusza Piaska pod tytułem „Czytanie Podsumowując ubiegły rok w kontekście wydarzeń promujących krajobrazu kulturowego”. Rzecz traktowała o świadomym postrze- Żuławy, nie sposób pominąć organizacji ciekawych spotkań, z któ- ganiu krajobrazu Żuław. Dariusz Piasek opowiadał rych szczególnie na wymienienie zasługuje cykl zainicjowany przez o elementach składających się na żuławski krajobraz, zachęcał Studio Dokumentacji Podróżniczej Ewy Cichockiej i Nadbałtyckie słuchaczy do świadomego, popartego wiedzą spojrzenia na Żuławy. Centrum Kultury w Gdańsku, we współpracy z Klubem Nowodwor- W swoim 45– minutowym wykładzie mówił o wałach, kanałach, skim oraz Ekoklubem Salwinia. Cykl realizowany pod wspólnym ty- drogach, domach, zagrodach, wiatrakach i ... zamkach. Przekonywał tułem „Żuławy 2010” składał się z siedmiu comiesięcznych spotkań, do czytania krajobrazu niczym książki, czytania w terenie i czytania z których każde miało swój temat przewodni: z map, szczególnie archiwalnych. Prelegent potrafił płynnie przejść 1. „Krajobraz” (21 stycznia), z tematyki czysto żuławskiej do symboliki XVII – wiecznego ma- 2. „Architektura” (18 lutego), larstwa holenderskiego. Na koniec dr Piasek opowiedział o sztuce 3. „Woda” (18 marca), sakralnej i sepulkralnej. Niestety harmonogram spotkania nie po- 4. „Dom i Ludzie” (22 kwietnia), zwolił na rozwinięcie tematów, które wręcz zasługują na odrębne 5. „Żuławy i Niderlandy” (20 maja), potraktowanie. Wykład przedstawiony jak zwykle z pasją i zami- 6. „Gotyk” (14 września), łowaniem bardzo wiele wniósł do wiedzy o Żuławach, ale z braku 7. „Wielokulturowość” (19 października). czasu pozostawił również wiele pytań bez odpowiedzi. Na pewno Od samego początku spotkania zaskakiwały frekwencją, groma- jednak skutecznie zainteresował tematem odkrywania Żuław i trochę dząc każdorazowo w pięknej Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiej- nauczył świadomego patrzenia na krajobraz tej krainy. skiego w Gdańsku ponad stu słuchaczy. Pozytywnym zjawiskiem W temacie krajobrazu, choć nie tylko, pozostało też wystąpienie był udział ludzi młodych w seminarium, szczególnie, że nie były to Marka Opitza prezentujące i promujące najnowszy album, zrealizowa- zorganizowane grupy przymuszone do przyjścia przez nauczyciela, ny wspólnie z Piotrem Sosnowskim. Marek Opitz opowiadał o fotogra-

61 fii, o radościach i smutkach uwieczniania tego, co odchodzi, o ludziach, sąsiedztwo wody, ale i niebezpieczeństwa, jakim dla wody jest bliskie którzy odeszli i istnieją dziś tylko w pamięci i na zdjęciach właśnie. sąsiedztwo ludzi. Zdradził też szczegóły powstania kilku spośród swoich fotografii. Po- O zagrożeniu, jakie stanowi człowiek i jego działalność dla wod- nadto mówił o „czymś więcej”, aniżeli tylko uwiecznianiu zabytków na nych ekosystemów mówił podczas swojego wykładu prof. Jan Marcin papierze fotograficznym. Opowiadał o ratowaniu zabytków. Węsławski, Kierownik Zakładu Ekologii Morza w Instytucie Ocea- Właśnie z działaniami podejmowanymi w celu ratowania zabyt- nologii Polskiej Akademii Nauk w Sopocie. Prof. Węsławski podzie- ków przed degradacją można było zapoznać się podczas drugiego lił się ze słuchaczami wiedzą i doświadczeniem w zakresie badań spotkania dotyczącego architektury, dzięki prezentacji Pogotowia różnorodności biologicznej oraz zależności między działalnością Konserwatorskiego– inicjatywy podjętej przez członków Klubu No- człowieka, a stanem wód naturalnych. Mówił o sposobach pomiaru wodworskiego, który od lat aktywnie wspiera ochronę dziedzictwa stanu wód, o zjawisku ich samooczyszczania i przeszkodach, które kulturowego Żuław. Prezentację przygotowali i przedstawili: Grze- na drodze tego zjawiska stawia człowiek. Przekonywał, że warto dbać gorz Gola, Janusz Goliński i Marek Opitz. o środowisko naturalne choćby z uwagi na usługi jakie ze środowiska Działania Pogotowia Konserwatorskiego mają charakter inter- możemy czerpać. Tu na pierwszym miejscu, poza naszym i naszych wencyjny i podejmowane są w odpowiedzi na zgłoszenia muzeów, in- dzieci zdrowiem, należy wymienić turystykę, gdyż „nie możliwa jest stytucji, bądź właścicieli obiektów. Zgłoszenia te dotyczą problemów turystyka do obszarów zdegradowanych”. czysto technicznych, jak zabezpieczenie, remont, odbudowa, czy Wprowadzenie do wykładu prof. Węsławskiego stanowił film przebudowa, a nawet rozbiórka obiektu, ale również organizacyjnych, Katarzyny Sędek i Andrzeja Mielczarka o projekcie Tuga BioBlitz, jak kupno, pozyskiwanie funduszy i pomysł na zagospodarowanie zrealizowanym w dniach 13 – 14 czerwca 2009 roku. i nadanie nowej funkcji obiektowi. Zgłaszane są też bezinteresownie O zagrożeniu dla człowieka płynącym z bliskiego sąsiedztwa sytuacje wymagające podjęcia działań ratunkowych. morza i rzek oraz faktu zasiedlenia obszarów depresyjnych, a tak- W trakcie prelekcji Grzegorz Gola omówił działania Pogotowia, że o sposobach redukowania tego zagrożenia opowiadał w swoim pokazując liczne przykłady. Przedstawił ludzi, którzy starają się wykładzie pt. „Żuławskie związki wałowe” dr Dariusz Piasek. Poza ratować niewątpliwe dziedzictwo kulturowe, jakim są zabytkowe krótkim naszkicowaniem historii żuławskich związków wałowych od kościoły, domy, czy zabudowania gospodarcze (w tym wiatraki). czasów krzyżackich do roku 1945 oraz poznaniem wielu ciekawostek Ale nie tylko o nieruchomościach była mowa. Prelegent przypo- z tym tematem związanych, słuchacze poznali zasady funkcjonowa- mniał również historię dzwonu z kościoła w Cedrach Wielkich. XVII nia związków wałowych na przykładzie Niziny Walichnowskiej. – wieczny dzwon, wywieziony przez Niemców w 1942 roku w głąb Na spotkaniu czwartym pt. Dom i Ludzie mgr Krystyna Laskow- III Rzeszy, miał zostać przetopiony na cele militarne, do czego na ska z Muzeum Archeologiczno – Historycznego w Elblągu wygłosiła szczęście nie doszło. Odnaleziony po wojnie na składowisku przy wykład o domu żuławskim, układzie i wystroju wnętrza, o meblach i hucie w Hamburgu, został przekazany kościołowi św. Piotra w Lu- sprzętach będących na wyposażeniu tutejszych zabudowań. Wykład bece i stał na schodach tejże świątyni, gdzie odnalazł go prof. An- zrealizowany był w oparciu o zbiory Muzeum przedstawione na fo- drzej Januszajtis. Obecnie, właśnie dzięki działaniom Pogotowia we tografiach oraz na żywo, w ramach wystawy stanowiącej tło dla spot- współpracy z Wójtem Gminy Cedry Wielkie – Januszem Golińskim kania. Grzegorz Gola natomiast przedstawił „Muzyczne wspomnienie i proboszczem parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów – Leszkiem o Annie German”, czyli zarys historii rodziny znanej piosenkarki Laskowskim, zabytkowy dzwon wrócił do Cedrów Wielkich i zdobi – rodziny o korzeniach mennonickich. kruchtę tamtejszego kościoła. Innym ciekawym przykładem inter- Mennonitom właśnie oraz związkom Żuław z Niderlandami po- wencji Pogotowia było sprowadzenie do Nowego Dworu Gdańskiego święcona była w całości piąta sesja. Podczas tego majowego spotkania bogatego niemieckojęzycznego księgozbioru o tematyce gdańskiej już w przedsionku Sali Mieszczańskiej dostrzec można było akcenty i żuławskiej, który został przekazany Muzeum Żuławskiemu przez holenderskie: wiatrak– symbol łączący Żuławy z Niderlandami; tulipa- właściciela. ny– symbol Holandii, nieobcy też w delcie Wisły („Żuławski Tulipan” Temat przewodni tego spotkania starał się wyczerpać dr Jerzy w Mokrym Dworze) oraz charakterystyczne niebiesko-białe płytki Domino, wprowadzając słuchaczy swoim wykładem pt. „Domy na ceramiczne z Delft, będące stałym elementem wystroju tegoż przed- Żuławach – przemijający krajobraz” w świat żuławskich zabudowań sionka. W samej Sali Mieszczańskiej odwiedzający mogli też obejrzeć mieszkalnych oraz gospodarczych, ich historii, zakresu występowania piękne prace wykonane przez dzieci w wieku 8 do 15 lat podczas war- oraz technik budowy. Opowiadał również o detalach zdobniczych, sztatów w Pałacu Młodzieży w Gdańsku. Były to wykonane tradycyjną a nawet kolorach stosowanych do upiększania domów. Osobnym metodą kafelki ceramiczne stylizowane na płytki z Delft. wątkiem były dwory, będące rzadkim zjawiskiem na terenie Żuław. Podczas tej sesji uczestnicy wysłuchali opowieści Grzegorza Prelegent skonfrontował archiwalne zdjęcia przedstawiające dwory Goli o istniejących wiatrakach żuławskich (koźlaku w Drewnicy żuławskie ze współczesnymi zdjęciami przedstawiającymi najczęściej i holendrze w Palczewie oraz wiatrakach w Pszczółkach i Tczewie). ruin tych obiektów. Była też mowa o charakterystycznych dla krajo- W opowieści pod wiele znaczącym tytułem „Niedokończona historia brazu żuławskiego domach podcieniowych, ich klasyfikacji, budowie, ostatniego wiatraka” prelegent wspominał również, przy archiwal- występowaniu i przemijaniu. Jerzy Domino mówił o zastosowaniu nych zdjęciach, wiatraki, których już nie ma (Wikrowo, Ostasze- podcienia i jego ewolucji na przestrzeni wieków. Nie mogło zabrak- wo, Mirowo, Orunia, Nowy Staw, Kiezmark, paltrak w Sztutowie, nąć też tematu zagród holenderskich z zabudowaniami (dom miesz- holender na budynku w Drewnicy i wiele innych). Była też mowa kalny – stodoła – obora) połączonymi w układzie prostym, kątowym o wiatrakach holenderskich – ich rodzajach, nazwach i dzisiejszym lub krzyżowym. Cały wykład był bogato ilustrowany slajdami. zastosowaniu. Trzeci temat cyklu wymagał podejścia dwukierunkowego. Tym O mennonitach, ich religii, kulturze, a także o obecności w żu- razem mowa była o wodzie i jej znaczeniu dla regionu. Poruszano ławskiej tradycji opowiedziała Ewa Gilewska– kustosz Oddziału Et- także temat zagrożenia, jakie dla ludzi i ich dobytku stanowi bliskie nograficznego Muzeum Narodowego

62 w Gdańsku. Tłem dla wykładów była wystawa o mennonitach. Podczas spotkań organizatorzy starali się poruszyć wszystkie Na podstawach z faszyny wyeksponowano kilkanaście plansz zawie- zmysły uczestników. Wiadomo, że najkrótsza droga do serca pro- rających wiele informacji i ilustracji dotyczących historii tej grupy wadzi przez żołądek, stąd podczas trzech spośród siedmiu spotkań wyznaniowej. można było degustować specjały charakterystyczne dla tego regionu, Na pierwszym spotkaniu po przerwie wakacyjnej pt. Gotyk po- przygotowane zgodnie z lokalną sztuką kulinarną, przekazywaną nownie spotkaliśmy się z dr Dariuszem Piaskiem przy okazji „Cegla- nierzadko od pokoleń. Ponadto można było otrzymać szczegółowe nej modlitwy” – wykładu o gotyckiej architekturze sakralnej Żuław przepisy na przygotowane potrawy. Wiślanych. Prelegent rozpoczął od omówienia genezy stylu gotyckie- I tak podczas pierwszego spotkania Grzegorz Gola przedstawił go, jego „duchowych, kontemplacyjnych korzeni” i skonfrontowania zarys historii produkcji nowodworskiej jałowcówki Machandel, pro- z poprzedzającą go ciężką i mroczną architekturą romańską. Dalej dukowanej od 3 maja 1776 roku w przedsiębiorstwie założonym mowa była o technice budowy żuławskich kościołów, począwszy od przez mennonitę Petera Stobbe oraz wywodzącego się z Gdańska kamiennego fundamentu poprzez szachulcowe, a później ceglane rytuału spożywania tego trunku. Dwaj certyfikowani Mistrzowie ściany z przyporami, a na dachu i wieży kończąc. Słuchacze poznali Ceremonii degustacji Stobbes Machandel – Grzegorz Gola i Marek charakterystyczne cechy cegieł gotyckich oraz sposoby ich układania Opitz, zademonstrowali tradycyjny sposób picia trunku, po czym w murze (tzw. wątek), a także rodzaje stosowanych zdobień archi- zaprosili zebranych do degustacji zakończonej wręczeniem certyfi- tektonicznych. katów uczestnictwa w ceremonii. Sporo informacji o cegłach gotyckich oraz inskrypcjach i śladach, Na zakończenie spotkania traktującego o wodzie organizatorzy jakie można na nich znaleźć przekazał Grzegorz Gola. Podjął on uraczyli uczestników owocem morza – „śledziem po żuławsku”. Za- również próbę wyjaśnienia genezy często spotykanych owalnych interesowanie potrawą było tak duże, że nie każdemu dane było jej otworów w cegłach ścian kościelnych, wiążąc je z krzesaniem og- spróbować. Organizatorzy jednak stanęli na wysokości zadania przy- nia podczas wielkosobotniej liturgii światła, z odprawianiem przez gotowując wydruki z przepisem, które wszyscy chętni mogli zabrać grzeszników pokuty polegającej na bolesnym wierceniu palcem ot- do domu w celu samodzielnego przygotowania dania. woru w cegle, bądź z pozyskiwaniem proszku ceglanego służącego do Sesja pod tytułem „Dom i Ludzie” zakończyła się z kolei degu- przyrządzenia mikstur, które poprzez pochodzenie ze ściany świątyni stacją „klopsów królewieckich”. Natychmiast po wykładach ustawiła miały mieć cudowne właściwości. się długa kolejka chętnych, ale tym razem klopsików starczyło dla Pani Wiesława Rynkiewicz-Domino wprowadziła nas w nie- wszystkich. I tym razem również można było otrzymać przepis. zwykły świat rzeźby średniowiecznej, bogato ilustrując swój wykład Na zapewnieniu radości podniebieniu jednak organizatorzy nie slajdami. Konferencji towarzyszyła wystawa fotografii Marka Opitza poprzestali. Podczas spotkań była okazja uczestniczenia w niezwykłej oraz jego zbiór cegieł gotyckich ze śladami zwierząt i ludzi. uczcie duchowej w postaci występów muzycznych. Czwarte spotkanie Ostatnie spotkanie cyklu traktowało o wielokulturowości na Żu- („Dom i ludzie”) uświetnił zespół Ignacego Wiśniewskiego, prezentu- ławach. Swój wykład pt.: „Grekokatolicy na Żuławach” przedstawiła jąc utwory z repertuaru Anny German. Na piątej sesji, poświęconej dr Bożena Pactwa z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego, związkom Żuław z Niderlandami można było usłyszeć w wykonaniu natomiast o relacjach starych i nowych mieszkańców Delty Wisły tegoż zespołu dawną muzykę holenderską. Szóste z kolei i zarazem opowiedzieli Marek Opitz i Grzegorz Gola. pierwsze powakacyjne spotkanie („Gotyk”) stało się okazją do wysłu- Wszystkim wykładom towarzyszyły nawiązujące tematycznie do chania wspaniałego koncertu „Nieszpory gregoriańskie” w wykonaniu treści spotkania wystawy, prezentacje i pokazy. Można było zoba- Chóru gregoriańskiego Schola Cantorum Gymevensis pod dyrek- czyć między innymi wystawę drewnianych detali architektonicznych, cją Eligiusza Machlusa. Na ostatnim spotkaniu uczestnicy znowu ekspozycję cegieł gotyckich z odciśniętymi śladami zwierząt i ludzi, mieli przyjemność obcowania z zespołem Ignacego Wiśniewskiego a także zbiory Muzeum Archeologiczno– Historycznego w Elblągu podczas koncertu dumek ukraińskich. Słuchacze mieli też okazję w postaci przedmiotów codziennego użytku. Ponadto tłem każdego wysłuchać fragmentów opowiadania Pawła Huelle z tomu „Opowie- ze spotkań były piękne fotografie Marka Opitza. ści chłodnego morza”, żuławskich baśni i legend („Tuga i olbrzym”, Uczestnicy marcowego spotkania, którego tematem przewodnim „O księżach”) oraz wspomnień dawnych osadników z Muzeum Opo- była woda mieli okazję zobaczyć w akcji rewolucyjne urządzenie do wieści w Nowym Dworze Gdańskim, czytanych przez aktora Teatru szybkiego napełniania worków piaskiem. Prezentacji dokonał, przy Wybrzeże Jacka Labijaka. pomocy strażaków, właściciel firmy Trrio produkującej urządzenie W ramach cyklu „Żuławy 2010” odbyło się 18 wykładów, 9 pre- – Lech Michalczewski. zentacji multimedialnych, 9 wystaw, w tym 5 fotograficznych, 4 wy- Tuż obok Sali Mieszczańskiej w Gabinecie Burmistrza warto było stępy muzyczne, 3 degustacje oraz 3 projekcje filmów. Ponadto obejrzeć prezentacje multimedialne Magdaleny Pannert i Ewy Ci- odbyły się czytania literatury, kiermasze wydawnictw związanych chockiej: „Żuławskie okruchy”, „Architektura Delty Wisły”, „Zima z Żuławami, a także pokaz działania sprzętu przeciwpowodziowe- 2010”, „Urządzenia hydrotechniczne Żuław”, „Śledziowe żniwa”, „Żu- go. Uczestnicy mieli okazję wysłuchać wykładów i prelekcji: Jerze- ławskie smaki” oraz „W poszukiwaniu gotyckich śladów”. Prezentacje go Domino, Grzegorza Goli, Krystyny Laskowskiej, Marka Opitza, te wkomponowane w tematykę poszczególnych sesji stanowiły ich Bożeny Pactwy, Dariusza Piaska, Wiesławy Rynkiewicz-Domino świetną oprawę wizualną. oraz Jana Marcina Węsławskiego. Wśród gości, którzy zaszczycili W ramach cyklu zostały wyświetlone trzy filmy dokumentalne: swą obecnością organizatorów i słuchaczy byli między innymi: prof. wspomniany już film o badaniu bioróżnorodności Tugi („Tuga Bio- Kazimierz Cebulak – ekspert ds. Gospodarki Wodnej i Ochrony blitz”), obraz o dawnych mieszkańcach Żuław – „Naznaczeni krajo- Przeciwpowodziowej Delty Wisły, Leszek Czarnobaj– Wicemarszałek brazem” oraz film zrealizowany w 2007 roku przy okazji odbywającej Województwa Pomorskiego, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry się wtedy konferencji „Kraina Wiatraków powraca”. Wielkie, Beata Jaworowska– Zastępca Dyrektora Departamentu Kul-

63 tury Urzędu Marszałkowskiego oraz Magdalena Pramfelt – Konsul dzi, którzy ten krajobraz i architekturę tworzyli na przełomie wieków, Honorowy Królestwa Niderlandów. nie tylko możliwością poczucia relacji między ludźmi, a wydartą mo- Celem imprezy, adresowanej tak do społeczności lokalnej, jak rzu ziemią i zagrożeń wynikających z ich koegzystencji, ale również i szerokich mas ludzi zainteresowanych „żuławszczyną”, było zwró- przyczynkiem do samodzielnego odkrywania i zgłębiania tajemnic cenie uwagi na deltę Wisły w aspekcie nie tylko turystycznym, ale „Krainy na Wodzie”. przede wszystkim historycznym, kulturoznawczym i architektoniczno – etnologicznym. Wykłady, prezentacje oraz wystawy składające Paweł Buczkowski się na cykl „Żuławy 2010” były nie tylko sporym ładunkiem wiedzy www.zulawy.info o krajobrazie i architekturze Żuław, nie tylko okazją do poznania lu-

Występ chóru gregoriańskiego Schola Cantorum Gymevensis Degustacja klopsów królewieckich

Prezentacja dawnych przedmiotów codziennego użytku Na szlaku mennonitów – wystawa wypożyczona z Cedrów Wielkich

64 Wystawa płytek delfickich wykonanych przez dzieci z Pałacu Młodzieży w Gdańsku

Czytanie żuławskiego krajobrazu wykład dr Dariusza Piaska

Prezentacja ceremonii spożycia machandla

Kiermasz żuławskich wydawnictw Ślady na cegłach gotyckich – wystawa

65 Stare drzewa, bobry, salwinia, przekleństwo czy szansa?

Profesor Jan Marcin Węsławski z Instytutu Oceanologii PAN w So- wych Świętej i Tugi. Pytano o możliwość żeglugi na Tudze, o otwar- pocie był gościem pierwszej Kawiarenki obywatelskiej, w ramach cie mostów. Hausbooting rozwija się w Polsce bardzo szybko i jeśli projektu realizowanego przez Fundację Pokolenia w powiecie tczew- dodać do tego przybywającą ilość jachtów, już dziś możemy liczyć na skim i nowodworskim, z udziałem Lokalnej Grupy Działania Żuławy kilkadziesiąt jednostek odwiedzających Nowy Dwór Gdański. Jeśli i Mierzeja oraz Klubu Nowodworskiego. miasto zwróci się w stronę rzeki (pomosty, przystanie, woda i prąd Uczestnicy spotkania wysłuchali prelekcji o żuławskim ekosy- dla jachtów) można szacować przypływające jachty w setki. Nowy stemie, o realnych zagrożeniach. Nasz gość uspokajał, że gatunki Dwór Gdański jest jednym z niewielu miast w Polsce z takim poten- napływowe (np. salwinia, bobry) po jakimś czasie znajdują natu- cjałem… – to opinie Katarzyny Sędek, realizatorki filmów o rzekach ralnych wrogów i ich populacja wraca do normy. Oczywiście nie polskich i Łukasza Krajewskiego z Żeglugi Wiślanej. Kolejne spotka- wolno w tym pomagać, czyli nie kompostować roślin nad brzegiem! nia poruszające sprawy dla nas ważne, trudne, ciekawe planujemy na Zasypujemy i użyźniamy w ten sposób rzekę. W Nowym Stawie początku przyszłego roku. i Nowym Dworze Gdańskim zasypano kilkaset metrów kwadrato-

66 Lekcje regionalne – ochrona przeciwpowodziowa

W ramach projektu Związki Wałowe wracają, realizowanego przez cych TRRIO. Każdy z uczniów po samodzielnej obsłudze urządzeń Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu otrzymał certyfikat uczestnictwa w szkoleniu. Uzupełnieniem szko- Gdańskiego– Klub Nowodworski, ponad 200 osobowa grupa mło- lenia był pokaz ratownictwa przedmedycznego, przeprowadzony dzieży z Gimnazjów w Tujsku, Nowym Dworze Gdańskim, Cedrów na fantomach. Ostatnim punktem programu lekcji była prelekcja Małych i Cedrów Wielkich, uczestniczyła w lekcjach regionalnych o okolicznych polderach na stacji pomp w Rybinie. Na zakończe- dotyczących ochrony przeciwpowodziowej i kultury związanej nie uczniowie i opiekunowie zostali poczęstowani gorącą czekoladą z żuławskimi Związkami Wałowymi. Przemieszczając się kolejką i ciastkami domowego wypieku. wąskotorową od Nowego Dworu Gdańskiego w Cyganku uczniowie odwiedzili kościół grekokatolicki, dom podcieniowy i Cmentarz 11 wsi, wysłuchując prelekcji przygotowanych przez członków Sal- winii Ekoklubu. W tujskim gimnazjum przeszli szkolenie w ukła- daniu wałów przeciwpowodziowych przy pomocy maszyn ładują-

Kurs układania wałów przeciwpowodziowych. Gimnazjum w Tujsku Cmentarz 11 wsi lapidarium kamieni nagrobnych

Lekcja wielokulturowości Żuław w cerkwi greckokatolickiej Kolejka okazuje się doskonałym narządziem w edukacji rgionalnej w Żelichowie-Cyganku

67 Kurs układania wałów przeciwpowodziowych. Gimnazjum w Tujsku Lekcja ratownictwa przedmedycznego w Tujsku

Stacja pomp polderu Chłodniewo Zwiedzanie domu podcieniowego w Żelichowie-Cyganku

68 Kolejką do … edukacji, pasji i optymizmu

Mierzeja Wiślana – region Polski doceniany coraz bardziej przez Kolejka edukacyjna, dzięki wsparciu Lokalnej Grupy Działania turystów, ale tylko przez dwa miesiące w roku. Mierzeja Wiślana Żuławy i Mierzeja, może przyczynić się do ujawnienia coraz większej miejsce wielu niezwykłych ludzi obdarzonych ogromną wiedzą, pasją ilości pasjonatów i łączenia się ich we wspólnych działaniach. i optymizmem. Wystarczyło te dwa fakty połączyć, używając do tego Dla innych Lokalnych Grup Działania może być to inspiracja do jednego z symboli Mierzei– kolejki wąskotorowej. Tak powstała idea podejmowania podobnych pomysłów. innowacyjnego produktu turystycznego – Kolejki Edukacyjnej. Zaangażowanie się największego portalu internetowego www. Pomysł skierowany jest głównie do większych grup (100-150 mierzeja.pl od lat propagującego uroki Mierzei, daje gwarancje osób) młodzieży szkolnej, uczestniczącej w wycieczkach lub zielo- w pełni profesjonalnej reklamy nowego produktu turystycznego, nych szkołach, w okresie od kwietnia do czerwca i od września do który na trwałe powinien wpisać się w krajobraz podejmowanych października. Spotkanie z ludźmi, którzy swoją prace traktują jako działań tak jak np. Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu. treść życia, może dobitnie uświadomić młodzieży, że warto reali- Więcej na www.kolejkaedukacyjna.mierzeja.pl zować swoje marzenia. W czasach ogólnego mówienia o kryzysie, spotykanie ludzi ,,skażonych” optymizmem jest bezcenne. Jerzy Ożga

Dom podcieniowy w Żelichowie-Cyganku

Grupa BUFFALO BILL w Jantarze Kolej wąskotorowa Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych

69 Pasieka „U strusi” w Jantarze Rybak na Mierzei Wiślanej

Strój żuławski Wioska indiańska

70 Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracy w powiecie nowodworskim

Projekt Rozwój dialogu partnerstwa i współpracy w powiecie jących partnerstw na terenie Lokalnej Grupy Działania Żuławy nowodworskim został zrealizowany zgodnie z przyjętymi celami. i Mierzeja. Składał się z dwóch podstawowych działań. Przyjęto misję partnerstwa: Ludzie, których łączy budowa kapi- Sejmik NGOs powiatu nowodworskiego 2010 miał miejsce 4 paź- tału społecznego na rzecz dobra wspólnego mieszkańców powiatu dziernika 2010 r. i zgodnie z programem składał się z czterech nowodworskiego dyskutując, konsultując i angażując partnerów paneli z wystąpieniami ekspertów i dyskusją moderowaną. kierujących się wspólnymi wartościami i przejrzystymi zasadami Panel 1. Praktyka ustawy o działalności pożytku publicznego współpracują na rzecz zrównoważonego rozwoju. i wolontariacie ekspert Kamil Kabasiński z Regionalnego Centrum Określono wartości, którymi kierują się partnerzy: uczciwość, Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych w Gdańsku; empatia, prostota, wspólnota, człowiek, szacunek, idee, emocje, Panel 2. Rozwój obszarów wiejskich –ekspert Michał Chrząszcz radość, zaufanie, samorealizacja, otwartość, z Departamentu Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich; Motywacjami do podjęcia współpracy są: konieczność zmiany, Panel 3. Ochrona dziedzictwa kulturowego – ekspert Tomasz Bły- wzrost efektywności, satysfakcja z pracy, jakość współpracy i zmia- skosz z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków; ny społecznej, uniwersalność rezultatów, innowacyjność rozwiązań, Panel 4. Praktyka wykorzystania środków europejskiego fundu- rozwój lokalny, harmonijny rozwój. szu społecznego. Współpraca partnerska – wypracowany model Cele współpracy partnerskiej powinny stanowić: wzrost jakości współpracy ekspert Jerzy Boczoń – z Regionalnego Ośrodka Eu- partnerstwa, systematyczna i systemowa edukacja, integracja spo- ropejskiego Funduszu Społecznego w Gdańsku łeczna, budowa skutecznej komunikacji, stała aktualizacja zasobów Ponadto kolejną część Sejmiku stanowiły wystąpienia uczestni- (opisywanie), systematyczna aktualizacja potrzeb mieszkańców, ków podczas dyskusji plenarnej. diagnoza i aktualizowanie problemów społecznych, promocja re- Sejmikowi towarzyszyły wystawy i prezentacje nowodworskich zultatów w pracy partnerstwa, organizowanie imprez promujących organizacji pozarządowych. partnerstwo, planowanie i realizowanie wspólnych projektów wpi- Warsztat tworzenia standardu projektu partnerskiego z uwzględ- sujących się w misję, budowanie wizji zmiany i wdrażanie tych nieniem zasad równości płci jest ważny z punktu widzenia skutecz- zmian. ności i trwałości partnerstwa i budowy zaufania między partnerami Wypracowane zasady współpracy partnerskiej: kierują nami oraz zmiany sytuacji w zakresie braku równego udziału w podej- jasne i wspólnie wypracowane cele, cele muszą być akceptowane mowaniu decyzji bez względu na płeć. Grupa standaryzacyjna przez wszystkich partnerów, realizacja celów prowadzi do budowa- (11 osób) zebrana na podstawie kolejności zgłoszeń korzystając nia wspólnego dobra, wspólne działanie prowadzi także do wzrostu ze wsparcia moderatora (Waja Jabłonowska) w trakcie warsztatu jakości organizacji, realizacja celów odbywa się przez współdzia- trwającego 5 spotkań opracowała standard projektu partnerskiego łanie i jasno określone konkretne zasady komunikacji partnerów, – sposób tworzenia projektu partnerskiego, procedurę i uwarun- wszyscy ponosimy odpowiedzialność za cele i zadania partnerstwa, kowania wsparcia ze strony LGD, jego realizacji na rzecz wzrostu istotne dla partnerów decyzje zapadają na spotkaniach partnerów, zatrudnienia i zwiększenia spójności społecznej, zgodną z zasadami jesteśmy partnerstwem uczącym się i dzielimy się wiedzą i zaso- równości płci. Raport opracowany przez moderatora zawiera te bami, finanse są rzetelnie przedstawione wszystkim partnerom, zasady. wspólnie świętujemy sukcesy i dbamy o relacje pomiędzy partne- Metodologia budowania zasad współpracy partnerskiej na ob- rami, partnerstwo jest inicjatywą oddolną. szarze Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja została wypra- W ramach projektu była prowadzona podstrona internetowa cowana z zespołem w składzie: Katarzyna Grzonkowska, Radosław oraz wykonana została ulotka promocyjna. Grzybowski, Kamil Cieślak, Maciej Grochowski, Paulina Adamiak, Czas trwania projektu V 2010 – XI 2010 (z przerwą od VII do Agnieszka Piórko, Stanisława Żurad, Dominika Dułak, Elżbieta VIII 2010). Marcinek-Szleja, Mariola Mika, Jolanta Kwiatkowska, Ostateczna suma dotacji po rozliczeniach wyniosła 41578,39 zł. Na spotkaniach odbyły się wykłady i warsztaty z zakresu: podstaw współpracy partnerskiej., kapitału społecznego, komunikacji interpersonalnej, budowania partnerstwa opartego na wspólnych wartościach ukierunkowanego na budowanie kapi- tału społecznego, partycypacyjnego zarządzania partnerstwem. Wypracowany przez grupę materiał ułatwi budowanie skutecznych projektów społecznych oraz posłuży do wzmocnienia już istnie-

71 Praca grupy standaryzacyjnej

Praca grupy standaryzacyjnej

72 Działaj lokalnie

Działaj Lokalnie to program grantowy Akademii Rozwoju Fi- się z 15 członków. W skład komisji weszły osoby reprezentujące gmi- lantropii w Polsce finansowany ze środków Polsko Amerykańskiej ny, instytucje oraz organizacje z terenów obu powiatów. Fundacji Wolności. W miesiącu czerwcu zostało przeprowadzone spotkanie inaugu- Jest to jedyny w Polsce program, który wspiera lokalne organiza- racyjne realizację projektów, w trakcie którego zostały przedstawione cje pozarządowe w dystrybucji grantów. Opiera się na założeniu, że wszystkie organizacje, nastąpiło podpisanie umów. należy wspierać koalicje lokalne i przekazywać pieniądze na poziom 17 czerwca odbyło się szkolenie dla realizatorów projektów co najwyżej powiatu, gdzie ludzie się znają, ufają sobie i mają naj- w trakcie, którego uczestnicy poznali zasady prowadzenia doku- większa wiedzę o potrzebach i deficytach swojej społeczności. mentacji projektowej i raportowania, przygotowanie raportu okre- Fundacja Pokolenia jest Lokalną Organizacja Grantową od roku sowego oraz końcowego. Szkolenie odbyło się na terenie Tczewa 2004. Początkowo konkurs „Działaj Lokalnie” organizowano na oraz Nowego Dworu Gdańskiego. W ramach szkolenia osoby nabyły terenie powiatu tczewskiego. Na początku roku 2009 i w 2010 roku wiedzę o programie, zasadach wypełniania wniosków, raportowania, Fundacja podpisała porozumienie z LGD Żuławy i Mierzeja na prze- rozliczania, współpracy w sieci, prowadzenia budżetu zadaniowego. prowadzenie konkursu na obszarze działalności LGD. W trakcie spotkania zostały również przekazane wstępne informacje Lokalny Konkurs Grantowy w powiecie nowodworskim został dotyczące konkursu Opowiedz 2010. Ponadto zostało przeprowa- wsparty finansowo przez Lokalną Grupę Działania Żuławy i Mierzeja dzone szkolenia 6 lipca 2010 r. oraz 25 sierpnia 2010 r. z realizacji w kwocie 10000 zł. projektów, na których, oprócz powyższej wiedzy, położono nacisk na Realizacja VII edycji Programu Działaj Lokalnie została roz- raportowanie projektów: okresowe i końcowe. poczęta spotkaniem informacyjnym, które odbyło się 6 kwietnia W ramach projektu zostały przeprowadzone trzy spotkania sie- w Centrum Wystawienniczo-Regionalnym Dolnej Wisły. W ramach ciujące: spotkania przekazano uczestnikom informacje dotyczące warunków • 23 czerwca odbyło się pierwsze spotkanie sieciujące pod nazwą Programu. Inauguracja rozpoczęła serię spotkań informacyjno-kon- Giełda Zasobów. W trakcie tego wydarzenia uczestnicy mieli sultacyjnych w gminach powiatu tczewskiego i nowodworskiego. możliwość wymiany swoich niepieniężnych zasobów z innymi Promocja projektu odbywała się zarówno drogą elektroniczną (na uczestnikami. Wydarzenie zaowocowało podpisanymi kontrak- stronach www, poprzez informacje mailowe), jak i poprzez plakaty infor- tami wśród grupy realizatorów projektów. mujące o możliwościach pozyskania funduszy w ramach Programu. • 0 października odbyło się spotkanie sieciujące w ramach pikni- Aktualne informacje, lista najczęściej zadawanych pytań i odpo- ku charytatywnego Teraz Twój Ruch organizowanego w Tczewie wiedzi oraz inne materiały informacyjno-szkoleniowe są przekazy- na terenie Centrum Kultury i Sztuki – partnera udzielającego wane za pomocą stron internetowych Fundacji Pokolenia oraz list osobowości prawnej w Programie Działaj Lokalnie. W trakcie mailingowych. tego wydarzenia grupy nieformalne/organizacje miały możliwość Zorganizowane zostały spotkania informacyjno-konsultacyjne przygotowania wystawy, stoiska związanego ze swoim projektem, mające charakter szkoleń z pisania projektów i mające na celu przy- zobaczyć stoiska innych grup, a także wziąć udział w atrakcjach gotowanie osób do realizacji projektów. Na terenie powiatu nowo- takich jak: pokaz filmów, koncert, gry w szachy plenerowe, od- dworskiego zostały zorganizowane 2 spotkania konsultacyjno-infor- wiedzić stanowiska wolontariatu europejskiego, pracowni sztuki macyjne w Nowym Dworze Gdańskim oraz w Jantarze. użytkowej, papieru czerpanego. W trakcie naboru wniosków były przeprowadzane konsultacje • 0 grudnia odbyło się kolejne spotkanie sieciujące – Powiatowa telefoniczne, osobiste, mailowe na temat Programu Grantowego. Gala Wolontariatu, w ramach której zostały przyznane nagro- Informacje dotyczące tej edycji Programu można było uzyskać w dy dla najaktywniejszych grup i wolontariuszy z terenu powiatu biurach Fundacji Pokolenia oraz Biurze LGD Żuławy i Mierzeja. tczewskiego. Wydarzenie było świętem wszystkich osób dzia- W obu biurach można było także składać wnioski dotacyjne. Punkt łających na rzecz lokalnej społeczności. W trakcie wydarzenia konsultacyjny w Fundacji Pokolenia działał przez cały okres naboru uczestnicy mogli zapoznać się z działaniami realizowanymi na wniosków w godzinach 8-16 od poniedziałku do piątku. W ramach terenie innych gmin i przez inne osoby. punktu informacji udzielał zespół 3 osób. W trakcie realizacji projektów i po ich zakończeniu uczestnicy mieli Spotkania informacyjne oraz konsultacje wpłynęły na zwiększone obowiązek raportowania swoich dokonań. Raporty miały za zadanie do- zainteresowanie Programem Grantowym. W efekcie zostało złożo- konanie ewaluacji projektów pod kątem finansowym i merytorycznym. nych 58 wniosków. Ocena wniosków została przeprowadzona przez W trakcie pisania projektów okresowych i końcowych grupy na bieżąco Komisję Grantową na podstawie wskazówek formalnych przygoto- były w kontakcie z Fundacją Pokolenia i projekty były poddawane kon- wanych przez Zespół Działaj Lokalnie. Komisja Grantowa składała sultacjom i opiniowaniu przez pracowników Fundacji Pokolenia.

73 W trakcie realizacji organizacje zostały poddane monitoringom: kwota dofinansowania: 5365 zł merytorycznemu i finansowemu. Były to spotkania mające naprawić Opis projektu: zaistniałe problemy i dokonać ewaluacji projektów. Przeprowadzono Projekt polega na cyklu twórczych spotkań (warsztatów) w lokalnej 10 spotkań – monitoringów finansowych i merytorycznych. społeczności. W ramach projektu zaplanowane zostały takie warszta- Konkurs „Opowiedz…” ma na celu zachęcenie grantobiorców do ty jak: wikliniarstwo, filcowanie, kreatywne pisanie/zabawy słowno- poszukiwania atrakcyjnych sposobów komunikowania o własnych językowe, zajęcia plastyczne działaniach i promowania inicjatyw wspieranych w ramach Progra- mu Działaj Lokalnie, a przez to ich wpływu na aktywizację lokalnej „Razem Lepiej!” społeczności oraz na budowanie dobra wspólnego. Prace powstałe Projekt realizowany przez: Grupę KOKS w ramach konkursu „Opowiedz…” mają za zadanie spełniać funkcje osobowość prawna: Żuławski Ośrodek Kultury komunikacyjno-promocyjne, wykorzystując przy tym nowoczesne kwota dofinansowania: 5200 zł technologie i nieograniczone zasoby ludzkiej pomysłowości. Konkurs Opis projektu: jest skierowany do grantobiorców Programu Działaj Lokalnie. Na zwy- Projekt polega na przeprowadzeniu cyklu warsztatów i spotkań in- cięzców konkursu czekają nagrody na poziomie lokalnym oraz ogól- tegracyjnych, na których starsi i młodsi nauczą się czegoś nowego, nokrajowym. W ramach projektu zostały przeprowadzone warsztaty czegoś od siebie i o sobie nawzajem. w ramach pracowni fotograficznej z tworzenia fotografii, kadrowa- nia, wywoływania zdjęć, warsztaty z promocji internetowej, warsztaty „Żuławska wieś kuźnią talentów” z zakresu obróbki filmu w programie Windows Movie Maker. Projekt realizowany przez Stowarzyszenie „Dajmy Dzieciom Szansę” W trakcie projektu grantobiorcy mieli możliwość wzięcia udziału kwota dofinansowania: 5400 zł w serii szkoleń realizowanych przez Fundację Pokolenia oraz przez Opis projektu: partnerów Fundacji. Razem ze Stowarzyszeniem Morena Fundacja Projekt polega na przeciwdziałaniu marginalizacji i wykluczeniu Pokolenia realizowała projekt szkoleniowy, w którym uczestnicy społecznemu dzieci i młodzieży w wieku 7 - 18 lat. Zaplanowano cykl mieli możliwość podnieść swoje kwalifikacje z dziedziny: tworzenie zajęć warsztatowych i socjoterapeutycznych: warsztaty rękodzielni- projektów, budowanie zespołu, finansowanie projektów, strategii cze, zajęcia socjoterapeutyczne, wigilię żuławską rozwoju organizacji, komunikacji w organizacji, planowania w organizacji, zarządzania zespołem. Udział w szkoleniach był bezpłatny. „Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki” Fundacja Pokolenia zorganizowała także dwie szkoły skie- Projekt realizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dwo- rowane do liderów społecznych działających w swoich środo- ru Gdańskiego - Klub Nowodworski wiskach: Młoda Akademia Liderów i Akademia Liderów NGO. kwota dofinansowania: 3448,43 W ramach Akademii Liderów NGO, skierowanej do osób dorosłych Opis projektu: są realizowane moduły szkoleniowe z zakresu: zarządzania organi- Celem projektu jest zwiększenie więzi społecznych i tożsamości re- zacją, planowania strategicznego, aspektów prawnych związanych gionalnej mieszkańców gminy Nowy Dwór Gdański, poprzez eduka- z trzecim sektorem, partnerstwa, relacji z otoczeniem, zagadnień cję w zakresie bioróżnorodności: upowszechnianie za pomocą filmu z zakresu ekonomii społecznej. Udział w szkoleniach, zakwaterowa- i internetu bioblitza jako narzędzia do promowania zrównoważonego nie, wyżywienie są bezpłatne. rozwoju lokalnego i edukacji ekologicznej oraz zawody w badaniu Natomiast w ramach Akademii Młodych Liderów zaplanowano bioróżnorodności. udzielenie wsparcia szkoleniowego z zakresu umiejętności Społecz- nych, pracy w grupie, autoprezentacji, radzenia sobie z sytuacjami „Integracja wspólnym dobrem” konfliktowymi, planowania projektów, szukania sojuszników działań Projekt realizowany przez Rada Parafialna Parafii pw. św. Maksymi- oraz źródeł finansowania inicjatyw, dialogu międzykulturowego, liana Marii Kolbe w Kępkach zagadnień antydyskryminacyjnych, promocji działań społecznych. osobowość prawna: Stowarzyszenie Kępki Uczestnicy obu Akademii zostali objęci tutoringiem – wsparciem kwota dofinansowania: 3000,00 osób doświadczonych. Z terenu powiatu nowodworskiego 2 osoby Opis projektu: uczestniczą w Akademii Liderów NGO. Głównym celem projektu jest integracja parafian wokół idei solidar- Grantobiorcy mieli także możliwość uczestnictwa w wizycie stu- ności społecznej oraz aktywizacja osób zagrożonych wykluczeniem dyjnej w Garncarskiej Wiosce prowadzonej przez Fundację Nida. społecznym, promocja pomocy w nauce dla dzieci i młodzieży, ni- Wioska Garncarska łączy przedsiębiorczość z promocją historii i kul- welowanie różnic edukacji osób ubogich, zamieszkałych na terenach tury regionalnej. W oparciu o dawne umiejętności rzemieślnicze i gi- wiejskich –metodą uzyskania celu będą: warsztaty plastyczne, odno- nące już dziś zawody tworzy szanse zatrudnienia dla kilkudziesięciu wienie placu zabaw, festyn jubileuszowy z okazji powstania parafii. mieszkańców nidzickich wsi. Jest to miejsce stanowiące inspirację do działań na terenie gminy. Wyjazd był realizowany przez Regionalne Łącznie w powiecie nowodworskim wielkość dotacji wyniosła Centrum Informacji w Gdańsku. Fundacja Pokolenia była partnerem 22413,43 złotych, z tego dotacja Lokalnej Grupy Działania Żuławy informującym o realizowanym wyjeździe. i Mierzeja stanowiła 10000,00 zł a środki z innych źródeł stanowiące efekt mnożnikowy tej kwoty wyniosły 12413,14 zł. W ramach projektu zostało dofinansowanych 5 projektów z terenu realizacji LSR (powiatu nowodworskiego): Opracowano na podstawie informacji „Zawód Animator” uzyskanych od Fundacji Pokolenia Projekt realizowany przez: Grupę Twórcze Życie osobowość prawna: Stowarzyszenie Rozwoju Miejscowości Jantar

74 Prezentacje

Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM”

Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM” oraz jego zało- Kultury. Stanowiła również jedną z atrakcji na kilku uroczystościach żenia formalne zaczęły krystalizować się na przełomie lat 2008/2009 w mieście. Do pełni szczęścia brakuje nam jeszcze publikacji powy- w imię pielęgnowania dziedzictwa kulturowego miasta Malborka stawowej, nad którą pracujemy. i ziemi malborskiej. Zależy nam, aby w dobie inwestycji i uwielbienia Rok 2010 to również tworzenie lapidarium na terenie dawnego dla wszystkiego co nowe, nie zatraciła się tożsamość naszej małej cmentarza mennonickiego w Pordenowie. Wtedy to za sprawą osob- ojczyzny. Zanim powstało stowarzyszenie, jeszcze jako użytkownicy liwego zwieńczenia nagrobka zbiegły się drogi Klubu Nowodworskie- forum Marienburg.pl potrafiliśmy skrzyknąć się na akcjach porząd- go i Stowarzyszenia FORUM. kowania zapomnianego cmentarza. Tyle mogliśmy zrobić. Doszliśmy Przedsięwzięciem nowatorskim w naszym mieście, które mie- do wniosku, że większe pole manewru gwarantowałoby nam uzy- liśmy zaszczyt współtworzyć pod przewodnictwem Malborskiego skanie statusu organizacji pozarządowej, co niosłoby ze sobą wiele Centrum Kwadrat, były Malborskie Gry Uliczne, mające przybliżyć korzyści i możliwości przede wszystkim w pozyskiwaniu funduszy. historię Malborka. Grupy gimnazjalistów przemierzały miasto, mia- W pierwszym roku działalności kontynuowaliśmy prace po- ły okazję zmierzyć się z różnej maści zadaniami od historycznych rządkowe dawnego cmentarza ewangelicko – katolickiego. Po raz począwszy na sprawnościowych skończywszy. Zwieńczeniem Gier pierwszy natomiast, z inicjatywy naszego kolegi zorganizowaliśmy było opracowanie i wydanie planu miasta „Malbork – zamek to nie tzw. „Dziady malborskie” podczas których przemierzaliśmy miasto wszystko” z opisami atrakcyjnych miejsc, które odkrywali i uwiecz- śladem nekropolii, chcąc uczcić wszystkich zmarłych pochowanych niali na zdjęciach gimnazjaliści. w Malborku. Jako zaangażowani w promowanie działalności pozarządowej nie Jednakże sprawą priorytetową dla nas było zrealizowanie wystawy mogliśmy przejść obojętnie wobec inicjatywy Malborskiego Centrum pt. „Malbork wczoraj i dziś”, gdzie chcieliśmy ukazać i uświadomić Kwadrat – Kawiarenek Obywatelskich – postanowiliśmy więc aktyw- mieszkańcom piękno dawnego Malborka, przemiany jakim ulegał nie wspierać to przedsięwzięcie. na zasadzie zestawienia ujęć – dawnego i współczesnego. Udało W kolejnym roku naszej działalności pragniemy kontynuować nam się ze środków własnych umieścić antyramy z ujęciami w kilku działalność wystawienniczą, planujemy utworzenie miejskiego lapi- miejscach użyteczności publicznej. Marzyła nam się jednak wysta- darium. Niezmiernie cieszą nas oraz motywują do działania kolejne wa z prawdziwego zdarzenia, z większa ilością ujęć, rozbudowaną propozycje współpracy. o opisy. Zapraszamy na stronę stowarzyszenia www.stowarzyszenie-forum. Tak też się stało. Kolejny rok upłynął właśnie pod znakiem wysta- pl, gdzie można śledzić nasze poczynania. wy, która spotkała się z ogromnym zainteresowaniem. Wystawa prezentowana była przez miesiąc w galerii „Na lewo” w Miejskim Domu Joanna Skopczyńska

75 Gry Uliczne – drużyna podczas rozwiązywania zagadki Członkowie stowarzyszenia

Stowarzyszenie w Stalewie podczas wyprawy rowerowej Wernisaż wystawy Malbork wczoraj i dziś po Żuławach

76 Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego

Miasto Nowy Dwór Gdański od szeregu lat współpracuje z mia- 2010 roku, z udziałem przedstawicieli wszystkich miast partnerskich. stami partnerskimi w Czechach (Velka nad Velićkou), Niemieckiej Wygłoszono tu 4 referaty, z których 3 opracowali członkowie nasze- Republice Federalnej (Hennef), Rosji (Swietłyj) i Ukrainie (Sarny). go Stowarzyszenia Bolesław Klein, Tadeusz Studziński i Monika Ja- Główne formy współpracy polegają na wzajemnych odwiedzinach strzębska-Opitz a jeden Erika Rollenske, Prezes Stowarzyszenia Miast władz i mieszkańców podczas miejscowych uroczystości jak: „Dni Partnerskich z Hennef. Wszystkie wykłady zostały przetłumaczone Żuław” w Nowym Dworze Gdańksim, „Hornackie Slavnosti” w Vel- na języki: czeski, niemiecki, rosyjski, ukraiński i z niemieckiego na ka nad Velićkou, „Tydzień Europejski” w Hennef, „Dzień Rybaka” język polski i wydrukowane w specjalnej broszurce. Celem konfe- w Swietłym, czy „Dzień Sarn” w Sarnach. Jednak najważniejszym rencji było ukazanie dotychczasowych form współpracy z miastami elementem współpracy jest wymiana młodzieży w ramach spor- partnerskimi i zaproponowanie pewnej nowej jej formy w postaci towych spotkań w piłce nożnej, siatkówce, koszykówce i innych tworzenia „Sieci miast partnerskich”. Jako pierwszy temat, który wy- dyscyplinach. Każda z wymienionych form pozwala na wzajemne łonił się już podczas konferencji, to spotkanie i wspólne warsztaty poznawanie kultury, obyczajów i nawiązywanie bliższych znajomo- osób niepełnosprawnych z miast partnerskich. Aby ten cel osiągnąć, ści. W corocznych sportowych spotkaniach młodzieży, organizowa- muszą współpracować w tym temacie 3 miasta. Dotychczasowe roz- nych głównie przez Żuławskie Towarzystwo Sportowe, Nowy Dwór mowy nie dały jeszcze oczekiwanych rezultatów, jednak zaintereso- Gdański gości w październiku każdego roku od100 do 150 młodych wanie partnerów zagranicznych daje nadzieję na pozytywne efekty. sportowców z miast partnerskich. W październiku 2010 roku, odbyły się w Nowym Dworze Gdań- W związku z tym, że zakres współpracy z miastami partnerskimi skim już tradycyjne spotkania młodzieży sportowej miast partner- ulegał systematycznemu rozszerzeniu i wymaga już pewnych mo- skich, podczas których, członkowie naszego pełnili rolę tłumaczy dyfikacji, z inicjatywy Burmistrza Nowego Dworu Gdańskiego przy i opiekunów grup. wsparciu Klubu Nowodworskiego powstało z końcem 2009 roku Obecnie przygotowujemy wyjazd na spotkanie z byłymi No- Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego. wodworzaninami w Travemuende w miesiącu kwietniu tego roku Gromadzi ono w swoim składzie osoby doświadczone już we współ- oraz pracujemy nad programem uroczystości 10-lecia współpracy pracy z miastami partnerskimi i znające niezbędne języki obce. z miastem partnerskim Hennef w miesiącu czerwcu 2011. Ważnym, dosyć dużym przedsięwzięciem zrealizowanym przez Stowarzyszenie, było zorganizowanie międzynarodowej konferencji Harry Lau „NA NOWEJ DRODZE INTEGRACJI” odbytej w miesiącu czerwcu Prezes Stowarzyszenia

77 Kolejny rok minął... PTTR Szuwarek

Rok 2010 nie zaczął się najłaskawiej dla Klubu Turystycznego miał charakter ponadregionalny. Gościliśmy uczestników z Ciecha- PTTK SZUWAREK w Nowym Dworze Gdańskim. Najpierw trzeba nowa, Świecia, Starogardu, Malborka, Lidzbarka Warmińskiego, było odwołać kajakowy Spływ Noworoczny, ponieważ siarczysty Redy, Ciechocinka, Słupska i innych miejscowości. Nie przerywając mróz skuł rzeki grubą warstwą lodu. Miesiąc później, obfite opady kolarskiej przygody wzięliśmy udział w V Warmińskim Rajdzie śniegu zasypały drogi czyniąc je nieprzejezdnymi dla naszych rowe- Rowerowym, którego na prośbę KT FIGA z Braniewa, byliśmy rów, nie doszła więc do skutku oczekiwana z niecierpliwością trasa współorganizatorem. Prowadziliśmy dwie trasy z metą w Starej rowerowa na 38 Ogólnopolski Złaz Śladami Żołnierzy Powstania Pasłęce. Listopadowego do Fiszewa. Kolejne tradycyjne wydarzenie w naszym Klubie to Spływ Wo- Impreza rowerowa ciesząca się najdłuższą tradycją wśród sym- dami Żuław, odbywający się już po raz siódmy. W tej edycji płynę- patyków nowodworskiego klubu na szczęście odbyła się zgodnie liśmy z Krynicy Morskiej do Rybiny. z planem. Po powitaniu uczestników, w tym gości z Łodzi, Gdańska W programie było tradycyjne już odsłanianie rzeźby – słupa i Elbląga, pod Żuławskim Ośrodkiem Kultury w „białej” scene- przyjaźni, w którym także tradycyjnie uczestniczyli przedstawiciele rii ruszyliśmy na trasę V – tego Jubileuszowego Rajdu Fanatyka. samorządów Powiatu Nowodworskiego. Marcowe słońce szybko zrobiło swoje i było niemal wiosennie. Do końca wakacji przede wszystkim pływaliśmy. Na prośbę Trasa wiodła do Malborka, gdzie czekała na nas zaprzyjaźniona kolegów z Braniewa współorganizowaliśmy Spływ Wodami War- przewodnik po Zamku Krzyżackim – kol. Maryla Schmidt. Do- mii. Prowadziliśmy trasę po rzece Baudzie i wzburzonym Zalewie ceniając naszą wytrwałość Dyrektor zaprosił nas do bezpłatnego Wiślanym. Wspólnie z kajakarzami z elbląskiego Klubu Turysty- zwiedzenia Muzeum. ki Kajakowej DRUŻNO zorganizowaliśmy spływ po rzece Liwie Na inaugurację sezonu kajakowego wybraliśmy bardzo trudną z Prabut do Kwidzyna, w programie było również zwiedzanie obu i wymagającą trasę, rzekę Wałsza. Bystry nurt oraz liczne prze- miast oraz biwak w ośrodku szkoleniowym WOŚP w Szadowie. szkody sprawiły, że aż jedenaście osób zażyło niechcianej kąpieli. Wybraliśmy się także na urokliwy szlak rzeki Pilawy w okolicach Tym bardziej niechcianej, że była to niespecjalnie ciepła pierwsza Bornego Sulimowa, mieliśmy okazję zwiedzić te pomilitarne strony. połowa kwietnia. Niewątpliwą atrakcją tej wyprawy był też nocleg Zainicjowaliśmy również cykl spływów „zapomnianymi drogami w Seminariom Duchownym Księży Werbistów w Pieniężnie. wodnymi”, pierwszy odbyliśmy kanałami: Drzewnym i Panieńskim Koniec kwietnia to prawdziwa kumulacja wydarzeń turystycz- do Marzęcina. nych. Uczestniczyliśmy w V Pomorskim Sejmiku Turystów Kolarzy Na pożegnanie wakacji wybraliśmy się na wyprawę rowerową na w Sobieszewie, młodzież licealna pod wodzą kol. Moniki Górak Hel. Przed udaniem się tramwajem wodnym na Mierzeję wykorzy- pojechała na 34 Ogólnopolski Zlot Pamięci Narodowej do Nad- staliśmy fakt, że kierownikiem budowy gdyńskiej Sea Towers jest brzeża, nasz kolega, Przodownik Turystyki Kolarskiej inż. Andrzej Skura i jednocześnie byliśmy współorganizatorami finału wojewódz- i dokładnie zwiedziliśmy ten wyjątkowy obiekt architektoniczny. kiego 38 Ogólnopolskiego Młodzieżowego Turnieju Turystyczno Nadeszła piękna, kolorowa jesień i nie sposób było nie wybrać – Krajoznawczego, który odbywał się w Nowym Dworze Gdańskim się na szlaki. Skorzystaliśmy z zaproszenia Gminnego Ośrodka Kul- i Marzęcinie. tury w Kruklankach na IV Rajd Rowerowy „Szlakiem Mazurskich Na długi majowy weekend zaproponowaliśmy udział w V Ma- Legend”. Przez dwa dni wędrowaliśmy po urokliwych szlakach jówce Rowerowej na Kaszubach, wiodącej pięknymi szlakami Puszczy Boreckiej w samym sercu Mazur. W tym samym czasie Słowińskiego Parku Narodowego. Impreza była huczna i liczna, grupa gimnazjalistów z Marzęcina i Kmiecina, pod wodzą swych udział w niej wzięło kilkaset osób. Mieliśmy okazję spotkać naszych nauczycieli – członków naszego Klubu, uczestniczyła w 48 Ogól- „starych”, „rowerowych” znajomych, a także poznać kilka interesu- nopolskim Jesiennym Rajdzie po Wysoczyźnie Elbląskiej. Odbyły jących osób, które szybko zaprzyjaźniły się z Szuwarkiem. się jeszcze wędrówki po znaczonych licznymi, charakterystyczny- W trakcie dwudniowego spływu kajakowego Nogatem, z Białej mi kapliczkami drogach Warmii w ramach 41 Ogólnopolskiego Góry do Wiercin, nocleg wypadł nam w Malborku. Szczęśliwym Rajdu „ Braniewska Jesień” oraz wyjazd na XII Rajd Liścia Dębu trafem było to w „Noc Muzeów”, z czego skwapliwie skorzystaliśmy, „Szlakiem Błękitnej Krainy”. Niesamowite jest, że doliny rzeki Słupi bo trudno przecież o lepsze miejsce na tego typu wydarzenie. w okolicach Lęborka, w jesiennym słońcu naprawdę są błękitne! I nadszedł czas naszej sztandarowej imprezy – III-go Żuław- Tradycją Klubu stał się już Spływ Andrzejkowy. W tym roku skiego Rajdu Rowerowego. zdążyliśmy w ostatniej chwili, dosłownie kilkanaście godzin przed Tym razem pojechaliśmy na Żuławy Elbląskie aż do Świętego nadejściem mrozów. Po kilkukilometrowym spływie było ognisko Gaju, Rychlik, Buczyńca i innych pochylni Kanału Elbląskiego. Rajd z kiełbaskami, a potem, w siedzibie zaprzyjaźnionego stowarzysze-

78 nia, biesiada turystyczna połączona z andrzejkowymi wróżbami mować miniony rok z Klubem Turystycznym PTTK SZUWAREK oraz wspomnieniami kończącego się sezonu turystycznego. w Nowym Dworze Gdańskim. Kilkanaście imprez, kilkuset uczestników, wiele przejechanych i przepłyniętych kilometrów, ogrom niesamowitych przygód, wspa- Olga Olszewska niałych wrażeń i ciekawych znajomości – tak najłatwiej podsu-

III Żuławski Rajd Rowerowy Spływ andrzejkowy

Spływ Wałszą Wyprawa rowerowa na Hel

V Rajd Fanatyka

79 60 lat w telegraficznym skrócie

Żuławski Ośrodek Kultury w Nowym Dworze Gdańskim funk- XXI wiek nie oszczędza Żuławskiego Ośrodka Kultury. Wysokie cjonuje od przeszło pół wieku. Został powołany jako pierwszy dom koszty utrzymania budynku powodują cięcia w sferze kulturalno- kultury w powojennej Polsce w lutym 1950 roku. oświatowej. Próby reaktywowania Zespołu Pieśni i Tańca „Żuła- W ciągu tych 60 lat przewinęło się przez niego wielu ludzi, wiacy” kończą się fiaskiem. W ośrodku działa kilka sekcji, ale tylko podejmowano wiele inicjatyw twórczych i odtwórczych. Jednym o jednej pracowni można powiedzieć, że stale jest oblegana (pra- z głównych trendów w rozwoju ośrodka było poszukiwanie własnej cownia plastyczna Krystyny Szeweluk). Kalendarz imprez Żuław- tożsamości, w związku z tym powstawało tu wiele ciekawych sekcji skiego Ośrodka Kultury mimo zróżnicowania i bogactwa oferty nie i zespołów pod kierownictwem znakomitych ludzi, anima- przyciąga odbiorców. torów kultury i artystów. Można powiedzieć, że prawie każda dekada minionego i obecnego stulecia miała swoich głównych Żuławski Ośrodek Kultury dziś bohaterów. Dziś Żuławski Ośrodek Kultury szuka swojego miejsca i swojej Lata 50. minionego stulecia to lata przepychu. Jako pierwszy roli w dość asertywnej społeczności lokalnej i w świecie ogólnodo- obiekt tego typu placówek w powojennej Polsce, nowodworski Dom stępnych mediów. Staramy się tworzyć i rozwijać nową ofertę wsłu- Kultury został bogato wyposażony. Działał tu duży zespół tanecz- chując się w potrzeby i zainteresowania mieszkańców. Choć sam ny, dwa chóry, grupa teatralna i pracownia plastyczna. Jako obiekt budynek prosi się o ofertę „retro”, która fantastycznie wpisuje się kulturalny pełnił pieczę nad siecią 50 świetlic wiejskich i prowadził w akustykę naszych pomieszczeń, oczekiwania są współzależne od bibliotekę. popularności programów rozrywkowych w telewizji. Lata 60. upłynęły pod hasłem folkloru i teatru lalkowego, pro- Żuławski Ośrodek Kultury zaprasza dziś na zajęcia taneczne (hip wadzonego przez ówczesnego kierownika Domu Kultury Stefana hop, jazz, taniec ludowy i tańce klasyczne w parach), zajęcia kreatyw- Gełdona. Teatr ten zdobywał laury na ogólnopolskich festiwalach ne (plastyczne, modelarskie, gry i zabawy integracyjne), spotkania teatrów lalkowych. Również w tym czasie zespół tańca ludowego klubowe, koncerty, wystawy, spektakle. Rozpoczęliśmy pracę w gru- przeżywał swój okres świetności, uczestnicząc między innymi w Do- pach teatralnych i zajęcia gry na gitarze, keybordzie i saksofonie. żynkach Centralnych. W roku 1962 odbyły się pierwsze Dni Żuław, które mimo wieloletniej przerwy po dziś dzień mają swoje miejsce Budynek ŻOK w rocznym kalendarzu imprez. Zapraszamy do zwiedzania tego ogromnego, pełnego zakątków W latach 70. rozpoczął swoją działalności klub „Paradoks”, który budynku. Znajduje się w nim piękna, choć naznaczona piętnem cza- prowadziła pod okiem ówczesnego kierownika ośrodka – Andrzeja su, sala widowiskowa z dużą sceną, która jest w stanie pomieścić Sipa– Społeczna Rada Klubu. Klub prowadził wszechstronną dzia- nawet 500 osób. Akustyka tej sali nie raz wprawiła w zdziwienie łalność zarówno kulturalno-oświatową jak i rozrywkową. Niestety goszczących u nas artystów. Przy scenie zachowało się kilka cieka- w wyniku remontu ośrodka działalność klubu zawieszono i nigdy wych mechanizmów, dziś nie wykorzystywanych, które są również do niej nie powrócono. ciekawostką dla zwiedzających. A szkoda... W roku 1975 odbyły się uroczyste obchody 25-lecia Na pierwszym piętrze znajduje się mniejsza sala– Kameralna. istnienia domu kultury. Wykorzystujemy ją do małych imprez takich jak koncerty, wystawy, W tymże okresie zmieniono także nazwę ośrodka w wyniku re- zabawy dla dzieci, konferencje itp. Znajduje się tam również zaplecze formy administracyjnej i likwidacji powiatów. Na scenie ośrodka gospodarcze, które spełnia rolę kuchni co stanowi dodatkowy plus występowali znani artyści i zespoły. Mimo długotrwałego remontu przy organizacji imprez. Pierwsze piętro to również siedziba Klubu udało się reaktywować stare i rozwinąć nowe sekcje i pracownie. Malucha Pompin, w którym dzieci w wieku do lat pięciu mogą miło Dopiero lata 80. przyniosły regres w działalności ośrodka. spędzić czas na zabawie i nauce. Sala Kameralna sąsiaduje z tzw. Próby ratowania podjęto na początku lat 90. W roku 1993 wpro- projektorownią, zapomnianym pomieszczeniem, w którym zatrzy- wadzono obowiązującą do dziś nazwę: Żuławski Ośrodek Kultu- mał się czas. Stare urządzenia do projekcji filmów robią niesamowite ry. Podjęto na nowo współpracę z młodzieżą i reaktywowano kilka wrażenie. Pokoi, salek i tajemniczych korytarzy jest więcej i z chęcią sekcji. W 1994 roku, po prawie 30 latach przerwy, zorganizowano oprowadzamy po nich naszych zdumionych gości. Dni Żuław. Lata 90. to lata działania Teatru dla Młodzieży i Doro- słych „Akropolis”, kilku zespołów muzycznych, m.in. Jazz-Band Fila, Imprezy a także lata ciekawych wystaw plastycznych i spotkań klubowych Dni Żuław odbywają się co roku w drugi weekend czerwca. To im- w „Pałacyku” (sali kameralnej) organizowanych z zamiłowaniem preza nawiązująca do tradycyjnych dni miast w Polsce. Ma swoje sta- przez ówczesnego dyrektora placówki– Mariusza Racę. łe punkty programu: wręczanie nagrody Burmistrza Nowego Dworu,

80 przemarsz przez miasto, prezentacje naszych zespołów tanecznych, Mikołaje na motorach muzycznych, a także grup z miast partnerskich i ościennych gmin żu- W roku 2010 po raz pierwszy postanowiliśmy zaangażować się ławskich. Od dwóch lat staramy się znaleźć nową formułę Dni Żuław, w akcje pod nazwą „Mikołaje na motorach” organizowaną przez aby zachęcić większą grupę naszej lokalnej społeczności do udziału Żuławskie Stowarzyszenie Motocyklowe. Impreza okazała się strza- w przedsięwzięciu. Rynek rozrywki w Polsce wciąż się rozwija, a my łem w dziesiątkę. Pomimo mrozu Mikołaje przyciągnęły masę ludzi z naszym lokalnym świętem próbujemy znaleźć w nim swoje miejsce. przed ośrodek kultury. Na uczestników czekały gorące napoje i słodki Na scenie Dni Żuław występowały między innymi takie gwiazdy jak poczęstunek. Przygotowaliśmy również dla wszystkich uczestników NO TO CO, Video, Kowalski, Katarzyna Cichopek, naklejki ze świątecznymi życzeniami, które rozdawaliśmy podczas imprezy. Jednym z punktów programu było strojenie ogromnej cho- Open Delta to dość nowe wydarzenie organizowane w sierp- inki ustawionej przed ośrodkiem. Najmłodsi wypisywali swoje ży- niu. W ciągu trzech dni (piątek, sobota, niedziela) daje możliwość czenia na kolorowych planszach i wieszali na choince. Pani Krystyna poznania innych kultur, nauki i zabawy zarówno dla młodszych jak Binert zadbała o dobre samopoczucie uczestników organizując sze- i starszych uczestników. Każda z edycji prezentuje inny region świata reg zabaw, wciągając w nie zarówno organizatorów jak i przybyłych i jego kulturę w powiązaniu z regionem Żuław. W piątkowy wieczór mieszkańców. Na koniec plenerowej imprezy wszyscy zrobiliśmy spotykamy się na wystawie fotografii, czy pokazie filmu. Jeśli tylko sobie zbiorowe zdjęcie, które zostało opublikowane w miejscowej pogoda na to pozwala wychodzimy ze sztuką w miasto. Wystawy gazecie. Po zabawach na dworze w środku czekała na uczestników odbywają się w różnych miejscach Nowego Dworu Gdańskiego, przy niespodzianka. Było to przedstawienie Teatru Lalek i Cieni „Baś- fontannie, na przyczółku mostu. Sobota to dzień warsztatów dla niowy Świat” z CK Zamek w Nowem kierowanego przez Stefana dzieci, młodzieży i dorosłych. Wieczorem możemy posmakować Gełdona, który jak sam stwierdził „od 60-ciu lat bawi się lalkami”. Pan innych kultur poprzez muzykę. Koncertowali u nas: Tam Tam Project Stefan był niegdyś mocno związany z Żuławskim Ośrodkiem Kultury. (muzyka afrykańska), Sambor Dudziński z formacją Etno Funky W latach 1962-66 pełnił funkcje dyrektora ŻOK. Prowadził również Show, Sławomir Łosowski z koncertem “Zaczarowane Miasto”, Gre- amatorski teatr kukiełkowy. Jego przedstawienie urzekło prostotą enwood, Beltaine & Comhlan – Celtic Motion Project (taniec i mu- formy. Wprowadziło zgromadzonych w magiczny świat teatru lalek. zyka irlandzka), La Pasión (muzyka hiszpańska, taniec flamenco). Dzieciaki były zachwycone. W niedzielę powracamy do siebie, prezentujemy muzykę, kabarety Zapraszamy! oraz twórczość artystów z naszego regionu. Imprezę zamyka koncert muzyki rozrywkowej, śpiewaliśmy już razem przeboje zespołów Gol- Żuławski Ośrodek Kultury w Nowym Dworze Gdańskim den Life, Blenders. Dzięki Open Delcie odkrywamy twórców różno- ul. Sikorskiego 21 rodnych działań z całej Polski i z lokalnych środowisk kulturalnych. 82-100 Nowy Dwór Gdański Otwierając się na kultury nam jeszcze nie znane pogłębiamy wiedzę www.zok-ndg.pl na temat naszego regionu. Poprzez nasze działania staramy się uczyć [email protected] ludzi odbierania różnych zjawisk kulturalnych. Obok gwiazd dużego formatu, wprowadzamy artystów niszowych, którzy mają równie ciekawy repertuar.

Żuławski Ośrodek Kultury Scena letnia i ŻPH

81 Warsztaty gitarowe z Jackiem Królikiem w sali kameralnej Pracownia kreatywna i jej uczestnicy

Występ dzieci i młodzieży z Teatru tańca i ruchu Pasja Uczestnicy projektu Razem lepiej. Próba kabaretu

82 Stowarzyszenie Żuławy w roku 2010

Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samo- W obecnej edycji Konkursu zostały nagrodzone prace: Aleksan- rządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowa- dry Horomańskiej „Zagrożenia nizin nadbrzeżnych w warunkach ak- ne przez rząd i inne władze decyzje dotyczące naszego regionu. Stało tualnego i prognozowanego wzrostu poziomu morza na przykładzie się także forum współpracy gmin i powiatów żuławskich. Żuław Wiślanych” i Krzysztofa Janowicza „Mennonici na Żuławach Członkami stowarzyszenia są (na 31 grudnia 2010 r.) Gmina Ce- Wiślanych ze szczególnym uwzględnieniem Żuław Malborskich” dry Wielkie, Gmina Elbląg, Miasto Elbląg, Miasto Gdańsk, Powiat Oficjalne ogłoszenie wyników oraz uroczyste wręczenie nagród Gdański, Gmina Gronowo Elbląskie, Miasto Krynica Morska, Gmina nastąpiło 28 marca 2011 r. podczas dorocznego Walnego Zebrania Malbork, Powiat Malborski, Gmina Markusy, Miasto i Gmina Nowy Członków Stowarzyszenia Żuławy. Dwór Gdański, Powiat Nowodworski, Miasto i Gmina Nowy Staw, Stowarzyszenie Żuławy było partnerem w projekcie Zbiory dzie- Gmina Ostaszewo, Gmina Pruszcz Gdański, Gmina Stare Pole, Gmi- dzictwa kulturowego delty Wisły. Dzięki zaangażowaniu Stowarzysze- na Stegna, Gmina Suchy Dąb, Gmina Sztutowo, Miasto Tczew, Powiat nia Żuławy i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja – lokalnego Tczewski. Łącznie 21 członków. trójsektorowego partnerstwa na rzecz rozwoju w powiecie nowo- Działalnością Stowarzyszenia w 2010 roku kierował Zarząd dworskim – przy wsparciu innych organizacji pozarządowych – było w składzie: prezes – Zbigniew Piórkowski – Starosta Nowodworski, to szerokie otwarcie się na społeczności lokalne w sprawach przejęcia wiceprezes – Janusz Goliński –Wójt Gminy Cedry Wielkie, sekretarz przez nie większej odpowiedzialności za swoje i najbliższe – po są- – Maciej Lisicki – Wiceprezydent Gdańska, skarbnik – Stanisław siedzku – dziedzictwo kulturowe. Największą dumą, osiągnięciem Juszczyk – Zastępca Burmistrza Nowego Dworu Gdańskiego, Mi- podczas realizacji projektu, trwałym jego rezultatem, jest książka rosław Czapla – Starosta Malborski, Marian Cichon – Wicestarosta „Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza” zawierająca cenną Gdański, Adam Kucharek – Wicestarosta Tczewski, Genowefa Kwo- pracę autorstwa dr inż. Kazimierza Cebulaka, której wernisaż odbył czek – Wójt Gminy Elbląg. się w trakcie seminarium „Jak zachować niematerialne dziedzictwo W 2010 roku, tradycyjnie już, Stowarzyszenie Żuławy miało swoje kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej stoisko na Jarmarku św. Dominika w Gdańsku. Rozpoczynający poziomu morza.” 4 października 2010 r. w Sali Żuławskiego Ośrodka się pod koniec lipca i trwający do połowy sierpnia Jarmark to jedna Kultury w Nowym Dworze Gdańskim. z największych letnich atrakcji Trójmiasta. W 2010 roku odbywał Elementem towarzyszącym konferencji ,,Samorządy lokal- się w terminie 31 lipca – 22 sierpnia. Według podawanych przez ne na Żuławach Wiślanych w III Rzeczpospolitej”15 grudnia organizatorów liczb, każdego roku odwiedza go ponad 5 mln zwie- 2009 roku była wystawa Delta Wisły – krajobraz dla konesera. dzających. Impreza była organizowana przez Międzynarodowe Targi W 2010 roku wystawa była prezentowana wielu miejscach wojewódz- Gdańskie SA. Do dyspozycji Stowarzyszenia Żuławy zostało oddane twa pomorskiego (oraz poza jego granicami): tradycyjnie stoisko na ul. Tkackiej. Nadbałtyckie Centrum Kultury (Gdańsk ul. Korzenna) – cykl 4 sierpnia na placu Kobzdeja w Gdańsku odbył się Dzień Żu- 7 spotkań poświeconych Żuławom; ławski na Jarmarku św. Dominika. Został zorganizowany wspólnie • Gdański Archipelag Kultury – Wyspa Skarbów (dom kultury, z Żuławskim Ośrodkiem Kultury w Nowym Dworze Gdańskim. Był Gdańsk-Sobieszewo); to festyn artystyczny, podczas którego zaprezentowano: występ pieś- • Ogród Kulturalny Tulipany w Gdańsku (Długi Targ); niarki i poetki Hanny Florek, Jacek Labijak (aktor Teatru Wybrzeże) Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy koło Szymbarka; czytał Baśnie i legendy Żuław i Mierzei Wiślanej, wystąpiły zespoły Galeria ZUM w Elblągu (ul. Kowalska); z Żuławskiego Ośrodka Kultury – Pro Contra, Zosia Szewczyk, The • Sejmik NGOs powiatu nowodworskiego 2010 w No- Bitter End. wym Dworze Gdańskim, Żuławski Ośrodek Kultury; Konkurs na prace naukowe dotyczące Żuław – licencjackie, Żuławski Ośrodek Kultury w Cedrach Wielkich; inżynierskie, magisterskie lub doktorskie został ogłoszony w lip- • Seminarium Bioróżnorodność rzeki Tugi w Nowym Dworze Gdań- cu 2010 roku. Rozesłano informacje na ten temat do okolicznych skim; uczelni (m.in. trójmiejskich, elbląskich i toruńskich). Dotyczył prac • Światowy Dzień Turystyki w Gdańsku (Polska Filharmonia Bałty- obronionych w roku 2009, związanych tematycznie, bezpośrednio cka, Gdańsk, Ołowianka 1) lub pośrednio, z regionem Żuław delty Wisły. Celem Konkursu było Stowarzyszenie Żuławy angażowało się w różnego rodzaju dzia- upowszechnianie wiedzy o Żuławach delty Wisły, wzbudzenie zainte- łania lobbingowe. resowania Żuławami delty Wisły; upowszechnienie prac naukowych 29 grudnia 2010 r. zwrócono się z pismem do Donalda Tuska mogących mieć wpływ na rozwój Żuław delty Wisły. Pracę do Kon- Prezesa Rady Ministrów z wnioskiem o radykalne przyspieszenie kursu mógł zgłosić autor (autorzy) pracy. realizacji inwestycji budowy drogi S-7 na odcinku Koszwały (woje-

83 wództwo pomorskie) – Kazimierzowo (województwo warmińsko- W 2010 roku udało się pozyskać środki finansowe w ramach mazurskie), tj. od „Południowej Obwodnicy Gdańska” do „Obwod- Leadera w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na dofinansowanie nicy Elbląga”. projektu Wydanie i promocja publikacji ze zbiorów dziedzictwa kul- W zakresie wsparcia ochrony przeciwpowodziowej Stowarzy- turowego delty Wisły o zabytkowym krajobrazie Żuław. W ramach szenie Żuławy jest uczestnikiem postępowań administracyjnych projektu będzie w 2011 roku wydana książka autorstwa dr inż. Bogny w sprawie oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięć doty- Lipińskiej Zabytkowy krajobraz Żuław. czących odbudowy lewego wału przeciwpowodziowego na Wiśle na odcinku od Giemlic do Przegaliny oraz odbudowy ostróg w korycie Wisły (od 893 do 919 kilometra).

Dzień Żuławski podczas Jarmarku św. Dominika 2010 Dzień Żuławski podczas Jarmarku św. Dominika 2010 (ze zbiorów Żuławskiego Ośrodka Kultury) (ze zbiorów Żuławskiego Ośrodka Kultury)

Wystawa Żuławy krajobraz dla konesera w Kaszubskim Janusz Goliński – wiceprezes Stowarzyszenia Żuławy podczas Uniwersytecie Ludowym w Wieżycy prezentacji Żuław w Nadbałtyckim Centrum Kultury

84 Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 roku

Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja jest dysponentem środ- • Obywatelska Strefa Aktywności (projekt realizowany z Fundacją ków UE na wsparcie działań prorozwojowych na terenie powiatu Pokolenia na terenie powiatu tczewskiego i obszaru realizacji LSR); nowodworskiego w wysokości blisko 4,15 mln złotych w ramach osi Łączy nas delta (projekt realizowany ze Stowarzyszeniem Miłoś- 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 ników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski) na oraz dodatkowym narzędziem ich pozyskiwania z innych źródeł. terenie obszaru realizacji LSR; Celem Lokalnej Grupy Działania jest zrównoważony rozwój ob- Ponadto LGD Żuławy i Mierzeja partnersko uczestniczyła w poje- szaru obejmującego gminy: Nowy Dwór Gdański, Ostaszewo, Stegna, dynczych wydarzeniach w ramach realizowanych projektów: Sztutowo, Krynicę Morską. • Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki Misja stowarzyszenia brzmi następująco: (wszystkie działania projektu realizowanego przez Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania delty Wisły w dążeniu do aktywizacji po- Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodwor- tencjału naszego regionu – władz samorządowych, przedsiębiorców i ski); mieszkańców, podniesienia standardu życia, rozwoju i poprawy infra- • Związki wałowe wracają (wszystkie działania projektu realizowa- struktury oraz zbudowania silnej pozycji Żuław i Mierzei Wiślanej, po- nego przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdań- przez edukację, wzajemną pomoc, szeroki dostęp do informacji, promo- skiego – Klub Nowodworski); cję i pozyskiwanie środków zewnętrznych, buduje partnerstwo ponad • Żuławy 2010 – cykl 7 spotkań realizowany przez Nadbałtyckie podziałami przyjmując jako podstawę działania: uczciwość, wartości. Centrum Kultury; LGD Żuławy i Mierzeja liczyła wg stanu na 31 grudnia 2010 roku Ponadto informacje o obszarze LSR i działalności LGD były podawane 29 członków. przy okazji wystąpień podczas konferencji, seminariów i szkoleń, m.in.: Finansowanie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja od- • Tuga Bioblitz – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki Tugi; bywało się w 2010 roku na podstawie umowy z Samorządem Wo- konferencji „Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza”; jewództwa Pomorskiego o przyznanie pomocy zawartej 15 marca • seminarium Bioróżnorodność rzeki Tugi; 2010 r. w ramach działania „Funkcjonowanie lokalnej grupy działa- • Sejmiku NGOs powiatu nowodworskiego 2010, festynu Dzień rzenia, nabywanie umiejętności i aktywizacja” objętego PROW na lata ki w ramach projektu Związki Wałowe wracają, szkolenia koordy- 2007-2013. Założono tam realizację 4 celów: natorów terenowych, personelu i wolontariuszy projektu Łączy nas Cel 1. Zapewnienie sprawnej i efektywnej pracy LGD delta, spotkania rozpoczynające projekt Łączy nas delta, warsztatu Cel 2. Podwyższenie jakości kadr LGD tworzenia standardu projektu partnerskiego w ramach projektu Cel 3. Aktywizacja społeczności powiatu poprzez zwiększenie wiedzy Rozwój partnerstwa, dialogu i współpracy w powiecie nowodworskim nt. realizacji LSR Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwiększenia Cel 4. Zwiększenie wiedzy nt. LSR w promocji regionu ochrony przeciwpowodziowej Cele zostały zrealizowane. • spotkań Żuławy –wielokulturowość, Żuławy – gotyk, Żuławy – ar- Realizacja poszczególnych celów operacji odbywało się (zarówno chitektura, Żuławy - krajobraz Żuławy – woda, Żuławy – dom w roku 2009 i 2010) również bez udziału środków zagwarantowanych i ludzie, Żuławy i Niderlandy, szkolenia PR w organizacjach po- w umowie, co daje konkretne i wymierne oszczędności w kolejnych zarządowych; na szkoleniu Zarządzanie projektami w POKL, Ka- latach oraz pozwala utrzymać bieżącą płynność finansową (bez ko- wiarenka obywatelska – Znaczenie obszarów przyrodniczych Żuław nieczności ponoszenia wydatków na kredyty i pożyczki). dla mieszkańców i turystów. Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja uczestniczyła w kilku pro- LGD Żuławy i Mierzeja było prezentowana na stoisku Stowarzy- jektach aktywizujących lokalną społeczność na obszarze realizacji LSR rea- szenia Żuławy podczas Jarmarku św. Dominika. lizowanych indywidualnie lub w partnerstwach z innymi organizacjami. W 2010 r. zostały również przygotowane projekty, które na razie Projekty realizowane indywidualnie (lub jako partner wiodący): nie uzyskały dofinansowania. Wśród nich: • Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracy w powiecie nowodworskim • Nabywanie nowych umiejętności w zakresie rewitalizacji trady- (współfinansowany przez PO KL, planowana wartość 46850 zł.) cyjnego zabytkowego budownictwa drewnianego szansą na rynku • Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły (planowa wartość pracy dla absolwentów szkół zawodowych w partnerstwie z Wy- projektu 17000 zł.). działem Architektury Politechniki Gdańskiej i Verein Tiegenhof Projekty realizowane w formalnym partnerstwie: – Kreis Grosses Werder e.V. o wartości 1113305,00 zł.; • Działaj Lokalnie – lokalny fundusz grantowy (współfinansowany • Stymulator Obywatelski w parterstwie z Fundacją Pokolenia przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności, udział środków jako partnerem wiodącym i Powiatem Tczewskim o wartości własnych LGD Żuławy i Mierzeja – 10000 zł.); 794134,00 zł.;

85 • Szlakami Zwiedzaj Lokalne Atrakcje Kraju – wytyczenie sieci W 2010 roku rozpoczęto realizację Lokalnej Strategia Rozwoju dla szlaków rowerowych w partnerstwie z Lokalną Grupą Działania gmin powiatu nowodworskiego Nowy Dwór Gdański, Krynica Morska Wysoczyzna Elbląska, Lokalną Grupą Działania Ziemia Lubaw- Sztutowo, Stegna i Ostaszewo na lata 2009-2015. ska, Lokalną Grupą Działania Łączy nas Kanał Elbląski (partner Odbyło się pięć naborów wniosków na dofinansowanie projektów wiodący), Związkiem Stowarzyszeń „Kraina Drwęcy i Pasłęki”, beneficjentów z terenu powiatu nowodworskiego. gdzie udział LGD Żuławy i Mierzeja wyniósł 25292,22 zł.; Nabór dotyczący „małych projektów”, tj. operacji, które nie od- • Wyposażenie wiejskich obiektów użyteczności publicznej w powiecie powiadają warunkom przyznawania pomocy w ramach osi 3, ale nowodworskim w celu dostosowania ich do funkcji edukacji prze- przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi odbył się w dniach ciwpowodziowej mieszkańców delty Wisły – 241952,80 zł.; 14 kwietnia… 13 maja 2010 r. oraz 21 lipca… 20 sierpnia 2010 r. • Wolontariat na rzecz rozwoju edukacji w dziedzinie ochrony dzie- Złożono 42 wnioski, z tego zakwalifikowano 19. dzistwa kulturowego – pogotowie konserwatorskie w powiecie no- Nabór dotyczący operacji odpowiadających warunkom przyzna- wodworskim o wartości 42500,00 zł. nia pomocy w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” 21 lipca… • Tradycyjny smak żuławski. Od tradycji kulinarnej do tożsmamości 20 sierpnia 2010 r. Złożono dwa wnioski, które zakwalifikowano do regionalnej o wartości 149526,91 zł. wsparcia. Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 r. uczestni- W okresie 1 grudnia… 30 grudnia 2010 r. odbyły się nabory na czyła w działaniach Krajowej Sieci Rozwoju Obszarów Wiejskich. operacje odpowiadające warunkom przyznania pomocy w ramach We wrześniu 2010 r. odbyło się z udziałem LGD Żuławy i Mierzeja działań „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” oraz seminarium pn. Turystyka istotnym czynnikiem rozwoju obszarów „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw”, na które nie wpłynęły wiejskich. Rola LGD w rozwoju turystycznym obszarów wiejskich. żadne wnioski. W listopadzie 2010 r. przedstawiciele LGD uczestniczyli w Rendez Rada Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja zebrała się vou Leader w Limoges (Francja) w sprawie oceny wniosków czterokrotnie: 21 maja 2010 r., 16 czerwca Zarząd Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 roku 2010 r., 31 sierpnia 2010 r. i 21 września 2010 r. spotkał się 14 razy. 8 października 2010 roku odbyło się nadzwyczaj- Biuro Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja znajdu- ne Walne Zebranie Członków, które dokonało skrócenia kadencji je się w Nowym Dworze Gdańskim przy ul. Sienkiewicza 1a Zarządu oraz wybrało nowy Zarząd w składzie: Francesc Xavier (tel. +48 552468066, fax +48 552468091, www.zulawyimierzeja.org.pl, Fernandez Canals, Grzegorz Gola – Prezes, Kazimierz Stadnicki, e-mail: [email protected]). Jest czynne od poniedziałku Karolina Ressel, Justyna Wińska-Malicka – Wiceprezes. do piątku w godzinach od 8.00 do 15.00.

Spotkanie z europejskimi lokalnymi grupami działania w Limoges Spotkanie ze stowarzyszeniem kompanionażu w sprawie sposobów (Francja) ochrony dziedzictwa kulturowego

Dzielenie się dobrymi praktykami. Wizyta grupy liderów wiejskich z Rada Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja przy pracy województwa mazowieckiego na Żuławach nad wyborem wniosków do realizacji LSR

86 Informacje o wydawnictwach

Żuławska nostalgia i pokolenie przełomu

Andrzej Kasperek, Back in the DDR i inne opowiadania, Wydawnictwo Słowo-Obraz-Terytoria, Gdańsk 2010

Z olbrzymią przyjemnością sięgnąłem po debiutancki tom prozy Andrzeja Kasperka. Po pierwsze dlatego, że żuławska, po drugie, że łączy nas, nie do przecenienia, więź pokoleniowa, a po trzecie w koń- cu, że mimo, lokalności, rzecz to uniwersalna. Andrzej Kasperek zawsze był świetnym gawędziarzem, było zatem jedynie kwestią czasu, kiedy swoje barwne opowieści przeleje na papier. Długo wprawdzie kazał na to czekać, ale jak się okazuje, było warto. Bo oto mamy przed sobą książkę smakowitą, barwną i napisaną piękną polszczyzną, bez nowoczesnych językowych fajerwerków, klasyczną. Zazdroszczę licealistom z Nowego Dworu Gdańskiego takiego nauczyciela od polskiego, a lokalnym władzom, że mają, za przeproszeniem taki „produkt” promocyjny na swoim terenie. Trzy czwarte opowiadań to podróż po świecie najbardziej Kasper- kowi znanym, po świecie dzieciństwa na depresyjnych Żuławach. To nostalgia za rajem utraconym, za matczyną zupą jarzynową, krową żywicielką, inicjacją w dorosłość. To mimo wszystko ciepłe, choć ironiczne wspomnienia z czasów siermiężnego PRL-u, kiedy wyda- wało się, że zbieranie butelek, oranżada o smaku landrynek, kawa zbożowa Turek, herbata Ulung czy zbieranie imperialistycznej stonki, przyszło utrwalić jeden z ostatnich momentów tego odchodzącego to naturalna część dziecięcej rzeczywistości, a wielki świat to Karel kulturowo świata: „Był on z pochodzenia mennonitą (Klassen) i Gott, Muslim Magomajew, Conchita Bautista i sklep Pewexu. podobnie jak ojciec Jerzyka (Kleinschmidt), uważał, że też jest u sie- Płaskie, depresjne i zdawało by się monotonne Żuławy, obcym nie bie...Mieszkał w pięknym, choć zniszczonym, podcieniowym domu. kojarzą się pewnie z ciekawym miejscem, a tu przecież i przed i po Na belce nad drzwiami wejściowymi wycięty był napis: Corneljus wojnie, aż kipiało od różnorodności. Prawdziwy tygiel. Andrzejowi Classen. Anno 1798. To nam imponowało, on był tu zawsze, my

87 byliśmy ludność napływowa. Nasi rodzice ściągnęli tu z Kieleckiego, tyw, pijemy i jesteśmy razem, solidarni w piciu i oporze. Kasperek spod Lublina i Warszawy. Zza Buga. A nawet z Bieszczadów. On był pokazuje tu prawdziwe oblicze pokolenia, bawiącego sie, walczącego, u siebie, a my? Też czuliśmy się u siebie, to była nasza mała ojczyzna, dyskutującego o wolnej Polsce, o wyzwaniach cywilizacji, ale też tu się urodziliśmy. To były nasze Żuławy.” I tą „naszość” widać na pokolenia upadającego i potrafiącego się podnieść, choć nie zawsze kartach całej książki. Grzegorz Gola z Klubu Nowodworskiego na- i nie wszyscy. Takie właśnie były nasze życiorysy. pisał kiedyś na Pomorskim Kongresie Obywatelskim, że Żuławy to Na spotkaniu autorskim w Nowym Dworze Gdanskim Andrzej laboratorium budowania tożsamości lokalnej: „to region o znacznych Kasperek powiedział, że książka jest hołdem złożonym rodzicom walorach kulturowych i historycznych. Nasycenie zabytkami kultu- i widać to na każdej stronie, szczególnie w części żuławskiej opo- ry materialnej jest tu większe niż w jakimkolwiek miejscu w kraju. wiadań. Nie przypadkiem też mottem do książki jest słynna pieśń Antropogeniczny, uczyniony ręką człowieka, zabytkowy krajobraz Piwnicy pod Baranami, autorstwa Tadeusza Śliwiaka, szczególnie jest przestrzenią harmonijną. Pozornie jednostajną i nudną, ale za to ostatni jej akapit; „Ta nasza młodość, ten szczęsny czas. Ta para skrzy- pełną symbolicznych miejsc. Wartą odczytania”. Mam wrażenie, że deł zwiniętych w nas”. Bo właśnie „ten szczęsny (oby) czas”, daje Andrzej Kasperek swoją książką tożsamość tą właśnie odczytuje. punkt oparcia, daje wiarę, ufność i moc na całe życie i przekonanie, Ważną częścią książki są opowieści z czasów studenckich. To że zawsze można skrzydła rozwinąć i polecieć. Kasperek na naszych między innymi Bar Letni w Oliwie, Kino Delfin, stołówka studencka, oczach właśnie z tych skrzydeł udanie korzysta. studium wojskowe, DKF, ale też pierwsze strajki, stan wojenny, walki Jeden z krytyków salonowo-metropolitalnych napisał z prze- z milicją na antykomunistycznych demonstracjach w gronie wielu kąsem, że opowieści Kasperka nadają się bardziej do gawędzenia dzisiejszych polityków z pierwszych stron gazet. To czas pokolenio- w gronie staruszków, u cioci na imieninach, a nie do książki. Powiem wego heroizmu, ale też osobistych upadków, bo nawet alkoholizm szczerze, że na takie imieniny mógłbym chodzić codziennie. przecież zawsze można było podciągnąć pod rodzaj antykomuni- stycznego buntu, piję, bo jestem przeciw, piję, bo nie widzę perspek- Leszek Sarnowski

Prowincja

W październiku 2009 roku zarejestrowane zostało Stowarzy- szenie Inicjatyw Obywatelskich „Taka Gmina” z siedzibą w Sztumie. Celem Stowarzyszenia jest między innymi: podejmowanie i wspie- ranie inicjatyw obywatelskich na rzecz rozwoju społecznego, kulturalnego i gospodarczego regionu, ochrona dziedzictwa kulturowego, kultywowanie historii, tradycji i kultury regionalnej i narodowej, promocja walorów regionalnych. Stowarzyszenie skupia ludzi róż- nych profesji– dzienikarzy, nauczycieli, animatorów kultury, artystów, lekarzy, prywatnych przedsiębiorców, urzędników, dla których waż- nym celem jest działalność społeczna na rzecz dobra wspólnego. Najważniejszym projektem Stowarzyszenia jest wydawanie prestiżowego kwartalnika społeczno-kulturalnego pod celowo pro- wokacyjnym tytułem „Prowincja”. Docelowym obszarem działania kwartalnika są Żuławy i Dolne Powiśle. Być może w miarę rozwoju pisma naszym zainteresowaniem objęte zostaną również inne regiony Pomorza. Adresatem kwartalnika ma być inteligencja, klasa średnia oraz młodzież. Poza pojedyńczymi, okazjonalnymi i raczej sublokal- nymi przykładami aktywności wydawniczej, nie ma w tym regionie żadnego periodyku, który traktował by o społeczno-kulturowych aspiracjach mieszkańców tej części województwa pomorskiego. W naszym przekonaniu ciekawe, oryginalne i twórcze po- mysły i przedsięwzięcia realizowane są nie tylko w metropolitalnych centrach takich jak Trójmiasto, ale także w miejscowościach takich jak Nowy Dwór Gdański, Stegna, Malbork, Nowy Staw, Sztum, Dzierzgoń, Kwidzyn czy Prabuty. Kwartalnik ma stać się ważnym miejscem publicznej debaty dotyczącej szeroko rozumianych prob- lemów społeczno-kulturowych tej części regionu, marginalizowanej często i nie docenianej przez centralistyczną metropolię. Prowincja, śmy ważnych dla poszczególnych miejscowości autorów, którzy mają nie zaściankowa i peryferyjna, ale ciekawa i atrakcyjna, czasem no- coś ważnego do powiedzenia, dla których prowincja to nie jedynie stalgiczna i zdystansowana, ale też kameralna i bardziej przyjazna, to miejsce zamieszkania, ale przede wszystkim miejsce intelektualnej miejsce, które uznaliśmy za „swoje”, to nasza „mała ojczyzna”. Chce- refleksji i twórczych inspiracji. Wśród autorów kwartalnika są między my pokazać jej prawdziwą, ciekawą twarz. Do współpracy zaprosili- innymi: Leszek Sarnowski (redaktor naczelny), Wacław Bielecki,

88 Janusz Ryszkowski, ks.Grzegorz Wąsowski, ks. Andrzej Starczewski, podcieniowe, cmentarze mennonickie na Żuławach), ochronie zanie- Marek Stokowski, Małgorzata Jędrzejewska, Marek Opitz, Grzegorz dbanych miejsc, nieznanej i ciekawej historii regionu (Zantyr, cmen- Gola, Andrzej Kasperek, Piotr Podlewski, Przemysław Nehring, Ma- tarze żydowskie), świadkom historii, ale także tym, którzy podejmują rek Mossakowski, Justyna Liguz, Bogumił Wiśniewski, Jerzy Wcisła, się oryginalnych wyzwań kulturotwórczych w trudnym małomia- Janusz Moździerz, Karolina Manikowska, Danuta Thiel-Melerska, steczkowym otoczeniu na Żuławach i Dolnym Powiślu. Kwartalnik Andrzej Lubiński, Kordian Kuczma, Mariusz Stawarski (oprawa gra- wychodzi też poza lokalne opłotki publikując na przykład teksty ficzna). o europejskich prowincjach– Albanii i Irlandii. Do tej pory wydaliśmy dwa numery pisma, pierwszy w lipcu, dru- Kwartalnik ma ok. 200 stron, bogato ilustrowanych zdjęciami gi w grudniu 2010 roku. Trzeci numer ma się ukazać w marcu 2011 i garfiką. Można go kupić w ośrodkach kultury w Kwidzynie, Sztu- roku i mamy nadzieję, że wydawanie kolejnych będzie juz bardziej mie, Malborku, a także w księgarniach Bestseller w Sztumie i Idea regularne, jak na kwartalnik przystało. w Nowym Dworze Gdańskim. Osoby zainteresowwane współpracą Na naszych łamach publikujemy fragmenty prozy (Marek Sto- z kwartalnikiem mogą się kontaktować pod adresem – prowincja@ kowski, Andrzej Kasperek, Małgorzata Jędrzejewska,, Dorota Ma- onet.pl. luchnik, Janusz Ryszkowski), poezji (Sebastian Kubiak, ks. Grzegorz Leszek Sarnowski Wąsowski, Jan P.Grabowski). Wiele uwagi poświęcamy prezentacji redaktor naczelny kwartalnika „Prowincja” ciekawych zabytków (m.inn. dworki ziemiański na Powiślu, domy

Niezbędnik powodziowy Delta Wisły powyżej Żuławiaka i poniżej poziomu morza

Niezbędnik powodziowy Żuławiaka Kazimierz Cebulak wydawca Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza – Klub Nowodworski, rok wydania 2010, 70 stron. wydawca Stowarzyszenie Żuławy i Lokalna Grupa Działania Żuławy Broszura powstała w ramach projektu Związki Wałowe wracają. i Mierzeja, rok wydania 2010, 60 stron.

89 Tiegenhöfer Nachrichten nr 51– rok 2010

Kopie wszystkich roczników zamieszczone są na stronie Ge- Str.68. Ralf Klinger – wiersz – Nad Zalewem Wiślanym. meinnütziger Verein Tiegenhof – Kreis Großes Werder e.V. Srt69-73. Bolesław Klein – Międzynarodowe Spotkanie Menoni- www.tiegenhof.de tów w dolnym biegu Wisły. Jest to obszerna informacja o spotka- Spis treści niu Menonitów, którego program obejmował Gdańsk, Tczew, Stogi Str. 3-7. Życzenia i pozdrowienia noworoczne z obu stron. Malborskie,Walichnnowy i Elbląg, z udziałem m.in. Pani Magdaleny Str. 8. Spis treści. Słowo wstępne do czytelników od Fritza Schulz. Pramfeld– Konsula Honorowego Królestwa Niderlandów i Joachima Str. 9. Mechthild Schulz – Przemyślenia na temat upływającego czasu. Bleicker– Konsula Generalnego BRD w Gańsku. Str.10. Michael Pauls – Wspomnienie zmarłego Hansa-Joachima Str.74-76. Horst Klaassen – Dni Menonitów nad Wisłą. Jest to artykuł Dyck. odzwierciedlający obecnie poszerzający się krąg wiedzy nad Wisłą Str.11-12. Zaproszenie na 28 spotkanie w Travemuende (15- dzięki działalności ukazanych tu ludzi i stowarzyszeń. 18.04.2011). Str.76-77. Frank Wiehler – Wzmianki dotyczące historii gminy me- Str.13-14. Gustaw Penner – Uduchowiony czas Bożego Narodzenia nonickiej w Elblągu. w dzieciństwie. Str.78-79. Ruth Wedel – Msza na śluzie „Gdańska Głowa”. Niedziela Str.15-18. Werner Janzen – Informacja o rodzinie Johann Harder 26.10.2010. (1850-1936). Str.79-83. Horst Neufeldt – Ponowiona podróż do Gdańska, Elbląga, Str.19. Erna Adelmann – Piłka ręczna w duńskim obozie. Wspomnie- Nowego Dworu i do naszych rodzinnych wsi Ryki i Myszkowo. nia z wysiedlenia z Kątów Rybackich do Str.83-84. Niklas Peemoeller – Urlop inaczej. Opis pracy młodzieży Danii. niemieckiej, holenderskiej i polskiej przy porządkowaniu cmentarza Str.20-22 Egon Klaaßen – Kto zna menoninckiego masarza? menonickiego w Orłowie w 2010 r. Str.23-24 Egon Klaaßen – Mój wuj Bernhard. Str.84-85. Hans Moede – Podróż do starej ojczyzny. Str.24-25. Otto Dirschauer – Potyczki z Cyganami w Lubeszewie. Str.85-88. Wolfgang Naujocks – Po wojnie urodzony, wraca poprzez Str.26-35. Wspomnienia ojca Otto Klaassen z Lisewa (1897-1984). Bawarię i Wirtembergię do rodzinnych stron jego rodziców. Nabył Prowadzą one poprzez Trampowo, Kmiecin, Niedżwiedzicę do Li- działkę i buduje dom w Przemysławiu. sewa. Str.88-89. Ralf Klinger – przypomina staroniemiecki „Plat”. Str.35. Juergen Hermann – wiersz-Do zobaczenia w Nowym Dworze Str.89-91. Wolfgang Naujocks – Stary dworek myśliwski w Prze- Gd. mysławiu. Str.36-37. Hubert Henning – Wspomnienia z Ryk i wysiedlenie Str.91-92. Marek Opitz – Kosztowanie ” Stobes Machandla”. Upraw- 1945. nienia certyfikacyjne do prezentowania tradycyjnego na Żuławach Str.37-39. Otto Dirschauer – Rzepakowa mateczka.Opis przeżyć sposobu spożywania tego trunku. dziewczyny do śmierci zakochanej w kwitnącym rzepaku. Str.92. Heinrich Korella – Pomiędzy Wisłą i Zalewem, informacja Str.40-49. Johanna Enns, z domu Stobbe, nadasłane przez Ott-Hein- wystawie fotograficznej w Bad Bevensen. rich Stobbe – Wspomnienia zawierające częściową historię rodzi- Str.93-94. Klaus Dieter Meyer – Wspomnienia o rodzinie rektora ny Stobbe o prowadzeniu browaru, gorzelni i innych elementów Ericha Mayer, byłego Nowodworzanina. przedsiębiorstwa. Opisana jest ponadto powódź 1840 r.,przejazd Str.94-96. Wolfgang Naujocks – Spływ lodu na Wiśle. króla Fryderyka Wilhelma IV w 1844 przez Nowy Dwór, położenie Str.96-97. Lore Paulmann – 300 letnia hodowla koni wierzchowych kamienia węgielnego pod budowę mostu na Wiśle w Tczewie i inne rasy trakeńskiej na terenie Prus Wschodnich. interesujące wspomnienia. Str.98-104.Juliusz Hinz– opisuje bogactwo zebranych przez siebie Str.49-51. Karl Heinz Jarsen – Tuż na niemieckiej granicy. O obfitości i sponsora pana Reissnera darów przywiezionych do Nowodwor- towarów i przygranicznym szmuglowaniu. skiego szpitala, Zespołu Szkół Nr.2 w Nowym Dworze jak też Domu Str.51-54. Bruno Schmohr – Wspomnienia młodzieńcze z okresu Starców w Stegnie i kościołów w Nowym Dworze i Elblągu. lata 1944 przy budowie transzejów. Str.104. Zapytanie, kto może coś powiedzieć na temat mleczarni Str.54-55. Robert Dau – Sytwester w Sztutowie 1920. w Myszewku? Str.55-58. Rosemarie Lietz – Informacja z przebiegu dni Żuław 2010 Str.104-105. Wieści familijne. i konferencji miast partnerskich. Str.106-107. Horst Klaassen – Nowości wydawnicze. Str.58-59. Nadanie Panu Bolesławowi Klein tytułu Honorowego Oby- Srt.108-109. Fotografie. watela miasta Nowy Dwór Gdański. Str.111. Ci, którzy odeszli. Str.60. Helmut Wenderlich – wiersz Kochana stara Tuga. Str.112-134.Wykaz adresowy członków Stowarzyszenia Gemeinnu- Str.61-64. Heinz Albert Pohl – Powrót dzwonu. Opis procedury oraz etziger Verein Tiegenhof Kreis Grosses Werder e.V. przebieg transportu i uroczystości przyjęcia i poświęcenia dzwonu Str.134. Horst Klaassen – wiersz – Wspomnienie Lisewa. z Kilonii w kościele parafialnym w Cedrach Wielkich. Str.135. Ritz Grasshoff – wiersz-Pokój na ziemi– z życzeniami świą- Str.64-65. Lienhard Boeing – Vice Prezydent miasta Kilonii– Wystąpie- tecznymi i noworocznymi od Zarządu. nie w Cedrach Wielkich podczas uroczystości poświęcenia dzwonu. Str.136. Skład i adresy członków Zarządu Stowarzyszenia. Str.66-68. Heike i Rudolf Duwensee – Tak powstała polsko-niemiecka Str.137-138. Adresy pensjonatów i reklamy. przyjaźń. Opracował: Harry Lau

90 Żuławy Gdańskie w historię Dzieje Nowego Stawu

Pomorza Gdańskiego Jedliński Wiesław, Klofczyński Roman, Dzieje Nowego Stawu, wpisane Urząd Miejski w Nowym Stawie, Nowy Staw 2010, 514 stron.

Kraśnicka Józefa, Żuławy Gdańskie w historię Pomorza Gdańskiego wpisane wydawnictwo AGNI, Pruszcz Gdański 2010, 342 strony.

Drewnica i okolice

Marek Koszelak Drewnica i okolice, wydawca PTTK o/Ziemi Elbląskiej, 116 stron.

91 notatki

92 Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski 2010