Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015-2015 ---20182018 .

Motto: „Nie ulega bowiem w ątpliwo ści, i ż nie tylko rozwój jest istot ą kultury, ale i kultura jest czynnikiem rozwoju ”. Prof. Jacek Purchla We wst ępie do Krajowego Programu Ochrony Zabytków I Opieki Nad Zabytkami na lata 2014-2017

Opracowanie: mgr Dariusz Barton, maj – lipiec 2015 r. 1. WST ĘP.

Program Opieki Nad Zabytkami dla Gminy Stare Pole na lata 2015-2018 stanowi kontynuacj ę analogicznego opracowania przyj ętego przez Rad ę Gminy i obowi ązuj ącego w okresie od 2009 do 2013 roku. Zaktualizowany dokument wykorzystuje do świadczenia wynikaj ące z poprzedniego okresu programowania, w tym zarówno osi ągni ęcia w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, jak i zanotowane na tym polu niepowodzenia. Program formułuje w formie tez i postulatów najwa żniejsze działania konieczne do wykonania w perspektywie najbli ższych czterech lat w odniesieniu do dziedzictwa i krajobrazu kulturowego obszaru zawartego w granicach administracyjnych gminy. W swoim ogólnym przesłaniu, okre ślaj ąc wspóln ą platform ę współpracy władz gminy z innymi podmiotami na rzecz ochrony zabytków, odwołuje si ę i opiera na ustaleniach ogłoszonego po raz pierwszy Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki Nad Zabytkami na lata 2014-2017 .

2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI .

Podstaw ą prawn ą dla opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami, w tym konkretnym przypadku Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Star Pole na lata 2015-2018, jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r. poz. 1446 j.t.).

Art. 87 ust. 1 tej ustawy nakłada na wójta (burmistrza, prezydenta miasta) obowi ązek sporz ądzenia na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami. Dalej (ust. 3 i ust. 4) ustala si ę, i ż gminny program powinien by ć uchwalony przez rad ę gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz podany do wiadomo ści publicznej poprzez ogłoszenie w wojewódzkim dzienniku urz ędowym.

Ust ęp 2 niniejszego artykułu wymienia i precyzuje cele, którym powinien słu żyć opracowany i uchwalony gminny program opieki nad zabytkami; s ą one sformułowane nast ępuj ąco:

1. wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2. uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3. zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5. podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; 6. okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków; 7. podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

Art. 21 precyzuje, i ż opracowanie i uchwalenie gminnego programu opieki nad zabytkami musi zosta ć poprzedzone wykonaniem gminnej ewidencji zabytków 1.

1 Brzmienie art. 21: „Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty, gminy”.

3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE .

3. 1. Konstytucyjny obowi ązek ochrony zabytków.

Na obowi ązek ochrony zabytków, rozumianych jako dawne materialne i niematerialne dobra kultury, wskazuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej 2. Obowi ązek ten ci ąż y zarówno na pa ństwie, jak i społecze ństwie. Odpowiednie zapisy przedstawiaj ą ten stan rzeczy w sposób nast ępuj ący:

V Art. 5 Konstytucji RP: „ Rzeczpospolita Polska strze że niepodległo ści i nienaruszalno ści swojego terytorium, zapewnia wolno ści i prawa człowieka i obywatela oraz bezpiecze ństwo obywateli, strze że dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron ę środowiska, kieruj ąc si ę zasad ą zrównowa żonego rozwoju ”. V Art. 6 ust. 1 Konstytucji RP: „ Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dost ępu do dóbr kultury , b ędącej źródłem to żsamo ści narodu polskiego, jego trwania i rozwoju ”. V Art. 73 Konstytucji RP: „ Ka żdemu zapewnia si ę wolno ść twórczo ści artystycznej, bada ń naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolno ść nauczania, a tak że wolno ść korzystania z dóbr kultury ” V Art. 82 Konstytucji RP: „ Obowi ązkiem obywatela polskiego jest (…) troska o dobro wspólne ”. V Art. 86 Konstytucji RP: „ Ka żdy jest obowi ązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialno ść za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialno ści okre śla ustawa ”.

Sposoby realizacji tych konstytucyjnie okre ślonych powinno ści zostały szczegółowo rozwini ęte w uregulowaniach prawnych ni ższego rz ędu; nale żą do nich odpowiednie ustawy (uchwalane przez Sejm RP) i rozporz ądzenia wykonawcze (wydawane przez ministrów wg wła ściwo ści).

W interesuj ącej nas dziedzinie podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – zwana dalej u.o.z. ; ponadto Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowalnych, bada ń konserwatorskich, bada ń architektonicznych i innych działa ń przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz bada ń archeologicznych (Dz. U. z 2011 r. Nr 165, poz. 987, z 2015 r. poz. 383).

3. 2. Podstawowe zapisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

U.o.z. definiuje po pierwsze poj ęcie „zabytku”. W uj ęciu ustawodawcy jest to (art. 3):

„nieruchomo ść lub rzecz ruchoma, ich cz ęś ci lub zespoły, b ędące dziełem człowieka lub zwi ązane z jego działalno ści ą i stanowi ące świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia, których zachowanie le ży w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą”.

W tym samym artykule, w kolejnych podpunktach, przedstawiony został podstawowy podział zabytków na: nieruchome (pkt. 2), ruchome (pkt. 3), archeologiczne (pkt. 4) oraz wymieniono inne poj ęcia zwi ązane z dziedzictwem kultury: historyczny układ urbanistyczny lub

2 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe. ruralistyczny (pkt. 12), historyczny zespół budowlany (pkt. 13), krajobraz kulturowy (pkt. 14) oraz otoczenie zabytku (pkt. 15) 3.

Dalej, podkre śliwszy, i ż zabytki podlegaj ą ochronie i opiece bez wzgl ędu na stan zachowania , ustawa charakteryzuje trzy zasadnicze kategorie zabytków w sposób nast ępuj ący:

W my śl art. 6 zabytkami nieruchomymi s ą w szczególności:

a) krajobrazy kulturowe, b) układy urbanistyczne, ruralistyczne, zespoły budowlane, c) dzieła architektury i budownictwa, d) dzieła budownictwa obronnego, e) obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe, f) cmentarze, g) parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, h) miejsca upami ętniaj ące wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji.

Katalog zabytków ruchomych obejmuje nast ępuj ące pozycje:

a) dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki u żytkowej, b) kolekcje stanowi ące zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporz ądkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmaty oraz pami ątki historyczne, a zwłaszcza militaria, sztandary, piecz ątki, odznaki, medale i ordery, d) wytwory techniki, a zwłaszcza urz ądzenia, środki transportu oraz maszyny i narz ędzia świadcz ące o kulturze materialnej charakterystycznej dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentuj ące poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiały biblioteczne, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012 r. poz. 642 i 908 oraz z 2013 r. poz. 829), f) instrumenty muzyczne, g) wytwory sztuki ludowej i r ękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne, h) przedmioty upamiętniaj ące wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji.

Trzeci ą kategori ą s ą zabytki archeologiczne b ędące w szczególno ści:

a) pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej.

3 historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

Ponadto u.o.z. zakłada (art. 6 ust. 2), i ż „ ochronie mog ą podlega ć nazwy geograficzne, historyczne i tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej ”.

Opieka nad tak zdefiniowanymi zabytkami powinna by ć sprawowana przez wła ściciela lub posiadacza, a wyra żać si ę ma poprzez nast ępuj ące czynno ści (art. 5):

1) naukowe badanie i dokumentowanie zabytków 2) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku 3) zabezpieczenie i utrzymanie zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie 4) korzystanie z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści 5) popularyzowanie i upowszechnianie wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury

Z kolei ochrona zabytków przypisana jest do kompetencji administracji publicznej w formie obowi ązku i zgodnie z wol ą ustawodawcy tworzy katalog działa ń maj ących na celu (art. 6):

1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych, finansowych umo żliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie 2) zapobieganie zagro żeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków 3) udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków 4) przeciwdziałanie kradzie ży, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę 5) kontrol ę stanu zachowania i przeznaczenia zabytku 6) uwzgl ędnianie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska

Do organów ochrony zabytków nale żą (art. 89):

1. minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2. wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków.

Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, mo że powierzy ć w drodze porozumienia wykonywanie cz ęś ci kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom i powiatom, z wyj ątkiem prowadzenia rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków (art. 96 ust. 2).

Formami ochrony zabytków s ą (art. 7):

1. wpis do rejestru zabytków; 2. uznanie za pomnik historii; 3. utworzenie parku kulturowego; 4. ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego.

Ten ostatni punkt zmienił si ę w wyniku wprowadzenia nowelizacji u.o.z. - ustaw ą z 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r., nr 75, poz. 474).

Od 5 czerwca 2010 r. rozszerzony został zakres form ochrony zabytków. U.o.z. okre ślała nast ępuj ące kategorie ochrony zabytków: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego oraz ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ustawa z 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r., nr 75, poz. 474) wprowadza ochron ę zabytków poprzez zapisy w decyzjach o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej oraz decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej. Intencj ą ustawodawcy było usuni ęcie luki prawnej w sytuacji, gdy okre ślony obszar nie posiadał obowi ązuj ącego planu zagospodarowania przestrzennego, a obiekty zabytkowe na tym terenie nie były chronione w inny sposób. Nowelizacja wyeliminowała sytuacje, w których podejmowano decyzje dotycz ące obiektów zabytkowych, nie uwzgl ędniaj ąc opinii konserwatorów wojewódzkich.

Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków przewiduje tak że, że w decyzjach o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej oraz decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej konieczne staje si ę uwzgl ędnienie ochrony zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (wraz z ich otoczeniem) oraz zabytków wpisanych do gminnej ewidencji zabytków. Zmienia to charakter gminnej ewidencji zabytków, która staje si ę dokumentem wi ążą cym prawnie.

Ustawa z 18 marca 2010 r. zmienia tak że przepisy prawa budowlanego (art. 39 ust. 3), stwierdzaj ąc, że stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów ujętych w gminnej ewidencji zabytków (a nie tylko wpisanych do rejestru zabytków), pozwolenie na budow ę lub rozbiórk ę obiektu budowlanego wydaje wła ściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Nowelizacja z 18 marca 2010 roku ustala termin sporz ądzenia przez gminy gminnych ewidencji zabytków na 2 i pół roku od wej ścia w życie ustawy.

Ustawa okre śla równie ż obowi ązki administracji samorz ądowej w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego.

3. 3. Powinno ści administracji samorz ądowej zdefiniowane przez ustaw ę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Powinno ści administracji samorz ądowej s ą w ustawie explicite okre ślone w kilku miejscach, odnosz ą si ę do nich artykuły nr 5, 6, 7 pkt 3 i 4, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22 oraz 87.

Niektóre z nich zostały ju ż wy żej omówione, artykuły 7 ust. 3 oraz 16 i 17 zwi ązane s ą z tworzeniem parków kulturowych, które w przypadku gminy Stare Pole nie znajduj ą praktycznego zastosowania.

Artykuły 18-20 mówi ą o ustawowym obowi ązku uwzgl ędniania problematyki ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w opracowywanych przez gminy strategicznych i planistycznych dokumentach rozwoju, zwłaszcza w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W szczególno ści art. 20 podkre śla konieczno ść uzgadniania przez gminy projektów i zmian w planach zagospodarowania przestrzennego z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Art. 21 i art. 22 ust. 4 obliguje wójta (burmistrza, prezydenta miasta) do prowadzenia „gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy”, a dokładne zasady przygotowania tych kart okre śla odpowiedni przepis wykonawczy: Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granic ę niezgodnie z prawem (Dz.U. Nr 113, poz. 661).

3.4. Inne uregulowania prawne, adresowane do administracji samorz ądowej, dotycz ące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

*

Drugim wa żnym aktem prawnym nakładaj ącym na administracj ę samorz ądow ą ustawowy obowi ązek wykonywania zada ń w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2013 r. poz. 594. z pó źn. zm. 4).

W świetle art. 7 ust. 1 pkt 9 tej ustawy do zada ń własnych gminy nale żą sprawy kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Nale ży podkre śli ć, i ż zapisy ustawy o samorz ądzie odnosz ą si ę zarówno do ochrony zabytków, jak i opieki nad zabytkami, bowiem jednostki samorządu terytorialnego s ą wła ścicielami ok. 21 % zabytków nieruchomych i zobowi ązane s ą do opieki nad nimi (zgodnie z art. 5 i art. 71 ustawy o ochronie zabytków i opieki nad zabytkami). Co wi ęcej, to gminie przysługuje prawo pierwokupu w wypadku sprzeda ży nieruchomo ści wpisanej do rejestru zabytków lub prawo użytkowania wieczystego takiej nieruchomo ści (art. 109 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami). W zwi ązku z tym z dniem 1 stycznia 1999 r. zdecentralizowano nie tylko zadania zwi ązane z ochron ą zabytków, ale jednocze śnie nast ąpiło tak że przekazanie wi ększo ści zabytków nieruchomych do zasobu samorz ądowego. Tym samym jednostki samorz ądu terytorialnego działaj ąc w sferze dominium, na równi z pozostałymi wła ścicielami, zobowi ązane s ą do dbało ści o powierzone obiekty 5.

W art. 2 ust. 1 orzeczono ponadto, i ż: „ Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własn ą odpowiedzialno ść ”.

**

Nale ży ponadto wskaza ć inne ustawy, stosowane jako wykładnia prowadzonych przez pracowników samorz ądowych post ępowa ń i procedur administracyjno-prawnych, uwzgl ędniające problematyk ę ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; nale żą do nich:

V ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2012 r. poz. 647, z pó źn. zm.); V ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. z 2013 r. poz. 1409 oraz z 2014 r. poz. 40);

4 Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2013 r. poz. 645 i poz. 1318 oraz z 2014 r. poz. 379 5 Krajowy Program…., str. 27-28. V ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2013 r. poz. 627, 628 i 842); V ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (Dz. U. z 2014 r. poz. 518 i 659); V ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i le śnych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1205 oraz z 2014 r. poz. 40); V ustawa z dnia 28 wrze śnia 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59, z pó źn. zm.); V ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687, z pó źn. zm.); V ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o post ępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. z 2012 r. poz. 1015, z pó źn. zm.); V ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks post ępowania administracyjnego (Dz. U. z 2013 r. poz. 267 oraz z 2014 r. poz. 183).

4.UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO .

4.1.Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030.

„Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 ”, przyj ęta przez Rad ę Ministrów 13 grudnia 2011 roku, stanowi efekt ponad pi ęcioletniej pracy rz ądu oraz wielu środowisk – regionów, planistów, naukowców i partnerów społecznych. Głównym zało żeniem tego opracowania jest d ąż enie do osi ągni ęcia spójno ści społecznej, gospodarczej i terytorialnej kraju, zapewniaj ąc równowag ę procesów rozwojowych poprzez efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej zró żnicowanych potencjałów rozwojowych. Zgodnie z tym, co napisano we wprowadzeniu „W dokumencie (tym) przedstawiono wizj ę zagospodarowania przestrzennego kraju w perspektywie najbli ższych dwudziestu lat, określono cele i kierunki polityki zagospodarowania kraju słu żą ce jej urzeczywistnieniu oraz wskazano zasady oraz mechanizmy koordynacji i wdra żania publicznych polityk rozwojowych maj ących istotny wpływ terytorialny. Tym samym KPZK 2030 ma wiele cech strategii ogólnorozwojowej, ł ącz ąc elementy zagospodarowania przestrzennego z czynnikami rozwoju społeczno-gospodarczego ” 6.

W rozdziale II, zatytułowanym: Uwarunkowania polityki przestrzennego zagospodarowania kraju w perspektywie najbli ższych dwudziestu lat , zwrócono uwag ę tak że na uwarunkowania wynikaj ące z dziedzictwa kulturowego (pkt. 2.6). Podkre ślono ró żnorodno ść kulturow ą Polski przejawiaj ącą si ę du żą ilo ści ą zaewidencjonowanych obiektów zabytkowych i krajobrazów kulturowych, przy jednocze śnie niskim, nieadekwatnym do poziomu rozwojowego, wykorzystaniu funkcji symbolicznych i promocji tych zasobów . Dalej skonstatowano, że dziedzictwo kulturowe jako cz ęść współczesnej przestrzeni, obejmuj ące szerszy jej kontekst ni ż tylko wyodr ębniony obiekt czy zespół zabytkowy, powinno podlegać badaniom i ochronie nawet w przypadkach, gdy nie zachowały si ę jego materiale ślady, a tylko przekazy symboliczne. Stwierdzono równie ż, że „ odziedziczone obiekty musz ą pełni ć funkcje u żytkowe współcze śnie nadane zgodnie z ich potencjałem i wymogami ochrony. W przeciwnym wypadku niszczej ą, gin ą, trac ą warto ść , nieodwracalnie zubo żaj ąc potencjał rozwojowy i obraz dziedzictwa narodowego ” 7. KPZK 2030 prognozuje, że w perspektywie najbli ższych dwudziestu lat rola dziedzictwa kulturowego w procesach rozwoju przestrzennego będzie ustawicznie rosła: „ zwi ększanie si ę zamo żno ści społecze ństwa oraz przekształcenia o charakterze kulturowym b ędą powodowały wzrost znaczenia rozwojowego zarówno materialnych jak i niematerialnych składników dziedzictwa kulturowego. Ich lokalizacja i umiej ętno ść wykorzystania w procesach rozwoju b ędzie wpływała pozytywnie na tok koncentracji gospodarczej, ludno ściowej i rang ę kultury i turystyki” 8.

W wizji, któr ą kreuje KPZK 2030, mówi si ę o znacz ących jako ściowych przeobra żeniach przestrzeni jakie maj ą si ę dokona ć w perspektywie najbli ższych dwudziestu lat, zachodz ących równolegle i na podobnych warunkach do zmian wyst ępuj ących w innych pa ństwach UE. W zwi ązku z powy ższym zakłada si ę, że zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym kraju ulegn ą znacznemu zdynamizowaniu, w rezultacie czego obraz przestrzenny Polski 2030 b ędzie nieporównywalny od sytuacji znanej w 2010 roku. Antycypowana wizja przestrzennego zagospodarowania Polski w okre ślonej perspektywie opiera si ę na pi ęciu po żą danych

6 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 r ., str. 5. 7 Koncepcja …., str. 28-29. 8 Koncepcja …, str. 29. cechach polskiej przestrzeni: konkurencyjno ści i innowacyjno ści, spójno ści wewn ętrznej, bogactwie i różnorodno ści biologicznej, bezpiecze ństwie oraz ładzie przestrzennym 9.

Jednym z najwa żniejszych ustale ń KPZK 2030 jest rozwini ęcie, zdefiniowanie i przedstawienie typologii obszarów funkcjonalnych, w czym dokument ten nawi ązuje do przyj ętej przez Rz ąd w lipcu 2010 roku Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2020 (KSRR 2020). Poj ęcie obszarów funkcjonalnych stanowi wyraz zmian w europejskiej polityce publicznej, gdzie od podej ścia sektorowego przechodzi si ę do zintegrowanego podej ścia terytorialnego ( integrated territorial approach ). Przyjmuje si ę zatem zało żenie, że główny dokument strategiczny w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego kraju (którym wła śnie jest KPZK 2030) musi wykorzystywa ć takie nowe podej ście terytorialne do problematyki rozwoju. „ Zało żeniem (…) jest, że podobny zestaw działa ń o charakterze zintegrowanym powinien by ć kierowany do obszarów charakteryzuj ących si ę wspólnymi cechami geograficznymi (społeczno-gospodarczymi i przestrzennymi) nazywanych obszarami funkcjonalnymi. W tym uj ęciu przedmiotem polityki przestrzennego zagospodarowania kraju jest całe jego terytorium, a jej cele i instrumenty s ą zró żnicowane w zale żno ści od specyfiki poszczególnych obszarów funkcjonalnych i ukierunkowane s ą na wykorzystanie ich specyficznego potencjału geograficznego dla osi ągni ęcia celów rozwojowych kraju (…). Tylko cz ęść obszarów funkcjonalnych KPZK mo żna zaliczy ć do tradycyjnie rozumianych „obszarów problemowych” (…). Cz ęść obszarów funkcjonalnych KPZK zostało przyj ętych w rozumieniu polityki regionalnej (zgodnie z zapisami KSRR 2020)” 10 .

KPZK 2030 definiuje obszary funkcjonalne jako „ zwarty układ przestrzenny składaj ący si ę z funkcjonalnie powi ązanych terenów, charakteryzuj ących si ę wspólnymi uwarunkowaniami i przewidywalnymi, jednolitymi celami rozwoju ” oraz przyjmuje, że „ obszary funkcjonalne powinny by ć uwzgl ędniane jako element planowania przestrzennego oraz społeczno- gospodarczego na poziomie krajowym, regionalnym, lokalnym, a tam, gdzie jest to zasadne stanowi ć odr ębn ą kategori ę planistyczn ą” 11 .

Delimitacja, czyli wyznaczenie granic postulowanych w KPZK 2030 obszarów funkcjonalnych, ma si ę odbywa ć na poziomie regionalnym i lokalnym; dla obszarów tych powstaje wymóg opracowywania strategii okre ślaj ących wizje, cele nadrz ędne, operacyjne i kierunki działania słu żą ce projektowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego ka żdego z tych obszarów. Na podstawie tych postulatów maj ą by ć przygotowywane wspólne dla partnerów tworz ących poszczególne obszary funkcjonalne projekty dofinansowywane środkami UE w ramach programów operacyjnych województw w nowej perspektywie finansowej 2014-2020 (dla wi ększych obszarów dofinansowywane z programów krajowych). Strategie obszarów funkcjonalnych maj ą zatem zast ąpi ć (lub uzupełni ć) dawne strategie gmin, miast, powiatów i województw obowi ązuj ące w perspektywie finansowej 2007-2013. KPZK 2030 stwierdza dalej, że „ dla zapewnienia partnerstwa i współpracy zostan ą wypracowane metody konsultacji zasi ęgu obszarów funkcjonalnych i zapisu planu ich zagospodarowania. Zakłada si ę, że plany zagospodarowania nakładaj ących si ę obszarów funkcjonalnych zostan ą sporz ądzone jednocze śnie w terminie do 2015 roku, a nast ępnie b ędą weryfikowane w ramach monitoringu planów zagospodarowania przestrzennego województwa” 12 .

Z punktu widzenia Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015-2018 wa żnym dokumentem, z którym Program ten musi by ć zgodny i którego tezy powinien

9 Koncepcja …, str. 36. 10 Koncepcja …, str. 178. 11 Koncepcja …, str. 178 12 Koncepcja …, str. 179. rozwija ć w odniesieniu do ochrony krajobrazu kulturowego gminy i zachowania dziedzictwa, jest przyj ęta w 2014 roku Strategia Rozwoju Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Malborka na lata 2014-2020 (porównaj ni żej – rozdział).

Ponadto w przedstawionej w KPZK 2030 typologii, dla obszaru gminy Stare Pole, szczególnie wa żny wydaje si ę by ć, wyodr ębniony w ramach Obszarów funkcjonalnych szczególnego zjawiska w skali makroregionalnej , obszar funkcjonalny Żuław. O obszarze tym napisano:

„Żuławy Wi ślane s ą unikatowym w skali Europy regionem o wyj ątkowych walorach dziedzictwa kulturowego, krajobrazowego i przyrodniczego, o bardzo urodzajnych glebach wykorzystywanych głównie rolniczo oraz o du żych zasobach wód powierzchniowych. Obszar Żuław jest cz ęś ci ą wa żnego obszaru ekologicznego północnej Polski, którego rang ę podnosi ekologiczny korytarz mi ędzynarodowy doliny Wisły. Żuławy s ą szczególnie zagro żone powodziami, zwłaszcza sztormowymi, oraz silnymi wezbraniami Wisły powoduj ącymi przerwanie obwałowa ń. Kolonizacja terenu zwi ązana ze sztucznym osuszaniem Żuław silnie uzale żniła je od sprawnego funkcjonowania systemu melioracyjnego i sztucznego odwadniania, gwarantuj ącego bezpiecze ństwo powodziowe mieszka ńcom. Równina delty Wisły rozci ągaj ąca si ę mi ędzy Mierzej ą Wi ślan ą a rozwidleniem Wisły na Leniwk ę i Nogat, administracyjnie podzielona mi ędzy województwa pomorskie (80%) i warmi ńsko-mazurskie (20%), jest w cało ści poło żona w obszarze hydrograficznym zarz ądzanym przez Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Gda ńsku. Obszary depresyjne stanowi ą około 28% ogólnej powierzchni delty, a najwi ększy z nich obszar znajduje si ę wokół jeziora Dru żno, osi ągaj ąc 1,8 m p.p.m. Przez Żuławy prowadzi wa żny korytarz infrastrukturalny i transportowy, ł ącz ący Trójmiasto i jego porty z północno-wschodni ą cz ęś ci ą kraju i z Warszaw ą. Podstawowym zadaniem polityki przestrzennego zagospodarowania kraju na tym obszarze jest przeciwdziałanie konfliktom przestrzennym wynikaj ącym z warunków naturalnych (depresja, blisko ść morza, zagro żenie powodziami, wyst ępowanie bardzo dobrych gleb i terenów cennych przyrodniczo w skali kraju), i działalno ści gospodarczej (presja Trójmiasta, rolnictwo, turystyka, transport) oraz zapewnienie koordynacji działa ń rozwojowych podejmowanych przy wykorzystaniu instrumentów sektorowych i działa ń inwestycyjnych podejmowanych w ramach polityki regionalnej na terenie dwóch s ąsiaduj ących województw. Brakowi koordynacji działa ń prowadzonych na obszarze Żuław przez bardzo wiele podmiotów b ędą przeciwdziała ć specjalne wytyczne ministra wła ściwego ds. rozwoju regionalnego w zakresie zrównowa żonego wykorzystywania obszaru Żuław oraz strategia rozwoju obszaru Żuław i plan ich przestrzennego zagospodarowania, przygotowane w porozumieniu przez obydwa samorz ądy województw. Te działania wzmocni ą warunki dla zapewnienia ochrony i rozwoju obszaru. Podstaw ą intensyfikacji współpracy i koordynacji będzie obj ęcie całego obszaru ochron ą ze wzgl ędu na zachowanie walorów dziedzictwa kulturowego, unikatowej kompozycji krajobrazowo-przyrodniczej oraz przyj ęcie elementarnych zasad, artykułowanych w opisach Celu 4. i 5 ” 13 .

Strategia obszaru funkcjonalnego Żuław na razie jeszcze nie powstała.

Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017.

Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017 , zwany dalej Krajowym Programem , jest dokumentem utworzonym na podstawie przepisów art..84 i 85 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dokument ten został opracowany po raz pierwszy, po bardzo długim okresie przygotowa ń i uchwalony przez Rad ę Ministrów 24

13 Koncepcja… , str. 183, 196-198. czerwca 2014 roku. Zgodnie z przyj ętymi zało żeniami, o których we wst ępie do opublikowanego dokumentu wspomniał Generalny Konserwator Zabytków – Pan Piotr Żuchowski, stał si ę on „ instrumentem wykonawczym dla jednej z krajowych strategii zintegrowanych – Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego ”, a ponadto ma zach ęca ć „ wielu wójtów, burmistrzów, prezydentów, starostów i marszałków województw do jeszcze aktywniejszego działania na rzecz dziedzictwa narodowego, si ęgania po ustawowe mo żliwo ści ochrony lokalnego dziedzictwa, tworzenia wysokiej jako ści własnych dokumentów strategicznych na rzecz opieki nad zabytkami ”.

W Krajowym Programie dokonano diagnozy stanu ochrony zabytków w Polsce w trzech podstawowych płaszczyznach:

V organizacji i zada ń organów ochrony zabytków w Polsce, V stanu zachowania zabytków w Polsce, w tym roli i znaczenia rejestru zabytków oraz systemów informacji o zabytkach, V komunikacji, porozumienia i współpracy w obszarze ochrony zabytków w Polsce.

W oparciu o Diagnoz ę przeprowadzono analiz ę SWOT i w ścisłym powi ązaniu z jej wynikami oraz w powi ązaniu z celem 4 Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego (Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego) sformułowano cel główny Krajowego Programu: Wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Cel ten zakłada wzmocnienie roli dziedzictwa w życiu społecznym oraz wzmocnienie świadomo ści roli dziedzictwa dla rozwoju społecznego.

Dla realizacji celu głównego opracowano trzy cele szczegółowe:

‹ wspieranie rozwi ąza ń systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce (cel ten zakłada po pierwsze: uporz ądkowanie i ujednolicenie stanu wiedzy o zasobie zabytków w Polsce, po drugie: wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego wpływaj ące na kompleksowo ść działa ń ochronnych i ich integracj ę z ochron ą przyrody); ‹ wzmocnienie synergii i działania organów ochrony zabytków (cel ten zakłada podniesienie jako ści zarz ądzania zabytkami i zarz ądzania procesami ochrony zabytków wraz z podniesieniem jako ści procesów decyzyjnych w administracji dotycz ących ochrony zabytków); ‹ tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji (cel ten zakłada zwi ększenie dost ępu do dziedzictwa i jego aktywn ą promocj ę).

Cele te realizowane b ędą w ramach szczegółowych zada ń.

Dla wszystkich wymienionych w Krajowym Programie celów i zada ń opracowano szczegółowy harmonogram realizacji wraz z planem finansowym programu. Dokument jest uzupełniony o projekt systemu wdra żania, monitoringu i ewaluacji oraz analiz ę ryzyka.

W Krajowym Programie okre ślono zagadnienia horyzontalne czyli tematy wiod ące, których problematyka została poruszona w co najmniej dwóch obszarach diagnozy oraz sformułowanych dwóch celach szczegółowych, s ą one nast ępuj ące:

a. podniesienie sprawno ści i skuteczno ści działa ń organów ochrony zabytków, w tym jako ści merytorycznej decyzji administracyjnych (szkolenia, standaryzacja działa ń, itp.); b. porz ądkowanie rejestru zabytków oraz stworzenie wiarygodnej metodologicznie diagnozy stanu zachowania zabytków nieruchomych; c. zwi ększenie uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowanie przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i propagowanie postaw współodpowiedzialno ści społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy, itp.); d. wdro żenie procesów kształtowania postawy krajobrazowej wśród organów ochrony zabytków; e. zwi ększenie zaanga żowania samorz ądów, ze szczególnym uwzgl ędnieniem gmin, w ochron ę i opiek ę nad zabytkami oraz wzmocnienie zaanga żowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych (ich stanowienie jest władcz ą kompetencj ą rad gmin) jako skutecznej formy ochrony zabytków.

Zagadnienia horyzontalne nie tworz ą dodatkowego poziomu w hierarchicznej strukturze dokumentu, zgodnie z jego podziałem na cel główny, cele szczegółowe i kierunki działania. W sposób istotny jednak wskazuj ą zagadnienia priorytetowe w obszarze ochrony zabytków, przyj ęte do realizacji do 2017 r.

Dla tre ści Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015-2018, szczególne znaczenie posiadaj ą nast ępuj ące kierunki działania zdefiniowane w Krajowym Programie (uporz ądkowane wg celów w ramach, których zostały wyodr ębnione):

Cel szczegółowy 1 (Wspieranie rozwi ąza ń systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce): Kierunki działania: ‹ Wypracowanie jednolitych standardów działania konserwatorskiego w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych zgodnie z obowi ązuj ącą doktryn ą konserwatorsk ą; ‹ Wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego (zgodne z Rekomendacj ą UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego z 2011 roku), wymagaj ące rewizji istniej ących instrumentów działania pod k ątem efektowniejszego ich wykorzystania; w szczególno ści działania te maj ą dotyczy ć ochrony historycznych zało żeń przestrzennych wpisanych do rejestru. ‹ Opracowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych (zwi ązane z przeprowadzeniem bada ń maj ących na celu opracowanie nowego, aktualnego raportu o stanie zachowania zabytków, niezb ędnego do wszelkich działa ń ochronnych realizowanych przez organy pa ństwa).

Cel szczegółowy 2: Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków. Kierunki działania: ‹ Zwi ększenie efektywno ści zarz ądzania i ochrony zabytków poprzez wdra żanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach (uwzgl ędnienie danych o zabytkach w infrastrukturze informacji przestrzennej ma zapewni ć narz ędzia do ich skutecznej ochrony, stworzy ć mo żliwo ści bardziej efektywnego wykorzystania zasobu zabytkowego dla rozwoju społeczno – ekonomicznego oraz stworzy ć warunki do bardziej świadomej współpracy ró żnych środowisk zwi ązanych z ochron ą zabytków i zarz ądzania przestrzeni ą); ‹ Wypracowanie standardów, pozwalaj ących na lepszy przepływ informacji pomi ędzy organami ochrony zabytków a społeczno ściami żyj ącymi w otoczeniu zabytków obj ętych ochron ą (jasne i zrozumiałe dla społecze ństwa komunikowanie o działaniach słu żb konserwatorskich słu żą ce budowaniu świadomo ści społecznej warto ści zabytków oraz akceptacji dla tych działa ń; wypracowanie zasad konsultacji z organizacjami pozarz ądowymi zaanga żowanymi w ochron ę zabytków; wypracowanie Kodeksu Dobrych Praktyk); ‹ Podniesienie jako ści procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków (poprzez ci ągłe doskonalenie kompetencji pracowników ochrony zabytków w zakresie prawa ochrony zabytków, stosowania procedur administracyjnych, przepisów karnych i egzekucyjnych, a tak że wytycznych Generalnego Konserwatora Zabytków; podniesienie kompetencji w zakresie wykorzystywania mechanizmów negocjacyjnych, mediacyjnych oraz partycypacji społecznej w procesie decyzyjnym organów ochrony zabytków; ‹ Merytoryczne wsparcie samorz ądu terytorialnego w ochronie zabytków (realizowane w formie ogólnodost ępnego portalu informacyjnego, jak i bezpo średnich szkole ń oraz warsztatów dla pracowników jst, ponadto w formie opracowa ń studialno- dokumentacyjnych; działanie to ma na celu popraw ę jako ści działa ń realizowanych przez gminy w zakresie ewidencjonowania zasobu zabytkowego, zachowania krajobrazu kulturowego i gospodarowania otoczeniem zabytków w procesie planowania przestrzennego).

Cel szczegółowy 3: Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz promocji i reinterpretacji. Kierunki działania: ‹ Wspieranie budowania świadomo ści społecznej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania si ę to żsamo ści narodowej i społeczno ści lokalnych; ‹ Promocja zasobu dziedzictwa za po średnictwem Internetu; ‹ Zwi ększanie dost ępu do zasobów dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego.

4.2.Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu.

Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020.

Podstawowym dokumentem programuj ącym rozwój społeczno-gospodarczy na poziomie województwa jest Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 . Dokument ten, stanowi ąc aktualizacj ę wcze śniejszego, uchwalonego w 2005 roku opracowania, wypracowan ą podczas trwaj ącego ponad 1,5 roku procesu konsultacji i dialogu społecznego, przyj ęty został przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 12 wrze śnia 2012 roku 14 .

Zaktualizowana strategia wyznacza w perspektywie 2020 roku trzy wzajemnie uzupełniaj ące si ę, jednakowej rangi cele strategiczne, którymi s ą:

nowoczesna gospodarka aktywni mieszka ńcy atrakcyjna przestrze ń

Natomiast celem nadrz ędnym okazuje si ę spójno ść regionu, rozumiana jako zapewnienie mo żliwo ści rozwoju i poszukiwanie takich ście żek zmian, które b ędą wykorzystywały i wzmacniały potencjał ka żdego z tych trzech obszarów. Naczelnymi zasadami w procesie realizacji Strategii b ędą zatem: ł ączenie sił i zasobów, a tak że koordynacja wysiłków poszczególnych podmiotów.

14 Uchwała Nr 458/XXII/12 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 24 września 2012 roku w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020. Z punktu widzenia Programu najwa żniejszymi sformułowaniami zawartymi w Strategii, do których Program ten nawi ązuje lub z których korzysta formułuj ąc własne tezy, okazuj ą si ę nast ępuj ące zapisy:

We wnioskach z analizy sytuacji społeczno-gospodarczej województwa pomorskiego, wykorzystuj ących badania naukowe, ekspertyzy, studia oraz dane statystyczne, okre ślono, i ż: „Pomorskie charakteryzuje si ę unikalnym środowiskiem i walorami krajobrazowymi oraz ró żnorodno ści ą kulturow ą, wynikaj ącą z to żsamo ści regionalnej i lokalnej czerpi ącej z dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powi śla, Żuław i innych cz ęś ci regionu oraz tradycji morskich i historycznych, w tym solidarno ściowych. Dziedzictwo kulturowe coraz cz ęś ciej traktowane jest jako istotny czynnik rozwoju lokalnego (sposób na aktywizacj ę gospodarcz ą, tworzenie nowych miejsc pracy oraz kreowanie pozytywnego wizerunku danego obszaru). Dodatkowo znaczenia zaczynaj ą nabiera ć regionalne produkty kulinarne i żywno ść wysokiej jako ści. Region posiada tak że bogat ą ofert ę turystyczn ą oraz jedn ą z najwi ększych w kraju baz noclegowych, koncentruj ącą si ę głównie w pasie nadmorskim. (…) Niedostateczna jest jednak kompleksowo ść produktów turystycznych i kulturalnych oraz ich aktywna promocja ” 15 .

W analizie SWOT w śród mocnych stron wymieniono m.in. (pkt 7): „ Unikatowe dziedzictwo i ró żnorodno ść kulturow ą regionu ”, natomiast w śród zagro żeń dostrze żono (pkt 5) „ Rosn ące ryzyko wyst ąpienia negatywnych efektów presji działalno ści ludzkiej na środowisko ” 16 .

W Strategii przyj ęto, że wszystkie podmioty zaanga żowane w jej realizacj ę, zatem nie tyko Samorz ąd Województwa, ale tak że jst, przedsi ębiorcy i pozostali decydenci, powinni si ę kierowa ć ści śle okre ślonymi zasadami. Z punktu widzenia dziedziny jak ą jest ochrona zabytków i opieka nad zabytkami, wa żne jest przestrzeganie dwóch spo śród dziesi ęciu takich dyrektyw:

3) Zasada racjonalnego gospodarowania przestrzeni ą („… oznacza, że realizacja Strategii uwzgl ędnia wymogi kształtowania ładu przestrzennego, zapewniaj ąc poszanowanie i efektywne wykorzystanie ograniczonego zasobu przestrzeni, w tym hamowanie chaotycznej suburbanizacji oraz presji inwestycyjnej na tereny cenne przyrodniczo i krajobrazowo. Realizacja tej zasady będzie bod źcem dla wzmocnienia powi ąza ń polityki przestrzennej i społeczno-gospodarczej w regionie. Oznacza ona, że przedsi ęwzi ęcia o statusie strategicznym powinny spełnia ć kryterium jako ści przestrzeni , korzystaj ąc z przyj ętych przez Samorz ąd Województwa zasad zagospodarowania przestrzennego ”.);

4) Zasada korzystnego oddziaływania na środowisko („ oznacza, że przedsi ęwzięcia identyfikowane jako istotne dla realizacji Strategii analizowane b ędą przez pryzmat kryterium efektu środowiskowego promuj ącego popraw ę efektywno ści wykorzystania zasobów i redukcj ę negatywnych oddziaływa ń na środowisko lub działania kompensuj ące ”.) 17 .

Wymienionym w Strategii 3 celom strategicznym przyporz ądkowanych zostało 10 celów operacyjnych, a na dalszym poziomie 35 kierunków działa ń z list ą warunków niezb ędnych do ich realizacji. W śród nich na szczególn ą uwag ę zasługuj ą te, które koreluj ą lub determinuj ą problematyk ę zabytkoznawcz ą i konserwatorsk ą; s ą one nast ępuj ące:

Cel strategiczny 1: Nowoczesna gospodarka; cel operacyjny 1.3.: Unikatowa oferta turystyczna i kulturalna.

15 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 , str. 11. 16 Strategia …., str. 16 i 17. 17 Strategia …, str. 25. V Oczekiwane efekty: unikatowe walory naturalne, kulturalne i dziedzictwa kulturowego, w tym kulinarne, wykorzystywane w sposób racjonalny, efektywny i zrównowa żony; V Kierunek działania: rozwój sieciowych i kompleksowych produktów turystycznych. V Partnerzy kluczowi do realizacji celu: jst, instytucje kultury, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Wojewódzki Konserwator Zabytków, organizacje pozarz ądowe; V Warunki sukcesu: utrzymanie wizerunku województwa jako regionu dysponuj ącego atrakcyjn ą ofert ą turystyczn ą oraz sprzyjaj ącego organizacji du żych przedsi ęwzi ęć kulturalnych i sportowych; rozwój współpracy mi ędzy sektorem publicznym, bran żą turystyczn ą i podmiotami działaj ącymi w obszarze kultury w zakresie tworzenia wspólnych, sieciowych, ponadlokalnych produktów turystycznych oraz oferty kulturalnej; V Oczekiwania wobec władz centralnych w zwi ązku z realizacj ą celu: obj ęcie Żuław statusem krajowego produktu turystycznego; udział bud żetu pa ństwa w utrzymaniu najwa żniejszych instytucji kultury i ratowaniu najcenniejszych zabytków regionu; przyj ęcie Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ustalaj ącego mechanizmy organizacyjne i finansowe determinuj ące rzeczywist ą ochron ę dziedzictwa kulturowego; V Obszary współpracy ponadregionalnej i mi ędzynarodowej: sieciowe ponadregionalne produkty turystyczne wykorzystuj ące m.in.: mi ędzynarodowe drogi wodne: E-60 (morska), E-70 i E-40, z uwzgl ędnieniem Żuław i Zalewu wi ślanego; szlaki kulturowe: XX w., Cystersów, zamków gotyckich, architektury i dziedzictwa hydrotechnicznego Żuław, kraina w krat ę, latarni morskich, budowli hydrotechnicznych; Europejsk ą Sie ć Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego; mi ędzynarodowe i mi ędzyregionalne trasy rowerowe.

Cel strategiczny 2: aktywni mieszka ńcy, cel operacyjny 2.2.: wysoki poziom kapitału społecznego.

V Oczekiwane efekty: silniejsze wi ęzi mieszka ńców z regionem oraz dbało ść o zachowanie ró żnorodno ści kulturowej województwa; znacz ące uczestnictwo mieszka ńców (w tym dzieci, młodzie ży, a tak że osób starszych o niepełnosprawnych) w lokalnych wydarzeniach kulturalnych, sportowych i rekreacyjnych; wysokiej jako ści przestrze ń publiczna; zachowane dziedzictwo i krajobraz kulturowo-przyrodniczy. V Kierunki działania: podnoszenie poziomu to żsamo ści regionalnej i lokalnej oraz integracja społeczno ści lokalnych; aktywne uczestnictwo w kulturze, sporcie i rekreacji; kompleksowa rewitalizacja i rozwój przestrzeni publicznych; V Partnerzy kluczowi do realizacji celu: jst, organizacje pozarz ądowe i podmioty wykonuj ące działalno ść po żytku publicznego; instytucje kultury; instytucje edukacyjne, w tym szkoły wy ższe; lokale grupy działania, lokalne grupy rybackie; V Warunki sukcesu: wzrost zaufania i intensyfikacja współpracy pomi ędzy kluczowymi partnerami, szczególnie w relacji: jednostki samorządu terytorialnego – organizacje pozarz ądowe; V Oczekiwania wobec władz centralnych zwi ązku z realizacj ą celu: V Obszary współpracy ponadregionalnej i międzynarodowej:

Program Opieki Nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2012 – 2015 .

Dokument ten, zwany dalej Programem wojewódzkim , został przyj ęty przez Zarz ąd Województwa Pomorskiego na podstawie Uchwały Nr 91/V/11 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 28 lutego 2011 roku.

Jest to podstawowe opracowanie dla wszystkich gminnych programów opieki uchwalanych i realizowanych przez jednostki samorz ądu terytorialnego poło żone na terenie województwa pomorskiego. Jako wzór i zbiór podstawowych wytycznych został równie ż potraktowany w procesie przygotowywania drugiego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole (w horyzoncie czasowym 2015 – 2018), pomimo tego, że ko ńczy si ę ju ż horyzont czasowy Programu wojewódzkiego i niezb ędne staje si ę przyj ęcie nowego dokumentu tego typu, uwzgl ędniaj ącego zapisy zawarte w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki Nad Zabytkami 2014-2017.

Program wojewódzki zawiera rozpoznanie problematyki opieki i ochrony zabytków w województwie pomorskim. Przyjmuje cele i priorytety, w ramach których pomie ści ć si ę mog ą potencjalnie najró żnorodniejsze inicjatywy, zale żnie od potrzeb i mo żliwo ści. Zało żona przez samorz ąd wojewódzki polityka opieki i ochrony zabytków przewiduje działania wieloletnie. Tylko niektóre z nich przynosz ą natychmiastowe skutki. Natomiast efekty cz ęś ci z podj ętych długofalowych przedsi ęwzi ęć (jak cho ćby kształtowanie świadomo ści społecznej i działania edukacyjne) b ędą widoczne dopiero w przyszło ści. Konieczne jest zapocz ątkowanie wieloletnich procesów, które uchroni ą zabytki przed destrukcj ą i znikni ęciem oraz uwra żliwi ą lokalne społeczno ści na zagadnienia z nimi zwi ązane.

Jako główny cel Programu wojewódzkiego przyj ęto potrzeb ę wzmocnienia poziomu ochrony i opieki nad zasobami dziedzictwa kulturowego, co posłu żyć ma zachowaniu zabytków, budowaniu to żsamo ści regionalnej oraz promocji turystycznej regionu. Głównym celem jest poprawa stanu zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego. Popraw ę rozumie ć nale ży jako uchronienie obiektów zabytkowych i krajobrazu kulturowego przed zniszczeniem oraz polepszenie stanu jego zachowania i utrzymania. Zachowane i dobrze zagospodarowane (w ró żnych aspektach) dziedzictwo kulturowe stanowi natomiast niezwykle istotny czynnik wpływaj ący na budowanie to żsamo ści mieszka ńców regionu oraz promocj ę turystyczn ą województwa. Dlatego podkre śli ć trzeba, że zachowanie dziedzictwa kulturowego regionu le ży w interesie jego mieszka ńców, bezpo średnio i po średnio wpływaj ąc na szeroko poj ęty rozwój społeczno-gospodarczy województwa. Jednocze śnie przypomnie ć nale ży, że w realizacji nakre ślonych celów i zało żeń nieodzowna jest partycypacja społeczna.

Wskazane w programie działania nie stanowi ą nakazów i zakazów a wyznaczaj ą jedynie cel strategiczny, kierunki działa ń wynikaj ące z diagnozy zasobów dziedzictwa kulturowego województwa pomorskiego. Zaproponowane zadania i rozwi ązania odpowiadaj ą ustawowym regulacjom z dziedziny ochrony zabytków w Polsce. Program wojewódzki obejmuje jedynie postanowienia wynikaj ące z innych form ochrony zabytków i nie stanowi formy aktu prawa wi ążą cego.

W charakterystyce zasobów dziedzictwa kulturowego województwa pomorskiego obszar gminy Stare Pole, zwi ązane z nim dziedzictwo i krajobraz kulturowy wraz ze składaj ącymi si ę na nie zabytkami nie zostały wskazane explicite. Świadczy to o peryferyjnym traktowaniu tego terenu, nie docenianiu w pełni jego historycznych walorów, a przede wszystkim wskazuje na mniejsze przypisywane mu znaczenie w porównaniu do takich obszarów wiejskich, jak np. Babi Dół – Borcz (gmina Somonino), B ągart – Świ ęty Gaj (gmina Dzierzgo ń), Borzyszkowy (gmina Lipnica), Paraszyno (gmina Ł ęczyce), Nied źwiedzica – Nied źwiedziówka (gmina Stegna) itp 18 . Nale ży jednak zwróci ć uwag ę, że wymieniaj ąc

18 Obszary te w Programie wojewódzkim wskazano na podstawie Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego proponując objęcie ich specjalnymi formami ochrony dla zachowania krajobrazu kulturowego o wyjątkowych wartościach kulturowych. Porównaj str. 36-39. najwarto ściowsze z punktu widzenia województwa układy urbanistyczne i ruralistyczne wskazano ogólnie, na powstałe w średniowieczu, wsie żuławskie oraz wsie poło żone w Delcie Wisły; zapis ten z pewno ści ą mo żna odnie ść do terenów omawianych w niniejszym Programie 19 .

Analiza SWOT ochrony dziedzictwa kulturowego województwa pomorskiego przeprowadzona w Programie wojewódzkim przedstawiona została nast ępuj ąco. Podkre ślono, że analiza SWOT jest podstawowym i powszechnie stosowanym narz ędziem diagnostycznym, która stanowi zestawienie takich cech, jak: Strengths – silne strony, Weaknesses – słabe strony, Opportunities – szanse, Threats – zagro żenia. W wykonanej matrycy SWOT zawarto oceny stanu obecnego (silne i słabe strony) oraz spodziewane zjawiska przyszłe (szanse i zagrożenia). Zestawienie to stanowiło podstaw ę do wskazania celu i priorytetów wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w zakresie ogólnym, a tak że szczegółowym - dotycz ącym równie ż gminy Stare Pole (aspekty odnosz ące si ę bezpo średnio lub po średnio do dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Stare Pole zostały podkre ślone).

SILNE STRONY:

• wyst ępowanie na obszarze województwa zabytków o znaczeniu europejskim i krajowym (jeden zespół wpisany na List ę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, trzy zespoły zabytkowe posiadające status Pomnika Historii); • bogactwo zasobów ró żnych grup zabytków: nieruchomych, ruchomych, archeologicznych, zieleni zabytkowej; • bogaty i ró żnorodny zasób zabytków charakterystycznych i wyró żniaj ących region – m.in. obiekty dziedzictwa morskiego i rzecznego; • wyj ątkowy w skali kraju zasób zabytków dziedzictwa ol ęderskiego; • ró żnorodny zasób zabytków budownictwa regionalnego, drewnianego i ceglanego; • zachowana du ża ilo ść zabytków architektury obronnej, w tym charakterystycznych obiektów z okresu pa ństwa krzy żackiego; • bogaty zasób ruchomych dzieł sztuki zgromadzonych w obiektach sakralnych oraz w muzeach, stanowi ący świadectwo nawarstwiania si ę kultur i narodów; • wysokie walory i atrakcyjno ść środowiska kulturowego dla mieszka ńców, turystyki i gospodarki; • istniej ące mo żliwo ści pozyskiwania przez wła ścicieli i u żytkowników zabytków dotacji i dofinansowa ń na wykonywanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych w tych zabytkach, z ró żnorodnych źródeł (z bud żetów Ministra Kultury, samorz ądu wojewódzkiego, wojewódzkiego konserwatora zabytków, cz ęś ci samorz ądów powiatowych i gminnych, funduszy unijnych).

SŁABE STRONY:

• zły stan zachowania cz ęś ci obiektów zabytkowych – zwłaszcza kamienic mieszcza ńskich; • przekształcenie zespołów zabudowy historycznych miast i miasteczek poprzez wprowadzenie nowej zabudowy, nie licz ącej si ę z lokaln ą tradycj ą, architektur ą i historycznymi uwarunkowaniami; • prowadzenie działa ń niszcz ących zabytki, wynikaj ących z niewiedzy oraz z braku funduszy;

19 Program Opieki Nad Zabytkami Województwa Pomorskiego , str. 39. • niedostatecznej ilo ści środków finansowych na konserwacj ę i rewaloryzacj ę dziedzictwa kulturowego; • samowolne wykonywanie prac remontowych i rozbiórek zabytków, bez uzyskania koniecznych zezwole ń konserwatorskich i budowlanych; • słabe zainteresowanie obiektami zabytkowymi ze względu na koszty remontów i utrzymania lub te ż przekonanie potencjalnych wła ścicieli o wysokich ich kosztach; • zanikanie tradycyjnych form i sztuki budowlanej, brak rzemie ślników, niestosowanie tradycyjnych materiałów budowlanych; • brak systemów zabezpiecze ń obiektów zabytkowych (ochrony przeciwpo żarowej, antywłamaniowej); • niedostateczna ilo ść profesjonalnych wykonawców prac konserwatorskich; • niedostateczne skoordynowanie i powi ązanie działa ń administracji publiczne j i instytucji zajmuj ąc si ę ochron ą zabytków.

W Programie wojewódzkim okre ślono nast ępuj ące szanse i zagro żenia:

SZANSE:

• zatrzymanie degradacji zasobów dziedzictwa kulturowego, dalsze prowadzenie prac konserwatorskich i restauratorskich, wykorzystywanie zabytków do nowych funkcji; • wzrost zainteresowania wła ścicieli i u żytkowników obiektów zabytkowych opiek ą nad nimi; • wzrost wykorzystania dziedzictwa, kulturowego dla celów społecznych, gospodarczych i turystycznych; • działania promuj ące dziedzictwo kulturowe i inicjatywy edukuj ące społeczno ści lokalne; • rosn ące społeczne zainteresowanie opiek ą nad zabytkami: powstawanie stowarzysze ń, • popularyzacja społecznej opieki nad zabytkami; • promowanie przykładów dobrej architektury kontynuującej miejscow ą regionaln ą tradycj ę budowlan ą; • promowanie i nagradzanie dobrych rozwi ąza ń .

ZAGRO ŻENIA:

• pogarszaj ący si ę stan techniczny substancji zabytkowej, spowodowany niewła ściwym użytkowaniem, celowym niszczeniem (w szczególno ści zabytków XIX-wiecznych, poprzemysłowych); • dalsza ekspansja inwestycyjna na obszarze miasta ingeruj ąca w historyczne układy urbanistyczne; • dokonywanie wtórnych podziałów i parcelacji obiektów i zespołów zabytkowych; • samowolne niszczenie zabytków; • brak poszanowania dla warto ści autentyzmu zabytków (oryginalnej substancji, kolorystyki, układu przestrzennego, funkcji, technologii wykonania i materiałów budowlanych); • niedostatek mechanizmów promuj ących działania na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami;

W wyniku powy ższych analiz wskazane zostały cele strategiczne oraz priorytety, kierunki działa ń i typy wsparcia działa ń, które powinny lub mog ą by ć podejmowane dla ich realizacji. Zało żona przez samorz ąd województwa polityka opieki i ochrony zabytków przewiduje działania wieloletnie. W zwi ązku z tym cz ęść z podj ętych zada ń zostanie zako ńczona w ramach zaprogramowanego czteroletniego okresu i przyniesie natychmiastowe efekty. Natomiast cz ęść z nich dopiero w dłu ższej perspektywie zło ży si ę na realizacj ę wyznaczonych w programie kierunków, w tym sensie Program wojewódzki nadal zachowuje swoj ą aktualno ść .

Cel strategiczny Programu wojewódzkiego sformułowany został w sposób nast ępuj ący: „Wzmocnienie poziomu ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa pomorskiego, słu żą ce zachowaniu zabytków, budowanie to żsamo ści regionalnej oraz promocji turystycznej regionu ”.

Wskazano realizacj ę tego celu w ramach trzech wyznaczonych priorytetów:

1. zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi i miast 2. zachowanie kulturowego dziedzictwa morskiego i rzecznego 3. badanie, dokumentacja i promocja dziedzictwa kulturowego

Z punktu widzenia gminy Stare Pole oraz uchwalanego przez jej Rad ę Gminy drugiego Programu Opieki Nad Zabytkami nale ży zwróci ć uwag ę na pierwszy i trzeci z tych priorytetów, wdra żaj ąc na poziomie lokalnym, nast ępuj ące z postulowanych kierunków działania i typów wsparcia działa ń:

Priorytet 1. Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi: Kierunki działa ń: 1. Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu słu żą ce budowaniu to żsamo ści mieszka ńców oraz promocji turystycznej 2. Ochrona charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego, w tym zachowanie wyró żniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowalnej i osadniczej 3. Zachowanie krajobrazu kulturowego wsi pomorskiej 4. O żywienie obszarów zabytkowych zespołów ruralistycznych (…) 8. Ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego wsi. Typy wsparcia działa ń (w nawiasie podano odniesienia do konkretnych obiektów z terenu gminy Stare Pole): 1. Działania uwzgl ędniaj ące w szczególno ści konserwacj ę, renowacj ę, rewaloryzacj ę, popraw ę stanu zachowania: - obiektów sakralnych (ko ścioły w Starym Polu, Krzy żanowie i Królewie); - obiektów u żyteczno ści publicznej (poczta w Starym Polu); - obiektów mieszkalnych wsi (np. historyczne zagrody i budynki dawnych maj ątków gburskich zachowane w Królewie, Kaczynosie, Starym Polu, Złotowie, Kleciu, Szlagnowie, Z ąbrowie itp.); - architektury drewnianej (domy podcieniowe w Kleciu i Złotowie); - parków, ogrodów, zieleni komponowanej (np. parki w Krzy żanowie, Kaczynosie) 2. Rewitalizacja zabytkowych zespołów ruralistycznych 3. Rewitalizacja zespołów zabytkowej zieleni i małej architektury (np. cmentarz w Szale ńcu) 6. Monta ż w obiektach zabytkowych niezb ędnych urz ądze ń technicznych, instalacji dla zapewnienia wła ściwych warunków przechowywania i eksponowania zabytków ruchomych, muzealiów oraz trwałego zachowania i użytkowania tych budowli 7. Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed po żarem, zniszczeniem i kradzie żą (vide casus domu podcieniowego w Złotowie).

Priorytet 3: Badanie, dokumentacja i promocja dziedzictwa kulturowego. Kierunki działa ń: 1. Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych zwi ązane z przygotowanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym 2. Rozpoznanie zasobów i specyfiki regionalnego dziedzictwa kulturowego 3. Promowanie tradycyjnych form i cech regionalnej architektury (w zakresie bryły, detalu architektonicznego, materiału, kolorystyki, rozwi ąza ń konstrukcyjnych) 4. Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym 5. Promocja regionalnego dziedzictwa kulturowego słu żą ca kreacji produktów turystyki kulturowej 6. Szeroki dost ęp do informacji o dorobku kultury regionalnej. Typy wsparcia działa ń: 1. Specjalistyczne opracowania badawczo-dokumentacyjne obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych zwi ązane z przygotowanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym obejmuj ące: - ekspertyzy techniczne i konserwatorskie, - badania konserwatorskie i architektoniczne, - programy prac konserwatorskich i restauratorskich, - dokumentacje projektowe, - inwentaryzacje 2. Współpraca z instytucjami kultury w zakresie rozpoznania regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz wymiany informacji o jego zasobach 3. Rozpoznanie i promocja najcenniejszych zabytków, w szczególno ści obejmuj ąca charakterystyczne zabytki świadcz ące o specyfice regionu: (…) dziedzictwa budownictwa ceglanego (przede wszystkim najstarsze ko ścioły i zało żenia klasztorne, zamki krzy żackie) i drewnianego (przede wszystkim dziedzictwo kulturowe Ziemi Słupskiej, Żuław , Kaszub i Kociewia) 4. Wspieranie działa ń edukacyjnych i promocyjnych oraz popularyzuj ących wiedz ę o dziedzictwie kulturowym województwa pomorskiego – w szczególno ści: - przygotowanie i organizacja konferencji naukowych, - publikacje ksi ąż kowe i foldery, - organizacja konkursów, - popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a tak że zagospodarowania obszarów oraz terenów cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, - udost ępnianie w Internecie baz danych o zabytkach 5. Wspieranie tworzenia oraz promocji produktów markowych i turystycznych województwa opartych na zasobach dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego, w tym działa ń polegaj ących na oznakowaniu cennych i ciekawych zabytków umo żliwiaj ące ich lokalizacj ę w terenie i identyfikacj ę (tablice, oznakowania szlaków, mapy w terenie, szlaki tematyczne) 6. Uczestniczenie w wojewódzkich, krajowych i europejskich programach ochrony zabytków oraz tworzenie własnych tematycznych programów ochrony zabytków 7. Upowszechnianie informacji o mo żliwo ściach pozyskiwania środków finansowych na prowadzenie prac przy zabytkach 8. Rozbudowa warstwy dziedzictwa kulturowego w ramach Systemu Informacji Przestrzennej.

Dążą c do osi ągni ęcia okre ślonego wy żej celu strategicznego poprzez realizacj ę sformułowanych działa ń, samorz ąd wojewódzki, w swojej polityce odniesionej do dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, postuluje m. in. stosowanie takich instrumentów, jak:

V wł ączenie dziedzictwa kulturowego w obszar interwencji i wsparcia samorz ądów terytorialnych zgodnie z zasadami planowania i wdrażania programów prorozwojowych; V wspieranie aktywno ści lokalnej w działaniach maj ących na celu poszanowanie materialnego dziedzictwa oraz zachowanie własnej odr ębno ści i to żsamo ści (odbudowa i wzmocnienie regionalnej to żsamo ści); V wykorzystanie środków finansowych na zachowanie, rewaloryzacj ę, zabezpieczenie i ekspozycj ę obiektów o szczególnych warto ściach zabytkowych.

Strategia Rozwoju Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Malborka na lata 2104-2020.

Miejski Obszar Funkcjonalny Malborka (MOF Malborka) został wyznaczony, na podstawie typologii zawartej w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (patrz wy żej), przez Zarz ąd Województwa, a jego strategi ę przyj ęto w 2014 roku. Opracowanie dokumentu, projektuj ącego rozwój społeczno-gospodarczy i przestrzenny terenów obj ętych MOF Malborka w nowej perspektywie interwencji środkami UE, zostało współfinansowane w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007-2013. Jak stwierdzono we Wprowadzeniu Strategia Rozwoju MOF Malborka „ opracowana została w celu realizacji ponadlokalnych, wspólnych działa ń rozwojowych, wychodz ących poza granice jednej gminy. Jest ona narz ędziem realizacji wspólnej polityki społeczno-gospodarczej z wykorzystaniem zintegrowanych przedsi ęwzi ęć strategicznych ” 20 . Najogólniej przesłanie obszaru funkcjonalnego polega na tym, by jego

20 Strategia Rozwoju Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Malborka na lata 2014-2020 , str. 5. partnerzy wspólnie i we współpracy opracowywali projekty inwestycyjne przeznaczone do wsparcia w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego 2014- 2020: by te projekty si ę nie powielały, by projektowały rozwój nie tylko w skali jednego partnera lecz wykorzystuj ące szerszy potencjał, by realizowane były w sposób zapewniaj ący spójny i zrównowa żony rozwój całego obszaru.

Jednym z partnerów współtworz ących rozpatrywany obszar funkcjonalny jest Gmina Stare Pole , poza ni ą do MOF Malborka nale żą inne podmioty obejmuj ące dosy ć rozległy teren Żuław i Powi śla; s ą to:

Miasto Malbork Gmina Malbork Miasto i Gmina Nowy Staw Powiat Sztumski (Miasto i Gmina Sztum, Miasto i Gmina Dzierzgo ń, Gmina Mikołajki Pomorskie, Gmina Stary Dzierzgo ń, Gmina Stary Targ) Powiat Malborski (Gmina Malbork, Gmina Nowy Staw, Gmina Lichnowy, Gmina Miłoradz, Gmina Stare Pole).

Obszar funkcjonalny obejmuje zatem teren dwóch powiatów, przy czym Miasto Malbork zostało uznane w tej przestrzeni za lidera partnerstwa i o środek delimituj ący, oddziaływuj ący na pozostałych partnerów i świadcz ący na ich rzecz ró żne funkcje usługowe (np. w zakresie szkolnictwa średniego, usług publicznych, o środka krystalizacji turystyki itp.). Przyj ęto zało żenie, że obszar MOF Malborka mo że w kolejnych latach rozwija ć si ę przestrzennie i przył ączać nowych parterów w celu zapewnienia wi ększej synergii i aktywizacji działa ń prorozwojowych w trzech wybranych obszarach strategicznej współpracy 21 .

Tymi strategicznymi obszarami współpracy, które poddano diagnozie i analizie SWOT, a nast ępnie dla których - na podstawie uzyskanych wyników – sformułowano cele strategiczne, cele operacyjne i kierunki działania, okazały si ę:

V Zagospodarowanie przestrzenne, infrastruktura i środowisko naturalne; V Kapitał społeczny; V Gospodarka.

Dla ka żdego z obszarów okre ślono po dwa cele strategiczne, a na dalszym poziomie po kilka celów operacyjnych i zwi ązanych z nimi kierunków działania; a wszystkie te postulaty podporz ądkowano przyj ętej wizji i misji MOF Malborka, w nast ępuj ącym brzmieniu:

Wizja: „ Miejski obszar funkcjonalny Malborka rozwini ętym gospodarczo centrum turystycznym subregionu, obszarem aktywnych mieszka ńców i proekologicznych postaw ”.

Misja: „ Budowanie zintegrowanego potencjału społeczno-gospodarczego MOF Malborka w oparciu o zasad ę zrównowa żonego rozwoju, w tym m.in. podbudzanie lokalnej przedsi ębiorczo ści, tworzenie sprzyjaj ących warunków inwestycyjnych, poprawa dost ępno ści komunikacyjnej oraz spójna promocja ró żnorodnych produktów turystycznych, tworzonych w oparciu o lokalne walory przyrodniczo – kulturowe, z poszanowaniem środowiska naturalnego ”22 .

21 Strategia Rozwoju …., str. 9-12. 22 Strategia Rozwoju …, str. 88. Na ko ńcu w tej hierarchii przedstawiono w postaci tabeli wnikaj ące z przyj ętych kierunków działania projekty kluczowe wybrane na podstawie okre ślonych kryteriów strategicznych i merytorycznych; powstałe w wyniku konsultacji społecznych i spełniaj ące wymogi dofinansowania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020; wskazane przez partnerów MOF Malborka. Wi ększo ść projektów kluczowych nie dotyczy bezpo średnio gminy Stare Pole, zwłaszcza w najwa żniejszej z punktu widzenia niniejszego Programu dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Tylko jeden z takich projektów odnosi si ę wprost do tego kontekstu, ale niestety tylko po średnio, w dalszej perspektywie, mo że by ć wi ązany z walorami dziedzictwa kulturowego terenów gminy Stare Pole 23 .

W ogóle nale ży zauwa żyć, że w Strategii Rozwoju problematyka konserwatorska i zabytkoznawcza nie jest szczególnie eksponowana, rzadko bywa formułowana explicite i nie znajduje twardych, wi ążą cych zapisów w projektowanej wizji i celach rozwoju. Autorzy tego dokumentu koncentruj ą si ę raczej na zagadnieniach gospodarczych, dotycz ących innowacyjno ści i nowych technologii, kapitału ludzkiego, aktywno ści społecznej, edukacji, zdrowia i turystyki; wszelkie odniesienia do środowiska dotycz ą w wi ększo ści walorów przyrodniczych i naturalnych, nie kulturowych. W zasadzie tylko w zapisach po świ ęconych turystyce, czy to w diagnozie, czy w formułowaniu celów i działa ń, pojawiaj ą si ę nieliczne zapisy dotycz ące dziedzictwa i krajobrazu kulturowego. Przytoczy ć mo żna zaledwie kilka z nich:

W diagnozie pierwszego strategicznego obszaru współpracy, którym jest zagospodarowanie przestrzenne, infrastruktura i środowisko naturalne, w pkt. 3.3.5. Turystyka, skonstatowano, że wyznaczenie Malborka na lidera obszaru funkcjonalnego wynika mi ędzy innymi z dziedzictwa kulturowego i bogatej historii, które przyci ągaj ą do tego miasta turystów z Polski i z zagranicy. Podkre ślono równie ż walory przestrzenne historycznego centrum Sztumu obj ętego ochron ą konserwatorsk ą. W podsumowaniu podano, że „ atrakcj ę turystyczn ą obszaru MOF Malbork stanowi ą zachowane zabytki kultury materialnej okresu gotyku (architektura sakralna) oraz z czasów menonitów (domy podcieniowe) ” 24 .

W analizie SWOT trzeciego strategicznego obszaru współpracy, którym jest gospodarka, w śród mocnych stron wymieniono dwa aspekty odnosz ące si ę do przekazu historycznego i krajobrazu kulturowego obszaru:

V „Unikalne w skali światowej dziedzictwo kultury – zamek w Malborku, Sztumie (Szlak Zamków Gotyckich), zabytki gotyckiej architektury sakralnej i kultury mennonickiej ”; V „Atrakcyjne warunki krajobrazowo – przyrodnicze wpływaj ące na atrakcyjno ść turystyczn ą MOF Malborka i sprzyjaj ące rozwojowi agroturystyki ”25 .

Trzeba jeszcze zwróci ć uwag ę na niestety mało pozytywny z punktu widzenia dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami zapis zawarty w diagnozie, mówi ący o niskich nakładach finansowych przeznaczanych na kultur ę i ochron ę dziedzictwa narodowego w

23 Mowa tu o wyodrębnionym w ramach celu strategicznego CS.1.2. Atrakcyjność turystyczna katalizatorem dynamicznego rozwoju gospodarczego, projekcie realizowanym przez Miasto Malbork , sformułowanym jako: Wyeksponowanie przestrzeni wokół malborskiego zamku – obiektu UNESCO oraz nadanie nowych funkcji turystycznych, kulturalnych, edukacyjnych i społecznych Letniej Rezydencji Wielkiego Mistrza Krzyżackiego w Sztumie poprzez utworzenie Pomorskiego Parku Historii i Kultury na szlaku dziedzictwa kulturowego – Międzynarodowym Szlaku Zamków Gotyckich w ramach MOF, wśród partnerów wymieniono tu m.in. Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Starym Polu; trasa szlaku kulturowego będzie przechodziła przez tereny gminy. Porównaj: Strategia Rozwoju…, str. 109. 24 Strategia Rozwoju…, str. 69. 25 Strategia Rozwoju …, str. 81. przeliczeniu na jednego mieszka ńca. Wydatki te „ kształtuj ą si ę na poziomie ni ższym od średniej krajowej i wojewódzkiej (..) i w 2012 roku wyniosły one 1,11 zł / 1 mieszka ńca MOF Malborka, podczas gdy warto ść ta na poziomie krajowym wyniosła 4,72 zł, a na poziomie wojewódzkim 4,95 zł (ponad czterokrotnie wi ęcej) ”26 .

Generalnie, ze wzgl ędu na oszcz ędny sposób eksponowania warto ści historycznych i naukowych zwi ązanych z dziedzictwem i krajobrazem kulturowym, Strategia Rozwoju MOF Malborka jest dokumentem, z którym program opieki nad zabytkami, nie tylko Gminy Stare Pole, ale ka żdej jst zawieraj ącej si ę w tym obszarze funkcjonalnym, nie tyle powinien szuka ć zgodno ści, co raczej komplementarno ści i uzupełnienia. Ze wzgl ędu na niedostatki Strategii Rozwoju w tej dziedzinie wskazane byłoby formułowanie celów i kierunków działa ń, zgodnych z ogóln ą filozofi ą rozwoju obszaru funkcjonalnego, ale bardziej akcentuj ących kontekst nawi ązuj ący do przekazu dziejowego i zabytkowych walorów regionu, Żuław i Powi śla. Rol ę t ą powinny wypełnia ć nie tylko cz ąstkowe programy opieki nad zabytkami poszczególnych gmin, lecz przede wszystkim program sformułowany na poziomie powiatu, którego konieczno ść opracowania jest jednym z postulatów niniejszego opracowania.

26 Strategia Rozwoju …, str. 45.

5. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO .

5.1.Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy).

Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Stare Pole.

Uchwalone w 2010 roku Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Stare Pole 27 nie stanowi, co wynika z ustawy i co stwierdzono we wst ępie tego opracowania, aktów prawa miejscowego, ale deklaratywnie okre śla zasady polityki przestrzennej wprowadzone dla obszaru całej gminy 28 . B ędące przykładem prawa miejscowego miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego musz ą by ć natomiast zgodne ze studium i wynika ć z zawartych w nim uwarunkowa ń.

Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Stare Pole składa si ę z dwóch zasadniczych cz ęś ci, z których ka żda zawiera tekst oraz map ę w skali 1 : 10.000. W cz ęś ci pierwszej, nazwanej Syntez ą uwarunkowa ń, przedstawiono wszelkie uwarunkowania, w tym zewn ętrzne i wewn ętrzne, wpływaj ące na kierunki i struktur ę zagospodarowania przestrzennego gminy, natomiast w cz ęś ci drugiej, po wykonanej syntezie, kierunki te zostały okre ślone.

Z punktu widzenia Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015-2018 najwa żniejszymi zapisami zawartymi w studium b ędą te, które determinuj ą problematyk ę ochrony konserwatorskiej, stanowi ą jej uzupełninie lub bezpo średnio si ę do tej dziedziny odnosz ą. Zapisy te prezentuj ą si ę nast ępuj ąco:

Cz ęść pierwsza studium – Synteza uwarunkowa ń:

Wśród uwarunkowa ń zewn ętrznych sprzyjaj ących rozwojowi gminy wymieniono m.in.: „poło żenie przy szlaku kolejowym Berlin – Szczecin – Koszalin – Gda ńsk – Olsztyn – Kaliningrad; atrakcyjne poło żenie przy korytarzu ekologicznym rzeki Nogat – stanowi ącym element ochrony przyrody i krajobrazu o znaczeniu europejskim (ECONET Polska), a tak że stwarzaj ącym potencjalne mo żliwo ści rozwoju turystyki i sportów wodnych oraz wypoczynku nadwodnego; bliskie s ąsiedztwo atrakcyjnych o środków turystyki krajoznawczej (Malbork, Elbl ąg, Frombork, Pasł ęk, Kwidzyn) oraz bogatych krajobrazowo i kulturowo obszarów ( Żuławy Wi ślane, Wysoczyzna Elbl ąska, Mierzeja Wi ślana, Dolina Wisły) sprawiaj ące, że gmina Stare Pole zawsze znajdzie si ę na szlakach turystycznych, motorowych, rowerowych, pieszych i wodnych, bliskie s ąsiedztwo Malborka , dla którego wie ś Królewo stanowi stref ę podmiejsk ą ” 29 .

Wśród czynników wewn ętrznych sprzyjaj ących rozwojowi gminy wymieniono tak że czynniki kulturowe, które okre ślono jako: „ bogactwo kulturowe w postaci zachowanych układów ruralistycznych wsi wraz z obiektami o wysokich walorach kulturowych, zało żeniami dworsko- parkowymi, zabytkowymi cmentarzami tworz ącymi niepowtarzalny klimat i charakter obszaru, będący identyfikatorem przestrzeni i miejsca; zachowane elementy krajobrazu kulturowego Żuław Wi ślanych, w tym układu sieci dro żnej, rozłogów a tak że systemu wodno-

27 Uchwała Rady Gminy Stare Pole Nr XXXVI/254/2010 dnia 17 sierpnia 2010 r. 28 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (j.t. Dz. U. z 2015 r. poz. 199, 443); art. 9 – 12. 29 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Stare Pole , str. 4. melioracyjnego wraz z charakterystycznymi skupiskami zieleni przydro żnej, śródpolnej i parkowej ” 30 .

Cz ęść druga studium – Kierunki zagospodarowania przestrzennego gminy :

Za główny kierunek zmian uznano w studium harmonijny, zrównowa żony rozwój struktury przestrzennej gminy, wykorzystuj ący zasoby naturalne, walory przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe; rozwój słu żą cy budowaniu to żsamo ści oraz zapewniaj ący wzrost jako ści zamieszkania, pracy, obsługi ludno ści i wypoczynku. Okre ślaj ąc główne cele polityki przestrzennej skupiono si ę na zagadnieniach zwi ązanych z ochron ą środowiska przyrodniczego, ekologi ą oraz wzrostem produkcji rolnej, nie akcentuj ąc explicite problematyki kulturoznawczej, w tym odnosz ącej si ę do ochrony zabytków. Podobnie uj ęto w strategii kierunki przekształce ń struktury przestrzennej gminy, gdzie tylko raz odwołano si ę do warto ści wynikaj ących z przekazu historycznego, postuluj ąc rozwój turystyki poprzez: (pkt b) „wykorzystanie obiektów zabytkowych dla funkcji historycznych (bazy hotelowej, zajazdów itp.) ” 31 .

Dalej w studium podzielono struktur ę przestrzenn ą gminy na cztery strefy oraz wyznaczono ogólne ustalenia dotycz ące zagospodarowania terenów; w śród nich znalazły si ę nast ępuj ące postulaty: wspieranie działa ń maj ących na celu odtworzenie dawnych układów ruralistycznych z wykorzystaniem istniej ących zabytkowych zało żeń (dla zabudowy mieszkaniowej); przekształcenie zabudowy dysharmonijnej wraz z jej modernizacj ą w nawi ązaniu do tradycyjnych form architektury o du żych warto ściach kulturowych (dla zabudowy przemysłowej i zabudowy zagrodowej) oraz utrzymywanie istniej ących siedlisk rolniczych (dla zabudowy zagrodowej) 32 .

Najwa żniejsze z punktu wid zenia konserwatorskiego i zabytkoznawczego zapisy w studium znalazły si ę w rozdziale 4 po świ ęconym obszarom oraz zasadom ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego oraz w rozdziale 5 w cało ści po świ ęconym obszarom i zasadom ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków. W Rozdziale 4 cały podrozdział po świ ęcono ochronie krajobrazu kulturowego (pkt. 4.7) okre ślaj ąc główne kierunki działania w tym zakresie poprzez: dopełnienie istniej ących sieci osadniczych oraz nie wprowadzanie nowej zabudowy poza układami osadniczymi; ograniczenie wysoko ści budynków do skali zabudowy historycznej; pozostawienie obszarów niezabudowanych na przedpolu wsi; ochron ę komponowanych elementów i zespołów zieleni wysokiej; zachowanie systemu melioracyjnego z jego wyposa żeniem jako symptomatycznego wyró żnika krajobrazu Żuław Wi ślanych 33 .

Rozdział 5 w cało ści po świ ęcony jest zagadnieniom z dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Zatytułowany został „ Obszary i zasady dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej ”, a jako główny cel kre ślono w nim „ ochron ę warto ści i zasobów kulturowych znajduj ących si ę na obszarze gminy oraz akcentowanie i eksponowanie elementów współtworz ących to żsamo ść gminy Stare Pole ”34 .

30 Studium… , str. 5. 31 Studium …, str. 8. 32 Studium …, str. 11 i 12. 33 Studium …,str. 30. 34 Studium …, str. 31. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.

Na obszarze gminy Stare Pole obowi ązuje sze ść miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które w my śl ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym stanowi ą akty prawa miejscowego. A zatem postanowienia zawarte w tekstach i na rysunkach tych dokumentów odnosz ące si ę do ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego, zwi ązane z ochron ą zabytków i opiek ą nad zabytkami, maj ą charakter obligatoryjny dla wszystkich stron uczestnicz ących w procesie zagospodarowania przestrzennego terenów gminy.

Projekty planów lub zmiany planów zostały przyj ęte uchwałami Rady Gminy Stare Pole w okresie od 2002 do 2011 roku, ich lista i zasi ęg prezentuje si ę w sposób nast ępuj ący:

Uchwała Nr XXVIII/213/2002 Rady Gminy w Starym Polu z dnia 07.10.2002 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wsi Stare Pole i Krzy żanowo w gminie Stare Pole ; Uchwała Nr XXVIII/214/2002 Rady Gminy w Starym Polu z dnia 07.10.2002 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wsi Królewo w gminie Stare Pole ; Uchwała Nr XX/144/2008 Rady Gminy Stare Pole z dnia 27 listopada 2008 roku w sprawie uchwalenia zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wsi Stare Pole i Krzy żanowo w gminie Stare Pole ; Uchwała Nr III/11/2010 Rady Gminy Stare Pole z dnia 28 grudnia 2010 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obr ębu geodezyjnego Z ąbrowo ; Uchwała Nr V/30/2011 Rady Gminy Stare Pole z dnia 15 marca 2011 r. w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obr ębów geodezyjnych Janówka, Kaczynos, Kaczynos Kolonia, gmina Stare Pole ; Uchwała Nr XII/101/2012 Rady Gminy w Starym Polu z dnia 28 marca 2012 roku w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów w obr ębach Szaleniec, Złotowo, Krzy żanowo, Kraszewo, Stare Pole i Królewo 35 .

Problematyka konserwatorska, dotycz ąca ochrony przekazu dziejowego w jego materialnym i symbolicznym wymiarze, została uwzgl ędniona we wszystkich omawianych mpzp przybieraj ąc jednak ró żną posta ć. Generalnie w planach starszych zapisy dotycz ące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami s ą formułowane w sposób mało precyzyjny, nie zawsze zadawalaj ący z punktu widzenia konserwatorskiego i niezbyt adekwatnie do zasobu warto ści kulturowych wyst ępuj ących na terenie gminy. Dla przykładu w dwóch planach uchwalonych w 2002 roku dosy ć ogólnie okre śla si ę zasady ochrony konserwatorskiej wyodr ębniaj ąc arbitralnie dwie strefy oznaczone symbolami A i B, a nast ępnie dla ka żdej z nich podaj ąc nieprecyzyjnie okre ślony zakres ochrony (A – działalno ść inwestycyjna musi uzyska ć poparcie konserwatora zabytków, B – obowi ązek zachowania historycznych relacji przestrzennych i aran żacji architektonicznej, ale bez uzgodnie ń z wła ściwym terenowo konserwatorem zabytków). Ponadto w planach tych nie zostały wymienione i wskazane obiekty wpisane do rejestru zabytków,

35 Teksty i rysunki planów dostępne na stronie internetowej Urzędu Gminy Stare Pole, adres: www.starepole.pl , w zakładce: Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego . Ostatni z wymienionych planów został sporządzony w celu zabezpieczenia terenu dla realizacji sieci energetycznej wysokiego napięcia oraz światłowodowej sieci telekomunikacyjnej, obejmuje on obszar, na którym nie występują zabytki nieruchome (obiekty, zespoły, obszary zabytkowe) wymagające ustaleń związanych z ich ochroną i zachowaniem. W § 7 stwierdzono tylko ogólnie, że „ ochronie podlega układ i granice rozłogów, przebieg rzek i cieków wodnych ”. podobnie jak inne obiekty postulowane do ochrony ze wzgl ędu na zachowane warto ści historyczne, naukowe i zabytkowe (które dosy ć enigmatycznie okre ślono mianem

W dwóch mpzp uchwalonych w 2010 i 2011, dotycz ących miejscowo ści: Z ąbrowo, Janówka, Kaczynos i Kaczynos Kolonia, problematyka konserwatorska sformułowana została w sposób nie budz ący zastrze żeń i adekwatny do zachowanego zasobu dziedzictwa. Projekty tych planów sporz ądzono ju ż jednak bazuj ąc na kartach ewidencyjnych obiektów przeznaczonych do uj ęcia w Gminnej Ewidencji Zabytków, w odniesieniu do przyj ętego przez Rad ę Gminy Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009-2013 , w oparciu o opracowany na zlecenie Gminy Studium historyczno-konserwatorskie oraz po konsultacjach i w uzgodnieniu z Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. W planach tych kwestie ochrony krajobrazu kulturowego i tworzących go elementów materialnych oraz utrwalonym w materialnych no śnikach kontek ście symbolicznym, rozpracowane zostały szczegółowo, co znalazło wyraz w precyzyjnych, merytorycznych i uzasadnionych z punktu widzenia prawnego ustaleniach dotycz ących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (w odniesieniu do wyst ępuj ących na obszarze gminy zabytków nieruchomych: obiektów, zespołów, obszarów i krajobrazów z kompozycjami zieleni wysokiej, drogami czy rozłogami pól). Dla przykładu w mpzp wsi Z ąbrowo zagadnieniom konserwatorskim po świ ęcony został rozbudowany i wielostronicowy § 8 zatytułowany „ Ustalenia dotycz ące zasad ochrony środowiska kulturowego ”, a nast ępnie zawarte w tym paragrafie ustalenia zostały przytoczone w poszczególnych kartach terenu 36 .

36 Uchwała Nr III/11/2010 Rady Gminy Stare Pole z dnia 28 grudnia 2010 roku , str. 7-11.

5.2 .Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy.

5.2.1 .Zarys historii obszaru gminy.

Dokładny zarys dziejów terenów le żą cych w granicach administracyjnych gminy Stare Pole (oraz obszarów przyległych, niezb ędnych do scharakteryzowania ze wzgl ędu na kontekst historyczny) został przedstawiony w Programie Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009-2013 . W mi ędzyczasie nie pojawiły si ę żadne publikacje i specjalistyczne opracowania przynosz ące nowe, wa żne ustalenia w tym temacie, poza prac ą zatytułowan ą „ Krajobraz kulturowy i społeczny Żuław Elbl ąskich ” opart ą na badaniach terenowych przeprowadzonych przez pracowników naukowych i studentów trzech polskich uniwersytetów w 2010 i 2011 roku. Pozycja ta analizuje oraz opisuje jednak przede wszystkim sfer ę świadomo ści społecznej mieszka ńców tej krainy historycznej i geograficznej tote ż została szerzej omówiona i przytoczona w podrozdziale po świ ęconym dziedzictwu niematerialnemu gminy (porównaj podrozdział 5.2.7 ).

W zwi ązku z powy ższym w niniejszym Programie postanowiono nie powtarza ć dokonanych wcze śniej ustale ń dotycz ących historii rozpatrywanego obszaru. Zdecydowano si ę natomiast na prezentacj ę przekazu dziejowego w odniesieniu do poszczególnych miejscowo ści poło żonych na obszarze gminy, przedstawiaj ąc syntetyczne charakterystyki odnosz ące si ę do ich: genezy, przekształce ń, układów osadniczych i ruralistycznych, danych statystycznych oraz symptomatycznych elementów krajobrazu kulturowego z prezentacj ą najwa żniejszych zabytków nieruchomych (porównaj podrozdział 5.2.3. ). Taki układ pozwoli mieszka ńcom i turystom, zainteresowanych rozpatrywanym obszarem, na łatwiejsze przyswojenie sobie danych dotycz ących poszczególnych wsi, pozwoli równie ż na ewentualne wykorzystanie zebranych wiadomo ści w prowadzonej działalno ści o charakterze gospodarczym, edukacyjnym czy promocyjnym.

5.2.2.Krajobraz kulturowy.

Sfery tej dotyczy podobna uwaga – krajobraz kulturowy gminy został dokładnie scharakteryzowany w poprzednim gminnym programie opieki nad zabytkami w odniesieniu do wyró żnionych kategorii, takich jak: antropomorficzno ść , otwarto ść , unikalno ść , jednorodno ść , klasyczno ść , proporcjonalno ść , trwało ść i zabytkowo ść . Warto zaznaczy ć, że dynamiczne zmiany zachodz ące w Polsce dzi ęki interwencji środków pochodz ących z bud żetu UE w okresie finansowania 2007-2014, zwi ązane z wielkimi inwestycjami i silnymi przeobra żeniami dotychczasowej infrastruktury, wpływaj ącymi tak że na krajobraz, nie obj ęły swoim zasi ęgiem obszarów gminy Stare Pole. Wprawdzie i tu realizowano pewne inwestycje, remonty dróg krajowych, powiatowych i gminnych, projekty z zakresu gospodarki wodno-ściekowej czy budow ę Orlika w Starym Polu, jednak nie odbiło si ę to negatywnie na lokalnym krajobrazie kulturowym. Zachował on swoj ą trwało ść i zabytkowo ść .

5.2.3.Historyczne miejscowo ści na terenie gminy.

Uwaga ! Miejscowo ści, zawierające si ę obecnie w granicach administracyjnych gminy Stare Pole, poło żone na Małych Żuławach Malborskich, podzielone zostały przez pisz ącego o tej krainie niemieckiego konserwatora zabytków B. Schmida według statusu prawnego na tzw. wsie niemieckie (lokowane na prawie chełmi ńskim) i wsie pruskie (najcz ęś ciej relokowane w oparciu o prawo polskie) oraz na maj ątki 37 , natomiast wsie chełmi ńskie dzieliły si ę pod wzgl ędem gospodarczym na gburskie, zagrodnicze i j ęczmienne. Klasyfikacja ta b ędzie stosowana w przedstawionym poni żej zarysie dziejów tych jednostek osadniczych.

Janówka.

Wie ś poło żona na zachodnim brzegu Nogatu-Pauty, naprzeciw miejscowo ści Szawałd zlokalizowanej w gminie Malbork. Zało żona przez Zakon NMP jako wie ś czynszowa, na prawie chełmi ńskim, według kryteriów przyj ętych przez B. Schmida zaliczana do wsi niemieckich, jęczmiennych (zapisana w kontrakcie lokacyjnym konieczno ść spłacania renty feudalnej w jęczmieniu w wysoko ści 200 korców od włóki). Wie ś powstała stosunkowo pó źno, dopiero w 1399 roku, dokument lokacyjny nie zachował si ę nawet w odpisach; administracyjnie podlegała pod komturi ę malborsk ą. Drugi dokument lokacyjny, nadany przez króla Kazimierza Jagiello ńczyka, spłon ął w 1517 roku i został wystawiony ponownie w roku 1577 (za czasów Stefana Batorego). Pod wzgl ędem parafialnym Janówka zwi ązana była z ko ściołem w Królewie. Dawna nazwa to Jonasdorf (w odmianach – Ionasdorf lub Ionasdorff) 38 . Rozplanowanie przyj ęło form ę ulicówki jednostronnej przywałowej i rozwin ęło si ę w zwartym układzie ruralistycznym, zabudowa rozproszona, kolonijna praktycznie nie wyst ępowała. Układ ten i cała zabudowa uległy całkowitemu zniszczeniu podczas powodzi totalnej w 1888 roku, to wła śnie w okolicy Janówki zostały przerwane wały przeciwpowodziowe w pierwszy dzie ń Wielkanocy, wskutek czego ucierpiały praktycznie całe Żuławy Wi ślane, natomiast opisywana miejscowo ść została dosłowne rozmyta. Odtworzenie układu przestrzennego i zabudowy mogło nast ąpi ć w nawi ązaniu do dawnej formy, ale nie posiadamy na ten temat wiarygodnych informacji. W układzie osadniczym wsi wykształciły si ę trzy du że gospodarstwa, które w XIX wieku po reformach agrarnych (separacja i uwłaszczenie) zamieniły si ę w tzw. maj ątki ziemskie (Gutshof), w XVIII wieku nale żały one do rodziny Hirschfeld, a w drugiej połowie XIX stulecia stanowiły własno ść Arndta, Krugera i Sonke. Mennonici, czy szerzej – „ol ędrzy’, w dziejach miejscowo ści nie odegrali wi ększego znaczenia, dokumenty wymieniaj ą tylko jedn ą rodzin ę emfiteutytów – Wiebe – zwi ązan ą z Jonasdorf (by ć mo że nale żał do nich obecny budynek nr 17, zagroda holenderska powstała w ko ńcu XIX wieku). W 1933 roku Janówka liczyła 155 mieszka ńców, w roku 1939 ich liczba wzrosła do 175. Po totalnej powodzi na północ od wsi powstał licz ący ponad 100 ha masyw le śny zagospodarowany z pa ństwowych środków w miejscu, gdzie fala powodziowa naniosła piaski i namuły na wysoko ść do 2 metrów. Dla zarzadzania Janowskim Lasem powstała le śniczówka podlegaj ąca pod Nadle śnictwo Pelplin, jej wybudowania zostały wzniesione na przełomie XIX i XX wieku (ostatnim wła ścicielem był pochodz ący z Kaczynosu Georg Zimmermann, zmarły w rosyjskiej niewoli w roku 1946). Kaczynos – Kaczynos Kolonia.

Wie ś powstała w oparciu o prusk ą struktur ę osadnicz ą, jej lokacja (lub raczej relokacja) miała miejsce w 1367 roku i dokonana została przez Wielkiego Mistrza Zakonu NMP Winrycha von

37 B. Schmid, Die Bau – und Kunstdenkmäler Westpreussen, Kreis Marienburg . Wstęp, str. XXIV I XXV. 38 Pewna część wsi, być może wcześniej odrębna jednostka osadnicza, nosiła nazwę Haupt (tj. głowa). Kniprode. Akt lokacyjny na prawie chełmi ńskim otrzymał zasad źca Hans Arnold, który został pierwszym sołtysem; uposa żenie wsi obj ęło 50 włók i 1,5 morgi, z czego 5 włók okre ślono jako „j ęczmienne”, natomiast 3,5 włóki wolne od czynszów przypadło dziedzicznie urz ędowi sołtysa. W kontrakcie miejscowo ść wyst ępowała pod nazwą „Kaczennaze” o wyra źnie pruskim brzmieniu. Inne odnotowane w dziejach nazwy miejscowo ści przybierały formy stanowi ące odmian ę tego okre ślenia i zapisywane były w postaci: Katznäze, Kaczenaze, Katzenase, Kaczinos, Kaczennasze, Caczinse, Caczinnase, W 1379 roku Zakon NMP odkupił od rodziny Libenteil jedn ą włók ę ziemi in Katznase za sum ę 180 marek. Pod wzgl ędem parafialnym Kaczynos nale żał do Królewa i w zwi ązku z tym jego mieszka ńcy znale źli si ę w latach 1570-1617 pod wpływem religii protestanckiej krzewionej przez pastorów odprawiaj ących liturgi ę w jednym z tamtejszych du żych gospodarstw gburskich (lub w maj ątku). W roku 1618 duchowny protestancki zamieszkał w samym Kaczynosie, a niedługo pó źniej, wg B. Schmida przed 1626 rokiem, wybudowana została we wsi świ ątynia tego wyznania; w roku 1647 okre ślono j ą mianem „synagoga”. Nowy budynek ko ścielny wzniesiono w konstrukcji ryglowej w latach 1705 -1706, jego remont i konserwacja zostały przeprowadzone w latach 1906 – 1907. W XVII wieku sołtysem Kaczynosu był Johann Neimann. Układ przestrzenny wsi przyj ął form ę ulicówki placowej i w toku procesu dziejowego ulegał znacz ącej ewolucji – poza zwartym planem pojawiły si ę liczne wybudowania kolonijne, z zabudow ą jednodworczn ą blokow ą na terpach. Kolonizacja emfiteutyczna przyczyniła si ę do powi ększenia areału wsi z 50 do 128 włók ! W XVIII wieku notowano 4 rodziny menonickie (w tym Dick i Niefeld), ale liczba gospodarstw „olderskich” musiała by ć znacznie wi ększa. Formy przestrzenne tej kolonizacji okazały si ę nietrwałe – nie ma po nich śladu w terenie; nie było go ju ż w I połowie XX wieku. Na bazie jednego z gospodarstw kolonijnych powstał w k. XIX wieku du ży maj ątek ziemski – dzi ś Kaczynos Kolonia. Gospodarczo był on zapewne zwi ązany z cukrowni ą w Starym Polu. W drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku w Kaczynosie powstało i funkcjonowało 8 du żych gospodarstw rolnych (maj ątków ziemskich), jednym z nich był maj ątek zlokalizowany w centrum układu osadniczego, po zachodniej stronie głównej ulicy wiejskiej. Na siedlisku tym zachował si ę masywny budynek mieszkalny tzw. Gutshaus nale żą cy do Eberharda Zimmermana, po 1945 roku stanowi ący siedzib ę PGR-u. We od XVIII wieku wsi funkcjonowała szkoła ludowa, dla której nowy gmach wzniesiono w 1928 roku; ponadto znana była gospoda nale żą ca do rodziny Woelk. Liczba mieszka ńców w 1933 roku wynosiła 534, 1939 roku – 463.

Kikojty.

Miejscowo ść powstała poprzez przekształcenie zachowanej, pruskiej struktury osadniczej, której Zakon NMP nadał form ę maj ątku „wolnego Prusa”. Brak jest jednak bezpo średnich przekazów na temat tej lokacji, by ć mo że miała ona miejsce w roku 1321; pierwsze źródłowe, bardzo lakoniczne dane o Kikojtach pochodz ą dopiero z ko ńca XIV stulecia. Maj ątek ten przybrał form ę przysiółka placowego i w kolejnych stuleciach nie wykazywał tendencji do znacz ącego rozwoju przestrzennego. Nazwa, wywodz ąca si ę ze źródłosłowu bałtyjskiego, przyjmowała w dziejach ró żnorodne formy o nast ępuj ących zapisach (odnotowywanych w materiałach pi śmienniczych lub kartograficznych): Kykoit, Kikojten, Kykoit, Kykoyten, Kykoth, Kikkote. W 1448 roku w maj ątku Kikoth odnotowano 15 chłopów folwarcznych. Po wonie 13.letnej dobro pocz ątkowo stanowiło własno ść domeraln ą w ramach Ekonomii Malborskiej, a nast ępnie zostało wypuszczone w r ęce prywatne – nazwisko wła ścicieli poznajemy jednak dopiero w wieku XIX. W roku 1860 licz ący wówczas 190 ha maj ątek nabył niejaki Stattmiller, nast ępnie poprzez dziedziczenie przeszedł w r ęce jego syna – Richarda Stattmillera, który w tym samym roku o żenił si ę z pochodz ącą z Fiszewa Hedwig Kuhn. Mniej wi ęcej w tym samym czasie wybudowano nowy, zachowany do dzi ś dwór, zapewne na siedlisku starszej budowli tego typu (rok 1905), a nast ępnie zespół towarzysz ących mu budynków gospodarczych (lata 1905-1910), przetrwałych tylko cz ęś ciowo. W folwarku funkcjonowała serownia i mleczarnia, hodowano tu krowy, konie, świnie i drób; gospodarstwo było na owe czasy nowocze śnie urz ądzone i prowadzone, posiadało m.in. dwa traktory. Po śmierci Richarda Stattmillera stery rz ądów przej ął jego brat Albert i sprawował je do roku 1944, gdy zagin ął podczas kampanii wschodniej. Wtedy za dziedziczk ę uznano córk ę Richarda – Hedwig, która z grup ą uchod źców z terenów Prus Wschodnich w styczniu 1945 roku podj ęła prób ę ucieczki do Niemiec. Do ścigni ęci przez Rosjan na Pomorzu Zachodnim zostali zawróceni do rodzinnego dobra, gdzie powrócili w kwietniu, a nast ępnie byli świadkami przekształce ń zwi ązanych z nowym ustrojem pa ństwowym i prawno-politycznym. W upa ństwowionym maj ątku sprowadzono ich do roli pracowników najemnych, zanim mogli wyjecha ć do RFN 39 .

Klecie.

Wie ś wymieniona dopiero w ko ńcu XIV wieku w Ksi ędze Czynszowej Komturii Dzierzgo ńskiej jako uposa żona w 31 włók, z czego 28 czynszowych nale żało do gminy wiejskiej – o przynale żno ści i statusie fiskalnym pozostałych trzech nie wspomniano. Nie mamy żadnych informacji o dacie zało żenia oraz o przywileju lokacyjnym, o losach miejscowo ści nie wspominaj ą te ż zapiski z tzw. Ksi ęgi Strat. Prawdopodobnie była to wie ś czynszowa pruska, która w rozplanowaniu przyj ęła form ę przysiółka ulicowego. Pocz ątkowo istniał silny zwi ązek z poło żonym w pobli żu maj ątkiem wolnego Prusa o nazwie Mackutkaym (tj. Parwark). Dawne nazwy przybierały formy Klettendorf lub Klettedorp. W XVIII wieku we wsi osiedlili si ę „ol ędrzy” (w tym menonici) – w ko ńcu XIX wieku notowano 11 emfiteutytów (rodzina Wiehler). Lokacyjny układ osadniczy rozszerzył si ę o rozproszone gospodarstwa kolonijne lokowane w kierunku zachodnim i południowym; areał wsi wzrósł z 31 do 54 włók. Cz ęść zabudowy kolonijnej zachowała si ę. W drugiej połowie XIX wieku w układzie osadniczym ukształtowały si ę cztery du że gospodarstwa o statusie maj ątku ziemskiego, najwi ększe nale żało do rodziny Wedekind.

Kławki.

Miejscowo ść powstała w 1351 roku jako maj ątek „wolnego Prusa” o areale 16 włók, z czasem przekształcona w wie ś czynszow ą prusk ą, dawne nazwy to Klakendorf lub Klakendrop. Układ przestrzenny przyj ął form ę przysiółka ulicowego, poza nim z czasem powstała zabudowa rozproszona, jednodworczna na terpach. W roku 1820 wie ś liczyła 112 osób, w tym 2 mennonitów. Dzi ęki kolonizacji emfiteutycznej areał wsi powi ększył si ę z 16 do 34 łanów. Rozproszone gospodarstwa kolonijne powstały w kierunku Szale ńca - na południe i zachód od lokacyjnego układu osadniczego. W roku 1869 w Kławkach odnotowano 16 mennonitów, w tym rodziny o nazwiskach Dick i Niefeld. Dane statystyczne przekonuj ą, i ż miejscowo ść nie rozwijała si ę, w roku 1869 liczba mieszka ńców wynosiła 110, a w 1925 roku – 97, potem przył ączono Kławki administracyjnie do Krzy żanowa.

Kraszewo.

39 Porównaj www.marienburg.pl . Hedwig Stattmiller powróciła do Kikojtów w roku 1968, gdzie została życzliwie przyjęta przez nowych mieszkańców, wywodzących się z Wołynia. Wie ś czynszowa pruska, potem chełmi ńska, powstała z cał ą pewno ści ą w oparciu o prusk ą struktur ę osadnicz ą, wskazuje na to mi ędzy innymi dawna nazwa o wyra źnie bałtyjskim źródłosłowie (Krauslauken – Pole Krauslauken). Lokowana lub relokowana w roku 1321 przez komtura dzierzgo ńskiego Lutera von Braunschweiga. W 1349 i 1361 roku niewielkie nadania otrzymał tu komornik fiszewski, który po średniczył w kontaktach między Zakonem NMP a okoliczn ą ludno ści ą pochodzenia pruskiego. W 1386 roku Kraszewo wzmiankowana jako pruska wie ś czynszowa o nazwie Pruppendorf 40 . Układ osadniczy przyj ął form ę przysiółka ulicowego i w nast ępnych stuleciach uległ tylko niewielkiej ewolucji, osadnictwo emfitetutyczne nie wpłyn ęło na jego powi ększenie. W ko ńcu XIX wieku w zwartym układzie osadniczym ukształtowały si ę cztery du że gospodarstwa o statusie maj ątku, dwa nale żały do rodzin Kramer i Lamke. Liczba mieszka ńców w 1933 roku wynosiła 147, w 1939 roku – 137.

Królewo.

Wie ś poło żona na zachodnim brzegu Starego Nogatu Malborskiego. Pod wzgl ędem administracyjnym przyporz ądkowana do komturstwa malborskiego prawdopodobnie dopiero w ko ńcu XIV wieku (pocz ątkowo podlegała pod zamek w Fiszewie). Po wojnie 13.letniej weszła w skład województwa malborskiego i była zarządzana przez starostów malborskich, a po roku 1510 przez specjalnie utworzon ą jednostk ę administracji gospodarczej zwan ą Ekonomi ą Malborsk ą czyli „dobrami stołu królewskiego” (z siedzib ą na zamku w Malborku). Na czele tej jednostki stał wybierany, płatny urz ędnik skarbowy nazywany pocz ątkowo Mistrzem Skarbowym, a pó źniej Ekonomem Królewskim ( thesaurarius ). W pa ństwie pruskim Królewo nale żało do powiatu malborskiego utworzonego w 1818 roku w Prowincji Prusy Zachodnie ( Kreis Marienburg, Westpreussen ). Wie ś czynszowa, gburska, ko ścielna, lokowana na prawie chełmi ńskim przez Zakon NMP, obejmuj ąca 40 włók areału, zaliczana do tzw. wsi niemieckich. Dokument lokacyjny, ani żadne jego opisy nie zachowały si ę. Miejscowo ść została zało żona około 1340 roku przez komtura malborskiego, pó źniejszego Wielkiego Mistrza Zakonu NMP - Rudolfa Königa (funkcj ę komtura pełnił w latach 1338-1345). Nazwa nawi ązywała wła śnie do zało życiela, ale z czasem jej znaczenie uległo przekształceniu i zatarł si ę jego pierwotny sens. W roku 1454 Wielki Mistrz Zakonu NMP zwolnił z opłat czynszowych mieszczanina malborskiego Eckerta w odniesieniu do zakupionych przez niego 3 włók poło żonych in Königsdorf . Odnowienie dokumentu lokacyjnego dla Królewa miało miejsce w dniu 23 marca 1485 roku i zostało podpisane w Toruniu przez króla Kazimierza Jagiello ńczyka. Lokacj ę ponownie oparto na zasadach prawa chełmi ńskiego, a miejscowo ść uzyskała status wsi czynszowej, królewskiej. Rok pó źniej wybudowano nowy ko ściół na miejscu zrujnowanej świ ątyni gotyckiej – ryglowy, remontowany nast ępnie w latach 1683 i 1746, a ostatecznie rozebrany ze wzgl ędu na katastrofalny stan techniczny w roku 1816. Neogotycki, zachowany do dzi ś ko ściół wybudowano w latach 1820-1821, po czym w roku 1839 nast ąpiła rozbiórka źle postawionej wie ży, wzniesiono j ą od nowa w roku 1844. Pracami kierował inspektor budowlany Abesser. W pejza żu wsi wyró żnia si ę równie ż pó źnogotycka kapliczka przywrócona dzi ęki pracom konserwatorskim wykonanym w 2014 roku z inicjatywy władz gminy do pierwotnej formy architektonicznej (po wcze śniejszej, bardzo niekorzystnej deformacji). Współczesny układ osadniczy Królewa obejmuje trzy historyczne, odr ębne jednostki: wie ś czynszow ą, ko ścieln ą Königsdorf (od zachodu), wie ś prusk ą, potem czynszow ą Krasnoł ęka (Schönwiese ) oraz wie ś prusk ą, pó źniej folwark Leklowy ( Lecklau ). Królewo i Krasnoł ęka utworzyły w krajobrazie kulturowym Żuław Malborskich bardzo charakterystyczny i rzadko spotykany układ podwójny, zorientowany wobec koryta Starego Nogatu; obie wsie przyj ęły

40 Jako wieś pruską określał Kraszewo W. Długokęcki, wg B. Schmida była to wieś niemiecka. form ę przestrzenn ą ła ńcuchówek przywałowych i stanowiły swoje lustrzane odbicie. Krasnoł ęka, nieco mniejsza – 31 włók, posiadała podobn ą zabudow ę zagrodnicz ą (w tym domy podcieniowe) oraz niw ę siedliskow ą i uprawn ą; mi ędzy obu miejscowo ściami funkcjonowała na Starym Nogacie przeprawa promowa. Królewo w tym układzie zyskało wi ększ ą rang ę poniewa ż ulica wiejska stanowiła tu odcinek bardzo wa żnego traktu o znaczeniu ponadregionalnym, ł ącz ącego Malbork z Elbl ągiem (a w szerszym kontek ście biegn ącego do Gda ńska lub do Królewca). Trakt ten nazywano Via Elbigensis lub Heerstraße 41 . Wpłyn ęło to na sytuowanie w miejscowo ści obiektów kultowych (ko ściół parafialny, cmentarz, kapliczki), usługowych (karczma i szkoła) i wzmiankowanych przez B. Schmida „dworów” (plebania, du że gospodarstwa gburskie). Układ przestrzenny Królewa powoli ewaluował w kierunku ulicówki, co było wynikiem kilku czynników, w tym przeobra żeń krajobrazowych zwi ązanych z regulacj ą i zmian ą przebiegu okolicznych rzek (spadek rangi Starego Nogatu, który stał si ę de facto jednym z rowów melioracyjnych, poszerzenie i obwałowanie koryta Nogatu – Pauty, na północ od wsi). Królewo rozwijało si ę od XVII wieku bardzo równomiernie i na pocz ątku XIX stulecia odnotowało najlepszy rozwój swojego rozkwitu, co znajdywało swój wyraz w bogatej zabudowie, znacznie powi ększonym areale, zamo żno ści mieszka ńców. Znacz ące przekształcenia w układzie osadniczym nast ąpiły około połowy XIX wieku, gdy rozwin ęła si ę w innym wymiarze nowoczesna sie ć komunikacyjna – najpierw wybudowano szos ę Malbork – Elbl ąg (jako odcinek drogi z Królewca do Berlina) w latach 1822-23, a nast ępnie przez południowy kraniec Królewa i Krasnoł ęki poprowadzono lini ę kolejow ą Kolei Wschodniej (Ostbahn). Inwestycje te doprowadziły do cz ęś ciowego zatarcia historycznej zabudowy Królewa, a bardziej jeszcze Krasnoł ęki. W pejza żu wsi wyró żniały si ę dwa budynki maj ące charakter szlacheckich dworów, o których istnieniu w 1919 roku wspominał B. Schmid. Pierwszy, zlokalizowany na południe od działki ko ścielnej, był masywnym murowanym obiektem, jednokondygnacyjnym nakrytym dachem mansardowym, odbudowanym w 1794 roku przez ziemianina Samuela Wunderlicha, w stylu nawi ązuj ącym do barokowej, spalonej na tym siedlisku budowli (nie zachował si ę). Drugi nale żą cy do rodziny Störmersch, jeszcze masywniejszy, dwukondygnacyjny z dachem czterospadowym i charakterystycznym podcieniem z korynckimi kolumnami dźwigaj ącymi balkon, przeniesiony został w 19.. do Elbl ąga, staj ąc si ę plebani ą w parafii p.w. Błogosławionej Doroty z M ątowów przy ul. Rawskiej nr 16a (obok ko ścioła parafialnego przeniesionego z Kaczynosu). W Królewie poło żony był na siedlisku na północ od ko ścioła.

Krzy żanowo.

Wie ś pruska pocz ątkowo zwana Seytkam lub Seitkaimis, wymieniana pod tymi bałtyjskimi nazwami jeszcze w 1385 roku, chocia ż po wybudowaniu ko ścioła parafialnego, odnotowanego ju ż w 1319 roku ( eclesia in Nocendorf ), zmieniono jej status prawny na czynszow ą chełmi ńsk ą z urz ędow ą niemieck ą nazw ą Notzendorf. W roku 1330 została wymieniona, jako Noczendorf, w dokumencie lokacyjnym wystawionym dla Starego Pola. Miejscowo ść podlegała pod komturi ę dzierzgo ńsk ą, a bezpo średnio była administrowana przez komornictwo w Fiszewie. Natomiast w Ksi ędze Strat z 1411 zaliczono j ą do okr ęgu zarz ądzanego przez wójtostwo w Sztumie. Przywilej lokacyjny został odnowiony przez króla Kazimierza Jagiello ńczyka w roku 1476, ale nie znamy jego tre ści. Dopiero z 1510 roku, z odpisów, wynika, że wie ś czynszowa funkcjonuj ąca w oparciu o prawo chełmi ńskie posiadała 2 wolne włoki przeznaczone dla

41 Pierwsze określenie wskazywało kierunek – w stronę Elbląga, w drugim przedrostek Heer wskazywał na Pana Kraju czyli Zakon NMP, była to zatem „droga państwowa” w dzisiejszym rozumieniu. proboszcza, 3 dla dziedzicznego urz ędu sołtysa oraz 10,5 włók czynszowych, zagospodarowanych przez miejscowych gburów. Ko ściół parafialny p.w. św. Barbary obejmował kilka miejscowo ści, o posługach tutejszego proboszcza dla mieszka ńców Starego Pola i Złotowa wspominano odpowiednio w 1330 i 1342 roku, natomiast w roku 1408 chór ze szkoły parafialnej w Krzy żanowie wyst ępował dla Wielkiego Mistrza podczas jakiej ś uroczysto ści zorganizowanej na dworze w Szale ńcu. Ta gotycka, murowana budowla z drewnian ą wie żą opisywana była podczas wizytacji ko ścielnej w roku 1637 bez wi ększych uwag, natomiast w kolejnych latach (1654, 1669) wskazywano na jej pogarszaj ący si ę stan techniczny, zwłaszcza w odniesieniu do wie ży.

Parwark.

Maj ątek lokowany około 1321 roku przez komtura dzierzgońskiego Lutera von Braunschweiga, zapewne razem z poblisk ą wsi ą Kraszewo. W 1385 roku odnotowany w źródłach jako pruska wie ś czynszowa (?); informacja ta wydaje si ę prawdziwa tylko w aspekcie wskazania na bałtyjsk ą genez ę struktury osadniczej. Świadcz ą o niej tak że pierwsze nazwy maj ątku spotykane w dokumentach w formach: Mackutkaym, Makotkaym, Makutkeym, Matkutkaym 42 . Z czasem przyj ęła si ę nazwa Parwark, z odmianami: Perwalke, Parkwark, po 1945 roku - PGR Parwark. Po wojnie 13.letniej Ekonomia Malborska wypu ściła dobro w r ęce prywatne, nazwiska wła ścicieli nie s ą jednak znane. Układ przestrzenny ukształtował si ę w formie przysiółka placowego, wypełniaj ąca go zabudowa ulegała wielokrotnym przekształceniom, zachowana pochodzi z ko ńca XIX i pocz ątku XX wieku. Rozplanowanie maj ątku przyj ęło ostatecznie form ę typowego zało żenia dworsko – parkowego, z murowanym dworem (około 1880), parkiem oraz mieszkalnymi i gospodarczymi zabudowaniami folwarku. Struktura ta została mocno przeobra żona, chocia ż nie zatarta do ko ńca, w latach funkcjonowania PGR-u.

Stare Pole.

Komtur dzierzgo ński Luter von Braunschweig przekazał w dniu 14 lutego 1330 roku akt lokacyjny wsi „Aldenvelt” zasad źcy Hannusowi aus Montau; wie ś została uposa żona w 30 włók na prawie chełmi ńskim i parafialnie podporz ądkowana ko ściołowi w pobliskim Krzy żanowie. Pocz ątkowo a ż 18 z tych włók zostało zwolnionych od czynszu na okres dwóch lat, co mo że świadczy ć, że do starego areału dodano nowe grunty uprawne nie obci ąż one fiskalnie; to i inne fakty wskazuj ą de facto na relokacj ę wsi pruskiej do wsi niemieckiej, gburskiej 43 . Na ślady wcze śniejszej struktury osadniczej naprowadzaj ą tak że informacje o tym, że mi ędzy Starym Polem a Z ąbrowem znajdowało si ę tzw. Polskie Pole, odnotowane w Ksi ędze Czyszów komturstwa elbl ąskiego na pocz ątku XIV wieku. Na prawie chełmi ńskim posiadał je wówczas niejaki Jakub Schadewalde. Mo żliwe, że tak że ta nazwa stanowi pozostało ść po osiedlu z czasów przez rozpocz ęciem przez Zakon NMP kolonizacji wiejskiej na Żuławach. W ramach Ekonomii Malborskiej zarejestrowano w roku 1510 wzrost areału Starego Pola do 35,5 włok, w ko ńcu wieku XIX grunty wiejskie obj ęły ju ż 45 łanów. Układ ruralistyczny uformował si ę w typie klasycznej owalnicy z centralnie poło żonym placem wiejskim (nawsie) uj ętym przez dwa odcinki głównej ulicy wiejskiej, stanowi ącej fragment drugorz ędnego traktu łącz ącego Malbork z Elbl ągiem. Znacz ące przekształcenie tego rozplanowania nast ąpiło w XIX wieku w zwi ązku z rozwojem układu komunikacyjnego o skali ponadlokalnej – po wybudowaniu nowoczesnej szosy nr 1 oraz poprowadzeniu linii Kolei Wschodniej i wybudowaniu stacji kolejowej oraz budynku poczty. Do tego od roku 1881 realizowano

42 Występujące w tych nazwach określenie „kaym”, pochodzenia bałtyjskiego, można interpretować jako „dwór”, „majątek” należący do znaczącej osoby, możnego Prusa. 43 Sama nazwa Aldenvelt zawierająca określenie „pole” wskazuje na obecność pruskiego lauksu w tutejszej strukturze osadniczej. rozległe przestrzennie zało żenie cukrowni w południowo-zachodniej cz ęś ci miejscowo ści. Zwi ązana z tymi inwestycjami zabudowa mieszkalna i usługowa rozlała si ę przede wszystkim w kierunku południowym a ż do poł ączenia układów osadniczych Starego Pola i Krzy żanowa. W 4 ćwierci XIX i na pocz ątku XX wieku aran żacja architektoniczna miejscowo ści post ępowała w sposób niespecyficzny dla pejza żu wiejskiego – bardziej znacz ący mieszka ńcy Starego Pola, lekarze, weterynarze, aptekarze i urz ędnicy zacz ęli wznosi ć budynki w typie małomiasteczkowym, wille i kamienice w stylu historyzuj ącym i wczesnomodernistycznym (np. dom handlowy Benno Friesena, dwór rodziny Enss, budynek zajazdu z hotelem, apteka). W wyniku tych przeobrażeń Stare Pole stało si ę najwa żniejszym ośrodkiem na obszarze Małych Żuław Malborskich w aspekcie społecznym, gospodarczym i handlowym (znane z organizacji popularnych targów rolnych i hodowlanych, do tradycji tej nawi ązano w sposób udany w czasach współczesnych).

Szaleniec.

Klasyczna wie ś kolonijna w sensie rozwoju historycznego i przestrzennego, zwi ązanego z ukształtowaniem układu ruralistycznego i zabudowy, przy czym jej kolonijno ść ma czyst ą form ę determinowan ą przez kultur ę i społeczno ść mennonick ą, pami ątk ą po której jest dobrze zachowana, ostatnio poddana rewitalizacji, nekropolia tego wyznania. Dawne nazwy miejscowo ści to w formie podstawowej Th ӧrichthof, odmiany (Torichthof, Tӧringsdorf, Th ӧringsh ӧfschen, Thoerichthoff), a polska Szaleniecz. Szaleniec został zało żony przez Zakon NMP około 1360 roku na „surowym korzeniu” w oparciu o prawo chełmi ńskie, w miejscu osuszonego bagna o nazwie Solow (razem ze wsi ą czynszow ą Złotowo). Od pocz ątku posiadał status folwarku domeralnego (=pa ństwowego, czyli nale żą cego do samych krzy żaków) podlegaj ącego pocz ątkowo komturii dzierzgo ńskiej, a po wielkiej wojnie (lata 1413-1414) znajduj ącego si ę w zasi ęgu oddziaływania zamku malborskiego (konwentu malborskiego). Zarz ądc ą folwarku okre ślonego mianem „thörichte Hof” w roku 1405 był niejaki Peter Ernst, okre ślony jako „Hauptmann czum Thorechtenhoffe” ( Christburger Handfestbuch XI ). Folwark miał znaczenie nie tylko gospodarcze, ale równie ż urz ędowe, znajduj ący si ę tu zapewne dwór wykorzystano do nadzorowania okolicznego obszaru. Od co najmniej 1359 r. w dokumentach krzy żackich pojawiaj ą si ę wzmianki o okr ęgu administracyjnym zwanym Pflege Thörichthof-Stalle ; zarz ądzał nim rycerz – opiekun (niem. Pfleger ) administruj ący nizin ą ci ągn ącą si ę w kierunku Jezioro Druzno 44 . Rycerze zwi ązani z tym stanowiskiem urz ędowali najcz ęś ciej w Stalewie, w Szale ńcu tylko okazjonalnie, a ich obowi ązki były rozliczne: decydowali o zasadach rybołówstwa, o mo żliwo ści i sposobie korzystania z lasów, o wykorzystaniu licznych w okolicy ł ąk, błoni i rozgartów, nadzorowali prowadzenie prac hydrograficznych zwi ązanych z osuszaniem bagna Solow i „wyprostowaniu” biegu Tejny Wy żynnej na odcinku od Złotowa do Rozgartu. Pod wzgl ędem parafialnym Szaleniec zwi ązany był z ko ściołem w Krzy żanowie, którego patronem był Zakon NMP. Folwark niezbyt zniszczony w trakcie wojny 13-letniej, po jej zako ńczeniu, w ramach Prus Królewskich, utrzymał status pa ństwowy i jako królewszczyzna zarz ądzany był przez Ekonomi ę Malborsk 45 . Znany z lustracji przeprowadzonej na pocz ątku XVII wieku, odnotowany pod nazw ą „Szaleniecz”, zabudowany był solidnym, murowanym, dwukondygnacyjnym dworem otoczonym zabudowaniami folwarcznymi. Ten pierwotny układ przestrzenny i budowlany został całkowicie zatarty i nie pozostawił żadnych trwałych śladów w terenie. Folwark stopniowo podupadał i wymagał innego pomysłu na zagospodarowanie.

44 W roku 1359 wymieniony był Pfleger von Stalle – brat Walrabe. B. Schmid, opus.cit. (K. Marienburg), Wstęp str. VII. 45 Podobne folwarki w Kikojtach i Parwarku dostały się po wojnie 13-letniej w ręce prywatne. Zupełnie nowy rozdział w dziejach miejscowo ści rozpocz ął si ę w 1 ćwierci XVIII stulecia i zwi ązany był z osadnictwem ol ęderskim (tu ści śle mennonickim) oraz instytucj ą prawn ą jak ą była emfiteutuza 46 . Wówczas na bazie wspomnianego folwarku, nie nawi ązuj ąc do jego tradycji, powstała typowa wie ś kolonijna, zało żona, zagospodarowana i rozwijana przez osadników przybyłych z Holandii; wprowadzili oni do lokalnego krajobrazu typowe dla własnej kultury i wiedzy elementy składowe, takie jak zabudowa rozproszona sytuowana na terpach z charakterystycznymi zagrodami zblokowanymi, blokowy rozkład pól uprawnych, misternie skonstruowany i działaj ący system melioracyjny, a tak że cmentarz wyznaniowy z charakterystycznymi stelami. Kontrakt emfiteutyczny, rozpoczynaj ący drugi wa żny rozdział w dziejach Szale ńca, został podpisany 30 listopada 1727 roku. Zawarło go jedenaście rodzin mennonickich (wyst ępuj ących jako jedna osoba prawna) na okres 40 lat dla areału o powierzchni 19 włók i 16 mórg. Mennonici byli w tym czasie jedynymi mieszka ńcami nowo tworzonej wsi i mogli jej nada ć specyficzny dla własnej kultury charakter, nie podlegaj ąc żadnym ograniczeniom ze strony dłu żej osadzonych s ąsiadów. Szaleniec stał si ę w zwi ązku z tym przykładem osadnictwa mennonickiego w klasycznej, czystej formie, nie podlegaj ącego zewn ętrznym uwarunkowaniom natury społecznej i kulturowej, w sumie casus taki był niezwykle rzadki na Żuławach Malborskich – w wi ększo ści osady ol ęderskie powstawały bowiem obok starych, od dawna funkcjonuj ących wsi, jako ich satelity, z natury rzeczy gorzej uposa żone. W roku 1772, gdy Prusy Królewskie zostały wcielone do monarchii fryderycja ńskiej, na podstawie spisu katastralnego wykonanego przez now ą administracj ę odnotowano nast ępuj ące rodziny zamieszkuj ące Szaleniec, wszystkie nadal b ędące mennonitami: Dau, Dircksen, Dick, Fisch, Funck, Gruntu, Jantzen, Kaettler, Kasper, Martens, Penner, Siebert. Z czasem polityka administracji pruskiej stawała się coraz bardziej restrykcyjna wobec mennonitów, głównie nie respektuj ąc kluczowej dla nich zasady pacyfizmu, do czego doło żyły si ę jeszcze kwestie fiskalne, w tym podatki na rzecz luteran czy katolików nakładane w zamian za zezwolenie na odr ębno ść wyznaniow ą; cały ten splot uwarunkowa ń sprawił, że mennonici zacz ęli masowo emigrowa ć do Rosji, pocz ąwszy od lat 1787-1789. Znalazło to swój wyraz tak że w przypadku Szale ńca. Zwi ększaj ąca si ę wprawdzie populacja wsi liczyła jednak coraz mniej menonitów, w roku 1824 na 124 mieszka ńców tylko 38 nale żało do anabaptystów. Zmieniły si ę tak że nazwiska mennonickich rodzin zwi ązanych ze wsi ą, w petycji kierowanej do władz powiatowych w roku 1868 podpisały si ę mennonickie rodziny: Cornelsen, Klaassen, Penner, Fröse, Funk i Schmidt. Nazwiska te spotkamy na stelach zachowanych na cmentarzu w Szale ńcu. W 1933 roku liczba mieszka ńców Szale ńca wynosiła 194 osoby, w 1939 roku 179 osób, byli wśród nich tak że menonici, ale ich liczby nie znamy, natomiast nazwiska rodzin mennonickich z terenu Szale ńca (odnotowane w roku 1936) brzmiały: Dyck, Drieger, Friesen, Jungius i Wiehler. B. Schmid wspomina w roku 1919 o jednym domu podcieniowym wyst ępuj ącym w pejza żu wsi nale żą cym do Friesena; ten powstały około 1790 roku budynek, konstrukcji zr ębowej, z podcieniem wspartym na siedmiu słupach, o bogato opracowanych, ryglowych szczytach nie zachował si ę.

Szlagnowo.

Wie ś lokowana w komturii dzierzgo ńskiej mi ędzy 1330 a 1350 r. W źródłach wzmiankowana po raz pierwszy dopiero w ko ńcu XIV wieku jako wie ś pruska z nazw ą pochodzenia bałtyjskiego zapisywan ą jako: Slaulon , Slawlun; pó źniej utrwaliła si ę nazwa Schlablau

46 Forma organizacji wsi wprowadzona w 4 ćwierci XVI stulecia w Prusach Królewskich, obok znanego od średniowiecza prawa chełmińskiego, polegająca na zawieraniu kontraktów na dzierżawienie ziemi z całą swobodą właściciela; zwana też prawem olęderskim (emfiteututa czyli dzierżawca nazywany był odpowiednio „olędrem”, nie miało to konotacji narodowościowych). spotykana w ró żnych dokumentach oraz na mapach topograficznych z ko ńca XIX i pierwszej połowy XX wieku. Układ ruralistyczny rozwin ął si ę w formie przysiółka ulicowego. Parafialnie zwi ązana z Krzy żanowem. W pó źniejszych czasach ludno ść wyznania protestanckiego nale żała do ko ścioła w Starym Polu. W ramach Ekonomii Malborskiej zmienił si ę status wsi na podstawie edyktu królewskiego z 1476 roku. W okolicach Szlagnowa nie powstała zabudowa kolonijna; układ osadniczy nie uległ wi ększym zmianom od czasów lokacji; miejscowo ść w ci ągu wieków „skurczyła si ę”: z czterech gospodarstw gburskich odnotowanych w XVIII wieku w XIX i pierwszej połowie XX wieku przetrwały dwa maj ątki ziemskie; nie s ą znane nazwiska ich wła ścicieli. Po wybudowaniu linii kolej wschodniej, na północ od wsi pojawiło si ę siedlisko z domem dró żnika. Liczba ludno ści w 1933 roku wynosiła 200, w 1939 roku – 173.

Ząbrowo.

Podobnie jak Królewo, dzisiejsze Z ąbrowo składa si ę z trzech historycznych jednostek osadniczych, rozwijaj ących si ę do ko ńca II wojny światowej w odniesieniu do odr ębnych uwarunkowa ń prawnych, gospodarczych i społeczno-kulturowych, są nimi: wie ś czynszowa, chełmi ńska Z ąbrowo, wie ś kolonijna, „ol ęderska” - Czerwonka (zwana te ż Stró żą ) oraz poło żona nad Nogatem-Paut ą osada Letniki. Ich dawne nazwy to odpowiednio: Sommerau, Sammeraw, Sameraw i Someraner (Z ąbrowo), villa Somerane, Sommerort (Letniki) oraz Rothebude, Rothe Bude (Czerwonka). Wie ś o nazwie Sommerau została lokowana w komturii dzierzgo ńskiej by ć mo że ju ż około 1300 roku. Po roku 1405 znalazła si ę w komturii elbl ąskiej, a od roku 1457 podlegała pod zamek w Malborku. W roku 1392 w Z ąbrowie byli notowani gburzy Nikill i Hermann Swarcze, w roku 1396 Otto Niklus, Nickiel Backer, Hancke Frodinrich, Niklus Bare, Crumme Lekill, w roku 1401 Hannus Merkel, a w roku 1409 Hans Pfifer. Pierwotny dokument lokacyjny zagin ął, znamy tylko jego wznowienie wystawione w roku 1441 przez ostatniego komtura elbl ąskiego, Heinricha Reuß von Plauen. Wynika z niego, że była to wie ś czynszowa zało żona w oparciu o prawo chełmi ńskie (według klasyfikacji B. Schmida – niemiecka, gburska). Układ przestrzenny przyj ął form ę ulicówki placowej, ale po XV stuleciu ulegał znaczącym przeobra żeniom, zarówno w odniesieniu do planu zwartego, jak zwłaszcza do zabudowy kolonijnej. Pod wzgl ędem parafialnym Z ąbrowo było zwi ązane z parafi ą w Fiszewie. Zmiana statusu prawnego miejscowo ści dokonała si ę na podstawie edyktu królewskiego z 1476 roku. W ramach Ekonomii Malborskiej odnotowywano częste zniszczenia Z ąbrowa i pobliskiej okolicy przez powodzie, miały one miejsce w latach: 1463, 1465, 1466, 1472 i 1481. Szczególnie dotkliwe były dwie ostatnie: dla przykładu 16 lutego 1472 roku woda przerwała wały w pobli żu „Sammarauorth” a ż w pi ęciu miejscach, co doprowadziło do zalania wi ększo ści wsi na Małych Żuławach Malborskich, a Z ąbrowo zniszczone zostało najbardziej i całkowicie opustoszało. Lustracja z 1510 roku wymieniała w Z ąbrowie 7 gburów na dotychczas opuszczonym obszarze. Totalna powód ź z 1888 r. zniszczyła niemal cały układ osadniczy z zabudow ą – przetrwały trzy gospodarstwa; wie ś musiała rozwija ć si ę od nowa. W drugiej połowie XVII wieku i w XVIII stuleciu, dokładnie po wielkiej powodzi z roku 1651, zagospodarowano tereny poło żone na północ i wschód od wsi lokacyjnej. Zasiedlenie oparte na klasycznych wzorach kolonijnych odbywało si ę fazami: najpierw powstała zabudowa w formie ła ńcuchówki przywałowej mi ędzy osiami wyznaczonymi przez wały Nogatu i przez towarzysz ący im trakt „Via Elbigensis”, potem powstała zabudowa rozproszona (jednodworcza blokowa na terpach) na południe i wschód od ła ńcuchówki. Pierwsz ą faz ę tworzyli menonici, za drug ą odpowiadali „ol ędrzy” w szerokim znaczeniu tego słowa, czyli osadnicy stosuj ący symptomatyczne moduły gospodarki holenderskiej, niekoniecznie jednak narodowo ściowo czy wyznaniowo to żsami z anabaptystami. Jedni i drudzy poza rozproszonymi siedliskami wprowadzili do krajobrazu kulturowego tak charakterystyczne komponenty kolonijnego układu osadniczego, jak: blokowy rozłóg pól, g ęst ą sie ć rowów i kanałów odwadniaj ących, wiatraki – pompy oraz szpalery wierzb, ocieniaj ące rowy melioracyjne, drogi akcentowane nasadzeniami z wierzb, lip i jesionów, w formach architektonicznych dominowały zagrody typu wzdłu żnego – langhofy, wiele budynków mieszkalnych (w zagrodach) lub wolnostoj ących miało konstrukcj ę zr ębow ą. Na terenie dzisiejszego Z ąbrowa, głównie w Czerwonce, odnotowano ł ącznie ponad 14 rodzin menonickich, w roku 1777 byli to: Johan Tiesen z trzyosobow ą rodzin ą, Peter Penner, rolnik, z pi ęcioosobow ą rodzin ą i pi ęcioma pracownikami ( Dienstboten ), Dirck Loewen, rolnik, z trzyosobow ą rodzin ą i jednym pracownikiem oraz Johan Hiebert, rolnik, z dwuosobow ą rodziną. „Ol ędrzy” pocz ątkowo mieszkali tylko na koloniach i gospodarowali w oparciu o prawo emfitetutyczne, z czasem ich status zmieniał si ę, dochodziło nawet do tego, że nabywali na własno ść stare gospodarstwa chełmi ńskie. Gospodarstw tych na pocz ątku było 5, z czasem, po XIX wiecznych reformach uwłaszczeniowych, liczba maj ątków ziemskich ukształtowała si ę na poziomie dwunastu. Informacje na temat tych majątków ziemskich przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: 1772 rok: George Schönberg (2 włóki ziemi), Bestvater (4,2 włoki ziemi), wdowa Wundrlich (2,7 włoki ziemi), Johan Brauser (1,22 włóki ziemi), Samuel Brand (bauer, 1,1,włóki ziemi); XIX i 1 połowa XX wieku: v. Riesen; Peters, Zimmermann, Kuhn, Nebe, Gresch, Reihs, Isdepski, Pauls, Fröse, Klingenberg oraz Zimmermann II. Dane statystyczne na temat liczby mieszka ńców : Z ąbrowo: 1912 r. – 223, 1925 r. – 307, 1931 r. – 307, 1939 r. – 665; Czerwonka: 1912 r. – 103, 1931 r. – 159; Letniki: 1912r. – 28. Wynika z nich, ze Z ąbrowo było jedn ą z najwi ększych wsi na Małych Żuławach Malborskich ze stał ą tendencj ą do rozwoju układu przestrzennego i osadniczego. Po 1945 roku w Letnikach wybudowany został Centralny Wodoci ąg Żuławski (Zakład Produkcji Wody w Ząbrowie) oparty na podziemnych czwartorz ędowych zbiornikach wody podlegaj ących szczególnej ochronie.

Złotowo.

Jak wspomniano wy żej (porównaj Szaleniec) wie ś powstała na „surowym korzeniu” po osuszeniu wielkiego bagna o nazwie Solow; to wielkie przedsi ęwzi ęcie zrealizowane zostało z inicjatywy i pod nadzorem komtura dzierzgo ńskiego Güntera Schwarzenburga, który pełnił swój urz ąd w latach 1331-1335. 8 stycznia 1342 roku kolejny komtur dzierzgo ński – Alexander von Kornre – odnowił przywilej lokacyjny obni żaj ąc zarazem powinno ści czynszowe dla kolonistów (zapewne ze wzgl ędu na trudno ści w rozwoju gospodarczym). Wie ś posiadała 35 włók, które nale żały na prawie chełmi ńskim do szlachetnego Hannusa Halczte. Nale ży wi ęc sądzi ć, że pocz ątkowo była wsi ą rycersk ą. Nast ępnie przekształcona w wie ś czynszow ą (wg klasyfikacji B. Schmida – niemieck ą, gbursk ą). Dane nazwy Reichfelde, Reychenvel, Reichfeld i Rechsfelt. Zwarty układ ruralistyczny przybrał form ę owalnicy. Pod wzgl ędem parafialnym zwi ązana z ko ściołem Krzy żanwie, potem w Żuławce Sztumskiej. W Prusach Królewskich zarz ądzana przez Ekonomi ę Malborsk ą, która na podstawie edyktu królewskiego z 1476 zmieniła status wsi. Lustracja z 1629 roku wspomina o niemal całkowitym zniszczeniu układu osadniczego w wyniku wojny polsko-szwedzkiej. W 2 połowie XVIII i w XIX wieku zwarty układ przestrzenny wsi poszerzył si ę o zabudow ę kolonijn ą – zwi ększył si ę areał oraz liczba siedlisk. Gospodarstwa emfiteutyczne powstały od wschodu (2) i od zachodu (3). Do dzi ś zachowały si ę cztery, na siedlisku pi ątego po 1945 r. rozwin ął si ę PGR. Znane s ą cztery rodziny ol ęderskie, prawdopodobnie menonickie, zwi ązane z dziejami Złotowa od XVIII wieku: Dick, Penner, Jenzen i Nack. Natomiast liczba maj ątków ziemskich rozwini ętych w drugiej połowie XIX wieku i funkcjonuj ących do 1945 zamkn ęła si ę liczb ą siedmiu, nale żały one do rodzin: Kerber, Preuss, Frost, Beuttel, Rempel i Bartel. W wyró żniaj ącej si ę w pejza żu wiejskim zabudowie mieszkalnej tych bauerskich siedlisk wyst ępowały trzy domy podcieniowe, z których po 1945 roku przetrwał jeden (niestety zniszczony przez po żar w 2014 roku) 47 . Liczna mieszka ńców kształtowała si ę w nast ępuj ący sposób: 1820 r. – 175, 1869 r. – 351, 1933 r. – 323, 1939 r. – 304. W latach 80-tych XIX wieku powstała we wsi szkoła ewangelicka, ludno ść tego wyznania nale żała do parafii w Starym Polu, katolicy nadal podlegali pod Żuławk ę Sztumsk ą. Wie ś cieszyła si ę opini ą dobrze gospodaruj ącej, słyn ęła w okolicy ze szczególnie urodzajnych gruntów na co wskazywała jej dawna nazwa (Reichfelde – dosłownie: Bogate Pole).

47 Dom ten wybudowany został w końcu XVIII wieku dla Johanna Gabriela Prussa. Później należał do rodziny Beutell, właścicieli jednego z tutejszych majątków ziemskich. W 1945 Rosjanie urządzili w tym budynku szpital polowy.

5.2.4. Zabytki nieruchome.

Głównym komponentem lokalnego (a tak że w szerszym kontek ście - regionalnego, zwi ązanego z Żuławami Wi ślanymi) dziedzictwa kulturowego s ą zabytki nieruchome, w porównaniu do nich zabytki archeologiczne i ruchome zwi ązane z obszarem gminy Stare Pole okazuj ą si ę zbiorami nader skromnymi i generalnie rzecz bior ąc – mało reprezentatywnymi (porównaj podrozdziały 5.2.6. i 5.2.7 ). Dziedzictwo gminy oraz jej krajobraz kulturowy wyra żaj ą si ę zatem przede wszystkim poprzez zabytki nieruchome.

Zasób zabytków nieruchomych jest du ży, po przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej oraz bada ń terenowych zwi ązanych z opracowaniem pierwszego i obecnego gminnego programu opieki nad zabytkami, mo żna go oszacowa ć na liczb ę przekraczaj ącą znacznie 500 pozycji. Pozycje te uwzgl ędniaj ą obiekty architektury i budownictwa, kompozycje zieleni wysokiej oraz obiekty małej architektury (wszystkie te kategorie zostały zaewidencjonowane lub zarejestrowane), do czego dochodz ą jeszcze zabytkowe układy ruralistyczne, wyodr ębnione wn ętrza krajobrazowe, miejsca pami ątkowe, rozłogi pól, historyczne układy komunikacyjne oraz elementy zwi ązane z sieci ą hydrograficzn ą (których nie ewidencjonowano).

Ten zasób, odniesiony do powierzchni gminy lub porównany do liczby obiektów powstałych lub ukształtowanych po 1945 roku, świadczy o du żym nasyceniu krajobrazu elementami historycznymi i decyduje o jego zabytkowo ści.

Zabytki nieruchome wyst ępuj ące na obszarze gminy reprezentuj ą du żą ró żnorodno ść pod wzgl ędem form, typów i struktury, charakteryzuj ą si ę zró żnicowanym stanem zachowania i stopniem przekształcenia w stosunku do oryginalnych, projektowych rozwi ąza ń, posiadaj ą tak że znacz ąco odbiegaj ące od siebie warto ści architektoniczne, historyczne i zabytkowe. Z punktu widzenia konserwatorskiego mo żna je zatem podzieli ć na: obj ęte ścisł ą ochron ą prawn ą (wpisane do rejestru zabytków), obj ęte ochron ą wynikaj ącą z ustale ń zawartych w ustaleniach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (pierwsze i drugie omówione w podrozdziale 5.3. ) oraz te, których status prawny tak że został okre ślony ustawowo i wymaga, na podstawie odpowiednich ustaw i rozporz ądze ń wykonawczych, uzgodnie ń dokonywanych z punktu widzenia konserwatorskiego podczas wykonywania prac odbywaj ących si ę na podstawie pozwole ń na budow ę tj. uj ętych w gminnej ewidencji zabytków (porównaj podrozdział 5.4. ). Istnieje wreszcie równie ż stosunkowo liczna i reprezentatywna dla krajobrazu kulturowego gminy Stare Pole grupa obiektów historycznych, pochodz ących na ogół z pierwszej połowy XX wieku, które nie zostały zaliczone do zabytków nieruchomych w przedstawionym powy żej sensie formalnym, a które wymagaj ą ochrony i opieki oraz opinii konserwatorskich podczas procesów inwestycyjnych z nimi zwi ązanych. S ą to w wi ększo ści wypadków dzieła architektury i budownictwa tworz ące historyczny klimat miejscowo ści : obiekty tego typu zostały wskazane w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego uchwalanych w latach 2010-2012 (dla sołectw Janówka, Kaczynos i Z ąbrowo), a dla pozostałej cz ęś ci gminy zostały przedstawione i opisane w Aneksie nr 5. Postulowany w niniejszym Programie zakres ochrony w stosunku do tych obiektów jest nast ępuj ący: 1. ochronie podlegaj ą historyczne gabaryty budynku, bryła, kształt dachu, materiał z którego został wykonany; kolorystyka ścian zewn ętrznych powinna nawi ązywa ć do kolorystyki historycznej 2. działania inwestycyjne na tych obiektach wymagaj ą uzgodnienia z wła ściwym terenowo konserwatorem zabytków (jest to zakres ochrony dla obiektów współtworz ących historyczny klimat miejscowo ści ustanowiony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego dla obr ębu geodezyjnego Z ąbrowo).

5.2.5. Zabytki ruchome.

Zabytki ruchome zwi ązane z terenem gminy Stare Pole stanowi ą – jak powiedziano - zbiór bardzo skromny zarówno w uj ęciu autotelicznym, jaki i w porównaniu do innych gmin żuławskich, s ąsiednich czy wyst ępuj ących w pobli żu. Składaj ą si ę na ten zbiór przede wszystkim wyposa żenia trzech ko ściołów: parafialnego w Królewie, parafialnego w Krzy żanowie oraz filialnego w Starym Polu.

Elementy wystroju i wyposa żenia tych ko ściołów powstały w okresie od gotyku do neogotyku i zwi ązane s ą z dwoma kr ęgami kulturowymi – katolickim (Krzy żanowo, Królewo) oraz ewangelickim (Stare Pole). Wszystkie zabytki pochodz ą z fundacji zamo żnych lokalnych rodzin gburskich (np. Sielmann, Rentel, Zimmermann) lub – w zdecydowanej mniejszo ści - szlacheckich (Wunderlich, Kithlof, Holst) czy mieszcza ńskich (głównie obywatele Malborka). Proweniencja wi ększo ści nie jest znana, zaledwie w kilku przypadkach mo żemy wskaza ć autora lub warsztat, przy czym nie s ą to nazwiska odgrywaj ące znacz ącą rol ę w historii regionu. Dla przykładu ołtarz główny w ko ściele ewangelickim w Starym Polu wykonany został w roku 1711 w warsztacie rze źbiarza Scwrenza z Elbl ąga.

Elementy wystroju i wyposa żenia ko ściołów w Królewie i Krzy żanowie zostały wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego – porównaj odpowiedni ą tabel ę w rozdziale 12 Aneksy (porównaj Aneks nr 2 ). Jak w poprzednim gminnym programie opieki nad zabytkami, tak i teraz postuluje si ę, by wpisem do rejestru zabytków obj ąć wyposa żenie ko ścioła filialnego w Starym Polu ze wzgl ędu na warto ści historyczne i artystyczne oraz z uwagi na prowadzone systematycznie przez wła ściciela prace konserwatorskie (częś ciowo finansowane z bud żetu Gminy Stare Pole – vide wspomniany wy żej barokowy ołtarz główny).

W czasie, który min ął od opracowania i uchwalenia poprzedniego gminnego programu opieki nad zabytkami, zasób zabytków ruchomych tworz ących wyposa żenie ko ściołów zlokalizowanych na obszarze gminy Stare Pole nie zmienił si ę. Prace konserwatorskie przy tych obiektach wykonane zostały w skromnym zakresie i dotyczyły ołtarza głównego w ko ściele parafialnym w Krzy żanowie (dofinansowane z bud żetu Gminy w ramach realizacji Uchwały Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz trybu ich rozliczania ).

Warto wspomnie ć o kilkudziesi ęciu zabytkach sepulkralnych zwi ązanych z historycznymi cmentarzami: ko ścielnymi w wy żej wymienionych wsiach oraz mennonickim w Szale ńcu. Na uwag ę zasługuj ą przede wszystkim charakterystyczne dla kultury holenderskiej stele z Szale ńca, pochodz ące z XIX wieku oraz dwie barokowe stele z cmentarza przyko ścielnego w Królewie 48 . Stele z Szale ńca zostały wst ępnie zabezpieczone (głównie uporz ądkowane, oczyszczone) podczas rewitalizacji nekropolii wykonanej w 2014 roku przy wsparciu dotacji uzyskanej w ramach osi Leader PROW.

Podczas wykonywania GEZ, w trakcie prac terenowych, zwrócono uwag ę na zachowane elementy wystroju i wyposa żenia ewidencjonowanych budynków. Rozpoznanie przeprowadzono bardzo wnikliwie i szczegółowo, opieraj ąc si ę na wizjach lokalnych i wywiadach z wła ścicielami, a wypływaj ące z tego post ępowania wnioski prowadz ą do

48 W Szaleńcu zachowało się 11 steli z piaskowca, najstarsza z roku 1806, najmłodsza z 1895 roku. W Królewie znajdują się: stela z piaskowca Samuela Wunderlicha z 1795 roku oraz stela z piaskowca Reginy Wunderlich z 1788 roku. negatywnych, z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego regionu, konstatacji. Wi ększo ść elementów wystroju i wyposa żenia wiejskich obiektów architektury i budownictwa, symptomatycznych dla regionu, reprezentatywnych i charakteryzuj ących si ę ró żnorodn ą specyfik ą form, co wiemy cho ćby na podstawie katalogu B. Schmida, uległa rozproszeniu. Obiekty te zostały zniszczone lub sprzedane kolekcjonerom głównie w latach 70- tych i 80-tych XX wieku. Ich powojenni wła ściciele nie przywi ązywali do tych przedmiotów wi ększej uwagi, nie znali ich warto ści historycznej czy artystycznej, nie darzyli ich sentymentem, nie dostrzegali potrzeby, by zadba ć o ich zachowanie dla przyszłych pokole ń czy te ż dla podkre ślenia specyfiki zamieszkanego regionu. Skromne elementy wystroju i wyposa żenia, w postaci pieców, stolarki wewn ętrznej, szafek ściennych czy mebli zachowały si ę tylko w przypadku kilku budynków, s ą nimi: dom podcieniowy w Kleciu, dom wolnostoj ący Klecie nr 26, dom wolnostoj ący w Królewie nr 95, dom podcieniowy w Złotowie, domy w zagrodach wzdłu żnych w Złotowie (Złotowo nr 3 i nr 6), dom wolnostoj ący w Złotowie nr 56.

Zasób wystroju i wyposa żenia zwi ązanego z warto ściow ą architektur ą regionaln ą uległ ponadto uszczupleniu w okresie ostatnich sze ściu lat w wyniku przeobra żeń, które dotkn ęły dwa domy podcieniowe (po żar domu podcieniowego w Złotowie oraz rozbiórka domu podcieniowego w Kławkach).

5.2.6. Zabytki archeologiczne.

Podobnie skromny, jak w przypadku zabytków ruchomych, jest zasób zabytków archeologicznych zwi ązanych z terenami gminy Stare Pole. Porównanie z poło żonymi od południa gminami pozwala stwierdzi ć, że liczba zabytków archeologicznych zaewidencjonowanych w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP) jest w omawianym przypadku kilkakrotnie mniejsza. Współgra to ustaleniami poczynionymi przez G. Gerulisa dotycz ącymi zachowania pomników j ęzykowych. Ilo ść zasymilowanych nazw pruskich, odnosz ących si ę do miejscowo ści, obszarów czy obiektów fizjograficznych w przypadku dawnego komornictwa Morajny (na południe od omawianego obszaru) jest wielokrotnie wi ększa w porównaniu do dawnego komornictwa Fiszewo (odpowiadaj ącego opisywanemu obszarowi).

Zabytki archeologiczne zostały dokładnie wymienione oraz cz ęś ciowo scharakteryzowane w rozdziale 12 Aneksy (porównaj Aneks nr 3 ) niniejszego opracowania. Źródłem danych s ą dokumentacje wykonane w ramach AZP przechowywane w Muzeum Archeologicznym w Gda ńsku.

Wi ększo ść zaewidencjonowanych stanowisk to ślady osadnicze odkryte w trakcie bada ń powierzchniowych. Nie maj ą one utrwalonych form terenowych, żadnych widocznych śladów, które mo żna by stara ć si ę wyeksponowa ć w procesie rewitalizacji krajobrazu kulturowego czy podnoszenia walorów turystyczno-krajoznawczych okolicy.

Tylko dwa stanowiska – wyst ępuj ące w pobli żu D ębowej Góry oraz na południe od Kraszewa – posiadaj ą walory, zwi ązane z poło żeniem oraz cz ęś ciowo z zachowaniem form historycznych, pozwalaj ące my śle ć o ich uczytelnieniu oraz zaadaptowaniu dla potrzeb turystycznych i rewitalizacyjnych.

Jedno ze stanowisk archeologicznych (D ębowa Góra) w pobli żu Kaczynosu zostało wpisane do rejestru zabytków. W czasie, który min ął od opracowania i uchwalenia pierwszego gminnego programu opieki nad zabytkami, stanowiska archeologiczne wyst ępuj ące na terenie sołectw Janówka, Kaczynos i Z ąborwo zostały obj ęte ochron ą prawna wynikaj ącą z art. 7 pkt 4 u.o.z. tj. poprzez ustalenia zawarte w tekstach i na rysunkach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

5.2.7. Dziedzictwo niematerialne.

Dziedzictwo niematerialne, czyli sfera kultury symbolicznej funkcjonuj ącej w sposób inersubiektywny, reprezentatywny dla okre ślonej społeczno ści i nie stanowi ącej prostej sumy indywidualnie odczuwanych pogl ądów na świat, okazuje si ę w przypadku takich krain jak rozwa żana bardzo trudne do opisania. Do niedawna nie prowadzono żadnych systematycznych bada ń maj ących na celu rozpoznanie tej wa żnej dziedziny życia, zdefiniowanie kategorii, na których ona si ę opiera i w oparciu o które funkcjonuje oraz prognozowanie w jakim kierunku będzie ewoluowała.

W 2010 i 2011 roku badania takie przeprowadzili, prawdopodobnie po raz pierwszy na tak du żą skal ę od 1945 roku, studenci i naukowcy z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu w Białymstoku oraz Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu 49 . Przedmiotem ich zainteresowania stała si ę społeczno ść zamieszkuj ąca Żuławy Elbl ąskie oraz cz ęść Małych Żuław Malborskich, uwaga badaczy skupiła si ę zwłaszcza na mieszka ńcach gminy Gronowo Elbl ąskie oraz wła śnie gminy Stare Pole.

W zasadzie zbiór kilku artykułów potwierdził tez ę zasygnalizowan ą ju ż w pierwszym gminnym programie opieki nad zabytkami wykonanym w 2009 roku dla gminy Stare Pole: na obszarze tym (podobnie jak w całym wi ększym s ąsiedztwie) doszło po 1945 roku do dramatycznej i brzemiennej w skutkach zmiany społecznej i kulturowej, w jej wyniku najbardziej ucierpiała wła śnie sfera kultury symbolicznej zwi ązanej z krain ą Żuław Wi ślanych: zapomnieniu uległ cały kontekst niematerialny tego regionu, z jego wierzeniami, tradycjami, światopogl ądem i ró żnego rodzaju wiedz ą.

Anna Weronika Brzezi ńska zauwa żyła, że to żsamo ść kulturowa w badanym obszarze funkcjonuje od lat tylko na jednym, ni ższym poziomie tj. na poziomie to żsamo ści lokalnej, wi ążą cej człowieka z jego bezpo średnim otoczeniem i identyfikuj ącym si ę z elementami najbli ższego krajobrazu kulturowego oraz społecznego 50 . Pewne grupy osiedle ńców, zajmuj ąc okre ślone wsie, przywoziły ze sob ą własne do świadczenia i wiedz ę, która ulegała tylko niewielkiemu przetworzeniu w zetkni ęciu z zastanymi warunkami. W ten sposób tworzył si ę konglomerat licznych to żsamo ści lokalnych, nie powstała jednak, a ż po dzisiejsze czasy, to żsamo ść je scalaj ąca, wspólna, funkcjonuj ąca na poziomie wy ższym, regionalnym.

Osiedle ńcy nie znali historii i dziedzictwa kulturowego krainy, do której zostali przeniesieni z terenów bardzo odległych, typowo polskich, jednorodnych pod wzgl ędem kulturowym, wyznaniowym i j ęzykowym. Przez wiele lat ich stosunek do poniemieckiego i pomennonickiego kr ęgu kulturowego podlegał wpływom propagandy socjalistycznej i w pewnym sensie „narodowej”, przez co nie mógł by ć wła ściwie rozpoznany i w jakikolwiek sposób przyswojony, zasymilowany. Wskutek tego doszło do przerwania ci ągło ści kulturowej: osadnicy przybywali z nowym baga żem kulturowym, głównie w zakresie kultury społecznej i duchowej, a na miejscu konfrontowali si ę wył ącznie z pozostawionymi elementami kultury materialnej – poczynaj ąc od organizacji przestrzennej, poprzez sposób budowania i urz ądzania wn ętrz, na sprz ęcie rolniczym ko ńcz ąc. „ To zderzenie kultury przywiezionej i zastanej stało si ę

49 Krajobraz kulturowy i społeczny Żuław Elbląskich . Praca zbiorowa pod redakcją: Anny Weroniki Brzezińskiej – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Urszuli Wróblewskiej – Uniwersytet w Białymstoku, Piotra Szwieca – Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu. Wydawca: OPALGRAF Opalenica, nie podano roku wydania. 50 Anna Weronika Brzezińska, Żuławy Elbląskie w perspektywie badań etnologicznych. podwalin ą pod konstruowanie nowej kultury żuławskiej ” 51 . Przesiedle ńcy nie znali jednak kontekstu, w którym te materialne wytwory zostały wytworzone i funkcjonowały, przez co cz ęsto u żywali ich niewła ściwie, nie mówi ąc o tym, że na poziomie o wiele wy ższym nie potrafili pocz ątkowo rozumie ć „wła ściwego sposobu działania” całej tej krainy, w której przyszło im żyć (praktycznego znaczenia urz ądze ń takich, jak terpy, system odwadniaj ący z zieleni ą pompow ą, blokowy rozłóg pól, organizacja społeczna pozwalaj ąca zapobiega ć zagro żeniom powodziowym i utrzymywa ć blokowe rozłogi pól w stanie nadaj ącym si ę do gospodarowania etc). Nie poznali te ż, i w wi ększo ści wypadków nie przyswoili sobie do dzi ś wiedzy w tym zakresie, przede wszystkim sfery kultury symbolicznej ukształtowanej w toku procesu dziejowego na tych ziemiach, kontekstu, który był bardzo skomplikowany, zło żony, wywodz ący si ę z ró żnych kr ęgów kulturowych, j ęzykowych, wyznaniowych i etnicznych.

51 Anna Weronika Brzezińska, Żuławy Elbląskie …, str. 11

5.3. Zabytki obj ęte prawnymi formami ochrony.

Art.. 7 u.o.z. okre śla formy ochrony zabytków, którymi s ą: 1) wpis do rejestru zabytków 2) uznanie za pomnik historii 3) utworzenie parku kulturowego 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego.

W stosunku do zabytków wyst ępuj ących na obszarze gminy Stare Pole zastosowanie maj ą pkt 1 i pkt 4 tego artykułu.

*

Art. 8 u.o.z. okre śla, że „ Rejestr zabytków, zwany dalej „rejestrem”, dla zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków ”. W przypadku województwa pomorskiego jest to Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Tryb i sposób wpisu zabytku nieruchomego do rejestru okre ślony jest w art. 9 ustawy:

1. Do rejestru wpisuje si ę zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urz ędu b ądź na wniosek wła ściciela zabytku nieruchomego lub u żytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. 2. W trybie okre ślonym w ust. 1, do rejestru mo że by ć równie ż wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a tak że nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. 3. Wpis do rejestru historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycznego zespołu budowlanego nie wył ącza mo żliwo ści wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodz ących w skład tych układów lub zespołu zabytków nieruchomych. 4. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia si ę w ksi ędze wieczystej danej nieruchomo ści na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. 5. Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, stanowi podstaw ę wpisu w katastrze nieruchomo ści. 6. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków informacj ę o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru ogłasza si ę w wojewódzkim dzienniku urz ędowym. 7. Wpisy, o których mowa w ust. 4 i 5, s ą wolne od opłat.

Z terenem gminy Stare Pole zwi ązanych jest 11 decyzji wpisuj ących obiekty do rejestru zabytków nieruchomych oraz 1 decyzja wpisuj ąca obiekt do rejestru zabytków archeologicznych (porównaj odpowiednie tabele zamieszczone w rozdziale 12 Aneksy ). U żyte powy żej słowo „obiekt” wskazuje, że nie w ka żdym wypadku decyzja dotyczy pojedynczego zabytku nieruchomego lub archeologicznego. Dla przykładu decyzja nr 278 z dnia 19 grudnia 1961 roku wpisuje do rejestru zabytków jeden zabytek nieruchomy – dom podcieniowy w Kławkach, natomiast decyzja nr 1358 z dnia 18 listopada 1991roku ustanawia ochron ę dla zespołu dawnej cukrowni w Starym Polu składaj ącego si ę z 36 budynków i terenu okre ślonego w historycznych granicach zało żenia.

Łącznie na terenie gminy Stare Pole liczba zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru wynosi 57.

Do rejestru zabytków archeologicznych wpisany jest 1 obiekt składaj ący si ę z 4 stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w pobli żu tzw. D ębowej Góry (niem. Eich Berg ). Miejsce to poło żone jest w sołectwie Z ąbrowo chocia ż w literaturze fachowej (oraz w ramach AZP) funkcjonuje pod nazw ą Kaczynos.

Trzeba zwróci ć uwag ę na kilka faktów zwi ązanych z wpisem do rejestru zabytków nieruchomych i archeologicznych wyst ępuj ących na terenach gminy Stare Pole:

‹ Liczba decyzji jest bardzo mała, niewspółmierna do zasobów i walorów zabytków tworz ących lokalny krajobraz kulturowy. W Programie Opieki Nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014 podano, że liczba decyzji w województwie ogółem wynosi 1813 i obejmuje 3311 zabytków, a w powiecie malborskim liczba decyzji wynosi 96 52 . Oznacza to nieznaczny procentowy udział obiektów rejestrowych z gminy Stare Pole wynosz ący odpowiednio 0.007 w skali województwa oraz 12,7 w skali powiatu.

‹ Ostatnia decyzja rejestrowa pochodzi z 1988 roku (cmentarz mennonicki w Szale ńcu) i wydana została jeszcze przez WKZ w Elbl ągu. Oznacza to, że przez ponad 20 lat nie powstały nowe formy ochrony zabytków na terenie gminy Stare Pole (sic !)

‹ Jedna z obowi ązuj ących decyzji dotyczy zabytku nieruchomego (dawna plebania) przeniesionego z Królewa do Elbl ąga 53 .

**

Art. 10 u.o.z. stwierdza:

1. Do rejestru wpisuje si ę zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek wła ściciela tego zabytku. 2. Wojewódzki konserwator zabytków mo że wyda ć z urz ędu decyzj ę o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granic ę albo wywiezienia za granic ę zabytku o wyj ątkowej warto ści historycznej, artystycznej lub naukowej.

W przypadku gminy Stare Pole mamy do czynienia z 2 obowi ązuj ącymi decyzjami o wpisie do rejestru zabytków ruchomych. Dotycz ą one wyposa żenia ko ściołów parafialnych w Krzy żanowie i Królewie obejmuj ąc ł ącznie 18 zabytków (porównaj tabel ę Aneks nr 2 ). Na potrzeby wykonania niniejszego opracowania nie prowadzono dokładnego rozpoznania zasobu i warto ści zabytków ruchomych, mo żna jednak oszacowa ć, że liczba obiektów rejestrowych jest w tej dziedzinie wi ększa ni ż w przypadku zabytków nieruchomych i obejmuje ok. 50 % stanu posiadania. Postuluje si ę potrzeb ę dokładniejszego rozpoznania zasobu i

52 Program Opieki Nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014 , str. 29. 53 Czyli de facto terenów gminy Stare Pole dotyczy 10 decyzji o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych obejmujących 56 zabytków nieruchomych. rozwa żenie obj ęcia decyzj ą o wpisie do rejestru wyposa żenia ko ścioła filialnego w Starym Polu (oraz uzupełnienia wpisu wyposa żenia ko ścioła parafialnego w Królewie).

Na terenie gminy Stare Pole zabytki ruchome wyst ępuj ą tylko w obiektach sakralnych. Nie ma tu muzealiów, izb regionalnych czy pa ństwowych lub prywatnych kolekcji.

Decyzje o wpisie do rejestru zabytków ruchomych s ą tak że bardzo „starej daty”, pochodz ą z roku 1966 i 1972. Potwierdza to zauwa żony wy żej fakt małego zainteresowania organów ochrony zabytków problematyk ą lokalnego dziedzictwa kulturowego, okre ślany mianem „peryferyjno ści obszaru”.

* * *

Na terenie gminy Stare Pole nie wyst ępuj ą parki kulturowe. Nie planuje si ę równie ż w najbli ższej przyszło ści utworzenia takich parków.

Na terenie gminy Stare Pole nie ma obiektów zabytkowych uznanych za pomniki historii (ustanowione Rozporz ądzeniem Prezydenta RP). Nie wyst ępuj ą tu obiekty, które przyszło ści mogłyby pretendowa ć do uzyskania takiego miana.

*** *

Północna cz ęść obszaru gminy, od drogi nr 22 ł ącz ącej Stare Pole z Królewem po koryto Nogatu, obj ęta jest miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. W uchwalonych w roku 2010 i 2012 dokumentach dla sołectw Z ąbrowo, Janówka, Kaczynos i Kaczyznos Kolonia znalazły si ę bardzo precyzyjne ustalenia dotycz ące form ochrony prawnej dla zabytków uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków, a tak że dla pozostałych obiektów historycznych okre ślonych mianem współtworz ących historyczny klimat miejscowo ści. Obiekty te zostały wskazane w tek ście i na rysunku mpzp, a zakresy ochrony dla nich sformułowane znalazły si ę zarówno w ogólnej, jak i szczegółowej cz ęś ci planów.

5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków.

Zgodnie z art. 22 ust. 5 u.o.z. w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Stare Pole zostały uj ęte:

1. zabytki nieruchome wpisane do rejestru 2. inne zabytki nieruchome znajduj ące si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków 3. inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta

Po raz pierwszy zasób Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Stare Pole został wyznaczony na podstawie wykonanych kart ewidencyjnych według wzoru zatwierdzonego przez Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Obejmował on 30 zespołów komponowanej zieleni wysokiej (w tym parków i cmentarzy) oraz 301 obiektów architektury i budownictwa.

Po do świadczeniach wynikaj ących z realizacji tego pierwszego gminnego programu opieki nad zabytkami przeprowadzona została weryfikacja zasobu, w wyniku czego postuluje si ę obecnie uj ęcie w ramach GEZ 30 zespołów komponowanej zieleni wysokiej oraz 248 obiektów architektury i budownictwa (pełny ich wykaz znajduje si ę w Aneksie nr 4 ).

Zmniejszenie tego zasobu zostało spowodowane przez kilka czynników: proponuje si ę odrzucenie obiektów silnie przekształconych, całkowicie zmodernizowanych, dla których – jak si ę wydaje – nie b ędą ju ż potrzebne uzgodnienia przy pracach budowlanych; ponadto obiektów opuszczonych, pozbawionych opieki, skazanych na degradacj ę i całej grupy obiektów (głównie budynków gospodarczych) o niskich walorach architektonicznych i historycznych (ich wykaz znajduje si ę w Aneksie nr 5 ).

5.5. Zabytki o najwy ższym znaczeniu dla gminy.

Po pierwsze , jak wy żej zaznaczono, najwa żniejszym zabytkiem gminy jest jej krajobraz kulturowy . Traktowany jako cało ść , w pełnej swojej rozci ągło ści, z charakterystyczn ą „staro żuławsk ą” struktur ą i sieci ą powi ąza ń funkcjonalnych mi ędzy poszczególnymi elementami. * Po drugie , do grona najwa żniejszych zabytków zaliczy ć trzeba obiekty rejestrowe. Ich wykaz pokazany został w Aneksie nr 1 . Poni żej scharakteryzowano zwi ęź le najwa żniejsze rejestrowe zabytki nieruchome:

Królewo nr 27 . Ko ściół rzymsko-katolicki p.w. św. Mikołaja, parafialny. Neogotycki, wzniesiony w roku 1820 na miejscu starszej, gotyckiej świ ątyni rozebranej w roku 1816. Wie ża dobudowana w roku 1844. W latach 1894 - 1895 przeprowadzono remont ko ścioła, w jego trakcie wzmocniono fundamenty i ściany no śne. Budynek murowany z cegły ceramicznej palonej, czerwonej, posadowiony na ceglanym fundamencie. Korpus główny salowy, prostopadło ścienny, nakryty wysokim dachem dwuspadowym: ceramiczne pokrycie połaci, holenderka; od zachodu kwadratowa w planie wie ża, 4.kondygnacyjna, zwie ńczona daszkiem wiciowym krytym blach ą.

Krzy żanowo, centrum wsi. Ko ściół rzymsko-katolicki p.w. św. Barbary, parafialny. Gotycki, wzniesiony przed 1330 rokiem. Opisany w protokole wizytacji ko ścielnej dokonanej w roku 1637 jako budowla obmurowana cegł ą, z drewnian ą wie żą i dachem krytym ceramicznie (turricula); pó źniej – w roku 1654 - o dachu pisano, i ż grozi zawaleniem, a w roku 1669, i ż „bardzo grozi zawaleniem”. W tym samym roku wie żę okre ślano jako „wyremontowan ą”, ale wkrótce pó źniej strawił ja po żar (rok 1688). Now ą murowan ą konstrukcj ę wie ży wzniesiono w roku 1735 i zawieszono na niej dzwony; 17 stycznia 1818 roku wie ża run ęła w czasie wielkiej wichury i nigdy nie została ju ż odbudowana. Bryła ko ścioła zasadniczo dwustopniowa: składa si ę z prezbiterium i zakrystii (od wschodu) oraz jednonawowej hali (od zachodu); obie cz ęś ci przykrywa dach dwuspadowy o pokryciu ceramicznym. Prezbiterium i zakrystia starsze, murowane z r ęcznie formowanej cegły, szeroko ść murów ca 120 cm; chór o wymiarach 7,25 x 11,60 metra w rzucie i wysoko ści 9,30metra. Nawa o wymiarach w rzucie 12 x 14,80 metra, o wysoko ści 6 metrów, posiadała pierwotnie konstrukcj ę ryglow ą (zachowan ą wg B. Schmida w cz ęś ci zachodniej), która została wtórnie obmurowana cegłami. W okresie od opracowania i uchwalenia pierwszego gminnego programu opieki w obiekcie tym cz ęś ciowo wykonano remont dachu.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 18. Ko ściół rzymsko-katolicki p.w. Matki Bo żej Królowej Polski, filialny; dawniej ko ściół ewangelicki. Wzniesiony w roku 1879 pod nadzorem okr ęgowego inspektora budowlanego Passarge z Elbl ąga. Zlokalizowany na działce cmentarza ewangelickiego zało żonego w roku 1843. W czasie budowy ko ścioła pastorem w Starym Polu był Carl Frdinand Oskar Rohde. Parafia protestancka w Starym Polu powstała w 1580 roku. Poza mieszka ńcami Starego Pola obejmowała wyznawców nauki Lutra ze Złotowa, Klecia, Kraszewa, Krzy żanowa, Parwarku i miejscowo ści Leklowy (dzi ś cz ęść Królewa); w ko ńcu XIX wieku było to ponad 1000 dusz. Pierwszy ko ściół protestancki powstał w roku 1638 – miał on drewnian ą konstrukcj ę i był ulokowany na innej parceli. Z powodu złego stanu technicznego został rozebrany i na jego miejscu powstała budowla murowana w roku 1705. W kosztach jej budowy partycypowali znacz ąco szwedzcy oficerowie.

Klecie nr 4. Dom podcieniowy wzniesiony około połowy XVIII stulecia dla Dawida Zimmermanna, rozbudowany w pocz ątkach wieku XIX. Pi ętrowy: przyziemie murowane z cegły, tynkowane, partia pi ętra oraz szczyt podcienia konstrukcji ryglowej. Dach dwuspadowy o pokryciu ceramicznym. Od południa szczytowy podcie ń wsparty na dziewi ęciu słupach. Pierwotny plan budynku cz ęś ciowo zniekształcony w trakcie wspominanej przebudowy przez rozbudowanie strony zachodniej sieni ą w formie litery L.

Kławki nr 8. Dom podcieniowy wybudowany w roku 1832 przez Jakuba Martena (napis na belce podcienia: Peter …. B.H., J. Martens B.M 1832 ). Do niedawna: posadowiony na fundamencie z kamieni polnych, cz ęść główna budynku konstrukcji zr ębowej, szczyty szalowane pionowo deskami; podcie ń konstrukcji ryglowej, wsparty na sze ściu słupach – typ szerokofrontowy, podcie ń dostawiony do elewacji wzdłu żnej południowo - wschodniej. Bryła parterowa z u żytkowym poddaszem, dachy: główny i podcienia – dwuspadowe, pokrycie ceramiczne (holenderka na deskowaniu); wi ęź ba dachowa płatwiowo – krokwiowa wsparta na ścianach stolcowych. Wzniesiony na rzucie prostok ąta, dwutraktowy, w trakcie frontowym – na osi – obszerna sie ń, w której schody na poddasze (konstrukcji policzkowej, jednobiegowe); pierwotny układ pomieszcze ń dobrze zachowany. Stropy belkowe, z górn ą pował ą z desek, białe podłogi. W listopadzie 2013 roku obiekt ten został de facto rozebrany przez nowego wła ściciela – toczy si ę post ępowanie s ądowe w tej sprawie.

Złotowo nr 20/22/24. Dom podcieniowy, zbudowany w ko ńcu XVIII wieku dla Johanna Gabriela Preussa. Drewniany, otynkowany, wzniesiony kalenicowo wzgl ędem drogi wiejskiej (po północnej stronie osi), szerokofrontowy; podcień konstrukcji ryglowej, wsparty na 7 słupach, na osi głównej elewacji wzdłu żnej południowej. Bryła prostopadło ścienna, parterowa z użytkowym poddaszem, przekryta wysokim dachem dwuspadowym (holenderka) – dwuspadowy dach z holenderk ą tak że nad podcieniem. Zachowany pierwotny plan: dwutraktowy, z szerszym traktem południowym, w którym wielka izba, sie ń i „czarna kuchnia”. W 2014 roku budynek w wi ększo ści spłon ął (dach i podcie ń).

Szaleniec. Dawny cmentarz mennonicki. Zało żony w ko ńcu XVIII wieku, usytuowany w zachodniej cz ęś ci układu przestrzennego, bezpo średnio przy głównej drodze wiejskiej, po południowej stronie osi. Czynny do 1945 roku. Jednokwaterowy, w planie zbli żony do kwadratu. Zachowana kompozycja zieleni wysokiej. Zachowanych 26 obramowa ń grobów (pojedynczych, podwójnych i dzieci ęcych) oraz 13 stelli z piaskowca. Najstarsza stella z 1806 roku – Hermanna Pannera, z 1811 roku – Anny i Franza Cornelsena, z 1848 roku – Franza Cornelsena, z 1852 roku – Susanny Loop, z 1861 roku – Jacoba Quiringa, z 1863 roku – Johana Quiringa, z 1865 roku – Anny Claasen, z 1866 roku – Barbary Martins, z 1869 roku – Sary Jansen, z 1890 roku – Anny Claassen, z 1895 roku – Izaaka Klaasen. W 2014 przeprowadzono cz ęś ciow ą rewitalizacj ę tej nekropolii (z bud żetu Gminy Stare Pole oraz dzi ęki wsparciu z osi Leader PROW)..

Krzy żanowo, centrum wsi. Cmentarz, mur okalaj ący działk ę ko ścieln ą z cmentarzem, dzwonnica. Mur ko ścielny i cmentarz wymieniane s ą w katalogu B. Schmida. Mur został wzniesiony w ko ńcu XV wieku, z cegły r ęcznie formowanej, w w ątku gotyckim; w zwie ńczeniu uło żone g ąsiory. Brama główna (od zachodu) i boczna furtka (od południa) z XIX wieku, murowane z cegły maszynowej. Parafia z Krzy żanowa stopniowo obj ęła kolejne miejscowo ści, na pocz ątku XIX wieku nale żały do niej: Stare Pole, Leklowy, Klecie, Parwark, Kraszewo i Złotowo (oczywi ście mowa o mieszkańcach wyznania katolickiego). Na cmentarzu zachowały si ę cztery żeliwne neogotyckie krzy że z lat 1825 – 1889 oraz wolnostoj ący nagrobek ze sztucznego kamienia w formie krzy ża z roku 1918. Ponadto dwie klasycystyczne stele z ko ńca XVIII wieku i słupek z piaskowca, bogato profilowany, z roku 1740. W okresie od opracowania i uchwalenia pierwszego gminnego programu opieki wykonana została renowacja dzwonnicy (finansowanie z bud żetu Gminy Stare Pole przy wsparciu środków przeznaczonych przez Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków) oraz odnowiono dziewi ęć nagrobków na cmentarzu (dotacja Sejmiku Województwa Pomorskiego).

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej 18. Cmentarz, ogrodzenie, dzwonnica, mauzoleum rodziny Wunderlich. Cmentarz został zało żony w roku 1843 i nale żał do ewangelików, w roku 1879 na jego terenie wybudowano ko ściół. Metalowe ogrodzenie z metalow ą dwuskrzydłow ą bram ą i jednoskrzydłow ą furtk ą znajduje si ę od strony północnej, ci ągn ąc si ę wzdłu ż ulicy wiejskiej; zło żone z metalowych słupków i kratownic. Układ cmentarza zachowany w formie szcz ątkowej, wyró żnia si ę mauzoleum rodziny Wunderlich, aleja zło żona z jesionów ci ągn ąca si ę za mauzoleum – na południe – do drewnianej dzwonnicy, kilka nagrobków sprzed 1945 roku (w tym nale żą cy do rodziny Bartel ze Złotowa). Dzwonnica – wzniesiona w 3 ćwierci XIX wieku, ceglany fundament, zw ęż aj ący si ę ku górze drewniany trzon, dwuspadowy dach kryty pap ą. Grobowiec rodziny Wunderlich, z 1912 roku, murowany z cegły i sztucznego kamienia, forma neoklasyczna.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej 2c – zespół cukrowni. Cukrownia w Starym Polu zacz ęła powstawa ć od roku 1880 jako inwestycja spółki akcyjnej. Następne etapy rozwoju nast ępowały w latach: 1890 – 1910 oraz 1920 – 1940. Zespół obejmuje budynki produkcyjne, pomocnicze i magazynowe oraz budynki mieszkalne i o charakterze socjalnym. Budynki produkcyjne to: krajalnica, dyfuzja, płuczki, zespół zasilania w wod ę, wyparki, produktownia; budynki pomocnicze to: laboratorium, stajnia, prasa i suszarnia wysłodek, magazyn, kotłownia, ku źnia, stolarnia, wapniarnia, wodniarki, zespól lokomotywowni oraz wagi kolejowej; do obiektów tych dochodz ą place składowe oraz budowle ziemne osadników ze stacj ą oczyszczania. Budynki mieszkalne to: dom dyrektora (ul. Marynarki Wojennej nr 2f), dom naczelnego in żyniera (Marynarki Wojennej 2g), du ży dom mieszkalny dla pracowników (ul. Bema 2) oraz domy pracownicze na obrze żach zespołu. Na budynki socjalne składaj ą si ę: stołówka (na terenie zespołu) oraz restauracja (na północ od zespołu). Obiekty we zespole charakteryzuj ą si ę zbli żonym charakterem architektonicznym: s ą to obiekty murowane z cegły licowej, ze skromnym detalem architektonicznym. Kilka obiektów powstało w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem z cegły licowanej.

Stare Pole, ul. Sienkiewicza 3. Budynek poczty, wzniesiony w 4 ćwierci XIX wieku, w nast ępstwie przeprowadzenia linii kolejowej ( Ostbahn ) przez teren miejscowo ści. Wzniesiony na działce zawieraj ącej si ę mi ędzy torami (od północy) a nowo wytyczon ą ulic ą biegn ącą wzdłu ż torów (obecnie ul. Sienkiewicza), kalenicowo do ich osi. Neogotycki. Budynek murowany z cegły, elewacje cz ęś ciowo tynkowane (tynki rapowe, cementowo – wapienne) cz ęś ciowo opracowane w cegle licowej (dekoracje w postaci gzymsów kordonowych i koronuj ących, obramienia otworów okiennych i drzwiowych, bonie w naro żach). Wzniesiony na planie prostok ąta, bryła dwukondygnacyjna, o du żej kubaturze, z obustronnym płytkim naro żnikiem w cz ęś ci wschodnie; cało ść kryta dachem trójpołaciowym (w centrum i od zachodu) oraz dwuspadowym (od wschodu, nad ryzalitem), pokrycie dachu ceramiczne – holenderka. Otwory okienne i drzwiowe ostrołukowe, w otworach okiennych kute kraty; zachowana stolarka okienna: okna z dominuj ącym profilowanym ślemieniem, podwójne, dwuskrzydłowe; zachowana stolarka drzwi wej ściowych: dwuskrzydłowa, skrzydła t ępe, na zawiasach czopowych, przeszklone.

Ponadto kapliczka przydro żna w Królewie, przywrócona do formy zbli żonej do oryginału dzi ęki pracom konserwatorskim i restauratorskim wykonanym z inicjatywy Pomorskiego Konserwatora Zabytków na zlecenie władz gminy w 2014 roku.

*

Po trzecie , obiekty nie wpisane do rejestru zabytków, posiadaj ące jednak wa żne walory historyczne i zabytkowe. Decyduj ące o cechach dystynktywnych lokalnego krajobrazu historycznego. Jednym z podstawowych celów Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015- 2018 jest postulat otoczenia tych zabytków wła ściw ą opiek ą oraz – w miar ę mo żliwo ści – objecie ich form ą ochrony pranej poprzez wpis do rejestru zabytków . Znikni ęcie tych obiektów z pejza żu lub ich przekształcenie, niezgodnie z zasadami sztuki konserwatorskiej, doprowadzi do utraty walorów krajobrazu kulturowego i znacz ącego zatarcia przekazów lokalnej tradycji; mo że de facto oznacza ć zubo żenie i zatracenia znaczenia oraz warto ści regionalnego dziedzictwa kulturowego. Wiele z tych obiektów jest zagro żonych.

Obiekty te mo żna przedstawi ć w czterech najwa żniejszych grupach:

I. Budynki mieszkalne konstrukcji zr ębowej, wolnostoj ące.

Janówka nr 29/31. Budynek wzniesiony w 1 ćwierci XIX wieku, kalenicowo do drogi wiejskiej; prawdopodobnie mie ściła si ę tu gospoda wiejska. Cz ęś ciowo drewniany, konstrukcji zr ębowej (od południowego – zachodu), wtórnie obmurowany i otynkowany; cz ęś ciowo konstrukcji ryglowej, cz ęś ciowo murowany – aneks od strony podwórza. Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, o du żej kubaturze – nad cz ęś ci ą główn ą dach dwuspadowy (blacha, holenderka), nad aneksem tak że dach dwuspadowy (holenderka). Wzniesiony na planie litery T; układ wn ętrz znacz ąco przebudowany. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, cz ęś ciowo z górn ą pował ą z desek. Białe podłogi, schody konstrukcji policzkowej, zabiegowe – prowadz ące na strych.

Klecie nr 26. Budynek konstrukcji zr ębowej na fundamencie z cegły. W licu 6 belek + ścianka kolankowa, szalowana pionowo deskami (podobnie jak partie szczytów); w ęgły przesłoni ęte deskowaniem w formie pilastrów. Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym: holenderka na deskowaniu. Zachowane pierwotne rozplanowanie – dwutraktowe, trójdzielne, przelotowa sie ń nieco odsuni ęta od osi głównej. Wi ęź ba dachowa płatwiowo – krokwiowa wsparta na podwójnej ściance stolcowej i kolankowej, naga podłoga na strychu. Stropy belkowe z górn ą pował ą, podłogi białe, zachowana stolarka drzwiowa (odlewane klamki, zamki skrzynkowe i wpustowe z ozdobnymi tarczkami) oraz stolarka okienna (okiennice, skrzydła trójpolowe). Przed frontem domu (południe) około 100 letnia lipa. Na podwórzu (od północy) stodoła – jedyna zachowana w całej wsi.

Królewo nr 20. Budynek wzniesiony w roku 1826, data budowy na belce nadpro ża w elewacji frontowej (od południa). Po 1945 roku mie ścił si ę tu sklep. Fundament z cegły, konstrukcja zr ębowa - w licu 7 belek, węgły przesłoni ęte deskami, szczyty szalowane pionowo deskami. Budynek cz ęś ciowo podpiwniczony, parterowy, nakryty wysokim dachem naczółkowym (holenderka). Wzniesiony na rzucie prostok ąta, z (dawniej) przelotow ą sieni ą na osi; układ wn ętrz nieznacznie zmieniony: dwutraktowy, trójdzielny. Stropy belkowe z górn ą pował ą z desek, podłogi d ębowe i białe; schody na strych drabinowe, zabudowane. Wi ęź ba dachował płatwiowo – krokwiowa wsparta na podwójnej ściance stolcowej z pochyłymi kleszczami. Cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna, cz ęś ciowo zachowana stolarka drzwiowa. Uwaga ! Budynek ten jest zagro żony, po wybudowaniu nowego domu na siedlisku, obecny wła ściciel chciałby rozebra ć ten obiekt i podejmuje próby pozbycia si ę budynku lub uzyskania zgody na jego rozbiórk ę !

Królewo nr 28. Budynek wzniesiony około 1870 roku, kalenicowo do ulicy wiejskiej. Posadowiony na fundamencie z kamienia polnego łamanego, konstrukcja zr ębowa: 8 belek w licu + ścianka kolankowa; od frontu (zachód) drewniana wystawka z trójk ątnym szczytem; szczyty budynku oraz wystawki szalowane pionowo deskami. Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym, ceramiczne pokrycie dachu (holenderka). Deski w szczytach dekoracyjnie wyci ęte na ko ńcówkach, okładzina ścianki kolankowej z dekoracj ą snycersk ą, a żurowe kroksztyny przy wysuni ętych przed lica szczytów belkach płatwi. Rzut prostok ątny, przelotowa sie ń na osi, układ wn ętrz zachowany: dwutraktowy, trójdzielny. Stropy belkowe z górn ą pował ą z desek, białe podłogi, schody prowadz ące na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe; schody do piwnicy ceglane.

Szlagnowo nr 1. Dom z dawnego „wolnego” gospodarstwa chełmi ńskiego (tzw. Gutshaus), wzniesiony około 1830 roku, kalenicowo do drogi. Obecni wła ściciele podczas remontu odkryli na jednej ze ścian dat ę: 1832 (zamalowana). Po 1945 roku w budynku mie ścił si ę sklep spo żywczy oraz świetlica wiejska; obecnie mieszkania prywatne (jedna rodzina). Budynek posadowiony na fundamencie z kamienia polnego i cegły, zasadniczo konstrukcji zr ębowej, w licu 8 belek + oczep; wystawka od frontu (południa) konstrukcji ryglowej; wystawka pełni rol ę „cofni ętego” podcienia, przed ni ą znajduje si ę drewniany taras. Szczyty cz ęś ci głównej budynku i wystawki szalowane pionowo deskami, ko ńcówki dekoracyjnie wyci ęte. Bryła parterowa z u żytkowym poddaszem, du ża kubatura, dach dwuspadowy o pokryciu ceramicznym (holenderka); dach wystawki tak że dwuspadowy (holenderka). Wzniesiony na planie prostok ąta, dwutraktowy, trójdzielny; na osi głównej obszerna sie ń, w niej schody na poddasze – konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z dwustronn ą balustrad ą, w której toczone tralki. Wi ęź ba dachowa z elementów przecieranych, krokwiowa (bez j ętek), wsparta na płatwiach stopowych (oczepie), deskowanie na zakładk ę. Stropy belkowe z górn ą pował ą z desek (poddasze) lub tynkowane na podsufitce (parter). Cz ęś ciowo zachowana stolarka drzwiowa – drzwi wej ściowe od południa oraz wewn ętrzne. Stolarka okienna nowa. Podłogi dębowe.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 17. Budynek wzniesiony około 1870 roku, jeden z dwóch zachowanych domów z „wolnych” gospodarstw chełmi ńskich ( Gutshaus ) na terenie Starego Pola – drugi to Stare Pole nr 4 (murowany). Usytuowany w centrum wsi, kalenicowo do ulicy wiejskiej. Posadowiony na murowanym fundamencie (kamienie polne ciosane), konstrukcji zr ębowej – w licu 9 belek + ścianka kolankowa; partie szczytów i ścianek kolankowych szalowane deskami ( ścianki pionowo, szczyty poziomo). Podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym, ceramiczne pokrycie połaci; dekoracyjnie zaciosane ko ńcówki krokwi. Otwory okienne w obramieniach z desek, zachowane dwuskrzydłowe okiennice, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna. Stolarka drzwiowa wymieniona, białe podłogi, stropy belkowe tynkowane na podsufitce; schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z pojedyncz ą balustrad ą, w której wycinane tralki.

Ząbrowo nr 45. Budynek wzniesiony około 1890 roku, wkrótce po totalnej powodzi z roku 1888, kalenicowo do ulicy wiejskiej, prowadzącej w kierunku północnym – do dawnej kolonijnej cz ęś ci wsi. Cała zagroda zwi ązana z tym siedliskiem była siedzib ą du żej rze źni – w budynkach gospodarczych mie ściła si ę cz ęść produkcyjna zakładu, opisywany obiekt słu żył jako sklep oraz mieszkanie wła ściciela (takie funkcje utrzymał tak że po drugiej wojnie, do lat 60-tych XX wieku). Ostatnim przedwojennym wła ścicielem był rzeźnik Grahlke. Budynek posadowiony na fundamencie z kamieni polnych (ława wtórnie obetonowana), konstrukcji zr ębowej, wtórnie w partii przyziemia otynkowany (około 1970 roku), partie ścianki kolankowej oraz szczytów szalowane pionowo deskami; ceramiczne pokrycie dachu (holenderka). Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym. Elewacje wzdłu żne 4-osiowe, szczytowe 2-osiowe, zachowane elementy detalu architektonicznego (dekoracje snycerskie): obramowanie okien i drzwi, dekoracyjnie wyci ęte: fryz kordonowy i deski podokapowe, zaciosane ko ńcówki krokwi. Zachowana wi ęź ba dachowa (płatwiowo – krokwiowa wsparta na podwójnej ściance stolcowej), stropy belkowe tynkowane na podsufitce, białe podłogi, schody zabiegowe na poddasze; cz ęś ciowo stolarka okienna i cz ęś ciowo stolarka drzwiowa.

Złotowo nr 56. Dom konstrukcji zr ębowej na ceglanym fundamencie, w licu 6 belek + ścianka kolankowa (szalowana, podobnie jak szczyty, pionowo deskami). Bryła prostopadło ścienna, parterowa, nakryta dachem dwuspadowym - pokrycie dachu eternitem. Drewniana weranda w naro żniku elewacji wzdłu żnej frontowej (od południowego – wschodu). Zachowany pierwotny układ wn ętrz, dwutraktowy, trójdzielny. Stropy belkowe z górn ą pował ą, białe podłogi, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna oraz stolarka drzwiowa. Budynek wzniesiony około roku 1870 – 80 przez miejscowych menonitów. Informacje o dawnych wła ścicielach przekazał zamieszkały w Berlinie, dyplomowany in żynier budownictwa – Klaus Friedrich. Mieszkała tu jego cioteczna babka - Amanda Jenzen oraz jej córka – Aniela Dick (obecne przebywa z rodzin ą na stałe w Urugwaju). Oba nazwiska s ą holenderskie, jedno z nich wymienione było w XVIII wieku.

II. Budynki mieszkalne konstrukcji zr ębowej, w zagrodach typu langhof.

Szaleniec nr 4 (w wojewódzkiej ewidencji nr 1). Zagroda w typie wzdłu żnym (langhof) z drewnian ą cz ęś ci ą mieszkaln ą (od południa) i murowan ą cz ęś ci ą gospodarcz ą (od północy). Wzniesiona około 1850 roku, szczytowo do drogi wiejskiej, w znacznym oddaleniu od osi. Dom mieszkalny posadowiony na fundamencie z kamieni polnych łamanych, konstrukcji zr ębowej, w licu 6 belek + oczep; elewacje wtórnie otynkowane (stan tynków bardzo zły – zachowane we fragmentach), szczyt od południa szalowany deskami. Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym – nowe pokrycie dachu (eternit); w elewacjach wzdłu żnych szerokie, profilowane, deskowe gzymsy podokapowe. Budynek wzniesiony na planie prostok ąta, zachowany pierwotny podział wn ętrza: dwutraktowy, z przelotow ą sieni ą przesuni ętą od osi głównej na północ. Cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna (okna dwuskrzydłowe, o ście żnicowe) oraz stolarka drzwiowa. Stropy belkowe z górn ą pował ą z desek, białe podłogi.

Złotowo nr 3. Zagroda w typie wzdłu żnym (langhof) z drewnian ą cz ęś ci ą mieszkaln ą (od południa) i murowan ą cz ęś ci ą gospodarcz ą (od północy). Budynek mieszkalny wzniesiony w konstrukcji zr ębowej na ceglanym fundamencie. 7 belek w licu + oczep, w ęgły przesłoni ęte deskami imituj ącymi toska ńskie pilastry. Podpiwniczony, parterowy, z cz ęś ciowo u żytkowym poddaszem, kryty dachem dwuspadowym (holenderka). Zachowany pierwotny układ pomieszcze ń: dwutraktowy, trójdzielny, z przelotow ą sieni ą na osi. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, białe podłogi, zachowana stolarka okienna (okiennice) oraz stolarka drzwiowa (odlewane klamki, zamki skrzynkowe i wpustowe, ozdobne tarczki, zawiasy k ątowe). W elewacji wzdłu żnej od zachodu drewniana, przeszklona weranda.

Złotowo nr 9. Zagroda w typie wzdłu żnym (langhof) z drewnian ą cz ęś ci ą mieszkaln ą (od wschodu) i murowan ą cz ęś ci ą gospodarcz ą (od zachodu). Budynek wzniesiony w roku 1823 (zachowana metalowa tabliczka z dat ą), przed 1945 rokiem mieszkał tu sołtys (nazwisko nieznane), jego gospodarstwo specjalizowało si ę w hodowli bukatów. Dom mieszkalny posadowiony na ceglanym fundamencie, konstrukcji zrębowej; 6 belek w licu + oczep. Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym – nowe pokrycie dachu (eternit), w połaci dachu od południa powieka. Zachowane dawne rozplanowanie wn ętrza, dwutraktowe. Stropy belkowe z górn ą pował ą, białe podłogi; zachowana stolarka okienna (okiennice) oraz stolarka drzwiowa (w tym drzwi przeszklone, z ozdobnymi szybkami).

III. Murowane (i ryglowe) budynki mieszkalne, wolnostoj ące, najcz ęś ciej stanowi ące siedziby wła ścicieli „wolnych” maj ątków chełmi ńskich (tzw. Gutshaus).

Janówka nr 35/37. Budynek wzniesiony około 1890 roku (po totalnej powodzi), usytuowany kalenicowo wzgl ędem drogi wiejskiej. Murowany z cegły ceramicznej licowej oraz klinkierowej z u życiem glazurowanych kształtek (w kolorze zielonym). Bryła podpiwniczona, parterowa z użytkowym poddaszem, o du żej kubaturze, nakryta dachem dwuspadowym o pokryciu ceramicznym; od frontu dwukondygnacyjny ryzalit z trójk ątnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym (holenderka). Bogaty detal architektoniczny na elewacjach z cegły i kształtek ceramicznych: fryzy, gzymsy, ł ęki w otworach okiennych i drzwiowych, sygnaturki, sterczyny itp. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, dwutraktowy, zasadniczo trójdzielny – zachowane pierwotne rozplanowanie z przelotow ą sieni ą na osi głównej. Cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna oraz drzwiowa. Przy elewacji szczytowej od (od północnego-wschodu) murowana weranda z tarasem, przed ni ą drewniany ganek.

Kaczynos nr 20. Dom z dawnego „wolnego” gospodarstwa chełmi ńskiego ( Gutshaus ) nale żą cy dla Eberharda Zimmermana, zbudowany w ko ńcu XVIII wieku, przebudowywany w ko ńcu XIX wieku, znacz ąco „zmodernizowany” po roku 1945. Po drugiej wojnie mie ściły si ę tu biura i mieszkania nale żą ce do PGR Kaczynos, obecnie tylko mieszkania prywatne. Wzniesiony kalenicowo do drogi wiejskiej, usytuowany na zachód od placu wiejskiego, na tle lu źno komponowanego parku wiejskiego. Murowany z cegły, tynkowany – tynki współczesne; od frontu (wschód) drewniana weranda z pulpitowym daszkiem (papa). Budynek podpiwniczony, zasadniczo parterowy z u żytkowym poddaszem, kryty dachem mansardowym; od frontu – na osi głównej – pi ęcioosiowy, pi ętrowy ryzalit z osobnym dachem trójpołaciowym, we frontowej połaci wystawka z trójk ątnym szczytem. Wzniesiony na planie wydłu żonego prostok ąta, pierwotny układ wn ętrz (dwutraktowy, zasadniczo trójdzielny, z przelotow ą sieni ą na osi) znacznie zmieniony w wyniku powojennych adaptacji. Nowe pokrycie dachu – eternit, nowa stolarka okienna i drzwiowa, nowa wi ęź ba dachowa, elementy wystroju i wyposa żenia. W okresie od opracowania i uchwalenia pierwszego gminnego programu opieki w obiekcie wykonano prace budowlane polegaj ące na gruntowanym remoncie, niestety nie był to remont konserwatorski – poprawił si ę stan techniczny budynku, zatarte zostały jego historyczne walory.

Kaczynos nr 9. Budynek dawnej szkoły ewangelickiej, wzniesiony w roku 1928, kalenicowo do drogi wiejskiej, po wschodniej stronie osi. Szkoła istniała we wsi co najmniej od pocz ątku XIX wieku, jej wygl ąd znany jest z archiwalnych fotografii. Gdy budynek konstrukcji zr ębowej rozebrano z uwagi na zły stan techniczny wzniesiono nowy, murowany obiekt; próbowano go rozbudowa ć w ko ńcu lat 80-tych XX wieku, ale po upadku PGR inwestycje przerwano. Budynek murowany z cegły, tynkowany, tynki rapowe, cementowo – wapienne. Podpiwniczony, zasadniczo parterowy z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym, ceramiczne pokrycie dachu – holenderka; elewacja wzdłu żna od wschodu wtórnie przebudowana, podwy ższona do drugiej kondygnacji. Budynek znacz ąco zmodernizowany, bez szkody dla warto ści architektonicznych (zapewne pod nadzorem konserwatorskim): nowa stolarka okienna i drzwiowa, nowe posadzki i podłogi, wzmocnione stropy. W klatkach schodowych cz ęś ciowo zachowana dawna posadzka, zachowane schody konstrukcji policzkowej, dwubiegowe, z jednostronn ą balustrad ą.

Kikojty nr 18. Dawny dwór w zespole dworsko–folwarcznym nale żą cym do rodziny Statmiller. Wzniesiony około 1905 roku. Murowany z cegły, tynkowany, w tynku skromny detal architektoniczny (opaski przy otworach okiennych i drzwiowych, gzymsy podokapowe). Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym – pokrycie dachu ceramiczne (holenderka); od frontu (wschód) na osi głównej elewacji wzdłu żnej trójosiowy, dwukondygnacyjny ryzalit z trójk ątnym szczytem. Układ wn ętrz dwutraktowy, trójdzielny, nieznacznie przebudowany. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, białe podłogi, zabiegowe schody konstrukcji policzkowej na poddasze. Przy elewacji szczytowej od północy drewniany ganek. W okresie od opracowania i uchwalenia pierwszego gminnego programu opieki nad zabytkami nieznacznie poprawił si ę stan zachowania budynku: wła ściciele cz ęś ciowo odnowili elewacje, wymienili stolark ę i wyremontowali wn ętrza; obiekt nie sprawia ju ż wra żenia tak zaniedbanego jak wcze śniej, nie jest zagro żony.

Klecie 9/11. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z miejscowych „wolnych” chełmi ńskich (bauera). Budynek murowany z cegły, tynkowany, naroża boniowane, pokrycie dachowe ceramiczne (holenderka); od frontu drewniana weranda, kryta daszkiem dwuspadowym, o przeszklonych ścianach. Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, o du żej kubaturze, kryty dachem dwuspadowym – od frontu (północ) na trzech osiach ryzalit z trójk ątnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym. Układ wn ętrz dwutraktowy, w wi ększo ści zachowany dawny podział pomieszcze ń. W okresie od opracowania i uchwalenia pierwszego gminnego programu opieki nad zabytkami nieznacznie poprawił si ę stan zachowania budynku: wła ściciele przeprowadzili prace budowalne polegaj ące na przemurowaniu ściany zachodniej, wprawdzie sposób wykonania budzi zastrze żenia z punktu widzenia konserwatorskiego, jednak jest to oznaka, i ż dom zacz ęto otacza ć opiek ą.

Kraszewo nr 18. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z trzech miejscowych „wolnych” chełmi ńskich (bauer ) – w zasadzie bardziej przypominaj ące maj ątek ziemski ni ż gospodarstwo rolne, dom zbli żony form ą architektoniczn ą do dworu . W czasach PGR-owskich mie ściły si ę tu biura zakładu. Budynek murowany z cegły, tynkowany, na tynkach detal architektoniczny – ze stiuku i tynku (klasycystyczny np. kanelowane pilastry). Budynek podpiwniczony, parterowy z użytkowym poddaszem, du ża kubatura; przekryty dachami dwuspadowymi – nowe pokrycie (eternit). Wzniesiony na planie litery L – układ wnętrz znacz ąco przekształcony. Przy elewacji szczytowej od południa weranda. W sieni od frontu (zachód) posadzka z lastriko, schody konstrukcji policzkowej, z jednostronn ą balustrad ą. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, zachowana stolarka drzwiowa – dekorowane o ście żnice.

Kraszewo nr 19. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z trzech miejscowych „wolnych” maj ątków chełmi ńskich (bauer) – w zasadzie bardziej przypominaj ące maj ątek ziemski ni ż gospodarstwo rolne, dom zbli żony form ą architektoniczn ą do dworu. W czasach PGR – owskich mie ściła si ę tu świetlica (na parterze) oraz mieszkania; obecnie tylko mieszkania prywatne. Budynek murowany, tynkowany, w tynku detal architektoniczny (klasycystyczny). Podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, o du żej kubaturze, przekryty dachem naczółkowym – nowe pokrycie połaci (eternit). Od frontu (wschód) dwa naro żne ryzality, dwukondygnacjowe, zwie ńczone szczytami o wolutowych spływach. Układ wn ętrz znacz ąco zmieniony w wyniku adaptacji w czasach PGR-u. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, w sieniach posadzki z lastriko, schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z balustradami.

Królewo nr 27 . Obecna plebania. Budynek wzniesiono około 1890 roku, kalenicowo do ulicy wiejskiej. Fundament z kamieni polnych ciosanych, ściany murowane z cegły licowej z u życiem cegły glazurowanej i kształtek ceramicznych; od frontu (wschód) płytki dwukondygnacyjny ryzalit, w partii pi ętra konstrukcji ryglowej – wypełnionej cegł ą licow ą; przed ryzalitem drewniany ganek z pulpitowym daszkiem. Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem naczółkowym – pokrycie ceramiczne. Bogaty detal architektoniczny na elewacjach: z cegły, kształtek oraz drewnianych płycin z dekoracja snycersk ą (rozety). Rzut prostok ątny, układ pomieszcze ń dwutraktowy, zachowany. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, drewniane podłogi, zachowana stolarka okienna i drzwiowa.

Królewo nr 73 . Budynek zbudowany około roku 1900, na sygnaturce od południa data: 19… ; dawniej nale żał do „wolnego” gospodarstwa chełmi ńskiego, tworz ąc, z zabudowaniami gospodarczymi (słabo zachowanymi) gospodarstwo przypominaj ące maj ątek ziemski (tzw. Gutshaus). Wzniesiony kalenicowo do bocznej drogi wiejskiej, prowadz ącej na wschód, w kierunku wsi Leklowy. Murowany z cegły, tynkowany, tynki rapowe, detal architektoniczny z tynku i stiuku: opaski okienne, gzymsy parapetowe i podokapowe; na osi głównej: od północy murowany ganek z tarasem, przy którym żeliwna balustrada, od południa ganek drewniany; fundament z kamieni polnych ciosanych – ława wtórnie obetonowana. Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym (ceramiczne pokrycie połaci – holenderka); na osi głównej – od południa i północy – wystawki z trójk ątnymi szczytami i osobnymi daszkami dwuspadowymi (holenderka). Przy elewacji szczytowej – od wschodu – murowany z cegły aneks, z dachem dwuspadowym o pokryciu ceramicznym (holenderka).

Królewo nr 95 . Budynek wzniesiony w 4 ćwierci XIX wieku, nale żą cy do gbura Henryka Sielmanna. Murowany z białej i czerwonej cegły, posadowiony na fundamencie z cegły i kamieni polnych, od frontu (południe) drewniana weranda z pulpitowym daszkiem (krytym pap ą). Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym – ceramiczne pokrycie połaci (holenderka). Od frontu 3- osiowa wystawka z trójk ątnym szczytem. Wzniesiony na planie prostok ąta, układ wn ętrz nieznacznie przekształcony: dwutraktowy, z przelotow ą osi ą na osi głównej; po obu stronach sieni du że pomieszczenia mieszkalne, wysokie. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, drewniane podłogi. Schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z pojedyncz ą balustrad ą, w której toczone tralki. Bogaty detal architektoniczny na elewacjach. Cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i stolarka drzwiowa.

Krzy żanowo nr 2. Budynek wzniesiony w 4 ćwierci XIX wieku (około 1880 roku), przed 1945 rokiem nale żał do „wolnego” gospodarstwa chełmi ńskiego o statusie maj ątku ziemskiego; jednego z trzech istniej ących we wsi. Po roku 1945 mie ściły si ę tu biura PGR Krzy żanowo oraz mieszkanie kierownika zakładu. Zlokalizowany na skrzy żowaniu drogi do Starego Pola z drog ą do Klecia, po stronie południowo – zachodniej; od wschodu i południa otoczony pozostało ści ą dawnego parku wiejskiego. Wzniesiony na rzucie litery T, cz ęść wschodnia dwukondygnacyjna, przekryta dachem dwuspadowym, z drewnian ą werand ą i gankiem przy elewacji frontowej (wschodniej); aneks zachodni parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym (oba dachy kryte pap ą). Budynek podpiwniczony, bryła dwustopniowa, jedno – i dwukondygnacyjna, dachy dwuspadowe; murowany z cegły ceramicznej palonej, tynkowany: tynki cz ęś ci wschodniej oryginalne, wapienno – cementowe, z detalem architektonicznym z tynku oraz cegieł; tynki w cz ęś ci zachodniej nowe, akrylowe, w tej cz ęś ci znajduj ą si ę tez plastikowe okna, wn ętrze zmodernizowane: podłogi, stropy, przebudowany układ wn ętrz oraz dobudówka (wzniesiona w roku 1972). W cz ęś ci starszej zachowana stolarka okienna, drzwiowa (mi ędzy innymi drzwi dwuskrzydłowe, płycinowo – ramowe, z dekoracja kaboszonow ą), stropy belkowe tynkowane na podsufitce, zabiegowe schody konstrukcji policzkowej na poddasze, wi ęź ba dachowa.

Krzy żanowo nr 4. Budynek wzniesiony w 4 ćwierci XIX wieku (około 1880 roku), przed 1945 rokiem nale żał do „wolnego” gospodarstwa chełmi ńskiego o statusie maj ątku ziemskiego; jednego z trzech istniej ących we wsi. Po 1945 roku przył ączony do PGR Krzy żanowo – mie ściły si ę tu mieszkania pracowników oraz pokoje dla dziewcz ąt, pracuj ących w brygadach ochotniczych (lata 50-te XX wieku).

Parwark nr 3. Dwór nale żą cy do wła ścicieli maj ątku, wzniesiony zapewne około 1880 roku. Murowany, tynkowany, podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym – nowe pokrycie (cz ęś ciowo blacha, cz ęś ciowo eternit). Od frontu (zachód) trójosiowy ryzalit z trójk ątnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym (blacha). Plan budynku znacz ąco zmieniony, wn ętrza zmodernizowane – nowe podłogi, stropy, stolarka okienna i drzwiowa, instalacje.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 4. Budynek wzniesiony około 1870 roku, jeden z dwóch zachowanych domów z „wolnych” gospodarstw chełmi ńskich ( Gutshaus ) na terenie Starego Pola – drugi to Stare Pole nr 17 (drewniany) . Usytuowany w centrum miejscowo ści, przy skrzy żowaniu głównej ulicy wiejskiej i drogi do Krzy żanowa, po południowo – wschodniej stronie, nieco w gł ębi. Podobny – cho ć nieco wi ększy – do domu w Krzy żanowie nr 2. Wzniesiony na planie litery T, cz ęść wschodnia dwukondygnacyjna, przekryta spłaszczonym dachem dwuspadowym; cz ęść zachodnia parterowa z u żytkowym poddaszem, przekryta dachem dwuspadowym; dachy kryte pap ą i eternitem. Budynek podpiwniczony, bryła dwustopniowa o du żej kubaturze; w cz ęś ci zachodniej budynku na osi głównej: od frontu dwukondygnacyjny ryzalit z trójk ątnym szczytem i osobnym daszkiem, od podwórza (południe) wystawka w połaci dachowej, drewniana, z osobnym daszkiem; przy elewacji szczytowej od wschodu zewn ętrzny podest schodów wej ściowych – stopnie wyło żone metalowymi płycinami. Murowany z cegły ceramicznej, tynkowany, tynki gładkie, wapienne i cementowo – wapienne, na elewacjach skromny detal architektoniczny z cegły i tynku: gzymsy kordonowe, gzymsy nadokienne; ko ńcówki krokwi dekoracyjnie zaciosane. W sieni od frontu zachowana terakota, schody na poddasze dwubiegowe, konstrukcji policzkowej, z pojedyncz ą balustrada (pełn ą); stropy belkowe tynkowane na podsufitce lub przesłoni ęte płytami; białe podłogi.

Szaleniec nr 3. Dom mieszkalny wzniesiony w roku 1898 (data budowy znajduje si ę w szczycie zachodnim). W typie dworku – murowany z cegły, tynkowany; od frontu (południe) du ża drewniana weranda z pulpitowym dachem (poktycie – papa). Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym; nowe pokrycie dachu – eternit. Układ wn ętrz dwutraktowy, trójdzielny, z przelotow ą klatk ą schodow ą na osi głównej; rozplanowanie zmienione w trakcie powojennych adaptacji – na biura PGR. Cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna (typu skrzynki), cz ęś ciowo drzwi wewn ętrzne (płycinowe, 1- skrzydłowe, na zawiasach czopowych); stropy belkowe tynkowane na podsufitce, cz ęś ciowo białe podłogi i posadzki z lastriko.

Ząbrowo nr 30. Dom z dawnego „wolnego” gospodarstwa chełmi ńskiego przypominaj ącego ekonomicznie i przestrzennie maj ątek ziemski (tzw. Gutshaus ). Przed 1945 rokiem nale żał do najbogatszego bauera w okolicy Z ąbrowa – Alberta Reihsa. Nale żało do niego te ż kilka innych budynków we wsi – mieszkalnych (nr 28) i gospodarczych (nr 27/29). Budynek wzniesiony kalenicowo do ulicy wiejskiej, po wschodniej stronie osi, w gł ębi – od frontu (zachód i południe) okolony parczkiem wiejskim. Fundament z kamieni polnych, obetonowany, ściany murowane z cegły, tynkowane, tynki gładkie, na elewacjach detal architektoniczny z tynku i cegieł: opaski przy otworach okiennych i drzwiowych, gzymsy parapetowe, naro że bonie. Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem naczółkowym (ceramiczne pokrycie dachu – holenderka); od frontu, na osi głównej, dwukondygnacyjny ryzalit z trójk ątnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym.

Ząbrowo nr 63. Budynek usytuowany w północnej, kolonijnej cz ęś ci wsi, szczytowo do drogi polnej, która do ko ńca XVIII wieku była główn ą tras ą komunikacyjn ą na Małych Żuławach Malborskich (odcinek „Via Elbigensis”). Jeden z nielicznych, które przetrwały wielk ą powód ź z 1888 roku, wzniesiony przypuszczalnie w 3 ćwierci XIX wieku, wła ściciele przedwojenni: Ehlert/Damm; Damm był wujem obecnej wła ścicielki (urodzonej w 1934 roku w Z ąbrowie, mieszkaj ącej do dzi ś we wsi). Budynek murowany z cegły, tynkowany (tynki z lat 60-tych XX wieku), kryty dachem dwuspadowym (holenderka). Mieszkalny z niewielk ą cz ęś ci ą gospodarcz ą od północy (od drogi), parterowy, z gankiem w elewacji frontowej (od zachodu) – odbudowany w latach 70-tych XX wieku. Stropy belkowe z górn ą pował ą z desek, białe podłogi, cz ęś ciowo zachowany komin butelkowy (górny trzon) i „czarna kuchnia”.

Złotowo nr 50. Budynek wzniesiony w cz ęś ci zachodniej wsi, która charakteryzuje si ę zabudow ą jednodworcz ą, blokow ą. Data budowy – 1883 rok – umieszczona na płycinie nad wej ściem w elewacji szczytowej wschodniej. Budynek murowany z czerwonej cegły, podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem: na osi głównej od frontu (południe) trójosiowy dwukondygnacyjny ryzalit zwie ńczony trójk ątnym szczytem. Przy ryzalicie, w partii przyziemia, drewniana przeszklona weranda. Dach główny i ryzalitu dwuspadowe – nowe pokrycie (blacha falista). Zachowany pierwotny układ wn ętrz. Schody konstrukcji policzkowej, zabiegowe w sieni od wschodu. Podłogi białe oraz posadzki z lastriko. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce. Zachowana stolarka okienna i stolarka drzwiowa. Stan techniczny budynku – bardzo zły !

IV. Pozostałe.

Kaczynos – centrum wsi, dawny cmentarz lutera ński (ewangelicki). Zało żony w 1 ćwierci XVII wieku, posadowiony na terpie, co doskonale pozwala uchwyci ć jego granice – mimo zniszcze ń i dewastacji dokonanych po drugiej wojnie. Z dawnej kompozycji przestrzennej zachowały si ę tylko nasadzenia zieleni wysokiej, nagrobki i ogrodzenia uległy zniszczeniu. Ziele ń wysoka to m.in. szpaler graniczny z d ębów i jesionów od strony wschodniej oraz kasztanowce i jesiony od strony zachodniej (drzewa ponad 100–letnie) oraz jesiony i lipy we wn ętrzu, akcentuj ące dawne pochówki.

Ząbrowo nr 11 i 11a. Zespół tzw. „nowej szkoły” – nazwany tak w odró żnieniu do „starej szkoły”, która mie ściła si ę w innym miejscu (przy drodze prowadz ącej od centrum wsi, w kierunku wschodnim). Zespół zbudowany w roku 1934, zło żony z: budynku szkolnego, w którym mie ściły si ę klasy oraz kuchnia (budynek parterowy, obecny nr 11 a – mieszkania prywatne); budynku z mieszkaniami dla nauczycieli (budynek piętrowy, obecny nr 11 – mieszkania prywatne) oraz budynku gospodarczego o du żej kubaturze.

Ząbrowo nr 26. Zagroda w typie wzdłu żnym – langhof; wzniesiona kalenicowo do ulicy wiejskiej w roku 1899 (data i inicjały wła ściciela na szczycie od zachodu: 1899 SP ). Ostatnimi wła ścicielami przed 1945 rokiem byli Pauls i Walter, miejscowi chełmi ńscy (bauer). Budynek mieszkalny murowany z cegły, tynkowany, tynki rapowe, fundament z kamieni polnych (ława wtórnie obetonowana), ceramiczne pokrycie dachów (holenderka). Budynek podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym; w elewacji frontowej (od zachodu) na osi wystawka z trójk ątnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym (holenderka). Cz ęść gospodarcza murowana z czerwonej cegły, z dwuspadowym dachem krytym eternitem; współcze śnie rozbudowana w kierunku północnym (z pustaków).

6. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY . ANALIZA SZANS I ZAGRO ŻEŃ.

Analiza strategiczna SWOT stanowi zestawienie czterech powi ązanych kategorii, okre ślonych jako: Strengths – silne strony, Weaknesses – słabe strony, Opportunities – szanse i Threats – zagro żenia. Jest narz ędziem stosowanym w ró żnorodnych opracowaniach planistycznych i programowych sporz ądzonych na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. Znajduje powszechne zastosowanie w planowaniu z uwzgl ędnieniem komponentu przestrzennego, gospodarczego i społecznego, na przykład w strategiach rozwoju gmin, powiatów, województw, w planach rozwoju lokalnego, w programach rewitalizacji, w studiach zagospodarowania przestrzennego itp.

Dobrze wykonana analiza SWOT nie mo że by ć tylko arbitralnie dobranym zbiorem sformułowa ń przyporz ądkowanych do poszczególnych kategorii, ale powinna charakteryzowa ć si ę zasygnalizowan ą wy żej ich korelacj ą. Oznacza to minimum, że kategoria S (silne strony) musi by ć powi ązana z kategori ą T (zagro żenia), a kategoria W (słabe strony) z kategori ą O (szanse) – na zasadzie: zagro żenia osłabiaj ą silne strony/rozwijane silne strony eliminuj ą zagro żenia (i odpowiednio: słabe strony niweluj ą szanse rozwoju/ wykorzystywane szanse przyczyniaj ą si ę do zaniku słabych stron); de facto interakcje powinny zachodzi ć na wszystkich poziomach analizy.

Matryca analizy powinna by ć równie ż sporz ądzana z punktu widzenia wybranej dziedziny stanowi ącej przedmiot opracowania tj. uwzgl ędnia ć korelacje zwi ązane bezpo średnio z t ą dziedzin ą, determinuj ące jej funkcjonowanie.

Poni żej zaprezentowana zostaje analiza SWOT wykonana na potrzeby Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015-2018 , uwzgl ędniaj ąca uwarunkowania lokalnego dziedzictwa kulturowego tj. w szczególno ści potencjał krajobrazu kulturowego i zachowanych zasobów zabytkowych. Stanowi ona wst ęp do sformułowania podstawowych tez programu: celów, priorytetów, kierunków działania i zada ń w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wyra żonych explicite w rozdziale 7 (jako wynik wykonanej analizy strategicznej i poprzedzaj ących j ą analiz zasobów zawartych w rozdziałach 2 - 5 Programu ).

SILNE STRONY SŁABE STRONY

Dobre poło żenie terenów gminy – w sensie Zły lub niezadowalaj ący stan zachowania komunikacyjnym oraz w relacji do du żych, pr ęż nie wi ększo ści obiektów zabytkowych poło żonych rozwijanych si ę o środków miejskich (aglomeracja na terenie gminy - w szczególno ści obiektów Gda ńska, turystyczny Malbork i posiadaj ący status budownictwa wiejskiego; miasta regionalnego Elbl ąg); Zaobserwowany w ostatnim czasie proces Potencjał rolniczy i krajobrazowy gminy – wysoka degradacji zabytkowej zabudowy wiejskiej jako ść gleb, du ża liczba „wolnych” siedlisk do o wybitnych walorach, zwłaszcza drewnianej zagospodarowania, w tym siedlisk historycznych, i ryglowej – domy podcieniowe w Kławkach opuszczonych; i Złotowie, domy konstrukcji zr ębowej w Królewie, Kleciu i Żą browie Doskonałe warunki do rozwijania alternatywnych na wsi form gospodarowania sprzyjaj ących Silne przekształcenia w układach rozwojowi przedsi ębiorczo ści lub przestrzennych, zespołach zabudowy samozatrudnieniu – w ramach ekoturystyki, i indywidualnych gospodarstwach zwi ązane agroturystyki i turystyki kwalifikowanej oraz z wprowadzaniem nowych form budownictwa w ramach odnawialnych źródeł energii; nie nawi ązuj ących do lokalnych i regionalnych tradycji oraz historycznych uwarunkowa ń; Wybitne walory lokalnego krajobrazu kulturowego przekształcenia te wyst ępuj ą na wybranych – antropomorficznego, otwartego, zabytkowego; obszarach np. Królewo, Krzy żanowo – Stare Pole Stosunkowo dobry stan zachowania krajobrazu kulturowego – zwłaszcza w „warstwie Niskie nakłady zabezpieczane w bud żecie podstawowej” odnosz ącej si ę do układów gminy z przeznaczeniem na konserwacj ę ruralistycznych, ci ągów komunikacyjnych, i rewaloryzacj ę obiektów zabytkowych; urz ądze ń hydrograficznych, rozłogów pól z drugiej strony – niewielkie zainteresowanie i komponowanych nasadze ń zieleni wysokiej; wła ścicieli zabytków ich wykorzystaniem;

Do świadczenie w pozyskiwaniu dotacji z bud żetu Niewielkie środki finansowe zabezpieczone UE na dofinansowanie przedsi ęwzi ęć w bud żecie wojewódzkiego konserwatora inwestycyjnych realizowanych na terenie gminy – zabytków na konserwacje i rewaloryzacj ę zwłaszcza z regionalnego programu operacyjnego obiektów zabytkowych; niewielka szansa na oraz PROW; pozyskanie dofinansowania z tego źródła ze wzgl ędu na „peryferyjne poło żenie” gminy; Wnioski i do świadczenia, którymi dysponuj ą władze gminy wynikaj ące z realizacji pierwszego Niski poziom wiedzy na temat zasobów Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare i walorów krajobrazu kulturowego gminy Pole na lata 2009-2013 ; zarówno w środowisku lokalnym, jak i w stopniu powszechnym: w tym tak że brak rzeczywistego Strategia, do świadczenie i dokonania Lokalnej rozpoznania w środowisku specjalistycznym; Grupy Działania Spichlerz Żuławski, w skład której wchodzi także Gmina Stare Pole. Ci ęgle jeszcze niezadawalaj ąca aktywno ść lokalnej społeczno ści (osób prywatnych, przedsi ębiorców, członków NGO’s) w procesie generowanie projektów zmierzaj ących do poprawy warunków życia w środowisku wiejskim (mała liczba składanych wniosków, niewystarczaj ąca informacja o źródłach finansowania, mała praktyka w przygotowywaniu wniosków aplikacyjnych).

SZANSE ZAGRO ŻENIA

Typowo wiejski charakter lokalnego środowiska Światowy kryzys ekonomiczny skutkuj ący na społecznego i infrastrukturalnego stanowi ący atut wiele sfer życia – w tym: zastój na rynku w opracowywanych na poziomie krajowym, nieruchomo ści; regionalnym i lokalnym dokumentach rozwoju i programach wsparcia; Wysokie koszty przygotowanie dokumentacji na projekty inwestycyjne przeznaczone do Uchwalenie i wdra żanie w życie wielu krajowych interwencji środkami pomocowymi UE; i wojewódzkich opracowa ń programuj ących rozwój przestrzenny, społeczny i gospodarczy Niespójno ść polskiego prawodawstwa z uwzgl ędnieniem komponentu jakim jest z wytycznymi KE utrudniaj ąca proces aplikacji dziedzictwo i krajobraz kulturowy; zapowiadana dotacji europejskich; w tych dokumentach pomoc władz centralnych i wojewódzkich dla jst, o wymiarze zarówno Formalne utrudnienia dla potencjalnych finansowym, jak i wspomagaj ącym rozwój beneficjentów projektów finansowanych ze zasobów ludzkich (np. Krajowy Program Ochrony wsparciem środków unijnych, cz ęsto Zabytków i Opieki Nad Zabytkami na lata 2014- zniech ęcaj ące wnioskodawców; 2017 ); Pogarszaj ący si ę stan obiektów zabytkowych Udział Gminy Stare Pole w Strategii Rozwoju na terenie gminy; Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Malborka na lata 2104-2020, co stwarza mo żliwo ść realizacji Liczne samowolne remonty i modernizacje inwestycji zmieniaj ących i porz ądkuj ących prowadzone przy obiektach zabytkowych, przestrze ń publiczn ą nie tylko w skali lokalnej, lecz wynikaj ące z braku świadomo ści na temat wi ększej, prowadzonej wspólnie z innymi jst; problematyki opieki nad zabytkami;

Pojawianie si ę oddolnych inicjatyw zwi ązanych Traktowanie konieczno ści ochrony dziedzictwa z tworzeniem regionalnych produktów kulturowego jako problemu konfliktogennego turystycznych opartych na zasobach dziedzictwa i ograniczaj ącego swobod ę dysponowania i krajobrazu kulturowego Żuław i Powi śla – vide własno ści ą prywatn ą lub publiczn ą. Strategia Promocji Produktu Turystycznego „Rowerowe Szlaki Zamków Gotyckich” opracowana przez trzy lokalne grupy działania;

Funkcjonow anie wielu funduszy i zwi ązanych z nimi programów (zwłaszcza regionalnego oraz krajowych: PROW, KL) stwarzaj ących mo żliwo ści wyrównywania szans rozwojowych na obszarach wiejskich;

Szeroka lista beneficjentów mog ących ubiega ć si ę o dofinansowania i granty w ramach wspomnianych wy żej funduszy i programów wspieraj ących rozwój i wyrównywanie szans na obszarach wiejskich; mo żliwo ść odci ąż enia gminy w wykonywaniu zada ń zwi ązanych z odnow ą dziedzictwa kulturowego;

Niewygórowane kryteria umo żliwiaj ące stosunkowo łatwy dost ęp do środków unijnych zwłaszcza w PROW;

Post ępuj ący rozwój trzeciego sektora, rodz ące si ę inicjatywy zwi ązane z odnow ą i zagospodarowaniem lokalnego dziedzictwa i krajobrazu przy interwencji środków unijnych.

7. ZAŁO ŻENIA PROGRAMOWE . PRIORYTETY , KIERUNKI DZIAŁA Ń I ZADANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI .

Po uwzgl ędnieniu zapisów zawartych w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki Nad Zabytkami na lata 2014-2017 oraz Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 cel strategiczny Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015- 2018 zostaje sformułowany nast ępuj ąco:

Popularyzacja dziedzictwa i odnowa krajobrazu kulturowego przyczyniaj ące si ę do rozwoju przestrzennego i gospodarczego gminy, w tym turystyki oraz do kształtowania kreatywnych postaw jej mieszka ńców.

Metod ą do realizacji tak okre ślonego celu b ędzie:

Jako ściowe i ilo ściowe poszerzenie zada ń w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wykonywanych przez władze gminy we współpracy z innymi podmiotami (trzeci sektor, przedsi ębiorcy, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe) słu żą ce harmonijnemu rozwojowi posiadanych zasobów: przestrzennych, infrastrukturalnych i społecznych.

Cel b ędzie realizowany w ramach trzech Priorytetów:

I. Zachowanie i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego gminy; II. Odnowa krajobrazu kulturowego gminy; III. Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego związanego z krajobrazem kulturowym gminy.

Priorytet I: Zachowanie i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego gminy. Kierunki działa ń Zadania Nawi ązanie przez władze gminy stałej współpracy z Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków; ustalenie harmonogramu cyklicznych spotka ń na terenie gminy; okre ślenie kanałów przekazywania informacji na temat stanu zasobu krajobrazu kulturowego i zachodz ących w nim zmian. Wyst ępowanie do wojewódzkiego konserwatora zabytków z wnioskami o wpisanie do rejestru zabytków najcenniejszych zabytków nieruchomych i ruchomych (stanowi ących własno ść gminy lub współdziałanie w tym zakresie z wła ścicielami i dysponentami obiektów zabytkowych); przygotowanie we własnym zakresie lub Poszerzanie form ochrony zabytków. wspomaganie wła ścicieli i dysponentów obiektów zabytkowych w opracowaniu dokumentacji wymaganej przy wpisie obiektu do rejestru zabytków. Opracowywanie i uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (projektów i zmian) w ścisłej współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków; wprowadzanie do tekstów i rysunków planów ustale ń dotycz ących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w zakresie analogicznym do formułowanego w mpzp uchwalanych w latach 2011-2012 dla miejscowo ści Kczynos, Janówka i Z ąbrowo. Wydanie Zarz ądzenia Wójta Gminy dotycz ącego prowadzenia Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Stare Pole na podstawie art.. 22 ust. 4 u.o.z. Aktualizacja strategicznych dokumentów warunkuj ących rozwój lokalny i regionalny poprzez wprowadzenie zapisów odwołuj ących si ę explicite do eksponowania dziedzictwa kulturowego regionu oraz wykorzystania zasobów i walorów krajobrazu kulturowego przy formułowaniu zada ń zmierzaj ących do osi ągni ęcia planowanych stanów i efektów; w przypadku dokumentów o zasi ęgu powiatowym – współpraca w tej dziedzinie z władzami innych gmin żuławskich; zmiany tego typu potrzebne s ą np. w Strategii Rozwoju Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Malborka na lata 2104-2020. Podj ęcie, we współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków, stara ń dotycz ących opracowania i uchwalenia Powiatowego Programu Opieki Nad Zabytkami (dla powiatu malborskiego), którego funkcjonowanie wspierałoby priorytety i kierunki działania programów gminnych Zwi ększenie stopnia opieki nad Monitoring gminnej ewidencji zabytków polegaj ący na wykonywaniu wizji lokalnych (w miarę zabytkami. mo żliwo ści z udziałem pracowników Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Gda ńsku) słu żą cych ocenie stanu zachowania obiektów zabytkowych, konieczno ści przeprowadzania prac konserwatorskich, remontowych, budowlanych (zabezpieczaj ących stan techniczny), konieczno ści dokonania zmian w sposobie u żytkowania, zakresu zwi ązanych z tym adaptacji etc. Sporz ądzanie raportów dokumentuj ących wizje lokalne i przesyłanie ich do wiadomo ści wojewódzkiego konserwatora zabytków; wprowadzanie zapisów dotycz ących zmian w stanie zachowania zabytków uj ętych w GEZ do kart ewidencyjnych tych obiektów Opracowanie planu prac remontowo – konserwatorskich przy obiektach zabytkowych stanowi ących własno ść lub współwłasno ść gminy i wyst ępowanie do wojewódzkiego konserwatora zabytków, do sejmiku wojewódzkiego oraz do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zwi ększenie stopnia opieki nad z wnioskami dotycz ącymi dofinansowania okre ślonego zakresu tych prac (gmina w roli zabytkami. beneficjenta) – dotyczy obiektów architektury i budownictwa, zespołów zabudowy. Opracowanie planu prac porz ądkowych, zabezpieczaj ących, piel ęgnacyjnych i poprawiaj ących estetyk ę obiektów zabytkowych stanowi ących własno ść lub współwłasno ść gminy; wyst ępowanie do wojewódzkiego konserwatora zabytków, do sejmiku wojewódzkiego oraz do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ministerstwa kultury z wnioskami dotycz ącymi dofinansowania okre ślonego zakresu tych prac (gmina w roli beneficjenta) – dotyczy zało żeń zieleni wysokiej (parków , cmentarzy, alei). Powstrzymanie procesów samowoli budowlanych w odniesieniu do obiektów zabytkowych; przeciwdziałanie procesom niszczenia i degradacji obiektów zabytkowych – we współpracy z organem budowlanym Starostwa Powiatowego. Uporz ądkowanie uregulowa ń prawnych w odniesieniu do własno ści lub współwłasno ści obiektów zabytkowych zlokalizowanych na terenie gminy. Stworzenie szerokiej platformy Systemowe likwidowanie sytuacji konfliktowych powstaj ących na linii: urz ąd – obywatel społecznej wspieraj ącej działania w odniesieniu do zada ń własnych gminy z zakresu ochrony zabytków i opieki zwi ązanych z ochron ą zabytków i opiek ą nad nad zabytkami. zabytkami. Wspieranie (informacje, wskazówki, opinie, doradztwo) wła ścicieli i dysponentów obiektów zabytkowych przy opracowaniu wniosków dotyczących prac remontowo – konserwatorskich przy obiektach zabytkowych, szczególnie w odniesieniu do wniosków składanych w konkursach ogłaszanych przez sejmik wojewódzki oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (program „Dziedzictwo kulturowe”) - gmina w roli partnera lub konsultanta. Uwzgl ędnianie problematyki zachowania dziedzictwa i krajobrazu kulturowego w Gminnym Programach Współpracy Z Organizacjami Pozarz ądowymi. Organizowanie konkursów dla organizacji pozarz ądowych na realizacj ę zada ń publicznych ze szczególnym uwzgl ędnieniem problematyki zachowania oraz odnowy dziedzictwa i krajobrazu Współpraca samorz ądu z trzecim kulturowego gminy. sektorem w sferze ochrony zabytków Współpraca przy tworzeniu projektów mi ękkich dofinansowanych ze środków unijnych (PO KL, i opieki nad zabytkami. FIO, FWW) ukierunkowanych na wyrównywanie szans na obszarach wiejskich, uwzgl ędniaj ących problematyk ę rozwoju kultury i ochron ę zabytków; gmina w roli inicjatora, konsultanta oraz ewentualnie donatora (gwarancje wkładu własnego, udzielanie pomocy rzeczowej). Aktywny udział samorz ądu w pracach Lokalnej Grupy Działania Spichlerz Żuławski, mobilizowanie stowarzysze ń, rad sołeckich i innych potencjalnych beneficjentów z sektora społecznego do tworzenia projektów zwi ązanych z zachowaniem i odnow ą dziedzictwa kulturowego wsi żuławskich.

Inspirowanie działa ń na rzecz nawi ązania współpracy mi ędzynarodowej podmiotów NGO’s w celu wymiany informacji i do świadcze ń, promocji oraz rozwi ązywania problemów społecznych w skali Współpraca samorz ądu z trzecim regionu i lokalnej – w tym z dziedziny kultury sektorem w sferze ochrony zabytków i ochrony zabytków; mo żliwo ść generowania i opieki nad zabytkami. projektów dofinansowanych z programów transgranicznych (granty Euroregionu Bałtyk, program Południowy Bałtyk, INTEEREG IV). Wspieranie przez władze Gminy współpracy mi ędzynarodowej oraz realizacji projektów mi ędzynarodowych i mi ędzyregionalnych realizowanych w trzecim sektorze (pomoc rzeczowa, merytoryczna, ewentualnie finansowa). Priorytet II: Odnowa krajobrazu kulturowego gminy.

Kierunki działa ń. Zadania. Kontynuowanie działa ń zwi ązanych z projektowaniem, wytyczaniem i znakowaniem szlaków turystycznych (pieszych, rowerowych, wodnych) z uwzgl ędnieniem zasobów i walorów zabytkowego krajobrazu kulturowego gminy – po wykonaniu ście żki rowerowej ze Starego Pola do Ząbrowa przedłu żenie tego szlaku ze Starego Pola do Złotowa. Wykorzystanie zasobów dziedzictwa Kontynuowanie działa ń zwi ązanych z zagospodarowaniem historycznych zespołów oraz walorów krajobrazu kulturowego zieleni komponowanej (dawne parki wiejskie gminy w rozwoju przestrzennym, i siedliskowe) i przeznaczeniem ich do pełnienia społecznym i gospodarczym gminy, nowych funkcji (głównie place zabaw); w minionym okresie programowania place takie powstały m.in. w tym turystyki i kultury. Szale ńcu, Parwaku, Kikojtach i Kraszewie. Ochrona i ekspozycja panoram widokowych z oznakowaniem wybranych miejsc (punkty i otwarcia widokowe), działanie powi ązane z wytyczaniem szlaków turystycznych. W partnerstwie z innymi jst powiatu malborskiego tworzenie marek regionalnych i produktów turystycznych wykorzystuj ących najwa żniejsze i najbardziej charakterystyczne komponenty dziedzictwa kulturowego Żuław Malborskich – np. wspominany wy żej „ Rowerowy Szlak Zamków Gotyckich ”. Rewaloryzacja zabytków archeologicznych i wci ągni ęcie ich do systemu atrakcji turystycznych regionu – np. poprzez oznakowanie tablicami informacyjnymi w sposób analogiczny do tablic informacyjnych z projektu „ Nowa przestrze ń życia ” dofinansowanego z UE. Wybór obszarów (np. układów ruralistycznych) przeznaczonych do przedsi ęwzi ęć rewitalizacyjnych. Przygotowywanie dla wybranych obszarów koncepcji programowo – przestrzennych, programów rewitalizacyjnych i szczegółowych Planowanie i projektowanie procesów projektów działa ń konserwatorskich, rewitalizacyjnych wybranych obszarów architektonicznych oraz budowlanych. i przestrzeni zabytkowych. Przygotowanie Przeprowadzanie konsultacji społecznych dla obszarów wyznaczony do rewitalizacji, i realizacja prac remontowych: przygotowywanie prognoz oddziaływania na budowlanych i konserwatorskich przy środowisko społeczne i przyrodnicze. najwa żniejszych zabytkach ruchomych Przygotowanie dokumentacji projektowych i nieruchomych tworz ących zasób i realizacja zamierze ń inwestycyjnych dotycz ących dziedzictwa i krajobrazu kulturowego wykonywania remontów konserwatorskich najwa żniejszych zabytków wyst ępuj ących gminy. w zasobie gminy, samodzielnie lub w partnerstwie z ich dysponentami (wła ściciele prywatni oraz ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe), w tym: remont konserwatorski domu podcieniowego w Kleciu, kontynuacja prac remontowych w ko ściele w Krzy żanowie, wci ągni ęcie w orbit ę tych działa ń innych podmiotów – np. parafii rzymskokatolickiej w Królewie. Remonty dróg gminnych dofinansowywane w ramach programów rz ądowych, funduszy pomocowych UE oraz dzi ęki wsparciu sejmiku wojewódzkiego. We współpracy z partnerami dokonanie wyboru obiektów zabytkowych, zwłaszcza usytuowanych na obszarach przeznaczonych do rewitalizacji, Wykorzystanie przez partnerów gminy które b ędą przeznaczone do przeprowadzenia prac konserwatorskich i rewaloryzacyjnych z sektora prywatnego i społecznego zmierzaj ących do odtworzenia ich historycznego dotacji europejskich na rzecz rozwoju wygl ądu. kultury, w tym na problematyk ę Udzielanie pomocy partnerom z sektora prywatnego i społecznego w przygotowaniu odnowy dziedzictwa kulturowego. wniosków aplikacyjnych dotycz ących dofinansowania prac konserwatorskich i rewaloryzacyjnych przy zabytkach ruchomych i nieruchomych (wsparcie prawne, rzeczowe, merytoryczne, w okre ślonych przypadkach i na okre ślonych zasadach – finansowe) – w tym pomoc przy odbudowie spalonego domu podcieniowego w Złotowie. Realizacja Uchwały Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz trybu ich rozliczania: przeznaczanie wi ększych środków finansowych na prace budowalne i konserwatorskie dofinansowane w ramach tej uchwały, poszerzenie kr ęgu potencjalnych beneficjentów – przede wszystkim o wła ścicieli prywatnych. Pomoc przy składaniu odpowiednich wniosków aplikacyjnych (np. lobbing) oraz przy rozliczaniu prac. Wspieranie organizacji pozarz ądowych rozumiane jako inspiracja i zach ęta do tworzenia projektów przewidzianych do interwencji funduszami UE (np. zapewnianie wkładów własnych dla zada ń dofinansowanych z innych źródeł, przekazywanie tytułów własno ści do terenów – dzier żawa, użytkowanie – przewidzianych do rewitalizacji lub renowacji. Priorytet III: Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego zwi ązanego z krajobrazem kulturowym gminy.

Kierunki działa ń. Zadania. Weryfikacja kart ewidencyjnych obiektów uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Stare Pole: odnotowywanie zmian dotycz ących własno ści, sposobu u żytkowania, numeracji działek Badania. ewidencyjnych, rejestracja przekształce ń dokonywanych w tych obiektach w wyniku prowadzonych remontów (lub powstałych wskutek zaniedba ń), w miar ę pozyskiwania danych uzupełnianie wiadomo ści o historii tych obiektów. Wykonywanie we własnym zakresie opracowa ń zwi ązanych z dziedzictwem kulturowym gminy lub uwzgl ędniaj ącym te zagadnienia: strategii, planów i programów rozwoju gminy, prognoz oddziaływania na środowisko społeczne i przyrodnicze, opracowa ń odnosz ących si ę do tradycji i symboliki regionu, przekazów duchowych itp.

Zlecanie podmiotom zewn ętrznym Badania. specjalistycznych opracowa ń z zakresu ochrony zabytków i konserwacji (studia historyczno- przestrzenne, katalogi typów budownictwa regionalnego i detalu architektonicznego, studia krajobrazowe, badania historyczno- architektoniczne zagro żonych obiektów architektonicznych, badania ratownicze zagro żonych stanowisk archeologicznych, karty ewidencyjne zabytków ruchomych i zabytków nieruchomych, inwentaryzacje szczególnie cennych zabytków nieruchomych, w tym parków i cmentarzy, dokumentacje projektowe zwi ązane z rozbudow ą i adaptacj ą obiektów zabytkowych). Utworzenie na stronie internetowej gminy podstrony (zakładki) o nazwie: Dziedzictwo Kulturowe Gminy ; zamieszczanie informacji o zasobie i warto ściach tego dziedzictwa: krajobrazie, zabytkach, historii, tradycjach, zwyczajach i obrz ędach, legendach itp.; Informatyzacja. Aktualizacja podstrony internetowej, we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa Oddział w Gda ńsku, zamieszczanie aktualnych informacji dotycz ących problematyki konserwatorskiej i ochrony zabytków, zamieszczanie linków odsyłaj ących osoby zainteresowane do artykułów na temat zmian prawnych w dziedzinie ochrony zabytków, projektów i zamian w odpowiednich aktach prawnych, planach i programach ochrony zabytków, na temat organizowanych konferencji, sympozjów itp. Publikacja w BIP Zarz ądzenia Wójta Gminy Stare Pole w sprawie prowadzenia Gminnej Ewidencji Zabytków. Utworzenie bazy danych na temat zabytków tworz ących krajobraz kulturowy gminy, aktualizacja bazy . Organizacja szkole ń na temat dziedzictwa kulturowego gminy (powiatu, regionu Żuław Malborskich), zwłaszcza dla wła ścicieli i u żytkowników obiektów zabytkowych oraz dla Edukacja. organizacji pozarz ądowych Udział pracowników urz ędu oraz partnerów gminy w szkoleniach na temat dziedzictwa kulturowego organizowanych przez podmioty zewn ętrze, w tym w szczególno ści przez słu żby konserwatorskie szczebla wojewódzkiego i centralnego (zapowiadane w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki Nad Zabytkami na lata 2014- 2017). Wprowadzenie zaj ęć z tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego i z tematyki regionalnego dziedzictwa kulturowego do programu nauczania placówek o światowych prowadzonych przez gmin ę: przedszkoli i szkół. Organizowanie konkursów dla młodzie ży szkolnej na temat zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego (tematyka „Małych Ojczyzn”). Tworzenie i wyposa żanie pracowni tematycznych w placówkach o światowych po świ ęconych ekspozycji zasobów i walorów lokalnego krajobrazu kulturowego. Rozpisywanie konkursów dla organizacji pozarz ądowych dotycz ących przedsi ęwzi ęć zwi ązanych z odnow ą i zachowaniem regionalnego dziedzictwa kulturowego. Promocja. Udost ępnienie bazy danych na temat zabytków tworz ących krajobraz kulturowy gminy w formie elektronicznej (na stronie internetowej gminy, w BIP) oraz w formie tradycyjnej (w siedzibie urz ędu gminy. Wprowadzenie na terenie gminy zintegrowanego systemu informacji wizualnej dotycz ącej zasobu i walorów dziedzictwa kulturowego, w odniesieniu do najcenniejszych przestrzeni (krajobrazów), miejsc (punktów widokowych i pami ątkowych), Promocja. obiektów (parki, cmentarze, budowle, zespoły). Informacje przekazywane za pomoc ą tablic informacyjnych zwi ązanych projektowanymi szlakami turystycznymi. Opracowanie mapy ukazuj ącej zasoby i walory gminnego krajobrazu kulturowego na tle walorów przyrodniczych i atrakcji turystycznych; udost ępnienie mapy w siedzibie urz ędu i w siedzibach prowadzonych przez niego organów (dom kultury, Gminna Biblioteka Publiczna). Przygotowanie i druk folderów promuj ących walory krajobrazowe (zabytkowe i przyrodnicze) terenów gminy. Wprowadzenie tematyki zwi ązanej z dziedzictwem kulturowym regionu do działa ń prowadzonych przez Wojewódzki O środek Doradztwa Rolniczego (w tym przede wszystkim do programu Żuławskich Targów Rolnych). Inicjowanie, wspieranie i udzielanie pomocy (organizacyjnej, rzeczowej i finansowej) przy tworzeniu nowoczesnych multimedialnych ekspozycji (stałych i czasowych) po świ ęconych regionalnemu i lokalnemu dziedzictwu kulturowemu Żuław Malborskich (wystawy na ternie domu kultury, biblioteki gminnej, w zespole szkół, w świetlicach wiejskich). Współpraca z mediami regionalnymi i lokalnymi w dziedzinie promocji walorów i zasobów dziedzictwa kulturowego Żuław, ze szczególn ą uwag ą zwrócon ą na problematyk ę rewitalizacji zabytkowych obszarów i obiektów. 8. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI .

Instrumenty prawne.

W minionym okresie programowania nie udało si ę zwi ększy ć form ochrony prawnej dla obiektów zabytkowych poło żonych na terenie gminy Stare Pole poprzez dokonanie nowych wpisów do rejestru zabytków (pomimo postulatów w tym zakresie sformułowanych w Programie Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009- 2013 ) 54 . Inicjatywy w tym kierunku nie wykazały ani władze gminy, ani wła ściciele lub dysponenci zabytków, ani Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków. Nale ży to uzna ć za kontynuacj ę niewła ściwej polityki tych wszystkich podmiotów w dziedzinie ochrony zabytków, zauwa żaln ą ju ż w poprzednich latach, jednak we współczesnych czasach tym bardziej nieadekwatn ą i nieprawidłow ą. O ile wcze śniej decyzja o wpisie do rejestru zabytków mogła si ę kojarzy ć, w potocznym odczuciu, wył ącznie z utrudnieniami i dodatkowymi obowi ązkami nakładanymi na wła ścicieli / użytkowników obiektów historycznych, o tyle teraz okazuje si ę cz ęsto podstawowym i koniecznym do spełnienia kryterium pozwalaj ącym na ubieganie si ę o uzyskanie dofinansowania do planowanych prac projektowych i inwestycyjnych słu żą cych poprawie stanu technicznego, zachowania i wyeksponowania walorów tych obiektów (kryterium wpisu do rejestru zabytków jest wymagane zarówno w programach MKiDN, w konkursach organizowanych przez sejmik wojewódzki, jak i w programach pomocowych finansowanych w ramach bud żetu UE).

Warto przy tym skonstatowa ć, że Gmina Stare Pole nie jest wła ścicielem obiektów zabytkowych, w stosunku do których wskazane byłoby wprowadzanie form ochrony w postaci wpisu do rejestru zabytków. Własno ści ą gminy s ą przede wszystkim zabytkowe tereny zielone i osie komunikacji, dla których stopniowo wykonywane były i b ędą, w miar ę posiadanych i pozyskiwanych środków finansowych, projekty i programy dotycz ące ich odnowy. Władze gminy deklaruj ą współdziała nie z wła ścicielami obiektów zabytkowych, wymienionych w niniejszym Programie jako szczególnie cenne dla zachowania lokalnej to żsamo ści i dziedzictwa kulturowego (patrz podrozdział 5.5 .), w post ępowaniach zwi ązanych z poszerzaniem form ich ochrony: w tym ze składaniem wniosków o wpis do rejestru zabytków i wykonywaniem odpowiednich decyzji administracyjnych zwi ązanych z ochron ą i opiek ą nad tymi obiektami.

Władzom gminy udało si ę natomiast znacz ąco poszerzy ć formy ochrony zabytków wynikaj ące z art. 7 pkt 4 u.o.z czyli poprzez wprowadzenie odpowiednich postanowie ń dotycz ących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami do uchwalonych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Wykonano zapowiadane w poprzednim gminnym programie opieki nad zabytkami zadania w tym zakresie tj. dokonano aktualizacji Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Stare Pole, a przede wszystkim uchwalono miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla miejscowo ści: Z ąbrowo, Kaczynos (+ Kaczynos Kolonia) i Janówka. W planach tych zagadnienia zwi ązane z ochron ą zabytków i opiek ą nad zabytkami zostały sformułowane w sposób w pełni zadawalaj ący z punktu widzenia praktyki i teorii konserwatorskiej: wyznaczone zostały strefy ochrony konserwatorskiej i ekspozycyjnej, precyzyjnie okre ślony został zakres ochrony konserwatorskiej dla

54 Miniony okres programowania obejmuje lata 2009-2013, gdy obowiązywał poprzedni gminny program opieki nad zabytkami oraz lata 2014 i 2015, gdy nie opracowano i nie uchwalono następnego dokumentu tego typu. zabytków rejestrowych i uj ętych w gminnej ewidencji zabytków, wprowadzono równie ż – wraz z podaniem zasad i zakresu ochrony – kategori ę obiektów współtworz ących historyczny klimat miejscowo ści (nie uj ętych w GEZ, jednak postulowanych do ochrony ich formy, konstrukcji i substancji ze względu na posiadane walory architektoniczne i historyczne).

W niniejszym Programie postuluje si ę potrzeb ę opracowania i uchwalenia kolejnych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla wsi Złotowo, Kraszewo, Klecie i Szaleniec. Miejscowo ści te charakteryzuj ą si ę zanikaj ącym układem osadniczym, na co wskazuje analiza archiwalnych materiałów kartograficznych i porównanie ze stanem obecnym (zacieranie si ę w pejza żu relacji i układów przestrzennych, zanik historycznej zabudowy). Tym niemniej nadal wyró żniaj ą si ę w krajobrazie kulturowym nie tylko w skali gminy, ale całego regionu Żuław Malborskich, posiadaj ąc wiele cech zasługuj ących na ochron ę i zachowanie, ponadto nale ży doceni ć fakt, i ż nie dotarły do nich symptomatyczne dla dzisiejszych czasów procesy silnych przekształce ń ruralistycznych, ani trendy wpływaj ące na znaczne przeobra żenie ich aran żacji architektonicznej (w Szale ńcu i Kleciu w minionym okresie programowania nie powstała żadna nowa zabudowa, a w Kraszewie i Kleciu wybudowano po jednym obiekcie w formie nawi ązuj ącej do tradycyjnego budownictwa na tym terenach – odpowiednio świetlic ę wiejsk ą oraz dom mieszkalny przy drodze do Krzy żanowa).

W tych nowych aktach prawa miejscowego ustanowionych dla powy żej wymienionych historycznych układów osadniczych problematyka konserwatorska i zabytkoznawcza powinna by ć uwzgl ędniona w zakresie równie szczegółowym i precyzyjnie zdefiniowanym, jak w przypadku mpzp uchwalonych w latach 2011-2012.

Instrumenty finansowe.

Gmina Stare Pole na realizacj ę cz ęś ci działa ń zwi ązanych opiek ą i ochron ą zabytków przeznaczała b ędzie, taj jak dotychczas, środki finansowe pochodz ące z bud żetu własnego. Przede wszystkim dotyczy to zabezpieczenia dotacji celowych na realizacj ę Uchwały Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz trybu ich rozliczania. W przypadku wzrostu zainteresowania tymi dotacjami i lepszego przygotowania si ę potencjalnych beneficjentów do ich absorpcji przewiduje si ę mo żliwo ść znacznego zwi ększenia kwot przeznaczanych na wykonanie ww. uchwały. W ostatnich latach przeznaczono na realizacj ę uchwały nakłady finansowe rz ędu 20-30 ty ś. złotych rocznie (w 2015 r. zaplanowano kwot ę 40.000 zł), a korzystał z nich de facto jeden uprawniony podmiot – Parafia rzymskokatolicka w Krzy żanowie (dzi ęki wsparciu finansowemu z bud żetu gminy wykonano m.in. remont dzwonnicy w Krzy żanowie oraz prace konserwatorskie przy ołtarzu głównym w ko ściele w Krzy żanowie)

Z bud żetu gminy finansowane b ędą tak że projekty (budowlane, wykonawcze, przedmiary robót, kosztorysy inwestorskie) oraz Studia Wykonalno ści i Raporty OO Ś niezb ędne do składania wniosków aplikacyjnych dotycz ących przedsi ęwzi ęć przewidzianych do interwencji środkami pomocowymi UE w ramach odpowiednich programów i funduszy (głównie program regionalny oraz PROW). W tym kontek ście mowa o przedsi ęwzi ęciach dotycz ących rozwoju turystyki oraz rozwoju kultury (z problematyk ą ochrony i odnowy regionalnego dziedzictwa kulturowego).

W bud żecie gminy b ędą zabezpieczane środki stanowi ące wkład własny na realizacj ę przedsi ęwzi ęć wybranych w konkursach do finansowego wsparcia przez Instytucje Zarz ądzaj ące oraz Instytucje Po średnicz ące. W konkretnych przypadkach przewiduje si ę ewentualno ść zaci ągania kredytów na wykonanie zaplanowanych inwestycji.

Samorz ąd zamierza ubiega ć si ę o dofinansowanie na realizacj ę projektów mi ękkich zwi ązanych z rozwojem zasobów ludzkich lub rozwojem obszarów wiejskich: na szkolenia, promocj ę, współprac ę mi ędzynarodow ą, tworzenie lokalnych oraz regionalnych produktów i marek turystycznych, tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z dziedzin ą kultury, turystyki i edukacji. W tym wypadku, gdy wkład własny stanowi niewielki procent w stosunku do przyznawanych grantów (od 1,5 do 15 %), pozyskane środki b ędą w znacz ący sposób wpływały na zwi ększenie mo żliwo ści operacyjnych gminy.

Instrumenty społeczne.

Zadania okre ślone w niniejszym Programie obliguj ą władze gminy do tworzenia szerokiej platformy społecznej w celu efektywnej realizacji zdefiniowanych wizji i kierunków rozwoju. W sferze ochrony zabytków i opieki nad zabytkami taka platforma b ędzie si ę opierała na współpracy i współdziałaniu z wła ścicielami oraz użytkownikami zabytków (władzami ko ścielnymi i parafiami, osobami fizycznymi oraz spółkami) oraz z podmiotami z sektora NGO.

Instrumenty kontrolne.

Zadania sformułowane w niniejszym programie przewiduj ą stosowanie dwóch form monitoringu w odniesieniu do GEZ: monitoringu zasobów (weryfikacja) oraz monitoringu stanu zachowania (w miar ę mo żliwo ści z udziałem pracowników wojewódzkiego konserwatora zabytków). Monitoring b ędzie podsumowany w formie Raportów przesyłanych do wiadomo ści wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Sam Program , a dokładniej rzecz bior ąc – realizacja zawartych w nim zada ń, tak że będą monitorowane w sposób opisany dokładniej w pkt. 9.

9. ZASADY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI .

Niniejszy Program , zgodnie z wymogami u.o.z., po opracowaniu i uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, zostanie przyjęty uchwał ą Rady Gminy na okres 4 lat. Po upływie tego czasu władze gminy podejm ą działania zwi ązane z aktualizacj ą programu i ponownym jego uchwaleniem. Program b ędzie obowi ązywał w latach 2015-2018.

Głównym odbiorc ą Programu jest społeczno ść lokalna, która bezpo średnio powinna odczu ć efekty jego wdra żania. Dotyczy to nie tylko wła ścicieli i u żytkowników obiektów zabytkowych, ale wszystkich mieszka ńców. Program powinien słu żyć podejmowaniu planowych działa ń dotycz ących: inicjowania, wspierania, koordynowania bada ń i prac z dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego.

Dalej, w my śl wspomnianej ustawy, na wójcie ci ąż y obowi ązek sporz ądzania co dwa lata sprawozdania z realizacji Programu i przedstawiania go Radzie Gminy. W sprawozdaniu powinna znale źć si ę cz ęść opisowa dotycz ąca wykonania sformułowanych zada ń oraz przede wszystkim analiza i ocena osi ągni ętych efektów. Przeprowadzenie oceny powinno opiera ć si ę na realnych, mierzalnych i policzalnych wska źnikach. W Programie Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015- 2018 ustala si ę nast ępuj ące wska źniki realizacji zało żonych celów, stanów i efektów:

Priorytet I: Zachowanie i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego gminy.

V Liczba wniosków o wpis do rejestru zabytków zło żona przez wła ścicieli lub użytkowników obiektów zabytkowych. V Liczba opracowanych i uchwalonych mpzp. V Liczba zmienionych z inicjatywy władz gminy strategii i dokumentów programuj ących rozwój lokalny lub regionalny poprzez wprowadzenie bezpo średnich zapisów odwołuj ących si ę do zasobów i walorów krajobrazu kulturowego. V Ustalenia z Raportów monitoruj ących stan techniczny obiektów uj ętych w GEZ. V Liczba wniosków o dofinansowanie zło żonych przez wła ścicieli zabytków do wojewódzkiego konserwatora zabytków, do sejmiku wojewódzkiego lub do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy wsparciu i konsultacjach gminy (pracowników Urz ędu Gminy). V Liczba spotka ń i konsultacji społecznych przeprowadzonych z interesariuszami gminnego programu opieki nad zabytkami.

Priorytet II: Odnowa krajobrazu kulturowego gminy.

V Liczba przygotowanych dokumentacji (koncepcji programowo- przestrzennych, programów rewitalizacji, projektów budowlanych i wykonawczych) dotycz ących rewitalizacji obiektów i przestrzeni zabytkowych. V Liczba zleconych opracowa ń niezb ędnych do zło żenia wniosków aplikacyjnych o pozyskanie dotacji z programów i funduszy UE (studia wykonalno ści, raporty OO Ś, prognozy OO Ś). V Liczba wniosków o dofinansowanie zgłoszonych na konkursy w ramach programów operacyjnych (projekty twarde). V Liczba wniosków o dofinansowanie dotycz ących projektów mi ękkich zło żonych do programów operacyjnych w ramach EFS, fundacji i innych operatorów funduszy europejskich.

Priorytet III: Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego zwi ązanego z krajobrazem kulturowym gminy.

V Ustalenia z Raportów monitoruj ących zasoby GEZ (weryfikacja) – liczba obiektów wył ączonych lub wprowadzonych do gminnej ewidencji zabytków; liczba obiektów przekształconych itp. V Liczba wykonanych opracowa ń własnych zwi ązanych z zachowaniem i odnow ą lokalnego dziedzictwa kulturowego. V Liczba opracowa ń zwi ązanych z zachowaniem i odnow ą lokalnego dziedzictwa kulturowego zlecona podmiotom zewn ętrznym. V Liczba aktualizacji na stronie internetowej gminy w zakładce po świ ęconej dziedzictwu kulturalnemu. V Liczba godzin szkoleniowych na temat regionalnego i lokalnego krajobrazu kulturowego zorganizowana dla podmiotów zewn ętrznych; liczba godzin szkoleniowych dla pracowników organów gminy odpowiednio – ilo ści osób uczestnicz ących w szkoleniach. V Liczba godzin lekcyjnych na temat „ Małych Ojczyzn ” zorganizowanych w placówkach o światowych podlegaj ących Gminie; liczba uczestnicz ących w nich uczniów. V Liczba informacji promocyjnych zwi ązanych z rozwojem kultury i tematyk ą ochrony zabytków przekazywana przez media; okre ślenie rodzaju i zasi ęgu tych mediów.

Nale ży zaznaczy ć, że s ą to wska źniki przykładowe. Dokładne sformułowanie wska źników odb ędzie si ę w procesie monitorowania Programu . Liczba wska źników i kryteria wyboru wska źników mog ą ulec zmianom ilo ściowym i jako ściowym w toku dokonuj ącego si ę realnie procesu. Monitorowaniem b ędzie zajmował si ę specjalnie powoływany przez wójta zespół zadaniowy.

Rozwa żana jest mo żliwo ść , by w połowie horyzontu czasowego (tj. od roku 2017) proces monitorowania realizacji Programu powierzy ć jednej z lokalnych organizacji pozarz ądowych. Powinno si ę to odby ć w drodze konkursu na wykonywanie zada ń publicznych; istnieje tak że mo żliwo ść pozyskania na ten cel dofinansowania z bud żetu UE.

10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI .

W niektórych miejscach (głównie w rozdziale 7 i w rozdziale 8 ) Programu powołano si ę ju ż na podstawowe źródła finansowania zada ń z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami sformułowane w niniejszym opracowaniu. W tym punkcie sposoby finansowania zostan ą przedstawione w sposób usystematyzowany i poparty charakterystyk ą potencjalnych mo żliwo ści pozyskania środków finansowych słu żą cych realizacji celu głównego, kierunków działa ń oraz zada ń.

Generalnie wskaza ć mo żna trzy podstawowe źródła finansowania Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2015-2018 ; s ą to:

Środki publiczne.

Środki na realizacj ę zada ń b ędą pochodziły po pierwsze z bud żetu gminy. Składaj ą si ę na nie dochody własne, które b ędą przeznaczane na wykonywanie Uchwały Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz trybu ich rozliczania oraz na wykonywanie projektów, programów i opracowa ń słu żą cych przygotowaniu wniosków aplikacyjnych do programów i funduszy pomocowych UE. Bud żet gminy zabezpieczy te ż wkład własny na realizacj ę przedsi ęwzi ęć wspartych dotacjami europejskimi. W okre ślonych wypadkach gmina mo że wspomaga ć si ę kredytami na wykonanie inwestycji dofinansowanych z funduszy UE.

Na drugim miejscu nale ży wskaza ć bud żet Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do tego organu b ędzie mo żna corocznie składa ć wnioski o udzielenie dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru. Wnioski b ędzie mogła składa ć gmina lub ka żdy inny wła ściciel / dysponent obiektu zabytkowego.

Trzecim źródłem finansowania jest Urz ąd Marszałkowski Województwa Pomorskiego przeznaczaj ący corocznie dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru na podstawie odpowiedniej uchwały Sejmiku Województwa Pomorskiego ( Uchwała Nr 33/III/14 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 8 grudnia 2014 roku w sprawie okre ślenia zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, poło żonych na obszarze województwa pomorskiego) . Zarówno Gmina Stare Pole, jak i inni dysponenci obiektów zabytkowych wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków, znajduj ą si ę w kr ęgu potencjalnych beneficjentów mog ących aplikowa ć o przyznanie dofinansowania do projektowanych (dotacje na badania, projekty, programy prac konserwatorskich) lub przygotowanych przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych zwi ązanych z zachowaniem dziedzictwa i rewitalizacj ą krajobrazu kulturowego z jego zasobami w postaci zabytków nieruchomych i ruchomych (prace przy tych obiektach).

Czwartym źródłem dofinansowania jest bud żet pa ństwa z dotacjami udzielanymi w ramach programów operacyjnych obsługiwanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W sferze zachowania i odnowy dziedzictwa kulturowego pomoc mo żna uzyskiwa ć przede wszystkim z programu nr 4. Dziedzictwo Kulturowe oraz z programu nr 7. Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego . W ramach tych programów wspierane s ą przedsi ęwzi ęcia zwi ązane z konserwacj ą, pracami restauratorskimi lub budowlanymi przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków.

W kr ęgu zainteresowania takich potencjalnych beneficjentów jak organizacje pozarz ądowe oraz organy gminy (dom kultury, biblioteka) pozostaj ą tak że programy: nr 1. Wydarzenia artystyczne, nr 2. Rozwój infrastruktury kultury, nr 3. Edukacja kulturalna i diagnoza kultury oraz nr 9. Infrastruktura bibliotek.

Warto jeszcze wspomnie ć o rz ądowym programie Razem Bezpieczniej, którego operatorem jest MSWiA. W jego ramach ró żne podmioty (jst., organizacje pozarz ądowe, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe) mog ą si ę ubiega ć o dofinansowanie zada ń zwi ązanych z popraw ą bezpiecze ństwa i zabezpieczeniem obiektów zabytkowych (monitoring automatyczny, systemy p.włamaniowe, p.po żarowe).

Środki pomocowe.

Tak si ę składa, że czasowy horyzont niniejszego Programu zbiega si ę z rozpocz ęciem nowego okresu programowania bud żetu UE w perspektywie finansowej 2014-2020. Rok 2014 po świ ęcony był głównie na kształtowanie odpowiedniej dokumentacji programowej i prowadzenie konsultacji jej krajowego kształtu z Komisj ą Europejsk ą. Pierwsze konkursy i dofinansowania, zapowiadane na I kwartał 2015 roku, ruszyły jak w poprzedniej perspektywie z pewnym opó źnieniem, powinni śmy jednak pozna ć ich rozstrzygni ęcia do ko ńca br. Zbli ża si ę zatem najlepszy czas, dla władz gminy i innych potencjalnych beneficjentów, na ubieganie si ę o wsparcie z funduszy pomocowych UE tak że na działania w dziedzinie rozwoju kultury ze sferą zachowania i odnowy dziedzictwa kulturowego. Trzy kolejne lata obowi ązywania niniejszego Programu b ędą zatem upływały w warunkach stwarzaj ących potencjalnie du że mo żliwo ści pozyskiwania wsparcia na realizacj ę zada ń w tym zakresie.

Tak jak wcze śniej, projekty w sferze kultury i dziedzictwa b ędzie mo żna podzieli ć na mi ękkie i strukturalne. Projekty mi ękkie pozwol ą na wykonanie wi ększo ści zada ń wymienionych w priorytecie III niniejszego Programu : Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego odnosz ącego si ę do krajobrazu kulturowego gminy . Byłby to granty przeznaczone na szkolenia i warsztaty, na działania promocyjne i reklamowe, na eventy artystyczne, konkursy, dodatkowe zaj ęcia w placówkach o światowych, na wydawnictwa oraz na niewielkie zakupy (np. sprz ętu elektronicznego) w ramach cross- financingu. Głównym źródłem finansowania jest w tym przypadku Europejski Fundusz Społeczny poprzez funkcjonuj ący w jego łamach Program Wiedza i Edukacja (zast ępuj ący wcze śniejszy Program Operacyjny Kapitał Ludzki).

Projekty strukturalne finansowane będą głównie w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Z punktu widzenia Gminy Stare Pole najwa żniejszym programem umo żliwiaj ącym wsparcie lokalnych przedsi ęwzi ęć oka że si ę ponownie Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (w którym wi ększ ą rol ę odegraj ą projekty zakładaj ące wprowadzanie innowacji).

Du że mo żliwości wsparcia dotacjami unijnymi przedsi ęwzi ęć z dziedziny kultury, w tym sfery zachowania i odnowy dziedzictwa kulturowego, daje równie ż nowy RPO Województwa Pomorskiego. Szanse na pozyskanie dofinansowa ń z tego źródła znacznie si ę zwi ększają dzi ęki udziałowi Gminy Stare Pole w gronie partnerów tworz ących Miejskie Obszar Funkcjonalny Malborka; pozwoli to na wsparcie realizacji zada ń infrastrukturalnych i inwestycyjnych o skali ponadlokalnej, przy zabezpieczeniu wkładu własnego pochodz ącego z bud żetów tych partnerów.

Środki prywatne.

Pozyskiwanie środków pozabud żetowych pochodz ących od sponsorów jest zadaniem niezwykle trudnym, zwłaszcza w odniesieniu do sfery zwi ązanej z ochron ą zabytków i opieki nad zabytkami. Na ogół przedsi ęwzi ęcia tego typu s ą kosztochłonne i mało atrakcyjne dla potencjalnego ofiarodawcy z punku widzenia mo żliwo ści promocyjnych czy reklamuj ących jego znak firmowy.

Środki prywatne najłatwiej mo żna b ędzie pozyskiwa ć na wykonywanie zada ń sformułowanych w Priorytecie III niniejszego opracowania: Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego odnosz ącego si ę do krajobrazu kulturowego gminy . Powinny si ę o nie ubiega ć przede wszystkim organizacje pozarz ądowe oraz organy gminy (dom kultury, biblioteka).

11. REALIZACJA I FINANSOWANIE PRZEZ GMIN Ę ZADA Ń Z ZAKRESU OCHRONY ZABYTKÓW .

Bud żet gminy Stare Pole na rok 2015 po stronie wydatków przewiduje kwot ę 15.278.925 zł, po stronie przychodów 15.326.070 zł. W bud żecie tym zaplanowano kwot ę w wysoko ści 40.000 zł na realizacj ę Uchwały Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz trybu ich rozliczania.

W roku 2014 zrealizowano ze środków bud żetowych oraz z pozyskanych dotacji kilka przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych, które po średnio lub bezpo średnio wi ązały si ę z zachowaniem dziedzictwa oraz odnow ą krajobrazu kulturowego gminy, nale żały do nich:

V Prace konserwatorskie, porz ądkowe, zwi ązane z piel ęgnacj ą zieleni wysokiej oraz oznakowaniem cmentarza menonickiego w Szale ńcu (kwota ponad 55.000 zł, w tym dofinansowanie uzyskane w ramach PROW O ś Leader); V Prace konserwatorskie i restauratorskie przy gotyckiej kapliczce w Królewie (przywrócenie do stanu sprzed nieuzgodnionego „remontu” – kwota w wysoko ści 36.000 zł, w tym dofinansowanie w ramach PROW O ś Leader) V Remont świetlic wiejskich w Królewie i Janówce (kwota 165.000 zł, w tym dofinansowanie w ramach PROW); V Ogrodzenie placu zabaw w Kraszewie oraz doposa żenie placu zabaw w Kikojtach (kwota ca 10.000 zł).

Nale ży zauwa żyć, że nakłady przeznaczane przez władze gminy w ostatnich latach na kultur ę, ochron ę dziedzictwa, odnow ę krajobrazu kulturowego oraz prace budowlane i konserwatorskie przy obiektach zabytkowych wykazuj ą tendencj ę zwy żkow ą i z roku na rok pozwalaj ą na realizacj ę zada ń o coraz wi ększym zakresie 55 . Jest to bardzo korzystny trend wymagaj ący podtrzymania, chocia ż nale ży skonstatowa ć, że środki finansowe adresowane do tej dziedziny, w stosunku do potrzeb, s ą ci ągle jeszcze niewystarczaj ące (a ponadto ni ższe ni ż w innych regionach na co wskazuje diagnoza wykonana w ramach Strategii Rozwoju Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Malborka na lata 2104-2020 – porównaj przypis nr 26).

Gmina jest współwła ścicielem domu podcieniowego w Kleciu (adres Klecie nr 4), dla którego przygotowany został program prac budowlanych i konserwatorskich oraz zabezpieczenie finansowe do ich wykonania (opieraj ące si ę na dotacji uzyskanej od Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego). Remont konserwatorski tego wa żnego dla krajobrazu kulturowego gminy zabytku, obecnie de facto ostatniego domu podcieniowego zachowanego in situ i w stanie zbli żonym do oryginału, b ędzie wykonany w okresie obj ętym horyzontem czasowym niniejszego Programu.

Władze gminy i Rada Gminy przewiduj ą udzielnie pomocy, w tym finansowej, przy procesie projektowym i inwestycyjnym zmierzaj ącym do odbudowy spalonego domu podcieniowego w Złotowie (Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Gda ńsku

55 Wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa w 2010 roku kształtowały się na poziomie 6,5%, w 2012 na poziomie 4 %, a w 2013 roku na poziomie 8,1%. opracuje z własnych środków dla tego obiektu inwentaryzacj ę oraz orzeczenie o stanie technicznym).

Ści śle współpracuj ąca z władzami samorz ądow ymi Parafia Rzymskokatolicka w Krzy żanowie (w ostatnich latach główny beneficjent środków finansowych pochodz ących z bud żetu gminy na prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane przy zabytku) pozyskała w 2015 roku 150.000 zł dotacji od Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na wykonanie remontu dachu ko ścioła parafialnego w Krzy żanowie (II etap prac obejmuj ący poła ć północn ą dachu).

12. ANEKSY . Aneks nr 1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkózabytkóww zlokalizowanych na obszarze gminy Stare Pole.

Nr rejestru Nr Organ Data Obiekt Miejscowo ść zabytków dawnego wpisuj ący wpisu do L.p. woj. rejestru do rejestru rejestru Pomorskie zabytków zabytków zabytków go

1. 55 Wojewódzki 30.05.1957 Ko ściół parafialny p.w. Św. Krzy żanowo Konserwator Barbary wraz Zabytków z cmentarzem w Gda ńsku rzymskokatolickim, 372/94 Wojewódzki 30.06.1994 układem zieleni wysokiej, Konserwator nagrobkami, murem 72 Zabytków cmentarnym, bram ą w Elbl ągu i dzwonnic ą z 3 dzwonami. 2. 73 57 Wojewódzki 30.05.1957 Dom. Złotowo nr Konserwator 24/24a (d.16) Zabytków Dom podcieniowy – spalony w Gda ńsku w 2014 roku, zniszczeniu uległ podcie ń i dach.

3. 179 106 Wojewódzki 04.08.1960 Dom. Klecie nr 4 Konserwator Zabytków Dom podcieniowy. w Gda ńsku 4. 278 183 Wojewódzki 19.12.1961 Dom. Kławki nr 8 Konserwator Zabytków Dom podcieniowy – rozebrany w Gda ńsku w 2013 roku. 5. 837 722 Wojewódzki 24.04.1975 Kapliczka przydro żna. Królewo Konserwator Zabytków Prace konserwatorskie w Elbl ągu i restauratorskie w 2014 r . 6. 1245 45/78 Wojewódzki 15.08.1988 Cmentarz mennonicki. Szaleniec Konserwator Zabytków Rewitalizacja w 2014 r. w Elbl ągu 7. 1334 180/90 Wojewódzki 05.11.1990 Dom – d. plebania Królewo nr 23 Konserwator Zabytków Obiekt relokowany na teren w Elbl ągu Elbl ąga – obecnie plebania w Parafii Rzymskokatolickiej przy ul. Rawskiej nr 16 A. 8. 1358 201/91 Wojewódzki 18.11.1991 Zespół cukrowni – 36 Stare Pole, Konserwator obiektów wraz z terenem. ul. Marynarki Zabytków Wojennej nr 2 w Elbl ągu 9. 285/93 Wojewódzki 30.06.1993 Ko ściół filialny p.w. Matki Stare Pole Konserwator Boskiej Królowej Polski 1393 Zabytków i cmentarz wraz ul. Marynarki w Elbl ągu z zachowanym układem Wojennej nr 284/93 Wojewódzki 20.07.1993 zieleni wysokiej, 18 Konserwator historycznymi nagrobkami, Zabytków kaplic ą – mauzoleum w Elbl ągu i dzwonnic ą.

10. 1457 360/94 Wojewódzki 27.05.1994 Ko ściół parafialny p.w. Św. Królewo nr 27 Konserwator Mikołaja wraz Zabytków z otaczaj ącym w Elbl ągu cmentarzem, układem zieleni wysokiej i murem cmentarnym.

11. 1538 Wojewódzki 24.05.1994 Budynek poczty wraz Stare Pole, Konserwator z oficyn ą gospodarcz ą ul. Zabytków i murowanym ogrodzeniem Sienkiewicza w Elbl ągu otaczaj ącym podwórze. nr 3

Uwaga ! Kolorem oznaczono zabytek, który – po relokacji – nie jest ju ż zlokalizowany na obszarze gminy Stare Pole. Aneks nr 2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytkówzabytków pprzechowywanychrzechowywanych w ko ściociocio łach zlokalizowanych na obszarze gminy Stare Pole.

Nr Organ Przedmiot Datowanie Materiał Miejscowo ść rejestru wpisuj ący do - wła ściciel zabytkó rejestru / w woj. zabytków Styl pomors kiego L.P. L.P. Data wpisu do rejestru zabytków 1.

Wyposa żenie ok. 1490 r. / Drewno Królewo, parafia ko ścioła gotyk rze źbione rzymskokatolicka Prezydium W.R.N, p.w. św. Mikołaja Wydział Kultury – 2. Drewno Królewo, parafia Wojewódzki Rze źba św. ok. 1490 r. / Piotr pó źny gotyk rze źbione rzymskokatolicka Konserwator p.w. św. Mikołaja Zabytków w 3. Gda ńsku Rze źba św. ok. 1490 r. / Drewno Królewo, parafia B – 88/72 B– rze źbione rzymskokatolicka 3.03.1972 r. Paweł pó źny gotyk p.w. św. Mikołaja

4. Rze źby ok. 1490 r. / Drewno Królewo, parafia Apostołów pó źny gotyk rze źbione rzymskokatolicka p.w. św. Mikołaja

5. Wyposa żenie XVI -XIX w. Krzy żanowo, ko ścioła / renesans, parafia barok, rzymskokatolicka neogotyk p.w. św. Barbary Pa ństwowa Słu żba Ochrony 6. Zabytków Oddział Ołtarz główny 1711 rok Drewno Krzy żanowo, rze źbione parafia Wojewódzki w / barok rzymskokatolicka Elbl ągu p.w. św. Barbary / warsztat Swerenza z Elbl ąga

7. Ambona 1719 – 1725 Drewno Krzy żanowo, r. / barok / rze źbione parafia prawdopodob rzymskokatolicka

nie warsztat p.w. św. Barbary Izaaka Rygi

53/16/96 z fundacji

4.04.1996r. Petera Holsta 8. Chór 1705 r. / Drewno Krzy żanowo, muzyczny polichrom parafia barok owane. rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

9. Misa ok. połowy Cyna, Krzy żanowo, chrzcielna XVIII w. odlew. parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

10. Ława ok. połowy Drewno. Krzy żanowo, XVII w. parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary 11. Ława XVIII w. Drewno. Krzy żanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

12. Ława XVIII w. Drewno. Krzy żanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

13. Ława XVIII w. Drewno. Krzy żanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

14. Ława XVIII w. Drewno. Krzy żanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

15. Krzy ż 2 połowa Drewno. Krzy żanowo, procesyjny XVIII w. parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

16. Krzy żanowo, parafia Kielich 1 połowa Srebro rzymskokatolicka mszalny XIX w. / pozłacane p.w. św. Barbary neogotyk

17. Lampa 2 połowa Metal, Krzy żanowo, wieczna XIX w. / odlew. parafia Pa ństwowa neogotyk rzymskokatolicka

Słu żba Ochrony p.w. św. Barbary

Zabytków Oddział 18. Wojewódzki Świecznik 1597 r. / Mosi ądz, Krzy żanowo, w Elbl ągu ołtarzowy renesans odlew, parafia grawerow rzymskokatolicka

53/16/96 any p.w. św. Barbary 4.04.1996r. 19. Świecznik 2 połowa Mosi ądz, Krzy żanowo, ołtarzowy XIX w. / odlew. parafia neobarok rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

20. Dzwonek 3 ćwier ć XIX Mosi ądz, Krzy żanowo, wej ściowy na w. / barok odlew. parafia sygnał rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

Aneks nr 3.3 ... Wykaz stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na obszaobszarzerze gminygggminy Stare Pole.

Lokalizacja Nr Nr Chronologia Charakter Rejestr Uwagi obszaru stanowiska stanowiska zabytków L.P. L.P. AZP

1. Ząbrowo - 1 Kultura Ślad osadnictwa Brak. (niem. średniowieczna, Sommerort ) XIV – XV w. Wskazane do ochrony na rysunku i w tek ście mpzp

2. Kaczynos 2 Wczesna epoka Ślad osadnictwa Brak. 1 fragment

żelaza. ceramiki tzw.

Dębowa Góra (niem. Eich Berg ).

3. Kaczynos 3 Brak chronologii. Ślad osadnictwa Brak. złamany tzw. wiór Dębowa Góra (niem. Eich Berg ).

4. Kaczynos 17 - 49 4 Kultura pomorska. Osada. 48 tzw. Wczesna epoka fragmentów Dębowa żelaza. ceramiki Góra (niem.

Eich Berg ). Kultura pruska. Ślad 1 fragment Wczesne osadnictwa. Decyzja ceramiki. Wskazane do średniowiecze. ochrony na nr 111/70 rysunku i w Neolit. Osada. ceramika tek ście mpzp. z dnia Kultura wielbarska. Cmentarzysko ? 05.12.1970r grób Okres wpływów . ciałopalny rzymskich.

Pierwsze wzmianki o stanowisku nr 4 pochodz ą z ko ńca XIX wieku. W 1968 roku przeprowadzono badania ratownicze, ponowione w roku 1970. Materiały znajduj ą si ę w Muzeum Zamkowym w Malborku. Stanowisko badane ratowniczo w latach 1997 – 1998, materiały w Muzeum Zamkowym w Malborku.

5. Ząbrowo 5. Kultura średniowieczna, Osada. Brak. 7 XIV – XV w. fragmentów Wskazane do ceramiki ochrony na rysunku i w tek ście mpzp

6. Ząbrowo, 6. Kultura średniowieczna, Osada. Brak. 7 fragmentów nazwa XIV – XV w. ceramiki lokalna – Stró ża (niem. Rothebude )

Wskazane do ochrony na rysunku i w tek ście mpzp

Obszar nr 17 – 49 opracował mgr S. Marcysiak, kwiecie ń 1985 rok.

7. Kraszewo 1 Kultura oksywska. Osada. Brak. 10 ułamków ceramiki Pó źny okres przedrzymski.

8. Krasnoł ęka 2 Neolit. Osada ?

HaD, wczesny LT. Osada. 7 ułamków ceramiki Kultura wschodniopomorska.

HaD. Skarb. 2 napier śniki, Kultura zapinka, wschodniopomorska. bransolety

Wczesne średniowiecze. fragmenty Kultura pruska. ceramiki Osada. naczyniowej wykonane na kole 18 – 49 Stanowisko znane od ko ńca XIX wieku. W czasie kopania piasku znaleziono skarb br ązowy. W 1899 roku Hugo Conwenz przeprowadził badania ratownicze, w wyniku których odkrył materiał neolityczny, kultury wschodniopomorskiej i pruskiej.

9. Królewo. 3 Kultura Osada. Brak. 12 średniowieczna, ułamków

ceramiki XIV – XV w.

10 Stare Pole 4 Kultura pruska. Osada. Brak. ułamki Wczesne ceramiki średniowiecze.

Stanowisko znane wył ącznie na podstawie literatury , nie udało si ę go zlokalizowa ć podczas bada ń powierzchniowych.

11 Kraszewo 6 Kultura Ślad osadniczy. Brak. 4 średniowieczna. fragmenty ceramiki

Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka.

12 Kraszewo 7 Kultura wielbarska. Osada. Brak.

Okres wpływów rzymskich.

Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka.

13 Kraszewo 8 Okres wpływów Ślad Brak. fragmenty rzymskich. osadnictwa. ceramiki

Kultura Ślad Brak. fragmenty średniowieczna. osadnictwa. ceramiki Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka.

14 Kraszewo 9 Kultura Ślad Brak. 3 średniowieczna. osadnictwa. fragmenty ceramiki

Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka.

15 Kraszewo 10 Kultura wielbarska. Osada. Brak. fragmenty 18 - 49 Okres wpływów ceramiki rzymskich.

Kultura prapolska. Osada. fragmenty ceramiki Wczesne średniowiecze,

XI – XII w.

Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka.

16 Klecie - 11 Kultura pomorska. Ślad osadniczy. Brak. kamienny Krasnoł ęka Wczesna epoka rozcieracz żelaza.

Badania obszaru 18- 49 w grudniu 1983 roku opracował mgr J. Piekulski, sprawdził dr A. Pawłowski .

17 Złotowo 19 - 49 7 Kultura Ślad osadniczy. Brak. Znalezione średniowieczna, ułamki ceramiki świadcz ą o XV – XVI w. istnieniu w tym miejscu pół uprawnych w średniowieczu .

Badania obszaru 19 - 49 w pa ździerniku 1985 roku prowadził dr A. Pawłowski.

18 Janówka 13 Kultura Ślad Brak. fragment średniowieczna, osadnictwa. kafla z zielon ą XVI – XVII w. polew ą szklist ą

19 Janówka 14 Kultura Ślad Brak. 5 18 - 48 średniowieczna, osadnictwa. fragmentów ceramiki XVI w.

20 Janówka 15 Kultura Ślad Brak. 6 średniowieczna, osadnictwa. fragmentów ceramiki XVI w.

Badania obszaru 18 – 48 w pa ździerniku 1992 roku prowadził mgr M. Jagodzi ński .

Uwaga ! Kolorem wyró żnione zostało jedyne stanowisko rejestrowe. Aneks nr 4. Wykaz obiektów uj ętych w Gminnej Ewidencji ZabytkóZabytk ówóów (GEZ) Gminy Stare Pole. I.I.I. Obiekty architektury i budownictwa.

L.P. Adres Typ obiektu Materiał/Technika Datowanie/ Obecnie/wcze śniej przebudowy i modernizacje /uwagi dotycz ące zachowania

JANÓWKA.

1. Janówka nr 5 Brama cegła, sztuczny ok. 1900 r. kamie ń, metal Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp. 2. Janówka nr 8 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. jednorodzinny opracowane w cegle, Wskazany do ochrony opaski ze sztucznego w tek ście i na rysunku kamienia, dach kryty mpzp. holenderk ą / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 3. Janówka nr 8 Budynek gospodarczy murowany z cegły, ok. 1930 r. dach kryty holenderk ą, Wskazany do ochrony metalowe okna w tek ście i na rysunku mpzp i deskowe drzwi 4. Janówka nr 10 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. jednorodzinny opracowane w cegle, / cz ęś ciowo Wskazany do ochrony dach kryty holenderk ą zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp / nowy kształt otworów w 4 ćwierci XX w. okiennych, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 5. Janówka nr 10 Budynek gospodarczy murowany z cegły, ok. 1930 r. górna partia drewniana Wskazany do ochrony szalowana deskami, w tek ście i na rysunku mpzp dach kryty pap ą, metalowe okna 6. Janówka nr 17 Budynek mieszkalny murowany, elewacje 4 ćwier ć XIX w. i gospodarczy (w typie opracowane w cegle, Wskazany do ochrony zagrody wzdłu żnej) szczyt szalowany w tek ście i na rysunku mpzp deskami, cz ęść gospodarcza o konstrukcji ryglowej, otynkowana, wspólny dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa 7. Janówka 19/21 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. dwurodzinny opracowane w cegle, / zmodernizowany cz ęść dachu kryta Wskazany do ochrony w 4 ćwierci XX w. holenderką / cz ęść w tek ście i na rysunku mpzp elewacji otynkowana, cz ęść dachu kryta eternitem, murowane przybudówki wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 8. Janówka 19/21 Budynek gospodarczy cegła, drewno, ok. 1930 r. dachówka holenderka / zły stan techniczny Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 9. Janówka 25/27 Budynek mieszkalny murowany ok. 1930 r. dwurodzinny i tynkowany, / zmodernizowany Wskazany do ochrony fundament z kamieni w 4 ćwierci XX w. w tek ście i na rysunku mpzp polnych, dach kryty holenderk ą, zachowane belkowe stropy i schody na poddasze / cz ęś ciowo tynki na elewacjach, murowany aneks przy elewacji szczytowej, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 10. Janówka 29/31 Budynek mieszkalny na planie litery L, du ża 1823 r. dwurodzinny kubatura, fundament / cz ęś ciowo Wskazany do ochrony /dawny zajazd wiejski z kamieni polnych, zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp mury w konstrukcji w 2 połowie XX w. ryglowej, tynkowane, połacie dachowe kryte holenderk ą, zachowane belkowe stropy, schody na poddasze, podłogi, cz ęś ciowo stolarka okienna i drzwiowa / cz ęś ciowo tynki na elewacjach, cz ęść połaci dachowych krytych blach ą 11. Janówka 29/31 Budynek gospodarczy cegła, drewno, papa pocz ątek XX w. – obora Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 12. Janówka 29/31 Budynek gospodarczy drewno, dachówka koniec XIX w. - stodoła holenderka Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 13. Janówka nr 35/37 Budynek mieszkalny urozmaicona bryła, 1902 r. dwurodzinny du ża kubatura, Wskazany do ochrony murowany, elewacje w tek ście i na rysunku mpzp opracowane w cegle z u życiem cegły glazurowanej i kształtek ceramicznych, połacie dachowe kryte holenderk ą, zachowane stropy belkowe, schody na poddasze, cz ęś ciowo stolarka okienna i drzwiowa / murowany aneks w elewacji frontowej 14. Janówka nr 35/37 Budynek gospodarczy dwustopniowa bryła, pocz ątek XX w. – obora du ża kubatura, plan Wskazany do ochrony wydłu żonego w tek ście i na rysunku mpzp prostok ąta, obiekt murowany z cegły, detal architektoniczny z cegły / dachy kryte pap ą, nowe drzwi i okna 15. Janówka nr 35/37 Budynek gospodarczy cegła, drewno, papa pocz ątek XX w. II – pomocniczy Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 16. Janówka nr 39 Budynek mieszkalny murowany ok. 1930 r. jednorodzinny i tynkowany, dach / zmodernizowany Wskazany do ochrony kryty holenderk ą, w 4 ćwierci XX w. w tek ście i na rysunku mpzp zachowane schody na poddasze i belkowe stropy/ wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 17. Janówka nr 39 Budynek gospodarczy cz ęś ciowo murowany, ok. 1930 r. cz ęś ciowo konstrukcja Wskazany do ochrony słupowo-belkowa w tek ście i na rysunku mpzp szalowana deskami / dach kryty pap ą

KACZYNOS.

18. Kaczynos nr 1 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. dwurodzinny opracowane w cegle, Wskazany do ochrony opaski przy otworach w tek ście i na rysunku mpzp ze sztucznego kamienia, dach kryty holenderk ą / lico elewacji cz ęś ciowo otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 19. Kaczynos nr 1 Budynek gospodarczy murowany z cegły, ok. 1930 r. szczyty szalowane Wskazany do ochrony deskami, dach kryty w tek ście i na rysunku mpzp holenderk ą 20. Kaczynos nr 2 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. dwurodzinny opracowane w cegle, / zmodernizowany Wskazany do ochrony dach cz ęś ciowo kryty około 2000 r. w tek ście i na rysunku mpzp holenderk ą / na cz ęś ci dachu eternit, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 21. Kaczynos nr 2 Budynek gospodarczy murowany z cegły, ok. 1930 r. szczyty szalowane /zły stan techniczny Wskazany do ochrony deskami, dach kryty w tek ście i na rysunku mpzp pap ą 22. Kaczynos nr 3 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. dwurodzinny opracowane w cegle / Wskazany do ochrony / lico elewacji 2 połowa XX w. w tek ście i na rysunku mpzp cz ęś ciowo otynkowane, murowany ganek w elewacji tylnej, dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 23. Kaczynos nr 3 Budynek gospodarczy murowany, elewacje ok. 1930 r. ceglane, dach kryty / Wskazany do ochrony holenderk ą / szczyty ok. 2000 r. w tek ście i na rysunku mpzp przemurowane z cegły 24. Kaczynos nr 4 Budynek mieszkalny fundament z kamieni 1 ćwier ć XX w. jednorodzinny polnych, murowany i tynkowany / dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 25. Kaczynos nr 6/6a Budynek mieszkalny cegła, eternit + cegła, ok. 1930 r. dwurodzinny dachówka holenderka / dom Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp i przebudowany (1951 rok) 26. Kaczynos nr 6/6A Budynek gospodarczy murowany z cegły, ok. 1930 r. dach kryty holenderk ą Wskazany do ochrony / do ściany szczytowej w tek ście i na rysunku mpzp dobudowany blaszany gara ż, wymieniona stolarka 27. Kaczynos nr 9 Świetlica wiejska du ża kubatura, 1928 r. i budynek mieszkalny budynek murowany /znacz ąca Wskazany do ochrony /dawna szkoła ludowa – i tynkowany, tynki modernizacja w tek ście i na rysunku mpzp Volksschule rapowe, szare, dach i przebudowa kryty holenderk ą w 2004 r. – (nowa), zachowana dofinansowana ze posadzka z lastrico, środków unijnych schody na poddasze / dobudowane pi ętro w elewacji tylnej, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 28. Kaczynos nr 9 Budynek gospodarczy konstrukcja słupowo – ok. 1930 r. – stodoła belkowa szalowana Wskazany do ochrony deskami, dach kryty w tek ście i na rysunku mpzp holenderk ą, deskowe drzwi i wrota 29. Kaczynos nr 12 Budynek mieszkalny cegła, eternit 1922 r. / dawny budynek / cz ęś ciowo Wskazany do ochrony mieszkalny i produkcyjny zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp - piekarnia w 2 połowie XX w. 30. Kaczynos nr 16 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. dwurodzinny pierwotnie / całkowicie Wskazany do ochrony opracowane w cegle zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp (pozostały szczyty), (lata 60-te XX w. dach kryty holenderk ą / 2004 r.) / lico elewacji otynkowane, wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 31. Kaczynos nr 18 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka ok. 1900 r. /dawny budynek holenderka /przebudowywany Wskazany do ochrony gospodarczy – owczarnia i modernizowany w tek ście i na rysunku mpzp w II połowie XX w. 32. Kaczynos nr 18 Budynek gospodarczy cegła, drewno, ok. 1930 r. dachówka holenderka Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 33. Kaczynos nr 20 Budynek mieszkalny du ża kubatura, koniec XVIII w. /dawny dom wła ścicieli budynek murowany / przebudowy Wskazany do ochrony chełmi ńskiego „maj ątku i tynkowany, i modernizacje: w tek ście i na rysunku mpzp ziemskiego” – Gutshaus, zachowane stropy koniec XIX w. oraz przed 1945 r. nale żał do belkowe i schody na II połowa XX w. Eberharda poddasze / po / po 2010 r. remont Zimmermanna, po II remoncie generalnym generalny wojnie mie ściła si ę tu odnowione elewacje siedziba PGR (biura (nowe tynki), nowe i mieszkania) pokrycie dachu (blacha), wymieniona stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza; rozebrana drewniana weranda od frontu 34. Kaczynos nr 20 Brama cegła, sztuczny ok. 1900 r. kamie ń Wskazana do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 35. Kaczynos – centrum Budynek gospodarczy I cegła, tynk, ok. 1900 r. wsi – spichlerz dachówka / przebudowany holenderka i zmodernizowany Wskazany do ochrony w latach 60-tych XX w tek ście i na rysunku mpzp w. 36. Kaczynos – centrum Budynek gospodarczy cegła, tynk, papa ok. 1900 r. wsi II – obora / przebudowany i zmodernizowany Wskazany do ochrony w latach 60-tych XX w tek ście i na rysunku mpzp w. 37. Kaczynos – centrum Budynek gospodarczy cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. wsi III – obora / przebudowany i zmodernizowany Wskazany do ochrony w latach 60-tych XX w tek ście i na rysunku mpzp w. 38. Kaczynos – centrum Trzy bramy cegła, sztuczny ok. 1900 wsi kamie ń / lata 60-te XX w.

Wskazane do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 39. Kaczynos nr 25 Budynek mieszkalny murowany ok. 1900 r. dwurodzinny i tynkowany, dach / Wskazany do ochrony kryty holenderk ą, 2 połowa XX w. w tek ście i na rysunku mpzp cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna / wymieniona stolarka drzwiowa, odnowione wn ętrza 40. Kaczynos nr 36 Budynek mieszkalny cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. / przebudowa Wskazany do ochrony i modernizacja od w tek ście i na rysunku mpzp lat 60-tych XX w. 41. Kaczynos – centrum Kapliczka przydro żma cegła, tynk, blacha 1947 r. wsi / modernizacja po 2000 r. 42. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny cegła, tynk, papa ok. 1900 r. nr 1

Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 43. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 7 / konstrukcja sumikowa Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 44. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 9 / konstrukcja Wskazany do ochrony sumikowa w tek ście i na rysunku mpzp 45. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 10 / konstrukcja Wskazany do ochrony sumikowa w tek ście i na rysunku mpzp 46. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 11 / konstrukcja sumikowa Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 47. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 12 / konstrukcja Wskazany do ochrony sumikowa w tek ście i na rysunku mpzp 48. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny cegła, tynk, eternit ok. 1930 r. nr 21

Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 49. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 23 / konstrukcja sumikowa Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp

KIKOJTY.

50. Kikojty nr 9-11 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900-1910 r. wielorodzinny pierwotnie / / dawny sze ściorak opracowane zmodernizowany po w zabudowie folwarcznej w cegle, ceramiczne 2000 r. pokrycie dachu – holenderka / lico elewacji wtórnie otynkowane, dobudowane ganki, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 51. Kikojty nr 18 Budynek mieszkalny murowany z cegły, lico 1905 r. /dawny dwór, własno ść elewacji tynkowane, / rodziny Stattmiller ceramiczne pokrycie po 2000 r. dachu – holenderka, drewniany ganek przy elewacji bocznej / nowe tynki w cz ęś ci południowej, wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa 52. Kikojty nr 18 Budynek gospodarczy murowany, elewacje ok. 1905-1910 r. – spichlerz opracowane w cegle, / pozbawiony opieki bryła dwustopniowa, dachy spłaszczone kryte pap ą

KLECIE.

53. Klecie nr 1 Budynek mieszkalny murowany, lico lata 30-te XX w. jednorodzinny elewacji ceglane, dach / kryty holenderk ą, około 2000 r. zachowana stolarka / okienna + okiennice po 2013 r. / dobudowany murowany ganek do elewacji szczytowej, wymieniona stolarka drzwiowa 54. Klecie nr 2 Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 20-te XX w. /dawna szkoła ewangelicka; opracowane w cegle, / W poprzednim wykazie wybudowana na wschód od skromny detal po 2000 r. GEZ oraz w ewidencji wsi, na kolonii, ucz ęszczały architektoniczny, wojewódzkiej mylnie do niej dzieci z Klecia, ceramiczne pokrycie wskazany pod adresem: Parwarku i Kraszewa dachu – holenderka, Kraszewo 2 cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa 55. Klecie nr 3 Budynek mieszkalno- cz ęś ciowo murowany lata30-te XX w. gospodarczy z licem elewacji opracowanym w cegle, cz ęś ciowo drewniany, dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa 56. Klecie nr 4 Budynek mieszkalny – typ domu ok. 1750 r. dom podcieniowy; wąskofrontowego, / Wpisany do rejestru wzniesiony około połowy 2.kondygnacyjna bryła XIX w. zabytków. XVIII wieku dla Dawida o du żej kubaturze, Zimmermanna, partia parteru rozbudowany na murowana z cegły, pocz ątku XIX stukecia. wy żej konstrukcja ryglowa z polami wypełnionymi cegł ą, pocie ń wsparty na 9 słupach, dach kryty holenderk ą, zachowane belkowe stropy, schody, cz ęś ciowo stolarka drzwiowa – w tym drzwi wej ściowe 57. Klecie nr 5-7 Budynek mieszkalny cz ęś ciowo murowany koniec XIX w. / dawny budynek i tynkowany, / mieszkalny cz ęś ciowo elewacje 2 połowa XX w. i produkcyjny – ceglane/ mleczarnia bitumiczne pokrycie dachów, tynki na elewacjach, w wi ększo ści stolarka, murowana dobudówka od południa 58. Klecie nr 5-7 Brama cegła, metal koniec XIX w. / zły stan techniczny 59. Klecie nr 8/10 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. / tzw. Insthaus - dawny dom opracowane w cegle, najemnych pracowników dach kryty holenderk ą rolnych, zatrudnionych / wymieniona stolarka w chełmi ńskim „maj ątku okienna oraz ziemskim” drzwiowa, zmodernizowane wn ętrza 60. Klecie nr 9/11 Budynek mieszkalny murowany ok. 1880 r. jednorodzinny ob. i tynkowany, na / dwurodzinny elewacjach bonie, cz ęś ciowa dach kryty holenderk ą, przebudowa po przy elewacji 2013 roku ogrodowej (pd.) drewniana weranda / mur zachodni budynku przemurowany z suporeksu; wymieniona stolarka okienna 61. Klecie nr 12/14 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. / tzw. Insthaus - dawny opracowane w cegle, dom najemnych dach kryty holenderk ą, pracowników rolnych, wymieniona stolarka zatrudnionych w okienna chełmi ńskim „maj ątku ziemskim” 62. Klecie nr 15 Budynek mieszkalny cz ęść gospodarcza 4 ćwier ć XIX w. i gospodarczy – o elewacjach / zagroda w typie opracowanych zły stan techniczny wzdłu żnym (langhof) w cegle, dach kryty /usytuowany w zachodniej pap ą, szczy szalowany cz ęś ci wsi, w zabudowie dekami; cz ęść kolonijnej mieszkalna tynkowana, dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna, belkowe stropy 63. Klecie nr 16/18 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. dwurodzinny opracowane w cegle, / / tzw. Insthaus - dawny dach kryty holenderk ą po 2013 r. remont dom najemnych / południowa cz ęść południowej cz ęś ci pracowników rolnych, budynku po remoncie budynku zatrudnionych w generalnym, elewacje chełmi ńskim „maj ątku ocieplone, otynkowane ziemskim” i pomalowane w jasnej tonacji; w całym budynku nowa stolarka 64. Klecie nr 20/22 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1930 r. dwurodzinny opracowane w cegle, / tzw. Insthaus - dawny dach kryty holenderk ą, dom najemnych cz ęś ciowo zachowana pracowników rolnych, stolarka okienna zatrudnionych w chełmi ńskim „maj ątku ziemskim” 65. Klecie nr 26 Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa 4 ćwier ć XIX w. jednorodzinny na ceglanym fundamencie, szczyty i ścianka kolankowa szalowane deskami, dach kryty holenderk ą, zachowana stolarka okienna i okiennice, drzwi wej ściowe, stropy belkowe i podłogi 66. Klecie nr 26 Budynek gospodarczy drewno, dachówka ok. 1900 r. – stodoła ceramiczna - holenderka

KŁAWKI.

67. Kławki nr 4 Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30- te XX w. jednorodzinny opracowane w cegle, / opaski przy otworach po 2000 r. okiennych ze sztucznego kamienia, dach kryty holenderk ą / nowa stolarka okienna i drzwiowa 68. Kławki nr 5 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty ok. 1900 r. jednorodzinny holenderk ą / / elewacje ocieplone 2007 r. - całkowicie i otynkowane, nowa zmodernizowany stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 69. Kławki nr 7 Brama cegła, tynk, metal 1926 r.

70. Kławki nr 7 Budynek gospodarczy cz ęś ciowo murowany ok. 1900 r. - spichlerz i tynkowany, w wi ększo ści konstrukcja słupowo- belkowa szalowana deskami, dach kryty holenderk ą 71. Kławki nr 8 Budynek mieszkalny – pozostały tylko relikty 1832 r. dom podcieniowy. budynku, piwnice, / Wpisany do rejestru pozostało ści ścian budynek zabytków. wewn ętrznych praktycznie ju ż nie z cegły istnieje na swoim Rozebrany w 2013 r. historycznym siedlisku 72. Kławki nr 9 Budynek mieszkalny murowany z cegły 4 ćwier ć XIX w. /po 1945 roku okresowo ceramicznej / szkoła i silikatowej / lico cz ęś ciowo elewacji cz ęś ciowo zmodernizowany otynkowane, dach w 4 ćwierci XX w. kryty blach ą, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 73. Kławki nr 12/12A Budynek mieszkalny budynek murowany, lata 30-te XX w. jednorodzinny dach kryty holenderk ą / / elewacje ocieplone, zmodernizowany otynkowane około 2000 r. i pomalowane, nowa stolarka, odnowione wn ętrza 74. Kławki nr 12/12A Budynek gospodarczy murowany, dach kryty lata 30-te XX w. holenderk ą / elewacje / ocieplone, otynkowane zmodernizowany i pomalowane około 2000 r.

KRASZEWO.

75. Kraszewo nr 8 Budynek mieszkalny na planie liter L, du ża 4 ćwier ć XIX w. /dawny dom wła ścicieli kubatura, murowany / chełmi ńskiego „maj ątku i tynkowany, fundament lata 60-te XX w. ziemskiego” - Gutshaus ; z kamieni, dachy kryte całkowicie po 1945 roku okresowo eternitem / tynki na zmodernizowany stołówka PGR oraz elewacjach, mieszkania pracowników wymieniona stolarka sezonowych, potem okienna i drzwiowa, przedszkole przebudowane wn ętrza 76. Kraszewo nr 17 Budynek mieszkalny murowany/ dach kryty ok. 1930 r. jednorodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane dom i pomalowane, nowa zmodernizowany po stolarka okienna 2000 r. i drzwiowa 77. Kraszewo nr 17 Budynek gospodarczy murowany, elewacje ok. 1930 r. opracowane w cegle, cz ęś ciowo szalowane deskami, dach kryty holenderk ą 78. Kraszewo nr 18 Budynek mieszkalny forma architektoniczna ok. 1920 r. /dawny dom wła ścicieli nawi ązuj ąca do dworu, / chełmi ńskiego „maj ątku du ża kubatura, cz ęś ciowo ziemskiego” - Gutshaus , murowany i tynkowany, zmodernizowany po 1945 roku biura PGR na elewacjach w 2 połowie XX w. neoklasycystyczny detal architektoniczny / dach kryty eternitem, zmienione wn ętrza, wymieniona stolarka okienna 79. Kraszewo nr 19 Budynek mieszkalny forma architektoniczna ok. 1920 r. /dawny dom wła ścicieli nawi ązuj ąca do dworu, / chełmi ńskiego „maj ątku du ża kubatura, cz ęś ciowo ziemskiego” - Gutshaus , wielostopniowa bryła, zmodernizowany po 1945 roku świetlica murowany i tynkowany, w 2 połowie XX w. PGR i mieszkania na elewacjach pracowników neoklasycystyczny detal architektoniczny, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa / dach kryty eternitem, zmienione wn ętrza 80. Kraszewo nr 19 Budynek gospodarczy du ża kubatura, plan ok. 1920 r. wydłu żonego / prostok ąta, murowany zły stan techniczny z cegły silikatowej i ceramicznej, dach kryty holenderk ą

KRÓLEWO.

81. Królewo nr 10 Budynek mieszkalny murowany, elewacje 1 ćwier ć XX w. dwurodzinny opracowane w cegle, dach kryty holenderk ą; wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 82. Królewo nr 11 Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa, 1826 r. jednorodzinny szczyty szalowane / /dawny zajazd wiejski, po deskami, dach kryty budynek 1945 roku okresowo holenderk ą, opuszczony, sklep cz ęś ciowo zachowana pozbawiony opieki stolarka okienna ze strony i drzwiowa, stropy wła ścicieli, belkowe, drewniane zagro żony rozbiórk ą podłogi 83. Królewo nr 15 Budynek mieszkalny murowany, fundament 4 ćwier ć XIX w. jednorodzinny z kamienia, drewniany / /dawny dom wła ścicieli ganek w elewacji zmodernizowany frontowej – w niej chełmi ńskiego „maj ątku w 4 ćwierci XX w. zachowana stolarka ziemskiego” / lico elewacji

otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 84. Królewo nr 15 Budynek gospodarczy I du ża kubatura, 1899 r. murowany, elewacje opracowane w cegle, detal architektoniczny z cegły i kształtek, dach kryty holenderk ą, stolarka okienna i drzwiowa 85. Królewo nr 15 Budynek gospodarczy du ża kubatura, 1899 r. II murowany, elewacje opracowane w cegle, detal architektoniczny z cegły i kształtek, cz ęś ciowo stolarka / dach kryty blach ą, cz ęś ciowo nowa stolarka 86. Królewo nr 24 Budynek mieszkalny murowany, tynkowany, koniec XIX w. jednorodzinny w elewacji wzdłu żnej / drewniany ganek / 2 połowa XX w. dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 87. Królewo nr 27 Plebania murowany, elewacje ok. 1890 r. opracowane w cegle z dodatkiem cegły glazurowanej i kształtek ceramicznych, szczyt frontowej wystawki w odkrytej konstrukcji ryglowej, pod nim drewniana weranda, dach o ceramicznym pokryciu – holenderka, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa 88. Królewo nr 27 Ko ściół rzymsko – budowla salowa, 1820 r. / 1844 r. / katolicki p.w. św. orientowana, w bryle 1895 r. Wpisany do rejestru Mikołaja (parafialny) korpus główny nakryty zabytków. dachem o ceramicznym pokryciu (holenderka) oraz wie ża z dachem wiciowym krytym blach ą; elewacje opracowane w cegle; strop belkowy 89. Królewo nr 27 Ogrodzenie działki mur pełny, ceglany pocz. XX w. ko ścielnej i tynkowany, Wpisane do rejestru zwie ńczony daszkiem zabytków. z dachówki ceramicznej; w murze zlokalizowane dwie bramy od strony wschodniej 90. Królewo nr 28 Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa ok. 1880 r. /dawny dom wła ścicieli na kamiennym chełmi ńskiego „maj ątku fundamencie, szczyty ziemskiego” szalowane deskami, dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i stolarka drzwiowa, zachowane belkowe stropy, drewniane podłogi, schody prowadz ące na poddasze 91. Królewo nr 36 Budynek mieszkalny murowany, fundament ok. 1900 r. jednorodzinny z kamienia polnego, / zmodernizowany nad nim ceglana około 2000 r. opaska, wy żej lico elewacji tynkowane / wtórne tynki na elewacjach, dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 92. Królewo nr 36 Budynek gospodarczy konstrukcja słupowo- ok. 1900 r. belkowa szalowana pionowo deskami, dach kryty holenderk ą 93. Królewo – vis a vis Kapliczka przydro żna cegła, cz ęś ciowo XVI w. nr 43 powierzchnie / po roku 2000 - otynkowane całkowicie Wpisana do rejestru zmodernizowana zabytków. / 2014 rok – prace konserwatorskie i restauratorskie, przywrócenie historycznej formy i wygl ądu 94. Królewo nr 46 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. jednorodzinny cz ęś ciowo murowane / w cegle, cz ęś ciowo po 2000 r. otynkowane, nowe ceramiczne pokrycie dachu oraz blachodachówka, nowa stolarka okienna i drzwiowa 95. Królewo nr 53 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. wielorodzinny opracowane w cegle, / dach kryty holenderk ą, dom cz ęś ciowo zachowane belkowe zmodernizowany stropy i drewniane i przebudowany w 4 podłogi / cz ęść ćwierci XX w . elewacji ocieplona i otynkowana, nowa stolarka okienna i drzwiowa, murowana przybudówka w elewacji frontowej 96. Królewo nr 63 Budynek mieszkalny – murowany, elewacje 1 ćwier ć XX w. dawny dom dró żnika, opracowane w cegle, / własno ść PKP S.A. zachowane stropy 2 połowa XX w. belkowe / dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 97. Królewo nr 73 Budynek mieszkalny urozmaicona, 4 ćwier ć XIX w. / dawny dom wła ścicieli wielostopniowa bryła, chełmi ńskiego „maj ątku budynek murowany ziemskiego” - Gutshaus i tynkowany, drewniany ganek w elewacji tylnej, murowane przybudówki w pozostałych elewacjach, ceramiczne pokrycie połaci dachowych, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa 98. Królewo nr 78 Budynek gospodarczy du ża kubatura, koniec XIX w. – obecnie magazyn murowany/ wtórnie / otynkowany, dach 2 połowa XX w. kryty pap ą 99. Królewo nr 87 Budynek mieszkalny murowany z cegły ok. 1900 r. wielorodzinny, dawny silikatowej z dodatkiem czworak cegły ceramicznej, dach kryty holenderk ą / elewacje cz ęś ciowo otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, wtórny murowany ganek w elewacji wzdłu żnej 100. Królewo nr 89 Budynek mieszkalny murowany z cegły ok. 1900 r. wielorodzinny, dawny silikatowej z dodatkiem czworak cegły ceramicznej, dach kryty holenderk ą / elewacje wtórnie otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, wtórny murowany ganek w elewacji wzdłu żnej 101. Królewo nr 95 Budynek mieszkalny du ża kubatura, 4 ćwier ć XIX w. / dawny dom wła ścicieli murowany z cegły / chełmi ńskiego „maj ątku silikatowej z dodatkiem 2 połowa XX w. ziemskiego” - Gutshaus cegły ceramicznej czerwonej, drewniana weranda w elewacji frontowej, połacie dachowe kryte holenderk ą, zachowane stropy belkowe, schody na poddasze / wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa

KRZY ŻANOWO.

102. Krzy żanowo nr 2 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, ok. 1880 / dawny dom wła ścicieli cz ęść zachodnia / po 1972 r. – chełmi ńskiego „maj ątku dobudowana po 1945 cz ęś ciowo ziemskiego” - Gutshaus ; r., du ża kubatura; zmodernizowany po 1945 roku mie ściły si ę budynek murowany tu biura i mieszkanie i tynkowany, detal kierownika PGR neoklasycystyczny z tynku i sztucznego kamienia, drewniana weranda w elewacji wzdłu żnej, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa / dachy kryte eternitem i pap ą, nowe tynki na cz ęś ci zachodniej, zmodernizowane wn ętrza 103. Krzy żanowo nr 2 Brama murowany, elewacje ok. 1880 r. opracowane w cegle, dach kryty holenderk ą 104. Krzy żanowo nr 2 Budynek gospodarczy Murowany, elewacje ok. 1880 r. – dawna wozownia opracowane w cegle, dachówka holenderka, metalowe okna / wtórne deskowe drzwi i wrota 105. Krzy żanowo nr 3 Budynek mieszkalny murowany, cz ęść 4 ćwier ć XIX w. / przed 1945 rokiem elewacji opracowana / szkoła parafialna, po w cegle / dach kryty ok. 2000 r. – 1945 roku sklep GS i klub eternitem, wi ększo ść cz ęś ciowo RUCH elewacji otynkowanych zmodernizowany i ocieplonych, i rozbudowany wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 106. Krzy żanowo nr 4 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, 4 ćwier ć XIX w. / dawny dom wła ścicieli du ża kubatura; / chełmi ńskiego „maj ątku budynek murowany, cz ęś ciowo ziemskiego” - Gutshaus ; elewacje opracowane zmodernizowany po 1945 roku mie ściły si ę w cegle ceramicznej w 2 połowie XX w. tu pokoje go ścinne oraz z dodatkiem cegły mieszkania dla w kolorze żółtej, dachy pracowników sezonowych kryte holenderk ą, miejscowego zakładu cz ęś ciowo zachowana PGR stolarka okienna i drzwiowa, zachowane drewniane podłogi i stropy belkowe / wtórne dobudówki z pustaków oraz murowane z cegły i tynkowane 107. Krzy żanowo nr 6 Budynek mieszkalny murowany ok. 1900 r. wielorodzinny / przekształcona bryła / /dawny wielorak – wystawki w zmodernizowany połaciach dachowych, w 4 ćwierci XX w. elewacje otynkowane, dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, murowane dobudówki w elewacjach szczytowych 108. Krzy żanowo nr 9 Budynek parafialny - murowany, elewacje ok. 1900 r. kancelaria opracowane w cegle / / ceramiczne pokrycie 2 połowa XX w. dachu (przeło żone), murowana dobudówka od frontu oraz przy elewacji szczytowej, nowa stolarka okienna i drzwiowa 109. Krzy żanowo nr 9 Ko ściół rzymsko – cegła, drewno / 1330 r./ 1735 r./ katolicki p.w. św. cz ęś ciowo XIX w. Wpisany do rejestru Barbary konstrukcja ryglowa zabytków. 110. Krzy żanowo nr 9 Dzwonnica drewno, eternit XIX w. / lata 60- te XX w. Wpisany do rejestru zabytków. 111. Krzy żanowo nr 9 Ogrodzenie działki cegła, tynk, g ąsiory XV w. / XIX w. ko ścielnej ceramiczne Wpisany do rejestru zabytków. 112. Krzy żanowo – vis a Organistówka murowany, elewacje ok. 1890 r. vis ko ścioła opracowane w cegle, /lata 60-te XX w. detal architektoniczny / po 2013 r. z cegły / dach kryty blachodachówk ą, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 113. Krzy żanowo nr 13 Budynek mieszkalny charakterystyczna ok. 1900 r. wielorodzinny bryła z wysoki dachem / naczółkowym, lata 70-te XX wieku budynek murowany - dom / dach kryty eternitem, zmodernizowany murowane przybudówki w elewacjach szczytowych, wtórne tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 114. Krzy żanowo nr 26 Budynek mieszkalny murowany, zachowany lata 30-te XX w. jednorodzinny drewniany ganek / w elewacji frontowej lata 70-te XX w. / dach kryty eternitem, / elewacje ocieplone, po 2000 r. otynkowane i pomalowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa / najlepiej zachowana pierwotna forma na całej ulicy

PARWARK.

115. Parwark nr 1 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty ok. 1900 r. jednorodzinny holenderk ą / elewacje / ocieplone po 2000 r. - i otynkowane, zmodernizowany wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, dobudówki w elewacji tylnej 116. Parwark nr 2-2A Budynek mieszkalny murowany lata 30-te XX w. dwurodzinny i tynkowany, dach / kryty holenderk ą po 2000 r. - / nowe tynki na zmodernizowany elewacjach, nowa stolarka okienna i drzwiowa 117. Parwark nr 3 Budynek mieszkalny du ża kubatura, ok. 1880 r. / dawna siedziba budynek murowany / wła ścicieli maj ątku i tynkowany, schody lata 60-te XX w. – Parwark; przed II wojna zewn ętrzne ze zmodernizowany wła ścicielem był Emil sztucznego kamienia / Wenderlich, po roku 1945 / lico elewacji po 2000 r. mie ściły si ę tu biura PGR cz ęś ciowo ocieplone, na dachu blachodachówka, nowa stolarka okienna i drzwiowa 118. Parwark nr 9 Budynek mieszkalny murowany / nowe tynki 4 ćwier ć XIX w. /dawna rz ądówka na elewacjach, dach / w maj ątku kryty eternitem, po 2000 r. – wymieniona stolarka całkowicie okienna i drzwiowa, do zmodernizowany elewacji frontowej / dobudowany podest po 2013 r. oraz drewniany taras

STARE POLE.

119. Bema nr 1-1A Budynek mieszkalny murowany 1924 r. dwurodzinny i tynkowany, dach / zmodernizowany /dawniej mieszkalny kryty holenderk ą, w 4 ćwierci XX w. i urz ędowy, wzniesiony zachowane schody na dla urz ędników powiatu poddasze i belkowe malborskiego stropy / murowana przybudówka w elewacji tylnej, wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa 120. Bema nr 2c Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 80-te XIX w. / dawny dom opracowane w cegle, / cz ęś ciowo Wpisany do rejestru pracowników cukrowni partia poddasza zmodernizowany zabytków w zespole i szczyty w odkrytej w 2 połowie XX w. cukrowni. konstrukcji ryglowej, zachowane belkowe stropy i schody na poddasze / dach kryty pap ą, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 121. Bema nr 3/5 Budynek mieszkalny murowany 1924 r. dwurodzinny i tynkowany, dach / zmodernizowany /dawniej mieszkalny cz ęś ciowo kryty w 4 ćwierci XX w. i urz ędowy, wzniesiony holenderk ą / tynki na dla urz ędników powiatu elewacjach, dach malborskiego cz ęś ciowo kryty blachodachówk ą, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, murowane przybudówki w elewacjach szczytowych 122. Dworcowa nr 2 Budynek mieszkalny murowany, zachowane ok. 1900 r. i usługowy stropy belkowe i / po 2000 r. – ceramiczne / tynki na całkowicie elewacjach, dach kryty zmodernizowany pap ą, wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa, murowany ganek w elewacji szczytowej 123. Dworcowa nr 5 Budynek mieszkalny murowany, połacie ok. 1910 r. i usługowy dachowe kryte / po 2000 r. – / przed 1945 rokiem holenderk ą, cz ęś ciowo mieszkalny i usługowy, zachowane stropy zmodernizowany sklep, rodziny Raykowski belkowe i ceramiczne, – Recke, po 1945 roku schody na poddasze biura i sklep GS / tynki na elewacjach, cz ęś ciowo ocieplenie, wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa 124. Dworcowa nr 7/9 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, lata 20-te XX w. i usługowy konstrukcja zr ębowa / po 2000 r. - /przed 1945 mieszkalny na murowanym zmodernizowany i usługowy – willa dr fundamencie, cz ęść Meske z gabinetem lica elewacji lekarskim szalowana deskami / dachy kryte blach ą, część lica elewacji otynkowana, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa nawi ązuj ąca do historycznej 125. Grunwaldzka nr 8 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, lata 30-te XX w. jednorodzinny murowany, dachy / / dawniej w zasobie kryte dachówk ą po 2000 r. mieszkaniowym cukrowni cementow ą / tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 126. Jana Pawła II nr 1/3 Budynek mieszkalny murowany , dach kryty lata 30-te XX w. dwurodzinny holenderk ą, cz ęś ciowo / / dawniej w zasobie zachowane oryginalne po 2000 r. mieszkaniowym cukrowni tynki, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna stropy, schody na poddasze / cz ęś ciowo nowe tynki, cz ęś ciowo stolarka 127. Jana Pawła II nr 5 Budynek mieszkalny murowany lata 20-te XX w. jednorodzinny i tynkowany, tynki / / dawniej w zasobie oryginalne – po 2000 r. mieszkaniowym cukrowni wapienne, dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna oraz drzwiowa, w elewacji frontowej trójboczny w rzucie aneks, w elewacji szczytowej murowana weranda z tarasem 128. Jana Pawła II nr 6 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, lata 30-te XX w. jednorodzinny nie przekształcona, / / dawniej w zasobie obiekt murowany, zmodernizowany po mieszkaniowym cukrowni ceramiczne pokrycie 2000 r. dachów, od frontu drewniany ganek / tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 129. Jana Pawła II nr 7 Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX w. jednorodzinny opracowane w cegle, / dawniej w zasobie dach kryty holenderk ą, mieszkaniowym cukrowni cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i okiennice, stropy, schody na poddasze 130. Jana Pawła II nr 9 Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX w. jednorodzinny opracowane w cegle, / / dawniej w zasobie dach kryty holenderk ą, 4 ćwier ć XX w. mieszkaniowym cukrowni cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna, stropy, schody na poddasze / przybudówka od strony ogrodu, wymieniona stolarka okienna 131. Jana Pawła II nr 13 Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX w. jednorodzinny opracowane w cegle, / / dawniej w zasobie szczyty po 2000 r. mieszkaniowym cukrowni z postumentami, dach kryty holenderk ą, zachowane stropy i schody na poddasze / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 132. Jana Pawła II nr 16 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, lata 30-te XX w. / dawniej w zasobie nie przekształcona, / lata 90-te XX w. – mieszkaniowym cukrowni drewniany ganek od zmodernizowany frontu, budynek murowany i tynkowany, dachy kryte holenderk ą, skromy detal architektoniczny / wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa 133. Jana Pawła II nr 18 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, lata 30-te XX w. / dawniej w zasobie nie przekształcona, / lata 90-te XX w. – mieszkaniowym cukrowni drewniany ganek od zmodernizowany frontu, budynek murowany i tynkowany, dachy kryte holenderk ą / wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa, elewacje ocieplone, nowe tynki, pobielone 134. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny bryła 3.stopniowa, lata 20-te XX w. nr 2 a/b/c/d / dawniej w zasobie budynek murowany, / mieszkaniowym cukrowni elewacje tynkowane, 2 połowa XX w. Wpisany do rejestru tynki oryginalne, zabytków w zespole rapowe, skromny detal cukrowni. architektoniczny, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa, schody na klatkach schodowych 135. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny 2,5.kondygnacyjna lata 90-te XIX w. nr 2f / dawniej w zasobie bryła, budynek mieszkaniowym cukrowni, murowany, elewacje Wpisany do rejestru dawny dom dyrektorów opracowane w cegle, zabytków w zespole cukrowni detal architektoniczny cukrowni. z cegły i kształtek, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa, zachowane stropy belkowe, schody na klatkach schodowych / dachy kryte pap ą 136. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny 2,5.kondygnacyjna lata 90-te XIX w. nr 2g / dawniej w zasobie bryła, budynek mieszkaniowym cukrowni; murowany, elewacje Wpisany do rejestru dawny dom głównych opracowane w cegle, zabytków w zespole technologów cukrowni detal architektoniczny cukrowni. z cegły i kształtek, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa, zachowane stropy belkowe, schody na klatkach schodowych / dachy kryte pap ą 137. Marynarki Wojennej Zespół cukrowni na powierzchni 12 ha 1880 – 1940 nr 2c zespół kilkunastu / cz ęść budynków budynków zmodernizowana Wpisany do rejestru produkcyjnych, zabytków w zespole pomocniczych cukrowni. i usługowych + układ komunikacyjny + place składowe 138. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny 2.kondygnacyjna bryła, lata 30-te XX w. nr 3 /przed 1945 i w latach 50- budynek murowany, / lata 90-te XX w. – tych XX w. zespół elewacje opracowane cz ęś ciowo zakładu rymarskiego w cegle, dach kryty zmodernizowany holenderk ą, przy elewacji szczytowej murowana przybudówka z drewnian ą werand ą, zachowane stropy belkowe, schody na klatce schodowej, cz ęś ciowo stolarka okienna i drzwiowa 139. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX w. nr 3 i pomocniczy opracowane w cegle, / lata 90-te XX w. – /przed 1945 i w latach 50- dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo tych XX w. zespół cz ęś ciowo zachowana zmodernizowany zakładu rymarskiego stolarka okienna/ cz ęść lica elewacji otynkowana, nowa stolarka drzwiowa 140. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, 4 ćwier ć XIX w. nr 4 / dawny dom wła ścicieli du ża kubatura, / zły stan techniczny chełmi ńskiego „maj ątku budynek murowany ziemskiego”, rodzina i tynkowany, tynki Enss - Gutshaus oryginalne, rapowe, bogaty detal architektoniczny, dekoracje laubzekinowe w szczytach, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa, belkowe stropy, schody na wy ższe kondygnacje 141. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny zmieniona forma 4 ćwier ć XIX w. nr 5 i usługowy – sklep, bar architektoniczna, / lata 90-te XX w. – / przed 1945 rokiem dom w tym forma dachu, całkowicie handlowy i mieszkania elewacje ocieplone zmodernizowany rodziny Friesen i otynkowane, i rozbudowany wymieniona stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 142. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny 2.kondygnacyjna bryła, ok. 1920 r. nr 8 / przed 1945 rokiem budynek murowany / budynek mieszkalny i tynkowany, 2 połowa XX w. i apteka, zarz ądzane cz ęś ciowo zachowany przez Gertrud ę Zerell skromny detal architektoniczny, stropy belkowe / dach kryty blach ą, cz ęś ciowo lico elewacji ocieplone i otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 143. Marynarki Wojennej Zespół trzech budynek wolnostoj ący ok. 1920 r. nr 8a (lub nr 6) budynków dawnej murowany / 2008 r. – piekarni i tynkowany, dach cz ęś ciowo / przed 1945 rokiem kryty holenderk ą / dwa zmodernizowany zespół piekarni nale żą cy pozostałe budynki do rodziny Friesen zblokowane ze sob ą: jeden o elewacjach opracowanych w cegle, drugi murowany i otynkowany, dachy kryte holenderk ą lub pap ą 144. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny wielostopniowa, ok. 1900 r. nr 12 (lub Dworcowa / przed 1945 rokiem urozmaicona bryła, / 1952 r. – nr 1) mieszkalny i usługowy, budynek murowany cz ęś ciowo willa dr Hahn, i tynkowany, od frontu rozbudowany z gabinetem oraz ryzalit z portykiem, i zmodernizowany prywatn ą aptek ą zachowane stropy belkowe i ceramiczne / przekształcona bryła, forma dachu, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 145. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa 4 ćwier ć XIX w. nr 17 / dawny dom wła ścicieli na kamiennym / chełmi ńskiego „maj ątku fundamencie, szczyty 4 ćwier ć XX w. ziemskiego” - Gutshaus i ścianka kolankowa szalowane deskami, dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa, stropy belkowe, schody na poddasze 146. Marynarki Wojennej Ko ściół rzymsko – cegła, dachówka 1879 r. nr 18 katolicki, filialny, p.w. holenderka Matki Bo żej Królowej Wpisany do rejestru Polski zabytków. / przed 1945 rokiem ko ściół ewangelicki; neogotycki, zbudowany wg projektu architekta Passarga z Elbl ąga 147. Marynarki Wojennej Dzwonnica drewno, cegła, papa ok. 1850 r. nr 18

Wpisany do rejestru zabytków. 148. Marynarki Wojennej Ogrodzenie działki sztuczny kamie ń, stal 1904 – 1913 r. nr 18 ko ścielnej

Wpisany do rejestru zabytków. 149. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, zachowane 4 ćwier ć XIX w. nr 21 / dawny dom wła ścicieli fragmenty detalu / lata 90-te XX w. - chełmi ńskiego „maj ątku architektonicznego na zmodernizowany ziemskiego” – Gutshaus, elewacjach, belkowe prawdopodobnie dom stropy / nowe tynki na rodziny Böhnert elewacjach, dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 150. Marynarki Wojennej Budynek przedszkola du ża kubatura, lata 80-te XIX w. nr 22 /przed 1945 rokiem budynek murowany, / lata 60-te XX w. – budynek parafialny – elewacje opracowane budynek pastorówka; zbudowany w cegle, detal rozbudowany przez pastora Hermanna architektoniczny i zmodernizowany Juliusa Christmanna z cegły i kształtek, dach kryty holenderk ą, zachowane stropy belkowe / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, du ża bryła dobudowana od południa 151. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. nr 23 jednorodzinny holenderk ą / wtórne tynki / po 2000 r. - na elewacjach, zmodernizowany wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 152. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX w. nr 25/27 dwurodzinny opracowane w cegle, dach kryty holenderk ą /wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, zmodernizowane wn ętrze 153. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, fundament koniec XIX w. nr 26 jednorodzinny z kamieni polnych, / dach kryty holenderk ą, 4 ćwier ć XX w. zachowane drzwi wej ściowe / nowe tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna; zmodernizowane wn ętrza 154. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX w. nr 29/31 dwurodzinny pierwotnie / po 2000 r. – opracowane w cegle, cz ęś ciowo dach kryty holenderk ą zmodernizowany / lico elewacji cz ęś ciowo ocieplone i otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, zmodernizowane wn ętrza 155. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny bryła dwustopniowa, koniec XIX w. nr 32/34 dwurodzinny, po adaptacji obie / po 2000 r. – dawniej mieszkalny cz ęś ci pełni ą funkcje zmodernizowany i gospodarczy – zagroda mieszkalne; obiekt w typie wzdłu żnym murowany, szczyt (langhof) wschodni szalowany deskami / nowe tynki na elewacjach, dachy kryte eternitem i blachodachówk ą, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 156. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX w. nr 33/35 dwurodzinny pierwotnie / po 2000 r. – opracowane w cegle, cz ęś ciowo dach kryty holenderk ą zmodernizowany / lico elewacji cz ęś ciowo ocieplone i otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, zmodernizowane wn ętrza 157. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany lata 20-te XX w. nr 42 / przed 1945 rokiem i tynkowany, tynki nale żał do urz ędników oryginalne, skromny powiatu malborskiego detal architektoniczny, dach kryty holenderk ą, od frontu murowany ganek z tarasem, zachowane stropy belkowe, zabiegowe schody na poddasze, cz ęś ciowo stolarka okienna oraz stolarka drzwiowa / odnowione wn ętrza 158. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny fundament z kamienia lata 20-te XX w. nr 44 /przed 1945 rokiem i cegły, na nim wzniesiony z funduszy konstrukcja zr ębowa, powiatu malborskiego, ścianka kolankowa nale żał do weterynarza opracowana w formie Ernsta Wittiga imituj ącej konstrukcj ę ryglow ą, bogaty detal architektoniczny, zachowane belkowe stropy, schody na poddasze, cz ęś ciowo stolarka drzwiowa / dach kryty pap ą, wymieniona stolarka okienna 159. Mickiewicza nr 2 Budynek mieszkalny konstrukcja sumikowa lata 30-te XX w. jednorodzinny na betonowej / dawniej w zasobie wylewce, elewacje mieszkaniowym cukrowni szalowane poziomo deskami, dach kryty karpiówk ą / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 160. Mickiewicza nr 4 Budynek mieszkalny konstrukcja sumikowa lata 30-te XX w jednorodzinny na betonowej /dawniej w zasobie wylewce, elewacje mieszkaniowym cukrowni szalowane poziomo deskami/ dach kryty eternitem, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 161. Sienkiewicza nr 1 Budynek mieszkalny 2.kondygnacyjna bryła, ok. 1910 r. wielorodzinny– budynek murowany / w zasobie kolejowym. i tynkowany, dach 4 ćwier ć XX w. kryty holenderk ą, zachowane belkowe stropy i schody w klatce schodowej / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, cz ęś ciowo ocieplone elewacje 162. Sienkiewicza nr 1 a Budynek mieszkalny – 2.kondygnacyjna bryła, ok. 1910 r. w zasobie kolejowym. budynek murowany / i tynkowany, dach 4 ćwier ć XX w. kryty holenderk ą, zachowane stropy belkowe oraz schody w klatce schodowej / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, cz ęś ciowo tynki na elewacjach 163. Sienkiewicza nr 1 b Budynek mieszkalny – 2.kondygnacyjna bryła, ok. 1910 r. w zasobie kolejowym. budynek murowany / lata 90-te XX w. – i tynkowany, ceglane cz ęś ciowo gzymsy, zachowane zmodernizowany stropy belkowe i schody / dach kryty pap ą, cz ęś ciowo ocieplenie, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 164. Sienkiewicza nr 1 c Budynek mieszkalny – 2.kondygnacyjna bryła, ok. 1910 r. w zasobie kolejowym. budynek murowany / 4 ćwier ć XX w. i tynkowany, dach kryty holenderk ą, ceglane gzymsy, zachowane stropy belkowe oraz schody na klatce schodowej / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 165. Sienkiewicza nr 3 Budynek poczty 2.kondygnacyjna bryła koniec XIX w. o du żej kubaturze, Wpisany do rejestru budynek murowany, zabytków. elewacje w kontra ście materiałowym: cegła i tynk, bogaty detal architektoniczny, dachy kryte holenderk ą, zachowane stropy belkowe, cz ęś ciowo podłogi i posadzki, stolarka okienna i drzwiowa 166. Sienkiewicza nr 4 Budynek mieszkalny budynek murowany lata 30-te XX w. jednorodzinny i tynkowany, / lata 90-te XX w. - murowane i tynkowane zmodernizowany aneksy w elewacjach wzdłu żnych, dach kryty holenderk ą / nowe tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 167. Sienkiewicza nr 8 Budynek mieszkalny murowany lata 30-te XX w. jednorodzinny i tynkowany, szczyty / lata 90-te XX w. – szalowane deskami, cz ęś ciowo ceramiczne pokrycie zmodernizowany połaci dachowych – holenderka, zachowane belkowe stropy / cz ęś ciowo tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza

SZLAGNOWO.

168. Szlagnowo nr 1 Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa, ok. 1830 r. / dawny dom wła ścicieli cz ęś ciowo konstrukcja chełmi ńskiego „maj ątku ryglowa, fundamenty ziemskiego” – Gutshaus, kamienne, ceramiczne po 1945 r. świetlica pokrycie dachów – wiejska i sklep holenderka, zachowane drzwi wej ściowe, cz ęś ciowo stolarka okienna

169. Szlagnowo bn. – Budynek gospodarczy murowany, lico 1936 r. obok placu zabaw - spichlerz elewacji opracowane w cegle, dach kryty holenderk ą, na elewacji szczytowej data budowy budynku 170. Szlagnowo nr 13 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1925 r. jednorodzinny opracowane w cegle, ceramiczne pokrycie dachu – holenderka / murowany ganek w elewacji frontowej, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 171. Szlagnowo nr 15 Budynek mieszkalny murowany, elewacje 1 ćwier ć XX w. jednorodzinny opracowane w cegle, / dom dró żnika bitumiczne pokrycie dachu / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, murowana i tynkowana przybudówka w elewacji bocznej; zmodernizowane wn ętrza

SZALENIEC.

172. Szaleniec nr 2 Budynek mieszkalny murowany 1 ćwier ć XX w. jednorodzinny i tynkowany, dach kryty holenderk ą, zachowane belkowe stropy / nowe tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 173. Szaleniec nr 3 Budynek mieszkalny murowany 1898 r. /dawny dom wła ścicieli i tynkowany, na / lata 60-te XX w. - chełmi ńskiego „maj ątku elewacjach zmodernizowany ziemskiego” – Gutshaus ; neoklasycystyczny po 1945 roku biura i detal architektoniczny, mieszkania zakładu PGR cz ęś ciowo zachowana Krzy żanowo stolarka okienna, od frontu metalowa obudowa nad schodami wej ściowymi / dach kryty eternitem 174. Szaleniec nr 3 Budynek gospodarczy murowany, elewacje ok. 1910 r. opracowane w cegle, du ża bryła, dachy kryte eternitem 175. Szaleniec nr 3 Brama cegła, sztuczny ok. 1900 r. kamie ń 176. Szaleniec nr 4 Budynek mieszkalny cz ęść gospodarcza ok. 1850 r. i gospodarczy – murowana z dachem / bardzo zły stan krytym eternitem; cz ęść W poprzednim wykazie i w zagroda w typie mieszkalna konstrukcji techniczny ewidencji wojewódzkiej wzdłu żnym (langhof). zr ębowej na kamiennym znaczony nr 1. fundamencie, wtórnie Poło żony vis a vis otynkowana na trzcinie, cmentarza, zapewne nale żał zachowane podłogi do jednej z rodzin belkowe stropy, mennonickich. cz ęś ciowo stolarka 177. Szaleniec nr 14 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, 4 ćwier ć XIX w. dachówka / lata 80-te XX w. - holenderka zmodernizowany

ZĄBROWO.

178. Ząbrowo nr 1 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny karpiówka / po 2000 r. – dom Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 179. Ząbrowo nr 1 Budynek gospodarczy murowany i tynkowany, Wskazany do ochrony cz ęś ciowo drewniany, w tek ście i na rysunku mpzp dach kryty holenderk ą 180. Ząbrowo nr 4/6 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. dwurodzinny karpiówka / po 2000 r. – dom Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 181. Ząbrowo nr 8/10 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. dwurodzinny karpiówk ą / cz ęś ciowo / Wskazany do ochrony nowe ceramiczne 2004 r. – w tek ście i na rysunku mpzp pokrycie dachu, tynki zmodernizowany na elewacjach, murowane ganki w elewacji tylnej, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 182. Ząbrowo nr 9 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. i gospodarczy opracowane w cegle, / Wskazany do ochrony /wła ścicielami przed 1945 szczyty szalowane 2 polowa XX w. w tek ście i na rysunku mpzp rokiem byli Kriese deskami, cz ęś ciowo i Höpner zachowana stolarka okienna i drzwiowa / dach kryty eternitem, 183. Ząbrowo nr 12 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny karpiówk ą / elewacje / lata 90-te XX w. – Wskazany do ochrony ocieplone, otynkowane zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp i pomalowane, murowany aneks w elewacji tylnej, wymieniona stolarka okienna oraz drzwiowa, odnowione wn ętrza 184. Ząbrowo nr 11 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka 1934 r. / przed 1945 rokiem holenderka / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony zespół szkoły ludowej – zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp Volksschule, budynek mieszkalny nauczycieli 185. Ząbrowo 11 a Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka 1934 r. / przed 1945 rokiem holenderka / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony zespół szkoły ludowej – zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp Volksschule, budynek z klasami szkolnymi oraz kuchni ą 186. Ząbrowo 11/11a Budynek gospodarczy cegła, tynk, dachówka 1934 r. / w dawnym zespole holenderka Wskazany do ochrony szkoły ludowej w tek ście i na rysunku mpzp 187. Ząbrowo nr 14/16 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. dwurodzinny karpiówk ą / lata 90-te XX w. – Wskazany do ochrony / przebudowana bryła całkowicie w tek ście i na rysunku mpzp – podwy ższona zmodernizowany o kondygnacj ę, oraz rozbudowany murowany aneks w elewacji tylnej, nowe tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 188. Ząbrowo nr 15 Budynek mieszkalny murowany, partia ok. 1900 r. / budynek gospodarczy – poddasza szalowana / lata 80-te XX w. - Wskazany do ochrony stajnia – w deskami zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp wielkoobszarowym / zaadaptowany do gospodarstwie bauera funkcji mieszkalnych, Alberta Reihsa murowany aneks w elewacji południowej, nowe tynki na elewacjach, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 189. Ząbrowo nr 18/20 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. dwurodzinny karpiówka / po 2000 r. - Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 190. Ząbrowo nr 21 Budynek mieszkalny cegła, dachówka ok. 1910 r. /przed 1945 rokiem holenderka Wskazany do ochrony mieszkalny i usługowy – w tek ście i na rysunku mpzp sklep kolonialny Haase/Janke 191. Ząbrowo nr 22/24 Budynek mieszkalny cegła, tynk, lata 30-te XX w. dwurodzinny blachodachówka / 2006 – 2007 r. – Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 192. Ząbrowo nr 26 Budynek mieszkalny cegła, tynk, drewno, 1899 r. i gospodarczy – dachówka holenderka, Wskazany do ochrony zagroda w typie eternit w tek ście i na rysunku mpzp wzdłu żnym (langhof) / przed 1945 rokiem dom w gospodarstwie bauera Paulsa 193. Ząbrowo nr 27/29 Budynek mieszkalny drewno, tynk, lata 90-te XIX w. / przed 1945 rokiem dachówka holenderka / lata 60-te XX w.- Wskazany do ochrony budynek gospodarczy / konstrukcja zr ębowa cz ęś ciowo w tek ście i na rysunku mpzp i cz ęś ciowo mieszkalny, zmodernizowany w wielkoobszarowym gospodarstwie bauera Alberta Reihsa 194. Ząbrowo nr 30 Budynek mieszkalny cegła, tynk, sztuczny ok. 1890 r. / dawny dom właścicieli kamie ń, dachówka / lata 80-te XX w. – Wskazany do ochrony chełmi ńskiego „maj ątku holenderka cz ęś ciowo w tek ście i na rysunku mpzp ziemskiego” – Gutshaus ; zmodernizowany przed 1945 rokiem rezydencja najbogatszej w okolicy rodziny Reihs 195. Ząbrowo nr 30 Kapliczka przydomowa sztuczny kamie ń, koniec XIX wieku / przed 1945 rokiem cegła, tynk / 1958 rok Wskazany do ochrony zwi ązana z domem w tek ście i na rysunku mpzp Alberta Reihsa, obecnie obiekt publiczny 196. Ząbrowo nr 31 Budynek mieszkalny cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. jednorodzinny / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 197. Ząbrowo nr 33 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 198. Ząbrowo nr 34 Budynek mieszkalny cegła, drewno, tynk, lata 90-te XIX w. i gospodarczy – dachówka holenderka Wskazany do ochrony zagroda w typie w tek ście i na rysunku mpzp wzdłu żnym (langhof) /przed 1945 rokiem wła ścicielem był Krause 199. Ząbrowo nr 35 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny karpiówka Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 200. Ząbrowo nr 40 Budynek mieszkalny dwustopniowa bryła, lata 90-te XIX w. / przed 1945 rokiem budynek murowany, / lata 80-te XX w. - Wskazany do ochrony budynek mieszkalny lico elewacji cz ęś ciowo zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp i produkcyjny, mleczarnia, ceglane, cz ęś ciowo serownia; wła ściciel przed otynkowane, dachy 1945 rokiem – Sesslowski kryte holenderk ą, drewniany ganek w elewacji frontowej, cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna lub okna metalowe 201. Ząbrowo nr 44 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka / zmodernizowany Wskazany do ochrony w 4 ćwierci XX w. w tek ście i na rysunku mpzp

202. Ząbrowo nr 45 Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa lata 90-te XIX w. /przed 1945 na siedlisku na kamiennym / 2 połowa XX w. Wskazany do ochrony znajdowała si ę rze źnia fundamencie, dach w tek ście i na rysunku mpzp nale żą ca do Grahlke kryty holenderk ą, drewniany detal na elewacjach, zachowane belkowe stropy, podłogi oraz schody na poddasze / elewacje wtórnie otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 203. Ząbrowo nr 51 Budynek mieszkalny cegła, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 204. Ząbrowo nr 51 Budynek gospodarczy murowany, ceglany, lata 30-te XX w. dach kryty holenderk ą Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 205. Ząbrowo nr 52 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka koniec XIX w. i gospodarczy – holenderka / cz ęś ciowo zagroda w typie zmodernizowany wzdłu żnym (langhof) w 2 połowie XX w. 206. Ząbrowo nr 53 Budynek mieszkalny cegła, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka; inskrypcja Wskazany do ochrony z ankrów: E.T. w tek ście i na rysunku mpzp 207. Ząbrowo nr 54 Budynek mieszkalny cegła, tynk, drewno, lata 20-te XX w. dachówka holenderka Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 208. Ząbrowo nr 54 Budynek gospodarczy murowany, ceglany, lata 30-te XX w. dach kryty holenderk ą Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 209. Ząbrowo nr 57 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka około 1910 r./ po i gospodarczy – holenderka 2000 r. – Wskazany do ochrony zagroda w typie całkowicie w tek ście i na rysunku mpzp wzdłu żnym (langhof). zmodernizowany

210. Ząbrowo nr 59 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka / po 2000 r. – Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 211. Ząbrowo nr 59 Budynek gospodarczy cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. holenderka / po 2000 r. – Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp

212. Ząbrowo nr 61 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka / po 2000 r. – Wskazany do ochrony całkowicie w tek ście i na rysunku mpzp zmodernizowany 213. Ząbrowo nr 61 Budynek gospodarczy cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. holenderka / po 2000 r. – Wskazany do ochrony całkowicie w tek ście i na rysunku mpzp zmodernizowany 214. Ząbrowo nr 63 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka 4 ćwier ć XIX w. i gospodarczy holenderka Wskazany do ochrony / wła ściciele przed 1945 w tek ście i na rysunku mpzp rokiem – Ehlert/Damm 215. Ząbrowo nr 65 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. /wła ściciel przed 1945 holenderka Wskazany do ochrony rokiem – Blum w tek ście i na rysunku mpzp 216. Ząbrowo nr 66 Budynek mieszkalny cegła, tynk, drewno, koniec XIX w. i gospodarczy – dachówka karpiówka, / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony zagroda w typie blacha falista zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp wzdłu żnym (langhof) /przed 1945 rokiem wła ścicielem był bauer Kienapfel 217. Ząbrowo nr 67 Budynek mieszkalny cegła, tynk, drewno, koniec XIX w. i gospodarczy – dachówka holenderka / po 2000 r. – Wskazany do ochrony zagroda w typie całkowicie w tek ście i na rysunku mpzp wzdłu żnym (langhof) zmodernizowany /przed 1945 rokiem wła ścicielem był Wölm 218. Ząbrowo nr 68 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny ceramiczna / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp 219. Ząbrowo nr 70 Budynek mieszkalny cegła, drewno, lata 30-te XX w. jednorodzinny dachówka holenderka / lata 80-te XX w. – Wskazany do ochrony cz ęś ciowo w tek ście i na rysunku mpzp rozbudowany i zmodernizowany 220. Ząbrowo nr 72 Budynek mieszkalny cegła, tynk, pustaki, koniec XIX w. i gospodarczy – dachówka holenderka, / lata 80-te XX w. - Wskazany do ochrony zagroda w typie blacha falista zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp wzdłu żnym (langhof) / wła ściciel przed 1945 rokiem - Wesolowski

221. Ząbrowo nr 74 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny ceramiczna Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 222. Ząbrowo nr 76 Budynek mieszkalny drewno, tynk, ok. 1880 roku / przed 1945 rokiem dachówka ceramiczna / zły stan techniczny Wskazany do ochrony wła ścicielem był Isdepski / konstrukcja zr ębowa w tek ście i na rysunku mpzp – bauer oraz burmistrz gminy wiejskiej do 1940 r. 223. Ząbrowo nr 92 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka 224. Ząbrowo nr 94 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. holenderka Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp 225. Ząbrowo nr 96 Budynek mieszkalny drewno, tynk, ok. 1900 r. i budynek gospodarczy dachówka holenderka / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony /wła ściciel do 1945 roku – / konstrukcja zr ębowa + zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp Mahlau cegła, holenderka 226. Ząbrowo nr 100 Budynek mieszkalny cegła, tynk, koniec XIX w. i gospodarczy – blachodachówka, / lata 90-te XX w. - Wskazany do ochrony zagroda w typie eternit zmodernizowany w tek ście i na rysunku mpzp wzdłu żnym (langhof) /przed 1945 rokiem wła ścicielem był bauer Gresch 227. Ząbrowo nr 37 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka 1 ćwier ć XX w. (Letniki) / wła ściciel przed 1945 holenderka rokiem – Zimmermann 228. Ząbrowo nr 39 Budynek mieszkalny drewno, tynk, koniec XIX w. (Letniki) /przed 1945 rokiem dom dachówka holenderka / lata 80-te XX w. - zwi ązany z przepraw ą / konstrukcja zr ębowa zmodernizowany promow ą

ZŁOTOWO.

229. Złotowo nr 2A Budynek mieszkalny murowany, lico 3 ćwier ć XIX w. jednorodzinny elewacji opracowane / przed 1945 rokiem w cegle, szczyty budynek posterunku szalowane pionowo celnego deskami, ceramiczne pokrycie dachu – holenderka; cz ęś ciowo zachowana stolarka okienna i drzwiowa 230. Złotowo nr 3 Budynek mieszkalny cz ęść gospodarcza ok. 1870 r. i gospodarczy – murowana z zagroda w typie ceramicznym dachem; wzdłu żnym (langhof) cz ęść mieszkalna konstrukcji zr ębowej / rozproszona, na kamiennym emfiteutyczna zabudowa fundamencie, wsi; przed 1945 rokiem zachowana stolarka wła ścicielem był – okienna i drzwiowa; prawdopodobnie – wyposa żenie Helmuth Grahlke. 231. Złotowo nr 5 Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa 4 ćwier ć XIX w. /przed 1945 rokiem dom na kamiennym / dró żnika fundamencie, dach po 2000 r. - kryty holenderk ą zmodernizowany / elewacje wtórnie otynkowane i ocieplone, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 232. Złotowo nr 6 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. opracowane w cegle, / dach kryty holenderk ą 4 wier ć XX w. / murowany ganek w elewacji tylnej, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 233. Złotowo nr 8 Budynek mieszkalny murowany, szczyty ok. 1900 r. szalowane deskami, / ceramiczne pokrycie 4 ćwier ć XX w. dachu – holenderka / elewacje otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 234. Złotowo nr 9 Budynek mieszkalny część gospodarcza 1826 r. i gospodarczy – murowana, dach kryty / zagroda w typie holenderk ą; budynek cz ęś ciowo wzdłu żnym (langhof) mieszkalny konstrukcji zmodernizowany zr ębowej, cz ęś ciowo /rozproszona, w 4 ćwierci XX w. zachowana stolarka emfiteutyczna zabudowa okienna + okiennice, wsi stolarka drzwiowa, stropy belkowe i podłogi / dach nad cz ęś ci ą mieszkaln ą kryty eternitem 235. Złotowo nr 10 Budynek mieszkalny murowany ok. 1930 r. jednorodzinny i tynkowany, dach / cz ęś ciowo kryty holenderk ą zmodernizowany / elewacje ocieplone w ko ńcu XX w. i otynkowane, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, dobudowany murowany ganek w elewacji szczytowej 236. Złotowo nr 17 Budynek mieszkalny murowany ok. 1920 r. i świetlica wiejska i tynkowany, dach / cz ęś ciowo / przed 1945 rokiem kryty holenderk ą / tynki zmodernizowany szkoła ewangelicka na elewacjach, w 4 ćwierci XX w. murowana przybudówka w elewacji szczytowej, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 237. Złotowo nr 20/22/24 Budynek mieszkalny – drewno, cegła, tynk, koniec XVIII w. dom podcieniowy dachówka holenderka / XIX w. Wpisany do rejestru /budynek wzniesiony dla / konstrukcja zr ębowa /spalony w 2014 zabytków Johanna Gabriela oraz konstrukcja roku Preussa; przed 1945 ryglowa rokiem własno ść rodziny Beuttel

238. Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. Złotowo nr 34 / przed 1945 rokiem opracowane w cegle, / po 2000 r. – budynek mieszkalny dach kryty holenderk ą, cz ęś ciowo i produkcyjny – du ża kubatura / cz ęść zmodernizowany mleczarnia elewacji wtórnie otynkowana, nowa stolarka, zmienione kształty cz ęś ci otworów 239. Złotowo nr 50 Budynek mieszkalny murowany, elewacje 1883 r. jednorodzinny opracowane w cegle, / bardzo zły stan / rozproszona, detal architektoniczne techniczny, brak emfiteutyczna zabudowa z cegły glazurowanej, remontów, opieki wsi / drewniana weranda od przed 1945 rokiem frontu, zachowana prawdopodobnie stolarka okienna i rezydencja rodziny Bartel drzwiowa / dachy kryte blach ą falist ą 240. Złotowo nr 50 Brama cegła, metal koniec XIX w.

241. Złotowo nr 50 Budynek gospodarczy I murowany, lico koniec XIX w. elewacji ceglane z detalem architektonicznym z cegły i kształtek, dachy kryte pap ą i blach ą 242. Złotowo nr 50 Budynek gospodarczy murowany, ceglany, ok. 1910 r. II dach kryty eternitem 243. Złotowo nr 51 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. jednorodzinny opracowane w cegle, / przed 1945 rokiem dom dach kryty holenderk ą, nale żą cy do najemnego cz ęś ciowo zachowana pracownika rolnego – stolarka okienna komornika – zwi ązanego i drzwiowa z du żym gospodarstwem emfiteutyczny, dzi ś nr 50 244. Złotowo nr 53 Budynek mieszkalny murowany / po ok. 1900 r. jednorodzinny remoncie generalny / po 2000 r. - / przed 1945 rokiem dom elewacje otynkowane zmodernizowany nale żą cy do najemnego i ocieplone, dach kryty pracownika rolnego – blach ą, nowa stolarka komornika – zwi ązanego okienna i drzwiowa z du żym gospodarstwem emfiteutyczny, dzi ś nr 50 245. Złotowo nr 55 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty ok. 1900 r. jednorodzinny holenderk ą / po / po 2000 r. - / przed 1945 rokiem dom remoncie generalnym zmodernizowany nale żą cy do najemnego elewacje ocieplone pracownika rolnego – i otynkowane, komornika – zwi ązanego wymieniona stolarka z du żym gospodarstwem okienna i drzwiowa, emfiteutyczny, dzi ś nr 56 odnowione wn ętrza 246. Złotowo nr 56 Budynek mieszkalny konstrukcja zr ębowa 4 ćwier ć XIX w. jednorodzinny na ceglanym / cz ęś ciowo / rozproszona, fundamencie, zmodernizowany emfiteutyczna zabudowa drewniane w 4 ćwierci XX w. wsi / przybudówki przed 1945 rokiem dom w elewacjach rodziny Janzen wzdłu żnych, zachowane belkowe stropy, podłogi, stolarka okienna i drzwiowa / dach kryty eternitem 247. Złotowo nr 56 Budynek gospodarczy murowany, elewacje ok. 1900 r. opracowane w cegle, dachówka holenderka, deskowe drzwi i wrota, metalowe okna 248. Złotowo nr 57 Budynek mieszkalny murowany, elewacje ok. 1900 r. jednorodzinny opracowane w cegle, / po 2000 r. - / przed 1945 rokiem dom dach kryty holenderk ą zmodernizowany nale żą cy do najemnego / cz ęść budynku pracownika rolnego – otynkowana, komornika – zwi ązanego wymieniona stolarka z du żym gospodarstwem okienna i drzwiowa emfiteutyczny, dzi ś nr 56

Uwaga ! Kolorem oznaczono obiekty powstałe przed XX stuleciem.

Budynek rozebrany:

Stare Pole ul. Budynek nie cegła, sztuczny ok. 1900 r. Marynarki Wojennej użytkowany kamie ń, dachówka / nr 10 / dawniej szkoła holenderka, eternit nie istnieje ! ewangelicka

Aneks nr 4. Wykaz obiektów uj ętych w Gminnej Ewidencji ZabytkóZabytk ówóów (GEZ) Gminy Stare Pole. II.II.II. Kompozycje zieleni wysokiej.

L.P. Adres/ lokalizacja Krótki opis obiektu Datowanie

JANÓWKA.

249. Janówka – wschodnia cz ęść układu Dwa szpalery . koniec XIX w. osadniczego, przy zagrodzie nr 5. (1.) Pi ęć jesionów przy północnej granicy posesji nr 5 oraz sze ść kasztanowców przy przebiegaj ącej tu drodze wiejskiej Wskazany do ochrony w tek ście i na – po północnej stronie osi. rysunku mpzp. Drzewa w wieku ca 100 – 150 lat.

KACZYNOS.

250. Kaczynos – główna droga wiejska, Szpaler. 2 połowa XIX w. od wjazdu do wsi ze strony 36 lip po zachodniej stronie osi drogi (2.) południowej do centrum układu wiejskiej. osadniczego, gdzie zlokalizowany jest dawny cmentarz ewangelicki. Drzewa w wieku ca 80 – 150 lat.

Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp.

251. Kaczynos – główna droga wiejska, Aleja. 2 połowa XIX w. na odcinku od centrum tj. od Około 200-metrowa aleja lipowa. (3.) siedliska dawnego cmentarza Drzewa w wieku ca 100 – 200 lat. ewangelickiego w kierunku na północ.

Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp.

252. Kaczynos - w centrum wsi, po Park wiejski. 2 połowa XIX w. zachodniej stronie głównej drogi Dawniej przydomowy, zwi ązany (4.) wiejskiej, przylegaj ący od południa z gospodarstwem miejscowego do działki dawnego cmentarza. chełmi ńskiego „maj ątku ziemskiego” – (adres Kaczynos nr 20); obecnie ogólnodost ępny. Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku mpzp. W kompozycji parku zachowane swobodne nasadzenia z lip, jesionów, klonów, jeden platan.

Drzewa w wieku ca 50 – 150 lat.

253. Kaczynos – w centrum wsi, po Dawny cmentarz ewangelicki. XVII wiek zachodniej stronie głównej drogi (5.) wiejskiej, usytuowany na wysokim Zachowana tylko kompozycja zieleni terpie. wysokiej: graniczne nasadzenia z d ębów, kasztanowców i jesionów oraz nasadzenia wewn ątrz zało żenia (lipy, klony, jesiony, d ęby), dawniej Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku akcentuj ące poszczególne pochówki. mpzp.

254. Kaczynos Kolonia – pn. cz ęść Park wiejski. koniec XIX w. terenu zabudowanego, pozostało ść Dawniej przydomowy, zwi ązany (6.) dawnego chełmi ńskiego „maj ątku z rezydencją tutejszego „maj ątku ziemskiego”. ziemskiego”; obecnie wykorzystywany przez kilka rodzin zamieszkałych w nowych obiektach wzniesionych po Wskazany do ochrony w tek ście i na rysunku 1945 na historycznym siedlisku. mpzp. Głównymi elementami kompozycji parku s ą: aleja prowadz ąca z centrum w kierunku zachodnim skomponowana z lip i jesionów; nasadzenia graniczne z lip, jesionów, klonów i d ębów; samotniczy d ąb o cechach pomnika przyrody na granicy południowej.

KIKOJTY.

255. Kikojty – centrum układu Park wiejski. XVIII/XIX w. osadniczego, po południowo – Lu źno nasadzone d ęby, jesiony i lipy; (7.) zachodniej stronie skrzy żowania w tym jeden d ąb o charakterze pomnika głównych dróg wiejskich. przyrody.

Po 2010 r. teren przystosowany do nowej funkcji - plac zabaw.

KLECIE.

256. Klecie – centrum wsi, przy domu Park wiejski. koniec XIX w. podcieniowym (Klecie nr 4), (8.) od strony zachodniej. Dawniej przydomowy (zwi ązany z domem podcieniowym – adres Klecie nr 4); obecnie ogólnodost ępny.

W kompozycji parku zachowane nasadzenia graniczne – lipy i tuje.

Wiek drzew od 50 do 150 lat.

Teren przystosowany do nowej funkcji (publicznej) – plac zabaw.

257. Klecie – zachodnia cz ęść wsi, Aleja. koniec XIX w. droga wiejska prowadz ąca z układu Aleja przy głównej drodze wiejskiej, na (9.) zabudowy zwartej w kierunku odcinku ca 100 m lipy w wieku od 80 do cz ęś ci kolonijnej (emifitetycznej). 150 lat.

KŁAWKI.

258. Kławki – centrum wsi, droga Aleja. koniec XIX w. wiejska prowadz ąca od wjazdu (10.) z Krzy żanowa do posesji domu Około 150-metrowa aleja wiod ąca podcieniowego. przez centrum wsi, obsadzona lipami i jesionami w wieku ca 100 – 150 lat.

KRASZEWO.

259. Kraszewo – na posesji budynku Park wiejski. lata 20–te XX w. nr 19, od strony południowej. (11.) Przydomowy. Zachowane nasadzenia graniczne i swobodnie rozmieszone w kwartale na południe od budynku (lipy, d ęby, jesiony, brzozy + drzewa owocowe). Drzewa w wieku do 100 lat.

KRÓLEWO.

260. Królewo – zachodnia cz ęść układu Cmentarz przyko ścielny, XIV w. osadniczego, po zachodniej stronie rzymsko – katolicki. (12.) drogi wiejskiej prowadz ącej z pd. w kierunku na Janówk ę lub Trzy jesiony na granicy południowej, we Kaczynos. wn ętrzu lu źne nasadzenia klonów i lip; ponadto zachowane dwie barokowe Wpisany do rejestru zabytków. stelle z piaskowca. 261. Królewo - zachodnia cz ęść układu Park wiejski. XVIII/ XIX w. osadniczego, po zachodniej stronie (13.) drogi wiejskiej prowadz ącej z pd. Dawniej przydomowy, pozostało ść po w kierunku na Janówk ę lub znacz ącym gospodarstwie Kaczynos; na pn. od terenu przypominaj ącym statusem „maj ątek ko ścielnego. ziemski”. Obecnie park ogólnodost ępny, teren publiczny.

Na kompozycj ę parku składaj ą si ę: szpaler zło żony z d ębów, jesionów i lip wzdłu ż granicy wschodniej (od ulicy wiejskiej), jesiony i lipy przy granicy południowej i zachodniej; we wn ętrzu lu źne nasadzenia - głównie jesiony, lipy, klony.

Wiek drzew około 80 – 200 lat.

262. Królewo – zachodnia cz ęść układu Szpaler. 2 połowa XIX w. osadniczego, po wschodniej stronie Osiem lip w wieku 100 – 150 lat. (14.) drogi wiejskiej prowadz ącej z pd. w kierunku na Janówk ę lub Kaczynos.

263. Królewo – centralna cz ęść układu Aleja. 2 połowa XIX w. osadniczego, przy drodze wiejskiej, (15.) obok Starego Nogatu. Aleja lipowa o długo ści około 200 metrów, drzewa w wieku ok. 100 – 150 lat. 264. Królewo – centralna cz ęść układu Szpaler. XVIII/XIX w. osadniczego, nad korytem Starego (16.) Nogatu. Szpaler wierzb, drzewa w wieku ok. 150 – 200 lat. Typowa dla krajobrazu Żuław ziele ń pompowa.

KRZY ŻANOWO.

265. Krzy żanowo – centrum układu Cmentarz przyko ścielny, 2 połowa XIV w. osadniczego, działka ko ścielna. rzymsko – katolicki. / XIX w. (17.) Na kompozycj ę zieleni wysokiej składaj ą si ę jesiony, tuje i świerki jako Wpisany do rejestru zabytków. nasadzenia graniczne oraz akcentuj ące poszczególne nagrobki; wiek drzew 80 – 200 lat. Ponadto zachowały si ę 4 żeliwne krzy że z XIX w., 2 klasycystyczne stele z piaskowca (XVIII w.) i 1 słupek z piaskowca (1740 r.).

266. Krzy żanowo – południowa cz ęść Park wiejski. układu osadniczego, po wschodniej Dawniej przydomowy, nale żą cy do (18.) stronie drogi prowadz ącej ze chełmi ńskiego „maj ątku ziemskiego”, Starego Pola do Dzierzgonia. jednego z najwi ększych na terenie Żuław (gbur – Wüst); obecnie publiczny.

Na kompozycj ę składaj ą si ę:

jesiony graniczne od północy; fragment muru ze słupkami bramy na granicy północnej; lipa o wymiarach drzewa pomnikowego za murem granicznym; staw w naro żniku północno – zachodnim parku; strzy żona aleja grabowa przy południowym brzegu stawu, dalej skr ęcaj ąca w kierunku na południe; masyw drzew, z zarysami dawnych alei i szpalerów w centralnej cz ęś ci parku – w miejscu gdzie dawniej stał „dwór”; klony, jesiony, lipy i d ęby w wieku 100 – 150 lat. Teren przystosowany do nowej funkcji (publicznej) – plac zabaw. 267. Krzy żanowo - południowa cz ęść Park wiejski. układu osadniczego, po zachodniej (19.) stronie drogi prowadz ącej ze Dawniej ziele ń zwi ązana z dwoma Starego Pola do Dzierzgonia. pozostałymi chełmi ńskimi „maj ątkami ziemskimi” we wsi Krzy żanowo.; obecnie nieu żytek, teren i ziele ń pozbawione opieki, zaniedbane.

W kompozycji mo żna wyró żni ć: nasadzenia graniczne z lip i jesionów – od zachodu i południa; w centrum teren nieuporz ądkowany, zaro śni ęty samosiewami; od południa – przy siedlisku domu nr 4 – grupa d ębów i jesionów, w tym jedno drzewo – d ąb – o charakterze pomnika przyrody.

PARWARK.

268. Parwark, południowa cz ęść układu Park wiejski. 2 połowa XIX w. osadniczego; przy domu nr 3. (20.) Obecnie cz ęś ciowo przestrze ń publiczna (plac zabaw), dawniej park przy rezydencji wła ścicieli maj ątku.

W kompozycji zachowany lipowy szpaler (4 drzewa) przy drodze wiod ącej do domu, trzy jesiony graniczne od południa oraz samotnicza sosna przy domu.

269. Parwark, północna cz ęść układu Park wiejski. XVII/XVIII w. osadniczego, po pd. stronie drogi (21.) z Krzy żanowa do Klecia. Dawniej by ć mo że zwi ązany z rz ądcówk ą w maj ątku (dom nr 9). W kompozycji zachowany starodrzew dębowy: jeden z d ębów ma 460 lat, drugi – 350, pozostałe (4 sztuki) s ą w wieku od 200 do 250 lat (prowadzone były badania dendrologiczne).

STARE POLE.

270. Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej Cmentarz rzymsko – katolicki, 1843 r. nr 18; centrum układu osadniczego, dawniej ewangelicki. (22.) po pd. stronie głównej ulicy / 1904 – 1913 r. wiejskiej. W kompozycji wyró żnia si ę: / po 1945 r.

- prostok ątna, dwukwaterowa działka Wpisany do rejestru zabytków. poło żona mi ędzy ulic ą Marynarki Wojennej a torami kolejowymi;

- aleja dziel ąca działk ę ko ścieln ą na dwie cz ęś ci, biegn ąca od ko ścioła w kierunku południowym; obsadzona lipami i jesionami, drzewa w wieku 100 – 150 lat

- pojedyncze nasadzenia akcentuj ące dawne pochówki: głównie tuje oraz jesiony

- grobowiec rodziny Wenderlich z roku 1912, kubaturowy, neoklasycystyczny, w formie aedikuli

- dzwonnica o konstrukcji drewnianej na ceglanym fundamencie z ok. 1850 r.

- kilka nagrobków na południe od grobowca Wenderlichów, w tym grób rodziny Bartel ze Złotowa.

SZALENIEC.

271. Szaleniec nr 3. Park wiejski. koniec XIX w.

(23.) Przydomowy.

Nasadzenia graniczne z jesionów, w środku lu źno komponowane sosny, świerki oraz lipy.

272. Szaleniec – zachodnia cz ęść Dawny cmentarz mennonicki. koniec XVIII w. układu osadniczego, po pd. stronie Jednokwaterowy, w planie zbli żony do (24.) głównej drogi wiejskiej o przebiegu kwadratu. Zachowana kompozycja wschód – zachód. zieleni wysokiej: nasadzenia graniczne Wpisany do rejestru zabytków. – jesiony; lu źne nasadzenia we Prace rewitalizacyjne w 2014 r., wn ętrzu, towarzyszące nagrobkom: w tym piel ęgnacja zieleni. tuje, jesiony, lipy.

Zachowanych 26 obramowa ń grobów (pojedynczych, podwójnych i dzieci ęcych) oraz 13 stelli z piaskowca. Najstarsza stella z 1806 roku – Hermanna Pannera, z 1811 roku – Anny i Franza Cornelsena, z 1848 roku – Franza Cornelsena, z 1852 roku – Susanny Loop,z 1861 roku – Jacoba Quiringa, z 1863 roku – Johana Quiringa, z 1865 roku – Anny Claasen, z 1866 roku – Barbary Martins, z 1869 roku – Sary Jansen, z 1890 roku – Anny Claassen, z 1895 roku – Izaaka Klaasen.

W wyniku prac rewitalizacyjnych powstało nowe ogrodzenie, uczytelniono alej ę dziel ącą cmentarz na dwie cz ęś ci, obiekt został oznakowany.

273. Szaleniec – centralna cz ęść układu Park wiejski. osadniczego, po pn. stronie głównej (25.) drogi wiejskiej o przebiegu wschód Siedlisko, na którym wznosił si ę dom podcieniowy (dawny numer Szaleniec – zachód. nr 36): na terpie dwa d ęby o charakterze pomnikowym, sosna wejmutka oraz aleja dojazdowa od strony głównej drogi wiejskiej (prowadz ąca z południa na północ) komponowana z lip.

ZĄBROWO.

274. Ząbrowo – centralna cz ęść układu Park wiejski . koniec XIX w. osadniczego, po wschodniej stronie (26.) głównej drogi wiejskiej, wiod ącej Przydomowy, zwi ązany z rezydencj ą z południa na północ. rodziny Reihs. W cz ęś ci komponowanej wyró żniaj ą si ę stare nasadzenia: dwa jesiony, dwa klony i trzy lipy, w centrum wyst ępowały kiedy ś drzewa owocowe.

275. Ząbrowo – wschodnia cz ęść układu Park wiejski. XVIII/XIX w. osadniczego, ostatnie zabudowanie (27.) w tej cz ęś ci wsi; zabudowa Przydomowy. Wyró żnia si ę ponad 300- rozproszona, emfiteutyczna. letni d ąb, ponadto lu źne nasadzenia jesionów, klonów i lip (na północ od domu).

ZŁOTOWO.

276. Złotowo – centralna cz ęść układu Park wiejski. 1 połowa XX w. osadniczego. Obok domu nr 17, (28.) dawnej szkoły ewangelickiej Dawniej zwi ązany z terenem szkoły (obecnie budynek mieszkalny oraz ewangelickiej. świetlica wiejska). Lu źne nasadzenia zieleni wysokiej – klony i jesiony. Elementy nowe – plac zabaw.

277. Złotowo – centralna cz ęść układu Park wiejski. koniec XIX w. osadniczego. Po północnej stronie (29.) drogi wiejskiej, na posesji domu Przydomowy. nr 20/22/24 – domu podcieniowego; Jesiony na granicy południowej na wschód i północ od budynku. i zachodniej, dwie lipy oraz jeden jesion przed elewacj ą frontow ą domu Wpisany do rejestru zabytków. podcieniowego. Drzewa ok. 80 – 120 lat.

278. Złotowo – od centrum wsi Aleje. XIX w. w kierunku na zachód, w stron ę (30.) rozproszonej, emfiteutycznej cz ęś ci Od centrum wsi w kierunku na zachód układu osadniczego. prowadzi brukowana droga wiejska wysadzona obustronnie lipami, klonami, jesionami oraz d ębami. Na kilku odcinkach aleja ma szczególnie du że znaczenie w krajobrazie. Nasadzenia z lip, klonów, jesionów – drzewa w wieku 80 – 200 lat.

Aneks nr 5. Obiekty wcze śniej proponowane do uj ęcia w GEZ Gminy Stare Pole, po weryfikacji postulowane do zaliczenia w poczet obiektów wspó łtworz ących historyczny klimat krajobrazu kulturowego.

L.P. Adres Typ obiektu Materiał/Technika Datowanie / uwagi Obecnie/wcze śniej dotycz ące nie uj ęcia w GEZ

Janówka.

1. Janówka nr 33 Budynek mieszalny, murowany, elewacje ok. 1905-1910 r. dawniej gospodarczy opracowane w cegle, / zły stan techniczny, dach kryty pap ą, obiekt pozbawiony wymieniona stolarka opieki, niskie walory okienna i drzwiowa architektoniczne i historyczne

Kaczynos.

2. Kaczynos nr 34 Budynek mieszkalny murowany i tynkowany 1 ćwier ć XX w. wielorodzinny – dawny / dach kryty eternitem, / 2 połowa XX w. czworak nowe tyki na /wtórne materiały, elewacjach, przekształcony, niskie wymieniona stolarka walory okienna i drzwiowa architektoniczne i historyczne

Kikojty.

3. Kikojty nr 5-7 Budynek mieszkalny murowany, wtórnie ok. 1900 -1910 r. wielorodzinny cz ęść lica elewacji / zmodernizowany / dawny czworak otynkowana, na cz ęś ci w 4 ćwierci XX w. i w zabudowie folwarcznej dachu holenderka po 2000 r. / na cz ęś ci dachu /w wi ększo ści wtórne eternit materiały, i blacha falista, przekształcony, niskie wymieniona stolarka, walory dobudówki do bryły architektoniczne

Klecie.

4. Klecie nr 5 Budynek gospodarczy murowany, elewacje 1 ćwier ć XX w. ceglane, szczyty /budynek zniszczony, Uj ęty w ewidencji szalowane deskami, nie u żytkowany, wojewódzkiej. dach kryty holenderk ą pozbawiony opieki, niewielkie walory architektoniczne i historyczne 5. Klecie nr 13 Budynek mieszkalny drewniany, elewacje 4 ćwier ć XIX w. jednorodzinny – wtórnie otynkowane, / zły stan techniczny, zlokalizowany szczyty i ścianka budynek opuszczony, w zabudowie rozproszonej kolankowa szalowane pozbawiony opieki, w zachodniej cz ęś ci wsi deskami, dach kryty popadaj ący w ruin ę holenderk ą, brak stolarki 6. Klecie nr 28 Budynek mieszkalny murowany, lico 1921 r. jednorodzinny elewacji opracowane / budynek był – dawna zagroda w cegle, od frontu opuszczony, w typie wzdłu żnym murowany i tynkowany popadaj ący w ruin ę, rozebrano cz ęść (langhof), zlokalizowana ganek / nowe pokrycie dachu, nowa stolarka gospodarcz ą / po w zabudowie 2013 r. dach pokryto rozproszonej okienna i drzwiowa blachodachówk ą w zachodniej cz ęś ci wsi 7. Klecie nr 18-22 Budynek gospodarczy murowany, ceglany, lata 30-te XX w. dach kryty holenderk ą / obiekt przebudowany, niewielka warto ść historyczna, małe walory architektoniczne 8. Klecie – wschodnia Stacja trafo cegła, sztuczny lata 30-te XX w. cz ęść wsi kamie ń / obiekt popadaj ący w ruin ę, niewielka warto ść historyczna, małe walory architektoniczne

Kławki.

9. Kławki nr 6 Budynek mieszkalny murowany, lico około 1900 r. jednorodzinny elewacji opracowane /przebudowany, cz ęść w cegle, szczyt od ścian z pustaków, zły zachodu szalowany stan techniczny – deskami, dach kryty zrywaj ący si ę dach, holenderk ą / cz ęść budynek opuszczony ścian z pustaków, wtórna przybudówka w elewacji frontowej, lico cz ęś ciowo otynkowane 10. Kławki nr 11 Budynek mieszkalny – murowany, cz ęść 1 ćwier ć XX w. dawny trojak południowa - elewacje / opracowane w cegle, po 2013 r. dach kryty holenderk ą / budynek / wi ększa cz ęść przekształcony, budynku o elewacjach w wi ększo ści wtórne ocieplonych materiały, niskie i otynkowanych, dach walory kryty blachodachówk ą; architektoniczne i historyczne w całym budynku wymieniona stolarka okienna i drzwiowa

Kraszewo.

11. Kraszewo nr 7 Budynek mieszkalny murowany / lico 1 ćwier ć XX w. dwurodzinny elewacji ocielone / 4 ćwier ć XX w. i otynkowane, od /po 2013 r. południa pomalowane, /budynek dach kryty eternitem, przekształcony, od południa w wi ększo ści wtórne blachodachówk ą, materiały, niskie wymieniona stolarka walory architektoniczne i historyczne 12. Kraszewo nr 9 Budynek mieszkalny murowany, ceglane lata 30-te XX . dwurodzinny lico elewacji, dach / po 2013 r. kryty holenderk ą / lico ocieplenie cz ęś ci elewacji ocieplone elewacji i otynkowane od /budynek północy; w całym przekształcony, wiele budynku wymieniona wtórnych materiałów, stolarka niewielka warto ść architektoniczna i historyczna 13. Kraszewo nr 13 Budynek mieszkalny murowany z cegły lata 30-te XX . jednorodzinny ceramicznej / po 2013 r. i silikatowej / dach ocieplenie cz ęś ci kryty eternitem, cz ęść elewacji północna elewacji /budynek ocieplona i przekształcony, wiele otynkowana; w całym wtórnych materiałów, budynku nowa stolarka niewielka warto ść architektoniczna i historyczna 14. Kraszewo nr 15 Budynek mieszkalny - murowany / dach kryty 1 ćwier ć XX w. trojak eternitem, elewacje /po 2000 r. ocieplone i /budynek otynkowane, przekształcony, wiele wymieniona stolarka wtórnych materiałów, okienna i drzwiowa, niewielka warto ść odnowione wn ętrza architektoniczna i historyczna 15. Kraszewo nr 18 Budynek gospodarczy du ża kubatura, plan ok. 1900 r. wydłu żonego / zły stan techniczny, prostok ąta, murowany przebudowany, i tynkowany, dach w wi ększo ści wtórne kryty eternitem materiały, niskie walory architektoniczne i historyczne

Królewo.

16. Królewo nr 20 Budynek mieszkalny murowany / sidding na lata 30-te XX w. jednorodzinny elewacjach, dach kryty / blachodachówk ą, 2002 r. nowa stolarka okienna / w wi ększo ści wtórne i drzwiowa; materiały, zmodernizowane przebudowany, niskie wn ętrza walory architektoniczne i historyczne 17. Królewo nr 34 Budynek mieszkalny murowany / elewacje 1 ćwier ć XX w. jednorodzinny otynkowane, dach / kryty eternitem, 4 ćwier ć XX w. wymieniona stolarka / okienna oraz niskie walory drzwiowa, architektoniczne zmodernizowane i historyczne, wn ętrza w wi ększo ści wtórne materiały 18. Królewo nr 42 Budynek mieszkalny cz ęść mieszkalna około 1900 r. i gospodarczy – i gospodarcza / zagroda w typie murowana z cegły 4 ćwier ć XX w. wzdłu żnym (langhof) silikatowej z dodatkiem /znacz ąco cegły czerwonej, przebudowany, dachy kryte przekształcony, holenderk ą / budynek wi ększo ść wtórnych przebudowany materiałów, niewielkie i rozbudowany od walory architektoniczne wchodu, wymieniona i historyczne stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 19. Królewo nr 44 Budynek mieszkalny murowany, cz ęść 1 ćwier ć XX w. dwurodzinny – dawny południowa / budynek mieszkalny o ceglanych 4 ćwier ć XX w. i gospodarczy elewacjach, dach kryty /budynek holenderk ą / cz ęść przebudowany, północna i środkowa przekształcony, po remoncie w wi ększo ści nowe generalnym, elewacje materiały, niskie ocieplone, otynkowane walory architektoniczne i pomalowane, dach i historyczne kryty blachodachówk ą, okna połaciowe, dobudowany murowany ganek, nowa stolarka okienna i drzwiowa 20. Królewo nr 46 Budynek gospodarczy mała kubatura, 1 ćwier ć XX w. murowany / po 2000 r. i tynkowany, dach /niskie walory kryty holenderk ą architektoniczne i zabytkowe, obiekt przebudowany, zmodernizowany 21. Królewo nr 48 Budynek mieszkalny murowany / elewacje lata 30-te / jednorodzinny ocieplone, otynkowane po 2006 r. i pomalowane, dach /całkowicie kryty blachodachówk ą, zmodernizowany, zmienione wymiary wszystkie materiały otworów okiennych, wtórne, niewielkie nowa stolarka okienna walory zabytkowe i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 22. Królewo nr 50 Budynek mieszkalny murowany / lico lata 30-te XX w. jednorodzinny elewacji ocieplone, po 200o r. otynkowane /całkowicie i pomalowane, zmodernizowany, dobudowany wszystkie materiały murowany ganek wtórne, niewielkie w elewacji tylnej, dach walory zabytkowe kryty eternitem, nowa stolarka okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 23. Królewo nr 50 Budynek gospodarczy bryła dwustopniowa, ok. 1910 r. obiekt murowany / zły stan techniczny, z cegły, dachy kryte obiekt zaniedbany, holenderk ą, niskie walory architektoniczne i historyczne 24. Królewo nr 50 Kapliczka przydro żna bryła w formie słupa 1950 r. na betonowym / pode ście, tynkowana 2004 r. i bielona, zwie ńczona dwuspadowym daszkiem krytym blach ą, nad daszkiem metalowy krzy ż 25. Królewo nr 53 Budynek gospodarczy murowany i drewniany, 2 ćwier ć XX w. dach kryty holenderk ą / zły stan techniczny, obiekt zaniedbany, niskie walory architektoniczne i historyczne 26. Królewo nr 63 Budynek gospodarczy murowany, dach kryty 1 ćwier ć XX w. holenderk ą / elewacje / otynkowane 2 połowa XX w. /przebudowany, zaniedbany, niskie walory architektoniczne i historyczne 27. Królewo nr 89-91 Zespół trzech dwa budynki murowane, 2 ćwier ć XX w. budynków o ceglanych elewacjach, / dachy kryte blach ą lub gospodarczych pap ą; jeden budynek 2 połowa XX w. murowany /przekształcone, i tynkowany, dach kryty przebudowane, niskie holenderk ą walory architektoniczne i historyczne

Krzy żanowo.

28. Krzy żanowo nr 5 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty około 1900 r. wielorodzinny holenderk ą / elewacje / / dawny czworak ocieplone i 4 ćwier ć XX w. otynkowane, /przebudowana bryła, wymieniona stolarka wiele wtórnych okienna i drzwiowa materiałów, niskie walory architektoniczne i historyczne 29. Krzy żanowo nr 7 Budynek mieszkalny murowany, elewacje około 1900 r. jednorodzinny opracowane w cegle, / drewniana weranda 2 połowa XX w. w elewacji tylnej / /wiele materiałów cz ęść lica elewacji wtórnych, niskie otynkowana, dach walory kryty eternitem, architektoniczne wymieniona stolarka i historyczne okienna i drzwiowa 30. Krzy żanowo nr 8 Budynek mieszkalny mała kubatura, ok. 1900 r. / dawny budynek murowany / elewacje / gospodarczy otynkowane, dach zmodernizowany kryty eternitem, nowa w 4 ćwierci XX w. stolarka okienna /wtórne materiały, i drzwiowa, zmienione przebudowany, niskie wn ętrze walory architektoniczne i historyczne 31. Krzy żanowo nr 9A Budynek mieszkalny murowany / dach kryty około 1930 r. jednorodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane 4 ćwier ć XX w. i pomalowane, / wtórne materiały, wymieniona stolarka obiekt bardzo okienna i drzwiowa, zmodernizowany, zmodernizowane niskie walory wn ętrza architektoniczne i historyczne 32. Krzy żanowo nr 11 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty około 1930 r. dwurodzinny blachodachówk ą / i ondulin ą, elewacje 4 ćwier ć XX w. ocieplone, otynkowane / wtórne materiały, i pomalowane, obiekt bardzo wymieniona stolarka zmodernizowany, okienna i drzwiowa, niskie walory zmodernizowane architektoniczne i historyczne wn ętrza 33. Krzy żanowo nr 12 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. dwurodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane po 2006 r. i pomalowane, /wtórne materiały, wymieniona stolarka przekształcona bryła, okienna i drzwiowa, niskie walory murowane architektoniczne przybudówki i historyczne w elewacji tylnej 34. Krzy żanowo nr 13 Budynek gospodarczy I murowany i drewniany, około 1910 r. elewacje ceglane, / zły stan techniczny, cz ęś ciowo szalowane niskie walory deskami, belkowe architektoniczne stropy, metalowe okna i historyczne / dachy kryte pap ą 35. Krzy żanowo nr 13 Budynek gospodarczy murowany, ceglane około 1930 r. II elewacje / dach kryty / zły stan techniczny, blach ą falist ą niskie walory architektoniczne i historyczne 36. Krzy żanowo nr 14 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. dwurodzinny eternitem i / blachodachówk ą; po 2006 r. rozbudowany od /wtórne materiały, strony ogrodu; znacznie elewacje ocieplone, przekształcona bryła, otynkowane niskie walory i pomalowane, architektoniczne i historyczne wymieniona stolarka

okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 37. Krzy żanowo nr 16 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane po 2004 r. i pomalowane, /wtórne materiały, dobudowany znacznie murowany ganek od przekształcona bryła, strony ogrodu, niskie walory wymieniona stolarka architektoniczne i historyczne okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 38. Krzy żanowo nr 18 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane 4 ćwier ć XX w. i pomalowane, / wtórne materiały, murowana znacznie przybudówka od przekształcona bryła, strony ogrodu, niskie walory wymieniona stolarka architektoniczne i historyczne okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 39. Krzy żanowo nr 20 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane po 2000 r. i pomalowane, / wtórne materiały, obmurowany ganek przekształcona bryła, w elewacji frontowej, niskie walory wymieniona stolarka architektoniczne okienna i drzwiowa; i historyczne zmodernizowane wn ętrza 40. Krzy żanowo nr 22 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane 4 ćwier ć XX w. i pomalowane, / wtórne materiały, ażurowy ganek przekształcona bryła, w elewacji frontowej, niskie walory wymieniona stolarka architektoniczne okienna i drzwiowa; i historyczne zmodernizowane wn ętrza 41. Krzy żanowo nr 24 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny eternitem, elewacje / ocieplone, otynkowane po 2000 r. i pomalowane, / wtórne materiały, obmurowany ganek przekształcona bryła, w elewacji frontowej, niskie walory wymieniona stolarka architektoniczne okienna i drzwiowa; i historyczne zmodernizowane wn ętrza 42. Krzy żanowo nr 28 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny eternitem, murowane / dobudówki od strony po 2000 r. ogrodu i od frontu, / wtórne materiały, elewacje ocieplone, przekształcona bryła, otynkowane niskie walory i pomalowane; architektoniczne wymieniona stolarka i historyczne okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 43. Krzy żanowo nr 30 Budynek mieszkalny murowany / dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny eternitem, murowane / dobudówki od strony po 2000 r. ogrodu i od frontu, / wtórne materiały, elewacje ocieplone, przekształcona bryła, otynkowane niskie walory i pomalowane; architektoniczne wymieniona stolarka i historyczne okienna i drzwiowa; zmodernizowane wn ętrza 44. Krzy żanowo – vis a Stacja trafo smukły trzon lata 30-te XX w. vis domu nr 2 murowany /obiekt zniszczony, z bloczków pozbawiony opieki, betonowych, elewacje niskie walory malowane, dach architektoniczne o pokryciu i historyczne bitumicznym

Parwark.

45. Parwark nr 2-2A Budynek gospodarczy murowany, elewacje lata 30-te XX w. opracowane w cegle, /przekształcony, niskie dach kryty holenderk ą walory architektoniczne i historyczne 46. Parwark nr 5 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty 1 ćwier ć XX w. jednorodzinny holenderk ą / lico / elewacji ocieplone, po 2000 r. pokryte tynkami / przebudowany mineralnymi, nowa i rozbudowany, stolarka okienna znacznie i drzwiowa, murowana zmodernizowany przybudówka w elewacji frontowej 47. Parwark nr 5 Budynek gospodarczy murowany z cegły lata 30-te XX w. silikatowej / zły stan techniczny, i ceramicznej, dach pozbawiony opieki, kryty holenderk ą niskie walory architektoniczne i historyczne 48. Parwark – północna Kapliczka kamie ń obiekt z lat 60- cz ęść układu tych,70-tych XX w. osadniczego

Stare Pole.

49. Bema nr 2B Budynek kolejowy, murowany 1 ćwier ć XX w. pomocniczy i tynkowany, drewniana /2 połowa XX w. dobudówka w elewacji /obiekt zaniedbany, wzdłu żnej zdegradowany, / dach kryty blach ą falist ą, zagro żony rozbiórk ą, wymieniona stolarka niskie walory okienna architektoniczne i drzwiowa i historyczne 50. Bema nr 3/5 Budynek gospodarczy mała kubatura, lata 20-te XX w. murowany /zaniedbany, niskie i tynkowany, szczyty walory szalowane deskami, architektoniczne dach kryty holenderk ą i historyczne 51. Grunwaldzka nr 3a Budynek mieszkalny murowany lata 20-te XX w. wielorodzinny – dawny i tynkowany, dach / zmodernizowany czworak kryty holenderk ą, w 2 połowie XX w. / dawniej w zasobie drewniany ganek /przekształcony, mieszkaniowym cukrowni w elewacji wzdłu żnej w wi ększo ści wtórne / wtórne tynki na materiały, niskie elewacjach, walory wymieniona stolarka architektoniczne i historyczne okienna i drzwiowa 52. Grunwaldzka nr 3b Budynek mieszkalny murowany lata 20-te XX w. wielorodzinny – dawny i tynkowany, dach / zmodernizowany czworak kryty holenderk ą w 2 połowie XX w. / dawniej w zasobie / w wi ększo ści nowe /przekształcona bryła, mieszkaniowym cukrowni tynki na licu elewacji, rozbudowana, rozbudowany ryzalit w wi ększo ści wtórne w elewacji wzdłu żnej, materiały, niskie wymieniona stolarka walory architektoniczne okienna i drzwiowa; i historyczne zmodernizowane wn ętrza 53. Grunwaldzka nr 6 Budynek mieszkalny murowany / elewacje lata 30-te XX w. / dawniej w zasobie ocieplone, otynkowane / po 2000 r. – mieszkaniowym cukrowni i pomalowane, dach zmodernizowany kryty blachodachówk ą, /bryła przebudowana wymieniona stolarka i rozbudowana, okienna i drzwiowa, w wi ększo ści nowe murowana materiały, niewielka przybudówka warto ść zabytkowa w elewacji wzdłu żnej 54. Jana Pawła II nr 4 Budynek mieszkalny murowany / lata 30-te XX w. jednorodzinny rozbudowana dawna / / dawniej w zasobie cz ęść gospodarcza, zmodernizowany mieszkaniowym cukrowni przybudówka od i rozbudowany w 4 frontu, dach kryty ćwierci XX w. eternitem, lico elewacji /przekształcona ocieplone, otynkowane i rozbudowana bryła, i pobielone, w wi ększo ści wtórne wymieniona stolarka materiały, niskie okienna i drzwiowa walory architektoniczne i historyczne 55. Jana Pawła II nr 10 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderk ą / / dawniej w zasobie / podwy ższona cz ęść zmodernizowany mieszkaniowym cukrowni gospodarcza, i rozbudowany w 4 murowany ganek od ćwierci XX w. frontu, otynkowane /przekształcona elewacje, wymieniona i rozbudowana bryła, stolarka okienna w wi ększo ści wtórne i drzwiowa, materiały, niskie zmodernizowane walory architektoniczne wn ętrza i historyczne 56. Jana Pawła II nr 14 Budynek mieszkalny murowany, dach główny lata 30-te XX w. / dawniej w zasobie kryty holenderk ą / mieszkaniowym cukrowni / elewacje ocieplone, 2008 r. – całkowicie otynkowane i pomalowane, zmodernizowany przebudowana bryła, /wtórne materiały, murowany aneks od obiekt przebudowany frontu, wymieniona i rozbudowany, stolarka okienna oraz niewielka warto ść drzwiowa; całkowicie zabytkowa zmodernizowane wn ętrza 57. Jana Pawła II nr 20 Budynek mieszkalny murowany, dach lata 30-te XX w. / dawniej w zasobie główny kryty / mieszkaniowym cukrowni holenderk ą / elewacje po 2000 r. – ocieplone, otynkowane całkowicie i pomalowane, zmodernizowany przebudowana bryła – i rozbudowany podwy ższona od /wtórne materiały, północy, murowany obiekt przebudowany aneks od frontu, i rozbudowany, wymieniona stolarka niewielka warto ść okienna oraz zabytkowa drzwiowa; całkowicie zmodernizowane wn ętrza 58. Jana Pawła II nr 22 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. / dawniej w zasobie holenderk ą / mieszkaniowym cukrowni / przebudowana bryła po 2000 r. – od strony północnej, całkowicie murowany aneks od zmodernizowany frontu, elewacje i rozbudowany ocieplone, otynkowane /wtórne materiały, i pomalowane, obiekt przebudowany wymieniona stolarka i rozbudowany, okienna i drzwiowa; niewielka warto ść zabytkowa zmodernizowane

wn ętrza 59. Jana Pawła II nr 24 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderk ą / / dawniej w zasobie / elewacje ocieplone po 2013 r. mieszkaniowym cukrowni i otynkowane, / wtórne materiały, wymieniona stolarka obiekt przebudowany okienna i drzwiowa, i rozbudowany, zmodernizowane niewielka warto ść wn ętrza zabytkowa 60. Jana Pawła II nr 26 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderk ą /po 2013 r. / dawniej w zasobie / elewacje ocieplone / wtórne materiały, mieszkaniowym cukrowni i otynkowane, obiekt przebudowany wymieniona stolarka i rozbudowany, okienna i drzwiowa, niewielka warto ść zmodernizowane wn ętrza zabytkowa 61. Marynarki Wojennej Budynek gospodarczy mała kubatura, lata 30-te XX w. nr 23 murowany, dach kryty /niewielkie walory holenderk ą architektoniczne i historyczne 62. Marynarki Wojennej Budynek gospodarczy mała kubatura, lata 30-te XX w. nr 25/27 murowany, dach kryty /niewielkie walory holenderk ą architektoniczne i historyczne 63. Marynarki Wojennej Budynek gospodarczy mała kubatura, lata 30-te XX w. nr 29/31 murowany, dach kryty /niewielkie walory holenderk ą architektoniczne i historyczne 64. Marynarki Wojennej Budynek gospodarczy mała kubatura, lata 30-te XX w. nr 33/35 murowany, dach kryty /niewielkie walory holenderk ą architektoniczne i historyczne 65. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. nr 37/39 dwurodzinny holenderk ą / lico /wtórne materiały, elewacji ocieplone, przebudowany, otynkowane niewielkie walory i pomalowane, architektoniczne wymieniona stolarka i historyczne okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza 66. Marynarki Wojennej Budynek gospodarczy mała kubatura, lata 30-te XX w. nr 37/39 murowany, dach kryty /niewielkie walory holenderk ą architektoniczne i historyczne 67. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. nr 38 jednorodzinny holenderk ą / elewacje /wtórne materiały, ocieplone, otynkowane niewielkie walory i pomalowane, architektoniczne wymieniona stolarka i historyczne okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza

68. Mickiewicza nr 6 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderk ą / elewacje /wtórne materiały, ocieplone, otynkowane przekształcona bryła, i pomalowane, niewielkie walory murowany aneks architektoniczne w elewacji frontowej, i historyczne wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, odnowione wn ętrza

69. Mickiewicza nr 8 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderk ą / elewacje /koniec XX w. ocieplone, otynkowane /wtórne materiały, i pobielone, wtórny przekształcona bryła, murowany ganek od niewielkie walory zachodu, wymieniona architektoniczne stolarka okienna i historyczne i drzwiowa, zmodernizowane wn ętrza

70. Sienkiewicza nr 5 Budynek mieszkalny murowany, dach kryty lata 30-te XX w. dwurodzinny holenderk ą / nowe /4 ćwier ć XX w. /dawna ku źnia w zasobie tynki na elewacjach, /wtórne materiały, kolejowym obmurowany ganek przekształcona bryła, w elewacji frontowej, niewielkie walory wymieniona stolarka architektoniczne okienna oraz stolarka i historyczne drzwiowa

Szlagnowo.

71. Szlagnowo nr 7-7A Budynek mieszkalny murowany, cz ęś ciowo koniec XIX w. dwurodzinny / ceramiczne pokrycie / lata 80-te XX w. budynek i gospodarczy – dachu – holenderka - zagroda w typie wzdłu żnym /lico elewacji zmodernizowany (langhof). otynkowane, cz ęść gospodarcza zamieniona na mieszkaln ą, cz ęść dachu kryta blacho dachówk ą, wymieniona stolarka 72. Szlagnowo nr 9 Budynek mieszkalny murowany, 1 ćwier ć XX w. dwurodzinny ceramiczne pokrycie / dachu – holenderka lata 90- te XX w. – / lico elewacji zmodernizowany ocieplone, otynkowane /po 2013 r. i pomalowane, murowany ganek w elewacji frontowej, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 73. Szlagnowo 9A Budynek mieszkalny murowany, dach kryty 1 ćwier ć XX w. jednorodzinny holenderk ą / lico / elewacji otynkowane, 4 ćwier ć XX w. – dobudowany zmodernizowany murowany ganek od frontu, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa 74. Szlagnowo nr 22 Budynek mieszkalny murowany / cz ęś ciowo około 1936 r. jednorodzinny przebudowana bryła, / lata 90-te XX w. – otynkowane lico całkowicie elewacji, dach kryty zmodernizowany eternitem, wymieniona /niskie walory stolarka okienna architektoniczne i drzwiowa

Szaleniec.

75. Szaleniec nr 6 Budynek mieszkalny murowany, wtórnie lata 30-te XX w. dwurodzinny otynkowany, / znacznie ceramiczne pokrycie zmodernizowany, dachu – holenderka niskie walory / wtórne tynki na licu, architektoniczne nowa stolarka okienna i warto ści historyczne i drzwiowa, zmodernizowane wn ętrza 76. Szaleniec nr 6 Budynek gospodarczy murowany lata 30-te XX w. z ceramicznym / niskie walory pokryciem dachu architektoniczne, przebudowany 77. Szaleniec nr 8 Budynek mieszkalny mała kubatura, lata 30-te XX w. jednorodzinny murowany z cegły /zły stan zachowania, silikatowej z dodatkiem niskie walory cegły ceramicznej, architektoniczne dach kryty holenderk ą i historyczne / wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, wtórne przemurowania

78. Szaleniec nr 10 A Budynek mieszkalny murowany, dach kryty 1 ćwier ć XX w. dwurodzinny holenderk ą / lico / znacznie elewacji ocieplone, zmodernizowany w 4 otynkowane i ćwierci XX w., niskie cz ęś ciowo walory pomalowane, architektoniczne, zanik oryginalnych wymieniona stolarka materiałów okienna i drzwiowa 79. Szaleniec nr 10 A Budynek gospodarczy murowany, ceglane 1 ćwier ć XX w. lico, dach kryty /niskie walory holenderk ą architektoniczne i historyczne 80. Szaleniec nr 10B-C Budynek mieszkalny murowany, cz ęś ciowo 1 ćwier ć XX w. dwurodzinny ceglane lico, dach / znacznie kryty holenderk ą / zmodernizowany w 4 wi ększa cz ęść elewacji ćwierci XX w., niskie ocieplona, otynkowana walory i pomalowana, architektoniczne, zanik wymieniona stolarka oryginalnych okienna i drzwiowa, materiałów zmieniony wymiar otworów 81. Szaleniec nr 12 B-C Budynek mieszkalny murowany, dach kryty ok. 1900 r. dwurodzinny holenderk ą / elewacje / znacznie ocieplone zmodernizowany w 4 i otynkowane, ćwierci XX w., niskie wymieniona stolarka walory okienna i drzwiowa; architektoniczne, zanik oryginalnych zmodernizowane materiałów wn ętrza 82. Szaleniec nr 12 B-C Budynek gospodarczy mała kubatura, 1 ćwier ć XX w. murowany i drewniany, /niskie walory dach kryty holenderk ą, architektoniczne i historyczne

Ząbrowo.

83. Ząbrowo nr 28 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka ok. 1900 r. / przed 1945 roku holenderka / opuszczony, w maj ątku Alberta popadaj ący w ruin ę Reihsa, prawdopodobnie rz ądówka 84. Ząbrowo nr 33 Budynek gospodarczy murowany, dach kryty lata 30-te XX holenderk ą wieku /niskie walory architektoniczne i historyczne 85. Ząbrowo nr 42 Budynek mieszkalny cegła, tynk, dachówka lata 30-te XX w. jednorodzinny holenderka / znacznie zmodernizowany, przebudowany, wi ększo ść wtórnych materiałów, niskie walory architektoniczne i historyczne 86. Ząbrowo nr 53 Budynek gospodarczy murowany, ceglany, lata 30-te XX dach kryty holenderk ą wieku /niskie walory architektoniczne i historyczne 87. Ząbrowo nr 55 Budynek mieszkalny murowany, ceglany, lata 30-te XX w. jednorodzinny dach kryty holenderk ą /niskie walory architektoniczne i historyczne 88. Ząbrowo nr 55 Budynek gospodarczy. murowany, ceglany, lata 30-te XX w. dach kryty holenderk ą /niskie walory architektoniczne i historyczne

Złotowo.

89. Złotowo nr 1 Budynek mieszkalny murowany, elewacje lata 30-te XX opracowane w cegle, wieku dach kryty holenderk ą; / budynek zaniedbany, wymieniona stolarka nie wyró żniaj ący si ę okienna i drzwiowa, w krajobrazie dobudowany murowany kulturowym wsi i tynkowany ganek 90. Złotowo nr 1 Budynek gospodarczy murowany, elewacje lata 30-te XX opracowane w cegle, wieku dach kryty holenderk ą / budynek zaniedbany, nie wyró żniaj ący si ę w krajobrazie kulturowym wsi 91. Złotowo nr 9 Budynek gospodarczy cz ęś ciowo murowany, 2 ćwier ć XX -stodoła w wi ększo ści wieku drewniany, szalowany /niewielka warto ść deskami, dach kryty architektoniczna, eternitem obiekt przekształcony 92. Złotowo nr 28 Budynek mieszkalny murowany, elewacje 1 ćwier ć XX w. i gospodarczy ceglane, dach kryty /przebudowany, blachodachówk ą, mury przekształcony, niskie z pustakami, nowa walory stolarka okienna architektoniczne, i drzwiowa niewielka warto ść historyczna

13. BIBLIOGRAFIA .

LITERATURA NIEMIECKOJ ĘZYCZNA:

1. Dobisch W., Die mittelalteriche Befestigung der Stadt Marienburg , Ostdeutsche Monatshefte, Bd. 7, 1926.

2. G. Gerulis, Die altpreußischen Ortsnamen . Berlin i Lipsk 1922,

3. Pawelcik B., Marienburg . Berlin 1930.

4. Schmid B,, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Krises Marienburg . Danzig 1919.

5. Schmid B., Schloss Marienburg in Preussen . Berlin 1925.

6. Schmid B., Die Befestigungsanlagen der Marienburg . Altpreussische Forschungen, 1928.

7. Semrau A., Die Siedlungen im Kammeramt Fischau (Komturei Christburg) im Mittelarter . MCV 44, 1936.

LITERATURA POLSKA:

1. Atlas Historyczny Miast Polskich, Tom I: Prusy Królewskie i Warmia . Red. A. Czachorowski i R. Czaja. Zeszyt 5: Malbork . Opracowanie historyczne: W. Długok ęcki i W. Sieradzan.

2. Długok ęcki W., Osadnictwo na Żuławach w XIII i pocz ątkach XIV w . Malbork 1992.

3. Dobry A., Budownictwo malborskie drugiej połowy XIX i pocz ątku XX wieku . W: Komunikaty Mazursko – Warmi ńskie , 1996 Tom 3.

4. Dobry A., Architektura Malborka w okresie mi ędzywojennym . W: Komunikaty Mazursko – Warmi ńskie , 1996 Tom 4.

5. Domino J., Żuławy. W: Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce. Tekst dost ępny na stronie internetowej: http://holland.org.pl

6. Dom żal R., Porty, żegluga i szyprowie Malborka w średniowieczu . W: Rocznik Gda ński , t. LXV, 2005.

7. Górski K., Dzieje Malborka . Gda ńsk 1973.

8. Haftka M., Malbork. Album – Przewodnik. Rys historyczny i podstawowe informacje o zabytkach . Warszawa 1993.

9. Jedli ński W., Malbork – dzieje miasta . Malbork 1999.

10. Jedli ński W., Malbork – dzieje miasta na fotografii . Malbork 2001.

11. Lipi ńska B., Żuławy Wi ślane. Ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu . Kraków – Gda ńsk 1986 (maszynopis).

12. Kizik E., Menonici w Gda ńsku, Elbl ągu i na Żuławach Wi ślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku . Gda ńsk 1994.

13. Krajobraz kulturowy i społeczny Żuław Elbl ąskich . Praca zbiorowa pod redakcj ą: Anny Weroniki Brzezi ńskiej – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Urszuli Wróblewskiej – Uniwersytet w Białymstoku, Piotra Szwieca – Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu. 2010.

14. Nazwy miast Pomorza Gda ńskiego . Praca zbiorowa pod redakcj ą H. Górnowicza i Z. Brockiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gda ńskiego, Gda ńsk 1999.

15. Okulicz – Kozaryn Ł., Dzieje Prusów . Wrocław 1997.

16. Powierski J., Kształtowanie si ę granicy pomorsko – pruskiej w okresie od XII w. do pocz ątku XIV w., cz. I. W: Zapiski Historyczne , Toru ń 1965.

17. Szpak J., Kierunki produkcji dworskiej w ekonomii malborskiej w XVI wieku . Wrocław 1972

DOKUMENTY STRATEGICZNE I PLANISTYCZNE:

1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki Nad Zabytkami na lata 2014-217 . Tekst opublikowany w dodatku specjalnym periodyku pod tytułem: Ochrona Zabytków , Warszawa 2014.

2. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 przyj ęta przez Rad ę Ministrów w dniu 13 grudnia 2011 r. (M.P. z 2013 r. poz. 378).

3. Uchwała Nr XXVIII/213/2002 Rady Gminy w Starym Polu z dnia 07.10.2002 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wsi Stare Pole i Krzy żanowo w gminie Stare Pole;

4. Uchwała Nr XXVIII/214/2002 Rady Gminy w Starym Polu z dnia 07.10.2002 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wsi Królewo w gminie Stare Pole;

5. Uchwała Nr XX/144/2008 Rady Gminy Stare Pole z dnia 27 listopada 2008 roku w sprawie uchwalenia zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wsi Stare Pole i Krzy żanowo w gminie Stare Pole;

6. Uchwała Nr III/11/2010 Rady Gminy Stare Pole z dnia 28 grudnia 2010 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obr ębu geodezyjnego Z ąbrowo;

7. Uchwała Nr V/30/2011 Rady Gminy Stare Pole z dnia 15 marca 2011 r. w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obr ębów geodezyjnych Janówka, Kaczynos, Kaczynos Kolonia, gmina Stare Pole;

8. Uchwała Nr XII/101/2012 Rady Gminy w Starym Polu z dnia 28 marca 2012 roku w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów w obr ębach Szaleniec, Złotowo, Krzy żanowo, Kraszewo, Stare Pole i Królewo.