TVE 15e jrg. nr. 4, december 1997 Tussen Vecht en Eem

Bedrijvigheid en mobiliteit

r l'/A

v - ' v

Tijdschrift voor regionale geschiedenis GOOIS MUSEUM /5 ~ 3 □ n s \ Stichting tot bevordering van de belangen van “Het Goois Museum” te Hilversum.

Ontwikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig jaar nog was, is dit jaar al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen kunnen ons nog levendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, maar voor de lagere schooljeugd van over tien jaar zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben.

Het is één van de taken van het Goois Museum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel morele als uw financiële steun hard nodig. Als donateur van het Goois Museum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van het museum. De minimumbijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij het Goois Museum, telefoon 035- 6292826.

U kunt het Goois Museum ook gedenken in uw testament. U kunt kiezen uit twee formu­ leringen: a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag ƒ van...... of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor...... eengedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algemeen nut en betaalt daardoor minder (slechts 11%) of zelfs in het geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht.

Indien u voornemens bent een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast. Mocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan wordt u verzocht schriftelijk contact op te nemen met het bestuur van de Stichting, per adres Goois Museum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM TVE 15e jrg. nr. 4 , december 1997

Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis

Diamanistraat, Hilversum

.. jf laii iiiii wSMï j IS

< ?X ~ ■% m.ïl'jsfr.

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem Colofon Inhoud

Het tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van Redactie de Stickling Tussen Vecht en Eem. I Iet tijdschrift verschijnt Voorwoord 195 3 maal per jaar als “gewoon” nummer (48 pagina’s) en éénmaal per jaar in de vorm van een dubbelnummerR.A.W. Hufen Hzn (96 pagina’s) dat gewijd is aan één van de gemeenten Tussen Naarden en het Roomse Rijk. binnen het werkgebied van de Stichting Tussen Vecht De families Heshuysen en Thierens en de Ham- en Eem. In 1997 was dat de gemeente Loosdrecht. burgerpostdienst 196

De Stichting TVE is een samenwerkingsverband vanJ. Baar meer dan 25 lokale en regionale organisaties op histo­Bovenlanders in den Berg. risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en Seizoenarbeiders en immigranten uit Duitsland verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de­in Nederhorst den Berg, 1780-1830 203 streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur- his­ torische en karakteristieke waarden. Donateurs van deE.N.G. Joosse-Van Damme Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis. De buitenplaats “Overmeer” in Nederhorst den Berg:, gebouwd en bewoond door migranten. Donatie/abonnement 1700-1845 211 Donateurs kunnen zich aanmelden bij: T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL. Huizen, 035-K. Loeff 5251713 A.J. Bakker, Larens eerste forens? F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 035- De directeur van een Drents glasimperium 221 6941382 G.M. van der Voort Voor opgave als donateur kunt u ook gebruik makenHilversum als “dependance” van de Amster­ van het Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum. damse diamantindustrie 227 De minimum donatie bedraagt ƒ27,50 per jaar. Girorekeningnummer Postbank 3892084. Goois Museum 241

Extra nummers van het tijdschrift te bestellen onder Uit de tijdschriften 243 Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­ veloppe). Actualiteiten 246

Redactie Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem 247 E.E. van Mensch (voorzitter), L.R. Huese-Rommerts (se­ cretaris), mw G.M. Abrahamse, drs Maria W.J.L. Boer- Varia 248 sen, drJ.D.C. Branger, D. Dekema en dr P.ILD. Leupen.

Redactieadres Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279. Inleverdatum voor het volgende nummer is uiterlijk 20 oktober 1997.

Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum

Druk Drukkerij Spieghelprint, Bussum

©TVE 1997. Gedeeltelijk overnemen van artikelen is slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding. Geheel overnemen is pas mogelijk na schiftelijke toe­ stemming van het redactiesecretariaat. Omslag: Kruispunt Grailo, Bussum/Huizen, ca. 1910. Titelpagina: Foto van rond de eeuwwisseling van wo­ ISSN 0169-9334 ningen aan de Diamantstraat. Gebouwd door J.R. Boonacker ten behoeve van de diamantbewerkers van slijperij ‘De Bloem’, ca. 1900.

194 TVE 15e jrg. 1997 Voorwoord

Buiten de themanummers over de gemeentenrijk vergroot. Omgekeerd, leverden personen zijn er niet veel thema-nummers van het tijd­van buiten de gemeenschap extra mankracht schrift Tussen Vecht en Eem verschenen. voor het werk dat moest worden verricht, zo­ De redactie heeft zich nu tot doel gesteldals in de landbouw. Ook ontstond er extra om in de toekomst frequenter een nummerwerkgelegenheid dooi bijvoorbeeldo p ­ de rond één thema samen te stellen. lichting van een nieuwe fabriek door een per­ Voor dit nummer is als thema gekozen voorsoon of firma van buiten. bedrijvigheid en mobiliteit. Ook het aanzien van een dorp of stad ver­ anderde door de mensen van buiten. Grote In de hedendaagse samenleving is mobiliteit, hetbuitenplaatsen en villa's zijn vaak door rijke je verplaatsen van bet ene naar het andere punt,personen van buiten de eigen omgeving ge­ een onderdeel van het leven en niet meerwegbouwd. te denken. Toch zijn de mogelijkheden om je te kunnen verplaatsen pas gedurende de afgelopenHet blijkt wel dat het thema bedrijvigheid en 150 jaar uitgegroeid. Daarvoor verplaatsten demobiliteit zo uitgebreid is dat in dit nummer meeste mensen zich te voet. Voor langere af­zeker geen compleet overzicht of een volledig standen was er een paard al of niet met wagenbeeld kan worden gegeven. Er is daarom een en de trekschuit. Doordeze beperkte mogelijk­keus gemaakt om aan een aantal zeer verschil­ heden was hetverplaatsen overgrote afstandenlende onderwerpen aandacht te schenken. een uitzonderlijke gebeurtenis. Dankzij de bereidwillige medewerking van de auteurs kunt u kennis nemen van een aan­ Voor een samenleving was contact met de bui­tal geselecteerde aspecten over de bedrijvig­ tenwereld wel belangrijk. De mobiliteit was enheid en mobiliteit in het gebied tussen Vecht is van grote invloed op de bedrijvigheid.en De Eem. mogelijkheden voor afzet van producten wer­ den door een toenemende mobiliteit belang­ De redactie

— :.T au v,i I * * _' ..-Jé

Stationsplein Hilversum, vanaf 1S74 centrum voor 'i’ervner. IS-itsis

TVK 15ejrg. 1997 195 Tussen Naarden en het Roomse Rijk De fa m ilies Heshuysen en Thierens en de Hamburger Postdienst R0b Hufen Hzn

Navolgend wordt verhaald van de NaardenseVerschillende vormen van vervoer ‘firma Heshuysen Cs3 Compagnie’. Enkele leden van de families Heshuysen en Thierens, deIn de 16e eeuw was‘de Republiek’ nog jong en schatrijk geworden eigenaren van'Hambur- de de afstand tot het centraal gezag groot. De ste­ gerpostwagen, vervulden 175 jaar lang tal vanden waren machtig en dit had tot gevolg dat functies in Naarden en het Gooi. Notabeleeenheid in de‘vervoerssector’ ontbrak. verwanten zochten hun heil elders. Voor iedere‘te verrichten dienst groeiden ’ ‘be­ roepsgroepen’, te land en te water, met ieder een eigen benaming: Het ontstaan van vervoer' ‘ - voetboden/bi ievenposterijen - wagenveren/postwagendiensten/wagen- Zolang er mensen zijn verplaatsen zij zich. Zij posterijen creëerden voertuigen en bedachten structu­- trekschuiten/schippersveren. ren waardoor hun boodschappen en goede­ ren steeds grotere afstanden konden over­Voet boden /brievenposterijen bruggen. Goed vervoer was een waarborg voor behoud van macht. In de Romeinse tijdIn 1580 waren et vanuit Holland op Hamburg (tot 475 na Ghr.) bestond een grote organisa­reeds lopende boden (snelheid: tot 25 km per tie voor Keizerlijke berichtgeving voor geheeluur). Hieruit kwam het brievenvervoer door het Rijk, de‘cursuspublicus’. Met de term: ‘mu- voetboden tussen steden als Hamburg en Am­ tatio posita in Trajectum ’ gaf men aan dat het - sterdam voort. Zij werden in de eerste helft der in dit geval Utrecht - een wisselplaats in dat17e eeuw van rijdieren voorzien en van toen af verkeerssysteem was.' postiljons genoemd. De door hen vervoerde Uit ‘Posita’on tsto n d‘Post’, dat stond voor ge­ 'maal' (leren postzak) bevatte vooral vertrou- organiseerd vervoervan personen, goederenwelijke en regeringspost, zoals oorlogstijding. brieven per paard, via bekende hoofdwegen, waaraan zich wisselplaatsen bevonden. Pepijn deZulk postvervoer per bode, in de 17e en 18e Derde en Karei de Grote (742-814) en de En-eeuw, ook wel‘rijdende post’ genoemd, werd gelse-en Franse koningen in de 14e eeuw, maak­meestal uitgeoefend door particuliere post­ ten al gebruik van boden om hun orders overmeesters. te Soms stelden stéden eigen post­ brengen. Ze hielden er soms tientallen op na.meesters aan, teneinde over de aanzienlijke inkomsten te beschikken. De brievenpost in Door de handel kreeg‘post ’betekenis voor het de Nederlanden vervoerde pas na ca. 1750, vervoer van reizigers en goederen tussen - toenop een eerste staatsposterij werd ingesteld, regelmatige afstand gelegen — wisselplaatsen.steeds meer particuliere brieven. Dit waren meestal logementen met stalhoude­ rij. Hierdoor waren gegarandeerd: vervangingWagenveren/postwagendiensten/wagenposterijen der paarden (=snelheid), spijziging en rust van passagiers (=comfort), reparatiemogelijk­Het ontstane‘wegennet ’werd onder andere be­ heden (=kwaliteit), registratie van veranderin­reden door'Hessenkarren'. Afhankelijk van vol­ gen in de bevrachting en het verloop der doendereis vracht (waaronder soms burgers) ver­ (=controle). ‘Post’had echter nog weinig mettrokken ze ongeregeld van de stadspoorten. het brievenvervoer te maken. Het waren open-, oncomfortabele en onge-

196 TVE lSejrg. 1997 ?*\ SiKVTÉstn.y , ' i

w r & r z /N J n , XraremnW

« a s t aDI , \ orjvU .\ 'CNeig

r ^ l — 'l.ti* KSHl ■!. 4 ■ p I ppl ftiïjjim# ac SxceTUntifo iie/HU’o Só Ccftnth a /P tnir, jCi . «kiKrottenstein, {Dan, *¥S- 'CVaj. Ca me ra tio > Cot,

>)■««»e t y t e n n e u tr u m Gei VUuut.'u i s% S*£*j C;!J‘ ;ï::v: Mvx.rrekjl

iiL ..tèC SïP , 0&4 -'rV’.wZ )!' —-ƒ* ' ' r jy ^ .y T-v^x <“>I ere Ö i*jfck M..iit\ui'iL ggpSfi* Mrbhr,,ï\

""" Tów ièa p

lYèneAjt i’^.e M ^ e Alntm,i ,, >~r^mtt„„- f l

Detail uil een postwegenkaart van /ohann Peter Nell nil 1709. bruikelijk brede wagens, hetgeen voortdu­posterijen, vaak‘postmeesters’on hun kantoren rend reparatie en verbreding van de wegen'‘postcomptoiren’ werden genoemd. De wagen- noodzakelijk maakte. posterijen werden ook wel aangeduid met ‘va­ Bij ‘wagenveren ’was raak sprake van het ver­ rende post’. loten van vracht onder voerlieden en het pas afrijden wanneer men‘vo l’was. Treksi huilen /schippersveren

D e ‘wage.nposlerijen’, meestal particuliere on­ In de eerste helft van de 17e eeuw werden, dernemingen, gingen het reizigers- en goede­ vooral in het westen en noorden van de Ne­ renvervoer vanaf ca. 1 <>(>(), meer georgani­ derlanden, kanalen gegraven of bestaande wa­ seerd uitoefenen. Hiertoe vroegen zij een oc­terlopen benut, teneinde een aaneensluitend trooi van steden die op hun route lagen. net De van waterwegen te creëren. De steden wil­ gebruikte karren, waren min of meer over­den o.a. toegang hebben tot de goedkope ar­ dekt en reden af op vaste tijden:‘bij tb’ versie beidskrachten op het platteland. Zo werd in slag der torenklok’. De eigenaren trachtten eni­ 1641 de trekvaart (met wagenweg) Amster- ge garanties te geven voor een veilige over­ dam-Naarden gegraven. Hij kwam in 36, af­ tocht (dronken wagenvoerders konden reke­zonderlijk aan particulieren uitgegeven, ka­ nen op een boete). Ken nadeel bleven de zeervels tot stand. Het initiatief werd genomen, slechte wegen en de roofovervallen. omdat enkele eerder naar Amsterdam gegra­ De wagcnposterijen verleenden op denven vaarten, de Naardense rol ‘internatio­van duur hulp bij het vervoer van brieven en cou­nale transitoplaats ’bedreigden. ranten die voor staatspostiljons te zwaar wa­ ren. Het is verwarrend dat zowel de eigenarenDe trekschuit had enkele grote voordelen bo­ van wagenposlerijen, als de bazen der brieven-ven het asvervoer; de reiziger werd niet door

TVE I rejig. 1997 l‘.)7 elkaar geschud, men reisde sneller en er wa­ zoek‘het voort te zeggen ’de halte-plaatsen opge- ren vaak twee klassen, één voor goederen ensomd. Maximaal acht personen konden een ‘gewoon volk’; de andere voor‘de beter gesitueer­ ‘billiet’ bekomen. In Naarden nam men de den’. Er waren vaak dag- en nachtschuiten. Hamburgerwagen en over Soestdijk, Amers­ Een bijkomend verschijnsel waren de tollen, foort, Hoevelaken, Voorthuizen, ’t Loo, Apel­ die de gemeenschap inkomsten opleverden.doorn, kwam men na zestien uur in Deventer. Het asvervoer was in streken waar trekvaartenVia Goor, Delden, Bentheim, Rheine bereikte ontbraken, een betekenisvolle factor.-' men Osnabrück. Daar stapte men over op de wagen naar Hamburg, dat men vanaf Amster­ dam na vijf dagen en vier nachten bereikte. Start van de geregelde lijndienst Amster- dam-Osnabriick-Hamburg Hcshuysens affïce vermeldt dat men vanuit O snabrück‘terstond’ met wagens kon doorrei­ Op 19 oktober 1663 gaven Schepenen en Raadzen naar Leipzig, Dresden, Wenen, Königs- van Deventer aan (ohan Ludolph Müschen enbergen, Petersburg, Riga, Stettin, Hongarije, Albert Schrader toestemming om tweemaal Rusland, Turkije, Zweden, en andere reisdoe­ per week met hun postwagens van Hamburg len. Men kon de naar Hamburg of Altona te op Amsterdam door die stad te gaan.' Mü- verzenden goederen voor de gehele rit tot die scheri was postmeester van Ernst August, Keur­ plaatsen reeds in Naarden afrekenen.'Doch in­ vorst van Osnabrück en Schrader had die func­gevallen van groote Verzendingen, in Goud of Geld tie te Brandenburg/Berlijn. Francois Heshuy- (in verzegelde vaten),zoude men eenig Rabat sen (*1630) en zijn zwagerJacob Forkenbeeck (korting) kunnen toe-staan, volgens accoort daar­ sloten in 1664 met Müschen een contract vooromtrent hier ten Gomptoire te maken.’ het - met hun ‘Postertje ofSpeditie' - verzorgen van het traject Naarden-Osnabrück. Een belangrijk conflict over de route Op dinsdag 19 februari 1664 ving het wekelijks tweemaal afreizende vervoer van reizigers en De Oranjes verloren in 1702 het Graafschap vracht van Osnabrück naar Naarden aan. In deLingen en Holland raakte daarmee zijn post­ eerste Duitse aankondiging staat dat reizigers bij meester te Lingen en Münster kwijt! ’ Johann Müschen een billiet konden bekomen.4Dit betekende het einde van een zeventigja­ Deze aankondiging geeft ons allerlei informatie; rige Hollandse invloed in het Graafschap en de reis Osnabrück-Deventer bijvoorbeeld duur­de stad Lingen. In 1708 werd Franz Arnold de 24 uur, men kon ook brieven meegeven enbisschop van Münster. Gedurende de volgen­ het traject Naarden-Amsterdam kon per trek­ de twee jaar woedde een conflict tussen Naar­ schuit in drie uur worden afgelegd. Deze voer zes­ der Andries Heshut sen (zijn broer Adolf was maal per dagen de kosten waren negen stuivers.in 1707 overleden) en de bisschop, waarmede Ernst August, de baas van Müschen liet in 1665de routesteden, tot en met de staten van Hol­ de Osnabrückse wagen (op Hamburg v.v.) aan­land, zich bemoeiden. De nieuwe bisschop leggen. Deze gal niet toestemmingvan Bernard wilde dat Minister, bij het vervoer van passa­ von Galen, de bisschop van Münster, aansluitinggiers en goederen van Amsterdam naar de op de‘Hamburgse, Hannoverse, BraunschweigseenDuitse steden, een belangrijker knooppunt andere Posten’ (waarvoor Schrader optrad). De zou worden dan Osnabrück. De nieuwe route Oranjes bezaten sedert 1632 het graafschap Lin- had weliswaar nog steeds zijn beginpunt in gen en Holland had een eigen postmeester te Naarden, maar liep over het zuidelijker gele­ Lingen en Münster. gen Doesburg en Arnhem, via Boe holt, Coes- lelt en Minister en weer noordelijk naar Osna­ brück. Dal tracé werd wat betreft het Duitse Inrichting van de wagendienst deel echter al door de bisschoppelijke post­ meester bereden. Franz Arnold beweerde dat In de aankondigingen van‘Heshuysen en de Osnabrückse postmeester Ameldung een Comp.’ uit de 18e eeuw, worden met het ver­ belofte 15 d ecem b er 1691 aan F ranz’ voorgan-

198 TVE löe jrg. 1997 NOTIFICATIE PO ST WA AGENS VAN N A A R D E N. A frydende des Sondags en Donderdags Avonds, des Somers ten 8, en s Winters ten 7 uuren, over Osnabrug, op alle X j L Plaatfen, hier onder in ’t breede vermeld; vice veria. Als van Naarden over Amersfoort, Voorthuyfèn, Deventer, Delden, Benthcym, Rheinen, en Ippenbuuren op Osnabrug. En betaalt yder Perfoon met behoorlyke Bagage van 40 k 5©Pond, als vnl^t: Van Station tot Station betaalt yder Perfoon als volgt: Amersfoort 2"* My! 5 Uur f 1- il Van Naarden op Amersfoorc 2* Myl 5 Uur f r - n - 4 op Voorthuyfèn 5» 2- 10 Van...... Amersfoort foort op Voorthuyfèn x t — 3 - 18- 12 op Deventer 16 — 5 - : Van Voorthuyfènric op Deventer 4 — 8 • 10 -: OP-Delden 7 - 1 0 Van Deyenterr op DeldtDi 10-: op Bentheym 16 32 • Van Deiden op Bentntheym op Rheinen 18 -— 36 —• Van Benthcym op Rheine Ippeinbureftoot — 41 — : 12 -10 Van Rheinen op Ippenbu op Osnabrug 24 Van ippenburen op Osnabrug 31 — 7 — - ■ — 48 •- 1 S ' met 18 '''Stuyv. voor Tol en Paflagiegeld, en v overweegende Bagage a Stuyv. per Pond. D e Goederen betalen van St^tyon tot Station het volgende. Koopmans Goederen by het Pond Boeken en Vi&ualie by het Pond. Grof of Ongemunt Zilver by ’t Pond. Van Naarden op Amersfoort ƒ Van Naarden .op Amersfoort ƒ Van Naarden op Amersfoort f Van Amerlfbort op Voorthuyfèn Van Amersfoort op Vporthuyfèi Van Amersfoort op Voorthuyfèn Van Voorthuyfèn op Deventer Van Voorthuyfèn op DïVenter Van Voorthuyfèn op Deventer Van Deventer op Delden - Van Deventer op Delden - 6 Van Deventer op Delden - Van Delden op Benthcym - Van Delden op Bentheym - 6 Van Delden op Bentheym - Vau Bentheym op Rheine Van Bentheym .op Rheijen Van Bentheym op Rheinen Van Rheine op Ippenburen Van Rheinen op Ippenburen T i ” Van Rheinen op Ippenburen Van Ippenburen op Osnat Van Ippenburen op Osnabrug Van Ippenburen op Osnabrug H et Goud betaalt van Station tot Station Een en een halve Stuyver per CA, en kleine aan de Hand te dragene Pakjes, beneeden de 5 Pond, 2 Stuyvers voor yder Station. De Goederen op Hamburg en Altona werdeiden met 3 Stuyv. po; Pond tot Osnabrug gefrankeerd, de Boeken. V16Juahe en Eets_ jAüm- mrt a . . het Good m et ê p « rC dog dfe overtire PïaunCn gaan, en overzulks tot Hamburg geflankeerd wor­ den, betalen 55 Stuyv.Sn per Pond, de Boeken, Viótualie en het Zilver 4 Stuyv., het Goud ■ per C°., egter zoude men, ingeval-, le van gruote Verzendingen, in Goud of Geld, renig-Rabat kunntn töeftaan, volgens accoort daaromtrent hier ten Comptoire te maken. De Goederen op de onderftaande Plaatfen, betalen, volgens de Vorftelyke Poft-Ordonn^ntien daar van zynde. Op het aankomen nu dezer Waagen Pbt Osnabrugh, vertrekt aanftonds weeder een Wangen over Nienburg, Iïaarburg, op Hamburgen Altona, opBrcemen, op Laucnburg, Lubeck, Wismar, Frederichsftadt, Roftock, Straalzond, Holftein, Dene­ marken en Sweeden. Item, van Osnabruck over Lelè op Minden, Flervord, Bilefeldt, ook Rinteln, Buckeburg en Detmold, voorts op Hannover, Zellc, Luneburg, ook op I^auenburg, Ratzcburg, Lubeck, Boitzenburg, en in ’t gantfche Meckelenburglche. Item, over Bronswyck, op Wolffenbuttcl en Helmftedt, op Blankenburg, Eisleben, Merfeburg, na Leypzig, ook van Brons- wyk over Halberftadt, Quedlenburg en Halle op I-eipzig, Dresden, Praag, Breslau, Wien, endoor Hongijryen en Turkyen. Ook van Bronswyk over Maagdenburg op Berlyn, Frankfort aan den Oder, Dant/.ig, Stettin, Koningsbergen, Riga, Revel, Petersburg en Rusland. ' Nog van Broaswykover Quedlenburg, op Wittenberg, Desfau, Nauenburg, Weisfenfels, Zeits, Kötlten, en alle omleggende Plaatfen, voorts op Ncurcnburg, Augsburg &c. &c. Die z[g van deeze Commoditeyt, het zy in Perfoon, of in her zenden van Goederen, gelieven te bedienen, adresfeeren zig

up juiu ivagtu v.1, uiuv.11, u iti j uiLwaa^cns met 4 raaruen, en naive roitwaagens met 2 1 aarden, ot Vc irfpannen, voor eigen Voitures bedienen, en betaalt men voor 4 Paarden yan Naarden op Osnabrug 50 Ryxdaalders Hollands, en voor 2 Paarden 25 Ryxdaalders dito, met lollen en Pafiagiegtjden. T R E T O U R. Van bovengemelde Plaatfen is meede tweemaal ter Week occafe, en betalen de Goederen per Pond, als derwaarts gaande, hier boven gemeld, dog de Perioonen als volgt: Van Station tot Station betaler} de Perfbncn in Retour als volgt; . fop Ippenburen 1 Ryxd. 1 Mgr. Van Osnabrug op Ipppnburen Ryxd. 6 Mgr. op Rheinen 1 ■— 26 Van Ippenburen op Rheinen {op Bentheym 2 — 12 Van Rheinen op Bentheym Van Benthcym op Delden 1 Van Delden tot Deventer I op Voorthuyfèn 5 —— 30 Van Deventer op Voorthuyfèn r op Amersfoort 6 — 6 n Vooiirthuyfen op-Araersfborc : — 18 op Naarden 7 — 1 Amerslifoort op Naarden : — 30 Ook kan men van daar meede op alle Dagen en Uuren, extra Poften van 4 en 2 Paarden, en Voorfpannen, voor eigen Voi­ tures bekomen, en betaald men op Naarden voor 4 Paarden 50 Ryxdaalders Markgeld, voor 2 Paarden 25 Ryxdaalders dito. Van Osnabrug op Utrecht is het zelfde als op Naarden, dog dit behalven de Tollen en Paflagiegelden, die door de Heeren Reizigers ^

Aankondiging uil de tweede helft van de 18e eeuw.

IVF. 15e jrg. 1997 199 ger, een postwagen op Bremen in te richten,Deventer dat de postmeester van Münster, Ca­ niet nagekomen zou zijn. Daarom trok Franzrd Frederik van Hartmansdorff, achter alle Arnold alle privileges, ook die van Heshuysenacties van de bisschop zat. Die diende uitslui­ in. De steden Deventer en Rheine protesteer­tend zijn eigen belang, had zijn vorst misleid den. Door het besluit van de bisschop zou deen diens voorganger Frederik Christiaen'voor provincie Overijsel van de beste postwagen­de hele wereld te kijk gezet’. Zijn, door de bis­ route tussen Amsterdam en het Duitse achter­ schop zogenoemde'schadelijke bijwagen flo­ ’ land (w.o. Hamburg) afgesneden worden. De reerde al sedert 1665 (oprichtingsjaar wagen investering van Rheine in een brug over Osnabrück-Hamburg),de terwijl de bisschoppe­ Eems en het bestaan van smeden, bakkers en lijke wagen nog maar enkele jaren bestond. brouwers zouden verloren gaan. HeshttysensHij had, voor de behandeling bij de Staten- had zijn eigen relaties. Zo beschikte hij in Generaal, het door de voorganger van de bis­ Deventer over zijn neef Adriaen van Boeck-schop verleende octrooi van 15 december holt, die secretaris van de stad was.1' 1691 en andere stukken, laten drukken. Uit­ eindelijk accepteerde de bisschop in augustus De bisschop schreef aan de Staten-Generaal 1710, dat Heshuysen het oude traject over dat Heshuysen belust was op zijn eigen voor­Bentheim en Rheine weer ging berijden. Dat deel en dat hij daarom het gehele vervoer kostte 100 hollandse dukaten.' claimde van Nürnberg, Augsburg, Kassel, Leip­ zig en Frankfurt, alle zuidelijke plaatsen, die vanuit Münster gemakkelijker te bereiken wa­Nadagen en opheffing van de Hamburger ren. Hij stelde, dat het een kwestie was van'een postwagen doodgewone Postwagen die ongeoorloofd door de landen van een vreemd heer’van ( het Room­ Nederlandse concurrentie se Rijk’) reed. Heshuysen zou ook dikwijls op­ geschept hebben, dat hij de bisschoppelijkeTot in het begin der 19e eeuw waren de aan wagendienstfu tiel’ (=kapot) zou maken. (Dit elkaar verwante Naardense families Heshuy­ kan regelmatige persoonlijke bezoeken vansen en Thierens de concessiehouders van de Heshuysen aan Duitsland, of van Duitsers aanrit op D uitsland. Zij verpachtten, ‘aanne­ als hem, impliceren). Volgens de bisschop had de mer’, afzonderlijke stukken van het traject aan Osnabrücker Postmeester - de weduwe Amel- plaatselijke logement-/stalhouders, die uiter­ dung - met assistentie van Heshuysen, de bes­aard voor het materieel zorgden (het is beslist te goederen, zoals juwelen, geld en zilver, die niet ondenkbaar dat zij dit ook met Naarden­ naar het zuiden moesten, met opzet de noor­se stalhouders, voor het eerste deel van het delijke ‘omweg' van 18 mijl, over Deventer en traject vanaf Naarden, overeen kwamen). In Osnabrück laten maken (dit is, gelet op het1809 bepaalde Koning bodewijk Napoleon, door Heshttysens neef te Deventer vervuldedat in ons land eenKoninklijkepaardenposterij’ ‘ ambt, geloofwaardig). En ze had de bisschop­ moest worden opgericht. pelijke postwagen van Münster naar het noor­De Naardense logementshouder Helmus den en oosten, te Osnabrück bewust opge­van Ommeren, wiens logement pal naast het houden. Ze gaf daarmee de Hollander Hes­ kantoor van Heshuysen & Gontp. gelegen was, huysen flink de ruimte. Franz Arnold insinu­had jarenlang de reizigers van de Hamburger- eerde dat, wanneer de Naarder en de weduwe wagen in zijn zaak ontvangen! Hij werd tot ‘hun al te grote begeerlijkheid niet zullen weten te paaion­ den-postmeeslcr aangesteld. Dat was derdrukken’, er ‘fraude’\an zou kunnen komen.geen toeval; J.R Dedel, Adjunct Inspecteur der Posterijen koos aanvankelijk voor een ze­ Terwijl de Hannoverse vertegenwoordigerkere Van den Brink als staatspostmeester. Na (Van Baer) ten gunste van Heshuisen aan heteen ‘informeel onderhoud’, briefwisseling met ei­ Münsterse hof onderhandelde, dreigde Am­ genaar (burgemeester) Thierens en een offi­ sterdam zich neutraal op te stellen en Gelder­ cieel Naardens verzoek, liet Dedel zijn eigen land voor de route over Doesburg te kiezen.kandidaat vallen en koos voor Thierens’ buur­ Heshuysen schreef aan zijn‘Waaide neef’ te man Van (luimeren."

200 TVK lóe jrg. 1997 Ook in andere plaatsen op de route naar Os-taris J.P. de Roeper voerde nog korte tijd de nabrück werden staatspostmeesters aange­postwagenadministratie.15 steld. Logementhouder Hendrik Wilbrink te Voorthuizen, die in 1795 voor liet traject totDe trotse Thierens voerde sedert 17 april 1821 Deventer nog een gedegen kontrakt met Hes-met Koninklijke toestemming het Koninklijk hitysen & Clomp, afgesloten had, werd op Wapen 29 met het opschrift'Suave G arde'op de augustus 1811 tot‘Keizerlijk postmeester voor portieren van zijn diligences. Hij moest deze het IJsseldistrict benoemd.1" ‘bescherming en vrijgeleide' natuurlijk in de prak­ tijk ook garanderen, hetgeen mijn voorvader Duitse concurrentie en andere problemen Johann Diederich Hufen op de wagen bracht (beschikbaar vanaf 1812, als ‘conducteur’ ver­ In 1815 werd in het Koninkrijk Hannovermeld vanaf 1822). Hij had een 30-jarige erva­ een nieuwe postwet ingevoerd. Hannoverring met het gebruik van wapens (o.a. in de verkreeg het bestuur over het Graafschapslag bij Austerlitz) en als boerenzoon wist hij Bentheim en de Hannoverse Postdircclievan paarden. Hij is in een kroniek van tijdge­ deed stelselmatig pogingen de particulierenoot J.P. van Rossum in 1854 aangeduid als: ondernemingen tot sluiting te bewegen, bij­‘de laatste bewapende schermmeester (dien men in voorbeeld door het traject van de postwagensonzen tijd Conducteur noemt) op den Hamburger- te veranderen. De samenwerking tussen dewagen, waarmee men schatten gouds vervoerde in 'Naarderpost' en de Duitse postmeesters sloeg vroeger dagen en die van Hamburg kerend op Jan om in concurrentie. (De Postmeester van Os-Inbak aan lag.' Op 24 mei 1829 overleed nabrück, Albert Pagenstecher, sloot bijvoor­‘schermmeester’Hufen, 70 jaar oud. beeld op 25 september 1825 een vervoers- verdrag met de post meesteres van Rheine").De o/dief/ing De eigenaar van Heshuysen en Comp., J.P. Thierens, deed zijn best hieraan het hoofdOp 27 mei 1829 stond de volgende annonce te bieden door de vertrektijden in Naardenin de Amsterdamse Courant:‘Uil de hand te en Osnabrück te wijzigen. De genadeklapkoop een Naarder binnenveer, varende door Midden kwam in 1828, toen de Pagenstecheis óókop Amsterdam en vise versa, met deszelfs nieuwe nog m is een overeenkomst sloten met dejaagschuit, alsmede ook (!) een vierde part in een Hannoverse Postdirectie. Het kontrakt hieldOvridektr POSTWAGEN, die des winters bij geslo­ in dat de Pagenstechers in 1831 al hun spe­ten water rijdt. Ik ’ weet niet wie de aanbieder cifieke rechten zouden overdoen aan Han­van de advertentie was, maar verband met de nover.1- De samenwerking tussen Heshuvsenopheffing van de I Iamburgctwagen is niet uit­ en (lomp. en de Duitse collega's liep ten ein­gesloten. de. Enkele gemeenten in het Graafschap Bentheim -waaronder routeplaats BentheimNiet lang daarna werd een op handen zijnde - uitten in 1828 hierover hun ongenoegen,wijziging van‘het reglement op de openbare midde­ maar de Hannovers antwoordden:‘over ver­ len van vervoer bekend, als gevolg waarvan alle plaatsing van de Postroute der zogenoemde Ham­Nederlandse postwagens vóór september burger Postwagens het geruststellende antwoord1831 te (overigens het jaar waarin de Hannover­ hunnen geven, dat de verspreide geruchten onge­se Postdirectie alle rechten van de familie Pa­ grond zijn.''' genstecher overnam) gecontroleerd zouden De ()9-jarige J.P. Thierens verkocht in 1828worden."’ verschillende eigendommen, waaronder zijn zanderij. Zijn patriciërswoning, het huidigeBurgemeester/mede-eigenaar J.P. Thierens, stadskantoor, werd slechts vier dagen na hetmaakte de opheffing van de Hamburgerwa- overlijden van zijn 39-jarige neef Jacobus, diegen door middel van een rondschrijven aan behalve notaris ook zijn'administrateur' was, de diverse steden op de route bekend:‘....dat geveild." Zelf ging Thierens ernaast, in hetde dienst tier Wagenposterij of diligence van Naar­ huis van zijn vader en grootvader op de den Gat- op Osnabrück Vise Versa, gedreven onder de fir­ tenhagestraat 10 wonen (Eethuis 't Hert). No­ma van Heshuijsen & Comp: alhier gevestigd, met

TVE lbe jrg. 1W 7 201 U ltimejunij dezes Jaars 1800 Een en dertig, geheelte doen. De vorm die de paardenposterijen kreeg, is zal worden gestaakt’.'1 niet van geweldige betekenis geworden. 9. Gemeentearchief Naarden, oud archief Naarden, in­ ventaris 1350-1811, postwagens, nr. 591/353. Met het verdwijnen van de onderneming van10. H. Kitz Nieuwenkamp, ‘Een blik in het postwezen aan Heshuysen ontstond, na honderdzevenenzes- het eind der 18e eeuw en het begin der 19e eeuw’, in: tig jaar een breuk in de band tussen Naarden • De Navorscher, 75e jrg., 1926, p. 40-45. 1 1 1. Als noot 4. en andere Nederlandse en Duitse steden en 12. Bernard Reusing, ‘Postverbindungen des Niederrheins verdween een van de belangrijkste aaneenge­ und des Münsterlandes mit Holland im 17. 18. und zu sloten verkeersroutes tussen Nederland en anfang des 19. jahrhunderts’, in:Unser Bocholt, 2e jrg., noordwest-Duitsland. 1951, p. 239-242. 13. Günther Bramer, ‘Beitrag zur Geschichte der Post im Kirchspiel Gildehaus 1664-1850’, in: Jahrbuch des Hei- Het gevolg van de opheffing was een grotere matvereins der Grafschaft Bentheim, 84/85. opbloei van andere wagendiensten op het14. H. Sc haften aar en A.P. Kooyman van Rossum,'Nieuw Duitse deel van de oude route (Oost Neder­ Valkeveen, een landgoed in de Zanderij', Naarden, 1991, (Uitgegeven door de Stichting Vijverberg, Naarden). land was vanuit het westen de laatste jaren al 15. R.A.W. Hufen Hzn,'l)e betekenis van de familie De Roeper met andere ondernemingen bereikbaar). Er voor Naarden’in: historisch periodiekDe Omroeper, jrg. 7. kwam een wagenveer voor het iets noordelij­ nr 3, 1994 (uitgegeven door de Stichting Vijverberg, ker traject Deventer-Oldenzaal-Nordhorn-Lin- Naarden). 16. Hoewel de officiële aankondiging hiervan eerst Acht­ gen tot stand. En Osnabrück stichtte, onder tien dagen na de opheffing van de Hamburgerwagen in de hoede van Hannover, een nieuwe postver­ de ‘Amsterdamse courant' verscheen, moet aangenomen binding met Lingen, waarmede het traject worden dat het vóórnemen daartoe, reeds langer bij Deventer-Osnabrück toch weer verzorgd Thierens bekend was. 17. Gemeentelijke Archiefdienst Deventer, archief Ge­ w erd.1" meentebestuur 1814-1830, inv. nr. 280 ingekomen stuk­ ken 1831, brief van 18 mei. Oók, geadresseerd aan die gemeente, berustend te Amersfoort. N oten 18. R.A.W. Ilulën Hzn,'De opheffing van de Hamburger post­ wagen', in: historisch periodiekDe Omroeper, jrg. 5. nr 3, 1992 (uitgegeven door de Stichting Vijverberg, Naar­ 1. E.A.B.J. ten Brink,De geschiedenis van het postvervoer, Bus- den). sum, 1969, p 6 w. 2. J. de Vries, Barges and Capitalism, passenger transportation in the Dutch economy 1632-1839, Wageningen 1978. ‘3. Gemeentelijke Archiefdienst Deventer, archief Stad, per. Republiek, aid. I, inv. nr. 4. liber 15, resoluties Schepenen en Raden d.d. 19-10-1663. 4. W. Fleitmann, ‘Aus der Geschichte der Post in Rheine’, in: Postgeschichtsblcitter Münster, Neue Folge, nr. 9-11, 1974, februari, p. 198-201. 5. J . C .van Overvoorde,Geschiedenis ‘ van het Postwezen in Ne­ derland vóór 1795', Leiden, 1902, p. 189 w. 6. Had Heshuysen meer van zulkeeigen ‘ kontakten?; het ‘Hamburger Posthuys' in routeplaats Voorthuizen, werd van 1695 tot 1715 bewoond door de -te Naarden gebo­ ren Postmeester- Andries Beertsen Morvelt van Lipro- de. Een voorganger van hem (vanaf 1757) was Claes ‘van Ommeren’ (de latere eigenaar van‘het \Hegend Hert' te Naarden was óók eenVan ‘ Ommeren’). In de 18e eeuw was een zekere Willem Heshusius (naam kwam in 1772 ook in Voorthuizen voor; verlatijnsing'Heshuysen') van Thesaurier in de routeplaats Bentheim. 7. Als noot 6. I let conflict is door de auteur gedetailleer­ der beschreven in: 'Deventer Jaarboek 1995', uitg.Arko b.v. Nieuwegein. 8. Aan de z.g. 'paardenposterij', niet te verwarren met de ‘Statenpost’van 1750, besteedde ik onder het kopje'ver­ schillende vormen van vervoer géén aandacht. Zij werd pas onder Koning bodewijk Napoleon in 1809 inge­ steld. De Koning was echter spoedig genoodzaakt de protesterende oude wagenposterijen allerlei concessies

202 TVK 15e jrg. 1997 Bovenlanders in Den Berg Seizoenarbeiders en immigran ten uit Duitsland in Nederhorst den Berg 1780-1830 Jan Baar

Al in de Middeleeuwen trokken groepenring en levenswijze tussen de beide gebieden werklieden door Europa op zoek naar werk.maakten de trekarbeid dus voor beide partij­ Vanaf de 17de eeuw was het een komen enen aantrekkelijk.' gaan van Duitse arbeiders, die tijdelijk werk In de 18de eeuw werd het aantal arbeiders, verrichtten in de Republiek der Nederlanden,dat voor tijdelijk werk naar het westen trok, waar handel en nijverheid tot grote bloei kwa­geschat op 30.000. Gezien de toenmalige be­ men. Deze trekarbeid staat bekend onder devolkingscijfers van de meest betrokken Land- naam Hollandgdngerei. Een aantal van deze sei­ kreisen in het westen van het Duitse Rijk, be­ zoenarbeiders - ook wel Bovenlanders ge­tekende dit dat jaarlijks een aanzienlijk deel noemd - vond tijdens de hooibouw voorvan vijl mannelijke werkzame bevolking tijdelijk tot zeven weken werk in de veeteeltgebiedenafwezig was. Aangezien weinig vrouwen mee­ van Holland en Utrecht. Het overgrote deelgingen naai I lolland kan er van worden uitge­ kwam in de veenderijen van die gewesten te­gaan, dat in van de betrokken Duitse gebie­ recht. De buitenlandse werklieden vondenden, één op de drie of vier mannen naar het ook werk in andere bedrijfstakken, zoals westen de trok. In sommige staatjes kan dit zelfs steenbakkerijen en linnenblekerijen. < )p bui­de helft van de mannen geweest zijn. De tenplaatsen en in tuinderijen waren voor grootstede omvang bereikte de trekarbeid in de werkzoekenden ook volop mogelijkheden.'tweede helft van de 18de eeuw. ’ Over het algemeen werden ze toegelaten lot die werkzaamheden, die voor de inheemse ar­ beiders vanwege het lijdelijke karakter en deDorpslasten en bovenlanders zwaarte van de arbeid, weinig aantrekkelijk waren. In de veenderij waren de Duitsers ookHoe omvangrijk deze groep ‘gastarbeiders' welkom om d at zij over een zekere vakbe­was in Nederhorst den Berg, kan men onder kwaamheid beschikten.2 meer afleiden uit de belastingkohieren. De In de Duitse gebieden grenzend aan de oos­Bovenlanders werden voor twee stuivers per telijke gewesten was in de loop der tijden, ten­week aangeslagen in de consumptiemiddelen. gevolge van de verslechterende economischeVoor 1758 vermelddeQuotisatie de tj Uitzetting toestand en de toename van de bevolking,der de middelen van eonsumtie of der Imposition van landloze plattelandsbevolking sterk toegeno­A'ederlwrst den Berg (het kohier):En is van de m en. Deze Heuerleule verlieten, evenals daglo­ Bovenlandsche thuisleggeren in 1758 ingezameld ners en overbodige boerenzonen, jaarlijks43 19 - t). In 1780 maakte hel gerecht van voor een paar maanden Huis en haard om Nederhorstin den Berg nog ecns bekend dat de den vreemde goed geld te gaan verdienen.Bovenlanders De aangeslagen worden in de con- lonen lagen in Holland in de zomer aanmer­sumptielasten voor twee stuivers per week. De kelijk hoger dan rond Lingen en Osnabrückinning verliep blijkbaar niet vlot, want een of in het Münsterland. Tijdens hun afwezig­jaar later werd op deOrdinaris Rechtdag be­ heid werden hun keuterbedrijljes waargeno­paalddat om de betaling van de twee stuivers per men door vrouw en familieleden. Zodra deweek welke de bovenlanders gedurende den leid dat werkzaamheden aan het thuisfront hun aan­zij zich onder dezen ophouden, verplicht zijn in de wezigheid weer vereisten, keerden de Hol-consumtieve middelen te betalen, met mender succes landgangers terug, mèt een behoorlijke somte ontvangen, uitgezondert de Turftrekkers en ma­ gelds.’’ De verschillen in welvaart, bedrijfsvoe­kers welke bij eene meester werken, en dus die welke

TVE 15e jrg. 1997 20.3 in daghuur en bij geen bepaalde meester werken,De ge­ Onderprefect van het arrondissement houden zullen zijn de verschuldigde twee stuiversUtrecht gaf voor zijn gebied een schatting van per week telken week te betalen aan de zodanige tussenop­ de 1.500 en 1.600 arbeiders, die voor gezetenen binnen deze gerechte als waar zij thuishet leg­ grootste deel in de veenderijen werkzaam gen. (Thuisleggen betekent: in de kost zijn). w a re n / De Etat approximatij'des ouvriers venant In 1786 werd nog eens bekend gemaakt dat de diverses contrées a differentes époques dans les door dezelve Bovenlanders, turftrekkers of smakkerscommunes de ce departement (het Departement zijnde tegen dertien weken tot twee stuivers per' weekvan de Zuiderzee) van 1812 vermeldde voor zed moeten worden betaald [ J voor de. turfmakersNederhorst le­ den Berg 280 personen, die daar gen twintig weken met twee stuivers• week.per tijdelijk arbeid verrichtten. Zij waren groten­ In 1785 werd een bedrag van 77 gulden, deels afkomstig uit het departement van de een stuiver en acht penningen geïnd bij deLippe en uit Osnabrück. Op de vraag naar de Duitsers.1* Uitgaande van een gemiddeld ver­ werkzaamheden van de vreemde werklieden blijf van vijftien weken zouden er dan zo’n vijf­werd geantwoord met tourbières (vervening), tig arbeiders werkzaam zijn geweest in de fauchage (maaien) enmoisson (oogsten). (Ter Bergse veenderij. De schepenen Adrianus vergelijking: voor Vinkeveen en Waverveen Smit en Hendrik van Hilten brachten ieder werden resp. 200 en 333 tijdelijke arbeiders een gulden en tien stuivers in rekening vooropgegeven, hoofdzakelijk werkzaam in de ver­ h et opschreiven der Bovenlanders, waaruit men veningen. Ze kwamen voornamelijk uit West­ mag afleiden dat hen dat behoorlijk wat tijd falen en Hannover. Loosdrecht telde 220 trek­ kostte. In het turfseizoen van 1790 werd doorarbeiders en Kortenhoef dertig, zowel turfste­ ongeveer tachtig veenarbeiders een bedrag kers als maaiers). van 123 gulden en vijf stuivers opgebracht; in Volgens de opgave namen de veenarbeiders 1805 was de opbrengst zelfs 241 gulden en elf in Nederhorst aan het eind van het seizoen stuivers, waarschijnlijk betaald door circa 160 24.400 Franse francs mee naar huis. De wer­ arbeiders. kers arriveerden tussen april en juni. In augus­ tus of september keerden ze terug naar hun woonplaats.1" Tot de gemeente Nederhorst Het onderzoek van 1811 den Berg behoorden in de periode 1811- 1818: Nederhorst den Berg met Overmeer en Het eerste en enige uitgebreide onderzoek Hinderdam, Nigtevecht en Ankeveen. De naar seizoenarbeid werd in 1811 ten tijde van maaiers zullen voor het grootste deel werk ge­ de Franse Overheersing uitgevoerd, een tijd vonden hebben in het Nigtevechtse, de veen­ waarin de trekarbeid door economische facto­ arbeiders in Ankeveen en in Den Berg. In ren al licht in omvang afnam. Ook de vele re-1811 telde Nederhorst den Berg, met boxen­ cruteringen voor het Franse leger beïnvloed­genoemde dorpen, in totaal 1.476 inwoners.' den het aantal arbeiders.7 De enquête stelde De 280 Bovenlanders deden de bev olking dus een onderzoek in naar vreemdede werklieden, tijdelijk met bijna 20% groeien. die jaarlijks in de gemeente komen arbeiden. De ver- veningsgebieden trokken grotere aantallen In het begin van de 19de eeuw was deHot- arbeiders dan de hooigebieden. Bij interpre­ landgiingerei al over het hoogtepunt heen. Mo­ tatie van de cijfers voor Nederhorst den Berg, gelijk groeide het aantal Duitse werknemers in dat midden in de venen ligt, moet men hier­ Nederhorst nog enigszins na 1850. De veende­ mee rekening houden. rij kende toen een opleving als gevolg van de uit­ In de Duitse gebieden waaruit de werk­ breiding van de vervening naar het oosten. Dat krachten afkomstig waren, werden destijds ze blev en kom en blijkt uit een verzoekschrift van 25.000 Hollandgangers geteld. Het kernge­ het rooms-katholieke kerkbestuur aan de bis- bied lag rond Osnabrück, het Emsland en het schopvan Haarlem in I860. Het college verzocht Oldenburger Münsterland. Men schatte dat om toestemming voot vergroting van het uit 1811 circa 20.000 van hen in het Hollandse werk­daterende kerkgebouw. De kerk was veel te klein zaam was/ In 1811 werkten in het Hollands- voor de Godsvrucht der geloovigen. Gr oot is hel getal Utrechts laagveengebied 6.000 trekarbeiders. van hen, die op Zon- en Feestdagen gaarne de beide

204 TW. ISejrg. 1997 S v £ b ^ S a 2 J 2 .. el&Lt

■■ - _ v ; ‘-V'CS , -■

V- kVANSS^^AAv. w f m ? iS S & u g ;

fejggP? fy j m I * lll^SEBM £ SB £ £ S M e

M a s *

e/&^r

- \ ; r ^ > v ï~'jiï**s£,'. t i i S S e

<3-,& Bigax.- l s bSSjAt ‘^ f ‘9 a bf ..,• 1 3 8 2

/ let veengebied in de Spiegelpoldet: Fragment van kaart van Pieter Adriaansz. Ketelaar, 1769.

H. Missen zonden bijwonen / / In de zomermaanden geven, dat er van de.305 morgen nog 22 veen­ komen daarenboven vele hatholijke turftrekkers en gras­baar waren, 183 morgen waren reeds veran­ maaiers in deze Gemeente, die buiten de kerk Mis­derd in water." Op 15 april 1819 werd gecon­ komen.' - stateerd dat de vervening in Nederhorst den Berg (binnen de oude grenzen van vóór 1811) bijna voltooid was. Toch werd in 1827 Werk- en leefomstandigheden nog bericht, dat de veenderijhet voornaamste vak van industrie is voor de g em een te." Het grootste deei van de Duitse arbeiders in Turfbaggeren was zeer zwaar werk. Vaak ston­ Nederhorst den Berg was werkzaam in de den de baggeraars dagenlang tot aan hun bo­ veenderij. De veenlanden lagen in de Spiegel­venbenen in het water. Het veen werd met bag- en Blijkpolder, de ontginning was oorsponke-gerbeugels uit het water ge trokken en op het land lijk begonnen vanaf de Oude Goog, de grensuitgespreid, waar het moest drogen. Vervolgens met Ankeveen, en voortgegaan in oostelijkewerd het veen aangestampt. Als de massa vast ge­ richting. Van de ruim 186 morgen land in denoeg was, werd het gedroogde veen versneden. Blijkpolder waren er in 1812 al 140 uitge- De aldus verkregen turven werden opgestapeld veend, er resteerden nog slechts 36 morgen.om verder te drogen. De afvoer van de turf ging Voor de Spiegelpolder werd in dat jaar opge­ door de sluis in de O ude G( >< igviade Bergervaart

I’VE 15e jig. 1997 205 naarde Reevaartol naarAnkeveen. Na 1770konBovenlandse Bergers de turf ook vervoerd worden door de sluis tus­ sen de Spiegelpolderen de Bergervaart, dichter Eeuwenlang zijn uit allerlei overwegingen en bi j Den Berg.1'1 met verschillende verwachtingen vreemdelin­ Gedurende het zomerseizoen, dat veertien tot gen, met name lieden uit de Duitse gebieden, achttien weken duurde, konden de buitenlan­naar de Nederlanden getrokken om zich daar ders in de veenderij terecht. Ze werkten in groe­ definitef te vestigen. Ook in Den Berg kwa­ pen, van 4 uur in de ochtend tot 8 uur ’s avonds,men zij terecht. De bewoningsgeschiedenis zes dagen per week. Onderdak kregen ze in toch­van fle Bergse buitenplaatsen wijst hier ook tige schuren van planken, turken riet, vlakbijop. de Zo kwamen de bewoners van hel buiten­ veengronden. Een gat in het dak moest zorgenplaatsje ‘Sclmlpenburg’ in Overmeer meren­ voor de afvoer van rook. De primitieve onder­deels uit Duitsland.1" Op de buitenplaatsen komens stonden ver van de bewoonde wereld.was voor buitenlanders voor langere perioden De veenwerkers zullen hoogstens op zondagwerk in te vinden. Ook nijverheid en midden­ het dorp verschenen zijn om de kerk te bezin stand­ boden mogelijkheden aan werklustige ken. De hygiënische omstandigheden waren al­vreemdelingen. Hier worden een aantal van lerbelabberdst. Bovendien was het veen een deze immigranten, die hun sporen in de ar­ broedplaats voor allerlei ziektekiemen. Niet elke chieven hebben achtergelaten, kort ge­ Hollandgangerkwam aan het einde van het sei­ noem d. zoen gezond in de eigen omgeving terug. Het was de Bovenlanders er om te doen met zoveel mo­De M off in bergehuijse van de H en Brands op Pe­ gelijk geld naar huis terug te keren. Daarom ooktersburg, die in 1731 d rie gulden belasting op namen ze zoveel mogelijk voedsel mee van huis,’t gemaal moest betalen, zal geen seizoenar­ vooral inde vorm van spek, meel en eieren (spek-beider geweest zijn.19 pannenkoeken vormden het dagelijkse voedsel)Christoph Vogelen ter uit Breemen vestigde en gaven ze zo weinig mogelijk uit. Het loon, ver­zich in 1733 in den Berg, in 1734 vertrok hij diend in stukloon, was hoog. Van 1800 tot 1820naar Oost-Indië. bedroeg de dagverdienste van een turftrekker johann Ernst, tuinmansknecht op de Nes, l'/a gulden. In vijftien weken kon een seizoen­die in mei 1798 met attestatie van Kassei, lid­ arbeider dan ongeveer 135 gulden verdienen.maat werd van de Gereformeerde Gemeente Voorde reis heen en terug en nog wat onkostenzal wel de bedoeling hebben gehad voor lan­ werd ongeveer één derde van dit bedrag uitge­ gere tijd in Den Berg le blijven. Toch vertrok geven, zodat de veenwerker met circa 100 gul­hij in september 1799 al weerwederwaarts. den huiswaarts kon keren."' Friedrich Wursling uit Weisenstein werkte De noodzaak om naar Holland te gaanvan 179(1 tol 1793 op de Nes. Daarna vertrok moet wel zeer sterk aanwezig geweest zijn, an­ hij naar ’s-Graveland. 9 ders zou men zich niet in zulke zware omstan­ Johann Otto Vurholter (Voorholter) gebo­ digheden begeven hebben, met alle risico’s ren te Valldorf, kanton Vlotho, werkte jaren­ van dien. Ook zucht naar avontuur en de mo­lang als tuinman bij de heer Prins aan de Hin­ gelijkheid tijdelijk uit de bekrompen thuiswe-derdam. In 1821 vertrok hij met zijn gezin reld te ontsnappen zullen, vooral bij jongenaar Wcespcrkai spel.7 mensen, meegespeeld hebben om zich in Frans Ostheijmer, geboren te Homburg, zo’n ongewisse situatie te begeven. De Boven­stond in 1813 te boek garfonals boucher. Zijn landers kwamen in een totaal andere wereld vader was slager. Zijn moeder Margaretha terecht en bleven arme buitenstaanders in Miesoo, ook afkomstig uit Homburg, her­ een welvarende omgeving.17 Ze hebben dantrouwde na de dood van haar man Miehiel ook weinig sporen nagelaten in de archievenmet Jan Siller, vleeshouwer, geboren le Pfiel- en zeer zeker niet in de Bergse bescheiden. singo. In zijn overlijdensakte in 1838 wordt Een oorzaak hiervan is ook dat belangrijksteals geboorteplaats opgegeven Weichersheim, werkgevers, de verveningsbazen, geen BergersAmt Mergentheim, koninkrijk Würtemberg. waren maar aanvankelijk in Ankeveen en later Christoffel Herger, 20 jaar, afkomstig uit in Loosdrecht woonden. Koeboersel in het Wurtembergsche, als behanger in

206 TVE lóe jrg. 1997 m ■ mune de Nederhorst den Berg van april 25 1813 bevat 170 namen van mannen geboren tussen U I D El 1 januari 1773 en 31 december 1792. die in aanmerking komen voorGarde de Nationale, de nationale militie.2 Van hen zijn er 77 (4ö%) geboren in Nederhorst den Berg, ter­ wijl 22 m annen (13% ) in D uitsland zijn gebo­ ren. Zij hebben op dat moment een vaste ver­ blijfplaats in Nederhorst den Berg. Van deze 22 zijn er zestien geboortig uit de Kreis Osna- brück. Er waren ongetwijfeld personen onder die op een of andere manier met de veenderij te maken hadden. (tpvallend is het aantal van elf jardiniers (tuinlieden). Met name onder de zeven dagloners kunnen (voormalige) turfste­ kers zijn geweest. Op de lijst komen veel mi­ ë» men voor, die in de 19de-eeuwse Bergse ar­ chieven regelmatig terugkeren, zoals Van der Beek, Ketelaar, Poolman, Meijer, Nieuwede, Ostheijmei, klaphake, Eggelmeijer, Bosman en ten Dijk (ten Diek).

Smits.1 ...I-?' Een voorbeeld van een seizoenarbeider die w s ™ * * zich uiteindelijk vestigde in de gemeente is mogelijk Hendrik Eggelmeijer. In 1813 werd hij genoemd alsHenry, joumalier, mariéen was

7 VA’ 15ejrg. 1997 207 Duitse bruiden en bruidegoms Loosdrecht en ’s-Graveland) waren 203 inwo­ ners afkomstig, uit Gooi en Eemland vijftien, In de periode 1811-1830 werden er op het ge­uit Amsterdam en omgeving 41, uit Utrecht meentehuis in Nederhorst den Berg 145 hu­en omgeving 23 en uit het veenweidengebied welijken gesloten. Bij vijftien bruidsparentien. Twintig personen gaven een Duitse ge­ (ruim 10%) was één van de partners uit Duits­boorteplaats op, vijftien mannen en vijf vrou­ land afkomstig, namelijk dertien bruidegomswen, ruim 2,5%. Verder stond er op de lijst en twee bruiden." een echtpaar van Deense origine, mogelijk De eerste Duitse bruidegom die werd inge­ verblijvend op een schip in de Reet tuu t of de schreven was Jan Hendrik Schwarzberg , oudStille Vecht. 37 jaar, gedoopt in 1774 te Bramsche, arron­ Hoewel het niet mogelijk is alle familiever­ dissement Osnabrück, van beroep tuinier. On­houdingen te bepalen, komt een telling van der de naam 1 Ienry Swaanberg kwant hij voorinwoners, die Duitse ouders of grootouders op de conscriptielijst van 1813 maar hij diendehebben, uit op 110 (ruim 15,5%). Dit zou niet in het Franse leger. Zijn moeder woondekunnen betekenen, dat /o n 20% van de Ber­ ten tijde van het huwelijk nog in Bramsche engers in 1830 van Duitse afkomst was. Onge­ gaf via de notaris toestemming voor zijn huwe­twijfeld hebben er naamswijzigingen plaatsge­ lijk met Edelina Dogger, 36 jaar, dienstmaagd vonden, waardoor de Duitse achtergrond niet te Enkhuizen. Op 14 november 1811 voltrokmeer direct herkenbaar is. Het percentage burgemeester Jan Schottelink het huwelijk.zal hoogstwaarschijnlijk groter geweest zijn. Tien jaar later hertrouwde Jan, nu onder de Zo laat Harmanus Holtkamp, metselaar, wo­ naam Johann Heinrich Schwarberg. Hij gaf opnende in de herberg aan de Brug zich door­ tuinmansbaas te zijn en weduwnaar van Idalmagaans Houtkamp noemen. " De Duitse her­ Doggers. De bruid was Willempje Knipmeijer, komst van Hendrik Schoo, tuinman op het 39 jaar, dienstmeid, niet eerder gehuwd en ge­ kasteel, is ook moeilijk te herkennen. Zijn boren te Meppel. Als geboorteplaats van demoeder komt uit Hamnt in het graafschap bruidegom werd in de huwelijksakte vreemd Mark.'1 Namen als: Van Altona, Stiegheider, genoeg Hembke bij Hannover genoteerd. Winkelmeijer of Sodenkampf doen op zijn Soms ging de band met deHeimat volledig minst een Duitse achtergrond vermoeden. verloren. Zo verklaarde Engel Sophie PettigOok zijn nog drie kandidaten voor de ((in­ (42 jaar, geboren inHoltensen in het Hannnver-scriptie van 1813 woonachtig in den Berg in se, weduwe van Pieter Greebe en wonende op 1830, namelijk: Gei rit Hendrik Meijer (uit de buitenplaats Schttlpenburg in Overmeer)Venne bij Osnabrück, 49 jaar), Hendrik Eg- bij haar huwelijk in 1820 met Frans Porten­gelmeijer (uit Bramsche bij Osnabrück, 55 gen, onder ede, dat haar onbekend was waar jaar) en Hendrik Klaphake (uit Ankum Hij haar ouders en grootouders overleden of be­Osnabrück, 53 jaar). graven waren. De op één na oudste in Duitsland geboren inwoner was in 1830 H endrik Doos (Doods). Hij werd in 1755 geboren Sudlohn in (Zatloo, De volkstelling van 1830 Zutloone)in Munsters en woonde al vóór 1801 in Nederhorst den Berg. Aanvankelijk was hij Bij de eerste volkstelling in het koninkrijk derkoopman. In 1811 was hij betrokken bij de Nederlanden werden in Nederhorst den Berg stichting van de rooms-katholieke kerk in Ne­ 769 inwoners geteld. Ze vormden 177 huisge­derhorst den Berg. In 1812 noem de hij zich zinnen, die 175 huizen bewoonden.29 Voorfabrikeur en bezat ruim vier morgen grond 402 personen werd Nederhorst den Berg als aan de Meeldijk. In 1815 trouwde hij, 60 jaar geboorteplaats genoteerd, 22 waren geboortigoud en zich wever noemend, met zijn dienst­ van Overmeer en zeven van de Hinderdam. Inmeid Antje Volkers, 37 jaar, dochter van wa­ de gem eente woonden dus 431 geboren Ber­genmaker Volkers. Hij kocht drie woningen gers, 56% van alle inwoners. Uit het Vecht- en(genaamd de Zandkuil) ten noorden van het Amstelgebied (ongeveer de streek van Breit- kerkhof op de heuvel. Arm was hij niet, want kelen tot Muiden, Abcoude en Ouderkerk,in 1824 betaalde hij dertig gulden in de belas-

208 TVK 15ejrg. 1997 •tfgtffill 353^ 5*; Tmmmm üMd&Ê&

p a n fr? *"■ ^ypSipi B

I» ■ - Jm.-.f:p ^ r - a fiE e a l { x j m *> . . -»..... , 5 l

SSIÊ

v ■ ? ! ,= 1C1 wsAm n m m sm n1 IJP^léïÉififi j tsSSm rTJ&jp a i *— g■Si eIrtf = t:rg e S jr mm ■ 7 - g X ^ f I y v>.---:- Turfwinning, detail Nieuwe haart van Mijnden ende Loosdrecht, /. Sjtruytenlmrgh, I 734.

tingen on was daardoor kiesgerechtigd. Blijk­Volgens de volkstellingsgegevens van 1840 wa­ baar ging liet hem later niet meer zo voor­ren er waarschijnlijk nog steeds vijftien, uit spoedig want in 1825 werd hij als armlastig be­Duitsland geboortige personen, in de ge­ schouwd. Het echtpaar kreeg (oen van de m eente aanwezig. De oudste op de lijst was roomskatholieke armenzorgenig onderstand [ j Otto Lankmeijer, 86 jaar, geboren in Warn- uit hoofde van hun sober bestaat), vooral om in dorp bij Osnabrück, weduwnaar t an Gijsje de het onderhoud van hunonnozel dochtertje te Haas. Hij woonde toen al langdurig in de ge­ kunnen voorzien. Hendrik stierf in 1831, hijmeente. Op de conscriptielijst kwam hij van­ was toen 77 jaar oud. J zelfsprekend vanwege zijn leeftijd niet voor. In Een nieuwkomer in 1830 was Bernardus 1816 trouwde zijn dochter Emmetje met de Belters. Hij werd in 1822 in Nederhorst den geboren Berger Hendrik Portengen. Otto Berg ingeschrevenom aldaar zijn domicilium testierf ten tijde van het verzamelen van de volk­ houden en hel beroep van sehoenmakersbaasstellingsgegevens, uit te achter zijn naam op de lijst oefenen. Hij kwam toen van koenen aan de slaat: overleden. De voormalige dagloner, aard- Vecht, was 24 jaar oud, ongehuwd en geborenwerker en werkman stierf in de leeftijd van 87 in Senden in Munsterland. In 1824 trouwdejaar op 2 december 1839 in het huis genum­ hij met Maria Bouwman. Zijn ouders woon­merd 86. Misschien is met hem de laatste oor­ den toen nog in Senden. De moeder van Ber­spronkelijke Bovenlander heengegaan." nard gaf blijkens eentranslaat renet akte den dertigsten september laatstleden in Münster voor den Curat Kapelaan van de Heilige Liitlgerus Kerk gepasseerd toestemming voor het huwelijk.” In 1840 woonde hij niet meer aan den Berg.

TVK 15e jrg. 1997 209 Literatuur 16. J.M.M. de Meere,Gastarbeid ... (1980). 17. O.S. Knottnerus,Wanderarbeiter, p.19. 18. Els N.G. van Damme, Het buitenverblijf “Schulpen- Franz Bölsker-Schlicht,Die Hollandgangerei im burg” in Overmeer. In:Werinon, nr 26, (1997). Osnabrückerland und im Emsland. Ein Beitrag19. SAGV, OA NdB, inv.nr. 35, Dorpslasten. zur Geschichte der Arbeiterwanderung vom 17.20. SAGV, archief Nederlands hervormde gemeente, inv.nr. bis zum 19. Jahrhundert Beitrage . zur neu- 5, lidmatenregister. 21. SAGV, GA NdB, inv.nr. 9. Ingekomen stukken, 10 jan. eren Geschichte, Band 3 (Sögel'1987). 1822. Franz Bölsker-Schlicht, Unsere Vorfahren als22. SAGV, GA NdB, volkstelling 1830. Saisonarbeiter in Holland. In:Emslandische 23. SAGV, GA NdB, inv.nr. 58. Correspondentie. und Bentheimer Familienforschung 14, (1991). 24. SAGV, GA NdB, registers burgerlijke stand, akten van overlijden, 1819. F.H. de Bruine,De Ronde Venen. Een sociaal-geo-25. SAGV, OA NdB, inv.nr. 31. grafische studie van een gedeelte van het Hol-26. SAGV, GA NdB, inv.nr. 10, 20 april 1828, en registers lands-Utrechtse weidelandschap. (1939). burgerlijke stand, akten van overlijden, 1839. A. Einynck (red),Werken over de grens. 350 jaar27. SAGV, GA NdB, inv.nr. 10, 19 aug. 1826. 28. SAGV, GA NdB, registers burgerlijke stand, akten van geld verdienen in het buitenland (Assen 1993). huwelijkssluiting. Hans van Deukeren, “Zegt dat den honger29. SAGV, GA NdB, volkstelling 1830. een scherp zwaard is”.In:jaarboek Oud- 30. RANII, archief notaris Dirk v.d.Horst, Weesp, 3 maart Utrecht (1991). 1841. 31. SAGV, GA NdB, registers burgerlijke stand, akten van J. Lucassen, Beschouwingen over seizoenge­overlijden, 1834. bonden trekarbeid naar het westen van Ne­32. SAGV, oud rechterlijk archief Nederhorst, inv.nr. 3359 derland. In:TVSG, (1982). (1801) / GA NdB, inv.nr. 7(1812) en inv.nr. 9 (1824 en J.M.M. v.d. Meere, Gastarbeid in de omgeving 1825) / RANH, archief notaris R.Papegaay, Weesp, 3 mrt.1815) / Jan Baar,Nu, gij bouwt niet uit weelde (Ne­ van Maarssen in 1811. Tijdschrift In: van de derhorst den Berg 1990). Historische Kring Marossen (1980). 33. SAGV, GA NdB, inv.nr. 9 (1822). Korn. Mulder,Hannekemaaiers en kiepkerels 34. SAGV, GA NdB, volkstelling 1840, en registers burgerlij­ (Haren-GN 1973). ke stand, 1839. Heinrich Schulte, Hollandgangerei vor 200 Jahren. In:HeimatJahrbuch des Kreises Bersen- briick, (1970).

N oten

1. J.M.M. de Meere,Gastarbeid ... (1980). 2. Idem. 3. J.Lucassen,Beschouwingen (1982). ... 4. F. Bölsker-Schlicht, Onze voorouders als seizoenarbei­ ders naar Holland. In: A. Einynck (red.),Werken over de grens, p.25. 5. Franz Bölsker-Schlicht,Die Hollandgangerei.. (1987). 6. Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek te Hil­ versum (SAGV), Oud-archief Nederhorst den Berg (OA NdB), inv.nrs. 6, 39 en 40. 7. F. Bölsker-Schlicht,Unsere Vorfahren.... p.33. 8. O.S. Knottnerus, Wanderarbeiter. In: A.Einynck (red.), Werken over de grens, p. 17. 9. Rijksarchief in Noord-Holland (RANH), archief Depar­ tementaal Bestuur Zuiderzee, inv.nr 319. 10. Idem. 11. J. Krol,De geschiedenis van Nederhorst den (Neder­ Berg horst den Berg 1949). 12. Jan Baar,Nu, gij bouwt niet uil weelde (Nederhorst den Berg 1990). 13 SAGV, gemeentearchief Nederhorst den Berg (GA NdB), inv.nr. 9. Ingekomen stukken, 8 sept. 1824. 14. SAGV, GA NdB, inv.nr. 60. Correspondentie. 15. Evert Boeve,de Googelaars (1997) p.130.

210 TVE 15ejrg. 1997 De buitenplaats ‘Overmeer’ in Neder- horst den Berg, gebouwd en bewoond door migranten, 1700-1845 Els N. G. van Damme

Vanaf.de 16e eeuw had er een belangrijke mi­kers. Op het platteland, zoals in Weesperkars- gratie plaats vanuit hel oosten van de Repu­pel, vond men landbouwers en tuinlieden’, bliek en di- aangrenzende gebieden in Duits­maar ook kooplieden zochten onze streken land naar het welvarende Holland. Veelal wa­op. ren economische redenen de drijfveer voorNederhorst den Berg heeft eveneens veel het maken van deze trek. In andere gevallenmigranten aangetrokken.3 Een aantal van hen waren er religieuze achtergronden, zoals bijheeft bijgedragen aan de verfraaiing van dit de Hugenoten, die uit zuidelijke streken kwa­dorp door het stichten en onderhouden van men. In een stad als Amsterdam bestond nabuitenplaatsen, zoals "Schulpenburg"1 en 11)50 meer dan de helft van de bewoners uit"Stilhorn”.1 Ook de bewoningsgeschiedenis immigranten. In de 17e eeuw was ongeveervan de buitenplaats “Overmeer” is door dit in­ 60% van deze nieuwkomers van duitse natio­teressante tijdsverschijnsel gekleurd en is naliteit.1 Veelal brachten zij vakkennis mee diedoor Verschillende migranten bewoond ge­ hel hen mogelijk maakte vrij spoedig aktiefweest . deel te nemen aan onze samenleving. Onder hen waren vooral in de stad veel ambachtslie­Een van de prenten van P.J. Lingers in zijn den zoals bakkers, schoenmakers en kleerma­“Gczigten aan de rivier de Vecht” uit 1836

v V# j ; ±

; ‘t ■

***>--+.M Êfct i fel MSW smmm- I.HH m Ê m - BÜ 'ÊÊÈmë Fig. 1. Buitenplaats 'Ovenneer’, P.J. litho Lutgers, 1836.

TVK 15ejrg. 1997 m' m ^ ^ p p m p m m >pSr p 1 V .: < i - ‘ :\ P r -’ P V P ? '% ■\\-"^N At P_* S r^ S \W p C4 ' t & M ? ) m m P kV / P ÏP - i | Vü « - p , «aaSSS»»»^:Vu*Vc:V4'-tvil md '^usi« 3 '1:':^'Ö? r~y '© . o

mW fJ '£0i% ,/^-rtP s * n m P l p r 1- fiP

toont ons vaag de buitenplaats “Overmeer” teHet nabijgelegen “Vreedenhorst” langs de N ederhorst den Berg (fig. 1). Dit huis was Vec ht in Vreeland ziet er bijvoorbeeld nog zo prachtig gelegen aan de Vecht, langs het jaag­ uit (fig.M). Zo’n dak vertelt ons niet hoe het pad in de buurtschap Overmeer. Aan de over­huis "Overmeer” er verder uitgezien kan heb­ kant lagen de Hofsteden “Wittenstein” en hetben. Daarvoor beschikken we slechts over een nu nog steeds gave “Altoos Dankbaar”. Uit­tweetal documenten, boedelbeschrijvingen ziend naar rechts langs de Vecht zag men de uit 1815 en 18 14T, waaruit wij een indruk kun­ buitenplaats “Stilhom” liggen op het “Eiland”nen krijgen over de indeling van het huis tussen de Vecht en de toenmalige Reevaart. “Overm eer”. In 1815 wordt gewag gemaakt Links waren de contouren van “Schulpen-van een binnenkamer, een binnenvertrek burg” waar te nemen en even daar voorbij lag(omschrijvingen die in de 18e eeuw gebruike­ het huis “De Nes” (fig.2). Een prachtig en­ lijk waren), nog een ander vertrek, een kel- semble, waarvan heden nog slechts de twee derkamer, een zolder en een slaapkamertje. genoemde Hofsteden zijn overgebleven. Mogelijk had het huis nog de traditionele in­ Zoals op de prent te zien is, was het huisdeling in een voor-en een achterhuis,zol­ een “Overmeer” omgeven door een hek. Paardender en een kelder. In de beschrijving van de trekken een groot zeilschip voort, en passerenstaat van bebouwde eigendom m en uit 1819, juist de koepel van de buitenplaats. We ziendie werd gedaan ten behoeve van de belastin­ vaag het dak met de vier schoorstenen. Derge­ gen, worden 21 deuren en vensters vermeld." lijke schoorstenen had men vaak in die tijd.In 1844 lijkt het huis uitbreidingen te hebben

212 TVE 15e jrg. 1997 mmm

«UBI

■mm V » i . ^V |

m i m n

• I

■ ■ n» %* ■'• mm EVr. ' „ij sa :ïawjïfea v' IwW-wt- *r , 0 $ % m - * s r * £ ! . : : » g f = ktmHM t iiiasi"-s:;i 'é ï & * ^ '- ' - //:;. i. ‘VreedenhorsO in Vreeland.

ondergaan. Er wordt een zolder, een slaapka­ de bezitter ervan was verplicht jaarlijks 20 stui­ mer, een logeerkamer, een ‘Heerenslaapka- vers te betalen aan de kerk van Nederhorst. mer’, een suite, een gang, een zijkamer en I Iet lijkt erop dat Isack Schauff hier de kiem een kelder beschreven. De keukenattributen heeft gelegd voor het latere "Overmeer”. bet onden zich in de kelder. Er waren dus drie woonlagen: een souterrain, een eerste verdie­Isack (van) Schauff was afkomstig uit Stolberg ping en een zolder. in Duitsland en woonde na zijn huwelijk met Cornelia Bouwerije in Amsterdam op de Flu- welenburgwal nabij de Pijlsteeg. Eind 1691 lie­ Bewoningsgeschiedenis ten zij een langst levende testament opmaken, toen Cornelia 'het uvterste swanger’ was." Zij 1700-172 3 kregen uiteindelijk 9 kinderen.

Het oudste gegeven over deze buitenplaats De familie Bouwerije had meer bezittingen in dat in de archieven werd teruggevonden, Overmeer. Ten zuiden van het eigendom van stamt uit 1700. Pieter van Egeren, van wie we Isack Schauff lag een stuk land van Johan verder weinig weten, koopt van de schout vanBouwerije, een broer van Cornelia. Deze Jo­ Nederhorst, (ohan van Soesdijk, in juni 1700 ' han woonde ook in Amsterdam en werd daar in Overmeer een ‘gedestrueerd erfje’, een op 7 november 1684 in hel poortersboek in­ stukje ruigte waarop vermoedelijk een bouw­ geschreven, Hij was droogscheerder van be­ sel gestaan had of nog stond, Servaes Grijper- roep. Hij had dus een bedrijf waar met behulp sc, daartoe gemachtigd door Pieter van Ege­ van een lakenschaar de geweven lakense stof­ ren, verkoopt in 171.'5 datzelfde erfje aan Isack fen werden geschoren. Vader Bartholomcus Schauff."1 Het erfje was gelegen tussen het Bouwerije liet in 17(19 na zijn overlijden een zandpad langs de Vecht en de Wagenweg en huis en erf na dat de naam: ‘de Bouwerije’

'I’VE 17e jrg. 1997 2 1 :ï droeg.15 Dit huis is niet geïdentificeerd en kan Nederlandse kolonie gelegen aan de mon­ in die tijd al heel oud geweest zijn, want er be­ ding van de rivier de Berbice in Guyana. De stonden reeds oude brieven van.12 Wellicht be­ kolonie werd gesticht in 1627 op instigatie van trof het eerder genoemde ‘gedestrueerde erf­ de Zeeuwse koopman Abraham van Peere je’ dezelfde locatie, en was dit oude gebouw voor de handel met de Indianen en werd van­ inmiddels sterk vervallen. uit een directie in Amsterdam geregeerd. Ter Isack Schauff is betrekkelijk jong gestorven. plaatse lag het beheer in handen van de gou­ Hij werd in 1721 in de Oude Kerk in Amster­ verneur en de secretaris-fiscaal. Uit de leven­ dam begraven, zijn vrouw overleefde hem 24 dige beschrijving van Bosman17 blijkt wel dat jaar. Hij liet als erfgenamen na zijn vrouw, dit een zeer zwaar leven geweest moet zijn. De drie minderjarige kinderen: Michiel, Bartho- organisatie liet alles te wensen over, de onder­ lomeus en Agnita, een minderjarige zuster komens bestonden uit lekkende hutten, het Cornelia Schauff en een buitenslands v erblij­ klimaat was moordend waardoor velen ten vende broer Francois.13 Op 6 september 1723 slachtoffer vielen aan tropische ziekten ('naar verkocht zijn weduwe haar bezit aan Hendrik de barbiesjes gaan’), de slaven die op de plan­ Noppen." Het is dan nog boerderij-achtig, tages werkten kwamen geregeld in opstand en want het wordt omschreven als ‘Huijsinge en in 1763, bij een grote slavenopstand, werden boomgaart, moestuijn, bepotinge en beplan-velen, ook blanken, vermoord en werd alles tinge’ te Overmeer. Zoals dat vaak ging met de vernield. Een jaar na de opstand werden en­ buitenplaatsen langs de Vecht en in het Gooi, kele nieuwe beambten aangesteld onder wie ontwikkelde zich in de loop van de 17e eeuw een secretaris-fiscaal; dat was hoogstwaar­ vanuit een boerenbehuizing een meer of min­schijnlijk Hendrik Noppen. Hij trouwde in der prestigieuze buitenplaats. 1764 met Cornelia Raaphorst, die reeds een jaar later in Berbice overleed. Ook Hendrik 1723-1774 overleed in Berbice in 1772. Hij liet een doch­ ter Cornelia na, van wie een geboortedatum Hendricus Noppen was wijnkoper in Amster­niet in Amsterdam is aangetroffen. Mogelijk is dam. Hij trouwde met Bartha Maaldrin(c)k, zij in Berbice geboren in 1865 en is haar moe­ waarschijnlijk afkomstig uit Hengelo." Zij kre­ der in het kraambed overleden. Cornelia trad gen twee zoons en een dochter. in het huwelijk met Lodewijk Hendrik Buse, De familie Noppen heeft meer dan een halve een zoon van Hendrik Janse Buse, die het in eeuw in dit huis geresideerd. Aanvankelijk droeg Berbice lot plantage-eigenaar bracht en een ‘de Plaats’ nog geen naam, maar allengs steeg de hoge administratieve post bekleedde. Dat bezitting door allerlei aankopen en uitbreidin­bracht rijkdom. In 1827 wordt over zijn fami­ gen in aanzien en groeide uit tot ‘Overmeer’. Er lie geschreven17: werden stukken land bijgekocht o.a. in de Mee- ruijterdijkse-of Prutpolder:/ 2 P morgen" en in 'In de omliggende weilanden graasden naar gis­ de Blijkpolder het zogenaamde ‘Geyenland’, sing over de honderd koeijen, destijds het bezit van de weduwe Buse, welke dood-eenvoudigc, al­ ruim 4 morgen."’ In 1759 stierf Hendricus Nop­ tijd werkzame en handeldrijvend hoogzuinige pen en werd begraven in de Zuiderkerk in Am­ vrouw, waarschijnlijk weinig gedachten had, dat sterdam. Zijn zoonsGerriten Hendrikjr. erfden eene partij ledigloopende aangehuwde zonen en de bezittingen. kleinzonen thans in Europa de gebradene hanen Gerrit woonde met zijn vrouw Geertruij van zouden uithangen met de door haar zoo karig Clijnenbergh ook in Amsterdam, waar zij twee bijeengeschraapte millioenen’. kinderen kregen. Gerrit Noppen trad als koopman in wijnen in de voetsporen van Gerritzijn en Hendrik Noppen breidden de bezit­ vader en bekleedde in Nederhorst den Berg tingen verder uit door in juli en augustus 1759 het ambt van schepen, dus daar zal hij ook stukken grond bij te kopen12 ten noorden van vaak vertoefd hebben. hun ‘hofstede’, zoals die nu werd omschre­ Hendrik was van beroep Staats Fiscaal en ven. Eén van die stukjes tvas afkom stig uit h et Secretaris van de ‘Colonies des Berbice’, ofwel bezit van de Rooms-katholieke kerk en werd de Sociëteit van Berbice. Dat was een kleine verkocht:

214 TVE 15ejrg. 1997 'op lasten dat de Hut of het boute huisje tl.tt opPlaats genaamt Overmeer’ kocht omvatte het dil erf gestaan heeft en door tie heren Noppen complex een huis, een tuinmanswoning, een ingevolge de koopeedulle is vervoerd op Huned.tuinhuis, stalling, en een tuin met bepoting erlje gelegen voor 'l land genaamt het Hammetje en beplanting. Het bestond uit vier percelen op laatstgenoemd erlje zal moeten blijven staan die erfpacht verschuldigd waren aan het Huis zolang de tegenwoordige bewooners Willem Slui­ Nederhorst, jaarlijks./!) en 2 stuivers. Behalve ter en Geertruid Beukelman ol één van beiden deze buitenplaats schafte hij zich een blekerij leren zu llen’. aan26 en nog een behuizing met vier morgen land.27 Enige tijd later komt daar nog de bui­ Nog in 1 772 wordt een boerenhuis tuin liet be­tenplaats ‘Schulpenburg’ bij.22 zit toegevoegd met alle toebehoren, inclusief In 1805 kwam het einde voor Joan Francois koehokken19, maar in datzelfde jaar sterft Bentink. Zijn zoon Meinardus Albertus wordt Hendrik in Berbice. door diens broers Petrus Gurtenius en Joan Zijn tweede vrouw: Johanna Brouwer, stam­Francois jr. gemachtigd om het bezit te verko­ de uit Utrecht en verkreeg na zijn dood het p en .21 poorterschap in Amsterdam op 7 april 177!).-'" Op 24 september 1774 verkoopt zij haar helftJoan Francois heelt ongetwijfeld veel aan bet van het 'Plaatsje Overmeer’ aan haar zwager aanzien van ‘Overmeer’ en dus aan de buurt­ Gerrit Noppen.21 De andere helft was door er­ schap Overmeer bijgedragen. Het huis was fenis til zijn eigendom. Enkele jaren latei', op verder verfraaid tot een ‘buitenplaats’ met he­ 25 oktober 1777, werd door notaris Jan Harm- renhuis, tuinmanswoning, koetshuis, stallin­ sen uit Amsterdam in opdracht van Gerrit gen, een koepel, menagerie, Engels plant­ Noppen de ‘Plaats genaamt Overmeer’ ver­ soen, slingerbosjes, moes- en broeituinen en kocht aan Jean Francois Bentink.22 Gerritverdere betimmering, bepoting en beplan­ Noppen machtigde de schepen Jan Hardewel ting. Het huis werd verkocht op 16 juni 1806 om de verkoop te regelen. Waarschijnlijk wasaan de Heer Hendrik Willem Henke wonende het met Gen its gezondheid niet meer zo best te Amsterdam."1 gesteld. Hij werd namelijk kort daarna begra­ ven in Amsterdam op 't Droogdok in een IS06-IS08 eigen graf. Op .‘51 mei 1780 verkocht zijn we­ duwe de verdere bezittingen, o.a. het weiland Hendrik Willem Henke behoorde tot de met de Hut, ook aan Joan Francois Bentink.2’Evangelist h-Lutherse kerk. Ook hij kwam uit een Duitse migrantenfamilie. Hendrik trouw­ 1777-1806 de met Maria de Gorter en haar moeder: Stt- sanne Descous, was van Franse afkomst Joan Francois Bentink ging wonen op ‘De(Waals-hervormd). Het huwelijk bleef kinder­ Plaats Overmeer’. Hij was afkomstig uit Ol- loos. Hendrik Henke was katoendrukker van denzaal en daarmee een voorbeeld van een beroep en de doorbraak van de mechanisatie migrant uit het oosten van de Republiek derin de textiel-nijverheid in die tijd (de indus­ Zeven Provinciën. Meinardus Albertus Ben­triële revolutie), zal hem mogelijk parten heb­ tink, zijn vader, was daar koster in de Plet hel­ ben gespeeld. Hij heeft ‘Overmeer’ in elk ge­ muskerk. Joan kwam op zeker moment naarval maar kort in zijn bezit gehad. In 1808 ver­ Amsterdam en woonde er op de Achterburg­ kocht hij het al weer aan 1 lendrik Eijmer, ook wal. Ilij trouwde met Maria Gurtenius, de uit Amsterdam, voor ƒ2000.31 Hendrik Henke dochter van de Amsterdamse predikant en overleed op 31 december 1831 in het ‘werk­ hoogleraar Prol.Dr.P.Th.Gurtenius, woonach­huis’, een strafinrichting, die voordien be­ tig op de Binnen Amstel. Hij werd er in 1765 kend stond als het ‘rasphuis’. Daar werden in ‘(llerq ter Thesaurie Ordinair’2, en later boek­ het ‘Willige Rasphuis’ ook mensen opgeno­ houder en thesaurier van Amsterdam. Zij kre­men die verpleging behoefden. Ook Hendrik gen tien kinderen. Henke werd als vrijwilliger ingébracht op 23 september 18.3132 ‘met een briefje van de heer Toen Joan Bentink op 25 October 1777 ‘deFrater’. Zijn vrouw was zes jaar eerder overle-

7’W; 15ejrg. 1997 215 noemde Hendrik Eijmer zich bij de verkoop van 'Overmeer’ in 1812 koopman. Ook toen hij op 28 februari 1811 als poorter in Amster­ dam werd ingeschreven37 gaf hij als beroep koopman op, bij zijn trouwen noem t hij zich kantoorbediende.

Hij trouwde met M artha Philippina van Voorst uit Dodewaard, dochter van Dirk Cornelis van Voorst, die als predikant van 1796 tot zijn dood op 81-jarige leeftijd in 1833 Amsterdam ;ils laatste standplaats had. 3 Reeds vóór zijn trouwen echter, werd de buitenplaats aan Ja­ cob Spöhler verkocht. v i v r 1812- 1813

Op 24 juni 1812 gaat de ‘Buitenplaats Over­ m eer’ v o o r./1500 over in handen van Jacob Spöhler. Ook zijn vader: Jan Jacob, was weer van Duitse origine: hij kwam in 1773 naar Am­ sterdam uit Wanger en was kleermaker van beroep.36 Jacob was m akelaar te N ederhorst den /7g. 7. Portret van Jan Jacob Spöhler, kunstschilderBerg.16 Gezien zijn beroep lijkt het waarschijn­ 1811-1861, door Jacobus Ludovicus Cornet. lijk dat hij in het pand als handelsobject geïn­ teresseerd was, of hij er gewoond heel t is onzeker. Jacob kreeg met zijn vrouw Maria den en vermoedelijk was er voor hem geenMusculus vier dochters en een zoon, waarvan andere toevlucht dan deze inrichting. Hijer twee (in 1805 en 1808) in Amsterdam wer­ stierf' er op 63-jarige leeftijd aan ‘verval vanden geboren, de anderen daarna in Neder­ krachten’.34 horst den Berg, evenwel al vóór 1812 toen het huis in zijn bezit kwam. Dus mogelijk werden 1808 -1 8 1 2 deze kinderen in een ander huis geboren, misschien ook werd de buitenplaats aanvanke­ Hendrik Eijmer werd geboren in Amsterdam lijk door Spöhler gehuurd. als zoon van Johannes Eijmer. De familie Eijmer was ook weer uit Duitsland afkomstig.Jacobs vrouw stierf in 1833, waarna hij her­ Grootvader Henderik Eijmer werd in 1742 in trouwde met Hilkc Tobias. Zijn zoon Jan Ja­ Amsterdam als broodbakker in de poorterre­ cob (fïg.4),o p 7-11-1811 in Nederhorst den gisters ingeschreven15 en was afkomstig uitBerg geboren, werd een begenadigd kunst­ Hombertin in Hessen. Hij had twee zoons. schilder. Van hem hangt eenWinterlandschap Zijn zoon Arnoldus was eveneens broodbak­in Teylers Museum in Haarlem." Slechts één ker en zijn tweede zoon Johannes werd koop­jaar na aankoop werd ‘Overmeer’ weer ver­ man in granen. De beide broers Arnoldus en kocht aan Johannes de Wit uit Amsterdam Johannes dreven later als compagnons de ‘fir­voor ƒ 1100.43 ma Arnoldus en Johannes Eijmer, negotie in Graanen’.36 Na de dood van Arnoldus in 18041813- 1810 werd deze handel voortgezet door diens zoon Hendrik. Ook Johannes had dus een zoonJohannes de Wit was meestertimmerman, Hendrik, maar deze zes jaar jongere Hendrik woonachtig aan de Prinsengracht in Amster­ Jzn. werd niet bij de zaak betrokken.’6 Toch dam. Hij ging de buitenplaats zelf bewonen

216 TVE 15e jrg. 1997 samen met zijn vrouw Willemiena van denhoefte aan vertoon en het accent lag vaak Wijngaard en zijn op 24 april 1796 te Amster­ meer op de tuin, waarin soms prachtige ont­ dam geboren dochter Willemiena. Deze doch­werpen werden gerealiseerd. Het is evenwel ter trouwde in Nederhorst den Berg met janonzeker of dit gezin ook weleens in de stad Jacob Schotlelink en uit de verdere geschiede­woonde, hoewel Jan Jacob bij zijn overlijden nis blijkt (kil dit echtpaar ook op ‘Overmeer'in Amsterdam vertoefde. w oonde. De kostbaarste meubelstukken die we op de Verschillende leden van de familie Schotte-buitenplaats aantreffen zijn een kabinet (ƒ60) link bekleedden in Nederhorst den Berg voor­en een chiffonnière (ƒ40), beide in ‘de bin- aanstaande functies. Deze familie kwam oor­nenkamer’1', wat waarschijnlijk het belangrijk­ spronkelijk uit Rijssen (Ov.). Grootvader Janste vertrek was. In deze kamer stonden twaalf Schottelink migreerde naar Nederhorst denstoelen en twee fauteuils; men was gewoon om Berg, waar hij schepen werd. Eén van zijnin representatieve vertrekken veel stoelen zoons: Jacob bracht het tot 'secretaris dezer voor de ontvangst van gasten te hebben. Er Heerlijkheid', zijn zoon Gerrit had een nego­bevond zich ook serviesgoed, textiel en kle­ tie in tabak in Amsterdam. Hun moeder, Ma­ ding in. Er wordt niet gesproken over kasten ria ten Hove, was een buitengewoon langeof een kabinet. In een ander binnenvertrek vrouw, over wie in de overlijdensacte staal:stond een kabinetorgel (./80) en een bureau. ‘NB staat boven omdat de kist extra lang we-Aan serviesgoed vinden wij in deze ruimte een send onder niet in kon’. porceleincn theeservies en een gelakt servies. De bewoner van ‘Overmeer’, Jan Jacob In de kelderkamer stond een vuurhaard en Schottelink, handelde samen met zijn vaderverder vinden we daar een pendule en twee Gerrit Janszoon in tabak, maar niet lang. Naschuiftafels. In een slaapvertrek stond een bed minder dan één jaar huwelijk stierf hij op 21-(./ 120), vanwege de kostbare stoffering meest­ 4-1814 in een huis aan de Weesperstraal hij deal een duur stuk. Beddegoed en textiel was in Kerkstraat in Amsterdam. Het is niet duidelijk die tijd duur, omdat er nog veel met de hand of dit een bedrijfspand was of wellicht eengeweven werd. Er worden achttien beddela- tweede woning. Er is veel aan hem gedokterd:kens (/27) en 24 kussenslopen (ƒ24) vermeld. de dokter, de chirurgijn en twee apothekersDoorgaans bezat men grote hoeveelheden on- brachten samen ruim ƒ69 in rekening1', watderkleding, omdat hel goed slechts enkele voor die tijd een heel bedrag was. Ier vergelij­malen per jaar werd gewassen, meestal in mei king moge dienen hel jaarlijks inkomen vanals het snel kon drogen op de bleek. Zo vin­ een dienstbode, dat in die tijd varieerde vanden we hier onder andere 25 manshemden, ƒ25 tot ƒ47." Jan Jacob liet een minderjarige,32 vrouwenhemden, twaalf witte rokken, tien zwangere vrouw na. Het kind, ook Jan Jacobzijden en katoenen japonnen en vier omslag­ geheten, werd op 14 October 1814 in Neder­doeken. De waarde van alle meubilair, servies horst den Berg geboren. en textiel samen bedroeg ƒ1200. Aan goud- zilverwerk en juwelen worden ge­ Omdat Willemiena de Wit in gemeenschap noemd twaalf zilv eren lepels met het Amster­ van goederen getrouwd was moest er een in­damse grootkeur, wegende negentig loot en ventaris van de nalatenschap van haat mantwaalf messen met zilveren hechten, zonder worden gemaakt, mede ten behoeve van helkeur. Bijzondere ‘juwelen’ zijn een gouden pasgeboren zoontje." Wij krijgen daardoorzakhorloge met dito ketting, cachet en sleutel, een inzicht in de welstand van dit jonge gezin.een paar juwelen oorhangers (ƒ275) en een Wij treffen er geen voorwerpen van culturelegezangenhoek met gouden slotjes, alles sa­ betekenis in aan, zoals schilderijen, boeken ofmen ter waarde van.ƒ727 en elf stuivers. muziekinstrumenten. Men moet echter wel Er was echter ook een belangrijke schuld bedenken, dat in het algemeen de meubile­aan haar vader Johannes de Wit van ƒ1400, ring van de buitenhuizen niet opwoog tegenhoewel deze nog eigenaar van het pand was. die van de huizen in de stad." Wellicht ge­Mogelijk zat een overname van het huis door bruikte men zelfs oud meubilair uit het stads­Schottelink in de pen. De begrafeniskosten, huis. Er was op het buitenverblijf minder be­de rouwkosten voor de weduwe en de kraam-

TVE 15e jrg. 1997 217 in tobbens'. Judith Baasdorp was de echtgeno­ te van makelaar Gerardus Blancke en werd door hem ‘tot het passeren en teekenen geau­ toriseerd’ waarna de overdracht plaatsvond op 17 oktober 1819. '

IX19-1H45

De economische neergang veroorzaakte bij velen in deze tijd financiële problemen. Vrij­ wel alle toen bestaande buitenplaatsen in Ne- derhorst den Berg vielen eraan ten slacht­ offer. Bij zulke gelegenheden verscheen ma­ kelaar Gerardus Blancke. Hij bezat bij zijn dood in 1844, zo blijkt uit zijn nalatenschap7, bijna alle buitenplaatsen in Nederhorst den Berg en een groot aantal huizen in Neder­ horst den Berg en in Amsterdam. In Amster­ dam had hij ook een woning op de Oudezijds OVERMEER Achterburgwal bij het Waalse pleintje. Hij was een rijk man, had in Amsterdam een inboedel ter waarde van ruim ƒ8600, schilderijen ter Fig. 5. Tuin van ‘Overmeer’, naar kadaslerkaart ca 181 X:: waarde van ƒ2780 en bezat voor vele tiendui­ zenden guldens aan effecten en obligaties. De buitenplaats 'Overmeer’ was één van de kosten en dokterskosten bedroegen ruimgrote objecten die de familie bezat in Neder­ ƒ687. Er was geen geld in huis en het is duide­horst den Berg en zij hebben er een goed le­ lijk dat de jonge weduwe niet in een comforta­ven geleid, want ‘Overmeer’ werd door de fa­ bele positie achterbleef en wellicht ook haar milie Blancke zelf bewoond.7 De inboedel vader niet. Het Jtuis werd dan ook spoedigdaar werd na de dood van Gerardus getaxeerd hierna verkocht (op 19 februari 1818) aanop bijna ƒ4000. Er waren veel mahoniehouten Hendrik Spaarenberg, meestermetselaar en stoelen en trektalëls, veel spiegels, servies­ Pieter van Leeuwen, smidsbaas, beiden uit goed en glaswerk. In de kelder, waar ook de Loenen.® Zij kochten in deze omgeving vakerkeukenspullen stonden, bevond zich een wijn- hofsteden aan en veelal was daarmee het ein­voorraad geschat op ƒ550, bestaande uit rode de van het pand getekend. Voor ‘Overmeer’wijn, champagne, rijnwijn, madeira en kirsch- was de tijd echter nog niet gekomen. Vrouwewasser. Er stonden in de stal twee paarden, Hendrica Judith Baasdorp liet haar oog eropeen calèche en een chaise en er liepen 24 kip­ vallen. Waarschijnlijk had zij een grote voor­pen rond. In de koepel stonden de tuinban­ liefde voor de tuin. En de tuin zal in die tijdken en -stoelen en voetenbanken. ook wel fraai geweest zijn. Uk de kadaster- Gerardus Blancke was Amsterdammer van kaart van ca 1818 en de bijbehorende be­geboorte. Zijn eerste vrouw, Maria Bellosta, schrijving17 krijgen we daarvan een beeldmet wie hij drie zonen kreeg, stierf in 1812. (fig.5). Er waren bospartijen, moestuinen enHij hertrouwde met Henderica Judith Baas­ een boomgaard, doorsneden door lanen.dorp Ju­ uit Amsterdam. Zij gingen wonen op dith Baasdorp kocht het huis voor ƒ1900‘Overmeer’ met en kregen daar een zoon en een nog een groot aantal losse goederen ten dochter. be­ Beide kinderen stierven echter na drage van ƒ500, die tot de aanvaarding vanminder de dan een maand. Spoedig na de dood koop moesten worden gereserveerd. Dat wa­van Gerardus werden door zijn zoons uit zijn ren materialen voor de bewerking van de tuin,eerste huwelijk alle bezittingen in openbare druiven- en perzikenkassen, dierenhokken,verkoop gebracht.1" Daaronder betond zich 150 potten met bloemen en ‘Laurierboomenook ‘Overmeer’. Dit ging voor ƒ5300 naar

218 TVE 15e jrg. 1997 Laurens Krook, meestertimmerman en mo­29. GA Not. Jan Frelich Amsterdam, 1806; inv.nr. 19302:33. lenmaker in Loenen.1'1 Met was het einde van30. GA Not. Jan Frelich Amsterdam, 1806; inv.nr. 19302:34. ‘Overmeer'. 31. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3360:167. 32. GA inv.nr. 347:163. 33. GA inv.nr. 347:135. Op donderdag 12juni IS 15 verscheen Aart Ja­ 34. GA inv.nr. 347:212. cob droll, notaris in Ankeveen op de buiten­35. GA Poortersboek A’dam 28:109 (1783). plaats ‘Overmeer’ ten verzoeke van de Heer 36. GA Not. Pieter Berkman Amsterdam, 1804; inv.nr. 17655:350. Laurens Krook 37. GA Poortersboek A’dam 31:142 (1811). 38. FA. van Lieburg,Repertorium van Nederlandse hewormde ‘om in publieke veiling te verkoopen een partij predikanten tot 1816, Dordrecht 1996. I: Predikanten. afbraak van dezelve Hofstede afkomstig, zoome­ 39. GA Poortersboek A’dam 26:310 (1773). de een Steenen Koepel om afgebroken te wor­40. GA Not. Salomon Dorper, 1812; inv.nr 19710:30. 41. Teylers Museum Haarlem,Agenda 1997. d e n " .'1 42. RANH Not. Jacobus Brascamp, Weesp,1813; inv.nr. 185:5348. Heden rest ons slechts het nog bestaande 43. RANH Not. Roelof Papegaaij, Weesp, 1815; inv.nr. 185:413. jaagpad als herinnering. 44. G.J. Schutte,Een Hollandse dorpssamenleving in de late achttiende eeuw, Franeker 1989. 45. Margo Hartevelt, ‘Tussen pracht en praal’, Doctoraal­ Bronnen scriptie UvA, 1993. 46. RAU Not. Johannes Sanderson, Loenen,1818; inv.nr. R34-1:998 nr.15. 1. Ad Knotter, ‘Vreemdelingen in Amsterdam in de 17e 47. RANH Minuutplan Nederhorst den Berg ca 1818 (G3) eeuw’, in: Holland 27 (1995) pp. 219-235. en OAT. 2. Jan Lucassen, ‘Tijdelijke of permanente vestiging van48. RAU Not. Johannes Sanderson, Loenen, 1818; inv.nr. Duitsers in Holland’, in: Holland 27 (1995) pp. 254- R34-1:998 nr.106. 262. 49. GA Not. Daniël Cornelis Santhagens, 1844; inv.nr. 3. Mededeling van Jan Baar. 20238. 4. Els N.G. van Damme, ‘Het buitenverblijf “Schulpen- 50. RANH Not. Aart Jacob Croll, Ankeveen, 1845; inv.nr. burg” in Overmeer’, in: Werinon 26 (1997) pp. 674- 186.25:303. 686. 5. Els N.G.van Damme, ‘Het buitenplaatsje “Stilhorn” in Nederhorst den Berg’, in: Werinon (in voorbereiding). 6. RANH, Not. Roelof Papegaaij, Weesp, 1815; 185:413. 7. GA Not. Daniël Cornelis Santhagens, Amsterdam, Afkortingen bij bron ver wij zingen: 1844; inv.nr.20237. 8. OA Ned.d.Berg 228. GA Gemeentearchief Amsterdam 9. SAGV, O RA Ned.d.Berg 3352:74. RANH Rijksarchief Noord-Holland te Haarlem 10. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3352:177. RAU Rijksarchief Utrecht te Utrecht 11. GA Not. Wilhelmus Sijlvius Amsterdam, 1691; inv.nr. SAGV Streekarchief Gooi en Vechtstreek te Hilversum 4901. 12. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3352:140. Met dank aan Jan Baar voor het ter beschikking stellen van 13. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3353:6. zijn gegevens over ‘Overmeer’. 14. SAGV, Ned.d.Berg HG k l. 15. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:29. 16. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3356:77,78. 17. E. Bosman,Nieuw Amsterdam in Berbice (Guyana). De plan­ ning en bouw van een koloniale stad, 1764-1800, 1 lilversum 1994. Zeven Provinciën reeks dl 9. 18. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:26,28. 19. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:239. 20. GA Poortersboek A’dam 26:35 (1775). 21. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:298. 22. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3358:82. 23. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3358:216. 24. Jonkhr. van Kinschot, ‘Aanteekeningen betreffende de afstammelingen van Gerrit Bentin(c)k’ in: Ned. Leeuw 1908, pp. 36-41. 25. GA Poortersboek A’dam 24:18 (1765). 26. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3359:241. 27. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3359:385. 28. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3359:59.

TVE 15e jrg. 1997 219 Bijlage: Genealogische data van de achtereenvolgende bewoners/eigenaren van ‘Overmeer’

A. Isack (van) Schauff, geb. Stolberg, begr. A’dam Maria de Gorter, geb. A’dam 2.3-2-1766, overl. 17-5-1721; tr. A’dam 9-6-1691 Cornelia Bouwe- A’dam 24-12-1824' rije, geb.?, begr. A'dam 15-6-1747 Het huwelijk was kinderloos. Uit dit huwelijk ged. te A’dam: 1. Michiel, 17-11-1692 2. Bartholomeus, 5-7-1693 E. Hendrik Eijmer, ged. A’dam 24-9-1788, overl. 3. Isaak, 7-11-1694 A'dam 6-7-1873, zn. van Johannes Eijmer en 4. Ageneta, 17-11-1697 Anna Margarelha Stree; tr. A'dam 10-1 1-1813 5. Francois, 23-9-1699 Martha Philippina van Voorst, geb. Dodewaard 6. Cornelia, 6-11-1701 1791, overl. A’dam 21-1-1864 7. Pieter, 29-4-1703 Kinderen ged. te A’dam: 8. Anna Maria, 9-11-1704 1. Johannes Hendrik, 1-11-1814 9. Anna Maria, 13-1-1707 2. Dirk Cornells, 15-5-1816 3. Jacob, 15-11-1817 4. Martha Philippina 23-5-1822 B. Hendrikus Noppen, ged. A’dam 19-12-1691, begr. A’dam 16-2-1759, zn. van Geraerd Claes/.. Noppen en Magdalena de Keijzer;tr. A’dam 11- F. Jacob Spöhlcr, ged. A’dam 31-3-1780, overl. A’dam 3-1723 Bartha Maaldrin(c)ks, geb. wrsch. Hen- 26-7-1855, zn. van JanJacob Spöhlcr en Geertruij gelo. Hoopman; tr. 1) A’dam 19-10-1804 Maria Mus- Kinderen ged. te A’dam: culus, ged. A’dam 29-3-1775, overl. A’dam 25-1- 1. Gerrit, 21-4-1724, begr. A’dam 9-12-1777 tr. Haar­ 18332) A’dam 10-3-1837 Hilke Tobias, wed. Fran­ lem 14-6-1750 Geertruij van Clijnenbergh, geb. soos van Teunenbn>ek, geb. Einden I 789 Haarlem, overl. Haarlem 26-6-1805 Kinderen (1): Kinderen ged. A’dam: 1. Jacoba Geertruij, A’dam 1-9-1805 - Hendrina Bartha, 2-5-1751 2. Maria, A’dam 29-12-1808 — (an Melgior, 10-8-1753 3. Susanna Helena, Nederhorst den Berg 2-10-1810 4. Jan Jacob, N.d.B. 7-11-1811, overl. A’dam 15-6- 2. Magdalena Maria, 20-6-1725, tr. Christiaan Albert 1866; tr. Catharina Wilhelmina Elisabeth Giet­ Troichen hoorn 3. Hendrik, 29-1-1730, overl. Berbice, 20-11-1777 tr. 5. Susanna Helena, N.d.B. 15-3-1813 1) A’dam 26-12-1764 Cornelia Raaphorst, ged. A’dam 15-11-1737, overl. Berbice 10-12-1765 2) Johanna Brouwer, ged. G. Johannes de Wit, geb. ca 1753; tr. Wilhelmiena Kind: Cornelia, geb. wrsch. Berbice ca 10-12-1765 van den Weijngaard Kind geb. te A’dam: Willemiena, 20-4-1796 C. Joan Frangois Bentink, ged. Oldenzaal 6-3- 1743, overl. A’dam 19-2-1805, zn. van Meinar­ dus Albertus Bentink en Gijsebartha JohannaH. Jan Jacob Schottelink, overl. A’dam 21-4-1814; Reinjack: tr. A’dam 10-6-1765 Maria Curtenius, tr. Nederhorst den Berg 16-5-1813 Willemiena geb. Deventer 28-8-1743, begr. A’dam 1-6-1797 de Wil (zie g) Kinderen geb. te A’dam: Kind geb. te Nederhorst den Berg; 1. Gisbertha Johanna, 26-1-1766 Jan Jacob, 14-10-1814, overl. A’dam 1-11-1867 2. Catharina, 25-9-1767, tr. Nicolaas Obbes 3. Magdalena Albertina, 22-3-1769, ongeh. 4. Petrus Curtenius, 6-10-1772, tr. Gabrielle Wilhel- I. Gerardus Blanche, ged. A’dam 2-1-1769, overl. mina Elizabeth Zanders A’dam 16-6-1844, zn. van Bernardus Blancke 5. Maria, 29-8-1774 en Elisabeth Kuytenbrouwer; tr. 1) A’dam 13-7- 6. Joan Francois, 20-11-1776 1792 Maria Bellosta 2) A’dam 11-3-1815 Hen- 7. Meinardus Albertus, 26-4-1778 derica Judith Baasdorp, ged. A’dam 6-1-1786, 8. Alijda, 15-7-1781 overl. A’dam 9-6-1825 3) A’dam 11-7-1826 Eli­ 9. Gijsberta Jacoba, 25-6-1783 sabeth Joanna Homan 10. Petronella Abigail, 6-11-1770, tr. Hugo van Kin-Kinderen ged. te Nederhorst den Berg (van 2): schc >t 1. I,conardus Jacobus, 14-8-1821, overl. 10-9-1821 2. Johanna Jacoba, 16-5-1823, overl. 17-5-182.3

D. Hendrik Willem Henke, ged. A’dam 20-5-1772. overl. A’dam 31-12-1831, zn. van Hendrik Hen­ J. Laurens Krook, geb. Loenen 10-8-1822. overl. ke en Catharina Brötmans; tr. A’dam 17-2-1797 I.oenen 1-9-1864

220 TVE ISejrg. / 997 A.J. Bakker, Larens eerste forens? De direkteur van een Drents glasimperium Karei Loeff

Wie vanuit Bnssum Laren binnenrijdt heeft even het idee dat de tijd is blijven steken. De De heer Bakker, wonende op de Gelderschekade, redde lieden, legen hel middaguur een 8-jarigen knaap, die in met klinkers bestrate Naarderstraat wordt om­ de gracht was gevallen. Zonder aarzelen en geheel ge­ zoomd door bomen, net als honderd jaar ge­ kleed sprong hij, den knaap in zinkenden slaat ziende, leden. Aan de linkerzijde ligt, verscholen nis­te water, en hraelU den drenkeling behouden aan wal. sen de bomen, een oude buitenplaats ge­ naamd Larenberg. Rechts ligt op het hoogtDe onderscheiding, die hij hiervoor kreeg, vooraan een groot bosperceel met een enkeledroeg hij altijd op zijn revers. Later komt Bak­ bungalow. Het is op deze plaats dat meer danker vaker in het nieuws. Hij wordt niet alleen honderd jaar geleden de familie Bakker zichdirekteur-eigenaar van een glasimperium, vestigde. maar ook gemeenteraadslid en bovendien A.J. Bakker streek met zijn gezin neer opeen prominente Laarder. het Laarderhoogt, werd raadslid in Laren en was direkteur van een grote glasfabriek in Nieuw Buinen. Nu herinnert bijna niets meerVestiging in Laren aan de ecus zo machtige Amsterdamse indus­ trieel, die Laren totzijn dorp maakte. Antonins Bakker is een harde werker. I lij werkt zo hard, dal het leven in de stad voor hem een last gaat worden. Hij besluit om bui­ D e fam ilie ten te gaan wonen en de rust van de natuur te zoeken. Het eerste idee is om naar Baarn te Antonins Johannes Bakker wordt op 3 mei 1853 te Amsterdam geboren. Zijn vader is Cor­ nells Anthonius Bakker, zijn moeder Ardina van Welk Het gezin woont aan de Gelderse lie- kade, in een groot, typisch Amsterdams grach­ tenpand. Op 1 1 mei 1876 huwt A.J. Bakker in Amsterdam Lotharina Wilhelmina Margare- tha Ebell. De familie Ebell heeft een import be­ drijf. Uit het huwelijk komen acht kinderen voort, zes jongens en twee meisjes, te weten: 1. Johannes Hendrikus (Hendrik) . 2. AnthoniusJohannes (Jo) 3. Johannes Fredericas (Frederik) na ■ 4. A rdina (D ientje) 5. Cornells Anthonius (Anton) 6. Lotharina Wilhelmina Margaretha (Lotje) 7. Fredericus Lodewijk Augustinus (Guns) 8. George Diederich (George)

Het wonen aan de gracht zorgt ervoor dat A.J. Bakker in 1884 op bijzondere wijze in het nieuws komt. De krant doet verslag van de vol­ gende gebeurtenis: A.j. Bakker.

'IVF. 15e jrg. 1997 221 {w V .-s'- '■ ■ > : 7 r /■ • %rf:

^;2E H#

C r;r'

t & - ‘

ërff"' k . . 1'"* '* * ‘! * : WHm- Bakker ontwikkelde zich tot een fervent liefhebber van de paardensport. gaan. Baarn is al eerder dan Laren door deHet perceel bos waarop het huis staat telt zo’n ontsluiting van het spoor een aantrekkelijke24 hectare. Over het houten huis zijn ze ech­ vestigingsplaats voor rijke industriëlen. Veleter minder te spreken. En zo komt het dat An- Amsterdammers vestigen zich in de pas ont­tonius Bakker in 1889 besluit een stenen villa wikkelde Baarnse villaparken, zoals het Ama-te laten bouwen. De villa wordt aanbesteed en liapark, het Prins Hendrikpark en het Wilhel-de hoogste inschrijver is B. van Schadewijck te m inapark. Hilversum, die het huis wil bouwen voor De familie Bakker zal Baarn echter nooit als ƒ8.865,-. De laagste inschrijver is H.J. Wan- vestigingsplaats kiezen. Tijdens de rit met hetsing, die ruim duizend gulden daaronder zit. rijtuigje maken zij een tussenstop in Laren enHij zal de villa bouwen en ontvangt daarvoor uiteraard belanden zij in het hotel van Janƒ7.674,-. Schoonheidscommissies bestonden Hamdorff. Het is Hamdorff die de familie in die tijd nog niet, maar architect Jurriens Bakker uit het hoofd praat om in Baarn oordeelt te zelf in de krant over zijn eigen werk gaan wonen. Hijzelf heeft bovendien net iets'dat het een fraaie villa zal worden’. De eerste in de aanbieding wat de Bakker’s wel zal aan­steen werd door Ardina, 6 jaar oud, gelegd op spreken. En zo gebeurt het: Hamdorll ver­12 februari 1890. huurt aan de familie Bakker voor drie maan­Bakker is een fanatiek zwemmer, maar ont­ den een houten huis met koetshuisje op wikkelthet zich ook als een fervent liefhebber van Laarderhoogt. En daarvoor ontvangt hij maarde paardensport. Hel koetshuis bevat zo’n liefst ƒ300,-. vier paarden, die behalve om de rijtuigen te trekken gebruikt worden om op de hei te gaan rijden. Behalve paarden fokt Bakker De bouw van een villa Deense doggen. Naast het huis bevond zich op het gazon een duiventil. Een hindernis op Het bevalt de Bakker’s goed in Laren. Zohel gazon maakte het gras geschikt om met de goed, dat men besluit het geheel te kopen.paarden te oefenen.

222 TVE 15ejrg. 1997 Bakker’s werkzaamheid

In 1954 schreef burgemeester R.Th. Bijleveld - W ' van Borger de volgende karakteristiek over Bakker: A.J. Bakker was een autocraat, hij kon geen zelfstandigheid en geen tegenspraak dulden, hij had een werkzame geest. In het ! - ; - maatschappelijk verkeer toonde hij zich een heer en vestigde de indruk een markante per­ rM > soonlijkheid te zijn. Hoe gehaat hij ook kon zijn bij de arbeiders, hi j was en bleef mijnheer i.f i Bakker, voor wie men angst en ontzag had’. ______■ _ ■ ■ * Uit deze schets komen nadrukkelijk de eigen­ De villa ‘Laarderhoogt’. schappen van Bakker naar voren. Een keuri­ ge, hardwerkende maar eigenzinnige man. Geliefd onder zijn gelijken, gehaat onder de arbeiders. Het verschil in rangen en standen De glasfabriek was in die tijd heel anders dan nu. De arbei­ ders hadden een hekel aan Bakker en werden In 1891 w ordt A.J. Bakker d o o r aankoop di-in hun haat gevoed door de vakbondsbestuur­ rekteur van de eerste glasfabriek van Nieuwders. Buinen (gemeente Borger). Deze glasfabriek was in 1838 gesticht door de uit Pruisen af- komstige Johann Christiaan Anton Thöne.Verhouding In werkgever-werknenrer Groningen hadden wijnhandelaren behoefte aan glas, wat tot dan toe door glasverkopersBakker’s grootste investering in de fabriek was uit Duitsland werd geleverd. Notaris J. Ferese-de opening in 1902 van de zogenaamde 'zwar- mann Viëtor uit Winschoten was behalve no­teflessenfabriek’. In de voor die tijd uiterst taris tevens wijnhandelaar en door zijn toe­moderne fabriek werden veel Duitse glasbla­ doen vestigde Thöne zich in Nieuw Buinen.zers aangesteld. En daarmee haalde Bakker Het dorp was een jonge veenkolonie en ook de het terzet in huis, want in Duitsland wa­ brandstof turf was volop aanwezig. De plaatsren de vakbewegingen al meer ontwikkeld. In bleek dus een goede locatie om een glasfa­tegenstelling tot concurrent Meursing waren briek te vestigen. De Thöne’s hadden invloedde clu istelijk-georganiseerden bij Bakker in in de plaatselijke politiek en het gemeen­de meerderheid. Van de weinige gegevens die schapsleven, maar dit veranderde aan het ein­over de fabriek bekend zijn is t eel afkomstig de van de negentiende eeuw, toen stakingenvan oud vakbondsbestuurders en arbeiders. uitbraken en de macht van de fabrieksdirek-Die schilderden de fabriek van Bakker af als teuren onder druk kwam te staan. Toen zoononhygiënisch, rommelig en in slechte toe­ Johann Hendrik Thöne overleed kon stand. A.). Zijn zonen, die de dagelijkse leiding Bakker de fabriek kopen. kregen, hadden feitelijk niets te zeggen. Bak­ In 1891 w ordt de fabriek dan ook om ge­ken zelf speelde de arbeiders en de voorman­ doopt in 'Bakkers Glasfabrieken’. nen uit volgens de verdeel en heers politiek. De glasfabriek van Bakker bleek een goedeAchteraf werd opgemerkt dat bij Meursing de investering, maar had wel degelijk last vanmensen meer binding hadden met de fabriek, concurrentie. Al in 18 17 had de Buiner land­terwijl het bij Bakker meer een doorgangshuis bouwer Jan Meursing in het dorp zijn eigenwas. Was er bij Thöne sprake van gedwongen glasfabriek opgericht. En het is onder anderewinkelnering, Bakker had eigen woningen bij de concurrentie tussen de vele glasfabriekende fabriek die aan de arbeiders verhuurd wer­ die de ondergang van de fabriek zou beteke­den. De huur werd ingehouden op hun loon, nen. Toch heeft de glasfabriek zo’n veertigzodat velen - omdat ontslag ook verhuizen be­ jaar onder Bakker’s leiding geproduceerd. tekende - toch bij de fabriek bleven werken.

T W liejrg. 1997 223 maakte. De investering verbeterde Bakker’s . " transportmogelijkheden. Het werd ingezet tussen Nieuw Buinen en Amsterdam.

De produkten

Op 3 mei 1926 (Bakker is dan 73) wordt door de kinderen een modelboek aangeboden. * «erts* Daarin staan 393vel schillende soorten flessen af geheeld! Hieruit blijkt dat de glasfabriek Eén van de auto's van A.J. Bakker. Dit exemplaar reed vanhij Bakker een enorme produktie en ver­ total-loss tegen de Gooische Stoomtram. scheidenheid heeft gekend. De produkten werden voorzien van een In 1891 bedroegen de daglonen voor manneneigen merk. Aanvankelijk waren dit initialen, 1,91 en een halve cent, voor vrouwen 0,55later werd ook een ster meegeblazen. cent, voor jongens 0,50 cent en voor meisjesDe fabriek levert onder andere wijn- bier­ 0,32 en een halve cent. Duidelijk is dat ooken levertraanflesseb, w'ijd- en nauw m ondstop- tussen mannen en vrouwen nog geen gelijk­flessen, lampeglazen, wijn-, madeira- en li- waardigheid bestond. Toch zijn deze feiten keurglazen,in witte- en groene medicijnflessen die tijd geen uitzondering. Bijna alle grote enfa­ Haarlemmerolieglazen. Ook werden eau brieken pasten een dergelijke politiek toe. Dede cologneflacons, haaroliellessen, pomme- verhouding werkgever-werknemer lag anders,ransflessen, visglazen, vogelglaz.cn, illurni- en de vakbonden hadden dan ook nogneerglazen, een borstglazen, inlegflessen, maat­ lange weg te gaan. glazen, poederchocoladeflessen, spuitwater- In Borger was ongeveer 40 procent van flessende en zak- en zuigflessen geproduceerd. inwoners in die tijd werkzaam in de glasindus­Bijzonder is een brief uit 1908 van de Vereni­ trie. In 1917 krijgt Bakker’s bedrijf een groteging van Glasfabrikanten te Rotterdam. Bin­ klap te verwerken. Er breekt een grote stakingnen een soort kartel besluit men in 1908 aan uit en het werk wordt een halfjaar stilgelegd!Bakker ‘authorisatie te geven beneden limite Juist in de oorlogstijd was er echter een grotete verknopen aan de Firma Boldoot te Amster­ vraag naar produkten. Veel van Bakker’s werk­dam, mits de door U te leveren flesschen uit­ nemers vertrokken naar Duitsland, maar ooksluitend in het bedryf van genoemde Firma gingen zij naar Philips in Eindhoven. worden gebruikt’. Voor Bakker zal dit een bij­ zondere afzetmogelijkheid hebben geboden H et kan zijn d at m en in h et G ooische niets wisten een persoonlijke overwinning zijn geweest. van de werkomstandigheden van de arbeiders,Zijn contacten-netwerk had resultaat. maar het kan ook zijn dat men deze als vanzelf­ sprekend accepteert. Immers, hoeveel artikelen worden ook nu nog tegen hongerlonen Familiein der­ imperium de wereldlanden voor ons vervaardigd? Duide­ lijk is in ieder geval dat Nieuw Buinen en LarenVoor de afzet van de produkten had Bakker twee gescheiden werelden waren, waartussen al­een netwerk van verkoopkantoren opgericht. leen Bakker zelf heen en weer reisde. Dit liep op lol het indrukwekkende aantal van Bakker zorgt ervoor dat zijn investering vijfin vestigingen. Er waren kantoren te Amster­ de fabriek in het westen in de krant verschijnt.dam (Gelderschekade 97), Groningen (Ged. Zo wordt melding gemaakt van een motor­Zuiderdiep 39). Rotterdam (Haringvliet 27- schip dat nieuw gebouwd wordt. Dit gebeurt29) en later ook te Zwolle (Diezerstraat 5) en in Muiden bij de scheepswerf van de herenArnhem (Dendermondsplein 12-15). Schouten. Het is een klipper van 100 ton, eenBakker zelf ging dagelijks naar de Amster­ ijzeren motorschip. Betrekkelijk nieuw voordamse vestiging, en werd later opgevolgd Schouten die eigenlijk alleen houten schependoor zoon Anton. De jongste zoon George

224 TVK He jrg. 1997 kwamen bijvoorbeeld Krasnapolsky en Oscar Carré bij Bakker in Laren langs!

Larens belang en., het transport djpfifejLri In 1911 w ordt Bakker raadslid te Laren. Dit A.J. BAKKER. blijft hij met enthousiasme doen tot 1922, N!.„*A.mBT, OPQERICHT 1 M B wanneer hij zich terugtrekt uit onvrede over He! logo mol do fabnok le Nieuw-Buinen. de politiek. Zelfheeft hij het later weinig over de politiek in het dorp, behalve dat hij het een moeilijkpunt vindt... Tijdens WO I is hij (die tol 1919 ritmeester bij de cavalerie was) gedurende twee jaar leider van het distributie­ werd direktcur van de Rotterdamse vestiging. centrum voor levensmiddelen. Hij kwam ongelukkig aan zijn eind. Nadat hij Bakker spande zich zeer in voor een goede door een luik gevallen was bleek hij verlamd.hygiëne in het dorp. Hij was een fanatiek Ilij ging inwonen in ‘He Viersprong'. Daarvoorstander van een goede waterleiding en woonde zijn zus Ardina die getrouwd was met gasvoorziening. Opvallend is zijn geschenk Jan Suringar die commisaris was in het be­ aan het dorp. Bakker geeft de gemeente La­ drijf. George stierf aan een niervergiftiging,ren een rolbezemwagen kado. een gevolg van de verlamming. Broer Jo was Dankzij Bakker kreeg de stoomtram een de enige zoon die niets met het bedrijf te ma­ rangeerplek voor goederenwagons bij het sta­ ken bad, hij werd kunstschilder en ging latertion. Maar zoals al eerder bleek had hij niets in Knokke wonen: op met het in zijn ogen verouderde systeem van personenvervoer per tram. Hij was in de jaren twintig een sterke voorstander van het Larense reputatie vervoer per autobus, en stak dat in interviews niet onderstoelen of banken. De Larense buren, de familie De Graaff van Zelfwas hij een van de eersten met een ‘auto­ ‘De korte Wijnen’ kenden Bakker natuurlijkmobile’. Hij had er verschillende. In 1910 bezat ook. Net als de burgemeester van Borger von­hij een Fiat, in 1920 een Hachett. Daarna had hij den ook zij hem een markante persoonlijk­nog een Brazier, maar daarmee had bij minder heid: 'Hij droeg in de zomer slobkousen, witte geluk. Hij reed ermee tegen de tram: de auto was handschoenen en een lichte bolhoed. Iederetotal loss. Maar er zijn meer dieptepunten. Op week ging hij een dag naar Nieuw Buitten. Hij9 november 1913 sterft zijn vrouw. Vijfjaar later reed dan met chauffeur Johan in een donker-wordt Bakker ernstig ziek. Hij krijgt een 'vlees- goene Brazier coupé cabriolet. Het diner vergiftiging’, waarna bij voor de rest van zijn le­ werd gebruikt bij De Witte in Amersfoort.’ De ren vegetariër zal blijven. overige dagen werkte hij in het verkoopkan­ toor in Amsterdam, dat gevestigd was in zijn ouderlijk huis. De laatste vijfjaren Bakker moest niets hebben van de verouder­ de dienst van de stoomtram. Hij liet dat aan Op 19 december 1928 verschijnt over Bakker rustiger mensen ov er. Zelf reed hij iedere mor­ in de Telegraaf een groot artikel. Daarbij gaat gen met de Dogcar (een tweewielig rijtuigje) het over de toenemende drukte in Laren, de naar Bussum. Daar ging bij 'de ochtend- en jazz, die door hem verfoeid wordt, maar ook avondsoeiëteit in’, zoals hij de lbrenzentrcin over zijn huis en hoe hij er terecht kwam. Bak­ noemde. In de praktijk kwam het neer op deker zegt vol trots: ochtendtrein van 8.34 en de avondtrein terug ‘Het pand staat hoog: Op hetzelfde niveau als de van 18.30 uur. Bakker leerde door die sociëteit, spits van de N aard er kerk!’ ... ‘V roeger ging ik zoals hij het zelf noemde, veel mensen kennen. met mijn gezin ieder jaar een week of drie naar De meesten woonden in Bussum, maar ook buiten, naar ( herteelt of Hilversum, maar ik ben

TVE 15e jrg. 1997 225 GLASFAimlEKEN A. J. HAKKER

AMHTEHDAM OKLDER8CHRKADE 07

ROTTERDAM GRONINGEN HARINGVLIET 87-20 OED.ZUIDBRDIEP 30 TELEFOON 18101 TELEFOON 703

Logo, gebruikt voor verpakingen, en een visitekaartje.

een echte natuurliefhebber en al gauw werd ’t me ouderd. De concurrentie tussen de glasfabrie­ daar te druk. Het idee kwam toen bij me op om ken is moordend. De NV Vereenigde glasfa­ maar helemaal buiten te gaan wonen en zo kwambrieken in Schiedam neemt de fabriek van ik als eerste forens in Laren terecht, wat me nooit Bakker in 1937 over. H et bedrijf wordt het jaar een ogenblik gespeten heeft.’ daarop gesloten en enkele jaren later met de Vanaf dat jaar stopt Bakker overigens met hetgrond gelijk gemaakt. heen en weer reizen naar Amsterdam en Nieuw Het bedrijf van concurrent Meursingwas in­ Buinen. In Laren wordt (toevallig of niet) danmiddels de NV Nieuw Buiner Glasfabriek ook een nieuwe telefooncentrale geplaatst, engaan helen. Dil bedrijf werd in 1938 door de Bakker wordt... telefoonforens. Als gedelegeerdSchiedammers overgenomen. Kennelijk wilde commissaris blijft hij zich intensief bezighoudenmen op deze wijze de crisis in de glasindustrie met de zaak. Kennelijk voelt hij aan dat het nietonder controle krijgen. In tegenstelling tot de botert tussen de broersJ. 11. (Hendrik) enJ.F. fabriek van Bakker wordt deze fabriek echter (Frederik), die de zaak overnemen. Hij houdt niet gesloten. In 19(i4 wordt de produktie vol­ daarom zelfde touwtjes strak in handen. automatisch, maai' het mag niet meer baten. Vijfjaar later sterft Antonius Johannes Bak­In 1964 verdwijnt de glasindustrie voorgoed ker te Laren, op 7 februari 1933. Hij overlijdt uit Nieuw Buinen. in het harnas. Als bijna 80-jarige is hij nog De villa in Laren wordt na de tweede we­ steeds aan het werk voor de glasfabriek. De reldoorlog verkocht en gesloopt. Het perceel begrafenis vormt in het dorp een enorm spek­wordt in vieren gedeeld. Er mogen in het ge­ takel. De teraardebestelling geschiedt vanuit bied maar drie huizen worden gebouwd: één het huis met een open landauer, beladen metaan de Lange Wijnen, ook Laarderhoogt ge­ bloemen en kransen. Daarachter komen achtnoemd, één aan de Hector Treublaan en één volgrijtuigen en tien particuliere auto’s. Deaan de Rijksweg/.ijde. Alleen de hekpijlers van Requiem-mis wordt behalve door pastoorde villa ‘Laarderhoogt’ vormden nog enige Hendriks opgedragen door kapelaan Janmaatdecennia de getuigenis van deze eens zo be­ als diaken en kapelaan Heining als subdiaken.langrijke industrieel... Onder de aanwezigen bevonden zich uiter­ aard de burgemeester, secretaris en de wet­ houders, maar ook bijvoorbeeld kunstenaarLiteratuur Frans Langeveld, architect Wouter Hamdorff en de schrijver Alberdingh Thijm. R. Ootjers (redactie), l)egeschiedenis van Borger (Meppel 1994) 172-180; 246-249, 258-260. H. Schuurman, J. Pranger,Nieuw Buinen, waar Het einde van het glasimperium de turf verdween (Stadskanaal 1973) 40-55.

De glasfabriek houdt het niet lang meer vol.Met speciale dank aan mevrouw J. Wouters- Het is crisistijd, de broers zijn het niet met el­ Bakker voor het ter beschikking stellen van kaar eens en de fabriek blijkt sterk te zijn ver­ haar uitgebreide documentatiemateriaal.

226 I'VE 15e jrg. 7 997 Hilversum als ‘dependance’ van de Amsterdamse diamantindustrie C.M. van der Voort

Ouderen zullen zich nog herinneren dat er oudstijdmantslijperij te mogen bouwen. Jasper Luite in ons dorp verschillende diamantslijperijen waren.Jaspers, zijn zwager en timmerman / make­ Bijvoorbeeld in de Liebergerweg, de Leeghwater-laar van beroep, was in juli 18,SI vanuit Am­ straal, de Floralaan, de Kerklaan en op de hoeksterdam van in Hilversum komen wonen. Samen Gijsbrechl en Hortensiastraat. Die brachten velehadden zij hel plan opgevat om buiten Am­ Amsterdammers naar Hilversum. Vooral in de Gijs-sterdam een moderne slijperij op te richten. brecht woonden verscheidene diamantbewerkers.Zij Zij wisten dat in de slijperij goed verdiend verdienden grof geld: sommigen wel zo’n f1 2 5werd per en wilden daar ook een aandeel in heb­ week. En dat voor die tijd! Zij namen het er mirakelben. In de diamantslijperij stond een stoom­ goed van, vooral wat eten en drinken betreft. machine Dat van 6 PR voor de aandrijving van de kon trouwens ook wel, want een pond schouderkar-slijpmolens. Het gebouw was eigendom van bonade (en wat voor idees) kostte 35 cent, een pondJaspers en de inrichting was betaald door runderlappen 45 cent. Biefstuk vond men toenBoonacker. al Hij zou ook optreden als verhuur­ hoog aan de prijs liggen: een pond van de besteder bief­ van de slijpmolens. Geen van beiden ver­ stuk van de haas kostte 90 cent. Kom tiaar vandaagstond zelfde kunst van het diamantslijpen. Dit de dag eens om! De diamantslijpers smeten met geld.verklaart wellicht ook de wat hooggespannen Was een van hen dronken dan liet hij zich deftigverwachtingen in die zij van hun bedrijf hadden. een rijtuig naar huis brengen, het kón niet op, Ze man! verwachtten dat het voor Amsterdamse dia­ Aldus de schrijver G. van Bokhorst,Wij in in mantbewerkers heel aantrekkelijk zou zijn om Hilversum van maart 1969. naar Hilversum te komen. De diamantslijpe­ Beschreef Bokhorst hiermee de werkelijk­rijen hadden het na de Kaapse tijd echter heids Waren de diamantbewerkers inderdaadsteeds moeilijker gekregen. Werk was er nog de elite onder de arbeiders en waren ze wer­wel maar de tarieven waarvoor gewerkt werd kelijk voor het grote geld naar Hilversum ver­waren zeer laag. Er bleek weinig animo te zijn huisd, ol' hadden zij daar andere redenenom in Hilversum te gaan werken. De weinige voor? We zullen zien dat veel diamantbewer­geïnteresseerden hieven niet langer dan enke­ kers vertrokken omdat ze in Amsterdamse slij­le jaren en vaak slechts enkele maanden. On­ perijen niet meer wilden of mochten werken.derstaande opsomming met data van aan­ Vaak was een periode van geschillen en boy­komst en vertrek laat zien hoe moeilijk het cot voorafgegaan aan de verhuizing naar wasHil­ voor diamantbewerkers om in de jaren ne­ versum. gentig van de vorige eeuw in Hilversum een bestaan op te bouwen:

De eerste slijperij in Hilversum Emanuel Degen. Diamantslijper, geboren te Amsterdam 15-10-1863. Vestigde zich vanuit Amsterdam 03-04-1891 De eerste poging om Amsterdamse diamant­in Hilversum, Langeslraat B 21. Vertrok naar Amsterdam 27-05-1801. bewerkers voor Hilversum te werven werd in Adolf Wilhelm Eliza Douwe. Diamanlsnijder, geboren te 1887 ondernomen door Jasper Luite Jaspers Oostwouel 05-09-1861. Vestigde zich vanuit Amsterdam en Jacob Rijnard Boonacker. In dat jaar vroeg 17-03-1892 in Hilversum, Korte Achterom H 109. Vertrok Boonacker, timmerman en aannemer, vergun­roar Amsterdam 29-08-1892. ning bij burgemeester en wethouders van IDavid lil- Jacob Duitz. Diamantklover, geboren te Weesp 13- versum, om aan de Noorderweg 28 een dia­12-1859. Vestigde zich vanuit Amsterdam 11-11-1892 in

TVE 15e jrg 1997 227 Hilversum, Vaartweg D 34. Vertrok naar Amsterdam 26-na werd het pand met de stoommachine ver­ 04- 1X94. kocht aan Julius Doijer, die er een stoomtim- Hartog Groen. Diamantslijper, geboren te Den Helder merfabriek08- in vestigde. Hiermee was het tijd­ 12-1861. Vestigde zich vanuit Amsterdam 20-03-1X88perk in van de diamantbewerking en het komen Hilversum, Herenstraat 14. Vertrok naar Amsterdam 29-en gaan van diamantbewerkers naar Hilver­ 05- 1888. sum echter nog niet afgesloten. Israël Jacob HameLDiamantslijper, geboren te Amsterdam 14- 09-1868. Vestigde zich va n uit A msterda m 11-04-1890 in Hilversum, Korte Achterom G31. Vertrok naar Amster­ dam 09-08-1890. Minder kwaliteit, minder verdiensten Marcus Hillesum. Diamantslijper, geboren te Amsterdam 15- 08-1866. Vestigde zich van uit Amsterdam 31-07-1X91Na 1890 verminderde de vraag naar kwalita­ in Hilversum, Bussummerstraal/Noordsche Bosje 30b.tief goed geslepen diamant zodanig dat werk­ Verhuisde naar Diamantstraat 40. Vertrok naar Amster­gelegenheid in deze branch steeds verminder­ dam 22-10-1898. de. Naar diamanten van slechtere kwaliteit Getril Jan Hogebirk. Diamantslijper, geboren te l.oosdreehlwas nog wel vraag maar de beloning voor dat 07-06-1875. Vestigde zich vanuit l.oosdreehl 10-06-1X87 werk was gering. H etchips- fabrikaat, dat vóór in Hilversum, Violenstraat 20. Verhuisde naar Rozen­ straat 19. Vertrok naar Amsterdam 27-10-1X90. 1890 nauwelijks gemaakt werd, kreeg nu meer Gerrit Kraijenhof. Diamantslijper, geboren te Harderwijkaandacht. 16- 05-1844. Vestigde zich vanuit Blarirurn 20-05-18X7Chips betekent letterlijk: splinters. Het wa­ in Hilversum, Groest wijk H X. Verhuisde naai Hoarder-ren slechte, onregelmatig gekristalliseerde en weg G 6. Vertrok naar Amsterdam 30-12-1890. moeilijk te bewerken stukjes diamant. Vaak was Hendrik Andries Albertus Knijper. Diamantslijper; gebo­het kloversafval, de onbruikbare stukjes dia­ ren te Amsterdam 20-12-1866. Vestigde zich vanuit A mmant ­ die de klovcr van een grotere diamant af­ sterdam 14-07-18X8 in Hilversum. Vertrok naar Amster­haalde, om zo aan de Ie bewerken diam ant een dam 25-04-1890. bepaalde grondvorm te geven. (Deze grond­ vorm was nodig om zonder veel gewichtsverlies Diamantbewerkers die in Amsterdam blevenvan een ruwe diamant een mooie briljant te wonen en in Hilversum werk hadden, kwa­kunnen slijpen.) Daarnaast waren het ook men elke dag met de trein naar Hilversum.stukjes diamant waarin insluitingen zaten die Dat hield men niet lang vol bij een werkdagde helderheid van een geslepen diamant nade­ van twaalf uur. Vaak maakten ze nog langerelig beïnvloedden.Chips werden voordien in werkdagen om aan extra verdiensten te ko­metalen mortieren tot poeder gestampt. Dit men. De werkweek kende toen zes dagen. Dediamantpoeder werd boort genoemd en werd prijs van het treinkaartje maakte het er nietmet fijne olijfolie tot een pasta verwerkt. Deze makkelijker op. Om aan het tekort aan perso­pasta werd in kleine hoeveelheid op de slijp- neel iets te doen probeerde men viaDe de schijf aangebracht om als slijpmiddel te die­ Gooi- en Eemlander slijpersleerlingen te werven nen, want diamant kan alleen met diamant ge­ in Hilversum maar dat leverde niets op. Dia­slepen worden. De juwelier gaf bij een te slij­ manten die geslepen moesten worden werdenpen partijtje diamanten ook de benodigde meestal door juweliers of diamanthandelarenhoeveelheid boort om de diamanten te kun­ aan slijpersbazen aangeboden waarna in on-nen slijpen. De prijs van boort was in die tijd derhandeling bepaald werd voor welke prijsƒ 1,50 per karaat maar de slijpers betaalden aan de diamant bewerkt zou worden. Jaspers ende juwelier voor wie gewerkt werd ƒ3,50 per ka­ Boonacker waren geen slijpersbazen en mis­raat: het zogenaamdeverplicht hoort nemen. ten elke onderhandelingservaring, wat hunVan dechips werden na 1890 hele kleine bril- waarschijnlijk duur te staan kwam. jantjes of roosjes geslepen. Meestal roosjes, Jaspers verhuisde in 1889 naar Poortugaal;deze hadden een plat grondvlak (kollet), ter­ voor Boonacker was het toen niet langer mo­wijl de bovenzijde de vorm had van een kleine gelijk om het bedrijf draaiende te houden.piramide. Deze roosjes waren zeer geschikt en Een dure stoommachine, te weinig personeelgoedkoop om naast briljanten in sieraden ver­ en slechte verdiensten waren de oorzaken datwerkt te worden. Doordat de te slijpen stukjes de slijperij in 1891 werd opgeheven. Kort hier­diamant allerlei vormen hadden, moesten

228 TVE 15c jrg. 1997 [ t j L p ]1.11. [liamantbewerkers! „CULLINAN.”| n * N. V. Maatschappij tnt Fvpinitntiiutan; Slogntdiatitatitslijperij „CULLINAN.":: DlamantaltJpertJen.^vCULUNAN’^ e Hilver­ sum, zou gaarne In relatie treden met een HILVERSUM. ;; baas ofwerkgever, dle-genegen Is op hare i Intercomm. Telephoon 04. M t te Hilversum gevestigde fabriek met een aantal molens te komen werken. i Tarief: ■ > Reflectant zou dan tevens belast kunnen wwordemnet" heGverdere beheerderfabrlekr X+ Molenhui!!paf dagen pei molen60 cent, ■; ZIJ, die bekend zijn met administratie, ge­ Verstelpitten„ „ „ „ pit 12 „ >> nieten de voorkeur. 1 Opgave aan •f1 < <■ ♦ Ruime Lokalen. ;; DE DIRECTIE. X Gezonde Ventilatie. Centrale Verwarming. Advertenties van diamantslijperij ‘Cullinan’ aan de Oude t Torenstraat uit het ‘Weekblad’ van de A.N.D.B. Electrische Lichtinstallatie. • • ♦ Ie klasse Machines. + X en daarvoor werd dan wel een iets hoger tarief betaald. ♦■f Grootste Bedrijfszekerheid. ,. De onkostenrekening voor de slijpers was in Eventueele Inlichtingen verstrekt .. 1894 gemiddeld ./24 per week voor molen- I gaarne huur, het regelmatig laten opschuren van de DE DIRECTIE. X slijpsehijf en de aankoop van boort. Daarnaast J j | j moest verstellersloon betaald worden. Dia­ 1 manten moesten na het slijpen van elk facet steeds in de slijpdop versteld worden zodat dive eerst door diamantsnijders o f-snijdsters een volgend facet geslepen kon worden. Het van een grondvorm voorzien worden en ont­verstellen deed tie slijper vroeger niet zelf om­ daan van de insluitingen die de helderheid van dat hij zijn aandacht op het slijpwerk moest de geslepen diamant zou beinvloeden. Deze houden en hij enkele slijpdoppen tegelijk on­ voorbewerkte stukjes diamant moesten wel opder handen had. daarvoor werd een versteller de juiste wijze in een slijpdop gezet worden. ingehuurd. Naast al deze kosten werd door de Gebeurde dat niet dan veroorzaakte het dia­ molenverhuurder ook nog 1% van hel bruto mantje krassen in de slijpsehijf en deze moest loon ingehouden voor het zogenaamde mei- dan opnieuw vlak geschuurd worden waarbijdengeld. Aan geen enkel dienstmeisje werd ook het boort verloren ging. ()ok hel diamant­ooit een cent van deze inhouding uitgekeerd, je zelf kon worden beschadigd. De diamantjes het was eigenlijk extra inkom en voor de slij- waren zo klein dat een nieuwe poging om hetpersbaas. te slijpen niet rendabel meer was. In 1894 waren de verdiensten voor de roos- Het roosjes slijpen zelfwas betrekkelijk een­ jesslijpers zo minimaal geworden, dat men voudig en kon door minder geoefende slij­zeer lange dagen moest maken om tot een re­ pers gedaan worden. De tijd die nodig was om delijk weekloon te komen. Werkdagen van elk diamantje te controleren beïnvloedde wel veertien uur kwamen daarbij regelmatig voor. de verdiensten. De diamantjes werden per Ook waren er teveel leerlingen die dat slijp­ partijtje aangeboden en bewerkt voor een werk maakten voor een lager loon. vastgesteld tarief. Een 'partijtje 40-4' wil zeg­ gen veertig stukjes diamant met een totaal ge­ wicht van I karaat. Dat betekende gemiddeld Verbeteringen, bevochten in verdeeldheid tien stukjes diamant per 0.205 gram. Maar er waren ook partijtjes van 70-4 en zelfs van 100-In 1894 bestonden er al verschillende dia- I. Dergelijke partijtjes waren erg bewerkelijk mantbewerkei sverenigingen die alleen de be-

TVE lïr jrg. 1997 999 langen van hun eigen leden behartigden.Al Zodeze actiepunten zouden niet alleen moe­ waren er de Nederlandse Diamantbewerkers ten gelden voor de Belgische diamantbewer­ Vereniging, de Vereniging Handwerkerskers maar ook voor de arbeiders in Neder­ Vriendenkring, de Roosjesslijpers Vereniging,land, Duitsland en alle andere omliggende de r.k. Diamantbewerkersvereniging ‘St. Edu-landen waar diamantbewerkers onder moeilij­ ardus’, de Briljantsnijdersvereniging, de Bril-ke financiële omstandigheden hun werk ver­ jantslijpersknechten en de Internationale Ver­richtten. stellers Vereniging. De Wereldtentoonstelling in Antwerpen in 1894 gaf een nieuwe impuls aan de vakverenigingen. Daar werd in de zo­De staking van oktober 1894 mermaanden van datjaar een congres georga­ niseerd door de Antwerpse Diamantbewer­Door het personeel van de firma Slijper en kers Vereniging. Hierbij waren ook Neder­Abas, werkend op de slijperij ‘De Maatschap­ landse verenigingen uitgenodigd, aanwezigpij’ te Amsterdam, werd geklaagd over de waren de Algemene Nederlandse Diamantbe­slechte verdiensten. Het gebeurde regelmatig werkers Vereniging, op sociaal-democratischedat de diamant moeilijk te bewerken was zo­ grondslag, en de Vereniging Handwerkersdat alleen met extra tijd en onkosten een Vriendenkring. Deze laatste was een meer al­ goed resultaat bereikt kon worden. Verdien­ gemene vereniging voor veschillende sten be­ bleven er dan nauwelijks meer over. Na roepsgroepen. Aan het einde van het congresoverleg met de opdrachtgevers, de juweliers werden de voornaamste besluiten en actie­van de firma Sturkop en Strelitsky, waren deze punten bekend gemaakt: bereid om een beter tarief te betalen mits ook 1. Invoering van een minimumtarief; de andere juweliers daartoe verplicht werden. 2. Een leerlingenstop om een einde te makenOnderhandelingen met die andere juweliers- aan het ongebreideld aanstellen van goed­bedrijven leidden echter tot niets. Er werd be­ kope leerlingen. (De heer F. Smaden, con­sloten tot een staking met als inzet een betere greslid voor de Diamantnijverheid Zieken­beloning en de invoering van de besluiten die bus van Antwerpen, lichtte dit als volgt toe:in Antwerpen genomen waren. Omdat het Doch de straffe van dezen, de grootsten der bega­personeel niet de mogelijkheid had om de sta­ ne misstappen, liet zich niet lang wachten. Ditking groots op te zetten werd de hulp inge­ monster baarde schrikwekkende jongen; minstensroepen van de Nederlandse Diamantbewer­ zo erg als de plaag der sprinkhanen in Egypte,kers Vereniging om de staking te leiden. Op 7 verspreidde zich de plaag der leerlingen, uit harenovember werd een comité gevormd dat de schoot gesproten. Niets goeds stichtte zij. Neen!belangen van de verschillende verenigingen Slechts vernedering voor d ’eenen, werkgebrekzou behartigen. Tot voorzitter werd gekozen voor d ’anderen.); Jan A. van Zutphen en tot secretaris Henri Po­ 3. Afschaffing van hetverplicht boort nemen', lak. Dit was de aanzet lol oprichting op 18 no­ 4. Streven naar een achturige werkdag. Ditvember 1894 van een federatieve bond, de Al­ was een grote stap, men sprak af te begin­gemene Nederlandse Diamantbewerkers nen met twaalf uur per dag om dan vervol­Bond (A.N.D.B.). Hierin zou de Nederlandse gens te proberen liet aantal uren te ver­Diamantbewerkers Vereniging wel de grootste minderen. Men hoopte zo meer diamant­invloed gaan uitoefenen. bewerkers aan werk te laten komen; Er werd gestaakt. Daarbij werden resultaten 5. Afschaffing van vrouwenarbeid. Vrouwengeboekt die de werkomstandigheden en ver­ werkten voor het halve loon van een man­diensten niet opvallend verbeterden maar een nelijke werknemer. Er bestond in die tijdhalt toeriepen aan verdere verslechtering. een algemeen streven om vrouwen enEen aantal juweliers bleef dwarsliggen. Ze meisjes uit de bedrijven te weren; probeerden onder het betere tarief uit te ko­ 6. Het teveel aan slijpmolens tot een aan­ men door hun opdrachten niet meer aan de vaardbaar aantal terugbrengen; grote slijperijen, die onder controle van de 7. Overheidscontrole op de werkomstandig­diamantbewerkersbond vielen, de z.g. bonds- heden in de bedrijven, arbeidsinspectie. fabrieken, te geven. Ze zochten kleinere be-

230 TVh löe jrg. 1997 Bouwtekening van de wel heel eenvoudige slijperij van De /- n \ - H aan aan de Violenstraat te Hilversum. Voorgevel en doorsnede.

drijfjes die het niet zo nauw namen met debewerkers woonden. Zo kwam het dat de ju­ door de bond afgesproken voorwaardenwelier en A.W. van Rheenen werk gaf aan de dia­ tarieven. Het werk werd bij deze zogenaamdemantbewerker W. Schouw, lid van de christe­ ‘eigenwerkmakers’ onder gebracht. Deze kre­lijke diamantbewerkersbond ‘Patrimonium’, gen hierdoor de naam onderkruipers en wer­die daarvoor in Hilversum ging wonen aan de den meteen geboycot door de Bond. Larenseweg, wijk I, nummer 19a. Hij huurde een ruimte in een loods van de ijzergieterij Ensink aan de Larenseweg, en plaatste daar ‘Onderkruipers’ negen slijpmolens. Het was een ruimte die de naam slijperij nauwelijks verdiende. Hier gin­ Eind 1895 liepen de spanningen zo hooggen op de diamantbewerkers naartoe die onder dat enkele ondernemers buiten Amsterdamde verplichtingen van de A.N.D.B. uit wilden naar ruimte zochten om daar bedrijven teen zij die hun eigen vereniging of bond trouw starten. De voorkeur ging al snel naar Hilver­wilden blijven. Dat waren vaak de christelijke sum uit omdat daar toen nog enige diamant­en rooms-katholieke diamantbewerkers, hoe-

1'VE \7ejrg. 1997 231 wel ook, maar in mindere mate, joodse dia­de diamantslijperij Ensink te gaan werken. mantbewerkers naar Hilversum trokken. ErHun patroon, Emanuel Kalker, had hen voor werd onder de vastgestelde tarieven gewerkt,een jaar werk gegarandeerd. Enige tijd later men had echter minder kosten omdat geenwerd Loonstein ook in Hilversum weggejaagd. bijdrage betaald werd aan de vakvereniging.Hij had het in Hilversum oponderkruipers- de Henri Polak, de voorzitter van de A.N.D.B.ciladel van Ensink zo bont gemaakt dat ze hem vroeg zich af wat de motieven voor de verhui­zelfs daar niet meer wilden handhaven. Om­ zing waren: dat hij nergens meer terecht kon richtte hij in Amsterdam een klein slijperijtje op, om voor Gebrek aan molens is in onze stad niet. Waarom er danzijn beschermheer Kalker slijpwerk onder het wel te Hilversum gewerkt moet worden is voor ons eentarief te kunnen maken. raadsel. Zes molens te Hilversum zijn bezet. De heer W. Schouw, lid van 'Patrimonium’zit daar met een stelletje volgelingen te werken aan het werk van de .1. 11 heer' Opnieuw vestigingen in Hilversum van Rheenen, dat hier dom tal van werklieden gewei­ gerd is geworden, omdat deze onder hel loon aanbood. Genoemde heer A.W. van Rheenen is notabene lid vanDoor een grote staking in 1898 en het daarbij de commissie van de 24, die o.m. tol taak heeft de be­sterk op de voorgrond treden van de A.N.D.B., slaande lonen te handhaven en Schouw is niet ontstondgeban­ er een tweedeling in de gelederen nen uit ‘Patrimonium ’, doch moest alleen als bestuurdervan de diamantbewerkers. Enerzijds de dia­ aftreden. mantbewerkers onder leiding van de A.N.D.B., werkzaam in de zogenaamde bondsfabrieken. In het bedrijf aan de Larenseweg werden ook,Anderzijds een deel van de rooms-katholieke, geheel tegen de bondsafspraken, klandestienchristelijke en joodse diamantbewerkers, die leerlingen opgeleid, zoals door de roosjesslij-niets van de A.N.D.B. wilden weten omdat deze per-eigenwerkmaker G.T. de Haan. Hij kwam bond steeds meer het karakter kreeg van een daarvoor op 26 september 1898 uit Amster­socialistische bond. Daar voegden zich die dia­ dam naar Hilversum. Op 10 mei 1899 ging hijmantbewerkers bij, die helemaal geen lid van weer naar Amsterdam terug. In de tussentijdeen organisatie wilden zijn. Vaak waren dit ei- had hij zijn zoon het roosjesslijpen geleerd.genwerkmakers, die zelf diamant kochten, Ook de geboycotte roosjes-eigenwerkmakerdeze lieten bewerken door hun personeel en A. Polak werkte enige tijd te Hilversum, waar het geslepen werk weer verkochten aan juwe­ ook hij zijn zoon het roosjesslijpen leerde.liers of diamanthandelaren. Deze groep afke- Enige tijd later zou Henri Polak over de klan-rigen van de Bond waren het die slijperijen destiene opleidingspraktijken schrijven: buiten Amsterdam op gingen richten. Hilver­ sum en Bussum werden de vestigingsplaatsen /e moet als ouders wel van je zinnen beroofd zijn om in voor deze nieuwe fabrieken. deze tijd nog jongens te laten opleiden in een beroep Aan de Diamantstraat te Hilversum was al in waar geen droog brood meer te verdienen valt. 1897 een diamantslijperij opgericht met de Leden van de A.N.D.B. voelden zich steedsnaam ‘De Bloem’. Deze was gebouwd door sterker staan in de strijd voor het behoud vanJ.R. Boonacker, dezelfde die ook de inmiddels hun verdiensten. Op zondag 6 septemberopgeheven slijperij aan de Noorderweg had 1896, was er een kleine werkstaking, georgani­gebouwd. Het eerste bouwplan voor de Dia­ seerd door leden van de A.N.D.B., in de la-mantstraat voorzag slechts in één bouwlaag briek van de Gebr. Boas in Amsterdam. Daargeschikt voor twaalf slijpmolens. Waarschijn­ wilden de onderkruipers Loonstein en lijk Ba­ was dit toch te weinig rendabel want er ruch het werk op die dag weer hervatten. Na­werd gebouwd in twee lagen, voor 24 slijpmo­ genoeg alle werklieden stopten toen en dron­lens. Deze molens waren toen nog van hout. gen er bij de directeur op aan de geboycotteDe aandrijving geschiedde door een Crossley- slijpers van de fabriek te verwijderen. De di­Ötto gasmotor van vijf paardenkrachten. Op­ rectie zegde hen tegen het einde van de weekdrachtgever was Salomons Meijer, diamant­ de huur op. Loonstein en vader en zoonhandelaar Ba­ en vennoot van de firma Salomons ruch gingen toen naar Hilversum om ook& in de Pauw te Amsterdam. Bij navraag door

232 TVP, lbe jrg. 1997 Bouwtekening van de grote diamant)abriek 'Flora' aan de 2 Nieuwstraat te Hilversum. Zijgevel en doorsnede.

lui bestuur van de A.N.D.B. bij Salomons, be­culiere reden naar Hilversum verhuisde en een goe­ weerde deze de slijperij te bouwen om te ont­de vriend van onze hond is, wensen wij veel voor­ komen aan de willekeurige verhoging vanspoed de op zijn jonge onderneming. molenhuur door de fabriekseigenaren. HijVoor liet ontwerpen en bouwen van deze stelde dat de molenverhuurders van de enediamantslijperij heeft J.R. Boonacker waar­ op de andere dag de huur hadden verhoogdschijnlijk het ontwerp voor de Noorderweg tot 75 cent per dag en dan vervolgens in staatgebruikt. Zo kan men zich ongeveer een voor­ waren om binnen enkele dagen te besluitenstelling maken hoe deze er uit gezien moet tot een verdere verhoging naar bijvoorbeeldhebben. De twaalf slijpmolens molens werden ƒ1,25. Hoewel deze veronderstelling niet ge­gehuurd door twee slijpersbazen / eigenwerk- heel juist was (de A.N.D.B. zou daar immers makers: Gerrit Veerman en Philip Coezijn. Zij óók een woordje in meespreken) kon ronselden de hun personeel onder werkloze of bond wel beamen dat verhuurders maar eensgeroyeerde diamantbewerkers in Amsterdam. over hun tariefsverhoging moesten nadenken.Dat personeel kwam dan 's morgens met de Dat de Bond het vertrek van Salomons niettrein van Amsterdam en ging 's avonds weer onmiddelijk afkeurde blijkt uit het volgendeterug, wat met de lange werkdagen van toen bericht in hetWeekblad, het bondsorgaan vanniet erg aantrekkelijk was. Als ze in Hilversum 5 novem ber 1897:De hr. Salomons die om parti­wilden gaan wonen konden ze bestaande wo-

TVE D e jrg. 1997 235 ningen of één van de nieuwe, door BoonackerHendricus Keune. Eikbosserweg 106, tw aalf slijpmolens, gebouwde huizen aan de Diamantstraat hu­aangedreven door een gasmotor. Franciscus Ferdinand Kramer. 'De Volharding’. Heberger- ren. weg 3. 42 slijpmolens, aangedreven door een gasmotor In 1899 werd ook door J.C. Jaakke vergun­ Henri Corn el is Lort tien / firma H.C. Loeiden Cr Co. 'I)e ning gevraagd om een diamantslijperijtje metVoelbal’ Kerklaan. 1, twaalf slijpmolens, (omgedreven door vier molens, aangedreven door een gasmotor,twee gasmotoren. te mogen oprichten aan de Havenstraat 99.H.C. l.odtlen Cf Co. ‘Flora’ 2 Nieuwstraat 44, 52 slijp­ Jaakke was zelf slijpersbaas en eigenwerkma- molens, aangedreven dooi een gasmotor. ker. Het bedrijfje werd achter zijn woning ge­Roelof Wouters Cf Co. Leeghxoaterslraat HUI, twintig slijp­ bouwd. Eind 1899 vroeg hij weer vergunningmolens, aangedreven door een gasmotor. aan, nu voor nog een nieuwe slijperij aan de Kerklaan 1. Deze had twaalf molens, aange­Een bezetting van een slijperij,een personeel ge­ dreven door twee kleine gasmotoren. Hiernaamd, bestond uit een slijpersbaas, patroon fungeerde J.C. Jaakke als slijpersbaas ' eigen-genoemd, vier tot vijf slijpersknechten, even­ werkmaker en molenverhuurder. In 1905 ver­zoveel slijpmolens en een versteller. Bij een slij­ trok hij naar Amsterdam en verkocht de slij­perij van enige omvang behoorde ook een ma­ perij aan H.C. Lodden. chinist tot de vaste personeelsbezetting. Deze had de zorg voor het gehele machinepark en voor liet goed aanvegen van de verschillende Uitbreiding van het aantal slijperijen in slijplokalen. Dit aanvegen gebeurde om zoek­ Hilversum geraakt en weggesprongen diamant terug te vinden. Vaak had hij ook tot taak nieuw perso­ Na 1900 werden er nog meer diamantfabrie-neel aan te nemen. Dan waren er nog de loop­ ken opgericht in Hilversum. Enkele kleineknechten die hand- en spandiensten verricht­ met vier of vijf slijpmolens, meestal ingerichtten en het kantoorpersoneel. Men kan er op voor een roosjes-eigenwerkmaker met enkelebasis van deze gegevens van uitgaan dat er in slijpersknechten en een versteller. Daarnaast1910 zo’n 375 tot 400 personen werk vonden werden ook een aantal grotere diamantfabrie-in de Hilversumse diamantslijperijen. ken gebouwd. De eigenaar had voor een deel zelf de slijpmolens in gebruik bij eigen perso­ neel en verhuurde de overige molens. Op 1Personeelswerving ja­ nuari 1910 waren er in Hilversum zeker 282 slijpmolens. Hieronder worden de slijperijenBij kleine slijperijen zorgde de eigenwerkma- en hun uitbaters opgesomd. ker dat zijn personeel vanuit Amsterdam met hem mee verhuisde naar Hilversum. Toen de Abram Asscher. 'De Bloem’Diamantstraat 46, 24 slijpmo­roosjesslijpers / eigenwerkmakers G.T. de lens, aangedreven door een gasmotor. Haan en P.Buijs hun eigen slijperijtje in Hil­ Pieter Buijs. Violenstraat 88a, achterlijn woonhuis, versum vijf aan de Violenstraat begonnen, waren slijpmolens, aangedreven door een gasmol ar daar door de uit Amsterdam afkomstige tim­ ‘De Cullinan’ Oude Torenstraal 19a, zestig slijp molens, merman Barend Visser al woningen gebouwd aangedreven door een stoommachine. Andreas Leonardus Danko. Slijperijen aan de Geuzenwegmet daarachter kleine gebouwtjes, geschikt 85a, onbekend aantal molens aangedreven door eenom stoom­ een slijperij te beginnen. Ook konden zij machine; en aan de Leeghwaterstraat 42, onbekendvoor aan­ het meegenomen personeel in de Violen­ tal molens, aangedreven door een gasmotor. straat en in omliggende straten gemakkelijk Matheus Demmendaal. Hoge Larenseweg 79, vier molens,huisvesting vinden. De eigenaren van de gro­ aangedreven door een gasmotor. tere diamantslijperijen plaatsten advertenties Johannes Ferree. ‘De Gijsbrecht’ Hortensiastraat 35, 47in h et Weekblad, waarin slijpersbazen met hun slijpmolens, aangedreven door een gas motor. personeel werden uitgenodigd om in de nieu­ Gerardus Thomas de Haan. Violenstraat 88. Kleine slijpe­ we fabrieken te komen werken. Ook voor het rij. Vervolgens Roeltjesweg 21, achter zijn huis, vier slijp­ personeel van deze grotere fabrieken kon men molens, aangedreven door een 2 PK gasmotor. F. Keune. Eikbosserweg 120, vier slijpmolens, aangedrevenin de directe omgeving van de fabriek meteen door een gasmotor. over goede woningen beschikken.

234 'l'VF 15e/rg. 1997 Ten roosjes-versteller kan nog een molen meenemen, niet HILVERSUM. kleiner dan 200-1. Fabriek De Cijsbreeht, Een aehtkantslijper viel. versteller, 7' /i rent toeslag voor­ Diamantslijperij „FLORA” de versteller. Adres: H. Keune, G.v.Amstelslraat 147, 2e Nieuwstraat Hilversum. Vier d vijf briljantslijpersknechten, met een versteller. Molens te huur è f 0.60 per dag Sortering 30 tot 80-4 karaat, burger fabrikaat op ga­ Noorderlicht H. LODDEN & Co. rantie oj vastgeld. Zich te vervoegen bij F. Kramer, fa ­ briek de Volharding, Tiebergerweg 3. O f St.Annaslraal Advertentie van de ‘Flora’ aan de 2 Nieuwstraat te Hil­ Ce versum. Knechten en verstellers in een vastgeld personeel. Acht­ kant en briljant. Fabriek Kramer, Tiebergerweg 3, Hil­ versum. Roosjesversteller voor twee d drie molens, of aankomend Een aantal slijpersbazen ging op de adver­leerling. Zich per brief ol persoonlijk te vervoegen: Fa­ tenties van de fabriekseigenaren in en vestig­briek Wouters, I.eeghwaterstraat 100, Hilversum, de zich in Hilversum. Door de groei van de'Twee mosjesslijpers gevraagd te Hilversum Fabriek werkvoorraad maar ook door het verloop on­Wouters. Teeghwalerstraat WO, o f Ceuzenweg 43, Hil­ der het personeel moest steeds weer nieuw versum. personeel geworven worden. Zoals bijvoor­Briljanlslijpers 35% zonder bazengeld, Zich 1e vervoe­ beeld d o o r A. W itsche en J.B. van W illingen, gen bij de portier van De Cullinan, oj Tulpstraat 34. slijpersbazen die op de fabriek ‘De Cullinan’ werkten. Zij vroegen enige goede briljanlslij-In 1910 woonde in Hilversum een groot aan­ pers voor klein gaafwerk. Het verplichte tarieftal diamantbewerkers, dat betekende echter zon met 20 en 25% verhoogd worden, zonderniet dat ze ook allen daar werkten. Een aantal dat bazengeld verschuldigd was. Een mogelij­van hen had door goede verdiensten in Am­ ke verhoging van het loon werd in het voor­sterdam, een woning ‘buiten’ kunnen betrek­ uitzicht gesteld. Personeelsadvertenties opge­ken. Ze reisden dan elke werkdag met de nomen in hetWeekblad van 1910, geven ooktrein naar het werk in Amsterdam. Ook waren enigszins een indruk van het diamantslijpwerker wel werknemers die in Hilversum hun werk dat in Hilversum gemaakt werd. Gevraagdhadden maar in Amsterdam woonden. De re­ werden onder meer: den daarvan kon zijn dat er geen vast werk te vinden was of omdat ze vanuit Amsterdam tij­ Enige goede aeklkantslijpers met versteller, goe/l fabri­ delijk waren 'uitgeleend’. Een andere reden kaat. Loon 0. 85-0. 90 gaafwerk, zoneter bazengeld. Ver­ kon zijn dat de kosten van verhuizing naar steller 5 en 7 '/? rent. Fabriek De Cullinan, bij de ma- ehinist. Hilversum te bezwaarlijk waren. Het dagelijks Briljant en achlkanlslijper en versteller, njt garantie reizen per trein werd wel bezwaarlijk gevon­ loon. Hij: Th. de Paus. fabriek Cullinan o f Rozenstraat den maar een enkele keer had men er ook 123, Hilversum. plezier in, zoals blijkt uit een verslag in het Een goede versteller gevraagd drie molens achtkant, toe­Weekblad van 25 maart 1904: slag 7 '/2 cent. Fabriek Cullinan, vervoegen bij de ma- thinisl o/jzirltler Feest te Hilversum. Hen personeel, lijdelijk le Hilversum Briljant- en aehlkanlversleller heeft gelegenheid om een werkende, bad jd, vrijdag een jubilaris in zijn midden. alleen werkende slijper mede ie nemen. (Werktijd M aan­ Feu daar werkende knecht vierde zijn 30en verjaardag: dag tol Zaterdag) Fabriek .\.T. Danko & Co. 's Morgens om zes uur in de trein maalde men zich mets Briljant- en aehtkanlslijpers en versteller. (Hoog loon) te welen, doch zodra in Hilversum aangekomen en uil Ook enige molens te buur, met Noorderlicht. Fabriek de trein geslapt, werd de jubilaris een papieren krans A.L. Danko, Geuzenweg 83, Hilversum. omgehangen en een borstlap met medailles aangespeld Ceroutineerd versteller voor vier molens, drie briljant en mei een bordpapieren vaandel, waarop “llnlde aan een achtkant. Zo nodig meer molens, adres: diamant­ den jubilaris”, werd in ojilorht, vergezeld door een mas­ slijperij Todden Cf Co. ej Oude Amers/oortseweg 7a. sa andere werklieden, zoals timmerlieden, metselaars Briljant- en aeklkantslijpers. Can/werk, goe/l loon. Ook enz. de weg naar tie fabriek aanvaard. Aldaar aangeko­ nog enige molens te huur. Ook voor alleen zilte tule ba­ men de molen, waarop de jubilaris werkte, door de Hil- zen. Zwei goede verstellers aanwezig, voor alle soorten versum.se kameraden mei sparregroen versierd. Toen be­ werk. Diamantslijperij Flora. II. Todden Cf Co. gon de eigenlijke hulde; een cadeau van het perstmeel,

TVK 15e jrg. 1997 235 Overzicht van het aantal diamantbewerkers te Hilversum in hetjaar 1910 volgens bevolkingsregister. Alleen hoofdbewoners en kostwinners. beroep volgens bevolkingsregister op 1 jan. 1910 gevestigd in 1910 vertrokken in 1910 Briljantslijper 1 3 Briljantversteller 1 Commissionair in diamant 1 1 Diamantbewerker 28 1 1 Diamantklover 1 1 Diamantslijper 166 32 22 Diamantsnijder 6 4 Diamantsnijdster 2 Diamantversteller 15 4 Diamant/ager 1 1 Klerk Diamantslijpersbond 1 0 Koopman in diamant 1 Loopknecht Machinist 1 Roosjesslijper 6 3 1 Roosj esversteller 3 4 Sc h ij ve nsch u urder 1 totaal 234 56 32

De diamantbewerkers die zich buiten Amsterdam vestigden behoorden in de begintijd niet tot de A.N.D.B. maar waren vaker lid van rooms-katholieke of protestante verenigingen.torspronkelijk Dit had te maken met hun afkeer van het socialistische karakter van de Bond en hun weigeringaan de arbeidsvoorwaar- zich den van de A.N.D.B. te conformeren. Het aantal joodse diamantbewerkers dat zich buiten Amsterdam ves- tigde was veel geringer. De A.N.D.B. kende een in verhouding veel groter aantal joodse leden.

geloofsgemeenschap volgens bevolkingsregister op ljan. 1910 gevestigd in 1910 vertrokken in 1910 Apostolisch 2 2 Doopsgezind 2 Gereformeerd 9 1 0 Luthers 41 4 4 Nederlands hervormd 93 19 7 Nederlands Israëlitisch 24 14 13 Portugees Israëlitisch 2 3 Remonstrants 0 3 Rooms-katholiek 35 6 Waals 1 0 Zonder 25 f) 1 totaal 234 56 32

De in 1910 in Hilversum wonende diamantbewerkersgezinnen telden gezamenlijk 479 dochters en 482 zo- nen. Zes meisjes kregen een opleiding tot diamantbewerkster, meestal diamansnijdster, en 37 jongens wei- den opgeleid tot diamantbewerker.

De diamantbewerkers woonden tamelijk geconcentreerd bij elkaar, dit zal te maken hebben gehad met de mogelijkheid om woningen in de buurt van ende teslijperij huren. Hieronder overzichtjeeen van de groot- ste concentraties:

Gijsbrecht van Amstelstraat 75 gezinnen Rozenstraat 49 gezinnen Hilvertsweg 40 gezinnen

De Begoniastraat, Bosdrift, Diamantstraat, Dahliastraat, Egelantierstraat, Eikbosserweg, Ericastraat, Faisan- tenstraat,Geuzenweg, Hoge Larenseweg, Leeghwatcrstraat, Neuweg, Pauwenstraat, Tulpstraat en de Violen- I f 1 I straat telden tussen de tien en de vet 1 waren er nog straten, vooral in het Bloemen- kwartier, waar één enkele diamantbewerker met zijn gezin woonde.

236 TVE 15e jrg. 1997 dito van een ander personeel, toespraak tot de jubilaris,10October a.s. (invoering'/r S urige arbeidsdag) een ver­ enz. Nu kwam het trade ment aan de beurt. Bolussen anderingin de treinloopie verkrijgen, die de te Bussum moesten het zijn: alle daar werkenden werden getrac- en Hilversum wonendedoch in Amsterdam werkende teerd. Des avonds werd hel feest bij de jubilaris ten huize vakgenoteneen gemakkelijker verbinding zal bezorgen, voortgezet. Dat hel hem gegeven moge zijn deze dag nogdan thanshet geval is. De directie der H.IJS.M. is niet jaren te herdenken. ongenegenin deze richting hare medewerking te verlenen, doch wenst daartoe te weten hoeveel personen bij de zaak hel rokken zijn. Deshatruc worden de betrokkenen uitgeno­ digd, binnen drie dagen na het verschijnen van dit blad daarvankennis te geven aan de bondsvoorzitter. Kortere werkdagen en verbeterde reistijd

Eén van de op hel congres van IS!) 1 genomenOp basis van de reacties schreef de H.lj.S.M. besluiten betrof het streven naar een achturigebereid te zijn om een trein om 6.54 uur van werkdag. In 1910 had de A.N.D.B. al veel bereikt Hilversum te laten vertrekken. Deze zou om voor haar leden, de arbeidstijd was tot een re­7.04 uur van Naarden / Bussum vertrekken delijk aantal uren teruggebracht, de verdienstenen om 7.SO uur te Amsterdam aankomen. Uit waren verbeterd ener was een verplichtte schaft­bovenstaande blijkt wel dat de A.N.D.B. over tijd gekomen, mede waardoor ook de gezond­een tamelijk grote invloed beschikte. heid van de diamantbewerkers verbeterde. Een achturige w erkdag was ech te r nog niet bereikt. Wel werden erin het voorjaar van 1910 bespre­Energieschaarste kingen gevoerd tussen de werkgevers en verte­ genwoordigers van de werknemers, om tot ver­Door de onrust op de wereldmarkt waren er dere arbeidstijdverkorting te komen. Deze be­na 1910 goede en slechte tijden voor de dia­ sprekingen leidden tot een voor die tijd zeer gun­mantindustrie in Amsterdam en Hilversum. Er stige werkdag van 8 '/•_• uur. was werk, maar niet altijd voor iedereen in vol­ Op 10 oktober 1910 zou de nieuwe arbeids­doende mate. In 1916 verslechterde de toe­ tijd worden ingevoerd. Er was echter eenstand doordat de aanvoer van diamant en klein probleem voor de forenzen. De nieuwesteenkolen (benodigd voor de motoren) stag­ arbeidstijd zou als gevolg van de bestaandeneerde. Een besparing van ten minste'7 op 25 treindienstregcling voor hen niet gunstighel uit­ energiegebruik per bedrijf moest uitkomst vallen. Er waren twee mogelijkheden: ’s mor­bieden. Dat leidde in eerste instantie tot het gens de eerste trein nemen naar Amsterdam inkorten van de schafttijden en het zoveel mo­ en daar dan wachten lot men aan het werkgelijk concentreren van diamantbewerkers in mocht gaan (dit zou de werkdag alleen langergrotere bestaande fabrieken. In 1917 werd maken en dat was juist niet de bedoeling) door of de regering een strak doorgevoerde be­ men kon een trein later nemen, dan zou menzuiniging verplicht gesteld. Fabrieken moes­ te laat op het werk komen. ten toen ten minste 25% van de werktijden in­ Door het hoofdbestuur van de A.N.D.B.leveren. Voor de diamantbewerkers leidde dit werd een brief geschreven naar de H.IJ.S.M.tot een verdere achteruitgang in de inkom­ waarin gevraagd werd om aanpassing van sten. de nieuwe winter-dienstregeling door een extraDoor het bestuur van de A.N.D.B. werd een trein vanuit Hilversum naar Amsterdam te la­commissie samengesteld die het besparen van ten rijden. De H.IJ.S.M. wilde eerst weten om energie moest bevorderen. De naamwas Com­ hoeveel reizigers het zou gaan. Hel hoofdbe­missie lol Regeling van het Kolen en Stroom ver­ stuur plaatste in hetWeekblad van 24 juni een bruik, later veranderd inCommissie tot Concen­ oproep om zo tot inzicht te komen hoeveeltratie in de Diamantindustrie. Deze commissie diamantbewerkers gebruik zouden maken vandeed het Rijks kolendistributiebureau het de gunstige reis mogelijkheid: voorstel om niet per fabriek maar voor de hele bedrijfstak de 25%-norm te berekenen. Bondsleden Ie Bussum en Hilversum. Ons bestuur heef} Dit zou het mogelijk maken om een beperkt bij de directie van de H.IJ.S.M. slappen gedaan om aantal op fabrieken voor 100% in gebruik te hou-

TVE Heng. 1007 TM Een diamantslijperij in Bussum

In de tweede helft van hetjaar 1900 werd ook in Bussum een diamantslijperij opgericht. Dat liet bij één bedrijf is gebleven kan verschillen­ » de oorzaken hebben. Ten eerste woonden er m t in Bussum bijna geen diamantbewerkers. Om toch een slijperij te starten die op voldoende vakkundig personeel kon rekenen moest deze

\ - - wel de kritiek van de A.N.D.B. doorstaan en kon men dus geen geboycot of geroyeerd per­ soneel aannemen. Ten tweede voerde het ge­ meentebestuur van Bussum in die tijd een strikt vestigingsbeleid voor bedrijven. Bussum moest een woondorp blijven met mooie wo­ ningen en vooral veel groen en parken. De oprichter van de slijperij, J. Buijs, begon in een klein gebouwtje achter zijn woning aan De slijpersbaas H ij man Daniël Sjouwerman, die de slijpe­de Melkweg 19, wat vanaf de straatzijde niet rij te Bussum overnam van H.M.A. Philippeau. opviel. De slijperij bestond aanvankelijk uit ongeveer twaalf slijpmolens, aangedreven door een kleine stoommachine. De stoomma­ den. Het betekende wel dat van de ongeveerchine die hij gebruikte voor de aandrijving honderd fabrieken in Amsterdam nog maarwas in het begin niet groot, daarvoor waren 24 fabrieken open mochten blijven. In Hilver­geen extra voorzieningen nodig. Dat alles sum waren dat maar twee fabrieken. De fa­ maakte de vergunningverlening eenvoudiger. briek ‘De Gijsbrecht’ aan de Hortensiastraat Buijs was eerder dat jaar gebovcot door de en.de fabriek ‘Flora’ aan de 2‘ Nieuwstraat. A.N.D.B die daar op 6 april in hetWeekblad Door deze maatregel ontstond er een over­m ededeling van deed: schot aan diamantbewerkers die aangewezen waren op een uitkering van de A.N.D.B. Deze Verbod van werken. Het hoofdbestuur herteld hierin/, was niet voldoende om in het levensonder­dat bij, met oj"voor de briljantslijpersbaas /an Buijs, in­ houd te voorzien. Voor velen was dit redenclusief zijn personeel, werkzaam op de fabriek van Abbe te A msterdam, van a f heden niet gewerkt mag worden. om tijdelijk of definitief naar andersoortig Zij die dit besluit mochten overtreden, zulten voor de werk om te zien. De besparing die werd be-, boycot worden voorgedragen. Waarvan publicatie in het reiki in de diamantindustrie bedroeg door‘Weekblad.’ zal geschieden. Het hoofdbestuur van de het ingrijpen van de A.N.D.B. 65% kolen, ANDB. Henri Polak, voorzitter, fan A. van Zutphen. 439- stroom en 40% gas. secretaris.

Na deze moeilijke tijd waren er in HilversumDat was een duidelijk signaal aan Buijs. Door nog maar enkele fabrieken die slijpwerk ver­deze boycot werd het hem onmogelijk ge­ richtten. De meesten waren na het einde vanmaakt nog slijpmolens te huren op een van de de bezuinigingsperiode in 1918 niet weergrote in diamantfabrieken te Amsterdam om bedrijf gegaan maar werden verkocht en totdaar m et zijn personeel te gaan werken. Wilde andere bedrijven omgebouwd. Het duurdehij het diamantslijpen voortzetten dan moest tot circa 1935 voordat de laatste diamantfa-hij zich wel buiten Amsterdam begeven. Buijs briek zijn deuren sloot. Nadien waren er nogwas waarschijnlijk lid van de Diamantslijpcrs- steeds diamantbewerkers in Hilversum woon­vereniging St. Eduardus en kon zich niet ver­ achtig maar die werkten allen in Amsterdam,enigen met de socialistische opvattingen van onder m eer bij de firmaI.J. Asscher, vaak met de A.N.D.B. Hij vestigde zich op 24 augustus extra financiële steun van de Hilversumse en1899 met zijn gezin in Bussum en richtte sa­ Rijks overheid. men met de slijpersbaas H.M.A. Philippeau

238 TVK 15e jrg. 1997 r ÈÊËËËÊ ^ I iSSSSlMMI *j| J u » lH Se *£ fSjL-J i f r l ; W

Ö d

’ „ _ r r 'm^> . s Ph ■ MEI AiiS .*61- «as» :. «K jjSj iSM?b%7iMi § s : s i f 3 7 . - De enige diamantslijperij te Bussum aan de Melkweg / 9. hel bedrijfje op. Door de samenwerking meiDe aandacht van de A.N.D.B. bleef bij voortd­ Buijs werd Philippeau door de A.N.D.B. ookuring gevestigd op de slijperij in Bussum, die meteen geboycot, evenals de diamantbewer­nu onder leiding van Philippeau voortgezet kers die bij hen aan het werk gingen. werd, blijkens een bericht van 28 februari Buijs heeft niet lang van zijn diamantslijpe-1900: rijtje gebruik kunnen maken, hij overleed op Aankondiging van uitbreiding van de slijperij en de 18 januari 1901. Na zijn overlijden verscheen vraag naar meer personeel. De hr. Philippeau zal naar in hetWeekblad een waarschuwing tegen werk­ wij vernemen zijn slijperij te Bussum, tot circa zestig nemers van het bedrijf: molens vergroten, dit als gevolg van de vele, aanvragen die hij van slijpers ontvangt om op zijn fabriek molens Geboycotlen. De lezers zullen ziek herinneren, dat gerui­te huren. Daartoe beslaat reu echter geen gelegenheid. me tijd geleden het personeel van de baas Jan Buijs, toenmaals werkzaam op de fabriek van Abbe, inclusief de baas geboycot werden. Daarna stichtte de. heer f Buijs een fabriekje te Bussum, waar hij met zijn luitjes gingPersoneel werken. Buijs is nu een dezer dagen overleden. Dien ten gevolge is het niet on mogelijk, dal de geboycotten zullenEen uitbreiding van het aantal molens was in­ trachten aan het werk te komen. Ten einde dat te belet­middels goed mogelijk. Het aantal diamantbe­ ten worden hier hunne namen gepubliceerd: H.A. Tide-werkers dat in Bussum woonde was op 1 ja­ man, Amsterdam; A. Rozenstrater,Amsterdam; H.E denuari 1906 volgens het bevolkingsregister al Fransche, Amsterdam; W.J. Jansen-Heilmeijer, Amster­ gegroeid tot 32 (zeventien diamantslijpers, elf dam; F. Schaefer, Hilversum; F. Wolf, Amsterdam; G. diamantbewerkers, drie diamantsnijders en Nijenhuis, Amsterdam; F!. Roos., Fandstraat 16; j.A. een diamantsnijdster). De/e zullen niet allen Loohuis, Amsterdam. Flel is verboden, voor, hij of met deze lieden te werken. in Bussum gewerkt hebben. In de slijperij aan de Melkweg werkten echter toch wel drie slij-

TVF Ibe jrg. 1997 239 persbazen met hun personeel en daar warenpleegd te worden. De leiding werd overgeno­ vijftien slijpmoiens voor nodig. De slijperij wasmen door de slijpersbaas Hijman Daniël Sjou­ inderdaad vergroot maar niet tot zestig mo­werman. Tot verdere uitbreiding van het be­ lens. Waarschijnlijk is er eerst op het bestaan­drijf is het niet meer gekomen. Waarschijnlijk de gebouw een verdieping gebouwd en werdis het bedrijf tijdens of spoedig na de Eerste later aan de zijkant nog een uitbreiding gere­Wereldoorlog gesloten. aliseerd. Door het stringente beleid van het gemeentebestuur van Bussum was een sterke vergroting van het bedrijf niet toegestaan. Bronnen In een later stadium zijn er nog wel plannen ge­ weest om aan de Landstraat een nieuwe slijpe­I.I.S.G. Amsterdam. Het Weekblad. Orgaan van rij op te richten voor zestig slijpmoiens, met de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers mogelijkheid voor uitbreiding tot honderdBond; archief A.N.D.B. slijpmoiens, maar die zijn niet verwezenlijkt. Stadsarchief Naarden (SAN). Bevolkingsregis­ Na aankondiging van de plannen om de be­ter Bussum. staande diamantslijperij in 1906 te vergroten,SAN. De Gooi en Kernlanden volgde een toename van nieuw personeel. StreekarchiefDe Gooi en Vechtstreek te Hilver­ druk van de A.N.D.B. was verminderd, men sum (SAGV): Bevolkingsregister Hilver­ was tot inzicht gekomen dat samenwerking tot sum. een beter resultaat zou leiden. Slijpersbazen /SAGV. Dossiers vervallen bouw vergunningen eigenwerkmakers konden onder eigen naamHilversum personeelsadvertenties plaatsen in Week­ het SAGV. Dossiers vervallen H inderw etvergun­ blad. Uit de advertenties is op te maken welke ningen Hilversum. mogelijkheden de slijperij bood en welk werkDienst Stadsontwikkeling gemeente Hilver­ er geslepen werd: sum. Dossiers vigerende bouwvergunnin­ gen. Stoom-diamantslijpaij te Bussum. Molens te huur Wij60 in Hilversum. Uitgave gemeente Hilver­ cent per dag. Centrale verwarming. Melkweg 19. sum, 1969. Een versteller voor drie molens, klein briljant en acht­F. Leviticus & Henri Polak.Encyclopedie der Dia­ kant. mantnijverheid. (Haarlem 1908) Een bekwaam briljant-versteller. Voor v in d vijf molensO. Montague, Johan WinklerDoctor e.a. lleuri 20-4 tot 120-4. Polak. Van het vuur dal in hem brandde. (Am­ Drie o f suer briljanlslijpers en een versteller, 40-4 tot sterdam 1948) 100-4. G. A. van d er Velde.l)e A.N.D.B. Een Overzicht Gevraagd slijper/klover. voor Philippeau, Melkweg, van zijn ontstaan, ontwikkeling en betekenis. Bussum. Een briljantslijper om dooreen versteller meegenomen Ie (Amsterdam 1925) worden. Sortering 80-4. Alle soorten fabrikaat. Bekwaam klein versteller, loon gegarandeerd. Ook klein- slijpers kunnen geplaatst worden. Guafwerk bij K. Fraaij, Berensteinlaan 43.

Het verloop onder het personeel was fors. In 1906 vestigden zich 25 nieuwe diamantbewer­ kers in Bussum. Van deze 25 vertrokken er in dezelfde periode weer dertien naar een ande­ re plaats. Naast een onbekend aantal diamant­ bewerkers dat vanuit Amsterdam met de trein naar Bussum kwam om te werken, was er ook een behoorlijk aantal dat naar Bussum ver­ huisde maar in Amsterdamde bleef werken. In 1916 vertrok Philippeau naar Bloemcn- daal om daar in het gesticht Moerenburg ver­

240 TVE Dejrg. 1997 Goois Museum 'ö - □ ~ö \

Wonen en werken in Hilversum, 1850-1960 ne. Woningen werden toegerusl met douche, gedeeltelijk vernieuwde permanente presen­toilet, wasgelegenheid en soms zelfs centrale tatie verwarming. vanaf 29 november 1997 Een korte, heldere diapresenatie toont aan het begin van de tentoonstelling de verande­ De nieuwe presentatie in het Goois Museumring van de vorm van Hilversum op platte­ toont het beeld van Hilversum in vijf thema’s,gronden. Vervolgens wordt de bezoeker zig­ leder thema is gekoppeld aan een karakteris­zaggend langs de panelen, de verrassingsvitri- tieke periode in de tijdspanne 1850-1960.nes en de thema tafels 'door de tijd’ geleid. Eind negentiende eeuw was het agrarische ui­De expositie geeft inzicht hoe Hilversum zich terlijk van Hilversum nog wel aanwezig maaruitbreidde van 1850 tot 1960. Te zien is ook al lang niet meer in overeenstemming met dedat Hilversum daarbij verrijkt is met een keur nijverheid die in de oude behuizing was ont­aan architectuurstijlen. Verdeeld over vijl pe­ staan. De textielindustrie ontwikkelde zich ex­riodes worden de belangrijkste ontwikkelin­ plosief. Hierdoor veranderde het aanzien vangen getoond met foto's, tekeningen, authen­ Hilversum in een industriedorp. Hilversum,tieke kaarten, plattegronden en reproducties. ook wel de tuin van Amsterdam genoemd,Objecten als modellen, drukwerk, Hilversum- kwam in de tweede helft van de negentiendesc producten, herinnet ingsmedailles en tal eeuw in trek als plaats om ’buiten’ te gaan wo­van andere voorwerpen illustreren naast de nen. Rijke Amsterdammers heten buitenhui­leestafels de verschillende perioden. zen en villa’s bouwen. De aanleg van de spoor­ lijn in 1874 versnelde de industrialisatie enEngelenwerk bracht nog meer Amsterdammers naar Hilver­29 november 1997 t/m 15 maart 1998 sum. Het dorp groeide uit tot een forenzen­ dorp. Met de komst en de groei van de om­In de tentoonstellingEngelenwerk “ ” wordt een roep, vlak voor de Tweede Wereldoorlog,beeld gegeven van de verschillende soorten werd Hilversum omroepstad van Nederland.engelen met hun taken en werkzaamheden. Engelen zijn de intermediair tussen God en De bezoeker kan onder andere zien hoe hetde mens en komen in die rol, en in andere, wooncomfort van de arbeider verbeterde.voor in verhalen uit de bijbel en apocriefe ge­ Eind negentiende eeuw bewoonden meerde­schriften. De tentoonstelling geeft een over­ re families oude, onhygiënische boerderijen.zicht van verhalen waarin engelen een actiev e De huisnijverheid vond plaats in de leefruim­rol spelen. te. Fabrikanten en kerkelijke instanties bouw­ den woningen voor de allerarmsten, als vormEngelen maken deel uit van een geloof en zijn van liefdadigheid. Architect Dudok was be­een volksoverlevering. Het engelendom heeft gaan met het lot van de arbeider en bouwdeeen sterk hiërarchisch karakter. Deze hemelse in het begin van de twintigste eeuw voor henhiërarchie is opgeschreven in de vijfde eeuw goede, mooie woningen in gezellige buurten.na Christus door een leerling van Patilus die De mensen kregen een huis met een tuintjezich voordeed als Dionysius de Areopagiet. en er werd ’groen’ aangekocht zoals het Span-Hij onderscheidde negen soorten engelen derswoud. Na de Tweede Wereldoorlog kwamwaarvan het hoogste koor’ het dichtst bij God er meer aandacht voor wooncomfort en hygië­slaat en het laagste dichter bij de mens. Het

TVE 15e jrg. 1997 241 ' . M T V -«1^1

' : v ’* '

*ê f \ M *: I1

» m Ë Ê . § M m m '» ■ . t /M I# * ï f ^ s &* 4 ^

r,„ . , t a s » i ^l C È -V i l f 1 ^ 1 ssprr*

'-. A f-;Uai< \ \f(,*i{J. >t/f( ($ )> :/<>/ COM4

Tobias met vis, begeleid door de engel. Gravure A. Goudt vooreen tekening van fl. Elsheimer, 10/IS. systeem werd, door de Katholieke Kerk indig hebben, als gevolg van hun onstoffelijk­ West-Europa, eeuwen lang in kunst en litera­heid bewegen zij zich zonder enige moeite, tuur aangehaald. worden ze meestal wel met vleugels afgebeeld. Hogere engelen hebben twee tot zes vleugels. Over het uiterlijk van de engelen lopen Ondanks de dat engelen mannen nog vrouwen meningen sterk uiteen. Sommige engelen zijnzijn, worden ze meestal afgebeeld als baardlo­ rood afgebeeld vanwege hun vurige liefdeze, blonde jongemannen. voor God. Andere zijn blauw van kleur dooi­Aan bod komen ook de ’gevallen engelen’. de wijsheid van God die ze ontvangen Deze en rebellerende engelen zijn ooit de hemel doorgeven aan lagere koren. Engelen uit uitgegooid.het De tentoonstelling toont een laagste koor zijn de boodschappers. Ondanksprachtige verzameling verhalen, afbeeldingen dat deze engelen eigenlijk geen vleugels no­kunstwerken en ander engelenwerk.

242 TVE 15e jrg. 1997 Uit de tijdschriften

“Baerne”, Historische Kling “Baerne”, jaar­ Historische Kring “Bussum”, Contactblad gang 21, nummer 3, september 1997 jaarg an g 13, n u m m er 2, septem ber 1997

Onder de tilel“Een Baarnse eend in een Eem- Inade Beer schrijft over “Dede Bakkerij van Bre­ dijkse bijt” beschrijftJ. Kruidenier de geschie­ men, vier generaties vers”.Wie dacht dat er over denis van een huisje, dat vroeger naast het eenlo­ bakkerij niet zoveel te vertellen zou zijn zal gement Groeneveld stond en uiteindelijk aanna lezing van dit artikel wel een wat andere in­ de Eemdijk terecht kwam. Op het ogenblikduik gekregen hebben. Maar ofdeditjaar te ver­ /iel /ijn toekomst er tamelijk rooskleurig uit.wachten vijfde generatie ook bakker zal worden, O ver h et “Landgoed Pijnenburg”en /.ijn zal in de volgende eeuw pas blijken. bewoners gaat een artikel van H. Bronkhorst. Henri van Wermeskerken was de zoon van Dit landgoed heeft een rijke geschiedenis ende romanschrijfster Johanna van Wonde (“Jo­ er is reden tot vreugde dat huis, park en land­han Wilhem Henri van Wermeskerken, 1882- goed na meer dan drie eeuwen nog bestaan.1937"). M.J.A. van der Heide schrijft een uit­ Het, inmiddels vergrote huis, wordt sindsvoerig artikel over de moeder,Johanna van 1860 door de familie Insinger bewoond. Woude, en over de zoon Van Wermeskerken. Deze laatste schreef een vervolg op Hol­ het lands Binnenhuisje, het succesnummer van zijn Mededelingenblad van de Historische Kringmoeder. Maar ook op zijn eigen werk schreef Blaricum, nummer 26, september 1997 hij een vervolg. Ook toneel schreef hij, dat hij dan liet volgen door een roman over hetzelf­ H et “Erfgooiersgeslacht de Graaf uit Blari-de onderwerp en onder dezelfde titel. Een cum ” geelt tien generaties weer over globaal grappige volgorde! driehonderd jaar. Inderdaad, een knappe stu­ die, die veel genealogen /al interesseren. Dan is er uit het kerkelijk archief van de St.Historische Kring “Eemnes”, jaargang 19, Vitusparochie in Blaricum een gedeelte vann u m m er 2, septem ber 1997 het schoolarchief tevoorschijn gekomen. Daaruit heeft G.Th. Adema een overzicht van“Korte geschiedenis van het geslacht Van Oos- de geschiedenis van de ’Bernardusschool’ trum”.sa­ Alweer een /eer lang artikel, dat ca. mengesteld. 1560 begint en tot op de huidige tijd door­ De Open Monumentendag 1997 had hetloopt. Er is zelfs een familievereniging Ooster- thema “school als monument”. Daarom is eenheem, te Bergen op Zoom, telefoonnummer: fietstocht-route samengesteld die in de omge­0164-253205, voor ieder met de naam Van ving van Laren en Blaricum langs voorbeel­Oostrum, Oostrom, Oosterom en alle daarop den van openbare en bijzondere scholen gaat.lijkende namen! Per fiets een klein uur, rustig lopend ruim Verder een reeks herinneringen;“Oor­ /o twee uur. Tijdens de Open Monumentendaglogsherinneringen”van Joke Pot-van den /elf is een kleine tentoonstelling ingerichtHt*rk: over de spiritusdrinker“Henk de Bak­ over de Laarder en Blaricummet scholen. ker”, door Chris Roodhart, geschreven met de medewerking van Mevrouw H. Ruizendaal- Schotsman; en tenslotte de serie“Oud Eem- nesser...”, over het boerenleven in Eemnes vroeger en nu, door I lenriet Liscaljet.

TVE lïe jrg. 1997 243 Eigen Perk, uitgave van de Historische KringHistorische Kring “Huizen”, Huizer Kr ing Be­ “Albertus Perk”, jaargang 17, nummer 3, sep­ richten, jaargang 18, nummer 3, september tember 1997 1997

Dat de schrijver Antoon Coolen van 1920 tot“Een halve eeuw geleden werd de stoomtram 1938 in Hilversum heeft gewoond, is een min­opgeheven”. H. van der 1 luist Pzn. schrijft dat der bekend feit, waarover P. Timmer een aar­ liet op 5 oktober 1997 vijftig jaar geleden was dig artikel schrijft. F.F.M. Repko vindt dat h etdat de tram zijn laatste rit door het Gooi karakter van de Kerkbrink hersteld moet wor­maakte. Het onderwerp is tegenwoordig ge­ den. Albertus Perk heeft er vertrouwen in dat liefd. En de schrijver geeft een goed overzicht de herinrichting van het gehele gebied in goe­van al het wel en wee van de tram, in het be­ de handen is. gin vooral van het wee! In 1993 maakte hij En had het “Hof van Holland” een voorlo­nog historische ritjes, bijvoorbeeld van Hoorn per in de Oude Torenstraat? Een interessante naar Medemblik. vraag die de heren H.J.Th. van der Voort en Verder in dit nummer “Een kijkje achter de F.F.M. Repko trach ten op te lossen. H et ge­schermen bij de Klederdrachtgroep” en bied houdt ze wel bezig! Van der Voort maak­ “Walm”, een verhaal in Huizer dialect van te een wandeling door de 18e-eeuwse Oude Aartje Rruijning-Teeuwissen, waarin u uw ken­ Torenstraat. Er is sinds de 18e eeuw veel ver­ nis van het Huizens kunt beoordelen. anderd. En dat brengt ons tenslotte op de dia­ mantslijperij “De Cullinan”, en nog twee be­ drijven (auteurs J.E. Lamme en C. van der Historische Kring Laren Noord-Holland, Voort). Een bewogen geschiedenis van deKwartaalbericht, jaargang 16, nummer 61, Oude Torenstraat! september 1997

In de Gloriosa, Historische Kring “Ankeveen,In de rubriek “Het land van MAUVE” geeft ’s-Graveland, Kortenhoef’, jaargang 14, num­Karei Loeflf een korte levensbeschrijving van m er 2, m ei 1997 de schilderes en schrijfster Wally Moes. Zij is niet zeer bekend, al is er een Wally Moesweg in Laren, maar ze heeft, naast minder belang­ “Hoe een hek een tak ving. Een sprookje”. rijke,Dit ook zeer fraaie dingen geschilderd. sprookje wordt verteld door niemand andersI laar - later gecompileerde - “Dorpsvertellin­ dan Frans Ernst Blaauw en hij schreef het ingen” en haar autobiografie “Heilig ongeduld” 1917. We zouden eerder een stoere paarden- zijn het lezen zeker waard. Een aardig verhaal vertelling van hem verwachten, maar hijover “De Gooische tram” van Hilde Boef-Kel- schreef het heus, zegt de auteur D. Buiten­derman, heeft een persoonlijke kleur. Verder huis. twee artikelen, één over de dorpsherberg Maar nu gaat deze laatste verder en verhaalt “Het bonte paard” (auteur A.H.F. de Boer) hoe een eikenboom een stuk rail tot zijn ge­en het andere over restaurant “De vrije Hee- vangene heeft gemaakt. Een stuk rail van dere”; juist de naam “De vrije 1 leerc" geeft de ’s-Gravelandse paardentram nog wel! En wie auteur aanleiding tot een wat uitvoerige ge­ het niet gelooft kan het bewijs zien in de ver­schiedenis. (au teu r B.J. Vos) zameling historische voorwerpen in het ge­ bouw van de Historische Kring. Het vroegere “Kortenhoefse polder-ge-Historische Kring Loosdrecht, jaargang 24, meentehuis”, gebouwd in 1910, is het onder­ nummer 114, september 1997 werp van een artikel van J. Immerzeel, en is één van een reeks andere welke de inhoudDe kring bestaat 25 jaar en dat wordt terecht van dit nummer vormen. herdacht, want het gaat goed. Voorzitter Doets vermeldt dat de kring, naar het zich laat aanzien, één van de nieuwe bewoners van een multi-functioneel gebouw zal zijn: het leden-

244 I'VE 15e jrg. 1997 aantal blijft stijgen en bedraagt nu VOO. doodvonnis bij loting trof hem en nog een In een uitvoerig artikel, waarin de levens­collega: “twee sullen trekken die met den loop van de jarige tot in de details verteld koorde door den scherprechter sullen wor­ wordt, gaat J. Mol nader in op de zaak. den gestraft datter de dool op volgen”. Een ‘Chine de commande’ was een aparte groep triest begin, maar de familie kwam het te bo­ exportporcelein, waarbij de voorstelling ont­ven en floreerde verder, tot op heden toe. leend is aan westerse voorbeelden en dat ook Verheugend is dat de kring nu inderdaad voor de westerse markt is gemaakt. Wat voor een eigen behuizing heeft, namelijk de Ca- moeilijkheden er zich daarbij konden voor­ ponniére (de zogenaamde Puist) van het Mui- doen beschrijft C.G. Boogaard. Vanaf het ein­ zenfort. Maar er moet nog een heleboel werk de van de 17e eeuw zonden Engelse kooplie­verzet worden (ook letterlijk) om de zaak aan den prenten en tekeningen naar China om zete kleden. te laten uitvoeren in onderglazuur blauw. Maar soms leverde dat merkwaardige misver­ standen op. (Drie Hollandse taferelen op chi­ Werinon, Historische Kring Nederhorst den nees porselein). Berg, nummer 25, maart 1997

Merkwaardig om te lezen in het artikel van De Omroeper Historische Tijdschrift voor jan Baar “Nederhorst den Berg zelfstan­ Naarden, jaargang 10, nummer 4, oktober dig”, hoe de zucht tot samenvoeging van ge­ 1997 meenten en verandering van gemeente­ grenzen een inheemse kwaal lijkt te zijn. “Het uitzicht van weleer. Speurtocht per ver­ Het begon al in 1811, toen bij Keizerlijk De­ rekijker vanaf de Naardense toren in de j aren creet Nederhorst den Berg met Ankeveen veertig.” Boeiend is wat C. Mulder hierover en Nigtevecht een nieuwe bestuurseenheid schrijft en laat zien aan de hand van een serie moest worden, met de naam Nederhorst oude foto's. Mevrouw A.P. K om m an- van Ros-den Berg. Eerst bij Noot d-Holland horend, suin schrijft over het vriendelijke huis “De werd in 1814 het vergrote Nederhorst den Nachtegaal” bij Oud Valkeveen, dat in 1917 Berg bij Utrecht gevoegd. En zo ging het voor de componist Bernard Zweers (1854-door, tot 1968. (Hier eindigt het eerste deel 1924) en zijn vrouw Dora Maria de Louw werdvan dit artikel.) gebouwd. Sinds de laatste verkoop is het per­ In een aardig stukje over “Barmhartigheid ceel in tweeën gedeeld. aan de Hinderdam in de eerste helft van de Dit voorjaar werd de beheerder van de ves­ 18e eeuw” geeft Els N.G. van Damme uitvoeri­ ting opgeschrikt door een groot gat in het ge gegevens over “Inkomsten en 1 ütgaven van aardwerk van de borstwering van de rechter de Diaconie”. Zo wordt er gezorgd voor een schouder van bastion Nieuw Molen. Bij de rijglijf voor Aaltje jans; en Griet Pieters kreeg herstelwerkzaamheden werd een wenteltrap geld voor haar kost bij de majoor van het Fort blootgelegd die leidde naar de waterpoterne aan de Hinderdam; en wol “voor een boese- uit de tijd van de aanleg van de vesting. Hier­ laar en de hempt, maar zal het zelf moeten over schrijft David Kips. sp in n en ”. “Van omwegen” (auteur Gerard Baar) gaat over sluiting van de brug, het maken van de Villa Amuda, Historische Kring Stad Muiden, dam en de daarop gevolgde demping van de jaargang 10, nummer 4, juni 1997 Ree vaart. Een nog steeds actueel onderwerp?

In dit nummer komt de genealogie van de fa­ Oktober 1997 milie Buitenweg aan de orde. De lieer van M.W.J. Diest doel dit uitvoerig van één van de oudste, zo niet de oudste families van Muiden. Het gaat terug tot 1668, en reeds direct in het be­ gin liep het slecht met zoon Pieter af; een

TVE 15 ejrg. 1997 245 Actualiteiten

Genealogische Contactdag Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Midden-Nederland op 21 Eemstreek maart 1998 in de Scholenge­ meenschap Laar & Berg, De Stichting Omgevingseducatie werkt mo­ Langsakker 4 te Laren. Ope­ menteel hard aan de ontwikkeling van Streek- ningstijden van 10 tot 16 uur,reeks deel 4: Wonen, werken, mobiliteit (werk­ entree ƒ 5,- inclusief program­ titel). mablad. Vier auteurs, docenten die in de regio werk­ zaam zijn, schrijven het materiaal. Het thema Op zaterdag 21 maart zal de vierde genealogi­wordt verdeeld in subthema’s, zoals wonen, wer­ sche contactdag Midden-Nederland wordenken , verkeer, groenvoorzieningen en inrichting. gehouden. Deze dag wordt georganiseerdDe leerlingen gaan met de onderzoeksop­ door de afdelingen Amersfoort e.o., Gooi drachtenen de wijk van hun dorp ol stad in. Ze gaan Eemland en Utrecht van de Nederlandse Ge­bronnen, beelden en informatie verzamelen bij nealogische Vereniging. musea, historische kringen, archieven, bedrijven enz. De historische kringen worden op de hoog­ Zoals gebruikelijk zullen er op deze contact­te gehouden van de onderzoeksopdrachten, zo­ dag weer zeer veel instellingen aanwezig zijn,dat zij weten welke soort vragen zij kunnen ver­ zoals bijvoorbeeld de diverse archiefdienstenwachten van de docenten en leerlingen. In maart en een aantal historische verenigingen uita.s. wordt het materiaal gepresenteerd. De his­ Midden-Nederland. Ook landelijke groepentorische kringen ontvangen daarvoor te zijner zijn uitgenodigd, evenals een aantal familie­tijtl een uitnodiging. verenigingen. U kunt ook rekenen op uitge­ breide informatie over computergenealogieStichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek en de verzamelingen van de NGV. Verder is erDoel: -Jongeren betrekken bij hun eigen omgeving een speciale stand waar beginnende genealo­ -De integratie tussen CULTUUR en SCI IOOL be­ vorderen gen informatie en advies kunnen krijgen overHoe: -Lesmateriaal ontwikkelen samen met docenten en de aanpak van hun onderzoek. Tevens zal er culturele instellingen een meeting-point worden ingericht waal­ -De vraag van de scholen en bet aanbod van de in- mensen met gelijkgerichte belangstelling el­ stellingen/bedrijven op elkaar afstemmen -Kennismakingsbijeenkomsten en workshops voor kaar kunnen treffen. De heer Hoogendijk uit docenten organiseren in of bij: musea, archieven, Leusden zal een lezing met dia’s geven over historische kringen, architectuureer!tra en andere familie- en gemeentewapens in de provincie instellingen voor cultureel erfgoed Utrecht. Beschikbaar: Streekreeks deel 1 - prehistorie deel 2 - ontwikkeling van steden en dorpen Informatie is te verkrijgen bij het secretariaat deel 3 - verdedigingswerken van de Stuurgroep Genealogische ContactdagHet materiaal bestaat uit een dia-serie/video, een map Midden-Nederland met de docentenhandleiding, bronnenbrieven en een leerlingenwerkboekje. Mei de “museiim/egel” kunnen ze K.D. Reneman, Bangkokdreef 129, 3564 SJtwee keer gratis een museum naar keuze bezoeken. Utrecht, telefoon 030-2610633. 1 let lesmateriaal is geschikt voor VBO/Mavo-Havo/VWO.

Informatie: Alice Geijsel, projectleider Lieven de Reviaan 41, 1222 LD Hilversum tel/fax 035-6857598

246 I'VE 15ejrg. 1997 Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem

Leden dagelijks bestuur Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling < looi en Kernland drs Maria W.J.L. Boersen (voorzitter) Geologisch Museum Hofland, Laren A. Paulow nalaan 5 Stichting tot bevordering van de belangen van het 1112 AK Naarden Gottis Museum, Hilversum 035-6946920 Stichting “I lilversum, Pas Op!" Stichting Httizer Museum T. Kruijmer-Vos (secretaris) Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eem- Bolterstraal 7a streek 1271 XL H uizen Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland 035-5251713 Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmu- Fdl. Bos (penningmeester) seum, Naarden Stargardlaan 10 1104 BD Bnsstim Redactie 035-6941382 ruw ( l.M. A brahatnse P.J.C. Korvet; N aarden, 035-6945242 Diependaalselaan 294 L. Lankreyer-van Eijle, F.emncs, 035-5389198 1215 KI 1 1 lilversum drs K. Loeff, Laren' 035-5380474 035-6292646 (kantoor) P.J. Timmer, Loosdrecht, 035-5823412 drs M aria W.J.I.. Boersen liet algemeen bestuurbestaat uit vertegenwoordi­ A. Paulownalaan 5 gers van: 1412 AK Naarden (1354)9 16926 H istorische kl ing “B aerne” Historische kring Bussum th■ J.D .CBranger Historische kring Blaricum Postiljon 56 Historische kl ing Eemnes 1251 TM Laren Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Gra- 035-5310823 veland, Kortenhoef Hilversumse historische kring “Albertus Perk” D. Dekenia I listorische kring 1 luizen Drossaard 30 Historische kring Laren 1112 NS Naarden Historische kring Loosdrecht 035-6940760 Historische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” L.R. Huesc-Rommerts (secretaris) Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden Van Gelderlaan 74 Historische kring Nedet horst den Berg 1215 SP Hilversum Historische kring Weesp 035-6219279 Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Naerdincklant th P.H.D. Ltatpen Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­ Burg. Lambotn laan 15 versum 1217 LB Hilversum Stads-en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum te 035-6245701 N aarden Stadsarchief Weesp E. E. van Menscli (voorzitter) Vereniging Curtevenne, 's-Graveland J! IB Koekkoeksl i aal 26 Vereniging van Vrienden van het Gooi 1211 AD Hilversum Uitdok Stichting, I lilversum 035-6292826 (kantoor), 035-6234913

74 7; /v/rg, IW7 247 Varia

Jan Baar (gel). 1941) is leraar aan een basisschool inRectificatie: Nederhorstden Berg. Studeerde MO-geschiedenisaan de Vrije Leergangen te Amsterdam. Bestuurlid van de Door een fout bij het omzetten van de tekst zijn in liet arti­ Historische Kring Nederhorst den Berg. Auteur vankel van P. LeupenWen non, Willibrord en Liudger (TVE 15e jrg. nr. 3, september 1997) de noten weggevallen. Nu, gij bouwt niet uit weelde, rond de bouw van de rooms­ katholieke kerk te Nederhorst de Berg (1990). Heef t Pagina 154, noot 1: Dit artikel is een omgewerkte lezing, ge­ verder onderzoek verricht naar de zandwinning en was­bonden op 7 december 1995 voor de 1 listoriscbe Kring Ne­ serijen in Nederhorst den Berg. Is woonachtig in Ne­derhorst den Berg en vervolgens eerder geplaatstWeri- in derhorst den Berg. non, september 1996 nr 2, pp. 578-589.

Rob Hufen Hzn (geb. 1948) voorouders woondenPagina 157, noot 2: Na afloop van de lezing attendeerde D.P. Blok mij er op dat in de Utrechtse goederenlijst sprake tussen 1797 en 1903 te Naarden. Zij oefenden er is vanSuegsna (goederenlijst Werden:Suecsnon), hetgeen het beroep uit van:schermmeester ‘ op de Hamburgerwa-ook gelezen kan wordenSuegon als en niet als Zwesen. We gen \poortwachter, aannemer, gemeentebode,‘orga- hebben dan te maken met een onbekende plaats in nist-directeur' van het zangkoor St. Vitus, e.d. Rob’sUtrecht die in een oorkonde van 918-948 nog eenmaal naspeuringen brachten hem óók te Naarden en voorkomt,bij zie: R.F. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoef,lexi­ Henk Schaftenaar, in wiensOmroeper hij over de con van Nederlandse toponiemen Amsterdamtot 1200, 1988, p. Hamburgerpostwagen en andere onderwerpen kon335. publiceren. Hij vervolgde dit in Deventerhet Jaarboek 1995 en dat van 1996 der Vlaamse vereniging'Zon­ Verantwoording illustraties nekin \ Zijn dagelijks werk is hoofd verkoop onroerend (hnslag: goed bij een woningcorporatie te Utrecht. coll, (ioois Museum dr Els N.G. Joosse-Van Damme (geb. 1931) is sedert Titelpagina: 1991 emeritus hoogleraar in de Dieroecologie aan coll. C.M. van der Voort de Vrije Universiteit te Amsterdam en heeft in dit vakgebied diverse publikaties op haar naam staan.Voorwoord: Maakt sedert 1991 een studie van oude lokaties in coll. (ioois Museum Nederhorst den Berg, waarover verschillende arti­ 'Pussen Naarden ....: kelen zijn verschenen. Woont aan de Hinderdam in kopieën collectie auteur Nederhorst den Berg. Bovenlanders ....: drs Karei Loeff (geb. 1969) is architectuur-histori- pag. 205 Alg. Rijksarchief , GF 91 - 148, ÖSK 1150-1 cus en is werkzaam aan het Monumenten Selectie pag. 207 CIU-IX BA2 - blad 14 kast 22, 14.73.07 Project van de Provincie Utrecht. Hij is bestuurslid pag. 209 F.. Boeve, De Googelaars van Tussen Vecht en Eem en tevens voorzitter van Buitenplaats Overmeer ....: de Historische Kring Laren. 1.-3. kopieën coll. auteur 4. coll. Rijksmuseum Amsterdam nr. RP-T-1940-316 C.N.M. van der Voort (geb. 1934) voltooide in 1954 5. tekening auteur een grafische opleiding tot offsetdrukker en in 1958 tot leermeester-gezel offsetdrukker. Hij werkte als A.J. Bakker ....: offsetdrukker bij een uitgeverij-drukkerij in Baarn. kopieën coll. auteur naar foto’s fam. Bakker Hij verdiept zich al ruim vijftien jaar in de cultuur, kunst en geschiedenis van de joden in Nederland enDiamantindustrie ....: kopieën coll. auteur geeft af en toe lezingen over verschillende aspektenpag. 238, 239 coll. M.J.M. Heijne, Bussum van het joodse leven. (ioois Museum: coll. Museum Gatharijneconvent, Utrecht

248 TVE 15e jrg. 1997 Uitgeverij Verloren: MAAKT GESCHIEDENIS Larenseweg 123 - 1221CL Hilversum - ^035-6859856 -EI035-6836557

UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HOLLAND, HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:

Gesticht in de duinen.De geschiedenis vanR o n a l d P. d e G r a a f , Oorlog om Hol­ de provinciale psychiatrische ziekenhuizenland 1000-ijyy van Noord-Holland van 1849 tot 1994.msb 48, 494 blz., geïllustreerd, isbn 90-6550-278-5, /69,-/b f i38o Redactie J oost Vijselaar Op religieuze taferelen na, is op middeleeuwse miniaturen 320blz., gebonden, geïllustreerd,isbn 90-6550-541-5,ƒ39-/BF780 geen enkel onderwerp zo vaak afgebeeld als oorlog. De provincie Noord-Holland was de enige provincie dieOok in Holland kreeg men van hoog tot laag met oor­ zelf psychiatrische ziekenhuizen oprichtte en (tot log 1994) te maken. Maar liefst acht van de ruim twintig graven beheerde: Meerenberg (1849, later omgedoopt tot Provin­en gravinnen die Holland tussen de 10e en de 14e eeuw ciaal Ziekenhuis Santpoort), Duin en Bosch (1909) enbestuurden, Me- vonden hierdoor de dood. Ondertussen groei­ demblik (1923). In de geschiedenis van deze heel verschil­de het graafschap, gestuwd door de motoriek van de krijg, lende ziekenhuizen - voorloper Meerenberg, volger uitDuin tot het machtigste gewest van de Noordelijke Neder­ en Bosch en achterblijver Medemblik - weerspiegelen zichlanden. de grote trends in de intramurale psychiatrie in Nederland. De Graaf beschrijft in zijn bijzonder boeiende studie de De geschiedenis van de psychiatrie is er een van voort­oorlogen die om Holland gevoerd zijn tussen 1000 en durende spanning tussen therapeutisch optimisme en1375: ont­ de Stichtse conflicten, het conflict Zeeland bewester nuchterende werkelijkheid, tussen geneesbaarheid enSchelde, de Westfriese guerilla, de slag bij Staveren en de ongeneeslijkheid, tussen hooggestemde plannen en Hollandseeeuwi­ successie-oorlogen (de Loonse oorlog en de ge tekorten aan geld en menskracht. Zij laat zien hoeeerste de fase van de Hoekse en Kabeljauwse Twisten). De psychiatrische perspectieven op de verhouding tussenGraaf analyseert de strijd op twee niveaus. Het eerste is dat lichaam en geest, individu en samenleving per periode wis­van degrand strategy: het grote geheel van politieke, eco­ selen en hoe maatschappelijke en culturele ontwikkelingennomische, sociale en mentale ontwikkelingen in middel­ hun stempel zetten op de visie op en de omgang met eeuwsepsy­ tijd en ruimte. Het tweede niveau is dat van de chiatrische patiënten. militaire strategie, de krijgsoperatiën, combats.de

er

Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst. «*'*.'4 ' - r ;; *1 ^ ity ttó r !>»: - ' "' I* ‘i ; : ff r ' v Y k 5 3ï f , M & u h w E j » -

Sol, -. J £|S| ‘ ■ nw fc» > i

i: %é *"5% ' 4 v »vf >>yk ■•(..•

ITytarJ N a a r d e i \ % **?*/« , f"'" f JE Jt B « re use ’Ü' „ Borlitniêf A X T SV HIX> - f t ' i i s ' I "" EÏR BiUer A / e t «:<•' e 1 cl .1 i

.en

A "N - V F S U < r "’ C1 m /€ /•" /* t-r/& n Kxvrwjr

Z and :

7!

N ïïyvirrrïïïv..»»»-•— -■-■...... * j - fA* ‘ y "

! ‘ IÏ s ; . J

M i t R ■ . ; ! (

Vrtilwïd 'i \ \ 'f ^ Kortchofli ' : J | ■:■■■■■■.

' W-A - / . ' ‘ 'i- - ; WimM/ ,.' / i\