Tijdschrift voor regionale geschiedenis 31e jrg. nr. 3, september 201 3

Tussen Vecht en Eem

Nederhorst den Berg

Themanummer Nederhorst den Berg

A caTiN s J iW L ./ v

Hinderdam Boerderijen in en om H oepelbuigers Nederhorst J. BoUT-rafiF-ZONEN

dmkkeró met traditie

ONTWERPSTUDIO - PREPRESS DRUKWERK - NABEWERKING

1 iwl

f-- ' — 1 * •

ÉÉIÉ—H------_ . l " —-M

C eintuurbaan 32-34 - 1271 BJ Huizen Tel.: 035 -525 32 93 www.boutdruk.nl TVE 31e jrg. nr. 3, septem ber 2013 Tussen Vecht en Eem

Tijdschrift voor regionale geschiedenis

Mi.-'-

S& 7~-, ■—!**- IJK 'M

v jh '.v ,45 45'Vfl.^w ; V'* « /' Av‘*

Nederhorst den Berg 1730. in Tekening van Andries Schoemaker (1660-1735) (Atlas van Schoemaker).

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem Inhoud Gerard Baar Nederhorst den Berg, Mark Hilberts een dorp bepaald door zijn ligging 136 De hoepelbuigerij in Nederhorst den Berg 209

Anton Cruysheer Claudette Baar-de Weerd Eeuwenoude mysteries te Nederhorst den Pieter Poeraet, dominee, dichter of Berg - Enkele bevindingen over kasteel oplichter? 214 en kerk te Nederhorst den Berg (I) 144 Frits Booy Mieke Brey Nederhorst den Berg in oude uitgaven 223 Het leven op de hofstedeDorpzicht in de negentiende eeuw 153 Stanny Verster Pieter Gerardus van Os (1776-1839), Jan Baar schilder, etser, tekenaar 237 Durk Oebeles de Vries (1872-1937) - Pionier in de polder 161 Hans Mous Welige weiden aan alle kanten - Johan Frieswijk Anno 1905 naar Nederhorst den Berg 242 Friese kolonisten in de Horstermeer 164 Joris Cammelbeeck Joris Cammelbeeck Verslag uitreiking Ludenpenning en Interview met Henk Stuyver, president van Ludenlezing 252 de Republiek Horstermeerpolder 168 Agenda 255 Els van Damme Hinderdam - Ontstaan en groei van een agrarische buurtschap 173

Claudette Baar-de Weerd Petersburg, een verdwenen buitenplaats 185

Het Jaar van de Boerderij 193

Gerard Baar Wasserijen, jarenlang de toonaangevende industrie in Nederhorst den Berg 202

Illustratie omslag voor (grote inzet):Z/cht op Nederhorst denBerg. Foto van Jan W. Leijenhorst. © TVE 2013. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem­ ming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepa­ lingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

134 TVE 31ejrg. 2013 Nederhorst den Berg

Nederhorst den Berg is een van de oudsteook aandacht aan de Gouden Ring van nederzettingen in het gebied tussen Vechtbuitenplaatsen en aldaar. Claudette Baar-de Weerd Eem. De actieve Historische Kring aldaar viertstaat stil bij de geschiedenis van de verdwenen in 2013 zijn vijfentwintigjarig bestaan. Alle re­buitenplaatsPetersburg bij Nederhorst den den voor TVE om dit jaar samen met de HK deBerg. Dit artikel is extra interessant, doordat Open Dag te organiseren en ook samen een2013 ook het Ruslandjaar is. themanummer over Nederhorst den Berg uitNaast de landbouw verdiendenBergers ook te geven. de kost met wasserijen en hoepelbuigerijen. Twee artikelen in dit nummer gaan overGerard Baar schrijft over ‘De mens achter de Nederhorst den Berg zelf en over zijnmangel’ en legt uit hoe Nederhorst den Berg omgeving. Gerard Baar beschrijft de ligging ‘deen badplaats voor uw was’ werd. Mark de verbindingen van dit dorp door de eeuwenHilberts beschrijft hoe de hoepelbuigerij in de heen. Water en drassig land vormen daarbijachttiende de en negentiende eeuw een hoofdbestanddelen. Anton Cruysheer schrijftbloeiende tak van nijverheid werd en welke over kerk en kasteel van Nederhorst den Bergsociale gevolgen dit had. Dat de predikant en staat in het bijzonder stil bij het bekendePieter Poeraet in Nederhorst op een opschrift op het noorderportaal van de kerk.ongewone manier aan zijn geld kwam, leest u 2013 is het Jaar van de Boerderij. Over hetin het artikel van Claudette Baar-de Weerd boerenleven leest u in de bijdrage van Miekeover hem. Na het lezen van haar bijdrage zult Breij, die de geschiedenis van haar familieu met andere ogen naar de preekstoel van de optekende. Hierin staat de boerderijDorpzicht Willibrordkerk kijken. centraal. Enkele fotopagina’s geven een mooiTenslotte wordt er in enkele artikelen bij beeld van het boerenleven in Nederhorst stilgestaan, den hoe Nederhorst den Berg in Berg. voorgaande eeuwen is beschreven en In het agrarische leven van Nederhorst denafgebeeld. Frits Booy beschrijft hoe Berg nam en neemt de Horstermeer eenverschillende auteurs vanaf de achttiende bijzondere plaats in. Hierover gaan drieeeuw over Nederhorst den Berg bericht bijdragen. Over landbouwpionier Durk Oeb€-hebben. Vooral in het begin van de twintigste les de Vries hebben we een artikel van Janeeuw hebben verschillende wandelaars de Baar (overleden in 2011) opgenomen. Hetpen ter hand genomen. Stanny Verster schrijft leven van deze eigenzinnige Fries/Vries over is leven en werk van de schilder Pieter van onderdeel van onze serie Erflaters tussenOs, die ook nog in Nederhorst den Berg heeft Vecht en Eem. Johan Frieswijk vertelde in eengewoond. Het landschap in deze omgeving is lezing in 2007 over de rol van Friese kolonistendoor hem in zijn schilderijen nauwkeurig in de ontwikkeling van de Horstermeer. Zijnvastgelegd. Ondergetekende liep tenslotte in verhaal vindt u in dit nummer op schrifthet voetspoor van De Rijk naar Nederhorst gesteld. Er is kort geleden eenrepubliek den Berg. Horstermeerpolder uitgeroepen, met vlag, We zijn ervan overtuigd dat we met dit paspoort en grenscontrole. Jorisnummer een veelkleurig portret van Cammelbeeck interviewde Henk Stuyver,Nederhorst den Berg geschilderd hebben. ‘president’ van deze ‘republiek’. Vóór 1900 was er in Nederhorst den Berg en Hans Mous omgeving een tiental buitenplaatsen te vinden, onder andere rond de Hinderdam. Els van Damme schetst de geschiedenis van de Hinderdam en de nederzetting die daar ontstond. Daarbij besteedt ze vanzelfsprekend

TVE 31ejrg. 2013 135 Nederhorst den Berg, een dorp bepaald door zijn ligging Gerard Baar

De ontwikkeling van Nederhorst den nu Berg,deel van de gemeente Wijdemeren, heeft alles te maken met het relatieve isolement waarin het dorp zich tot in de twintigste eeuw heeft bevonden. Gelegen tussen de Vecht en het Horstermeer duurde het eeuwen voordat het door aanleg van nieuwe infrastructuur goed toegankelijk werd. Onderwijl speelden de komst van migranten, Hollanders, Friese socialisten en Duitse trekarbeiders, een opvallende rol en kreeg Nederhorst een aparte positie ten opzichte van de omliggende dorpen.

Ontginning sers aan de buitenrand van het Sticht Utrecht. Nederhorst den Berg zou in 1815, samen met Het gebied rond de heuvel met de Willibrord-Kortenhoef en Stichts Ankeveen, deel uit gaan kerk zal er na de Grote Ontginning van maken de van de provincie Noord-Holland. Vechtstreek (ongeveer van het jaar 1000 tot 1450) ongeveer uitgezien hebben als de Eem-Drooglegging van het Horstermeer nesserpolder. De ontginning begon vanuitDe We- eerste grote uitdaging voor Godard van Ree- rinon, zoals Nederhorst den Berg toen heette.de in het jaar van zijn aantreden als heer van Natuurlijk was het land niet zo strak groen,Nederhorst (1612) was het droogmaken van het doordat de veeteelt bij lange na niet het huidi­Horstermeer. Hij had daarvoor een aantal finan­ ge niveau had bereikt. In het Gooi was er nau­ciers gevonden. Het bedijken duurde jaren. Tus­ welijks bebossing, zodat de bewoners van Densen de bedrijven door kocht hij van het kapittel Berg ongetwijfeld de toren van Eemnes heb­Sint-Marie de heerlijkheden Kortenhoef en An­ ben kunnen zien. De kale, met heide en watkeveen. je­ Hieraan gekoppeld zat het recht op de neverbessen bedekte glooiingen van het visserij Gooi en de rechtspraak in het gebied. Toen de tekenden zich vóór die toren aan de horizonringdijk af, rond het Horstermeer er in 1629 lag, dichtbij maar onbereikbaar ver voorlopig. bleken zes molens niet voldoende te zijn om Een meer, het Horstermeer, belemmerdehet meer droog te krijgen. De windkracht ver­ eeuwenlang het leggen van contacten metloor die het van een factor die (tot vandaag de dag) landstreek. De inwoners van Nederhorst dennog altijd een punt van discussie is tussen be­ Berg en Overmeer konden er met de toenmali­woners van de Horstermeer en Natuurmonu­ ge meest gangbare vorm van vervoer, over menten:wa­ de altijd maar opborrelende kwel die ter, heel moeilijk komen. Eigenlijk hadden het ze peil van de Horstermeer zonder bemaling meer gemeen met Eemnes. De beide dorpenzomaar la­ een meter per jaar zou verhogen. gen op het grondgebied van de bisschop vanDe uitvinding van de stoommachine heeft er Utrecht. Een andere overeenkomst was hunuiteindelijk toe geleid dat Nederhorst den Berg positie ten opzichte van het tussen hen liggen­250 jaar later de mogelijkheid kreeg zich anders de woeste Gooi. De vroegere bewoners vante de­ ontwikkelen dan de omliggende dorpen. De ze dorpen woonden allemaal aan de periferiein 1882 geslaagde tweede poging to t droogleg­ van hun respectievelijke gewesten. De Gooiersging was te danken aan die nieuw ontwikkelde in een uithoek van Holland, Bergers en Eemnes-techniek. De Horstermeerpolder trok op den

136 TVE 31ejrg. 2013 Kaart van Nederhorst den Bergrond 1920. De Nes, de Blijk- en Spiegelpolder zijn nog intact. duur migranten uit allerlei andere land- en tuin­ bouwgebieden van Holland en Friesland aan, welke natuurlijk uiteenlopende levensbeschou­ wingen hadden. Ondanks die tegenstellingen 8111 stonden de inwoners altijd klaar om elkaar bij ziekte en tegenslag bij te staan. Nu nog, wanth„l,l pril, sinds hun woongebied weer deels onderwater Ncdi'l'ltors! gezet dreigt te worden, vormen ze één front.tien Bei De Horstermeer moet koste wat kost droogÉsni g - blijven. De strijd tegen het water gaat anno 2013 gewoon door.

II* gmn" TTl 11 ■ - 11-ifi Turfwinning V %'T Tijdens de mislukte droogmaking van het Horstermeer in de zeventiende eeuw boodm de m rest van het gebied Nederhorst den Berg ande­ re werkgelegenheid. De boeren van het Eiland (de Hom- en Kuijerpolder), de Spiegelpolder, de Blijkpolder en de Meeruiterdijksepolder (Prutpolder) hadden allemaal daglonersuit en Westfalen, (in de volksmondBovenlanders dienstbodes nodig. In het begin verbouwdeof Hollandganger genoemd) trokken na het in­ een deel van die agrariërs graan om beschuitzaaien te van het gewas op het landgoed van hun bakken voor de VOC. Het veen klonk echterlandheer richting Holland om goed geld te ver­ langzaam in, zodat op den duur het land tedienen. nat Ze deden dit extreem zware werk van bleef om met gunstig resultaat landbouwzonsopgang te tot zonsondergang, de zondag uit­ beoefenen. Er kwam veeteelt voor in de plaats.gezonderd. Na belastingafdracht aan de ge­ In de achttiende eeuw sloeg het noodlotmeente in de bleef er voor die trekarbeiders veel vorm van veepest een paar maal hard toe.meer De geld over dan ze thuis in driekwart jaar ziekte bracht het grootste deel van de boerenverdienden. Intussen haalden hun vrouwen en aan de rand van de armoede. In de Spiegelpol­kinderen verplicht de oogst van de landheer der en de Blijkpolder gingen de eigenarenbinnen. uit ar­ Gezien de vele Duitse namen in de Hol­ ren moede tot totale vervening over. Turfwin­landse veengebieden heeft een niet onbelang­ ning had eeuwenlang mondjesmaat plaatsge­rijk deel van de jongeHollandganger hier blij­ vonden in de gemeente, maar de vraag naarvend het zijn gezochte heil gevonden. bruine goud was door de toenemende industria­De turfwinning heeft onze streek economisch lisatie al maar toegenomen. Het producerenwat van lucht gegeven, de klap kwam rond 1900. turf bood niet het hele jaar werk aan de plaatse­Veel water, weinig land, onregelmatig werk, zo­ lijke bevolking, doordat het een seizoensgebon­dat een deel van de inwoners een armoedig be­ den aangelegenheid was. In ongeveerstaan drie leidde. In het verleden brak al een paar maanden tijd moest zoveel mogelijk veen uitge­keer een cholera-epidemie uit, die voor het baggerd worden door turftrekkers. De turfma-grootste deel te wijten was aan het gebruik van kers hadden twee maanden langer werk. ongekookt Vecht- of polderwater. Regenwater kon zo goed als niet opgevangen worden van­ Duitsetrekarbeiders wege de rieten daken op de kleine huisjes. Zelfs De oplossing kwam van over de grens. Mannenmalaria stak de kop op in de Vechtstreek, de

TVE 31ejrg. 2013 137 De Reevaart vóór 1895. De r.-k.kerk (1890)is net uit de steigers.

i t m «51 U i- ld E lirtÉSM.i MSI;! i-v',ï:: 3 ÉS - r t& ^ m ■■ - 1

door de vervening ontstane moerassige dob­(ongeveer al vanaf 1800 in bedrijf gehouden bers (water tussen twee legakkers) en plassendoor het geslacht Van Emmerik), verzorgde boden een ideale broedplaats voor de malaria­meestentijds de contacten met de buitenwe­ mug. Daarnaast namen griendbossen een kwartreld. De steden Utrecht en Amsterdam lagen van het ‘droge’ land in beslag. De opkomendedankzij de trekschuit binnen het bereik van de wasserij-industrie bood vooralsnog in het begindorpelingen. Zowel reizigers als de schipper in de meeste gevallen slechts arbeid aan debrachten kin­ nieuws mee naar het dorp. deren van de wasbaas en familieleden. BijHet de centrum van Nederhorst den Berg heeft hoepelbuigerijen (de gebruikers van al van dat 1632 to t 1970 aan het water (de Reevaart) griend) werkten naast Overmeerders ook pol­gelegen. Vooral in de eerste honderd jaar pikte derjongens die gebleven waren nadat hethet werk dorp daardoor een graantje mee van de in de Horstermeer was geklaard. rijkdom en de ontwikkelingen in de Gouden Eeuw. Die welvaart dankte het voornamelijk aan de vele plannen die kasteelheer Godard Verbindingen over water: de Vecht en de van Reede (1588-1648) liet realiseren. Hij was Reevaart op dertigjarige leeftijd toegetreden to t de Sta­ ten van Utrecht en wist getrouwen in belangrij­ De rivier de Vecht bleef voor Nederhorst denke functies te loodsen. Zodoende kreeg hij het Berg enerzijds een zegen, anderzijds eenvoor be­ elkaar dat Utrecht geld voteerde voor het lemmering. Over land reizen was door het helegraven van de naar hem vernoemde Reevaart. jaar vaak een crime vanwege de slechte staatDit plan werd aanvankelijk ingegeven door ei­ van de wegen, zo gauw het weer omsloeg.genbelang. De Godard wilde voor het hek van zijn trekschuit, met aan het roer de beurtschippergeheel gemoderniseerde kasteel kunnen aan-

138 TVE 31ejrg. 2013 Zandwinning rond 1947.Het zandbed voor de Spiegelweg ligt linksboven in beeld en in het midden boven de Ballast- brug en -slu/s.

• «77

W - —

^ 5^

__•- “ .. ' T # i i

w uy" H u &r-

leggen, als hij per boot uit de Utrechtse Staten­Het megaproject werd net op tijd voltooid, vergadering naar huis kwam. want de steeds groter wordende stoomsche­ Tijdens het graven, dat in 1628 een aanvangpen joegen de kosten van het uitbaggeren en nam, realiseerde hij zich dat zijn voorstel eenhet onderhoud aan de wallenkanten van de gouden greep was. Het doortrekken vanVecht de zo hoog op dat de doorvaart meer kos­ vaart in noordelijke richting zou de vaarwegten met zich bracht dan opbrengsten. Het Mer- naar Keulen, toen het handelscentrum vanwedekanaal Eu­ kon zelfs twintig jaar later het snel ropa, met minstens vijf kilometer bekorten. Dein aantal toegenomen binnenschepen al bijna brug die over de Reevaart moest worden niet aan­ meer verwerken. Dankzij de aanleg door gelegd bleef in eigendom van de stad Utrecht,mensen met een vooruitziende blik zijn het na­ die voor de doorgang tol hief. Dit vormde geentuurschoon en de loop van de veel bezongen probleem omdat de scheepvaart graag tolVecht be­ erdoor gespaard gebleven. taalde voor tijdwinst. Vanaf 1632 maakte de Reevaart onderdeel uit van de Keulse VaartHerenhuizen (de en buitenhuizen aan Vecht en verzamelnaam voor alle vaarwegen van Am­Reevaart sterdam naar de Rijn), hetgeen het dorp geenTerug naar de zeventiende eeuw waarin de windeieren legde. schop een onmisbaar attribuut was om de om­ Het in 1892 geopende Merwedekanaal maak­geving naar de hand te zetten. Langs de west­ te een einde aan het doorgaande scheepvaart­oever van de druk bevaren Reevaart ontstond verkeer over de Vecht. Het graven van dit bebouwing, ka­ omdat wonen aan het water leven naal stond al vanaf 1850 als ‘urgent’ opin de de brouwerij bracht. De komst van de Voor­ agenda van minister-president Thorbecke,straat een drukte het Achterdorp, dat eeuwenlang gedreven liberale politicus, in het bijzonderslaperig als rond de belangrijkste heuvel van de plannen verandering en vooruitgang inhielden.Vechtstreek had gelegen, helemaal naar achte-

TVE 31ejrg. 2013 139 Feestelijke opening van Spiegelweg de 1948.in De bus hoeft eindelijk niet meer over Ankeveen naarWeesp.Sloop van de brug over Reevaart de in1970. um

i S ü ƒ

* sms P

i» p S SP f eS f® , i ; ______

ren. De gereformeerde pastorie en een stukdeel, of vanaf de Vecht, moest in het kader van de wat herenhuizen, gebouwd in opdrachtwerkgelegenheid van met de schop gegraven wor­ veelal uit Amsterdam afkomstige notabelen,den tot ongeveer net voorbijKijkuit. fort De bepaalden het nieuwe dorpsaanzicht. Dezeonderdoorgang eli­ naar de Wijde Blik in het tracé te zag vestiging in Den Berg wel zitten, wantvan de Vreelandseweg markeert de plek waar over water viel de reistijd naar de stad mee.het Er handwerk plaatsmaakte voor machines. De verrezen zelfs een paar echte buitens, waaron­bijna tegelijkertijd opgeleverdeHet sluis Hemel­ der het nog altijd bestaandeVoortdijk aan de tje kwam de firma Blankevoort goed van pas bij Voorstraat. Op de plek waar nu de H. Maria deHe- afvoer van het zand over de Vecht en via melvaartkerk staat, bouwde later in de tijd het Merwedekanaal naar de eerste stadsuit­ burgemeestersgeslacht Schottelink een buitenbreidingen van Amsterdam, waar in 1952 de met de naamBerglust. Petersburg was nog eeneerste bewoners van Slotermeer hun nieuwe onbeduidend boerderijtje aan de Vecht tegen­woningen betrokken. over Nigtevecht. De Reevaart, ook wel Nieuwe Vecht ge­ noemd, bracht naast vertier wat negotie, maarVerbindingen over land de meeste ambachtslieden kwamen hierheen om hun diensten aan te bieden aan de Nadat bezit­ de Hoofdweg (later Middenweg) in de ters van buitenplaatsen. Overmeer, gelegendrooggelegde Horstermeer aan inwoners van aan de echte Vecht, telde er drie, twee ervanDen te Berg de mogelijkheid bood richting het weten Schulpenburg en Overmeer bevonden Gooi te gaan, duurde het toch jaren voordat er zich in de woonkern zelf. Op het Nessereilandtoenadering ontstond. Zowel in de doop- en (voorheen onderdeel van de Meeruiterdijkse-trouwboeken van de diaconie van Nederhorst polder), ontstaan door het graven van deden Nes- Berg als die van de rooms-katholieken zijn servaart (tegelijk met de Reevaart), stond hettot ver in 1900 geen huwelijken te vinden tus­ prachtige buiten De Nes. Dat eiland viel in 1934sen inwoners van het dorp met mensen uit het ten prooi aan zuigers die daar tot een diepteGooi. Huwelijkspartners kwamen meestal uit van twintig meter zand zogen om te oefenende Vechtstreek of uit de aan de westzijde van voor het leeghalen van de Wijde Blik tot dede bij Vecht in de weidegebieden gelegen dorpen de afgifte van de verleende vergunning zoals over­ Abcoude, Ouderkerk en het uitgestrekte eengekomen diepte. Weesperkarspel (vroeger de grootste gemeen­ De firma Blankevoort uit Bloemendaal konte van Nederland). daar pas mee beginnen, nadat het eerste stukDe al in 1843 aangelegde Rijnspoorweg had van het Hilversums kanaal gereed was. Datwel het dorp Vreeland op de kaart gezet, door-

140 TVE 31ejrg. 2013 Luchtfoto van ded/chtgespotenReevaart vanaf de Dammerwegzijde gezien. De woningen in de Horn- en Kuijerpol- der zijn in aanbouw. Linksboven is al een deel van de Blijkpolder opgespoten.

______

I ' fg t '; ; -

'3m ^ m K W .'5>»> V 4 ARB *? 5SP&

* V -"

______■ ■ dat er vanuit Baarn en Soest postkoetsen gin­kregen hadden, zou er op het Eiland een brug gen rijden naar het station Loenen-Vreeland.over de Vecht gekomen zijn. In een door burge­ De Kortenhoefse Zuwe, Kleizuwe en de Spoor-meester Heierman, alle wasbazen en de drie laan hebben meer dan een eeuw de functie vangeestelijke leiders van Nederhorst den Berg on­ snelweg vervuld, dat is nu nog te zien. De metdertekende petitie aan het adres van de Provin­ straatstenen geplaveide ventweg langs deciale Staten, werd de wens geuit to t de aanleg Vreelandseweg geeft geen krimp, ondanks hetvan een vaste brug vlakbij de Garstenmolen intensieve gebruik door de komst van jachtha­(ongeveer tweehonderd meter vanaf de huidi­ ven Ottenhome. Tol wordt niet meer geheven,ge Torenweg richting Nigtevecht). Tussen de gemeente neemt het onderhoud voorVreeland haar en Weesp lag to t 1936 geen vaste oe­ rekening. In het begin zal de trein niet hebbenververbinding. In dat jaar kwam de brug over bijgedragen aan het contact van de Bergers de Vecht in het tracé van de provinciale weg met de buitenwereld. Tijdwinst leverde het rei­Bussum-Diemen gereed, zodat Weesp toen pas zen per trein in geen geval op, want de passa­een stuk ‘sneller’ te bereiken was vanuit Neder­ giers moesten een uur van tevoren op het sta­horst den Berg. tion aanwezig zijn. Ik stel mij wel voor dat in In het begin van de vorige eeuw liep de Nederhorst den Berg, naast het doordringenwachttijd bij de pont die aansloot op de Korte van het geluid van de grootste uitvinding sindsVelterslaan in Nigtevecht de spuigaten uit. In het begin van de industrialisatie, de zwarte hun petitie maakten de Bergse blekers gewag rook uit de schoorsteen van de locomotief vante de grote economische schade die ze daar­ zien moet zijn geweest. door leden. Indien hun verzoek daadwerkelijk zou zijn uitgevoerd, was de Reevaart misschien Bruggen wat langer nodig geweest voor het doorgaan­ Als de verenigde blekers rond 1900 hun zin ge­de scheepvaartverkeer. Nu is de vroegere Stille

TVE 31ejrg. 2013 141 Rechts deBlijkpolder voordat deze ten prooi viel aan de zandwinning. Het Ankeveensepad vanuit het centrum naar Ankeveen is nog intact. Vecht een drukbevaren schakel, weliswaar voor het grootste deel door pleziervaart, tus­ Wi-1 sen Utrecht en Muiden. De énige vaste oever­ verbinding tussen Nederhorst den Berg en Nigtevecht bestond vanaf 1780 tot 1819. Er lag toen een brug bij de Hinderdam. Die ging ech­ - ter teloor door aanhoudend getwist over het noodzakelijke onderhoud. In 1936 kwam er door het graven van het Hil- versums kanaal een doorsteek in de dijk van de Vecht precies op de plek van boerderijHet He­ meltje, zodat daar een brug kwam. Hetzelfde gebeurde in 1942 toen de Ballast de weg naar Weesp onderbrak door de aanleg van dei Bal-H M ® lastsluis, met als gevolg weer een brug. Achter in de Horstermeer lag Wipbrugde over de An- keveense vaart die de verbinding vormde van­ uit ’s-Graveland over de Herenweg naar Neder­ r ' i T horst den Berg.

Een doorgaande weg naar de buitenwereld In 1948 luidde de feestelijke opening van de Spiegelweg het begin van de verbetering van de infrastructuur van het dorp in. Door een het oase van rust biedt. De laatste tijd wekt de doorsnijden van de Spiegelpolder kondengemeente de Wijdemeren, waarvan Nederhorst problemen rond de Hinderdam opgevangenden Berg onderdeel is, de indruk dat ze het worden. Die Hinderdam was al jaren onge­doorgaande verkeer door ’s Graveland wil ont­ schikt om het groeiende snelverkeer naarmoedigen, door het om te leiden door het eni­ Weesp op te vangen. De NBM-bus kon er nietge kerkdorp dat ruimte voor doorstromend eens over. Tot dan toe draaide de bus verkeer naar heeft gecreëerd. Weesp in het dorpscentrum, waarna deze door de Horstermeer over Ankeveen zijn weg naar het treinstation van het Vechtstadje vervolgde.Demping van de Reevaart Rond 1970 begon het proces van voortdurende verbetering van het wegennet. Allereerst doorAlleen het geesteskind van Godard van Reede het dempen van de Reevaart, hetgeen uitein­is er uiteindelijk helemaal onderdoor gegaan in delijk resulteerde in een Noordelijke en Zuidelij­de twintigste eeuw. Het is een niet te vermij­ ke Randweg. den ontwikkeling geweest, als gevolg van de Zij die hier voor het eerst kwamen, vondenopstelling van alle partijen die een aandeel in Nederhorst den Berg vaak een oninteressantdeze beslissing hebben gehad. De voormalige doorrijdorp. Zo gauw ze de moeite haddengemeente ge­ Nederhorst den Berg had geen geld, nomen te stoppen en wat verder te kijken,terwijl wa­ de stad Utrecht de Vechtbrug liever ren ze vaak meteen verkocht. Wie zich hier ves­kwijt dan rijk was. Gedeputeerde Staten van tigt, wil over het algemeen niet meer weg. Jon­Noord-Holland stelden de bouw van een vaste ge Bergers die noodgewongen moestenbrug ver­ voor en gaven beide partijen de raad af­ trekken naar elders geboden woonruimte,sluiting pro­ van de Reevaart aan te vragen bij Rijks­ beren meestal terug te keren naar het dorpwaterstaat. dat De brug was inmiddels heel slecht

142 TVE 31e jrg. 2013 De Baggeraar staat voldaan zijn werk in ogenschouw te nemen. Het beeld staat op de voormalige Reevaart in het centrum van het dorp en is gemaakt door mevr. Sondaar uit Loenen aan de Vecht. Ten eerste: de druk van de bergen zand zou de veengrond dusdanig samenpersen dat er een ideale ondergrond ontstond voor de bouw van een nieuwe wijk, die (historisch verantwoord) de naam Blijkpolder zou krijgen. Ten tweede: het overtollige zand diende voor het bed van de later aan te leggen Zuidelijke Randweg naar Het Hemeltje. Recent is in het centrum, door sloop, zichtbaar geworden hoe de Spiegel -en Blijkpolder er uitgezien hebben, voordat de Ballast in 1936 met de zandwinning in de Spie- gelpolder begon. Het leegzuigen van de Blijk­ polder begon pas in 1969, dat zand ging alle­ maal naar Maarssenbroek. Aan die zandhonger viel het eeuwenoude Ankeveensepad, het door de katholieken tot 1811 gebruikte pad om in An- keveen te kerken, ten prooi. Er moest eerst een heel nieuw fiets- annex wandelpad aange­ legd worden rond de contouren van de toe­ komstige grote plas. De Ballast heeft enorme hoeveelheden zand uit de Bergse bodem opgezogen en afgevoerd. Volgens duikers van de brandweer ligt het diepste punt middenin de plas, achter de voor­ malige gereformeerde kerk. Ze kwamen daar na serieuze metingen tot een diepte van 52 me­ ter. De zandzuigconcessie liep 31 december 1979 af. Drie grote zuigers zogen in dat laatste jaar tot het einde toe dag en nacht door om zo­ veel mogelijk uit de gedane investeringen te halen. De burgemeester had inmiddels in 1977 geworden. Het leidde allemaal tot niets. Dede ge­ Nieuwe Overmeerseweg en de Noordelijke meente vond in samenspraak met de provincie,Randweg tot aan de afslag naar de Horster- eind jaren zestig van de vorige eeuw, de oplos­meer geopend. Het laatste gedeelte voor de al­ sing naast de deur voor het verbeteren vangehele de ontsluiting van Nederhorst den Berg, de infrastructuur binnen haar gebied. Zuidelijke Randweg naarHet Hemeltje, kwam in In 1970 spoot de Amsterdamse Ballast Maat­1985 gereed. Als de brug open staat, kan al het schappij met zand uit de Spiegelplas de verkeer Ree­ ongehinderd via de Gabriëlweg door­ vaart tot Overmeer en tot halverwege de Dam­stromen naar de Vreelandseweg (de N201). merweg dicht. Het laatste stuk van de Dam­ merweg zou pas in 1979 worden dichtgegooid,Gerard Baarwas huisschilder in Nederhorst den terwijl tegelijkertijd de meeste achter de OudeBerg. Hij is redacteur van Werinon, waarin hij re­ Overmeerseweg gelegen dobbers van de gelmatig Blijk- publiceert. polder onder het zand verdwenen. Wat verder weg van de bebouwing liet men de zuiger uit tweeërlei overwegingen een hoog duinland­ schap opwerpen.

TVE3iejrg. 2013 143 Eeuwenoude mysteries te Nederhorst den Berg Enkele bevindingen over kasteel en kerk te Nederhorst den Berg (I) AntonT.E. Cruysheer

Met hetsteeds meer toegankelijk worden van gedigitaliseerde oude boeken en bronnen op internet komen de onderzoeksmogelijkheden in een stroomversnelling. Denk aan middeleeuwse jaarrekeningen van de graven van Holland of van het bisdom Utrecht. Ook steeds meer archieven ontsluiten hun documenten digitaal en kunnen via de computer thuis gelezen worden. Voor de regio ‘tussen Vecht en Eem’ betekent dit dat steeds meer ‘historische sensaties’ slechts een muisklik verwijderd zijn. Hieronder beschrijf ik enkele recente ‘ontdekkingen’ in de Vechtstreek ten aanzien van onder meer kasteel en kerk te Nederhorst den - geïdentificeerd Berg als het vroeg-middeleeuwse Werinon. Vanwege de omvang behandel ik in dit eerste deel onder meer enkele bevindingen en veronderstellingen ten aanzien van een oude veenrivier te Nederhorst den Berg en de aanleiding tot de steenbouwfase en het ontstaan van een mysterieus, in steen gebeiteld stuk tekst in het portaal van de Willibrordkerk. In een later te publiceren tweede deel ga ik in op enkele bevindingen met betrekking tot kasteel Nederhorst.

De geest van Den Berg en Nederhorst grotendeels verdwenen, maar op de digitale hoogtemetingkaart (AHN) is de geest echter De oudste kerken in West-Nederland zijn nog ge­ altijd te zien (Cruysheer/Koopman 2012, 31- sticht op zogeheten ‘geestgronden’ 36). of De zandopduiking was dus oorspronkelijk ‘geesten’. Dit heeft niets van doen met onver­een langgerekt geheel, als ware het een zandei- klaarbare verschijnselen in mistige landschap­land in het veen, dat zich in de loop van de tijd - pen, maar betreffen relatief smalle, ovaalvormi­door klink van het veen - steeds duidelijker ma­ ge, circa noord-zuid lopende zandruggennifesteerde. Op het ene, iets lager gelegen uit­ (Numan 2005, 31-32). Uit archeologisch onder­einde van deze zandrug is kasteelNederhorst zoek is onder meer vastgesteld dat in de vroegegebouwd, op het andere, iets hoger gelegen uit­ Middeleeuwen de bewoning eveneens opeinde de de Willibrordkerk. geest plaatsvond. Langs een zijde van de geestDe oudste kerken werden gebouwd op stra­ liep dan vaak de doorgaande weg naar detegische dor­ locaties in de regio en in de - reeds be­ pen in de buurt, aan de andere zijde liep staandede se­ - nederzettingsgebieden (Numan 2005, cundaire weg voor het lokale verkeer. Op93). de Dit ging ook op voor Nederhorst den Berg, geest lag vaak een combinatie van vaste dat ele­ halverwege de Vechtstreek lag, tussen menten, bestaande uit kerk, hof/kasteel enUtrecht ne­ en het Flevomeer, en voor het latere derzetting. Mijns inziens gaat dit ook op voorMuiden. De locatiekeuze van de eerste kerk­ Nederhorst den Berg. Door afvlakking en door­stichting is, zoals in bijna alle gevallen in deze graving is de oorspronkelijke vorm weliswaartijd, van politiek-religieuze aard geweest. Zo be-

144 TVE 31ejrg. 2013 Detail van de kaart van grens de tussenUtrecht en Coylant van Lucas Jansen S/nck (1619). Rechtsin de Vecht bochtligt Nederhorst metde Horsterdrecht. steldreheth, ofwel de Florsterdrecht (Blok 1993, 59). Vraag is waar deze genoemde Horst - let­ terlijk: begroeide hoogte - nu precies betrek­ king op had. Blok heeft het in dit verband over de zandige opduiking waar de Willibrordkerk op staat. Het kan echter ook slaan op de lager gele­ gen verheffing in de Horstwaard, namelijk de plek waarop het huidige kasteelNederhorst is gebouwd. Tot slot kan het slaan op de gehele verhoging van kasteel tot en met kerk (de geest). In die zin verhoudt dus de Neder- (gelegen) Horst zich tot de hoger gelegen ‘Berg’. Het is ook mogelijk dat de naam Neder­ horst is geïntroduceerd om het kasteel te on­ derscheiden van het bisschoppelijk slot Ter Horst bij Rhenen (zie o.a. Groesbeek 1981, 240- 241), maar gelet op het bovenstaande lijkt dit niet per se de primaire reden. In ieder geval staat de Horst, op basis van de zien kan de eerste stichting van de christelijkenaam, in relatie tot deze drecht, wetering of wa­ kapel te Nederhorst den Berg worden gezientergang. als Buitelaar is de eerste geweest die de territorial marker, een letterlijke markering vanrelatie heeft gelegd tussen de op latere kaarten zowel de christianisering/kerstening als vanvoorkomende de Raaijwetering en Horstwetering Frankisering in de Vechtstreek. De stichtingenmet de Horsterdrecht (1993, 202-204, noot 250 vonden dus niet plaats in ‘niemandsland’, en maar 252). Op kaarten zoals van Lucas Sinck uit het christelijk geloof sloot aan op reeds 1619 be­ is dit water ook duidelijk te zien (op dat staande culturele, sociale en ‘cultische’ functiesmoment was de Reevaart nog niet gegraven). (Numan 2005, 28). Dit was de plaats waar vanDe Horsterdrecht loopt vanaf de Vechtbocht na­ oudsher vergaderingen werden gehouden,bij Overmeer voorlangs bij kasteel Nederhorst recht werd gesproken en waar geofferd werd.en takt aan op de (dubbele) gracht rond het De diverse functies rond de kerk kenmerktenkasteel. Ook in een bron uit 1301 was hiervan al zich door een hoffunctie, die vermoedelijk langesprake:'(...) [het] huys toter Hurst, dat gelegen tijd is blijven bestaan. De strategisch gelegenis tot Hurstwerde binnen den uuytersten grach­ christelijke missiepost te Werinon, die ongetwij­ten (...) (Nr. 3001, Oorkondenboek van het feld de plaats innam van een oudere cultus­Sticht Utrecht tot 1301). Overigens liep in het plaats (Cruysheer 2008, 13-25), werd al gauwverlengde van de Horsterdrecht vanaf de Berg een ‘mater’, een moederkerk, die later dooreen weg tot aan de Vecht (mijns inziens de Liudger geschonken werd aan zijn abdij te Wer­‘hoofdweg' van de bovengenoemde geest). Een den (Numan 2005, 21) kaartbeeld uit 1630 (tien jaar na de kaart van Sinck) van Balthasar Florisz. van Berckenrode toont een haaks staande (ontginnings-/ Horsterdrecht, Werina en Werinon afwaterings-)sloot op het einde van de Horster­ drecht, met de naam ‘de nieuwe vaart’. In een oorkonde uit 1156 van de Duitse keizerMijn veronderstelling is nu dat de Horster­ Frederik I wordt een ruzie bijgelegd tussendrecht Eg­ uit 1156 van oorsprong een veenriviertje bert van Amstel en het kapittel van Sint Mariewas, dat voor de bewoners zeer gunstig gele­ te Utrecht. Hierin wordt gesproken over de Hur-gen tot voorlangs de langgerekte horst/

TV£ 31ejrg. 2013 145 De kerk opde berg circa 1630. Gravure van J.M.Bregmagher uit 1631.

> *® m s T.M 11m s i U *i'd xe

fe.

Met S>orp Den K B R O anders t/enaemtH o r S T K R liF .R G de yecht, z t/n e y e s t u lt e doer idjz. met yer h e t h u i/s d \ 'ededeerde, staende d e e z e K e r k redetyh heca het eenü/ste het omstreeks ge feest geestgrond liep. Hiermee vallen vele puzzel­Muiden en Utrecht, gelegen tussen het stukjes op hun plaats. Deze in lengte beschei­(economisch belangrijke) Overmeer en de (o.a. den, maar in geomorfologische zin belangrijkereligieus belangrijke) Berg, op een zandopdui- aftakking vanaf de Vecht moet wel vereenzel­king gefundeerd en langs een water gelegen vigd worden met de door Blok genoemdedat wa­ in directe verbinding stond met de Vecht. ternaam Werina, waaraan Werinon - als plaats­Tot slot kunnen we de Horsterdrecht en het naam - zijn naam ontleent (Blok 1993, 60),vroegere Werina in functionele zin beschouwen. evenals het door Liudger gestichte kloosterNaast de functie van waterweg bood de om- Werthina (zie ook onder). Ook de wat vreemdegrachting bescherming. Tegelijk fungeerde de ligging van kasteelNederhorst is hiermee ver­ waterloop als drinkwater, viswater en tot slot zal klaard, want alle kastelen in de Vechtstreekdeze la­ gebruikt zijn in de erediensten. Minimaal gen vroeger direct aan de Vecht. Specifiek voorvanaf Liudger voor de doop, als rite van toetre­ kasteel Nederhorst was het meer logisch ge­ding tot de nieuwe religie (Mostert 2001,151). weest indien dit - net zoals het kasteeltje Huis Ten Bosch te Uitermeer/Naardermeer (Cruysheer 2009, 23-38) - was gebouwd bijDe de steenbouwfase van de Willibrordkerk overgang van het Overmeer (het latere Horster-en het raadselachtige opschrift meer/Horstermeerpolder) en de Vecht. Nu be­ zien is de oorspronkelijke ligging van groot Hetstra­ is onduidelijk wanneer, waarom en door tegisch belang: halverwege de Vecht tussenwie de oudste steenbouwfase van de Willibrord-

146 TVE 31ejrg. 2013 Chronologisch overzicht van het leven van Liudger en van de kerk van Nederhorst - pre 775: Oorspronkelijke bewoning met cultusplaats. - a. 742: De missionaris Liudger wordt geboren te Zuilen bij Utrecht. - ca. 775 (?): Liudger sticht te Werinon een (houten) 'eigenkerk' - gewijd aan zijn patroon en voorganger Willibrord, van waaruit zijn zuster Heriburg missiewerk verricht. - ca. 795: Liudger wil te Werinon een klooster stichten waar overleden leden van zijn familie kunnen worden bijgezet en waar kloosterbroeders kunnen bidden voor het zielenheil van de gestorvenen, maar bedenkt zich vanwege een droom (Diekamp 1881, 20, 31-32). - ca. 796: Liudger bouwt aan de Ruhr te Werden zijn 'familieklooster' dat hij 'Werthina' doopt, mijns inziens verwijzend naar zijn voorouderlijk woongebied Werina/Werinon (Van Vliet 2002,105, noot 438), waar eerst verschillende familieleden (her)begraven werden en later ook hijzelf. - 799: Liudger schenkt zijn familiegoed in het Vechtgebied, inclusief Werinon, aan dit klooster Werthina. - 809: Liudger overlijdt bij Billerbeck en wordt volgens zijn wil begraven bij zijn familiekloos­ ter Werthina in een ongemerkt graf onder een boom. - 840-849: Liudgers neef Altfried (tweede opvolger van Liudger als bisschop van Munster) zet de eerste levensbeschrijving van Liudger op schrift. - ca. 850-900: De kerk te Werinon wordt de moederkerk van de kerkstichtingen te Naarden, Muiden, Weesp en Loenen. - ca. 1050: Het klooster schenkt de bezittingen aan de kerk van Utrecht. - ca. 1080: Bisschop Koenraad van Zwaben draagt de bezittingen over aan het nieu­ we kapittel van Sint-Marie te Utrecht, dat hiermee een sterke/bepalende positie heeft in de parochie van Werinon. Echter niet meer met die naam, aangezien deze voor het laatst in de tiende eeuw voorkwam in een lijst van bezittingen van de door Liudger gestichte abdij Wer­ den (Blok 1993, 59).

kerk is geïnitieerd. (Zie de chronologischederzoek terug naar het jaar 1776, toen Wachen- ‘kapstok’ hierboven.) dorff voorstelde dat er een gebed in wordt ge­ Een intrigerend mysterie van Nederhorst denvraagd voor een zekere Elburga, die de stichte­ Berg betreft het opmerkelijke opschrift in deres of begiftigster van de kerk geweest zou kun­ omlijsting van de ingang aan de noordzijde vannen zijn (Loos 1911, 2). De tekst zelf is ontvanke­ de Willibrordkerk. Deze tekst luidt:Qui petit hac lijk voor kleine nuances. Zo kan ‘aula’ ook gele­ avia petat Elburga fore salva et p. ea. nullus intretzen worden als (voor)hof, kerk of zaal, of ‘salva’ n.. De vertaling blijft wat problematisch maar voor behoudenis of zielenheil, etc. Andere dis­ komt neer op:Wie zich naar deze hal begeeft bid-cussies gingen bijvoorbeeld over het waarom de voor de zaligheid van (At)elburga en niemandvan het plotseling afbreken van de tekst of over trede binnen tenzij [...]. Het is niet verwonderlijk Elburga zelf - die ons bekend is als de groot­ dat gedurende de tijd velen zich over de tekstmoeder van Liudger. gebogen hebben, recentelijk nog Den Burger enInteressant binnen deze discussie is de con­ Wenneker (Werinon 2013, nr. 84) en iets eerderstatering dat de vereenzelviging van de vroeg onder meer Van Damme (2007) en Verheul middeleeuwse plaatsnaam Werinon met Neder­ (1993). Voor zover bekend voert het oudste on­horst den Berg (én de naamgeving van het tijd-

TVE 31e jrg. 2013 147 Schoolplaat van J.H. Isings: Liudger die het christendom preekt.

j S ï v

i C’v i t» ï - * n

Ludgcr predikt in de Groninger Gouwen. schrift van de historische kring) voor een nemelijk be­ dat hierbij, na overdracht van de be­ langrijk deel steunt op de naam van de groot­zittingen (met inkomsten), het (vervallen) moeder van Liudger in het portaal van de kerkjeWilli- te Nederhorst den Berg werd her- brordkerk. bouwd/uitgebreid en dat hierbij ook de Gelet op bovenstaande is mijn veronderstel­‘cryptische’ tekst is aangebracht. De plicht ling dat bij de overdracht aan de Utrechtsewerd bis- daarbij mede overgedragen op de kerk­ schop van de goederen in de Vechtstreekgangers en van de nieuwe kerk in het voorvader­ daarmee de lusten (inkomsten uit belastingen)lijk familiebezit van Liudger, die ongetwijfeld - ook de lasten hoorden: in de vorm van denaast bij­ moederkerk - nog steeds als centrum behorende (religieuze) verplichtingen. fungeerde Het van de (diepte)kerstening van het klooster Werthina was immers gesticht met als(noordelijk) Vechtgebied. doel en opdracht (totaan de wederopstanding) Hoewel een cirkelredenatie, vanwege de te bidden voor het zielenheil van de familienaam Elburga, op de loer ligt, hebben we hier­ van Liudger. Deze plicht werd mijns inziens meevia voor het eerst een motief voor de steen- de bisschop overgedragen aan het kapittelbouw van en een mogelijke verklaring voor het Sint-Marie, dat in de noordelijke Vechtstreekvoorkomen van het opschrift. Het ‘bidden voor met twee opdrachten belast lijkt te zijn: het de zielenheil’ vond (als voornemen van ontginningen ter hand nemen en invullingLiudger) ge­ zijn oorsprong in Werinon, werd ge­ ven aan de dieptekerstening. Het lijkt mij aan­praktiseerd in het kloosterWerthina en kwam

148 TVE 31ejrg. 2013 Clas-in-lood-raam in de Willibrordkerk met kasteel Nederhorst. Toren van de Willibrordkerk.

jmmr i n a i i i v

■ k f ! • ; \ u IÏBS _ ■ - m m k ^ . 1 1 1 1 im r y jm u m m ,V: PT * 4; V' *. \

■ ■ff ■ « r " i i f lf w M i . f e s » * g g fi R l m * * hr& Ê £ na circa 275 jaar terug naar waar het begon, op Elburga namens de hele familie de geest (Den Berg) waar de Willibrordkerk op staat. De lettersoort van het opschrift in het De grote vraag is nu waarom juist de grootmoe­ portaal komt overeen met wat in de elfde, be­ der van moeders kant van Liudger in de tekst op gin twaalfde eeuw gebruikelijk was (Numan het portaal wordt genoemd en geëerd en waar­ 2005, 152) en staat deze datering hiermee niet om niet de gehele familie of juist alleen Liudger? in de weg. Consequentie is wel dat de eerste Een sluitend bewijs heb ik hiervoor niet gevon­ steenbouw van de Willibrordkerk in de laatste den, maar er zijn wel enkele sterke aanwijzin­ helft of laatste kwart van de elfde eeuw ge­ gen. plaatst moet worden, in plaats van de twaalfde Belangrijk is de Vita Sancti Liudgeri, een levens­ eeuw zoals tot nu toe werd gedacht. Of de beschrijving uit circa 840-850 over Liudger door steenbouw werd geïnitieerd door bisschop zijn neef Altfridus. Het betreft een beschrijving Koenraad tussen 1050 en 1080, of na over­ van de oudste adellijke familie van Nederland. dracht aan het kapittel van Sint-Marie in 1080 Aangenomen wordt dat deze Vita (en de latere, valt niet met zekerheid te zeggen, maar ik ver­ opvolgende delen) een geloofsstuk betreft dat moed dat de bouw ergens tussen 1080 en 1100 bestemd is om Liudger, Christus en het christelij­ tot stand is gekomen, omdat dit past bij haar ke geloof te promoten. Interessant is een artikel twee opdrachten (zie boven) en de ermee ge­ van Wagenaar (2011), die Liudger ‘ontmytho­ paard gaande ‘vernieuwingsdrang’. De diepte- logiseert’ als apostel van de Friezen. In navolging kerstening lijkt me namelijk overtuigender ter van Ian Wood interpreteert Wagenaar de vita als hand te nemen vanuit een hypermodern stenen een family hagiography, waarin juist de familie gebouw(tje), dan vanuit een vervallen, houten een belangrijke rol speelde: Het hoorde bij zijn op­ bouwsel. gebouwde imperium. Het maakt duidelijk waarom de familie zo gehecht was aan de macht van de

TVE 31e jrg. 2013 149 Franken en Liudger zo afhankelijk van Kareidie de in dit verband als christelijke propaganda en Grote. Defamilie van Liudgeriden behaalde enor­als communicatiestrategie kunnen zijn ingezet me voordelen uit de contacten met de Frankischevoor de dieptekerstening van de bewoners in machthebbers. De rol van Liudger moet in die zinde noordelijke Vechtstreek. Wellicht had El­ dus niet alleen gezien worden als missionaris,burga bestuurlijke macht en grondbezit in de apostel, priester of bisschop, maar ook als verte­Vechtstreek, maar bovenal had zij vanuit chris­ genwoordiger van een familie-imperium mettelijk bij­ oogpunt een belangrijke rol gespeeld. Zij behorende bezittingen en belangen. stelde namelijk in de eerste helft van de negen­ Liudger was afkomstig uit een voornaamde en eeuw haar eigen twee zoons (Willibraht en rijk Fries geslacht, met bezittingen in de Vecht­Thiadbraht) voor een opleiding als priester ter streek. Zowel van vaders- als moederskant hadbeschikking aan de missionaris Willibrord - die hij christelijke wortels. De families werkten sa­de patroonheilige is van de kerk te Nederhorst men met de eerste missionarissen. Dit leverdeden Berg. Daarnaast werd in de loop van de tijd spanningen op met de Friese koning Radbod,de hele familielijn van Liudger toebedeeld met waardoor zij vluchtten naar het Frankische belangrijke zui­ christelijke functies. De broer van den. Na de dood van Radbod won de FrankischeLiudger, Hildegrym, werd bisschop van Chalon- macht in het Friese gebied terrein en keerdesur-Marne de en later als heilige vereerd. Zijn zus familie terug,in de 'slipstream' van een nieuwe Heriburg werd abdis van het klooster in Nottuln machtige cultuur, waar ook de nieuwe christelijkein de buurt van Münster. En vier neven van godsdienst deel van uitmaakte (Wagenaar 2011).Liudger (onder wie Altfried) werden bisschop Hierop nam deze plaatselijke adel het voortouwen tegelijk abt van de door Liudger gestichte met betrekking tot de kerstening in het paskloosters ver­ in Werden en Helmstedt. overde gebied. Liudger vormde in dit alles na­Liudger was de oudste zoon van Thiadgrim en tuurlijk een centrale figuur, maar was tegelijk Liafburg.ook Zijn moeder, ‘prinses’ Liafburg, wordt zeker een product van zijn familie. als een zeer christelijke vrouw beschreven. Deze De veronderstelling dat Elburga zelf - dochter of van Elburga was als pasgeboren baby Liudger in naam van (voor het zielenheil aan van) de verdrinkingsdood in een emmer of tobbe zijn grootmoeder - een voorganger van deontsnapt. kerk Volgens het heidense, Friese gebruik heeft gesticht en dat de bouwers van de huidigewas het geoorloofd om een baby te doden - nog kerk door de oorspronkelijk aanwezige deurstijleen dochter erbij was blijkbaar te veel - mits de­ te hergebruiken de (vermeende) stichteres zeheb­ nog geen moedermelk had gedronken. Maar ben willen gedenken (Van Damme 2007), iseen niet dienstmeid kreeg medelijden en gaf de baby onmogelijk maar zie ik niet als primaire redensnel wat honing in de mond, waardoor de voor het voorkomen van haar naam in hetschoonfamilie op­ er vanaf zag het kindje te doden schrift. Gelet op bovengenoemde veronderstel­(uit: Vita 1, boek 1, hfst. 6). Door dit christelijk ling stond namelijk niet het zielenheil van‘wonder’ El­ bleef zij in leven en vervolgens werd zij burga centraal, evenmin dat van Liudger, maarzelf moeder van enkele belangrijke kerkleiders, dat van de gehele familie. Dit was immers onder de wie de als heilige vereerde Liudger. El­ centrale opdracht, waarmee Nederhorst burga den was in dit alles in overtreffende trap moe­ Berg bijna een klooster rijker was geweest.der: moeder van de moeder, waarbij de kerk Mijns inziens moet het voorkomen van de naamwaaraan haar naam door middel van het op­ van Elburga in het opschrift dus in brede zinschrift be­ is verbonden - ook de ‘mater’ - de moe­ grepen worden: die van de familie. derkerk is van de noordelijke Vechtstreek. Tot Daarnaast kan de positie van Elburga in verha­slot waren de missiewerkers die mijns inziens de lende zin een belangrijke rol zijn toebedeeld,tekst na­ hebben aangebracht ook bezielend werk­ melijk vanuit de kennis over de (de wonderver­zaam uit naam van ‘de moeder Gods’ (Sint Marie halen uit de) bovengenoemde delen van de= Maria, vita, de moeder van Jezus).

150 TVE 31ejrg. 2013 Noordportaal van de kerk met opschrift Detail van het gehavende opschrift.

H l 2 w -± 3 ? ï

. ..I fc..:

' 'ML' wmm **.; . . | ^ r- Jf J

üë''öiUi'ïi-j.'

is dan ook tegelijk de charme van de vele myste­ ries van dit oude Vechtdorp. Kortom, het voorkomen van de naam Elburga in de omlijsting van het portaal van de Willibrord-Met dank aan Henk Michielse en Piet Leupen voor kerk te Nederhorst den Berg moet vooral in hunbre­ reactie op een eerdere versie van dit artikel. de zin geïnterpreteerd worden: naast de familie- lijn van Liudger ook als 'kapstok' voor de verha­Drs. Anton Cruysheerstudeerde archeologie en len over diens familie. Ik ga ervan uit datprehistorie de aan de Vrije Universiteit en is werk­ mensen vanuit het kapittel van Sint-Marie zaam de als accountmanager bij ABN-AMRO. Hij is verhalen actief verspreid/verteld hebben, voorzitter niet van de regionale afdeling van de AWN dat deze nog vers in het geheugen van nazatenNaerdincklant (vereniging van vrijwilligers in de in de Vechtstreek zaten. Ik meen dat het archeologie). op­ Hij publiceerde diverse keren in TVE. schrift een duidelijk doel heeft gekend en niet voor de aardigheid werd geplaatst. De naam El­ burga moet daarom actief zijn gebruikt enVervolgonderzoek ge­ en bronnen duid - ik vermoed dus in relatie tot de verhalen uit de vita, vanwege de opdracht/verplichtingEnkele ingangen voor vervolgonderzoek. die behoord kan hebben bij de gift vanTrefwoorden: goe­ Amstel, Aemstel, Nederhorst, deren in de Vechtstreek door het familiekloos-Horst, Hurst, Horstwaard, Hurstwarede, Hur- ter van Liudger. steldreheth, Horsterdrecht, Vissepe (Weesp), Uiteraard vallen bovenstaande bevindingenWerina, in Werthina, Werinon, Vredeland, Vrede- de categorie ‘beredeneerd giswerk’ en blijftlant dit (Vreeland). deels steken in veronderstellingen wegensWebsites: het www.earlydutchbooks.com, ontbreken van historische bronnen. Maar...www.historici.nl,http://www.historici.nl/retro dat

TVE 31ejrg. 2013 151 Bronnen Alphen aan den Rijn 1949. K. Kuiken, ‘De Liudgeriden (711-877): de oudste Oorkondenboek van het Sticht Utrecht to t 1301,adellijke familie van Nederland’,Jaarboek in: Nr. 2416 en 2417. Virtus 12, 2005, p. 27-34. P. Leupen, ‘Werinon, Willibrord en Liudger’, in: Literatuur TVE 15, nr. 3,1997, P-154-159- J. C. van der Loos, Geschiedenis parochieder Ne­ derhorst den Berg: 1811-1911, Leiden 1911, p. 2. J. Baar e.a. (red.), ‘De Willibrordkerk door de M. Mostert, ‘Veelkleurige devotie en zakelijk eeuwen heen’, in: Werinon 18, nr. 66, 2008. schriftgebruik. Religie en schrift in middel­ D.P. Blok, ‘Iets over de geschiedenis van Nifter- eeuws Holland’, in: Nijs, Th. de en E. Beukers lake, in:Jaarboek Nifterlake 1962. (red.),Geschiedenis van Holland 1572, tot deel D.P. Blok, ‘De historische en geografische situa­ tie van Liudgers geboortestreek Nifterlake’, 1, Hilversum 2001, p. 149-196. A.M. Numan,Noord-Hollandse kerken en kapel­ in: K. Sierksma, (red.), Liudger 742-809, Mui- len in de Middeleeuwen 720-1200, ca. Zutphen derberg 1984. 2005. D. P. Blok, ‘Enige aardrijkskundige namen in de L. van derTuuken A.T.E. Cruysheer, ‘ De Vechtstreek’, in: TVE11, nr. 2,1993, p. 58-60. Utrechtse Vecht: levensader in de vroege A.L.P. Buitelaar, De Stichtseministerialiteit en de middeleeuwen,’ Jaarboekjein: 2013 van het ontginningen in Utrechtse de Vechtstreek, Hil­ Oudheidkundig Genootschap Nifterlake 2014. versum 1993, p. 109 en 115. G. W. Verheul, ‘Het raadsel van de oude Willi­ A.T.E. Cruysheer, ‘ De archeologie van de Willi­ brordkerk, in: TVE 11, nr. 2,1993, p. 70-71- brordkerk’, in:Werinon. De Willibrordkerk K. van der Vliet, inkringen van Kanunniken. Mun­ door de eeuwen heen 18, nr. 66, 2008, p. 13-25. sters enkapittels in het bisdom Utrecht 695- A.T.E. Cruysheer, ‘Kasteel ‘HuisTen Bosch’ te 1227, Zutphen 2002, p. 104-105. Weesp’, in:Jaarboekje 2008 van het Oudheid­ H. Wagenaar, ‘Liudger, apostel van de Friezen?’ kundig Genootschap Nifterlake 2009, p. 23- in: Kerk enTheologie 62, nr. 3, 2011, p. 223-236. 38. A.T.E. Cruysheer en S. Koopman, ‘ De Berg is een stuifduin’, in: Werinon 22, nr. 80, 2012, p. 31- 36. E. N.G. van Damme, ‘De familie Van Aemstel en de strategische De Berg Ter Horst’, in: TVE 25, 2007 p. 13-21. E.N.G. van Damme, ‘De Willibrordkerk in Neder- horst den Berg. Nieuw licht op de vroegste geschiedenis’, in: TVE 26, 2008, p. 11-20. W. Diekamp (ed.), ‘Altfridi vita S. Liudgeri’, in: Die vitae Sancti Liudgeri. Die Geschichtsquel- lenn des Bisthums Munster 4, Munster 1881, p.

3- 39- J.W. Groesbeek,Middeleeuwse kastelen van Noord-Holland, Rijswijk 1981, p. 240-241. E. den Hartog, Deoudste kerken van Holland, Utrecht 2002. H.N. Karsemeijer, ‘De bouwgeschiedenis van de Willibrordkerk’, in: TVE 11,1993. J. Krol, Degeschiedenis van Nederhorst den Berg,

152 TVE 31ejrg. 2013 Het leven op de hofstedeDorpzicht in de negentiende eeuw Mieke Breij Een van de oudste boerenhofsteden onder Nederhorst den Berg is boerderij ‘Dorpzicht’ aan de Eilandseweg no. 11. In de negentiende eeuw was deze boerderij waarop melkvee werd gehouden, vier generaties lang in het bezit van de familie Breij. Deze traditie begon toen een zekere Cerritsz. Jan Breij (ook wel geheten Braij of Braaij) op 30 augustus 1805 tot deaankoop overging van een ‘ hofstede met omtrent 28 morgen wei- en hooiland’ onder Nederhorst We den kunnen Berg. ervan uitgaan dat deze aankoop samenhing met het huwelijk van zijn tweede zoon Cornells (1782-1836) dat een week eerder had plaatsgevonden. Cornells en zijn bruid Metje Wouters(1783-1824) kregen de boerderij in huur met het vooruitzicht deze - na overlijden van Cornells’ ouders en tegen een inbreng 5.000gulden van - te erven. Wie was deze Jan Breij, dieals medefnancier van de eerste rooms-katholieke parochiekerk in Nederhorst den Berg de geschiedenis in ging en in staat was naast zijn eigen boerderij een tweede boerderij te bekostigen? Hij moet op z’n minst een welvarende melkveehouder zijn geweest.

Herkomst hooi opleverden. Diegenen die nog hooi had­ den, vroegen daarvoor enorm hoge prijzen en Jan Breij werd op 13 oktober 1749 in de rooms­de Staten van Utrecht vaardigden een export­ katholieke statie te Abcoude gedoopt als twee­verbod van hooi uit. De daarop volgende winter de zoon van Gerrit Crijnen Breij en Willempjebracht daardoor opnieuw honger voor de die­ Jansdr Mes. Het gezin Breij woonde op de boer­ren. Hoewel het voorjaar van 1742 een gunstige derij HetHoogland aan de Horn no. 3 te Baam-wending beloofde, kwam er een nieuwe bedrei­ brugge die zij pachtte van de familie Van Dors-ging in de vorm van een muizenplaag, die het sen. De omstandigheden waarin Jan werd gebo­westelijke veenweidegebied zwaar trof. Het ren en opgroeide, zijn niet bepaald ideaalland te werd dermate vaak omgewoeld dat er noemen. In zijn geboortejaar liep langzaamweinig gras wilde groeien, waardoor er weder­ maar zeker een periode ten einde die Jacobom Pos te weinig gras en te weinig hooi werden (1703-1779), een Loosdrechtse boer wiens dag­voortgebracht. De familie Breij vanHoog­ Het boek bewaard is gebleven, kenschetste alsland een werd tussen mei 1743 en mei 1744 ge­ aaneenschakeling van oordeelen Gods.' troffen door het overlijden van (groot)vader Deze voor de boerenstand ellendige tijdCrijn be­ Gerritsz. Breij. Zijn zoon Gerrit volgde hem gon met hevige regenval in september 1739,op als gezinshoofd. De uitbraak van de runder­ gevolgd door zware vorst in november, eenpest in november 1744 in de omgeving van Ab­ zeer strenge winter in december en een schraalcoude had zich dus niet op een ongunstiger voorjaar in 1740. Het wintergraan vroor kapot,moment kunnen voordoen. de boeren kwamen zonder veevoer te zitten Schoutenen en gerechtssecretarissen kregen de veel vee stierf van de honger. In 1741 zorgdeopdracht toe te zien op de naleving van de des­ een storm voor overstromingen van de Zuider­betreffende verordeningenzonder en verscho­ zee en was de zomer zo schraal, dat de weilan­ning te procederen tegen overtreders. In januari den weinig gras en vervolgens onvoldoende1745 bleek de uitvoering van de bepaling om

TVE 31e jrg. 2013 153 Boerderij ‘Coert (en) Vecht’,Vreelandseweg 40 Nigte­ te Boerderij "t Hondert',Hondertschelaantje 4 teNieuwer vecht,in haar historische gedaante vóórde herbouw ter Aa. omstreeks 1932.

' ' I '

gestorven vee diep onder de grond te begravenpaar Jacob van Dorssen en Elisabeth Leusden vanwege de vorst onmogelijk. Inmiddels haduit de Utrecht. Vreemd was deze connectie niet, veepest zich over de gehele provincie verspreidwant de boerderij HetHoogland, waar Jan was en het zou nog tot 1765 duren, voordat hetgeboren, ge­ was ook in het bezit van de familie bied echt pestvrij was. Van Dorssen. Zowel de in 1749 geboren dochter Op 9 augustus 1748 besloten de Staten vanAaltje Oosterlaak als deze boerderij zouden een Utrecht dat de boeren een beperkte vergoedinggrote rol gaan spelen in het leven van Jan Ger- zouden krijgen voor hun gestorven vee. Inritsz. het Breij. archief van het gerecht Abcoude-de LeeuwJan zou tot 1799 opHondert ’t verblijven. Hij (Baambrugge) bevindt zich een lijst met nam ge­ na zijn huwelijk met de dochter des huizes troffen boeren over de jaren 1744-1746. Gerritin 1778 de leiding over en beleefde als veehou­ Crijnen Breij had in die periode 32 koeien inder bezit een periode van grote voorspoed. Steden gehad, waarvan er 24 waren gestorven. als Aan Utrecht en Amsterdam groeiden en de vraag remissie (vergoeding) zou hij een bedragnaar van melk, boter en kaas steeg aanzienlijk. Jan 144 gulden tegemoet kunnen zien.2 Het verlieswas dan wel pachter en jaarlijks een bedrag van aan vee liep in het jaar 1746 gelukkig een 600 heel gulden aan de familie Van Dorssen verschul­ eind terug. Mogelijk brachten deze omstandig­digd, maar heeft kennelijk zulke goede zaken heden Gerrit Breij ertoe de toekomst weer gedaan,iets dat hij het zich kon veroorloven zich zonniger in te zien. Hij trouwde in dat jaar ‘rentenier’met te noemen. In de laatste decennia de uit Nigtevecht afkomstige Willempje Jansdr.van de achttiende eeuw verstrekte hij regelma­ Mes en kreeg met haar drie zonen: Krijn (1747),tig leningen aan inwoners van omliggende dor­ Jan (1749) en Dirk (1754). pen ten bedrage van 1.500 en 1.000 gulden.

Naar de boerderij ’tHondert onder Loenen Naar de hofstede Coert enVecht te Nigte­ vecht Jan heeft als eerste uit het gezin Breij-Mes het ouderlijk erf in Baambrugge verlaten. Hij gingOp 9 mei 1799 werd Jan Gerritsz. Breij eigenaar als boerenknecht werken op de boerderij't van de boerderijCoert en Vecht met 15 morgen Hondert in de Honderste Polder onder Loenen-land, gelegen aan de Vreelandseweg 40 te Kronenburg. Deze eeuwenoude boerderijNigtevecht.3 met De archieven vermelden helaas 39 morgen wei- en hooiland pachtten Cornelisniet, wat hij hiervoor betaalde, maar in 1808 Oosterlaak en Joanna van Roijen van het werd echt- een waarde van 2.800 gulden vastge-

154 TVE 31ejrg. 2013 Boerderij ‘Dorpzicht’, Eilandseweg 11 teNederhorst den Berg. steld.4 Jan verhuisde vervolgens met zijn vrouw Aaltje en hun twee zonen Gerrit (1779-1840) en Cornelis (1782-1836) naar Nigtevecht. Kerkelijk waren zij aanvankelijk op de rooms-katholieke statie Ankeveen aangewezen, nadien op die van Nederhorst den Berg. Jan Breij en zijn gezin waren overigens niet de eersten die naar de noordelijke Vechtstreek trokken. In 1782 was zijn oudere broer Krijn Gerritsz. Breij (1747-1790) hem voor gegaan en op de hofstedeMaria’s Hoeve in de zuidelijke Hornpolder van Nederhorst den Berg gaan wo­ nen.5

Het voorste deel van de hofstede bestond uit De aankoop vanDorpzicht in Nederhorst de opkamer, het voorhuis, twee kleine kamers den Berg en een woonkeuken. Cornelis en Metje bezaten een indrukwekkende hoeveelheid porselein, Jan Breij en Aaltje Oosterlaak gingen ervanglaswerk, uit tinwerk, koperwerk en Delfts blauw dat Coert enVecht zou worden voortgezet dooraardewerk. In de genoemde ruimten waren hun oudste zoon Gerrit. Daarom kochtentevens zij, bedsteden, die plaats boden aan hun toen hun tweede zoon Cornelis in 1805 ginggrote gezin. In het achterhuis met de stal be­ trouwen, er een boerderij met 28 morgen wei­vond zich het vee. De grote kelder werd ge­ en hooiland aan de overkant van de Vechtbruikt bij. voor de bereiding van boter en kaas, een Ook hiervan is de aankoopprijs niet bekend;taak drie die meestal de boerin uitoefende. In de jaar later werd de waarde vastgesteld op 5.000kleine kelder bevonden zich schragen waarop gulden.6 Deze boerderij kreeg in de negentiendede kazen rijpten en de botervoorraden werden eeuw de naamDorpzicht (vanwege het uitzichtbewaard. Aan de gouden en zilveren sieraden op de dorpen Nigtevecht en Nederhorst en den voorwerpen, zoals diverse gouden hoofdij­ Berg) en is van het type hallenhuisboerderijzers'van met de boerin en de zilveren zakhorloges een L-vormige plattegrond en een rieten wolfs-van de boer, is af te meten dat de familie Breij- dak. De oudste delen dateren vermoedelijkWouters al uit niet onbemiddeld was. de eerste helft van de zeventiende eeuw.7 Cornelis overleefde zijn vrouw nog elf jaar en Tussen 1806 en 1820 werden opDorpzicht stierf in 1836. Hoe anders was de situatie in 1836 dertien kinderen geboren, van wie er negenmet ruim dertig jaar eerder. Cornelis was in de volwassen werden. Cornelis Breij behoordegelukkige tot omstandigheid geweest dat zijn vader de grote boeren van Nederhorst den Berg.een Uit boerderij had gekocht, die hij kon betrek­ een belastingkohier over het jaar 1820 blijkt datken. Nu, na zijn eigen overlijden, moest zijn nala­ hij zestien koeien boven de twee jaar had tenschap (a 10 onder negen kinderen (onder wie vijf cent), tien koeien onder de twee jaar (a 5 cent)zonen) worden verdeeld, terwijl de boerderij en één paard onder de drie jaar (a 10 cent). maarVoor door één zoon kon worden voortgezet. dit bezit aan vee moest hij dus 2,20 gulden beta­De waarde van de hofstede met de bijbehoren­ len. In latere jaren had Cornelis rond de dertigde landerijen was op een bedrag van ruim runderen, vier paarden en acht varkens.8 11.000 gulden vastgesteld en de inboedel op Hoe de boerderij was ingedeeld, is bekendbijna uit 4.000 gulden. Een ingewikkelde situatie: een boedelinventaris, die in 1825 na het overlij­Gerardus en Dirk hadden het ouderlijk huis den van Cornelis’ vrouw Metje werd opgesteld.9reeds verlaten, terwijl Jacobus en Cornelis Jo-

TVE 31ejrg. 2013 155 Boerderij 'Kent u zelve’ (later ‘Mijn Genoegen’), Reeweg 6 te Nederhorst den Berg,gebouwd omstreeks 1874, door Jan Breij voor zijn zoon Gerrit (1840-1889),Breij inmiddels herbouwd. hannes nog minderjarig waren. De in 1810 gebo­ ren zoon Jan wilde de boerderij van zijn ouders voortzetten, maar bleek niet in staat én een ^ % groot deel van de inboedel en het vee over te nemen én zijn broers en zusters uit te kopen. Hoe moest nu de verdeling plaatsvinden, zodat ieder kind zijn erfdeel kon krijgen? Op 27 april 1836 werd een openbare veiling op de boerderij georganiseerd. Behalve Corne­ lls’ bezit aan goud en zilver werden zijn gehele inboedel en ook het vee te koop aangeboden. - De opbrengst bedroeg 3.062 gulden. Uit het overzicht blijkt dat Jan vele voorwerpen uit de ______inboedel, alsmede de gereedschappen, het vee en het hooi overnam.10 Uiteindelijk namenDorpzicht Dirk afspeelde, is hiervan een illustratie. (wonende op de hofstedeWelgelegen te Nigte- Twee ambtenaren van de Rijksbelastingen de­ vecht) en zijn zuster Johanna (wonende inden De Jan Breij op 14 januari 1848 een proces­ Horn onder Weesperkarspel) ieder de helftverbaal van aan voor hetfrauduleus slachten van de ouderlijke hofstede in eigendom over.11een Zij varken tenbehoeve van zijn talrijk huisgezin. sloten een hypotheek van 8.000 guldenDe af, heren constateerden dat het door hen tien waarmee zij zeer waarschijnlijk hun overigedagen tevoren nog aangetroffen varken inmid­ broers en zusters uitkochten.12 dels was verdwenen uit het kot, zonder dat Jan Drie jaar later, toen Dirk en Johannadaarvan aangifte had gedaan. Daarbij troffen zij (waarschijnlijk) in financiële moeilijkheden raak­in de kelder een tobbe met vers spek en wor­ ten, namen zij een drastisch besluit: het ouder­sten gevuld met varkensvlees aan en in de lijk huis ter veiling aanbieden. Op 2 maart 1839schoorsteen zagen zij voor- en achterhammen droegen zij voor het bedrag van 13.400 guldenhangen. het eigendom vanDorpzicht over aan mr. An­ De heren vroegen Jan naar zijn betalingsbe­ dreas Antonius Reaal uit Amsterdam, eigenaarwijzen, ook omdat hij in eerdere jaren geen van de landgoedWelgelegen te Vreeland.13 Hunaangifte had gedaan. Hij ontstak in woede en broer Jan, die inmiddels in 1838 met Maria Borstwas van mening dat het de heren niets aanging, was getrouwd, kon gelukkig pachter van Reaalwaar het varken was gebleven. Jan kon welis­ worden en op de boerderij blijven wonen.waar Sa­ geen bewijzen tonen, maar was van me­ men met Maria kreeg hij veertien kinderen. ning dat men hem niets kon maken. Hij werd door de ambtenaren, die vonden dat zij beleefd waren gebleven, aangesproken opbruta- zijn op Andere tijden len toon tegemoet treden van overheidsdienaren. Op het beledigen van ambtenaren in functie Vanaf de jaren veertig van de negentiendestond een boete van minimaal 50 tot maximaal eeuw manifesteerde Jan Breij (1810-1884) 350 zich gulden.14 Jan Breij heeft na dit voorval voor als een succesvolle en kapitaalkrachtige vee­de Arrondissementsrechtbank in Amsterdam boer. De in financieel opzicht moeilijke tijdenmoeten verschijnen, waarna hem een boete van waren duidelijk voorbij. Dit hing onder meer8 gulden werd opgelegd.15 samen met de ontwikkeling van de export van de beroemde Hollandse boter en kaas. De hofstede Dorpzicht terug in de familie Breij Succesvolle mensen zijn niet altijd aangenaamNadat mr. Andreas Anthonius Reaal (1783-1856) in de omgang. Een incident dat zich op boerderijwas overleden, werd in Amsterdam een veiling

156 TVE 31ejrg. 2013 Het gezin van Gijsbertus Mattheus Breij en Helsloot Alida in 1919te Wierden. Zittend v.l.n.r,: Johan, Wijntje, vader BertusBreij, moeder Alida Helsloot en Jan Breij. Staand: v.l.n.r.: Alie, Cobus, Gerrit, Marie, Bertus jr, Stien, Dirk en Tinus Breij.

van zijn omvangrijke bezit aan onroerend goeden Maria Borst sloten hiertoe en hypothecaire georganiseerd. Op 29 oktober 1856 viel delening hof­ van 18.000 gulden af bij een Amersfoort- stedeDorpzich t onder de hamer en werd alsse grootgrondbezitter.17 volgt omschreven: Eene boerenhofstede, genaamd DorpzichtNog twee boerderijen erbij met derzelve huismanswoning, werf, zomer­In de jaren zeventig van de negentiende eeuw huis, stalling, schuren, hooiberg en verderedeed Jan Breij nog enkele grote aankopen. In betimmering, mitgaders boomgaard, tuin,september 1871 kocht hij voor 25.500 boerderij wei- en hooiland, opgaande populieren, Diemzigt wil­ met bijbehorende weilanden onder gen, eikenbomen en hakhout, staande Over-Diemen'8 en en gaf deze in gebruik aan zijn gelegen in de Kuijerpolder onder de Gemeen­oudste zoon Cornelis (1839-1880), die op het te Nederhorst den Berg, Provincie Noord-punt stond te trouwen met Reintje van Diest. Holland, grenzende aan de Oude Vecht. OpIn 1874 trouwde zijn zoon Gerardus (Gerrit) den perceelsgewijze kadastrale legger dermet Theodora de Jong. Gerrit (1840-1889) kreeg Gemeente Nederhorst den Berg aangeteek-de beschikking over een boerderij die zijn vader end Sectie A 86-89, 109-115,118-124, 145-152, nieuw liet bouwen.19 HetDorpzicht bij behoren­ te zamen groot 23bunders 5 8 roeden 5 ellen. de land, dat doorliep tot aan de huidige Ree­ Een zekere Johannes van Dijk begafop zichweg, werd verdeeld. Aan de huidige Reeweg verzoek van zijnen meester Jan naarBreij de vei­ no. 6 verrees een nieuwe hofstedeKent die u ling en zorgde ervoor dat de boerderij voorzelve het (later: Mijn Genoegen) werd genoemd. aanzienlijke bedrag van 26.950 gulden terugHiermee in was Jan Breij eigenaar geworden van het bezit van de familie Breij kwam.16 Jan Breijdrie boerderijen, waaruit blijkt hoezeer de tijden

TVE 31ejrg. 2013 157 Cijsbertus Mattheus (Bertus) Breij(1855-1934),laatste eigenaar uit de familie Breij van ‘Dorpzicht’. Alida Breij-Helsloot (1860-1955).

r m

en daarmee zijn financiële positie gunstig warenDe landbouwcrisis veranderd. Hij is een voorbeeld van de genera­ tie negentiende-eeuwse veeboeren, vanInmiddels wie ging het in de landbouw en de vee­ men wel zegt dat zij ‘slapend rijk’ werden. houderij steeds slechter. Na de gouden jaren, waarin vader Jan Breij nog zeer goed zaken had Dorpzicht over naar de vierde generatie kunnen doen en in staat was er drie boerderijen Op 27 januari 1884, twee dagen voor zijn overlij­op na te houden, deed de landbouwcrisis haar den, liet Jan Breij de notaris naar zijn hofstedeintrede. De zuivelsector kreeg te maken met komen om enkele belangrijke zaken te regelen.concurrentie van goedkopere Deense boter, Dorpzicht bestemde hij voor 24.000 gulden voorwaardoor het prijspeil ernstig daalde. De boter- zijn jongste zoon, Cijsbertus Mattheus (1855-export liep terug, terwijl de uitvinding van de 1934)7 die twee maanden tevoren was getrouwdmargarine de boerensector ook veel zorgen met Alida Helsloot. De hofstedeKent u zelve, baarde. Net als in de landbouw was een schaal­ waarop Gerrit en zijn gezin boerde, deed hijvergroting voor noodzakelijk, maar de veehouderij 26.000 gulden aan hem over.20 Om het erfdeelwas nog zeer traditioneel ingericht en aan mo­ van hun broers en zusters te kunnen bekostigendernisering waren de veeboeren nog niet toe. beleende Gerrit Breij zijn hofstede met eenOndanks hy­ de oprichting van zuivelfabrieken bleef potheek van 16.000 gulden en Gijsbertusde Mat­ kaasmakerij een ambachtelijke aangelegen­ theus (Bertus)Dorpzicht met een hypotheekheid, waarbij schaalvergroting moeilijk uitvoer­ 30.000 gulden.21 Daarnaast moest Bertus baar nog was. Als gevolg hiervan kwamen aan het 6.457 gulden betalen voor het aanwezigeeinde vee, van de negentiende eeuw vele boerenfa­ de gereedschappen en de inboedel. Hij slootmilies in in financiële moeilijkheden en moesten zij september bovendien nog een onderhandsehun boerderij verkopen. lening voor 14.000 gulden bij zijn moeder af.22

158 TVE 31ejrg. 2013 Bertus Breij had zich sinds 1884 voor een grootgingen wonen in een smal huis op de Nieuwe bedrag in de schulden moeten steken. HijLeliestraat had no. 3. Daar ging Bertus als melkslijter zich verplicht zijn hypotheek met 1.000 guldende kost verdienen. Het verblijf in Amsterdam per jaar af te lossen. Verder diende heeft hij gelukkig maar kort geduurd. In 1894 be­ 4/2 procent rente op te brengen. Wanneertrok hij in het gezin Breij-Helsloot de door (schoon­ gebreke zou blijven, was de hypotheekverstrek­vader Helsloot bekostigde boerderijMeerzicht ker gerechtigd zijn boerderij te verkopen. in Hoe de Rietwijkeroordpolder onder Nieuwer- het betalingsverloop is geweest, is niet meerAmstel; na het gezin Breij keerde daarmee terug te gaan, maar in het voorjaar van 1893 werdnaar een landelijke omgeving.27 duidelijk dat de familie Breij-Helsloot niet aan haar betalingsverplichtingen kon voldoenHet en faillissement van 1897 datDorpzicht moest worden geveild. Eerst werdNog geen vier jaar na hun gedwongen vertrek op 20 april 1893 een openbare verkoping uitgeor­ Nederhorst den Berg deed zich de volgende ganiseerd van het aanwezige vee, de kippen,tragedie de voor. Bertus’ broers en zusters, die gereedschappen, de benodigdheden voormisschien het zelf in moeilijke omstandigheden maken van kaas en een deel van de inboedel.verkeerden, De gingen zelfs zo ver, dat zij het fail­ opbrengst was ruim 2.500 gulden.23 lissement van hun broer Bertus Breij aanvroe­ Bijna twee weken later gingDorpzicht met gen. Het vonnis van de Arrondissementsrecht­ bijbehorende landerijen voor het bedragbank van van Amsterdam dateert van 13 mei 1897, 24.625 gulden over in handen van landeigenaarwaarbij de erkende vorderingen bijna 15.000 Hendrik Pos uit Nederhorst den Berg.24 Dezegulden bedroegen.28 Deze bestonden uit het verpachtte de boerderij aan Cornelis Korvergeld en dat Bertus in 1884 van zijn moeder Maria Pietertje Verhoef, die zich hier vanuit Baam-Borst had geleend en een lening die hem door brugge op 23 mei 1893 vestigden.25 Nazatenschoonvader van Nicolaas Johannes Helsloot was Cornelis Korver bewonen nog altijd deze boer­verstrekt. derij, die als een van de weinige boerderijen Opnog 21 mei 1897 stelde de curator een inventa­ steeds als veehouderij in gebruik is. Ook Emmaris op van de aanwezige inboedel.29 Het kleine van Haaster, de weduwe van Gerrit Breij woongedeelte op bestond uit een voorhuis, een Kent u zelve lukte het uiteindelijk niet om finan­kamer met keuken en een zolderverdieping. De cieel het hoofd boven water te houden. Ingehele 1889 inboedel was nog geen 300 gulden moest ook haar boerderij worden geveildwaard. en Het is duidelijk dat Bertus Breij hiermee deze bracht 18.500 gulden op.26 Emma mochtniet van zijn familieleden kon afkomen. Zijn als pachteres aan de Reeweg blijven wonen.beroep als dagloner zal hem niet de inkomsten Haar nazaten, de familie Van Wijk, waren jarenhebben verschaft die noodzakelijk waren om later in de gelegenheid de boerderij terugtot eente oplossing met zijn familieleden te ko­ kopen. men. Het kan bijna niet anders dan dat deze onmo­ gelijke situatie de familieverhoudingen onder De familie Breij verlaat het plattelanddruk heeft gezet. In 1911 besloot moeder Hels- loot-Pijnakker boerderijMeerzicht te verko­ Van Nederhorst den Berg naar Amsterdam pen.30 Mogelijk heeft dit feit ertoe bijgedragen Bertus Breij en zijn gezin waren dus om finan­dat het gezin Breij-Helsloot in 1912 definitief uit ciële redenen genoodzaakt hun boerderij dezeop het regio verdween, naar Twente vertrok en Eiland van Nederhorst den Berg te verlaten.vrijwel Zij alle banden met het westen verbrak. In waren er bij de verkoop voor ongeveer 20.000Twente hebben Bertus Breij en zijn vrouw Alida gulden bij ingeschoten. Hun bestemming op was verschillende pachtboerderijen gewoond en de volkswijk de Jordaan te Amsterdam, waargewerkt. zij Op 1 mei 1919 vierden zij hun 35-jarig

TVE 31ejrg. 2013 159 huwelijksfeest op hun boerderij in Wierden.16. Bij SAA - Notaris J. Commelin te Amsterdam, inv. no. deze gelegenheid werd een statige foto van het19883, 29 oktober 1856. 17. SAA - Notaris J.P. van Etten te Amsterdam, inv. bruidspaar met hun elf kinderen gemaakt. Ber- no. 21689,16 december 1856. tus Breij stierf op 29 mei 1934, zijn vrouw Alida 18. SAA - Notaris E.E.C. Gerrits te Watergraafsmeer overleefde hem nog meer dan tw intig jaar.31 inv. no. WGM28a, 8 en 13 september 1871. 19. NGA - M.J. Keiser te Weesp, huurcontract van 9 Drs. Mieke Breijvolgde de archiefopleiding aanjanuari 1878 de Hogeschool van Amsterdam en studeerde 20.daar NHA - Notaris M.J. Keiser te Weesp, inv. no. 50, 27 Media en Informatiemanagement. Vervolgensjanuari 1884. studeerde zij Muziekwetenschap aan de Universi-21. NHA - Notaris M.J. Keiser te Weesp, inv. no. 50, 4 teit van Utrecht. Zij is archivaris bij het Utrechts juni 1884. 22. Onderhandse akte van september 1884, bijge­ Archief. Zij schreef o.a. het boek ‘Zeven eeuwen voegd in het Protocol van notaris M.J. Keiser te familie Breij in het Utrechtse veenweidegebied’. Weesp, inv. no. 58, 31 mei 1889. 23. NHA - Notaris J. Meijlink te Weesp, inv. no. 62, 20 Noten: april 1893. 24. NHA - Notaris J. Meijlink te Weesp, inv. no. 62, 1 1. J.F.C. Schlimme,Het Dagboek van Jacob Hilver-Pos, mei 1893. sum/Loosdrecht 1992. 25. SAGV - Bevolkingsregister Nederhorst den Berg. 2. RHCW - Oud Archief Gerecht Abcoude-26. NHA - Notaris J. Meijlink te Weesp, inv. no. 58, 16 Baambrugge, inv. no. 43: Lijstvan het getal der april 1889. afgestorvene beesten. 27. SAA - Bevolkingsregister van Nieuwer-Amstel. 3. RHCW - Dorpsgerecht Nigtevecht, inv. no. 1581,28. 9 NHA - Arrondissementsrechtbank Amsterdam, mei 1799. inv. no. 2497, band 1. 4. HUA - Notaris Th. Koppen te Utrecht, 18 maart29. SAA - Notaris P.W. Noorwegen te Amsterdam, inv. 1808. no. 25347, 21 mei 1897. 5. Zie ook mijn artikel ‘Een bijna vergeten stukje30. Deze boerderij bestaat nog steeds als pannenkoe­ geschiedenis van Nederhorst den Berg: de hofste­kenboerderijMeerzicht aan de Koenenkade 56 in de Maria’s Hoeve in de Hompolder’,Werinon, in: het Amsterdamse Bos. maart 2010. 31. Zie voor hun uitgebreidere levensverhaal: Mieke 6. HUA - Notaris Th. Koppen te Utrecht, 18 maart Breij Zeven eeuwen familie Breij in het rechtse Ut 1808. Veenweidegebied, Utrecht, 2009. 7. Zie voor een verdere bouwkundige beschrijving van de boerderij: Els. N.G. van Damme ‘HistorischeAfkortingen: boerderijen in Nederhorst den Berg’,Werinon, in: oktober 2003, p. 14-16. HUA - Het Utrechts Archief te Utrecht 8. SAGV - Dorpsbestuur Nederhorst den Berg, inv. NHA - Noord-Hollands Archief te Haarlem no. 241, Kohieren Veefonds. 9. NHA - Notaris C. Decker te Weesp, inv. no. 5368,RHCW - Regionaal Historische Centrum Vecht 28 april 1825. en Venen te Breukelen 10. NHA - Notaris D. van der Horst te Weesp, inv. no.SAA - Stadsarchief Amsterdam 5390,27 april 1836. SAGV - Streekarchief voor het Gooi en de Vecht­ 11. NHA - Notaris D. van der Horst te Weesp, inv. no.streek te Hilversum 5390,10 juni 1836. 12. NHA - Notaris T.J. Heijdanus te Weesp, inv. no. 5329,13 juni 1836. 13. RHCW -Notaris J. Sanderson te Loenen, inv. no. 1016,2 maart 1839. 14. AGV - Dorpsbestuur Nederhorst den Berg, inv. no. 214, doos 182. 15. NHA - Arrondissementsrechtbank Amsterdam, inv. no. 27, vonnis 214.

160 TVE 31ejrg. 2013 Erflaters tussen Vecht en Eem Durk Oebeles de Vries (1872-1937) Pionier in de polder Jan Baar (1941-2011)

In 1882 viel het Horstermeer droog. werden Er vier stolpboerderijen gebouwd en hier en daar verscheen wat andere bebouwing. Verder was een flink deel van de polder bezet met griendbossen en lagen er nog veel stukken braak of half braak. Na de vestiging in de Horstermeer (1902) van het tuindersbedrijf ‘Nieuw Harmonie’ van Frederik van Eeden, een onderdeel van de kolonie ‘Walden’ in Bussum, kwamen er meer tuinderijen in de polder. Van Nanne de Boer, bedrijfsleider van Van Eeden in de polder hoorde Durk Oebeles de Vries van de mogelijkheden in de Horstermeer. De grond was er wel goedkoop, maar de polderlasten waren erg hoog.

Een vrije socialist Een nieuwe start

Durk Oebeles de Vries werd geboren in Arum,Met geleend geld van dokter Wartena, bij wie bij Harlingen in de ‘rode’ Noordwesthoek Grietje van in Friesland gewerkt had, kocht De Vries Friesland. Zijn vader, boerenarbeider, overleedin 1904 twee bunder in de polder en begon een jong. Diens weduwe bleef achter met negengroente- en fruittuinderij met wat vee. Hij ver­ kinderen. Al met elf jaar moest Durk van schoolgrootte zijn bedrijfskennis, schreef artikelen in om als los arbeider mee te helpen de kostvakbladen te en adviseerde vele tuinders. Toen verdienen. Rond 1890 werd Friesland geteis­baron van Lynden een geitenfokvereniging op- terd door de landbouwcrisis: werkloosheid,richtte werd De Vries daar secretaris van. Hij lage lonen, lange werktijden én barre winters.won prijzen met zijn Mechelse Koekoekhoen- De in 1881 opgerichte Sociaal-Democratischeders en wist veel van aardbeienteelt. In oktober Bond (SDB) van Domela Nieuwenhuis, die1921 meldde de Gooi-Eemlander en dat een ap­ streefde naar een marxistische-socialistischepelboom op zijn kwekerij voor de tweede keer samenleving waarin particulier bezit overbodigvruchten droeg en zelfs meer dan de eerste was, kreeg veel aanhang in die contreien.keer! Op Er viel heel wat te doen en te verbeteren twintigjarige leeftijd werd D.O. - zoals iedereenin de Horstermeer en weldra bekleedde De hem zijn hele leven noemde - voorzitter vanVries de enige functies in allerlei organisaties. Daar­ SDB-afdeling in Arum en hij liet zich op veledoor kwam hij nogal eens in conflict, onder manieren gelden als ‘rode’ leider. Hij was redac­anderen met het polderbestuur over de begro­ teur van het socialistische weekbladMorgen­ ting en het waterpeil. De vergaderingen werden rood, later ook van Rechtvoor Allen, het blad heel wat levendiger en het resulteerde in het van Domela Nieuwenhuis. voorzitterschap van De Vries. In 1894 trouwde hij met Grietje Hiemstra, ze kregen twee kinderen. Het bleef moeilijk in Friesland een menswaardig bestaan te vinden.Er is maar één Horstermeer In navolging van velen vertrok ook het gezin De Vries. Durk Oebeles kwam wel in aanrakingVoordat het gezin zich in de polder vestigde, met idealistische gemeenschappen, maarwas er in de Provinciale Staten al discussie over deed er nooit aan mee. Hij bleef een ‘vrijehet toekennen van stemrecht aan kleine grond­ socialist’. bezitters. De Horstermeerders drongen sterk aan op een reglementswijziging. Een van de

TVE 31ejrg. 2013 161 Durk Oebeles en Griet met familie (coll. T. van de Durk Oebeles en Griethebben net beestende gevoerd Kemp). (coll. T. van de Kemp).

' w. * -v ir

verbeteren. Hij ijverde voor de aanleg van elek­ triciteit en het realiseren van elektrische bema­ tegenargumenten in 1905 was, dat er inling, de bleef hameren op lagere polderlasten, Horstermeer een experiment gaandeinza­ was zorgde er mede voor dat de Nieuweweg ke de levensvatbaarheid van een zeeker commu­(Middenweg) een gesloten wegdek kreeg en nistisch beginsel. Toen De Vries voorzitter wasnam het voortouw voor de oprichting van een van de Horstermeerpolder, is het meerstemmigopenbare school. In 1929 kon de school aan de kiesrecht (hoe meer grondbezit, hoe meerMachineweg geopend worden. De Horster- stemmen) in de geest van Frederik van Eeden,meerders kregen via de verenigingVolksonder­ vervangen door het enkelvoudig kiesrecht:wijs ie­ grote invloed op het reilen en zeilen van de der die tenminste één hectare land in bezitschool had, die een centrale plaats kreeg in de pol­ kreeg een stem. der. De school bood onderdak aan diverse ver­ enigingen onder andere een zangkoor en wie De tuinders Esperanto wilde leren, kon daar een cursus vol­ Aanvankelijk brachten de tuinders hun gen. pro­ ducten zelf naar de afnemers. Dat kostte veelHij wist het ook zo ver te krijgen, dat de om­ tijd en energie. De Vries was de grote animatorliggende polders eindelijk mee gingen betalen bij het tot stand komen van de coöperatieveaan de vaste lasten van de Horstermeer, omdat groenteveiling in Hilversum. In 1910 kozen ze de profiteerden van de bemaling. Geleidelijk tuinders hem tot eerste voorzitter. Ook was kreeghij de voorzitter in waterschapskringen een in die jaren medeoprichter van de coöperatievegoede naam. Hij schroomde niet zijn standpun­ In- en VerkoopverenigingVooruitgang De voor ten over kwesties als een Hoogheemraadschap kunstmest, poot- en zaaigoed en gereedschap­voor de Vecht (tegen) of drooglegging van de pen. De Vries nam het vooral op voor de kleineVechtplassen (vóór) kenbaar te maken via lange tuinder en op zijn initiatief isVereenigingter de ingezonden brieven in de pers. Tot dan toe was bevordering van de verkrijging van onroerendde waterstand van de Vecht niet te regelen. De goed door landarbeiders opgericht. Het zal hembijna-overstromingsramp van eind november zeer veel gedaan hebben dat hij zich in de 1928moei­ gaf de stoot tot het instellen vanVecht- de lijke tijden van de landbouwcrisis midden jarencommissie, waarin De Vries een grote inbreng dertig, vanwege gezondheidsredenen, niethad. voor Het Vechtgemaal, ontworpen door ir. A.A. de volle honderd procent kon inzetten. Mussert, dat in 1930 in Muiden in werking ge­ steld kon worden, maakte een einde aan de Gedreven engerespecteerd jaarlijkse overstromingen. Op veel terreinen ondernam De Vries initiatie­Als vrije socialist gaf De Vries geen gehoor ven om de omstandigheden in de polderaan te de oproep tot deelname aan verkiezingen.

162 TVE 31ejrg. 2013 Tuinders bij de veiling van Hilversum (coII. T. van de Kemp). Het Vecht gemaal Muiden in (coll. P. Wink,Muiden).

-m » . «* - & . •

7

Hij kreeg daarvoor enige keren een boete.Literatuur Zijn bezwaren tegen de gewone democratische gang van zaken zette hij opzij, om in 1927 lidJ. teFrieswijk, ‘Hij wilde wel uit de armoed, maar worden van de gemeenteraad voor de partijniet alleen.’ D.O. de Vries (1872-1937), het Polderbelangen. Op deze manier kon hij de be­socialisme, de landarbeiders en de Horster­ langen van de polder en haar bewoners meer nog 1981. beter behartigen. Hij werd een gedrevenJohan en Frieswijk, 'Friese kolonisten in de Horster- gerespecteerd raadslid,naar wien altijd met meerpolder’, in:TVE 21, nrs. 1 en 2, 2003. genoegen werd geluisterd. Jos de Ley, ‘Utopia ‘Nieuw Harmonie’ in de Horstermeer’, in:TVE 11, nr. 2,1993.

De laatste jaren Website: www.horstermeerpolder.nl/BV-historie.htm Economisch gezien was de vestiging van het gezin De Vries in de polder geen succes. Door de vele nevenactiviteiten kwam veel werk op het land neer op de schouders van zijn vrouw Grietje. Begin jaren dertig verminderde de ge­ zondheid van Durk Oebeles en moest hij gelei­ delijk functies laten schieten, in zijn laatste le­ vensjaar kreeg hij ondersteuning van de ge­ meente die een werkman uitleende om het werk voor zijn vrouw gemakkelijker te maken. Voorzitter van de Horstermeer bleef hij bijna tot aan zijn dood toe. In 1937, op de Dag van de Arbeid, overleed de man die een grote rol had gespeeld in de opkomst van de landarbeiders- beweging in Nederland en het leefbaar maken van de Horstermeer,een spil in de beweging.

Jan Baar was leraar bij het basisonderwijs en publiceerde in Werinon.

TVE 31ejrg. 2013 163 Friese kolonisten in de Horstermeer

Johan Frieswijk

De Friese kolonisten kwamen in de Horstermeer terecht via de schrijver-arts Frederik van Eeden. Hij stichtte 1898 in in Bussum de kolonie ‘Walden’, een coöperatieve woon- en werkgemeenschap. Een jaar later ontstond de christen- anarchistische kolonie van de Internationale Broederschap in Blaricum, gebaseerd op een communisme dat uitging van de Bergrede van Jezus. In 1901 gaf Van Eeden de aanzet tot het oprichten van 'Vereniging de Gemeenschappelijk Grondbezit’. Die had tot doel bestaande kolonies te verenigen en de vorming van nieuwe kolonies en coöperatieve bedrijven te bevorderen. Bij de oprichtingsvergadering op ‘Walden’ waren Friese landarbeiders, revolutionaire aanhangers van Domela Nieuwenhuis, aanwezig. Zij grepen de mogelijkheid aan om hun idealen elders te realiseren. De meesten werkten al in de tuinen van bestaande kolonies.

In september 1902 begon het voor de FriezenNiet te overbruggen problemen, zoals later zou echt in de Horstermeer. In die in 1882 droogge­blijken. maakte polder was de prijs van de grond laag, maar daar stonden hoge polderlasten tegen­ over. De kolonie NieuwHarmonie vestigde zich Kromme ruggen en slapeloze nachten op 20 hectare bouw- en weiland, die voor 1500 gulden waren gekocht door Van Eeden. DeOp lei­Nieuw Harmonie sloegen de idealisten de ding gaf hij aan Nanne de Boer, Waldendie op al handen ineen en kromden hun ruggen om er gewend was de tuinderszaken te regelen.wat Hij van te maken. Het uiteindelijke doel was kwam uit de ‘kleine bouwhoek’ van Noordwest-toch het in het verschiet liggende gezamenlijke Friesland, gelegen rond Harlingen, uit het dorpjeprofijt. Ze kregen 9000 gulden mee van Van Pingjum. Hij begon samen met twee zwagers,Eeden, waarmee de kolonisten op coöperatieve Bouke Rijpma en Sybren Andela, allebei Domela-basis aan de opbouw van hun kolonie begon­ aanhangers. In 1904 haalde hij er nog tweenen. Frie­ Dat geld hadden ze hard nodig. De Friese se landarbeiders bij, Klaas Risselada en Thomastimmerman Sytse de Haan kreeg opdracht een Althuis respectievelijk uit Pingjum en Beetgum.huisje voor elke familie te bouwen, zodat er Een jaar later voegden zijn zwager Wypkemeteen al een flinke hap uit het budget werd Rijpma, eveneens afkomstig uit Pingjum, engenomen. de Het land lag laag en was ook nog ongehuwde Hendrik Snijder uit het Friese Scher­eens van slechte kwaliteit. Er moesten dure penzeel zich nog bij de groep. Zo te zien zouloonarbeiders dat ingehuurd worden om de grond goed moeten gaan. Het liep ook een tijdje ingoed, cultuur te brengen. Een muizenplaag, gecom­ temeer daar de opzet Nieuw van Harmonie an­ bineerd met slechte marktprijzen, leidde tot ders was. Door ervaring wijzer geworden hadslapeloze nachten bij alle leden en belangheb­ Van Eeden geen intellectuelen en kunstenaarsbenden. aan de bezetting van deze kolonie toegevoegd,Van Eeden verwachtte op grond van optimis­ want in de volksmond stond voorWalden ‘waar tische berichten van De Boer snel rendement te allen luieren daar eet niemand’. Uiteenlopendezullen krijgen van zijn geld. Hij zag niet in dat levensritmes en de kennis om eikaars werk­alles niet een twee drie voor elkaar kon zijn. zaamheden op te vangen ontbrakenWalden. in Snel gewin bleef uit maar zijn investering resul-

164 TVE 31e jrg. 2013 In de verte de plaats waar in 1902 de kolonie Nieuw Harmonie zich vestigde met geld Freder/k van van Klaas Risselada, een van eerste de kolonisten die al in Eeden. 1909uit de kolonie stapte en voor zichzelf begon.

’

M -irie “V" teerde uiteindelijk wel, door het gezwoeg van de families opNieuw Harmonie, in het introduce­na zijn bezit in de polder steeds verder uit. In ren van tuinbouw in de Horstermeer. 1911 reisde hij nog voor Van Eeden naar de Verenigde Staten. Dat resulteerde in de Van Lucratieve veeteelt Eeden Colony in Noord-Carolina. De Boer keer­ Weer betrad een Fries het toneel. Bierma, de een na een jaar terug. Het land was hem te groot. grote landbouwer uit St. Jacobiparochie, De be­ kolonie, een experiment, mislukte. De Boer zocht in 1904 de polder. Deze zocht mogelijkhe­boerde tot 1917 verder in de Horstermeer. Toen den om een boerderij te stichten waar hij melk-deed hij zijn bedrijf over aan broer Frans en sterilisatie kon gaan toepassen. Na contactenvertrok naar Friesland. met De Boer resulteerde dat in het kopen vanIn 1906 waren er al kolonisten teruggekeerd 25 hectare weideland door De Boer met kapitaalnaar hun Fryslan, toen ze doorkregen dat het dat door Bierma ter beschikking werd gesteld.communistische experiment in de Horstermeer Hiermee begon De Boer een eigen zuivelbedrijf.niet van de grond kwam. Blijver Risselada ver­ Hij had al drie hectare van de kolonie enweet het De Boer dat hij geen coöperatie wilde boerderijtje in erfpacht van Van Eeden. Daar­stichten uit angst zijn positie te verliezen. Een naast bleef hij NieuwHarmonie, het persoonlijke oude ruzie binnen de kaatsclub van Pingjum eigendom van Van Eeden, leiden. De veeteeltgebruikte Risselada om aan te tonen dat De bleek lucratiever dan de verbouw van aardappe­Boer niet recht in de socialistische leer zou zijn. len, kool, bieten, haver en vlas. Dat geschil heeft de verhoudingen vertroebeld. De polder had nog steeds de waterbeheer­Pas in 1909 gingen de twee uit elkaar. Waar­ sing niet op orde. Veel land bleef te nat.schijnlijk De had Risselada toen pas het geld om twee stoomgemalen schoten te kort tegeneen de stuk ruig land te kopen. In 1916 teelde hij de altijd maar voortdurende kwel. Een Fries, eerste die witlof in de polder. Zijn pionierswerk later in het verhaal opduikt, zou dat regelen:bracht op de pas opgerichte veiling van Hilver­ Durk Oebles de Vries. Eerst moet het verhaalsum een gulden 27 cent per kilo op. Rijpma en over De Boer worden afgerond. Deze zag graagAndela hadden zich inmiddels ook iets eigens dat iedere kolonist Nieuw op Harmonie een ei­ aangeschaft in de Horstermeer, waar ze tot hun gen stukje land ter bewerking kreeg. Van Eedendood toe gewoond en gewerkt hebben. hield dat echter tegen, hij wilde onder geen beding eigen bedrijfjes voor arbeiders. In 1907 kwam door het financiële debacleWalden, van Ruzie over religieuze grondslag Nieuw Harmonie noodgedwongen in de ver­ koop. De Boer kocht het voor bijna 13.000 De gul­ Horstermeer nam nog meer spijtoptanten den van Van Eeden. Hij breidde in de jarenop: daar- Jan Wiersma, zijn zoon Ourens en Sybe

TVE 31ejrg. 2013 165 De Middenweg in deHorstermeer rond 1930. Postma. Ze keerden gedesillusioneerd de Inter­ nationale Broederschap te Blaricum de rug toe. Daar hadden ze het tuinbouwbedrijf winstge­ vend gemaakt, maar kregen genoeg van de hele en halve intellectuelen. Toen er één de mest­ hoop opliep om te plassen, al uitroepend dat alles bewaard moest blijven, zal dat de druppel geweest zijn die de emmer deed overlopen. De echte reden was een ruzie over de religieuze grondslag van de kolonie. De drie kregen 2000 iSTfiKflfia gulden mee om de veenderijkolonieVrij Fries­ land in Nijbeets te kopen. Dat ging niet door omdat de kolonisten daar hun woningende niet coöperatieve veiling Hilversum. In 1910 be­ wilden verlaten. noemden de leden hem tot voorzitter. Die func­ Uiteindelijk zijn de Wiersma's en Postma mettie bekleedde hij vijftien jaar. Verder stichtte hij behulp van de deurwaarder in 1911 uit de in Inter­ de polder een coöperatieve aankoopvereni- nationale Broederschap gezet. Als troost ging kre­ voor kunstmest, poot- en zaaigoed. gen ze een paard, een deel van de winkelvoor­ raad en de kas mee. Ze belandden in de polder waar ze de rest van hun leven doortuinierden.Gedemocratiseerd polderbestuur

Durk Oebles de Vries Twintig jaar, tot aan zijn dood, zat hij het polder­ De meest kleurrijke figuur die de polder heeftbestuur voor en was als dijkgraaf verantwoor­ gekend, heette Durk Oebles de Vries. Vanwegedelijk voor het waterpeil en de dijken. Hij reali­ zijn anarchistische ideeën en zijn propagandaseerde in 1923 het elektrische poldergemaal en voor de Nederlandse Bond van Landarbeiderskreeg de omringende polders zo ver dat ze gin­ had hij zich in Friesland onmogelijk gemaakt.gen Na meebetalen aan de lasten van de Horster- een bezoek aanWalden kocht hij in 1904 met meer. Bovendien democratiseerde hij het stem­ geleend geld van zijn laatste baas twee bunderrecht in de polder. Iedereen die meer dan een land in de polder. Hij liet er meteen een hectare huis land bezat mocht een stem uitbrengen. neerzetten. Zijn eerste karwei was het rooienHij beijverde zich om alles wat er nog niet was in van boomstronken. Hij had een stuk goedede polder tot stand te brengen: elektriciteit, een grond te pakken gekregen, oude bosgrond,verharde en weg, zelfs een school, een openbare begon met het kweken van groente en met fruit. aan het hoofd een Fries, meester Kremer. Wanneer hij handen tekort kwam, hielpenOok zijn aan de gemeentepolitiek nam hij deel als vrouw en kinderen. Hij boerde er met een raadslid paar voor de partij Polderbelangen. Hij was koetjes en een varken wat bij. Een onvermoei­niet de enige Horstermeerder in de gemeente­ baar mens. raad. Jochum Bart, brievenbesteller uit Nieuwe Om zelf zijn groente naar de HilversumseNiedorp, de tweede kolonie van de Internatio­ handelaren te kunnen brengen, leende hijnale weer Broederschap, was de andere. Het duo De geld voor een paardje. Uit bewondering Vries/Bart voor vormde de informele leiding van de Domela Nieuwenhuis, die in Hilversum woonde,vrij-socialistische enclave in de polder. bracht hij hem vaak gratis groente en fruit. DeHet leven bleef zwaar voor de polderbewo- Vries vergaarde zijn agrarische kennis door ners.zelf­ In de jaren twintig trok een wervelstorm studie. Weldra werd hij een gewaardeerde overadvi­ de Horstermeer. Alle kassen gingen plat, seur voor de kwekers in de polder. Tevens waardoor had de schade groot was temeer, daar hij een groot aandeel in de totstandkomingook van de oogst verloren ging. In de crisisjaren

166 TVE 31e jrg. 2013 Het Jagthuis is in1903als een van de eerste huizen in de Horstermeer gebouwd. *ii È * & l ' f ' >£»#k ëvm me* n rs m 'w v* ife '’(M p !# t'f » i > : » ’ 3 Ï f J t l

konden de tuinders geen peil op hun verdien­de anarchist Anton Constandse en de christen- sten trekken. Het doordraaien van de groenteanarchistische predikanten Bart de Ligt en Jan was aan de orde van de dag. De onzekerheidSchermerhorn geziene gastsprekers in de vrat vaak aan de bewoners. Horstermeer. De Horstermeer was lange tijd een rode hoekGeconstateerd mag worden dat de naar de en vormde zo een gemeenschap op zich dieHorstermeer los getrokken Friese en West-Friese stond van het hoofdzakelijk christelijke dorpvrijdenkers hun steentje hebben bijgedragen Nederhorst den Berg. Er was - naar vrij-aan het ontwikkelen en het in stand houden van socialistisch gebruik - zo goed als geen vereni­de polder, samen met de andere uit allerlei denk ging. Ondanks dat werden er allerlei activiteiten- en windrichtingen aangewaaide mensen met georganiseerd. Er werden socialistische spre­pioniersgeest. kers uitgenodigd en toneelstukken in een schuurtje opgevoerd. Toen dat te bouwvalligDit is een samenvatting door GerardBaar van een werd, kwamen de tuinders in het café van Kui­lezing door dr. Johan Frieswijk over de Friese per terecht. De waardin waakte over de bezoe­kolonisten in de Horstermeer die hij007 inhield 2 kers, want na twee biertjes vroeg ze: ‘ Kun je hetin Nederhorst den Berg onder auspiciën van de wel betalen?’ Historische Kring Nederhorst den Berg. Hij is Ook het geven van cursussen was een gelief­afkomstig uit Beesterswaag en als historicus ver­ de bezigheid. In de zomer van 1911 vond bonden een aan Fryske de Akademy. grote openluchtbijeenkomst plaats op het land van Andries Siewertsen. De vrije socialisten I. Samson en J. Schout spraken daar een honderd­ tal mensen toe. Daarnaast trok wel eens een groep op de fiets naar elders om andere evene­ menten te bezoeken. In de jaren tw intig waren

TVE 31ejrg. 2 013 167 De Horstermeerpolder worstelt en blijft boven Interview met Henk Stuyver

Vanaf de jaren negentig worden door de provincie Noord-Holland en het waterschap plannen gemaakt de Horstermeerpolder (1882) gedeeltelijk om te zetten in natte natuur. Wijzigingen van het waterpeil veroorzaakten al scheuren in woningen en de aanleg van proefmoerassen leidde tot zo veel frustratie onder de bewoners dat in 2010 de Republiek Horstermeerpolder werd uitgeroepen. Na bemiddeling hebben alle partijen nu zitting in een commissie die zich zal buigen over de toekomst van het gebied. Alle reden voor een gesprek met Henk Stuyver, president van de Horstermeer, over verleden en de stand van zaken nu.

Hoe word je president van de Horstermeerpol­den. Dus wie wordt president? Een van de leden der? van de groep was Marianne Zwagerman, die Dat idee van een republiek is bedacht op eenwas onder andere goed ingevoerd in de media. verjaardag door drie mensen, van wie ik de En zij zei: we moeten deze kwestie landelijke jongste was. Ik was toen 63. Dat was in 2006- bekendheid geven. Normaal blijven dit soort 2007. We zeiden tegen elkaar: er moet wat ge­kwesties altijd lokaal en dan hoor je er niks van. beuren, want het praten met de provincie enHaar idee hebben we uitgewerkt en toen zeiden het waternet, dat helpt niet. ze tegen mij: jij kunt redelijk uit je woorden ko­ men en je bent niet bang. Wil jij geen president Dat ging over het plan-Kienhuis? worden en de kar gaan trekken? Natuurlijk op Dat was mede de aanleiding voor ons beraad.basis van kennis. Ik woon bijna mijn hele leven Dat was het zoveelste plan voor vernatting vanin de regio en heb de dingen die ik niet wist me de Horstermeer. Dus zeiden we: we moeten eenrazendsnel eigen gemaakt. statement maken, want dit gedonder duurde al vanaf 1992. Naast de bewonersvereniging is Waar ben je geboren? toen een actiegroep gevormd en daarin zatIn een Ankeveen. Hier twee kilometer vandaan. aantal mensen dat een netwerk had en toen ontstond het plan de Horstermeer te annexe­Kom je uit een agrarisch milieu? ren, de zaken in eigen hand te nemen en DenHelemaal niet. Mijn vader was wasmeester en Haag uit te schakelen. werkte in Nederhorst den Berg, waar vroeger veel wasserijen waren. Omdat ik op Ankeveen De symbolische afscheiding van het Koninkrijk derben geboren, leefde je tussen de boeren. In de Nederlanden die op 17 februari 2010 een feitjaren vijftig en zestig, mijn jeugd, bestond de werd? bevolking uit bouwvakkers en boeren. De school­ Ja, het afscheidingsverhaal. We hebben eerstmeester zei indertijd: Ankeveners kun je alleen een plan gemaakt, toen slagbomen neergezet,maar naar de ambachtschool sturen of aan het een wachthuisje geplaatst en de republiek uit­werk, dus naar de boerderij. Die selectie, sommi­ geroepen. Tijdens het overleg in de groep gen van mijn leeftijdgenoten nemen dat die kwam de vraag op wie gaat woordvoerder wor­schoolmeester nog kwalijk. Het ging eigenlijk zo:

168 TVE 31e jrg. 2013 was je vader timmerman, dan word jij ook tim­ merman. Hetzelfde gold voor de boerenzoons.

Hoe ging dat bij jou? Mijn ouders hebben mij na de vijfde klas van de lagere school naar Hilversum op school ge­ stuurd. Maar mijn kennis over de polder en mijn betrokkenheid stamt uit mijn jeugd.

Steen des aanstoots Kienhuis

Nu terug naar de steen des aanstoots. Wat of wie is Kienhuis? Behalve een plan is het ook een meneer die in opdracht van het ILC (Instituut Landelijk Ge­ bied) een commissie heeft gevormd, die een plan voor de Horstermeer heeft opgesteld. In het ILG zijn allerlei organisaties en groeperingen vertegenwoordigd die worden geraadpleegdwater als op water zet, de waterbergende functie er regionale plannen op het gebied van land-verloren gaat. Als je op 250 ha water gaat zet­ schap en milieu worden ontwikkeld. ten om daar een plas-drasmilieu te realiseren, dan heeft dat effect op de rest van de polder. Eensoort Sociaal Economische Raad waarin alleHet tweede probleem is dat de manier van peil­ relevante partijen bijeenkomen? beheer in de polder al jaar en dag een probleem Ja en kijken of degenen die tegen zijn, niet isdoor aan de Middenweg. Door de waterpeilver- de meerderheidoverruled kunnen worden. Dat schillen die steeds optreden, spoelt het zand ILG heeft Kienhuis de opdracht gegeven te onderkij­ huizen weg en ontstaan er scheuren in de ken wat er met de Horstermeer moet gebeuren.huizen. Die huizen zijn niet onderheid, omdat er Die Kienhuis is hier ook geweest. Het gekke waszich een stevige zandlaag onder de huizen be­ dat er mensen in zijn commissie zaten die nietvindt. Normaal kan je gewoon op die zandplaat wisten wat een wel is. Hij had gebeld of hij metbouwen zonder te heien. zijn commissie langs kon komen en of wij eens konden uitleggen, waarom we tegen verande­Wat deed Kienhuis met die gegevens? ringen van het waterpeil waren. Een van hunKienhuis was daar gemakshalve niet in geïnte­ ideeën was peilbuizen midden in het weilandresseerd. te Toen wij dat probleem op grote schaal slaan om te kijken waar het kwelwater omhoogin de publiciteit brachten, kwam dat landelijk in komt. Daar zijn wij tegen, want als je een wel het nieuws en heb ik ook op het NOS-Journaal aanboort, vallen door het wegspoelen vaneen de interview gegeven. Bovendien, en dat was zandlaag enorme gaten in het weiland. Hij zeivervelend voor onze opponenten, hadden wij al toen: ik zal jullie op- en aanmerkingen meene­een alternatief plan klaar zonder plas-dras. En men. een alternatief dat paste in de ecologische hoofdstructuur die inmiddels aan de orde was, En dat is het plan waar jullie tegen zijn en waar­zonder allerlei rare ingrepen in de polder. De om de republiek Horstermeerpolder werd uitge­polder ligt in die hoofdstructuur en hierin be­ roepen? staat geen voorschrift voor plas-dras. Want Het grootste probleem van het plan is dat alswaarom je zet je iets onder water, als er beesten

TVE 31e jrg. 2013 169 over die verbindingszones moeten kunnenen lo­ het conflict draait uiteindelijk om kennis, ook pen? al vallen er wel eens harde woorden. Toen wij hem tegenkwamen, en dat wisten we niet, kwam hij al elkjaarin de Horstermeerpolder. Hij Chantage verweten gaf les in Delft, maakt excursies met studenten, werkt voor Unesco en adviseert overal in de Zijn of waren er nog meer bezwaren? wereld regeringen. Ja, wij begrijpen niet dat als je extra water in de polder laat lopen in het kader van plas-dras,Jullie hadden met hem dus een gelukstreffer? waar je dan nog extra water kan bergen. DeZeker. Hij heeft ook een rapport geschreven provincie had bedacht dar er nog ruimte waswaarin staat dat het plan voor plas-dras niet voor berging van 800.000 kubieke meter water.kan. Maar ook dat het peiibesluit uit de jaren Dat kan makkelijk maar zonder plas-dras, maarzestig achterhaald is. Daarin staat dat er een in hun plan zat de waterberging daar waar peiibesluitplas- moet zijn voor de hele polder. Wij dras is gepland. Dus is de vraag: wat berg je willendan een stabiel peil, per gebied moet dat wor­ en waar? Je kunt je voorstellen dat het in hetden bekeken met als uitgangspunt een basispeil overleg hard tegen hard ging. Op een gegevenvan 3.45 meter. Het is een heel ingewikkelde moment werd ons door een vertegenwoordigerpolder. Wat hier waar is, is aan de andere kant van waternet tijdens een openbare vergaderingvan de polder niet waar. Je hebt dus iedereen zelfs chantage verweten. Dat had hij beter nietnodig om te weten wat er gebeurt. kunnen doen. Zoiets flik je mij maar een keer.

Waaruitbestond die chantage? dan Democratie in de polder Dat ging over onze methode van actievoeren; het afzetten van de weg met een slagboomToen en de plannen van Kienhuis 20 jaar geleden aan de zaak in de publiciteit brengen. Dat haddende orde kwamen, was er toch wel een organisatie we niet mogen doen. Meer dan een ludiekedie over de polder ging? jaren zestig actie was het niet. Dat begrijp jij alsVroeger was dat het polderbestuur, voordat het generatiegenoot onmiddellijk, maar in de gene­waterschap het overnam. Die hele structuur is raties na ons zitten weer ouderwetse regenten.veranderd. Vroeger vormden de inwoners van Dat is de groep die zegt: wij zijn gekozen ende polder een polderbestuur en dat regelde het weten wat goed voor je is. Ons antwoord daar­gemaal en alles wat met het water te maken op luidde: wij brengen alles in de publiciteithad. en Dat is overgenomen door het hoogheem­ dan zien we wel wie aan het langste eind raadschap. De rare situatie is nu dat er in Am­ trekt. Uiteindelijk heeft dit alles er wel toe ge­sterdam een kantoor staat met ambtenaren die leid dat we, weliswaar hardhandig, met elkaarbeslissen in wat hier gebeurt. Met alle gevolgen gesprek zijn. van dien. Er is nu inmiddels wel continu overleg met waternet, het uitvoeringsorgaan van het Wat is nu de stand van zaken en is het plan- hoogheemraadschap, en met de bewoners over Kienhuis van tafel? de dingen die spelen. En dat gaat steeds beter. Nee. In het convenant van burgemeester Smit is afgesproken dat alle acties van beide kantenDat overleg was er dus vroeger niet. gestaakt zullen worden en dat er een weten­Maar die polderbesturen worden toch altijd ge­ schappelijke commissie benoemd zal worden,zien als een vroege vorm van democratisch over­ waarin professor Schultz (emeritus hoogleraarleg waarin met alle belangen in de polder, zoals land- en waterontwikkeling, jc) een rol zal spe­die van veeboeren, landbouwers en nu dan ook len. Hij heeft ons enorm veel kennis bijgebrachtnog van het milieu, rekening werd gehouden?

170 TVE 31ejrg. 2013 Slagboom afsluiting Horstermeerpolder. Als je nu kijkt naar de vertegenwoordigende organen, dan bestaan die voor 70 procent uit milieuactivisten en 30 procent uit de lokale be­ volking. Met als gevolg dat die laatste wordt overruled. Ik moet toegeven dat de bewoners daar zelf ook wel schuld aan hebben. De op­ komst bij verkiezingen voor het hoogheemraad­ schap is enorm laag. Daarbij komt dat een aan­ — - ■ tal waterschappen is samengevoegd tot AGV: Amstel, Gooi en Vechtstreek. Dus komen de vertegenwoordigers uit het hele gebied met als gevolg een gebrek aan kennis van een specifiek gebied, zoals de Horstermeer. Wat mij betreft, had het op een zo klein mogelijk schaal georga­is, weet hij niet, maar wat die bewoners mel­ niseerd moeten blijven met veel invloed vanden, de duidt in ieder geval op een probleem. lokale bewoners. De afgelopen drie jaar werkt het ook zo. Schadevergoedingen Dat is dus de essentie van de republiek? Ja, want ik heb regelmatig informeel contactAls de bewonersschadevergoedingen gaan eisen, met de projectleider van waternet en drie ande­zal er toch door de voorstanders van het plan een ren, een man of vier, en dan brainstormen overkosten-baten-analyse wordengemaakt. Over de polder. In januari liep het gebied bij de water­hoeveel schade gaat het naar schatting? zuivering onderwater. Toen ik belde, kwamenDe schade wordt geschat op tussen de 30 en 40 ze direct kijken en binnen drie weken lag demiljoen. tap eruit die mogelijk de oorzaak was. Dat is in de Nederlandse verhoudingen ongekend. Hetzelf­Is er nooit sprake van geweest dat er is overwo­ de verhaal geldt voor het incident met paardengen de bewoners uit te kopen? die door het drinken van water zijn overleden.Dat is 2001-2002 aan de orde geweest. Toen Daar heb ik ook contact over gehad en tegenbestond het idee eilanden in de polder aan te waternet gezegd dat er een waarschuwing leggen,uit­ de polder onder water te zetten en gaat naar de inwoners dat ze hun dieren hetiedereen uit te kopen. Uitkopen bleek geen water niet moeten laten drinken. optie, want het gaat niet alleen om eengezins­ woningen, maar over heel veel bedrijven die Jij bent dus een centraal aanspreekpunt gewor­een vergelijkbare locatie moesten zoeken. Kort­ den? om, dat werd veel te duur ofwel ca 3,5 miljard. De verhoudingen zijn dus aanzienlijk verbeterd. Wat we uit de wetenschappelijke commissie En die eilanden? inmiddels weten, is dat de rapportages zijn op­Daar heb ik vreselijk veel lol over gehad. Op een geschort en dat er naast professor Schultz nubijeenkomst met allerlei hotemetoten waarbij een professor in de geologie is bijgekomenwe die om acht uur het rapport kregen dat om alles weet over water en zand. Die heeft de kwart voor negen besproken zou worden, zat ik stukken bestudeerd en gekeken wat het peilbe-dat rapport te lezen. Ik ben van mijn vak ac­ sluit voor effecten heeft. En hij heeft gezegdcountant, dat dus ik kan lezen en onderwijl horen de bewoners gelijk hebben en dat hun huizenwat er wordt gezegd. Op een gegeven moment door een wisselend peil worden ondermijnd.zeg Of ik tegen mijn buurman: ze krijgen allemaal het bij alle huizen de oorzaak van de scheureneen zakjapanner. Dus na de pauze zeg ik tegen

TVE 31ejrg. 2013 171 die inleider, er waren camera’s bij: we krijgenWat is nu delaatste stand van zaken? 104 ha eilanden en grond. Zie ik dat goed? Ja,Het ziet er inmddels naar uit dat plas-dras wordt zegt hij. Ik vertel u dat een hobbyboer minimaalafgeblazen en dat we met z’n allen gaan bekij­ 2 ha nodig heeft en u zegt dat er 52 hobbyboe­ken, wat doen we met de ecologische hoofd­ ren in de polder mogen, kunt u mij dan uitleg­structuur. En daar heb ik anderhalve maand gen waar de ruimte voor de huizen is? Ze kwa­geweldige mazzel gehad, want een van de men­ men er niet uit. Het plan is dus ook afgeblazen.sen die met Schultz ooit de polder bezocht, een ecoloog, is met pensioen gegaan. Hij vroeg zich Waar zit nu nog het probleem? af hoe het stond met een proefproject van Na­ Bij een ambtenaar bij de provincie Noord- tuurmonumenten in de Horstermeer. Hij conclu­ Holland die vanaf 1992 aan dit project heeft deerde dat dat project onmiddellijk gestopt gewerkt. En hij heeft nog niets bereikt, behalvemoest worden, want zelfs de zaden van de plan­ dat hij voor miljoenen aan adviezen en dergelij-ten waren in de bodem verrot. Dat kwam door­ ke heeft gegeven. dat riet heel slecht verrot, dat duurt heel lang. Maar in die proefgebieden hebben ze het laten Is het een prestigekwestie geworden? groeien, niet gemaaid en niet weggehaald. Dan Ik denk het. ontstaat er een deklaag waaronder niets meer kan leven. Dat stond in een artikel dat ons on­ En voor jou? der ogen kwam en dat hebben we natuurlijk Eh... Ik doe het nog steeds voor mijn lol. Wat weldirect gekopieerd. Intussen is er een hele groep een prestigekwestie is, is dat ik plas-dras niet wilvan mensen die het internet op publicaties scan­ terugzien. Dat is geen prestige. Ik maak me ern­nen en waardoor onze kennis nog steeds toe­ stig zorgen, als dat zou gebeuren. Ecologischneemt. Alleen op kennis kan deze strijd gewon­ gezien vanwege de overlast van knutten en mug­nen worden en met draagvlak onder de bevol­ gen. Die discussie heeft een gedeputeerde zelfsking. We moeten voorkomen dat we in de hoek de kop gekost, want ze zei dat in een rapportvan van de zonderlingen of querulanten worden Alterra in Wageningen stond dat knutten engeveegd. muggen zich niet meer dan 200 meter van het plas-drasgebied zouden verwijderen. Ik heb dat Joris Cammelbeeck rapport opgevraagd, gelezen en het stond er niet in. Daar stond in dat het niet was onderzocht. Ik heb toen een brief geschreven aan de commissa­ ris van de koningin en er bezwaar tegen gemaakt dat er leugens werden verkocht. Bij de volgende commissievergadering was zij, die gedeputeerde, niet aanwezig en werd mij verteld dat ze van het project was afgehaald. Commissaris Remkes is hier geweest voor een bezoek van een half uur a drie kwartier. Hij was toen net benoemd. Wij hebben hem toen bijgepraat, de film van onze actie laten zien. Hij zei: als ik in het provinciehuis het woord Horstermeer laat vallen, dan raken mijn ambtenaren in paniek. Hij zei toen ook dat alle voorbereidingshandelingen zouden stoppen to t er een nieuw peilbesluit is.

172 TVE 31ejrg. 2013 Hinderdam Ontstaan en groei van een agrarische buurtschap

Els N.C. van Damme De aanleg van de dam in de Vecht 1437 bedoeldin om overstromingen van de Vecht te voorkomen, was een technisch kunststukje voor die tijd, maar heeft de drukke scheepvaart (Keulse Vaart) veel hinder bezorgd: ‘Hinderdam.’ De dam heeft echter ook hier de vestiging van een samenleving mogelijk gemaakt en de agrarische ontwikkeling van dit gebied bepaald. Historische boerderijen, nu cultureel bezit, zijn een sieraad geworden en hun bewoners hebben het landschap vormgegeven. In de zeventiende eeuw viel ook het oog van stedelingen op deze plek. Zij vestigden hier hun buitenplaatsen en legden bijzondere tuinen aan, waarin zij genoten van het leven in de natuur. Tegelijk droegen zij bij aan de welvaart van Nederhorst den Berg. De maatschappelijke achteruitgang vanaf einde achttiende eeuw trof deze regio bijzonder en geleidelijk werd het een achtergebleven gebied waar armoede heerste. De twintigste eeuw bracht grote vooruitgang die de buurtschap Hinderdam heeft gemaakt tot wat zij nu is.

Het begin ha land rondom het Horstermeer wer­ den door het meer verzwolgen is. De Het wel en wee van de Hinderdam vangt aan in omvang van het Horstermeer nam door een ver verleden. Vanaf de tiende eeuw woed­ afkalving zeer toe. den er hevige stormen in ons land en heel1404* vaak Eerste St- Elisabethsvloed, 19 november brak de zee door de zeeweringen heen. In onzeo.a. IJgebied rond Amsterdam. regio kwam het gevaar van de hevige noord­1408**10 febr. Stormvloed, met zware rivier­ wester stormen. Deze stormen stuwden vloed­ overstromingen. golven vanuit de Zuiderzee de Vecht op tot1421* in St-. Elisabethsvloed. Zware NW storm, de stad Utrecht. Vanaf de dertiende eeuw tot Almeregebied zwaar getroffen. Diemer­ de afronding van de Afsluitdijk in 1932 was er zeedijk breekt. alleen bescherming door de Diemerzeedijk.1477* Het Cosmas- en Damianusvloed. 27 septem­ volgende overzicht geeft een indrukwekkend ber, Zuiderzee zwaar getroffen. beeld van de nationale rampen die in de1490** late Woeste rivieren. Bijna hongersnood. Middeleeuwen met name het gebied ten zuiden1532* 2 nov. Dijkbeuken langs de Zuiderzee van de Zuiderzee ten gevolge van stormvloe­ kust. Vele landerijen onderwater. den* en rivieroverstromingen** teisterden. 1570* Allerheiligenvloed. november 2 Onge­ kend zware storm. Vele schepen ver­ 1287* Veel landverlies in en rond het Almere. gaan. Groot deel van laag Nederland ten 1334* Clemensvloed. Grote vernielingen, ook in prooi aan de golven. De Diemerdijk Holland. breekt door op 13 plaatsen en de dijk bij 1341** Grote overstromingen, tot in juli. Muiderberg op 27 plaatsen. Vele slacht­ 1361* Marcellusvloed. Enorme schade langs de offers langs de Zuiderzee. Langs de oe­ hele Hollandse kust. Boerderijen en ca. 4 vers van het Naardermeer en het Over-

TVE 31e jrg. 2013 173 1. Zomerklokje (Leucojum aestivum), kenmerkend voor (vroegere) zoetwatergetijdenzones. meer (Horstermeer) verdwenen grote stukken land, waarbij al weer hele boer­ derijen verdwenen. 1593* Kerststorm. Honderden mensenlevens te betreuren, ook in het Zuiderzeege­ bied. 1609* Emerentiavloed. 22 en 23 jan. Zwaarste klappen langs de Zuiderzeekust. De Die- merdijk breekt opnieuw, Amstelland en Rijnland onderwater. 1623** Holland is een gigantisch binnenzee! In Utrecht en Amsterdam loopt het water door de straten. In tal van dorpen luiden de noodklokken. 1639* Driekoningenstorm, veel schade aan schepen, talloze drenkelingen. 1651**St-Pietersvloed. Geweldige overstromin­ gen. IJdijken en ook de Diemerdijk en Sint Anthonisdijk breken. Zuiderzeege­ bied zwaar getroffen. Amsterdam onderhad gelegen te Otterspoor, tusschen Maarssen en water. Breuckelen. Er bestaat inderdaad een oorkonde De Vecht kon nu en dan een onstuimige rivieruit 1326(27) waaruit blijkt dat de graaf van Hol­ zijn. De Afsluitdijk was er nog lang niet, dus hetland met een aantal adellijke lieden uit de omge­ was nog een getijdenrivier. Relicten daarvanving, zijn onder wie Ernst van der Horst van de nog steeds langs het noordelijk deel vanburcht de Nederhorst, een overeenkomst sloot Vechtoevers te vinden: de zeldzame en over be­ het leggen van een dam. Het is onduidelijk schermde zomerklokjes (afb. 1) en de veelalóf, en zo ja, waar deze precies gelegd werd. Er gedempte wielen1 langs de rivier. Het wiel bijis de daarom discussie over, maar vanaf 1326 be­ entree van de Hinderdam vanuit Nigtevechtstond is de naam Hinderdam al, duidend op de er nu nog (afb. 2). overlast die de scheepvaart ervan ondervond. Omdat ook de stad Utrecht onder de heftigeGenoemde brief uit 1437 gaat concreet over overstromingen te lijden had, besloot dehet bis- maken en leggen van een Sluyse in de Vecht schop omstreeks 1130 een dam in de Vechtaan te de Hinderdam. In 1438 deed de bisschop een laten leggen bij Breukelen, de zogenaamdeoproep aan de schout en ingezetenen van Otterspoordam.2 De voor Utrecht en het achter­Vreeland, Overmeer en Nigtevechtde om maan­ land zo belangrijke handelsscheepvaart (Keulsedag na Sint Jan met schoppen en spaden te komen Vaart) ondervond daarvan veel overlast. Dezeom een gracht te helpen graven voor de sluis van ‘hinder’dam werd afgebroken toen in 1326de er­Hinderdam.3 Het sluizencomplex bestond uit gens,mid over de Vecht, een nieuwe dam werddrie kokers voor de uitwatering en één voor de aangelegd. Dat weten wij op grond van descheepvaart, brief waarschijnlijk een schutsluis. Het van de Ecclesien, Ridderschap, en Stad vanwas een grote sluis, circa 5.90 m breed, 16.90 Utrecht van 22 augustus 1437, waarin staat:Vol­ lang en de hoogte van de balken was 6.16 m. De gens zeekereaanteekening soude den Hinderdambouw had misschien wel te maken met de ver­ by speciale Privilege van den Crave van Holland,schrikkelijke Sint- Elisabethvloed uit 1421. De dam in den jaare 1326gelegt zijn, soo als die te voorenwas ook hier voor de scheepvaart buitengewoon

174 TVE 31ejrg. 2013 2. Situatieschets na de verplaatsing van de sluis 1550. rond De oorspronkelijke loop van de rivier is links met twee pijlen aangegeven. De nieuwe rechtssluis isop de prent met een pijl aangeduid. De beide eilanden zijn nog niet ge­ scheiden (eind zestiende eeuw, Stadsarchief Amsterdam).

! .f f f l - rn

' U l r f a y j, t ty. Q- ninth imjr

hinderlijk. Er ging door de eeuwen heen heeleeuw veel (afb. 2) is deze situatie afgebeeld, links mis met de sluis. Er werd vaak tegenaan gevarenboven de eerste sluis. De restanten van deze door de moeizaam te manoeuvreren zeilschepensluis zijn bij de voorbereiding van de sanering en er vonden dus regelmatig herstelwerkzaam­van de Vechtbodem in 2008 teruggevonden: heden plaats. De spannende geschiedeniseen daar­ houten sluisvloer en zware balkenconstruc- van is door Cladder gedetailleerd beschreventies.7 en Deze elementen zouden erop kunnen ook op het internet te lezen.4 wijzen dat de sluis er ongeveer uitgezien heeft De Hinderdam werd strategisch geplaatst,als op op afbeelding 3, een constructie zoals die de grens tussen Holland en Utrecht. Utrechttoentertijd in grote delen van het land werd wilde niet de tolrechten verspelen door detoegepast.8 sluis Het moet ook een grote sluis ge­ bij Muiden (Holland) te laten bouwen. De Vechtweest zijn, er is in sommige oude stukken spra­ liep hier toen nog met een grote bocht achterke vande Hoge Sluis.9 het, wat wij nu Hinderdammereiland noemen,In 1618 was de staat van de sluizen weer zeer om. Die verbinding is er nog; een bruggetjeslecht en werden zij versterkt en voorzien van erover geeft toegang tot het eiland. Ongeveereen valbrug (6.43 m breed). Over deze brug kon op die plaats werd de dam aangelegd. men met paarden en wagens de overkant van de Vecht bereiken. Dat was eerder ook al moge­ lijk, want in de tolbrief van 7 juni 1618 waarin de Een grote sluis Staten van Utrecht zich bereid verklaren mee te werken aan de bouw van deze brug, staat: Tussen 1549 en 1551 werd de bocht in de Vechtdat van den ouden tijden ende langer dan waarin de sluis lag, ten behoeve van de scheep­menschen memorie gedencken can, een vaart afgesneden. Toen ontstond het Hinder­brugge gelegen soude hebben ende bij ons dammereiland, bestaande uit het forteilandonderhouden en soude sijn geweest, over de het eilandHinderrust, die toen nog één geheelVecht bij de Hynderdam, ten gerijve van de vormden.5 De doorvaart kwam dus zuidelijker tegemeenten ende alle andere atdaer passeren­ liggen. Men kocht een stuk moerassig land, de ende wijkende luijden.'0 ‘lageweide’, waarop de dam met sluis werdMet de definitieve afbraak van de sluis in 1673, geplaatst en de nieuwe vaarweg werd gegra­nadat de Fransen deze hadden vernield, ver­ ven.6 Op een kaart uit het eind van de zestiendedween ook de valbrug, waar de bevolking van

TVE 31ejrg. 2013 175 3- Voorstelling van hoe de s/uis erwaarschijnlijk heeft uitgezien (schutsluistheobakker.nl). lijk aan een (steeds verbeterd) schanswerk op die plek. Op last van stadhouder Willem III werd in 1673 de schans to t fort omgebouwd en het hield stand onder de toenmalige oorlogsomstan­ digheden (afb. 4). Er was wel grote schade aan de sluis en aan de omliggende huizen. Nadat de Pruisen met zestig paarden in 1787 het fort innamen, met ook weer schade voor velen, werd onder anderen de bakker op de Hin­ derdam door de gemeente schadeloos gesteld voor alle brood dat hij aan de troepen had moe­ ten leveren. Engelse troepen zijn in 1794 op het fewSSSSa fort gelegerd geweest en in 1813 waren het de ? kozakken met hun berenmutsen, lansen en krom­ zwaarden op hun kleine paardjes om bij te dragen

t 'g aan de aftocht van de Fransen uit ons land.11 Re­ ■’w i ' gelmatig waren er legereenheden op het fort werkzaam, dat aanvankelijk behoorde tot de Hollandse Waterlinie en in 1913 is toegevoegd aan Nederhorst den Berg gebruik van maakte de om Stelling van Amsterdam. Tot in de laatste oor­ Nigtevecht, Weesp en Amsterdam te bereiken.log is er zorg besteed aan de verdedigingscapaci- De toenmalige ambachtsheer Herman van Zuy-teit van het fort to t het in 1954 als vestingwerk len zette in plaats daarvan een pont (schouw)werd in, opgeheven en to t natuurgebied die to t 1780 dienst heeft gedaan. Daarna vroeg(Natuurmonumenten, 1992) werd verklaard. ambachtsheer Joan Hope de Staten van Utrecht toestemming to t het leggen van een ophaalbrug inclusief het vorderen van bruggengeld. De Debrug groei van een samenleving bij de Hin­ is er gekomen, maar heeft slechts 39 jaar gefunc­derdam tioneerd. Bij het slaan van de palen voor de ver­ nieuwing van de beschoeiing langs de VechtDe komstin van dam en sluis moet het landschap 1997, stuitte men op nog aanwezige funderin­in de naaste omgeving onherkenbaar veranderd gen van de brug. Men moest het weer met hebben.een De regelmatige overstromingen en het pont doen, totdat in 1934 de brug over de ontbrekenVecht van waterafvoer maakten voordien in de provinciale weg N236 to t stand kwam. geen bewoning mogelijk in deze moerassige omgeving. De wateroverlast moest bedwongen worden door sloten en weteringen te graven en Bescherming van de sluis bemaling te organiseren om de polder droog te krijgen en dat zal geruime tijd gevraagd hebben. Een dergelijk groots en kwetsbaar sluizenprojectOp de kaart uit 1652 (afb. 9) kunnen we een op de grens tussen de strijdende partijenmolen zien staan bij het boerenbedrijfLinden­ Utrecht en Holland, vroeg om beschermings­hoeve. Het land werd zo bruikbaar gemaakt om maatregelen, waarvan we een eerste signaalagrarische bedrijven te kunnen beginnen: de vinden in 1509. Er was sprake van een ‘blokhuis’,buurtschap Hinderdam ontstond uit het niets. gebouwd op het latere forteiland (de zuidelijkeWat er vóór 1600 op de Hinderdam gebeurde, verkorte vaargang was er toen nog niet). is Op eigenlijk duister door het ontbreken van bron­ instigatie van de Oranjes: prins Maurits (1589)nen en daarover, maar er was ook niet veel. Vanaf prins Frederik Hendrik (1629) verscheen geleide­1437 moeten er mensen zijn gaan ‘wonen’ voor

176 TVE 31ejrg. 2013 4. Fort Hinderdam (Lambert van Bosch, den 1675). mm fjfaarlr Ar Jm, Hinderdam A C A TT LTTCTXliAT. .ü;irc

* * /A

m ;-wmM J !/2 £ i

i * p h P1 jImH

1. Mt.\V

het werk aan de dam. Cladder (a.w) meldt dat Een latere sluiswachter, die wij uit de archieven keizer Karei in 1534 een ordonnantie uitvaardig­ kennen, misschien Adams opvolger, is Heynde- de om op het onderhoud van de sluizen toe te rick Dircxsz Cuijp(er). Hij was van vóór 1600 en zien. Daarin wordt de aanstelling bedongen van werkzaam ten tijde van de zware reparatie aan eenen goeden beqwamen man, omtrentde sluis den in 1618. Hij stierf in 1623. Zijn zoon Dirck Hinderdam geseten en woonachtig,.....die goede Heyndricksz. Sluyswachter (zo noemde hij zich) toesicht by dage en by nachte hebben en dragennam het van hem over tot circa 1641. Zij hadden sal, tot den voorschreve sluysen en verlaten. aanzien; Dircks opvolger Matrijs Martens van In 1534 was dat Adam Tijmensz., die dus aan Solms was namelijk tevens schout van Nigte- de Hinderdam woonde. Hij verdiende 6 Carolus vecht. Na hem kwamen nog Jan Jansz Bley guldens per jaar. De financiële verantwoording (circa 1664 overleden) en Philippus Ambergh, lag bij de ‘kameraar van de Hinderdam’ van het de laatste sluiswachter van de Hinderdam, ge­ in 1323 gestichte hoogheemraadschap ‘Lekdijk noemd in 1671-1675; hij heeft het einde van de Bovendams’ in Utrecht. Sluiswachter was waar­ sluis beleefd. Deze sluiswachters woonden tot schijnlijk wel een aantrekkelijk beroep, men had die tijd in het pand dat nu nr.17 is (afb. 5). vast en verantwoordelijk werk bij de vele vaak Van groot belang in deze kleine gemeenschap ook frauduleuze beschadigingen die aan de sluis was natuurlijk onderdak voor de arbeiders en de werden aangebracht. De sluiswachters inden dagelijkse voedselvoorziening; die moesten ook de tolgelden onder andere voor herstel­ dichtbij geregeld worden, want het dorp Neder- werkzaamheden. De tolgelden waren bedoeld horst den Berg was nauwelijks bereikbaar via de voor het onderhoud van de sluizen, wegen en bar slechte, vaak modderige weg, waarover bruggen. Gezien het veelvuldige herstel dat veel geklaagd werd. We zien op afbeelding 2 moest plaatsvinden, zullen de tolopbrengsten dat er aan het einde van de zestiende eeuw al nauwelijks of niet hebben opgewogen tegen de aardig veel bewoning was. Een herberg kon kosten van het onderhoud. aanvankelijk zeker niet ontbreken: Het Vergulde

TVE 31e jrg. 2013 177 5- Oorspronkelijke woning van de sluiswachters (links) en rechts debakkerij/boerderij (aquarel Gert Voorhaar, 1946). een telg uit een echte Hinderdamse familie en achterkleinzoon van de oudst bekende sluis­ wachter. Hij en zijn familie waren niet onbemid­ deld. Het stamhuis van deze familie stond ach­ ter de nog bestaande bakkerij, nu rijksmonu­ ment. Aan de overkant van de bakkerij, op de hoek bij de sluis, werd door de ambachtsheer om­ streeks 1734 een huis gezet (nr. 14; afb. 7), he­ laas recent afgebroken. Daar kwam de visser te wonen, die in dienst was van de ambachtsheer. De visser hield ook een soort herberg. Er was Vliegende Hert, gebouwd in 1509. Op de afbeel­veel vis te vangen bij zo’n sluis. De ambachts­ ding zien we ongeveer tegenover de nieuweheer had sedert mensenheugenis alle visrechten sluis een klein wegje het land inlopen, dat naarin deze regio en tevens de tolinning van de de herberg ging. Deze herberg is na het oorlogs­pont. geweld van 1673 herbouwd. Voor de doorgang langs de weg was na 1780 Er kwam spoedig ook een broodbakkerij an­ook tol verschuldigd (de Wegtol ook Utrechtse nex veehouderij annex blekerij13 op HinderdamTol genoemd); de Hinderdam lag immers op de nr. 15 (afb. 5), die brood, melk, kaas en vlees -grens van Utrecht met Holland. Deze tolinning men hield er het vee in de grote schuur naastwerd door de stad Utrecht beheerd, want het het huis - en ook borreltjes leverde! De bakkerHinderdamsche Zandpad was w ettig eigendom kon rekenen op een goede klandizie van de vanvele de stad Utrecht.’4 De opbrengsten van de passerende en bij de sluis noodzakelijkerwijswegtol dienden voor het onderhoud van de wachtende schippers. De bevolking groeide snelschoeiingen en waterkeringen en de daarop en ook de legereenheden op het fort werdenstaande rolpalen, waarlangs de touwen gleden bediend. Het ging dan ook voorspoedig. waarmee de trekschuiten getrokken werden. Die bakkerij werd gebouwd vóór 1658.'2 ToenDe wegtolinner, Dirk Swart - hij was ook koren­ verkocht Gijsbert Hendriksz. Kuij(t)(p?) van demolenaar op de molen langs de Peterburg- Hinderdam, waarschijnlijk een zoon van de oudeselaan - is 95 (!) jaar geworden en woonde se­ sluiswachter, de bakkerij aan de eerste bakker dert 1782 op nr. 17, in het oude sluiswachters- die wij kennen, Hermen Hermenssen van Naen-huis. Zijn zoon Elbert volgde hem op. dorp. Hermen was er bakker to t 1671 en stierf waarschijnlijk plotseling, want hij had nog jonge kinderen en het huis werd met veel omhaalAgrarische ontwikkeling plotseling openbaar verkocht.13 Op basis van structuren in de muren moet deDe eerste boerderij was de Lindenhoeve (afb. 8). bakkerij er uitgezien hebben als op afbeeldingVan het terrein van deze grootste boerderij 6. Die stijl past in het midden van de zeventien­(toen 30 ha), bestaat een kaart uit 1652 (afb. 9), de eeuw. Er hebben later wel verbouwingenwaarop en het gebouw (nog?) niet figureert. We herstelwerkzaamheden plaatsgevonden, zekerkunnen lezen dat een groot deel van dit land na mogelijk ernstige beschadigingen die toebehoorde de aan het domkapittel in Utrecht (B Fransen in 1673 toebrachten. Rijck Remmerdenen C), een ander deel, waartoe de boerderij kocht het pand in 1671, werkte er tot 1687. Hijbehoort, aan de Oude Kerk in Amsterdam (H). was er slecht aan toe, grote schulden enToen begon de stadse belangstelling in grondin- ‘meelijwekkend’. Na een paar jaar kwam Willem vesteringen in deze regio. We bevinden ons dan Hendriksz. Cuijp van 1694-1732. Deze Willem wasook al in de Gouden Eeuw! De stichter van de

178 TVE 31e jrg. 2013 6. Reconstructie van het oorspronkelijke aanzien van7. deWoonhuis (ca.1734)van de visser ( aquarel Gert Vóór­ bakkerij (vóór 1658). haar ca. 1945). / ^ \ m ¥ ' : .

'ym stm ezi J'-t’-T'. I i'liiiiiiii

'mMïuw IV.l :7ML'XK^ x n ' ’I'n fr flr j heden om de oncomfortabele zomers in de stad H l s te ontvluchten en van de natuur te gaan genie­ ten. Zij stichtten buitenverblijven en legden originele stijltuinen aan. Ook in Nederhorst den Berg bouwden velen zich een buitenverblijf en ™11t t W i a f f l de omgeving van Hinderdam bewees een bij­ zondere aantrekkingskracht te hebben, er zal rust en schoonheid gevonden zijn. Deze regio was comfortabel bereikbaar over water, er voe­ Lindenhoeve, Samuel Sautijn, was een welva­ ren zeer geregeld trekschuiten op en neer naar rend koopman en gebruikte zijn bezitting Amsterdam als en Utrecht. buitenverblijf. De pikante geschiedenis van dezeEen Gouden Ring rond de Hinderdam telde op geld beluste familie is uitvoerig beschrevenuiteindelijk zeven buitenplaatsen en de eerste in de Boerderijenuitgave Werinonvan 15, waarin buitenplaats van heel Nederhorst ontstond aan ook de andere boerderijen die later verrezen,het begin van de Hinderdam (vanuit het dorp aan de orde komen. Sautijn wist dit bedrijfgezien). Deze buitenplaatsVecht en Bergzicht is groot te maken. Het breidde uit met wat latervanaf 1634 ontwikkeld, zoals gebruikelijk, uit De Bijenkorf (nr. 4) zou gaan heten. Bijna de het vroege type van de boerenhofstede. Het hele polder werd zijn eigendom. Even na 1700was een eenvoudige behuizing, die eigendom kwam de boerderijVechtzicht (nr. 5) in ontwik­ was van Pieter Dirxcksz. Cuijper'6, waarschijnlijk keling. Dit rijksmonument is heden nog in volleéén uit het Hinderdamse geslacht van de ge­ glorie te bewonderen (afb. 10). Er was dus wel­noemde sluiswachter en de bakker. vaart in de agrarische sector. Nadat de herberg Hetvergulde Vliegende Hert was afgebroken, werd door Johannes Winter in 1731 op diezelfde plaats achter de bakkerij het De Gouden Eeuw buitenplaatsjeDamvecht gesticht. Het bijbeho­ rende arbeidershuisje is er nog als gemeentelijk De Gouden Eeuw wordt gekenmerkt doormonument. bij­ Winter kwam uit Noord-Holland zondere en opvallende gebeurtenissen in(Zijpe), Ne­ was ongetrouwd en gaf zo gemakkelijk derland, die ook te herkennen zijn aan de afge­veel geld uit, dat hij tot schulden verviel. Zijn legen Hinderdam. De handelsgeest, waartoejongste broer Benjamin Winter, dominee in veel burgers bijdroegen, leidde breed totBeemster, rijk­ woonde Overdam.op Hij heeft na de dom en vrijheid, zelfs terwijl tot 1648 ons landdood van zijn broer veel schulden moeten aflos­ nog onder de Tachtigjarige Oorlog leed. Rijkesen. Aan de overkant van de Vecht stonden kooplieden in de grote stad kregen de mogelijk-Damsigt (uit 1696) en het genoemdeOverdam

TVE 31ejrg. 2013 179 8. De Lindenhoeve anno 2003.

______

(ca. 1700).Damsigt heeft maar kort bestaan enlie had ook een overzet over de Vecht (‘de kleine vanaf 1760 kwamen op deze plaats de buitensschouw’ of ‘het kleyne veer’), aansluitende op Koningslust (1760) enHinderrust (1761). Alle zijn de kortste voetverbinding naar Weesp over de nog kort geledenWerinon in uitvoerig bespro­ Aetsveldseweg. Deze verbinding begon al in ken.17 Later kwam nogOvernes (circa 1766) erbij, 1695 en was van 1718 to t 1732 illegaal, doch werd gelegen binnen Weesperkarspel. gedoogd. Daarna is er weer officieel pacht voor betaald.19 De overzet was er to t omstreeks 1934, toen de provinciale weg met brug gereed kwam. Immigranten Het oudste dochtertje van Dubelaar, Dirkje, droeg een steentje bij aan dit bedrijf. Op een Een kenmerk voor de Gouden Eeuw was de keer op­ (1817) gebeurde het dat zij in winterweer in komende migratie. De Tachtigjarige Oorlog joegjanuari met moeite haar boot door het ijs pro­ talloze mensen op uit het oosten van de Repu­beerde te duwen, maar plotseling viel zij over­ bliek en de aangrenzende gebieden in Duitslandboord in het ijskoude water en schoot onder naar het welvarende Holland. Economischehet re­ ijs. Met gevaar voor eigen leven organiseer­ denen waren veelal de drijfveer achter dezeden de immigranten Gerrit Haijik en Gerrit trek. Ook aan de Hinderdam kwamen immigran­Kloosterman (inmiddels Hinderdammers), die ten terecht. Zij waren vooral als landbouwerbeiden en niet konden zwemmen, een reddingsac­ tuinman werkzaam. Als voorbeeld, Johan Ottotie om het meisje te redden. Er was paniek. Zij Vurholter uit Valldorf werkte jarenlang op Dam-werd bewusteloos boven gehaald en met be­ vecht als tuinman. Vooral ook in de veenderijhulp van een ladder naar de kant geschoven, vond men veel Duitse arbeidersmaar zij overleefde het avontuur. De redders (Hollandgangerei).18 Onder hen kwam Dirk Har-werden als helden vereerd en kregen een bron­ mense Kloosterman, geboren in Merzen bij zen Os- medaille en zeven gulden van de Maat­ nabrück, een gezin stichten op de Hinderdamschappij to t Nut van ’t Algemeen.20 nr.6. Hij was zo’n arbeider. Na hem kwam daarDe migratie had ook religieuze achtergronden wonen Hendrik Dubelaar uit Ennigeren gevolgen die op bepaalde wijze zichtbaar (Munsterland), waar hij stond ingeschrevenwerden als aan de Hinderdam. Veel protestanten Johann Heinrich Döveler. Hij was kuiper en hadkregen het te kwaad in bijvoorbeeld Frankrijk een werkplaats aan de rivier op nr. 6. Deze fami­(Hugenoten) en trokken naar Holland. De oorlog

180 TVE 31e jrg. 2013 9- Kaart van de landerijen van de Lindenhoeve (Adam van 1652 Vianen, HU A nr. 1529). Op het stuk land ‘H’ werd de boerderij gebouwd.

0 0^ i* & i- tA» J D ^ ------E SoflTï £v~t£jK, ,p c&jd cr ota&rt**» H JJ*

met Spanje stelde het rooms-katholicisme in onsderdam. Zij werd heel jong weduwe van Corne­ land in een kwaad daglicht. Als gevolg werdenlls de Rietvinck (=Karkieck) en woonde op nr 17, rooms-katholieken beperkt in het uitoefenenmaar van zij moest eruit. Ze kwam terechteen in hun godsdienst. Er werden daarom door getimmerte hen op den gront van de Lagewei. Zij was geheime samenkomsten belegd. Op 8 juli 1644volledig van de armenzorg afhankelijk tot in moest Pieter Cornelisz. Hooft op bevel van 1743,toen de werd haar ‘doodschuld’ betaald. Staten in zijn rechtsgebied orde op zaken stellen.Eerder genoemde Jan WinterDamvecht van Hij bezocht onder andere ‘een boerenhuijs'hielp aan in 1735 een dakloze vrouw, door bij de de Hinderdam, waar volgens zeggen nu enschout dan een aanvraag in te dienen om een bijeenkomsten werden gehouden.21 Het is ‘Lootsje’ niet te mogen bouwen in de Lage Weijde duidelijk waar dat was, wellicht de herberg aan Het de overkant van de Vecht. Het waseen voor Vergulde vliegende Hert of de bakkerij. Daar zouzeekere innocente Vrouspersoon, Marretje Kleijn ‘schuilkerk’ gehouden worden, maar er werdJan, die zeedert eenige Jaaren in goed en quaad geen bewijsmateriaal aangetroffen. weer onder eenige Bossen Riet of Stroo zich heeft opgehouden. Hij kreeg toestemming, maar kon er geen rechten aan ontlenen!22 Neergaande conjunctuur Het was ingewikkeld dat de gereformeerde diaconie zelden bereid was rooms-katholieken Vanaf het einde van de achttiende eeuw kwamte bedelen, terwijl vele burgers op de Hinder­ de klad in de economische ontwikkeling. dam De de rooms-katholieke godsdienst aanhingen. negentiende eeuw is berucht geworden Al door vanaf ongeveer 1775 liepen de inkomsten van de snelle afname van de welvaart. De Hinder­de collecten in de kerk en van de bussen, die hier dam raakte al vroeg in verval en veel mensenen daar in de gemeente stonden (aan de Hinder­ die er woonden, werden van de kerkelijkedam ar­ stonden er twee), sterk terug. De kerk menzorg afhankelijk. Al in 1709 was er Joosjemoest in deze tijd ook heel zuinig met de gelden Karkieck (=karekiet), ofwel Joosje van de Hin­omspringen. Er waren jaren dat de uitgaven de

TV E 31ejrg. 2013 181 inkomsten overtroffen. Dominee Henricus Rap-geloosd waswater, terwijl men gewend was om pardus, die hier vijftig jaar predikant was, verzon water uit de Vecht te drinken, wantmijn vader een truc. De bedeling van de armen zou voort­dronk het ook en mijn grootvader, mijn hele ge­ aan niet meer zoals gewoonlijk, thuis bezorgdzin. Rond 1893 braken tyfus en cholera uit en in worden, maar men kon op zondag aan het einde1908 stierf 39 % van de mensen aan t.b.c.. Zelfs van de kerkdienst zijn aandeel komen ophalen,alle huishoudelijk en ander afval verdween in zo dwong hij ook de roomse mensen to t kerk­het oppervlaktewater. De vuilophaaldienst be­ gang in zijn kerk.23 De dominee was bemiddeld gon pas in 1966 langs de Hinderdam! en gaf zelf bij huisbezoeken geregeld giften aan zijn gemeenteledenquasie ter leen en betaalde bijvoorbeeld belastingen voor hen. Dokter Sjoerd Wartena Op grote schaal kwamen gedurende het eer­ ste kwart van de negentiende eeuw buiten­In 1906 begon dokter Sjoerd Wartena op onge­ plaatsen in deze omgeving in handen van opko­veer dertigjarige leeftijd hier als huisarts. Hij pers, die er wel bij voeren en vervielen vele bur­moet een bijzonder toegewijd en gedreven man gers to t armoede. Rond de Hinderdam en ook geweest zijn. Aan hem danken wij een indrin­ elders werden respectievelijk alle bestaande gende beschrijving van de ernstige gezond­ buitenverblijven afgebroken, het materiaal teheidstoestanden in de Vechtregio, in het bijzon­ koop aangeboden, de tuinen gerooid en deder in Nederhorst den Berg en speciaal aan de bomen als brandhout verkocht. Het heeft de Hinderdam. De arbeidersbevolking beschreef hij brugwachter/visser Hendrik de Jongh, tevensals erg arm enachterlijk op allerlei gebied en handige koopman, die bij de brug woonde in daarmee samenhangend bijgeloof (zoals vrees het oude vissershuis, op nr. 14 (afb. 7), geenvoorfrisse lucht en koud water), het vertrouwen windeieren gelegd. Hij werd een bemiddeld in kwakzalverij en het wantrouwen in hygiënische man door onder andere aan de grote buiten­maatregelen.24 Hij raadde jonge mannen aan om plaats Koningslust, waarvan een deel op het boerenknecht worden, dat was tenminste een Hinderdammereiland lag, een einde te maken. gezonde arbeid. Maar in 1912 lezen we: ... de Rond 1840 kwamen de blekerijen/wasserijen boerenstand is nog weinig welvarend. Een groot op gang, ook op de Hinderdam. Het schone engedeelte der bevolking vindt haar bestaan in de zachte Vechtwater was er geschikt voor enkleerbleekerijen; tot ongeveer 20 jaar waren de onder handbereik. Het was aanvankelijk ook hoepelbuigerijen een voorname tak van het be­ perfect drinkwater. De Amsterdammers kwa­ staan; deze zijn thans aan het kwijnen... 25 men het met wel tien schuiten per dag halenWat er volgens dokter Wartena moest gebeu­ (circa 1000 m3). Hendrik Dubelaar, hier begon­ ren, was: uitroeiing van drankmisbruik, slopen van nen als kuiper, stond tegen het einde van zijnkrotten en bouwen van hygiënische huizen,maar ( leven (1873) te boek als kleerbleker. Nicolaas dan zou het gehucht Hinderdam bijna geheel naar Bon (van de overzet) was ook kleerbleker, even­de grond gaan) en desinfecteren van wasgoed en als zijn zoon Adriaan, die daarbij ook tuinwerk­ van plaatsen waar ziekten heersten. Na herhaalde zaamheden verrichtte. De omvang van dezedruk van de zijde van de Inspecteur van de Volks­ bedrijfjes was klein. Velen, onder anderen Nico­gezondheid voor Noord-Holland werden in het laas Bon, redden het niet. De tijd was er niet dorp drie pompen geslagen, waarvan één aan de naar. Er moest geïnvesteerd worden in eenHinderdam. De gemeente moest gedurende tien stoomketel en in gemotoriseerd vervoer. Chrisjaar jaarlijks ƒ 100 betalen voor de door het ‘Witte Hageman aan het eind van de Hinderdam blijkt Kruis’ gemaakte kosten. De pompen voldeden in 1891 over een stoomblekerij te beschikken. echter niet aan de verwachtingen en de mensen Het was een bijzonder ongezonde arbeid. Van bleven drinkwater uit de Vecht gebruiken. Pas in lieverlee vervuilden de Vecht en de plassen door1921 werd de drinkwaterleiding realiteit.26

182 TVE 31e jrg. 2013 1 o.Vechtzicht anno 2013.

; sföfS p H i li r ...... « ■ < » m m M -I mk ttgF I1 I

, .»

Teruggang van de boerenstand den, zodat zijn zoon Jan na hem moest starten met het aflossen van schulden. Zijn geluk was Ook de drie agrarische bedrijven 27 aan de Hinder­ dat hij de dochter van de overbuurman, de eer­ dam kregen heftig te lijden onder een snelle ach­ der genoemde handige koopman Hendrik de teruitgang. De boerderij Vechtzicht, in 1731 begon­ Jongh trouwde, die had geprofiteerd van de nen, had een goede tijd doorgemaakt, totdat in teruggang van bijna alle omliggende buiten- 1801 de klad erin kwam door langdurige ziekte plaatsbezitters en rijk geworden was met de van de boerin. Zij en haar man vertrokken naar opkoop van de afbraak van hun huizen en Putten, waar zij wegens haare imbecilliteit van grondbezit. Jans ongeluk was dat hij jong stierf. geest door haar man tot haar dood toe werd ver­ Maar zijn vrouw hertrouwde met een meester­ zorgd. Even leefde het bedrijf op onder Anthonius bakker, die tevens krachtig de boerderij uitbreid- Laagland. Toen zijn gelijknamige kleinzoon in 1887 de en de caféfunctie van het pand beëindigde. aan de beurt was om het bedrijf over te nemen, Zelfs het oude en vanouds welvarendste boeren­ bleek er niet meer op te boksen tegen de slechter bedrijf, de L indenhoeve annex Bijenkorf ging wordende tijden. In 1899 gaf hij het op en kwam verloren. Boer Pieter Pol met meer dan twaalf de boerderij in handen van de diaconie der Neder- kinderen (van wie er zeven dood geboren wer­ duitsch Hervormde Gemeente. den), werd tot driemaal ernstig getroffen door Ook de boerderij/bakkerij kreeg klappen. Het de veepest (in 1759 en kort na elkaar wéér twee­ begon in 1807, de soldaten en stroperstroepen maal in 1769). Alle koeien op één na en al zijn in de Vechtstreek hadden ook daar huisgehou­ vaarzen gingen dood. De enige zoon die hij nog den. Geld lenen hielp niet meer, het huis werd had, heeft het bedrijf niet kunnen redden. Het verkocht aan een koopman en het gezin vertrok kwam in handen van een makelaar. in armoede naar ‘elders’ in de provincie Utrecht. Warnaar Schuurman waagde de sprong en als stamhouder van de Hinderdamse tak van de Nieuwe tijd Schuurmannen zette hij de bakkerij voort. De dynastie van de Schuurmannen in dit bakkers­ Het zou tot de jaren vijftig gaan duren en er huis zou to t 1954 duren. Het ging echter niet van moesten eerst nog een crisistijd (jaren dertig) een leien dakje, er moest veel geld geleend wor­ en een wereldoorlog passeren, voordat er voor-

TVE 31e jrg. 2013 183 uitgang in de buurtschap groeide. De drie boer­ - 33- derijen werden gerestaureerd, maarVechtzicht 17. Els N.G. van Damme, recent verschenen in Weri­ bleef als enig agrarisch bedrijf actief, nu in han­ non, nrs. 82, 83, en 84, 2012/13. 18. Jan Baar, ‘Bovenlanders in den Berg’, in:Werinon den van een nazaat van de Schuurmannen. De 43, P-19-31, 2001. andere werden particulier bewoond. Een boten-19. GA Nederhorst den Berg 144:7-2. SAGV Hilversum. bedrijf met het oorspronkelijke fortwachters-20. Jan Baar, ‘Helden aan de Hinderdam. De redding huis, staande op een van de lunetten van het van Dirkje Dubelaar’. in: Werinon 75, 2010, p. 22-25. fort, viel onder de slopershamer en maakte in21. Jan Baar, ‘Een schuilkerk aan de Hinderdam’, in: 2006 plaats voor een drietal nieuwe, buiten­ Werinon 17,1995, p. 447-452. plaatsachtige villa’s. De Hinderdam kreeg de 22. ORA Nederhorst den Berg 3363: 33. SAGV Hilver­ allure van een ‘Goudkust van Nederhorst den sum. 23. Els N.G. van Damme, ‘Henricus Rappardus. Predi­ Berg’. kant (1754-1801), zakenman en ambachtsheer in Nederhorst den Berg’, in: TVE 19, 2001, p. 64-77. Dr. Els van Dammeis gepromoveerd in de biolo­24. S. Wartena, lezing over: De gezondheidstoestand gie en heeft gewerkt aan de Vrije Universiteit. Zijin de Vechtstreek rond 1900, in: Werinon 43, 2001, heeft vaak gepubliceerd in Werinon en TVE. p. 39-48. 25. Jan Baar, ‘ De klerenblekers van Nederhorst den Noten Berg’, in: Themanummer 2,1992, p. 175-191. 26. Els N.G. van Damme, ‘De drinkwatervoorziening in Nederhorst den Berg, in: Werinon 46, 2002, p. 28- 1. Wielen zijn ronde diepe plassen, uitgeschuurd 33- door kolkend water. 27. Het Jaar van de Boerderij Nederhorst den Berg’, in: 2. Arie A. Manten,Breukelen en omgeving tussen 400 Werinon 51, 2003. en 1200. Hilversum 2001. 3. Huis Zuilen arch.toegang 76, acte 425. HUA Utrecht. 4. F. Cladder, ‘Hinderdam’, in:Jaarboek Niftarlake, 2005, p. 81-94. www.vecht.nl/downloads/ Niftarlake-2005.pdf. 5. Frans Cladder, Fort Hinderdam, 2006. Vecht.nl.downloads. 6. F.H.B. Cladder,Bruggen en eilanden Fort bij Hinder­ dam, in: TVE 11,1993, p. 76-80. 7. Sluis uit de zestiende eeuw ontdekt in de Vecht. Hinderdam.citysite.nl en easy.dans.knaw.nl. 8. Van ‘die plaetse’ to t de Dam. www.theobakker.nl. 9. ORA Nederhorst den Berg 3351-31, 22-1-1664. SAGV, Hilversum. 10. Els N.G. van Damme, ‘De Hinderdamse to l’, in: TVE 13. 1995, P-140-145- 11. Wilfried Uitterhoeve, yHaagse181 bluf, 2013. 12. ORA Nederhorst den Berg 3350-166, 27 mei 1658.SAGV, Hilversum. 13. Openbare verkoping van huis, bakkerij en blekerij. Inv. U077aoo6, nr. 52.19-2-1687. HUA, Utrecht. 14. Els N.G. van Damme, ‘De Hinderdamse to l’, in: TVE 13.1995, P-140-145- 15. ‘De “ Lindenhoeve” aan de Hinderdam’, in: Weri­ non 51, p. 36-47,2003. 16. Els N.G. van Damme, ‘De buitenplaats ‘Vecht en Bergzicht’, alias ‘Klemansplaats’ aan de Hinderdam (i7e eeuw-1835)’, in:Jaarboek Niftarlake, 1996, p. 21

184 TVE 31ejrg. 2013 Petersburg, een verdwenen buitenplaats

Claudette Baar-de Weerd

O, Petersburg, blijf lang in stand... verzuchtte Claas Bruin (1671-1732) in zijn lofzang op de fraaie buitenplaats Petersburg aan de Vecht in Nederhorst den Berg.1 Het heeft helaas niet zo mogen zijn. Noch de erfgenamen van Christoffel van Brants noch de eigenaren na hem zijn erin geslaagd de buitenplaats in al zijn luister te onderhouden. Wat begon als een boerenhofstede, door Schijnvoet omgebouwd tot lustwarande, werd bij het innen van belasting op ramen en 1819 deuren weer een in boerenwoning genoemd.

Wie was Christoffel Brants? stand in die tijd. In deze omgeving groeide Christoffel op. Zijn handelsopleiding kreeg hij in ChristofFel Brants werd geboren in 1664 in Am­het bedrijf van zijn vader, die hem inwijdde in sterdam als de helft van een tweeling.2 Zijnde ou­ handel op Rusland met als doel zijn zaken in ders waren Enno Brants en Hilletje Frericx, bei­de loop der tijd voort te zetten.4 den afkomstig uit Wittmund (Oost-Friesland).In 1686 kwam zijn naam voor het eerst voor Vader Enno vestigde zich in 1650 in Amster­in een contract in het notarieel archief te Am­ dam. Op 15 november 1658 gingen zij daarsterdam. in Christoffel Brants was toen een van ondertrouw. Of ze elkaar al kenden voordatde ze twee bevrachters vanGraaf De Floris, een naar Amsterdam vertrokken, is niet bekend.schip met als eindbestemming Archangel. Van­ Mogelijk hebben ze elkaar ontmoet in deaf Lu­ dan zou hij regelmatig heen en weer reizen therse Gemeente van Amsterdam waarvantussen ze Amsterdam en Archangel, Moskou en beiden lid waren. Enno Brants woonde aanlater de Petersburg om de betrekkingen van het Nieuwe Zijds Achterburgwal waar hij het be­handelshuis Brants verder uit te breiden. Na roep van kuiper uitoefende. Een jaar na zijnhet hu­ overlijden van zijn vader in 1696, zette welijk schreef hij zich in als poorter van Amster­Christoffel het bedrijf voort. Inmiddels had hij dam. Flun eerste kind overleed op zeer jongein Archangel tsaar Peter de Grote beter leren leeftijd net als het tweelingbroertje van Chris­kennen, toen deze rond 1693 eveneens in Ar­ toffel. Vervolgens werden er nog twee doch­changel verbleef, waar hij zich regelmatig on­ ters geboren. der Flollandse kooplieden mengde. Toen het Enno Brants maakte deel uit van een han­Groot Moscovisch Gezantschap, waarvan tsaar delsgenootschap, ‘Contract van de Moscovi-Peter onder het pseudoniem Pieter Michailov sche Masten’, dat per jaar twee a drie schependeel uitmaakte van augustus 1697 tot januari uitrustte om masthout op te halen uit Archan­1698 de Nederlanden bezocht, verbleef Chris­ gel.3 Een van de directeuren van dit handelsge­toffel waarschijnlijk in Rusland. nootschap was koopman Flendrik Thesingh,Nadat hij zich in 1705 had laten inschrijven als zijn oudste zoon Jan zou later een van depoorter han­ van Amsterdam, vestigde Christoffel delspartners van Christoffel worden. VaderBrants zich op de Keizersgracht (nu de num­ Brants heeft goede zaken gedaan, getuigemers hun 315/317), waar hij twee panden door archi­ huis op de Brouwersgracht, de portrettentect die Simon Schijnvoet (1652-1727) liet ombou­ bewaard zijn gebleven van hemzelf en wen zijn tot één pand.5 Dit zou niet het enige bezit vrouw en het eigen graf in de Lutherse Nieuwevan Brants in Amsterdam blijven. Aan de over­ Kerk. Allemaal tekenen van een zekere wel­kant van de Amstel, aan wat nu de Nieuwe Kei-

TVE 31ejrg. 2013 185 Zicht op Petersburg vanaf de Vecht. Afb. 77 uit De Zegepraalende Vecht door Daniël Stoopendaal (coll. Booy).

, *****

KA- af'f'i- • i *ü -Ts i IMmËBti ' I , IrEeS-'-!-'"

5 > .

de J u j / péa./j juitve JlW **«/*’• ' f j / t (T h z j P B T K R & h o u r o ,-Tieu de (rO tL/a nee dn.rr./. 1 < 6o- « f e t f n e u ■Js. . ? /As Aded/nu/i, . t v/ / r;■/enct /< • /ca/VJ/e//Vti o c j v u / ‘ «V _ / , tr n r . /{a /c 3 tc .r•?//>!p e r ia ( e J e f G z< rn < N M M /. zersgracht heet, kocht hij in 1731 een stuk grondbrengen. Zijn testament heeft voor de nodige dat hij bestemde voor de bouw van een hofje.problemen gezorgd, temeer doordat er geen Het moest onderdak bieden aan 48 ongehuwdenakomelingen van hem bekend waren. Zijn neef vrouwen, of weduwen zonder kinderen om Johanhen Enno Brants, koopman in Wittmund, erf­ te verzorgen. Alleen vrouwen die lid van dede Lu­ de meeste bezittingen. Christoffel van Brants therse Gemeente van Amsterdam, goed opge­overleed op 68-jarige leeftijd.7 voed en van onbesproken gedrag waren, kwa­ men in aanmerking voor een huisje. Dit alles liet hij vastleggen in een akte waarin ook de regelsBrants en tsaar Peter de Grote inzake het beheer van het hofje terug te vinden zijn. Hij legde zelf de eerste steen op 20 meiDe intensieve handelscontacten die Brants in 1732 voor het door Daniel Marot (1661-1732) ont­Rusland opbouwde, leidden steeds meer to t zijn worpen complex.6 politieke en diplomatieke betrokkenheid. In de De inmiddels door de tsaar in de adelstandtw intig jaar durende strijd tussen Rusland en verheven Brants vergrootte zijn bezit aanzien­Zweden (1701-1721) speelden Amsterdamse lijk. Hoe welgesteld Brants was, bleek na zijnkooplieden een belangrijke rol, vooral waar het dood op 5 november 1732 . Er waren 51 foliovel­de wapenhandel betrof. Daarnaast steunden zij len nodig om zijn omvangrijke erfenis in kaartde te tsaar gedurende deze geldverslindende oor-

186 TVE 31ejrg. 2013 PortretChristoffel Brants, met in de medaillons afbeel­ dingen van de buitenplaats Petersburg. Titelpagina van het aan Christoffel van Brantsopgedragen tuinboek door Simon Schijnvoet, 1717.na deze manier wilde de tsaar in Rusland Russische ambachtslieden opleiden om zo zijn land tot een hogere welstand te brengen, nadat hij zich gedurende zijn eerste bezoek in 1697/1698 aan de Republiek, zich vooral op de scheepsbouw gericht had ter uitbreiding van de vloot. Brants reisde als ambassadeur, raadsman en hofraad regelmatig heen en weer tussen Amsterdam - waar hij kantoor hield als hij in Holland was - en - ’ ' Rusland. Hij bleef to t aan zijn dood in 1732 de Russische belangen behartigen ook na het over­ lijden van Peter de Grote in 1725.9 Tussen de beide mannen ontstond in de loop der tijd een ware vriendschap. Peter de Grote was een welkome gast in het huis van Chris­ toffel aan de Keizersgracht, als hij in Amsterdam verbleef. Brants’ buitenplaats kreeg niet voor niets de naamPetersburg als hommage aan zijn vriendschap met tsaar Peter de Grote en aan de nieuwe havenstad met dezelfde naam die deze in 1703 gesticht had aan de Neva. De eerste plek die de tsaar had veroverd aan de Oostzee in de oorlog met Zweden. Ter afsluiting van zijn twee­ de bezoek in 1712 verbleven Peter, zijn vrouw CZAAXZe ”m a JESTEIT Catharina en hun gevolg op Petersburg, waar een groot tuinfeest ter hunner eer gegeven ■ B m B n H M M ' werd. Er zou van de tuin niet veel meer over zijn geweest na dit feest. De Russische feestgangers log door het verstrekken van kredieten. Tsaarhadden de kruiwagens ontdekt waarmee ze Peter beloonde Brants voor zijn bemiddelingdoor de tuinen crosten dwars door hagen en hierbij door hem in augustus 1717 te verheffenheggen. in Het maakte de vriendschap tussen Pe­ de erfelijke Russische adelstand, waarbij hij hemter en Christoffel er niet minder op. Bij zijn over­ tegelijkertijd benoemde tot ambassadeur lijden van zou Christoffel een gouden medaille met de tsaar in Amsterdam.8 Sindsdien mocht Chris­de afbeelding van Peter in zijn zak hebben ge­ toffel Brants zich Van Brants noemen. Zo groei­had, dit was zeven jaar na de dood van de de hij uit to t een belangrijke partner in het tsaar.10han­ delsverkeer maar vooral ook in de diplomatieke contacten met Rusland. Van Huys ten Ham tot Petersburg Een van zijn opdrachten was het verzorgen van een groot aantal dienstcontracten tussenVoor f 16.000 kocht Brants in 1705 Huys ten Ham de Russische overheid en Hollandse ambachts­inclusief inboedel, enkele bijgebouwen, een lieden in de periode van 1717 to t 1720. Dezeschuit am­ en tuin- en visgereedschap, van de erfge­ bachtslieden: lettergieters, drukkers, papierma­namen van Jeronimus Velters, bij leven kers, smeden, olieslagers, metselaars, hove­Drossaert van Muiden, Baljuw en Dijkgraaf van niers, linnenwevers, etc. kregen een contractGoylandt. Het geheel lag aan de oostzijde van voor een aantal jaren waarin werk, jaarloonde en Vecht in Nederhorst den Berg tegenover gratis kost en inwoning opgenomen waren.Nigtevecht.11 Op Het kopen van een dergelijk huis

TVE 31ejrg. 2013 187 Gezicht door de berceaus. Afb. 86 uit De Zegepraalende Vecht door Daniël Stoopendaai (coil. Booy)

ü ü i wm ips»***®**'

- - , ' * 1 v • ^ r * v:;.. Pi è, *•&«*■■■ ■ : ï i k m m■ r:::-.-

\ I v1 m - i ¥rvv mm

m m V e t e r s b u r g s y f J V Q t J d c r d e .'. .'V ■? e«e de /‘ETERSBOURG par & t Ld^ar c S O iljC : gp' door stadse bewoners had veelal de bedoelingduurde wel enkele jaren, voordat de aanplant er een buitenplaats van te maken. Een buiten­de omvang had bereikt, zoals die te zien is op huis was de manier om de hitte en de stankde van twaalf prenten van Daniel Stopendaal (1672- de stad in de zomermaanden te ontlopen.1726) in het fraaie platenboekDe zegepraalende Brants gaf de architect Simon Schijnvoet de Vecht.op­ De combinatie van de afbeeldingen van dracht voor het ontwerpen van een huis Petersburg met en het bezoek van de tsaar en de tuin. Het resultaat, inclusief bijgebouwen,tsarina vij­ in1712 geeft de buitenplaats nog meer vers, fonteinen, bomenlanen en dergelijkeallure. is Ze laten de welstand zien van een Am­ dan ook van zijn hand. sterdamse koopman en waar zijn handelsgeest Het resulteerde uiteindelijk in een buiten­en aanzien hem gebracht heeft. plaats van circa 3 ha. groot, parallel aan de rivierDe naam van het buiten stond op het balkon gelegen. De voorzijde van het huis grensdeaan aan de voorzijde boven de ingang evenals het het water, waar een aanlegsteiger lag als entreewapen van de stad Petersburg als hommage voor de gasten die per boot uit Amsterdam aanarri­ de vorst en de stad die hij stichtte. Links en veerden. Bezoekers die over land per koetsrechts reis­ van de poort bij de ingang van het huis den, volgden de toegangsweg die om hetwaren bui­ twee zittende naakten zichtbaar, de ten heen liep, zodat ze vanaf die weg eenpoort in­ werd bekroond door een burcht waaruit druk kregen van het imposante buiten. een Het menselijke figuur oprijst. Dit zou de tsaar

188 TVE 31e jrg. 2013 Ontwerp tuinenPetersburg (Beudeker; coII. British Museum Library, British Museum,Londen). kunnen voorstellen maar ook de apostel Petrus, omdat de symboliek van de burcht en de apos­ tel ook in het wapen van Petersburg voorko­ men. Het marmeren beeldhouwwerk en de de­ coraties aan het huis zijn vervaardigd door An­ thonie Turck (ca. 1668-1725) mogelijk geholpen door zijn leerlingen in zijn atelier in Amsterdam. Van het beeldhouwwerk is niet meer dan één fonteinbeeld bewaard gebleven, voorstellende de zwaan van Leda en drie putti. Deze staat in een vitrine in het Van Brants Rushofje.12

De tuinaanleg'3 Wat opvalt, is de vorm van de tuin: een ongelijk­ zijdige driehoek, waarbij het huis als een kleineuitzicht op de tuin en landerijen, de torens van uitstulping parallel aan de rivier gebouwd is.het Jo- kasteel Nederhorst en de kerktorens van la Meyer suggereert dat Schijnvoet zich waar­Nigtevecht en Den Berg. Via deze bomenlaan schijnlijk heeft laten inspireren door de vesting­kwamen de wandelaars bij een belvedère die werken die aan de Vecht gelegen zijn, maaruitzicht ook bood op de rivier. Naast dit alles waren door de interesse van Peter de Grote voor erves­ nog een oranjerietuin met oranjerie, een voli­ tingbouw. De bouw van de stad Petersburgère is en een speciaal voor het tsarenbezoek ge­ begonnen op de in 1703 gebouwde fortificatiebouwd Russisch badhuis, een soort sauna. De aan de monding van de Neva. Verder volgdegebouwen en de tuin zijn geheel van de aardbo­ Schijnvoet de voor die tijd gestelde eisen dem van verdwenen. Op een luchtfoto uit 1945 zijn tuinaanleg die werden bepaald door symmetrienog de omtrek van het geheel, de grote vijver van het assenstelsel, besloten hofjes met verge­achter het huis en enkele paden waar te nemen. zichten op de omgeving, afgewisseld met ver­ scheidene tuinonderdelen en bezienswaardig­ heden. Het verval'4 Twee oost-west assen, een lange dwarsas pa­ rallel aan de Vecht en een zichtas bepalenNeef de Johan Enno Brants was welgesteld, maar hoofdstructuur van de tuin. De zichtas looptniet rijk genoeg om de buitenplaatsPetersburg vanuit het huis aan de achterkant naar het innoor­ de Republiek te onderhouden. Ruim een jaar den, hieraan lag direct achter het huis eenna wa­ het overlijden van Van Brants kocht de Am­ terpartij bestaande uit een kleine fontein ensterdamse een boterhandelaar, Carel van Dam, het grote vijver met beelden van Neptunus en buiten.spui­ Van Dam zal zo’n twintig jaar eigenaar tende Tritons (figuur die half mens, half vis blijven is). vanPetersburg. In deze jaren ging hij de Al wandelend kwam je in een brede laan strijd met aan met de heer van Nederhorst, Godard aan het einde een poort. Ging je voor de van poort Tuyll van Serooskerken, inzake de overhaal naar links, dan lag daar nog een vijver ‘devan ach­Petersburg, een soort pont tussen het einde terste kom’, in de achterste punt van de drie­van de Velterslaan in Nigtevecht en de steiger hoek. Het geheel was omgeven door hogevan ha­ Petersburg. Ten tijde van Brants maakten gen. Direct achter het huis lopend door de grotebezoekers al gebruik van de eigen overhaal, laan (parallel aan de Vecht) tussen de rij dubbe­waar ze met koets en al op mee konden varen le bomen die in de vorm van hagen gesnoeidnaar de overkant. De tuinliedenPetersburg van waren, bereikte je eerst de vogelvijver en daar­haalden zo menigeen de Vecht over. De over­ na het ‘bergje’. Hiervandaan had je een weidshaal groeide echter steeds meer uit tot een pu-

TVE 31ejrg. 2013 189 Boerderij Peterburg van de familie Van Vliet. bliek veer en dat was niet de bedoeling, want om dit te mogen doen moesten aan de heer van ir - J p ' Nederhorst rechten worden betaald. Er voer nog een ‘echte’ pont ter hoogte van de Hinderdam en ook daarvoor moest betaald worden. Deze lag echter ongunstiger dan de overhaal van Petersburg en werd daarom min­ der gebruikt, waardoor de inkomsten voor de heer van Nederhorst terugliepen. Christoffel van Brants kwam er vanaf door één keer een boete te betalen, maar Van Dam was dit niet van plan en liet het op een rechtszaak aanko­ Uc boerderij van G. ■ Vliet. Eiland men. Het duurde jaren voordat het tot een defi­ nitieve uitspraak kwam van de Staten van Utrecht, met als resultaat dat de pont bij Peters­ ventiende en achttiende eeuw, gezien de toene­ burg alleen voor eigen gebruik mocht dienen.mende '5 behoefte aan suikerproducten. Aan deze De volgende bezitter vanPetersburg werd in bloei kwam abrupt een einde in de Franse tijd, 1752 mr. Joan Graafland Corneliszn. Hiermee toen het Continentale Stelsel, het verbod van kwam het buiten weer in het bezit van een heerNapoleon op handel door bezette gebieden van stand. Joan Graafland maakte deel uit van met andere landen van 1810-1813, tot stagnatie het regentengeslacht Graafland dat decenniavan de aanvoer van suikerriet leidde. Dit was im­ lang tot de vroedschap van Amsterdam behoor­mers afkomstig uit het West-lndisch en Oost- de.16 Zijn vader was niet alleen schepen maar Indisch gebied. Waarschijnlijk onder druk van de ook bewindhebber van de Oost Indische Com­economische situatie bood Schreuder in 1816 pagnie en medeoprichter van het in 1663 te Am­Petersburg via een openbare veiling te koop sterdam opgerichte Zweedse handelshuis, dataan. het monopolie wist te bemachtigen op de uit­Deze keer werd een vrouw de eigenaresse: voer van ijzergeschut uit Zweden. GedurendeSusanna Cornelia Muilman, dochter van koop- de bewoning van Petersburg door Joan man/bankier Henric Muilman, gevestigd aan de Graafland, zijn echtgenote Geertruid van Bemp-Herengracht te Amsterdam.18 Zij was in 1792 ge­ den en hun zoon Cornelis Graafland, moet hettrouwd met Gerrit Hooft Jacobszoon, zoon van buiten zich nog in tamelijk goede staat hebben Daniel Hooft, heer van Vreeland en schepen en bevonden. Nadat Cornelis Graafland in 1793 was burgemeester van Amsterdam van 1737-1734 en gestorven (zijn vader is in 1778 overleden), Sophia ble­ Maria Reaal, eveneens een bekend re­ ven de beide weduwen Graafland nog geruimegentengeslacht in Amsterdam. Muilmans’ doch­ tijd opPetersburg wonen, tot het in 1811 publie­ter had geld en haar echtgenoot aanzien, een kelijk geveild werd. De vrouwen woondenideale in­ combinatie voor een huwelijk aan het ein­ middels in Amsterdam in de Heerestraat. de van de achttiende eeuw. Alhoewel in de no­ Carel Schreuder, eigenaar van Suikerraffina­ tariële akte nog een ‘heeren huizing’ beschre­ derij Concordia in de Elandstraat bij de Baan­ ven staat, is het herenhuis waarschijnlijk binnen gracht (tegenwoordig Lijnbaansgracht 81), drie jaar gesloopt. In een belastinglijst van 1819 kocht het buiten.17 Hij behoorde net als Carelinzake belasting op vensters en deuren is het van Dam tot de nieuwe rijken van Amsterdam. bezit van de weduwe Hooft, geboren Muilman, Hij woonde bij zijn bedrijf, wat in die tijd gebrui­opgenomen als een boerenwoning met deuren kelijk was. In de Jordaan, grenzend aan de Prin­en drie vensters gelijkvloers. sengracht, wemelde het van grote en kleineIn 1832 reclameerde de weduwe Hooft dat zij raffinaderijen, die goede zaken deden in de te ze- hoog aangeslagen was, op de lijst stond haar

190 TVE 31ejrg. 2013 Gezicht van het bergje over de volière, N/gtevecht op en den Berg. Afb. 88 uit De Zegepraalende Vecht door Daniël Stoopendaal (coll. Booy).

e~*P * J

i i

rS* ’ - "i3 T- 3 ® W a t » . _ > T S l * ï-jjtWSÏG; £ ______W}1 _ > te; 'iJïfTi :

PETERSBURG/ peeiyó j-ten fte£ . 2z/

. . .'v -■ - \ie te .en een - t.' r U I l'tte/e /ut . \ teU'J eee et .iet. . ' V ' v . bezit onder de categorie ‘van aanleg to t ver­ veild en gekocht door plaatselijke bewoners van maak’. Zij plaatste echter de opmerking dat Pe­ Nederhorst den Berg. Haar neef Jan Jacob tersburg geen aanleg tot vermaak. '9 In is de be­ Schottelink Cerritszoon en zijn zuster Me­ schrijving van haar nalatenschap van 1846 staat juffrouw Margaretha Agatha Schottelink, min­ eveneens: een boerenhofstede genaamd Pe­ derjarig en zonder beroep, kochten de boeren­ tersburg. hofstede Petersburg.2' De Schottelinks woon­ De hofstede bleef Amsterdams bezit, toen den niet zelf op de boerderij. Jan Jacob is even­ Jan Jacob Beerekamp, koopman op de Klove­ eens burgemeester van Nederhorst den Berg niersburgwal bij de Raamgracht te Amsterdam geweest. Hij woonde samen met zijn zuster in op 5 oktober 1846 het koopcontract tekende. het herenhuis aan de Voorstraat (nu Kroon Beerekamp was gehuwd met Susanna Maria Ca- Tweewielers). Na eervol ontslag om gezond­ therina Schottelink.20 Schottelink is een beken­ heidsredenen vertrok hij naar Amsterdam. de naam in Nederhorst den Berg: Jan Schotte­ Achtereenvolgens is de hofstede steeds door­ link, haar broer, was van 1811 to t 1817 burge­ verkocht hetzij met bijbehorend land of men meester van Nederhorst. Hun vader bezat er verkocht het verpachte land apart. In het kadas­ een boerderij. In 1874 stierf Jan Jacob Beere­ ter van Amsterdam is terug te vinden dat sinds kamp, Susanna werd toen algeheel erfgename, 1921 achter de naam Jan Snel sr., bleeker/ daar zij geen kinderen hadden. Na haar dood in industrieel, staat dat hij de eigenaar is van huis, 1878 werden haar bezittingen publiekelijk ge­ schuur, erf en grasland hofstede Petersburg.22 In

TVE 31e jrg. 2013 191 1929 brak hij de oude boerderij af en bouwde7. Idem, p. 77-81. een nieuwe die hij weer Petersburg noemde.8. Zo Idem, p. 39. leefde de naam van het buiten nog een tijdje9. Idem, p. 41-44. 10. Idem, p.24. door, totdat in 1995 ook deze boerderij ver­ 11. J. Krol, Degeschiedenis van Nederhorst den Berg, dween. Alphen aan den Rijn 1949, p. 76 e.v.. 12. Harry Donga, Christoffel van Brants en zijn hofje. Hil­ Thans woont op het grondgebied van het oudeversum 2008, p. 35. Petersburg de heer Cerrit van der Vliet, die een13. Jola Meijer: ‘Petersburg: de aanleg naar ontwerp nieuw huis bouwde op de plek waar ten tijdevan Simon Schijnvoet', in:Petersburg, een verdwe­ van het buiten de oranjerie en het Russischenenbuitenplaats. Werinon, april 1996, p. 35-40. badhuis hebben gestaan. Het gras- en weide­14. Claudette Baar-de Weerd: ‘Een overzicht van de ei­ genaren van de buitenplaats Petersburg’, Pe­ in : land is in het bezit van de heer Charles Wenne- tersburg, een verdwenen buitenplaats. Werinon, ker, wiens koeien er grazen. Het water en de ka­ april 1996, p. 19-29. den in de driehoek die voorheen het buiten15. J.Pe­ Krol, De geschiedenis van Nederhorst den Berg, tersburg vormden, behoren toe aan het water­Alphen aan den Rijn 1949, p. 80-96. schap Drecht en Vecht en Verkeer en Water­16. J.E. Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578-1795. staat. Zo verdween het eens zo lommerrijke bui­ Dl. I en Dl. II, Amsterdam, 1963, dl. II, nr. 296. ten Petersburg en moeten we het doen met17. de Stadsarchief Amsterdam (SAA), Notarieel Archief to t de verbeelding sprekende prenten van Dani­(NA), Inv. nr. 19.709 Mr. Salomon Dorper, 22 mei 1811. el Stoopendaal en de verzen die Claas Bruin aan 18. SAA, NA, Inv.nr. 17.137, Notaris Mr. C.W. Decker, 25 dit imposante landgoed wijdde. maart 1816. 19. Streekarchief Gooi en Vechtstreek (SAGV), Archief Dr. Claudette Baar-de Weerdstudeerde geschie­ Nederhorst den Berg. Inv.nr. 145 Diverse stukken, denis en handvaardigheid aan de Vrije Universi-1700-1850. teit. Zij promoveerde 2009 in aan de Universiteit 20. SAA, NA, Inv.nr. 19.842 Mr. J. Commelin Sr., 5 okto­ van Amsterdam. Zij was docent onder andere aanber 1846. de Hogeschool Holland. Zij heeft verschillende21. pu­ SAA, NA. Inv.nr.22.026 en 22.027 Notaris G. Ruys 24 april 1879 en 5 mei 1879. blicaties op haar naam staan. 22. Kadaster Amsterdam, LA 1311, titel 2363 nr. 49- 1922. Noten Literatuur 1. In: Dezegepraalende Vecht, verwonende verschei­ dene gesichten van lustplaatsen, heeren huysen en J. Krol, Degeschiedenis van Nederhorst den Berg, dorpen, beginnende van Uitrecht en met Muyden besluytende. La triomphante rivière de Vecht etc.,Alphen aan den Rijn 1949. met 102 prenten van Daniel Stopendaal, Amster­Harry Donga, Christoffel Van Brants en zijn hofje. dam 1719. De geschiedenis van het Van Brants Rus Hofje 2. Harry Donga, Christoffel van Brants en zijn hofje. Hil­ vanaf 1733, Hilversum 2008. versum 2008, p. 15. Petersburg, een verdwenen buitenplaats. Specia­ 3. Al vanaf de late Middeleeuwen onderhielden dele uitgave vanWerinon, tijdschrift van de His­ Amsterdamse kooplieden intensieve handelscon­ torische Kring Nederhorst den Berg, april tacten met Noord-Europa. Graan en hout vormden 1996. de belangrijkste producten die geïmporteerd wer­ den. De schepen gingen niet leeg naar de BaltischeJ. E. Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578- Staten, wijn en luxe goederen uit Zuid-Europa1795. Dl. I en Dl. II, Amsterdam 1963. vormden de lading op de heenweg. 4. Idem, p. 19. 5. Idem, p. 46. 6. Idem, p. 82-86.

192 TVE 31ejrg. 2013 Het Jaar van de Boerderij

'&J'

13c boerderij van U. van de Vliet. Inland Boerderij Petersburg, GroteEiland

Cees Lam, Horstermeer , 'i i » IIP ü :' Ü \ v’:f® ..w . If If

TVE 31e jrg. 2013 193 De boerderij van Floor en daarna Frits Smid. Middenweg, Horstermeer.

« H k - r r i «Mum • .

n u .

Floor, later Frits Smit, Middenweg

GebroedersIneveld, Machineweg, Horstermeer.

De boerderij van Piet, en later Herinan en Gerard Ineveld. Machineweg.j *•*- . Hpfslenneer • a> MT

y ji

BE OSSEKAMPi : 1913

BR ‘V « l

AC

194 TVE 31e jrg. 2013 'vStf ïrfSÖ »

„ï*%5

* W R ^ j r w R

De boerderij van H. Schuunnan Hinderdam H. Schuurman, Hinderdam

H. van Ee, Lindenhoeve Hinderdam

ï - m

r n r M , k ï : ?

■ r] f II

v w • '. * r

TVE 31e jrg . 2013 195 'Mwxm m i

M m

• - * %

WÈtam H. van Ruitenbeek, Horstermeer

Hein Kerssens, Middenweg Horstermeer

De stolpboerderij van H. kerssens. Middenweg Horstenneer 1935

TVE 31e jrg . 2 0 13 — I B f e % ' '■ r

a ? : - ! * A / : i . « - - \.V '/•:•^ „ •'•**•' - I? WË-M. . V'-H " • :•

....

Oe boerderij van II. van de Lycht. Qnml'i'in I-TnriitönYlflür U ___ _ Sniplaan Horstenneer Henk van de Lucht,Sniplaan, Horstermeer

P. Snoek, Reeweg J

Im &sï | V *■! A

boerderij van P. Snoek. Reeweg I W ’- ^ :

TVE^iejrg. 2013 197 £ 5 »

*jte * H M- N

l)c boerden j van R. Nagel I-iland

R. Nagel, GroteEiland

Re/er Oosterbeek, Horstermeer

V • . } 'mmmm inn nn hib

Yr; ; |f |- : . l ’E Sr ’S - ) “ „ - • * -V-*> S S -:

fc. ■WW —

198 TVE 31e jrg . 2013 sA tf»

ggS&i.. v ■ v .

s . r : - , ^ ;iP! i . . *

- , aËÉÉi

. „ ■ag” •

Roel van Ee, To renweg

S. van der Heeden, Horstermeer ■ P M

3 » J |®

De boerderij van S. vair der Heeden. Middenweg llorstemieer

TVE 31e jrg. 2013 199 mëm

mm.■

Van Ruitenbeek, Jachthuis Horstermeer

Vroeger gebroeders Smits (Nieuw Harmonie Horstermeer)

De boerderij van Willem en Bernard Smits, Nieu walden llorstermeer

200 TVE 31e jrg. 2013 m m * Wmk m m m im ï- cf^HB v fS ilii ~ " is ( , 'n i i ï m m r § &&*ga II

______W. Hoetmer, Ankeveensepad, tegenover Stichts Ankeveense molen.

W. van der Vliet, voorheen in de Blijkpolder

’'w ; :«*?* /.'■-

r . -

Dé boerderij van W. van de Vliet.

TVE 31e jrg. 2013 201 Wasserijen, jarenlang de toonaangevende industrie in Nederhorst den Berg Gerard Baar

De jaren van voorspoed omvatten voor de grote wasserijen ongeveer de eerste veertig jaar van de vorige eeuw. De kleine bedrijven verdwenen, doordat ze rond 1918 geen steenkool meer toegewezen kregen van de staat. In het kader van bedrijfsconcentratie moesten zij bij de grotere hun was laten doen. Het was een hard gelag, de kleintjes ontkwamen niet aan sluiting. De grote bedrijven moesten blijven investeren in machines en in de uitbreiding van de gebouwen vanwege de toenemende hoeveelheid was.

Voor Nederhorst den Berg heeft de niet onbe­Een beginnende bleker had aan een paar attri­ langrijke factor meegespeeld, dat het steedsbuten genoeg, te weten een schuur, hout om groter wordende Amsterdam tamelijk snel overwater in een ijzeren ketel aan de kook te bren­ water te bereiken was, en daar woonde immersgen, een houten waskuip, een stampblok en het grootste gedeelte van de klanten. De niet was­ te vergeten: zeep. Niet iedereen redde het serijen ontwikkelden zich in de jaren twintigop tot kortere of langere termijn, het wassen en de belangrijkste werkgelegenheid in het bleken dorp. vergde zware arbeid. Dit zou tot de jaren zeventig van de vorigeHet wassen op zich kostte enorm veel kracht, eeuw zo blijven. nat wasgoed is nu eenmaal zwaar. Het weer speelde bij het drogen een belangrijke rol, even­ als de in groten getale rondvliegende vogels. In De handwas de strijd om het op de bleekvelden uitgespreide goed zonder vlekken naar binnen te krijgen, Na de beëindiging van de vervening in dewerden Spie­ kinderen ingezet om vogels weg te gel- en de Blijkpolder probeerden sommigehouden van het gereinigde textiel. Daarnaast families op een andere manier aan de kostzullen te bloesem en pluisjes vast weleens blekers komen. Vanwege het feit dat door diezelfdeuit hun slaap gehouden hebben. Er is heel wat vervening een groot oppervlak van de gemeen­water door de Vecht gestroomd, voordat het te in water was veranderd, maakte het tochproces al van reinigen en drogen in zijn geheel karige bestaan voor veel gezinnen plaats binnen voor kon plaatsvinden, hoewel dat maar voor echte armoede. Iemand die wat grond eneen on­ stuk of wat blekers weggelegd zou zijn. dernemingsgeest bezat, zocht naar de mogelijk­Degenen die noodgedwongen met hun hand- heid om een bestaan als bleker op te bouwen.wasserij-blekerij in de open lucht moesten door­ De volkstelling van 1840 noemt als eerste echtegaan, verdwenen vroeg of laat of verkochten bleker Aart Hollenbach, die vanuit Amsterdamhun plek aan iemand die de zaken moderner naar Nederhorst den Berg was gekomen. kon Het aanpakken. De kentering kwam rond 1870, bleek dat het water van de Vecht zeer geschikttoen gingen bestaande kleine bedrijfjes in ande­ was om textiel beter en ‘gemakkelijker’ te reini­re, zakelijker ingestelde handen over. De aan­ gen dan op andere plaatsen in de omgeving.schaf van stoommachines luidde voor deze Kenners omschreven het Vechtwater als zachtnijverheid vanaf ongeveer 1880 de doorbraak in en zuiver, wat inhield dat er weinig aan toege­naar een tijdperk van voortdurende vooruit­ voegd hoefde te worden om het te ontharden.gang-

202 TVE 31ejrg. 2013 Wasserij Vechtzicht op dePuntvan de Slotlaan, vanaf Overmeer gezien, 1949.Gesloopt in1968.

M ** T - M

Het stoomtijdperk oploste. Een daarvan was het door iedere was­ serij geproduceerde afvalwater. Aan de Dam­ De grondleggers van de stoomwasserijenmerweg in loosden ze dat vrijelijk in de dobbers Nederhorst den Berg heetten Hageman.achter Bij hun bedrijven. Het was de goedkoopste Toon Hageman aan de Meerlaan kwam in manier, 1877 waarbij niemand nog aan het milieu de eerste stoommachine te staan. In hetzelfdedacht. Rond 1920 liet Slokker halverwege zijn jaar installeerde zijn zoon Arnold aan de dobber Punt een dam van sintels opwerpen met de van de Slotlaan er eveneens een. Aan hetbedoeling eind zijn bedrijfslozingen apart op te van­ van de Dammerweg kochten twee anderegen. Achter de dam bevond zich schoner water broers, Christianus en Cornelis, in 1874 eendan per­ voorheen. Het reinigende vermogen van ceel, waarop ze allebei een wasserij met stoom­rietkragen bleek echter niet oneindig, zodat de machines neerzetten. Christianus Hagemanopvangpolder begon te stinken. De klachten noemde zijn zaakVecht en Dijk, het werd een over stank namen hand over hand toe. Maar het echt familiebedrijf. Eén keer per half jaar gingeigenmachtige optreden van Slokker leidde, de baas zelf naar Amsterdam om geld bij achteraf zijn bekeken, wel tot de goedkoopste op­ klanten op te halen. Nu staat er op die pleklossing een voor alle wasserijen aan de Dammer­ bedrijfsgebouw met de naamHage-veld, de weg. Het lozen van het vuile water van de was­ afgebroken wasserij heeft ondanks voor-serijen en in de Vecht was te kostbaar. Daarom tegenspoed toch meer dan 125 jaar bestaan.wees Zijn de gemeente drie polders aan waarin, broer Cornelis heeft het helaas niet kunnennadat ze afgedamd waren, negen bedrijven hun bolwerken. Hij moest in 1886 via een veiling vuilezijn water konden lozen. De aanwonenden van bedrijf aan Jacob Slokker uit Weesperkarspelde Spiegelpolder konden zo het oppervlaktewa­ overdragen. ter als drinkwater blijven gebruiken, want het Deze nieuwe eigenaar noemde zijn wasserijdorp beschikte indertijd nog niet over een wa­ Nieuweroord en wilde door wat meer grondaan­terleiding. kopen ongeremd uitgroeien tot een heel grote.Om welke wasserijen aan de Dammerweg Hij adverteerde zelfs in de landelijke dagbladen.ging het? Beginnend vanaf de Spiegelweg wa­ Slokker lag vaak met de gemeente en zijn burenren het:Enkelloon, Nieuweroord, Vecht en Dijk, in de clinch, omdat hij zonder overleg allerleiSchoonoord, De Vecht, Veldzicht, Nederhorst, opduikende problemen op zijn eigen manierVechtstroom en Nooitgedacht. Dit waren niet de

TVE 31ejrg. 2013 203 Reclameuit 1951.

°£N ee$ QUA8flopUfl '1

enige wasserijen; aan de overkant van de eerst Ree- naar station Weesp of Abcoude om van­ vaart, net om de hoek langs de Eilandsewegdaar lag naar Amsterdam af te reizen. Vanaf het ’s wasserij De Overhoek. In de bocht van de VechtGravelandse veer brachten ze met een handkar bij Overmeer lag op de puntVechtzicht en te­ de schone was weg en namen tegelijk de vuile genover Overmeer stond wasserijHelling. De was mee. Ze huurden karrentrekkers in om de Dan zijn we er nog niet. Aan de huidige Vaart-zware vracht over de bruggen te trekken. De weg stond wasserijWelgelegen van Gijs Stalen­ terugweg ’s avonds voltrok zich in omgekeerde hoef, die in 1920 de inboedel van de wasserijrichting. van Hageman aan de Meerlaan had overgeno­Bij het invallen van de strenge winter van men, inclusief zijn klantenkring in Amsterdam.1920-1921 kon de beurtschipper geen kant op, want de Vecht en andere wateren waren dicht­ gevroren. De eigenaar van wasserijVechtzicht, Hoe ging het vervoeren van de was? Karei van de Heide, ging toen op de fiets naar Amsterdam met een goed gevulde portefeuille. Van oudsher gebeurde het vervoer overHij het wilde een dichte vrachtwagen kopen. De water. De beurtschipper nam de schone aankoop was bleek het probleem niet, de chauffeur mee naar Amsterdam en loste deze op hetwel. ’s Hij wilde bij het zien van de opkomende Gravelandse veer aan de Amstel, waarvandaanmist bij de hoek van de Bijlmer ter hoogte van hij de vuile was ’s avonds mee terugnam. Diemen, Op niet verder rijden, want de hemel maandag was het wasverzendingsdag; voormocht dag weten hoever dat wasserijdorp wel niet en dauw haalde beurtschipper Tober delag. was­ Van de Heide liet zijn fiets uit zijn nieuw manden met schone was uit het hele dorpverworven op. bezit halen en fietste welgemoed De route liep over de Vecht naar Nigtevecht,terug naar die uithoek. De volgende morgen vervolgens via het pas gegraven Merwedeka-reed de Amsterdamse chauffeur de eerste was­ naal naar Driemond om van daar over de Gaaspwagen Nederhorst den Berg binnen. en de Weespertrekvaart op de Amstel uit teVanaf dat jaar namen de grote wasbazen komen. Wie zorgden er voor het wegbrengenlangzamerhand het vervoer in eigen hand door en ophalen van de was in de stad? De werkne­ook vrachtwagens aan te schaffen. Vanwege de mers van de verschillende wasserijen liepenslechte toestand van de wegen rond Neder-

204 TVE 31ejrg. 2013 Wasserij Welgelegen van Gijs Stalenhoef 1930 ca.. horst den Berg was het een avontuur op zich om ongehavend heen en weer naar Amsterdam te rijden. Het schijnt dat een deel van die chauffeurs zich verzamelden bij caféKroon De op de hoek van de Bijlmermeer bij Diemen, om gezamenlijk de terugreis naar het dorp te aan­ ' vaarden. Het klantenbestand breidde zich ge­ staag uit, niet alleen met particulieren maar ook ■ ■ .11 kwamen er instellingen en ziekenhuizen bij.

De jaren van het interbellum en de oor­ zen. Het enige probleem vormde het aantrek­ logsjaren ken van voldoende vrouwelijk personeel, want wanneer vrouwen trouwden, moesten zij met In 1920 wilde wasserijWelgelegen van handwas werken stoppen. Er waren veel handen nodig overgaan op stoom, vandaar de aankoop vanvoor de het vouwen en strijken van de was. Aan inboedel van de wasserij van Hageman aanjonge de vrouwen kwam gebrek, mede door de Meerlaan. Dit was niet de enige reden die bijgeïsoleerde de ligging van Nederhorst den Berg. overname een rol speelde. Gijs StalenhoefHet zou tot na de Tweede Wereldoorlog duren moest al zijn zonen aan het werk zien te hou­voordat sommige wasserijen dat tekort serieus den, omdat hij ze verplichtte bij hem in de was­aan gingen pakken. serij te werken. Geen van hen mocht wat andersDe eerste drie jaar van de oorlog draaiden de doen. Daarin stond hij niet alleen. Bij de meestewasserijen gewoon door. Met het toenemende wasbazen van katholieke en gereformeerdegebrek aan grondstoffen begonnen de proble­ huize kwam een groot deel van de zonenmen. en Tot overmaat van ramp vorderden de dochters in het familiebedrijf terecht. In Duitsers die alle in het dorp beschikbare wasserij- jaren werkte iedereen mee om in het onder­wagens, zodat de aan- en afvoer van wasgoed houd van het gezin te voorzien. De dorpsjon­stokte. In 1944 nodigde het gemeentebestuur gens en -meisjes die in de wasserijen hun de geld in totaal vijftien geregistreerde wasserijen uit moesten verdienen, kwamen in die tijd bij bazenom te overleggen, hoe ze gezamenlijk de situa­ terecht die hetzelfde geloof aanhingen alstie hun het hoofd konden bieden. Ze vormden één ouders. Wat opvalt, is dat er binnen het wasse-front, want van het begin af aan waren alle par­ rijwezen van het dorp bijna geen hervormdetijen het er over eens dat er geen ontslagen blekers voorkwamen. mochten vallen. Niemand had enig idee hoe De winsten werden niet alleen in het bedrijflang de bedrijven stil zouden liggen. De blekers gestoken, maar ook in sociale activiteiten. konden Jan de ongeveer 250 in de wasindustrie Franssen, de stichter van wasserij Vecht­ De werkzame Bergse mannen en vrouwen tot stroom bijvoorbeeld, liet voor de verhuur tussenmaart 1945 uit eigen middelen doorbetalen. 1920 en 1940 circa veertien twee-onder-een-kap woningen bouwen langs de Dammerweg tussen de voormalige gereformeerde kerk en hetDe ge­ periode na de Tweede Wereldoorlog maal van de Spiegelpolder. Dit project zorgde niet alleen voor werk- maar tevens voor woon­Vecht en Dijk kon als eerste haar machines laten gelegenheid. draaien in 1945. Toen de aanvoer van was stok­ De crisis van de jaren dertig was nauwelijkste, hadden ze de resterende steenkool op hun van invloed op de verdiensten van de wasba-akker ingegraven. Ter compensatie van al hun

TVE 31ejrg. 2013 205 Een van de eerste wasserijwagens. lijkheid tot het aantrekken van buitenlands per­ soneel. ~DE VECHTSTROOM

5T00m Wa SC' S-- : » r » ; Onderlinge samenwerking

Deze begon al in 1937 door lid te worden van de in 's Graveland opgerichte wasserijclub Gooi en Vechtstreek. Het bleef niet bij vergaderen al­ leen; gezellige bijeenkomsten voor bazen van alle gezindten zorgden ervoor dat de deelne­ gevorderde vrachtauto’s kregen ze van de mersover­ gedeeltelijk ontstegen aan de heersende heid een legerauto ter beschikking, waarmeeverzuiling. de Dit zou de opmaat geweest kunnen was weer gehaald en gebracht kon worden.zijn De tot een revolutionair idee. Twaalf Bergse rest van de wasserijen volgde wat later en eindwasserijen bemanden gezamenlijk in 1951 een 1945 draaide het Bergse wasserijwezen bijnastand als op de RAI, waar ze de slogan vanouds. ‘NEDERHORST DEN BERG, DE BADPLAATS Het tekort aan vrouwelijk personeel bleefVOOR UW WAS’ introduceerden. Twee vlieg­ echter een probleem. Het ontbrak Nederhorsttuigjes, die deze tekst met zich meesleepten, den Berg nog steeds aan goede verbindingen,cirkelden boven Amsterdam. Het Parool be­ waardoor het heel moeilijk was meisjes en vrou­steedde er een groot artikel aan, waarna alle wen uit andere dorpen aan te trekken. De Anke-wasbazen met hun hele wagenpark in optocht veense meisjes bijvoorbeeld beklaagden naar zich de stad trokken. Het moet de Bergse was­ over de slechte toestand van het Ankeveen-serijen toch een hele tijd voor de wind gegaan sepad, waarop hun bazen zich haasttenzijn, een want eind jaren vijftig was ik behoorlijk brandbrief naar de gemeente te sturen.trots, De wanneer het vliegtuigje met de tekst over Overhoek haalde jaren lang elke dag meisjeshet uit oude Ajaxstadion vloog. Utrecht op, terwijlVecht en Dijk een paar jaar Zo gauw stoomfluiten om twaalf uur de mid­ meisjes van en naar Vinkeveen Welgelegenreed. dagpauze aankondigden, zag de Dammerweg bouwde in 1949 een drie-onder-een-kap woningzwart van de fietsers en fïetssters. Jong en oud aan de Torenweg. De middelste betrok direc­repten zich zo snel ze konden richting het dorp teur Piet Stalenhoef zelf, aan weerszijden kwa­of Overmeer voor de warme maaltijd. Tegen men gezinnen met veel meisjes te wonen. enen Bo­ herhaalde dat gebeuren zich, maar dan de vendien kocht het bedrijf de voormalige hand­andere kant op. Het moeten er in die hoogtijda­ wassen]Schoonoord op het Grote Eiland langsgen op z’n minst driehonderd zijn geweest. de Vecht, waarvan het drie woningen liet makenNatuurlijk deden de Bergse blekers in 1958 mee voor aan te trekken personeel. In 1950 vroegenmet de landelijke reclamecampagne ‘DOE DE de gezamenlijke wasserijen zoveel mogelijkWAS DE DEUR UIT’. nieuw te bouwen huizen aan voor de huisves­ ting van meisjesrijke gezinnen. Uiteindelijk kre­ gen ze er vijf in de Kastanjelaan, die via lotingNieuwe ontwikkelingen toegewezen werden aan diverse wasserijen. De uitverkoren gezinnen kwamen allemaal uitHet het waren hoogtepunten waarop in de jaren noorden des lands. Die aanwas haalde voorlo­zeventig dieptepunten zouden volgen voor een pig de druk van de ketel. In de jaren zestigdeel on­ van de ondernemers. De ontwikkeling van derzochten de wasbazen gezamenlijk de moge­nieuwe machines raakte in een stroomversnel-

206 TVE 31ejrg. 2013 Wasserij Vecht enDijk. Voor het pasgebouwde huis (1921) staat de stichter Christianus Hageman met een'De Sleeker’bij de ingang van het nieuwe pand van kleinzoon. Lamme. Het beeld is vervaardigd door Fred Tuynman.

a iB K f i

« . mm LI « ,i j

______ling, zodat de kleinere blekers de strijd met de concurrentie niet meer aankonden. Het binnen­Vaartweg. In die nieuwbouw kwamen de mo­ komende geld was nodig voor de inkoop,dernste het machines, waaronder een computerge­ onderhoud en de hoger wordende salarissen,stuurde wasstraat. Lamme stootte de ’s- waardoor de winst slonk. De klandizie namGravelandse vestiging af en de productie kwam eveneens af, doordat in het midden van deonder ja- één dak. In 1981 kocht hij wasserijEnkel- ren zestig steeds meer gezinnen een wasmachi­loon, een gespecialiseerd bedrijf in het wassen ne aanschaften. De wasserijen met particulierevan vuile overalls. Gezien al deze ontwikkelin­ klanten merkten dat als eerste. De volgendegen was achterstand voorsprong geworden. waren die bedrijven waarvoor geen opvolgerTot 1933 hadden de Lammes een handwasse- was. De kinderen van deze eigenaren haddenrij gehad in Loosdrecht. Toen Amsterdam de andere ideeën over het invullen van hun beschikking leven kreeg over een deel van de Loos- gekregen door de toegenomen welvaart. Daarindrechtse plassen voor zijn drinkwatervoorzie­ paste voor de meesten het overnemen vanning, een betekende dit het einde van het bedrijf familiebedrijf niet meer. Eveneens stopte daar. een De gemeente verlengde hun Hinderwet­ deel van de ‘droge’ wasbazen. Dit waren bedrij­vergunning nog maar voor twee jaar. De vader ven die de was bij een wasserij lieten wassenvan en Nic, Jan Lamme, ging daarop met de was op zelf voor de verdere afwikkeling zorgden. een bakfiets heen en weer naar stoomwasserij De Lelie in 's-Graveland. Deze wasserij behoorde aan zijn schoonvader Wallenburg. Hij wilde ech­ De wasserij van vader en zoon Lamme ter niet afhankelijk blijven van zijn schoonvader. Hij stapte daarom over naar wasserijBuitenlust De ’s-Gravelandse wasbaas Nic Lamme nam eveneens in in ’s-Graveland, waarvan de eigenaar 1975 de verouderde wasserijWelgelegen over in dat jaar failliet was gegaan. In 1945 leende van de familie Stalenhoef, omdat er geen opvol­Jan Lamme geld om deze wasserij te kopen. Hij ger was.Nic Lamme Wit-Wasserij en Textielver-haalde in die jaren van wederopbouw veel werk zorging aan het Zuidereinde was te klein gewor­binnen, zodat hij al snel veertien mensen in den. Lamme verdubbelde daarmee zijn beschik­dienst had. bare capaciteit. Het zou niet bij die ene keerZijn zoon Nic kwam in 1957 op zijn achttiende blijven. Eenmaal in Nederhorst den Berg groei­bij hem werken. In de twaalf jaar daarvoor was de het in 1834 in Loosdrecht opgerichte familie­er niets veranderd, doordat er na de overname bedrijf onstuitbaar. Dit resulteerde in 1980van tot Buitenlust te weinig geld overbleef voor de bouw van een heel nieuwe wasserij opvernieuwing. de Nic zag de achteruitgang met lede

TVE 31e jrg. 2013 207 Lamme Text/elbeheeraan de Reeweg, tegenoverdeDammerweg.

i .

n r.v jt« rir,iv« - s ___ lïïftRi« l ü i

ogen aan en stelde voor te investeren invoor een haar drie Bergse vestigingen.Vaartweg De gebruikte tweedehands kolengestookte stoom­verkocht hij aan de van onderaf aan begonnen ketel en een waterput met een wateronthar-en groot geworden ‘droge wasbaas’ Gerard dingstoestel. Het bleek een enorme besparingBest. Dit was de enige andere overgebleven op de kosten van water. Binnen vijf jaar maaktewasserij, want in 2002 branddeOverhoek De tot Nic Lamme de zaak weer gezond, waarop de hij grond toe af. De op één na laatste ontwikke­ zijn vader voorstelde het bedrijf aan hemling te was de opening in 2012 van een geheel nieu­ verkopen. De rest van de familie stemde hier­we vestiging op Schiphol om de was voor de mee in. De overname vanWelgelegen in 1975 KLM te verzorgen. Als voorlopig laatste stap was de volgende stap. moet de overname van de aan de Vaartweg In 1965 werd Nies zoon Jan geboren. Nic namwassende Gerard Best beschouwd worden. De hem al vroeg overal mee naar toe en liet hemenige overgebleven wasbaas binnen Neder- ervaring opdoen bij andere bedrijven. Toenhorst Jan den Berg heetLamme nu Textiel beheer. 23 jaar oud was, gooide zijn vader hem voor de leeuwen door hem per 1 januari 1988 directeurLiteratuur te maken van de net overgenomen wasserij Hofwegen in Oosterbeek. De jongeman gingVan blekerij tot wasindustrie, themanummer van naast zijn werk een aantal hogere opleidingende uitgaveWerinon van de Historische Kring volgen, waaronder management. In datzelfdeNederhorst den Berg, nr. 8, november 1992. jaar kocht zijn vader nog een wasserij,Slinge, De Koen van Wijk,Van bleekveld naar text/elbeheer. in Aalten, mede om het ziekenhuis van Winters­De geschiedenis van 'wasserij Lamme'1834- wijk als klant te krijgen. 2009, Nederhorst den Berg z.j.. In opdracht In 1996 nam Jan Lamme het wasserijconcerngemaakt vanLamme Text/elbeheer te Neder­ over van zijn vader en werd algemeen directeur.horst den Berg. In 1997 slaagde hij erin een grote order van de KLM binnen te slepen. Tot 1999 voerde de vesti­ gingLamme Hofwegen in Oosterbeek die order uit; wegens ruimtegebrek verplaatste Jan het werk naar de Reeweg. Na een combinatie van nieuwbouw en renovatie opende de Lamme Groep in 2002 op die locatie een nieuw complex

208 TVE 31ejrg. 2013 De hoepelbuigerij in Nederhorst den Berg Een bloeiende industrie, een rijke bron van inkomsten

Mark Hilberts

Wie nu door de polders trekt en geniet van de ruimte en de weidse vergezichten, de weilanden en de maïsvelden, kan zich nauwelijks voorstellen, dat het landschap tot zo’n tachtig jaar geleden bepaald werd door griendbossen en andere grootschalige houtgroei. Grienden zijn stukken land, beplant met wilgenstruiken. In Nederhorst den Berg en omgeving lag het accent op de teelt van hakgrienden. Dit hout was de basis voor het maken van hoepels, die bijvoorbeeld gebruikt werden voor het bijeenhouden van de ‘duigen’ van vaten voor de conservering van etenswaren als haring, boter en groenten.

De 104 hectaren van de Meeruiterdijkse polderwegmalen van dien vloed. Het water is zoo- was voor het grootste deel beplant met griend,wat uitgevist en alleen de veenderij - die evenals de randen van het Horstermeer en ter­helpt de meren te vergrooten - en de hoe- reinen behorende bij de (voormalige) buiten­pelindustrie zijn middelen van bestaan. Blijk- plaatsen. De landerijen Petersburg van waren polder, Prutpolder, Hornpolder, Kuijerpol- deels griendbos. Hinderrust Bij en Vecht enLom­ der, Mijnden, de Loosdrechtseplassen, zijn mer aan de Hinderdam hoorden percelenvol van de wuiving van griend; [■■■■]■ Daar griendland, zo ook bij kasteelNederhorst en op overal ligt heel wat hout in; en 't eischt sta­ de Nes. Verder waren ook in de Spiegel- en Blijk-pels van klinkende guldens aan arbeidsloon polder stukken land en akkers beplant met wil-voor de takken verworden zijn to t hoepels. genbossen. Het griendhoutde was grondstof voor de hoepelmakerijen in Nederhorst Het den maken van hoepels Berg en omstreken. De Gooi- en Eemlander schreef op 10 decem­Bij de aanleg van de grienden staken de poters ber 1904 over het gebied: de wilgentakken op zekere afstand van elkaar in De heele Meer-Uiterdijksche polder is eende grond. Na het poten van de stekken moest griendbosch: wie van Weespercarspel naarer één tot twee keer per jaar gewied worden. Vreeland gaat en verderop naar KortenhoefOngeveer drie jaar na de aanplant vond het toe, ziet hier en daar droeve ruigte-riet, maaroogsten plaats. Het was dus voor de eigenaar ook wilgenhakbosch, tusschen de groenevan groot belang dat hij meerdere percelen weelde der drooggelegde weiden. Vandaargriendbos had om jaarlijks te kunnen oogsten. dat er een bloeiende industrie ontstaan Het is, oogsten gebeurde tussen november en een die aan velen brood geeft en werk. Hetmaart. is De productie verliep bijna helemaal ergerlijk te zien, dat die weeldige oneindig­handmatig en was zeer arbeidsintensief. Na de heid der plassen nergens anders voor diendeoogst werd nog in de winter een deel van de dan voor armzalig peuren naar wat viseh en‘tenen’ - stukjes hout - ongeschild verwerkt tot het snijden van riet. En het klinkt troostend‘grauwe hoepels’. Mooie ‘tenen’ zetten de verademend een welvarende hoepelfabri-griendwerkers zo’n 25 cm diep in ‘schoven’ in kant met een smachtelijke blik over al diesloten. Daar bleven ze staan tot het voorjaar, watervlakten te hooren verlangen naar tot 't de groei er goed in kwam. Tussen de bebou-

TVE 31ejrg. 2013 209 In de hoepelbuigerij. Tableau vivant Biesbosch- in het museum in Werkendam. Achteraan staat de snijbank, vooraan het apparaat om de hoepen buigzaam te ma­ ken. tot een ‘bos’. Kuipers gebruikten die hoepels O:-: ::XT * TT later bij het maken van tonnen. ^ f m In 1912 betaalde een kuiper voor duizend hoe­ pels al gauw een bedrag tussen de zeven en acht gulden. Het houtafval werd verkocht aan de bakkers in de omgeving. De grauwe spaan­ ders gingen naar de broodbakkers, de witte naar de banketbakkers!

De hoepelbuigers in Nederhorst den Berg

Bedrijven Het maken van hoepels was in de negentiende eeuw een belangrijke bron van inkomsten in Nederhorst den Berg. Naast de kledingblekerij wing van Overmeer, langs de weg en het Jaag­was het zo ongeveer de enige nijverheid in het pad lag aan weerszijden van de kolk zo’n sloot.1dorp. Van generatie op generatie is er gewerkt Zodra het hout begon uit te lopen en de bastin de hoepelbuigerij. Hoeveel mensen dat wa­ wat losser kwam te zitten, kon het schillen be­ren, is niet meer exact na te gaan. Bij de volks­ ginnen. De geschilde stokken werden telling ge­ van 1830 woonden er in Nederhorst den droogd, gesorteerd en in bossen bij elkaar ge­Berg 769 mensen, van wie er dertienhoepel- als bonden. De schiltijd liep ongeveer van april totbuiger, hoepelbuigersknecht of hoepelbuigers- juli. Voor het schillen gebruikten de hoepelma­jongen te boek stonden. kers ‘schilbanen’. Ook vrouwen en kinderenDe eerste in de archieven vermelde deden dit schilwerk, daarmee vulden gezinnen‘hoepelbuiger’ is Dirk Smit, in 1759. Aan het ein­ het karige inkomen aan. de van de achttiende eeuw waren er vier hoe- Als de geschilde stokken droog genoegpelbuigerijen wa­ in het dorp. Onder anderen Pieter ren, begon de verdere verwerking, dit gebeurdeLedder, Hermanus Kruiswijk en Jacob in de hoepelbuigerij. Op een houtklomp geze­Streefkerk zwaaiden de scepter over hun hoe- ten deelden de hoepelbuigers de stok metpelbedrijven. be­ hulp van een ‘dissel’ in tweeën. Daarna zetten Later komen we in Nederhorst den Berg op ze de buigmachine in, om de stokken mooi rondverschillende plaatsen hoepelbuigerijen tegen. te maken. Die buigmachine was niet meer danHet bedrijf van hoepelbaas C. Streefkerk was een paar houten rollen, waarover een lerengevestigd in het pand C 57 ( nu Vreelandse weg riem liep. Vervolgens kwam het echte vakman­22 t/m 26). J. van Emmerik had zijn bedrijf in schap eraan te pas. Met een bepaalde slag, pand C 66, nu Vreelandseweg 4 t/m 10, ge­ waar een grote vaardigheid voor nodig was,naamd: Tuindorp! Aannemer Verkaik bouwde de werd de lat in een maathoepel gedrukt. Als degebouwen, die in de volksmond ‘bergplaatsen’ maat genomen was, haalden de buigers de hoe­heetten, in 1931 om tot woningen. De hoepel­ pel los en zetten hem vast met een houten latje,buigerij van Snel stond in een schuur achter de in de volksmond een ‘scheentje’ genoemd. Overmeerseweg 118, aan het Jaagpad. Rond De eerste hoepel was de buitenhoepel, daar­1965 kwamen daar twee woningen op de plek na werden er nog vier andere hoepels vastge­van de schuur.2 Op de plaats waar nu café Het klemd. Deze vijf hoepels vormen dan een schijf.Jaagpad aan de Vreelandseweg 42 staat, stond Vijf van die schijven werden samengebondenooit een droogschuur. Aan de Dammerweg was

210 TVE 31e jrg. 2013 Hoepelbuigers bij de hoepelbuigerij. Links endewerkplaats tegen staan de tenen gereed voor verwerking. Rechts liggen de bewerkte tenen, van schil de ontdaan, in ‘bosjes’ opgestapeld.

" S **S

IIW

V

i

op het terrein van de voormalige ‘stokerij’ vrolijk het gespeeld kan worden. bedrijf van hoepelbuiger A. H. Pos gevestigd.Als dan is 't houtschillen bij de hoepelfabri- Hier is nu de Philips van Wassenaerlaan. kanten in vollen gang en nemen daaraan ook kinderen beneden 12 dejaren deel; deze gaan In strijd met de arbeidswetgeving gemeenlijk met hunne ouders naar het erf of Naast de eigenaren en vaste werknemers werk­veld bij de werkplaats van den fabrikant, ook ten ook vaak losse dagloners en werklieden wel in om onder toezicht te blijven; het werk de hoepelbuigerij of de grienden. Het moet eender kinderen geschiedt daar verre van gere­ bont gezelschap van werkers zijn geweest. Hetgeld, voor vele is het daar zelfs een ontspan­ register voor ‘patentschuldigen’3 van 1870/1871ningsplaats, doch bij strenge opvatting [...] geeft daarvan een duidelijk beeld. In deze zou tijd er een overtreding der wet bestaan, verdienden ongeveer veertig mannen de kostwaar in ik voornemens ben de fabrikanten de hoepelbuigerij.4 omstreeks dien tijd hiertegen te waarschu­ Kinderarbeid behoorde to t ver in de negen­wen.5 tiende eeuw to t de normaalste gang van zakenDe officier van justitie dacht daar anders over.6 in Nederland. De hoepelbuigerij leende Een zich reprimande bleef niet uit. Hij was het duide­ goed voor het inzetten van kinderen, maarlijk ook niet eens met de soepele opvatting van de van oudere mensen. Hoewel het werk in burgemeester de en liet dat schriftelijk merken! grienden zwaar was, kon bijvoorbeeld hetDe grens tussen publiek en privaat was bij ‘houtschillen’ prima door kinderen en ouderenkinderarbeid in die tijd lastig te trekken. Dat gedaan worden. Na het verbod op de kinderar­iedereen zijn steentje bijdroeg aan het gezinsin­ beid, door de kinderwet van Van Houtenkomen, in was een volkomen normaal verschijn­ 1874, constateerde de officier van justitie aansel. Maar waar lag de grens? Meestal lag dat aan het einde van de negentiende eeuw herhaalde­het aantal uren dat de kinderen buiten de mu­ lijk dat de bazen de wet op kinderarbeid ren niet van het huishouden in een fabriek werkten. goed naleefden. In 1886 moest burgemeester Schottelink op­ Burgemeester Schottelink probeerde nognieuw in officieel melding maken van het constate­ 1878 de zaak enigszins te bagatelliseren doorren te van kinderarbeid in de hoepelbuigerij. De stellen, dat het werk voor de kinderen zelfscontroles te waren verscherpt en duidelijk niet vergelijken is met een ontspanningsplaats, waarzonder reden.7

TVE 31ejrg. 2013 211 Droogschuur voor ‘bosjes’de hoepels. De schuur stond to t ca. 1965 aan de Dammerweg tussen het gemaal van de Spiegelpolder en wasserij ‘De Vechtstroom' van Franssen. Het einde van de hoepelbuigerij

Teruglopende inkomsten Op 1 juni 1916 wordt de werktijd in de hoepelbui­ gerij vastgesteld. Gemeten naar onze maatsta­ ven was er sprake van een ongekende hoge werktijdfactorl Bij het bedrijf van C. Streefkerk, Overmeer C57, begon de werkdag om 6.00 uur en eindigde om half 18.30, met een ochtendrust van 8.00 tot 8.30, een middagschaft van 12.00 tot half 13.30 en een namiddagpauze van 16.00 tot half 16.30. Op zaterdag eindigde de werkdag om 16.00 uur. De werktijd inclusief pauzes kwam dus neer op circa 12 uur per dag. Bijbespreken. de De werkgevers maakten duidelijk, andere hoepelbuigers was de lengte vandat de ze onmogelijk meer per uur konden betalen, werkdagen niet veel anders. 8 daar men bij geringe verdiensten voor den werk­ In 1922 wordt de arbeidsduur in de hoepelbui­gever [...] dit toch reeds meer uit liefdadigheid gerij bepaald op acht uur en dertig minutenen per als werkverschaffing bleef doorzetten. dag. Dat ging de hoepelbuigers toch echt veelHet resultaat van de conferentie was uitein­ te ver. Een protest volgde, want met een delijk, 48- dat de inspectie voor veertien dagen een urige werkweek voor een uurloon van dertigvergunning verleende om het mogelijk te ma­ cent kon ook in die tijd ‘de schoorsteen ken niet 55 uur per week te werken. De werkgevers roken’. De patroons zeiden onmogelijk meerprobeerden te de vergunning definitief te verkrij­ kunnen betalen, de rek was eruit. Vandaargen, dat maar zijn daar niet in geslaagd.10 langere arbeidstijden oogluikend toegestaan werden, zodat de hoepelbuigers een inkomenHet einde vergaarden van om en nabij achttien tot twintigRond 1900 kreeg de hoepelbuigerij het steeds gulden per week. Genoeg om net van rondmoeilijker. te Naast de aantasting van het hout komen. Maar niet voor lang, de controles door ble­ hanen, insecten die schadelijk zijn voor de ven toenemen. houtkwaliteit, speelde de industriële revolutie De bazen zagen er geen gat meer in en een deel­ belangrijke rol bij de teloorgang van de den de loco-burgemeester Nieuwendijk mee,hoepelbuigerij. dat Houten hoepels maakten plaats ze zich in geen geval langer in de waagschaalvoor stel­ ijzeren hoepels. De drooglegging van het len en hebben het personeel ontslag aangezegd.Horstermeer in 1882 was ook niet gunstig voor Er zullen vijftien gezinnen brodeloos worden.deze bedrijfstak. Daardoor werd de landbouw Een delegatie van het personeel vervoegdeeen zich belangrijke alternatieve beroepssector voor bij Nieuwendijk om het probleem toe te lichten.arbeidskrachten uit de hoepelbuigerij. Het gemeentebestuur kaartte de zaak vervol­Militaire autoriteiten gaven rond 1914, tijdens gens aan bij de arbeidsinspectie in Utrecht,de met mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog ", de het dringende verzoek mee te werken aanopdracht een om de grienden van de Prutpolder aan werkdag van elf uur. Tegelijkertijd zondende zij Horstermeerrand te kappen. Met als doel een telegram aan de Minister van Arbeid, waar­het schootsveld te vergroten en waarschijnlijk in ze beleefd doch dringend verzochten om ont­ook om slagvaardiger te kunnen zijn bij een heffing. 9 eventuele inundatie. Voor de bedrijfseigenaren Uiteindelijk kwam de Hoofdinspecteur vanStreefkerk, de Pos, Franssen en Van Ewijck van de Arbeid in het 4e District der ArbeidsinspectieBilt een flinke derving van inkomsten in deze naar Nederhorst den Berg om de problementoch te al moeilijke tijden.

212 TVE 31ejrg. 2013 Twee voormalige hoepelbuigerijen in Overmeer (2005). Het witte gebouw rechts huisvestte dewerkplaats van Streefkerk, later kwamen er woningen in. Het is gesloopt9. Links in 200 de voormalige buigerij van Van Emmerik, die in 1931 is verbouwd to t vier woonhuizen, het tegenwoordige Tuindorp aan een zijpad van de Vreelandseweg.

'iW Ê k ■

K t' * » '• - ' ‘

r I ^

Bta. * ~ £ r ... mm ^ c * **h MÈÊÈÈ

Om de bedrijven in stand te houden wasMark de Hilbertsis docent geschiedenis aan de Scho­ inzet van een heel gezin van groot belang.lengemeenschap De Caland in Amsterdam. Hij is druk van de strengere inspectie op kinderar­sinds kort redacteur van Werinon. beid, maakte het steeds moeilijker voor de ba­ zen van de hoepelbuigerijen om hun bedrijvenNoten overeind te houden in deze economische ‘barre tijden’. In de jaren tw intig constateerde de over­1. Mededeling G.J. Overes, NdB. heid regelmatig dat ze de wetten niet naleef­2. Noordhollands Archief, notaris D. van der Horst, den. Het was overleven op het scherpst van deWeesp, 30 mrt 1844/10 juli 1852. snede geworden.12 Steeds verdergaande 3. mo­ Patentregisters zijn belastingregisters voor beroep dernisering en de crisis van de jaren dertigen bedrijf, een belangrijke vorm van registreren in de negentiende eeuw. brachten de definitieve nekslag aan de hoepel- 4. SAGV, GA NdB, register der patentschuldigen, buigerij toe. inv.nr 236. In 1933 waren er nog drie hoepelbuigers 5. die SAGV, GA NdB, inv.nr. 69, algemene correspon­ als zodanig officieel geregistreerd stonden,dentie. overigens daarnaast niet zonder reden als 6.land­ SAGV, GA, NdB, inv.nr. 69, algemene correspon­ arbeider aangeduid: Piet Ambachtsheer, Ariedentie. Ambachtsheer en Klaas Scheepmaker, de laat­7. AGV, Ga, NdB, inv.nr. 70. Correspondentie, 23 nov. ste hoepelbuigers van Nederhorst den Berg.1886. 8. SAGV, GA NdB, inv.nr. 42. Correspondentie 1916. Veel werk was er immers voor hen in deze crisis­ 9. Idem. tijd niet meer, alles moest aangepakt worden. 10. G. en E. 14 okt 1922. In 2013 is er praktisch niets meer wat herin­11. SAGV, GA NdB, inv.nr. 41, ingekomen stukken 41, 3 nert aan de hoepelbuigerij, behalve de Hoepel-februari 1915. buigerslaan in de Bergse Dewijk Blijk. Misschien 12. SAGV, GA NdB, inv.nr. 54, correspondentie, 26 dat een enkele oude Berger nog weet dat hetseptember 1922. bosje aan de Slotlaan dat achter de plaats waar de muziektent stond, ligt nog steeds het Tenen­ bos heet. De rest ligt besloten in de archieven.

Deze bijdrage is gebaseerd op een artikel van Jan Baar, dat in 1998 in Werinon verscheen.

TVE 31e jrg. 2013 213 Pieter Poeraet, dominee, dichter of oplichter? Claudette Baar- de Weerd Zonder Jacob Campo Weyerman, die met Pieter Poeraet in een heftige pennenstrijd gewikkeld was, hadden we nu waarschijnlijk niets geweten over de verwikkelingen

rond deze Bergse predikant. 1 De controverse tussenJacob Campo Weyerman en Pieter Poeraet dateert uit de tijd dat de laatste meewerkte aan het tijdschrift

Maendelyke Uittreksels of Boekzaal der Geleerde. 2 Werelt

Waarschijnlijk is Poeraet gedurende zijn Leidsetweede bundel met eigen werk. Na enkele ge­ studententijd in contact gekomen met redac­dichten volgde er een studieAbtytels; over ofte teuren van deze periodiek, waarop hij bijdragengekoppelde overnaemen. ging leveren voor Boekzaal.de In het begin ver­ In zijn artikel geeft Altena aan dat woordkop­ schenen zijn artikelen anoniem, maar na 1722pelingen Poeraet al lange tijd fascineerden, signeerde hij ze, waardoor hij uit de anonimiteitzoals ook uit een bijdrage van hem aanBoek­ de trad. zaal blijkt. Altena betoogt verder dat de namen De medewerkers van Boekzaalde kregen nogal en het woordgebruik in Poeraets studie onte­ eens kritiek te verwerken, vooral Poeraet, omdatgenzeggelijk verwijzen naar Weyerman. Hij hij minder zwijgzaam was over zijn betrokken­wordt onder andere Vyanensalverdriet ge­ heid bij het tijdschrift dan de andere auteurs.noemd, een verwijzing naar de woonplaats van Weyerman had wel het een en ander aan teWeyerman mer­ en zijn reputatie aldaar. Weyerman ken op de bijdragen van Poeraet. Hij werd steedsliet het niet op zich zitten en antwoordde in Den persoonlijker in zijn kritiek. Eind juni 1723 schreefkluyzenaar ineenvrolyk humeur, nr. 26, met ‘Het hij in deAmsterdamsche Hermes, refererend aan Karakter van den Berg-Kartouchiaan’. In de titel de ‘Opdragt’ van de uitgave vanBoekzaal de van w ordt Poeraet vergeleken met de beruchte en mei 1723:Die melaatse he Opdragt is te vindenin in 1721 geëxecuteerde bandiet Cartouche. De het zestiende deel van St. Peters Ezels-brug,duiding by ‘Berg’ verwijst naar de woonplaats van hem gedoopt De Boekzaal der geleerde Werelt. Poeraet, Nederhorst den Berg, waar deze predi­ Deze aanduiding verwees naar de behandelingkant was. van Poeraet van ‘het Ezel-lemma uit KoningsVervolgens beschuldigde Weyerman Poeraet Lexicon Hieroglyphicum’ in deBoekzaal van april ervan de armen in zijn gemeente te kort te doen 1723. Weyerman ging verder en vond dat redac­en dat hijomtrent het ingulpen van de overge­ teur 'Peter Oom‘ - in het vervolg ‘P**’ - dient tehaalde geestenvan korenbrandewyn niet on­ rijmen op ‘goê raat’.3 Poeraets artikelen zijn derdeed dan voor eenvischmarkts Ceneverkaste- niet meer te herkennen in de periodiek, doordatleyn.4 Weyerman verbleef regelmatig in de hij ze niet meer ondertekende of doordatVechtstreek hij en zou Poeraet persoonlijk gekend geen medewerker meer was. Ondanks dat washebben. Maar wat is er waar van Weyermans hij niet van Weyerman af, want deze beschuldig­aantijgingen? de Poeraet ervan een stevige drinker te zijn en zijn schulden niet te betalen. Het duurde even voordat Poeraet reageerde.Predikant te Nederhorst den Berg In 1733 verscheen van zijn handVervolg van gedichten: ofte Schilderyen, Printen, enz. enz.Poeraet op woonde in Nederhorst den Berg, waar Willem Deurhof (Utrecht, 1733), dit was zijn hij op zondag 24 januari 1712 als prediker van

214 TVE 31ejrg. 2013 Gods woord in zijn ambt werd bevestigd. Hier­Zo was de situatie in Nederhorst den Berg ten aan voorafgaand had hij op 6 januari in detijde clas- van de ambtsbevestiging van Pieter Poe­ sisvergadering van Amersfoort als proponentraet, die hij zelf aantekende in het notulenboek. met goed gevolg zijn examen afgelegd, waaropNiet iedereen stond achter zijn komst. Hij kopi­ de kerkenraad van Nederhorst den Bergeerde zijn zelf een brief van een naar elders ver­ beroep kon bevestigen.5 huisd kerkenraadslid, die stelde dat hij het aan Pieter Poeraet was de zoon van Frans Poeraetde wijsheid van anderen overliet om met het en Alida Hulsman, die hem op 5 januari 1684beroep in in te stemmen. Maar ook de ambachts­ de Nieuwe Kerk te Amsterdam lieten dopen.heer Hij had zijn twijfels. studeerde aan de universiteit van Leiden filoso­ fie, zoals vermeld staat in hetAlbum Studioso- rum (namenlijst van studenten) achter de Conflicten da­ met de ambachtsheer tum 21 juni 1702. Waarschijnlijk heeft hij daar ook theologie gestudeerd.6 Gedurende zijnDe stu­ eerste twee jaar van Poeraets ambtsperiode dententijd kreeg hij belangstelling voor deverliepen Ne­ rustig. In augustus 1714 diende zich derlandse letterkunde, waardoor hij in aanra­het eerste probleem aan, en wel een conflict king kwam met medegeïnteresseerden zoalsmet de ambachtsheer. Hierover notuleerde David van Hoogstraten, redacteur vanBoek­ de Poeraet uitvoerig in het Diakonieboek. Van Tuyll zaal. Via hem is Poeraet waarschijnlijk medewer­van Serooskerken wilde dat een huisje, dat op ker geworden vanBoekzaal. de zijn grond stond, afgebroken werd. Er was al Een half jaar nadat hij als predikant te Neder­mondeling overleg geweest, maar dit had niet horst den Berg beroepen was, trouwde hij ophet 12 gewenste resultaat gehad. In de kerkenraad juni Kornelia Breda uit Delft. Ds. Voet uit hetbesprak men hoe dit probleem zorgvuldig uit de naburige Ankeveen zegende het huwelijk wereldin de kon worden geholpen. De dominee en kerk te Nederhorst den Berg in. Het echtpaareen ouderling waren echter door de ambachts­ kreeg vier kinderen. In juli 1715 zag Aeltjeheer bij een gesprek hierover niet zo vriendelijk Kathrijn het levenslicht, een jaar later gevolgdbejegend, daarom besloot de kerkenraad het door nog een dochter Johanna. Zoon Gerardschriftelijk af te handelen. Poeraet deedmet dit werd in juni 1718 geboren en Klaas kwam in eeneapril kordaete en mannelijke, doch oprechte pen­ 1721 ter wereld. ned Of het conflict is opgelost, is niet terug te Nederhorst den Berg moet voor een begin­vinden. Daarnaast gaat het gerucht dat een van nend predikant een goede start geweestde zijn personen die de predikant beroepen hadden, met een gemeente van tachtig a negentiggeen lid­ werk meer kreeg op het kasteel. maten en een traktement f van 600 per jaar. In november van hetzelfde jaar kwam het Bovendien had hij geen woonlasten. De bewo­weer tot een confrontatie. Eenmaal per jaar ners leefden er vooral van de landbouw enmoesten vee­ schout en schepenen, met een door teelt en wat visserij. Ook twee grote buiten­de ambachtsheer gedelegeerde, de kerkreke­ plaatsenPetersburg an v Christoffel Brants, hetning controleren. De burgemeester van Mont- Huis de Nes van de familie Reaal en enkele klei­foort, Rudolf van Cuylenborg, zou deze taak dat nere buitens aan de Hinderdam verschaftenjaar de uitvoeren op 14 november. Noch de kerk- bewoners werk. En niet te vergeten het kasteelrentmeesters noch de predikant verschenen op Nederhorst van de ambachtsheer, Godard baronde afspraak. Er werd besloten de volgende dag van Tuyll van Serooskerken. Wanneer dezete in vergaderen en de eerste kerkrentmeester, Utrecht verbleef, vertegenwoordigde Bongenaar, de en de dominee hiervan schriftelijk schout, Johan van Soesdijk, de ambachtsheerop inde hoogte te brengen. De volgende dag kon het rechtsgebied. de schout echter niet aanwezig zijn, maar ook

TVE 31e jrg. 2013 215 Het dorp Nederhorstden Berg, met gezicht op Nigtevecht. 76 Afb. uit De Zegepraaiende Vecht door Stoopen-Daniël daal (coll. 800y).

P m m «SKI

r=ri'1?( ■' J - f * y

I I 111 i l p t l

2£*& bn J)EJTBERG, rr^ J sfa j téo ‘ecAfr. D E N JlERG.tzrsc

Bongenaar en Poeraet ontbraken. Van Cuylen-gereformeerden waren, die dit ambt konden burg was woedend, omdat hij voor niets naaruitvoeren. Nederhorst den Berg was gekomen. Na deze vergadering meldde Poeraet regel­ Een derde kwestie waar ook de ambachts­matig dat de situatie ongewijzigd was. De zaak heer bij betrokken was, speelde Poeraet viawerd de aanhangig gemaakt bij de Staten van classisvergaderingen van Amersfoort. Neder­Utrecht. Deze schreven op 23 augustus 1726 in horst den Berg telde behoorlijk wat katholiekeneen brief aan Godard van Tuyll van Seroosker- die in Ankeveen kerkten. In het kader vanken dat Jan Graskaas was aangesteld als secre­ Paepsche stoutigheden een - regelmatig terug­taris, terwijl hij van de roomse religie was. Hij kerend agendapunt van de classis - berichttemoest uit het ambt ontheven worden en wor­ Poeraet dat te Nederhorst den Berg twee sche­den vervangen door een protestant. Een slepen­ penen rooms-katholiek waren, onder wiede de kwestie waar de ambachtsheer zich kennelijk secretaris Jan Graskaas. De heren visitatorenweinig van aantrok, to t het officiële schrijven bevestigden dat in de augustusvergaderingvan van de Staten van Utrecht. Op 14 september 1720. Zij benaderden de ambachtsheer hierover,berichtte schout Johan van Soesdijk dat alle maar dit leidde niet to t het ontslag van de schepenen des­ gereformeerd waren, waarna deze betreffende heren, terwijl er genoeg mannelijkekwestie gesloten was.8

216 TVE 31ejrg. 2013 Portret Jacob Campo Weyerman, 1719 ,ongesigneerd, waarschijnlijk vervaardigd door Cornells Troost. De diakenen zorgden voor de behoeftigen in de gemeente, soms nog bijgestaan door een ka­ tholieke armenmeester. De predikant had de verantwoording voor doop, huwelijk, avond­ maalsviering en catechese. Zijn inkomen was afhankelijk van de grootte en de welstand van de gemeente waar hij kwam te staan. Op het platteland kon het traktement soms zo laag zijn dat de predikanten bijvoorbeeld bijverdienden als schout, notaris of schoolmeester.9 Toen Poeraet in zijn ambt bevestigd werd, waren er drie diakenen, onder wie Pieter Gerrit- se Bongenaar. Deze zou zich later tegen Poe­ raet keren. Bij toerbeurt hield een van de diake­ nen als armenmeester samen met de predikant de rekening van de diaconie bij. Poeraet of de oudste ouderling verzorgde de verslagen van de kerkenraadsvergaderingen. Het tellen van de collectes gebeurde in Nederhorst den Berg met open kerkdeuren, opdat iedereen kon zien dat het er goed aan toeging. De desbetreffende diakenen en ouderlingen ondertekenden de administratie en de verslagen van de kerken­ Van verdere confrontaties tussen Poeraet enraad. de Degene die niet kon schrijven, signeerde ambachtsheer is tot nu toe niets bekend. met Wel een kruisje of ander teken.10 speelden er allerlei zaken in de classis en in Op de het eerste gezicht was er niets aan de kerkenraad met Poeraet in een hoofdrol. hand, maar na de schorsing van Poeraet in 1730 zou blijken dat hij zijn administratieve taken in de gemeente na 1715 schromelijk had verwaar­ Poeraet en de kerkenraad loosd. Tot dat jaar hield hij het register van de lidmaten bij en schreef hij dopelingen in, maar in Een kerkenraad, zo ook die in Nederhorst oktober den 1761 moest zelfs een van zijn kinderen Berg, werd gekozen uit de voorhanden zijndevia een notariële akte aantonen dat hij in Neder­ lidmaten van de desbetreffende gemeente.horst Dit den Berg gedoopt was. Het laatste huwe­ verliep als volgt: de zittende kerkenraad deedlijk dat Poeraet optekende, dateerde van 3 janu­ een voorstel, waarop de overheid, hier deari am­ 1717.” bachtsheer, de leden benoemde in hun functie.Het niet bijhouden van deze gegevens bete­ Tot de taak van de ouderlingen behoordekende het dat de betrokkenen bij verhuizing naar toezicht houden op de gemeente door middeleen andere woonplaats niet beschikten over de van huisbezoek, dat veelal voorafging aanjuiste de papieren op grond waarvan zij ondersteu­ viering van het Avondmaal. Wanneer er afgewe­ning konden krijgen, als zij in behoeftige om­ ken werd van de leer of goede zeden, konstandigheden de zouden geraken. Het kon tevens toegang tot het Avondmaal geweigerd worden.problemen opleveren bij het verkrijgen van een In het Utrechtse maakte men hier nogal eenserfenis. Of wanneer een huwelijk niet geregi­ gebruik van, wanneer de betrokkenetepaapsch streerd stond, zorgde dat bij overlijden van een zou zijn. van de echtlieden voor narigheid. Wat de reden

TVE 31e jrg. 2013 217 Titelpagina van de Boekzaal der geleerde Wereld. te laten. De classes van Utrecht en Amersfoort voelden er wel wat voor. Het voorstel werd tz a m EKZAAI echter door het hogere bestuur, de synode van DEK. Utrecht, in juli 1724 afgewezen. Zij hield vast aan JELEERDE een eerder besluit dat wanneer iemand een jaar [WERF.I.D in een gemeente woonde, deze persoon ten laste van het gerecht (de woonplaats) kwam, indien hij of zij tot armoede verviel.12 Dit bete­ kende dat de kerkelijke en wereldlijke overheid gezamenlijk voor het onderhoud van de betrok­ kene verantwoordelijk waren. Zou Poeraet daarom al die jaren geen nieuwe lidmaten inge­ schreven hebben? In augustus van hetzelfde jaar vestigde Poe­ raet de aandacht van de Amersfoortse classis I Ü 1 op het feit dat twee weduwvrouwen in Neder- horst den Berg, van wie de overleden echtgeno­ ten rooms-katholiek waren, hun kinderen nog , - - > - 7 steeds naar depaapsche kerk lieten gaan. De - * kerkenraad probeerde de moeders op andere l f i § k /> gedachten te brengen. Bij een van de twee luk­ te dit, de ander weigerde toe te geven. Haar werd deelname aan het Avondmaal ontzegd, totdat de kinderen naar de gereformeerde kerk zouden gaan.'3 Het ging niet goed in Poeraets gemeente,

JH. toen in de maartvergadering van 1725 oud-

IVv (rERART) (VN PER 1)E Ï Ti x d e x ouderling Kornelis Bruinen en oud-diaken Pieter Gerritse Bongenaar onaangekondigd in de das- is van zijn administratieve nalatigheid, is niet sisvergadering te Amersfoort verschenen. Zij bekend. Vond hij deze werkzaamheden te min,overhandigden een geschrift waarin zij klaag­ gezien zijn literaire aspiraties? Had hij het teden over hun predikant inzake diaconale aange­ druk met zijn jonge gezin of met zijn werkzaam­legenheden. Ze hadden ds. Van de Wetering heden voor de classis? We kunnen er slechtsgevraagd als gedeputeerde voor de kerkenraad naar raden. op te treden, maar deze weigerde. Bruinen en Opvallend is dat het ‘kleine’ geld dat de diaco­Bongenaar verzochten de classis Poeraet te nie uitgaf of ontving door de armenmeesterverbieden het Avondmaal te bedienen. De bijgehouden werd, terwijl Poeraet zelf hetschout van Nederhorst den Berg had hier bij de ‘grote’ geld (obligaties en dergelijke) beheerde.classis aanwezig moeten zijn om het geheel te Op het oog bemoeide hij zich niet met de kleinebevestigen, maar hij was ziek en kon niet ko­ bedragen, maar hij hield wel nauwlettend in demen. Op de vraag aan de heren of ze deze be­ gaten, wie zijn gemeente binnenkwam. Hij dien­schuldiging ook bij de kerkenraad van Neder­ de in maart 1723 een voorstel in bij de classis,horst den Berg aanhangig hadden gemaakt, waarin hij stelde of het niet beter zou zijn armeantwoordden zij van niet. De classis besliste dat en onvermogende leden van elders niet indeze de kwestie eerst in de eigen kerkenraad be­ woonplaatsen in de regio van de classis binnenhandeld moest woorden, voordat ze in een

218 TVE 31ejrg. 2013 Eerste bladzijde van het kerkenboek of register van lidmaten van de gemeente Nederhorst den Berg vanaf 24januari 1712 bij te houden doorpredikant Pieter Poe­ raet. SACV, 140, inv.nr. 31. Lidmaten-, Trouw- en Doop­ boek. hoger orgaan ter sprake kon worden gebracht. Zij kregen een schriftelijke bevestiging mee voor de kerkenraad. Poeraet verklaarde in de .L'.s-"I-;-' - r volgende classisvergadering dat de klacht van v ...... ;• s - " " .... v - Bruinen en Bongenaarmet wederzijds genoegen ’ X 7 / : is afgedaan in de kerkenraadsvergadering in het V < ( 177 ^ bijzijn van de predikanten Huygens en Ter Brug­ ( i v ) •/ gen. In november 1726 vroeg diaken Pieter van l,k. cdc tu u t /en ,'u 1{C

Gunst toegang tot de vergadering van de classis (jcmccritc /vn naar aanleiding van de visitatie van de predikan­ ten Huygens en Van de Wetering aan de ge­ h/U/Zr/yJ. .v, J la a ir , meente. Dit keer ging het om het inschrijven van . 'h v .'. a i.? de aktes van indemniteit van binnenkomende _ T i ruurncn ,/tr (rttl.'.af,!: armen uit Nigtevecht en Muiden. Poeraet zou dit X l . (.. n nt A.i jt-J i. tU.^. weigeren. Hij was het niet eens met de klacht j p l l p u £ u van Van Gunst en beschuldigde hem er vervol­ L ... dc (UrvuiUn rm **n*i gens van iets te hebben met de meid, een be­ ( f t f . ‘ J i n schuldiging die hij later moest intrekken. Poeraet t c U K (n J h'itnV X / * kwam nog meer in de problemen, toen bleek dat

hij geld uit de kas van de classis genomen had i, , zonder dit te melden aan de penningmeester.14 lUU •

Poeraet en de classis van Am ersfoort

Gedurende de eerste jaren van Poeraets’ predi­ kantschap was de verhouding tussen de predi­ bewezen diensten.15 Kortom, een goede bijver­ kant en de classis uitstekend. Hij nam deel aan dienste voor deze predikant. de vergaderingen en vanaf 1715 verrichtte hij Het eerste barstje in de verstandverhouding ook allerlei werkzaamheden voor de classis. met de classis kwam in maart 1723. Ds. Cotius, Bijvoorbeeld het bij toerbeurt notuleren van de predikant te Eemnes, constateerde dat aan de vergaderingen als scriba, het examineren van door Poeraet gemaakte notulen van de novem- proponenten. Hij woonde ook de vergaderin­ bervergadering het een en ander ontbrak. Hij gen bij van de classes van Utrecht en Rhenen & voelde zich geroepen deze met twee bladzijden Wijk en schreef hiervan de verslagen. Dat laat­ aan te vullen. Dezelfde Cotius protesteerde een ste deed hij zeer uitgebreid. jaar later samen met ds. Kluppel tegen het scri- Samen met dominee Voet uit Ankeveen was baat van Poeraet in de augustusvergadering. hij geruime tijd verantwoordelijk voor de kas Poeraet zou correspondent geweest zijn bij de van de classis. Bovendien maakte hij zich ver­ classis van Rhenen & Wijk, terwijl een andere dienstelijk door allerlei aktes en stukken te predikant dit had moeten doen. Verder had kopiëren en te registreren voor de Amersfoort- Poeraet f 51 van de classis voor Lodewijksberg se classis. Tegenover al deze activiteiten stond aangenomen, maar deze had hij moeten over­ een vaste vergoeding en zijn naam komt dan handigen aan ds. Ter Bruggen, de plaatselijke ook regelmatig voor in de rekening van de uit­ dominee, of aan de synodale tafel en zich daar­ gaven van de classis met de bedragen voor zijn voor moeten verantwoorden.

TVEjiejrg. 2013 219 Interieur Willibrordkerk met preekstoelwaaronder Pieter Poeraet zijn boetepreek moesthouden (foto J.W. Leijenhorst). De kruistocht van Cotius tegen de werkzaamhe­ den van Poeraet binnen de classis ging door. Hij schreef in november 1724 een memorie waarin hij aangaf dat Poeraet zowel watscribaat het als het correspondentschap betrof nog niet aan de beurt was, maar uitdrukkelijk naar deze functies gesolliciteerd had. Daarbij had een aantal ande­ re predikanten die hun plicht moesten doen, stilzwijgend hun beurt voorbij laten gaan. Cotius protesteerde tegen de gang van zaken. Hij vond dat de oudere predikanten zich niet opzij moes­ ten laten zetten door de jongere.16 Deze kwes­ tie nam veel tijd en papier in beslag. Het protest van Cotius en Kluppel werd afgewezen. Poeraet was scriba in de vergadering waarin dit besluit W it*11! Jlfiü■31=I" IÉ viel. Hij berichtte Cotius hierover, die de brief 1 * - m van Poeraet impertinent vond. Wanneer er nog eens zo’n schrijven van Poeraet zou komen, dan ging die brief ongeopend retour! Aldus koster Jan van Beek van Nederhorst den Berg die de X -iSL brief moest overhandigen. Ondanks de protes­ ten was Poeraet verschillende keren achter elkaar scriba in de classisvergaderingen.

Allen tegen Poeraet! moest overhandigen. Tevens zouden de visita­ De Bergse predikant was absent in de maartver-toren bij de kerkenraad navragen of hij op zon­ gadering van 1729, alsof hij nattigheid voelde.dagnamiddag wel de catechismus in de kerk De penningmeester, Voet, berichtte, dat Poe­predikte, of de rekening van de diaconiepennin- raet zonder toestemming ƒ 92 van de classisgen bij wel werd bijgehouden en of de leden iets zich had gehouden zonder daarvoor een verkla­hadden tegen de handel en wandel van hun ring te geven. Hij moest het bedrag in dezepredikant... zit­ ting aan de penningmeester van de classis over­In de augustusvergadering brachten de visita­ handigen. Het geld was bestemd voor noodlij­toren rapport uit: De formulieren met de eed dende kerken en moest zo snel mogelijk aanvan de de diakenen en ouderlingen waren niet penningmeester overhandigd worden. ondertekend, de kerkelijke rekeningen waren Ook de volgende vergadering schitterde dat Poe­ jaar niet gecontroleerd. De f92 had Poeraet raet door afwezigheid. Per brief werd hij opge­overhandigd door middel van een opdracht tot roepen om op 13 juli voor de visitatoren17uitbetaling te door de heer Melchior Leonard Char- verschijnen inzake het ontbrekende geld.lois. Bo­ vendien was er nog een bedrag van ƒ100 datPoeraet hij zegde toe dat hij op andere vragen in niet gerestitueerd had. Dit geld was bestemdde eerstvolgende vergadering zou reageren. De voor de noodlijdende kapel te Koelhorstkerkenraad bij had niets te klagen over zijn predi­ Amersfoort. De scriba berichtte hem eveneenskant, de classis wel: de boetes voor zijn afwezig­ dat hij nog ontbrekende akten van de classisheid in de vergaderingen van maart en juni be-

220 TVE 31e jrg. 2013 taalde hij niet, al was hij wel in de augustusver-‘Profetie van Haggai’, dat hij ter goedkeuring gadering. De vergadering verweet hem datvoor hij de visitatoren op tafel legde. (Een ge­ zich op slinkse wijze geld had toegeëigendschrift en dat pas in 1733 uitgegeven zou worden.) vervolgens diverse personen aan het lijntje hadDaarnaast speelde de kwestie rond Claertje gehouden inzake het teruggeven van de Willems,bedra­ die in Overmeer (wijk in Nederhorst gen. Ten gevolge hiervan werd hij tot de volgen­den Berg) woonde, maar nog lid was in Korten- de classisvergadering geschorst van de classica-hoef en daar lid wilde blijven. De classis stond le en synodale commissies, van de bedieningdit toe, maar Poeraet hield dit tegen zoals later des woords en de heilige sacramenten.bleek. Hij moest twee ducaten boete betalen aan de India­ augustus verscheen mr. Johan van Soes- conie en één maal onder de preekstoel eendijk, boe- de schout van Nederhorst den Berg, voor tepreek houden in plaats van op de kansel.de classis. Hij klaagde namens zichzelf en de Mocht hij proberen er onderuit te komen, lidmaten dan van de gemeente over Poeraet, die moesten de predikanten Voet en Kluppelzich dit bezighield met leugentaal en bedriegerijen. melden aan de synode. Vervolgens legde hij een ‘remonstrantie’ op Intussen werd het maart 1730. Geen ouderlingtafel, ondertekend door dertig lidmaten, waarin uit Nederhorst den Berg had nog verslagzij ge­om het ontslag van de predikant vroegen. De daan aan de dominees Voet en Huygen inzakeclassis beloofde de stukken te bestuderen en de de boetepredikatie van Poeraet, waarnaheer de Van Soesdijk op de hoogte te brengen van kerkenraad verzocht werd voor de classis haar te bevindingen. verschijnen met de boetepredikatie op papier.De situatie in Nederhorst den Berg werd In juni verscheen Jan Barentsen Blom, oud-steeds ingewikkelder. Poeraet had niet alleen diaken uit Nederhorst den Berg, op eigen tegenstandersinitia­ maar ook medestanders, met als tief voor de classisvergadering en overhandigdegevolg dat er twee kerkenraden bleken te zijn, een uittreksel uit de handelingen van de kerken­een oude en een nieuwe. Bovendien was er een raad:Scriba van de kerkenraad: Peter Poeraet:geschreven en een gedrukte versie van de notu­ verbod voor leden van de kerkenraad om len naar van de laatste kerkenraadsvergadering, die de classis te gaan of andere tot de kerkelijkeinhoudelijk verschilden. Poeraet stelde voor de rechtbank behorende instituten. Twee broedersoriginele handelingen voor te lezen waarvan de zijn afwezig: Jan Klaesse en Jan Barentsenclassis later een kopie zou krijgen. Het menings­ Blom, die krijgen kopie hiervan.18 De voorzitterverschil ging over de al dan niet gehouden boe- stelde de vergadering voor Barentsen Blomtepreek te van Poeraet. De oude kerkenraad wilde steunen, ook al werd hij door de kerkenraadnoteren dat deze wel had plaatsgevonden en buitengesloten. De vraag of Poeraet zijn boete­de nieuwe weigerde dit. predikatie gehouden heeft, bleef open. Er werdOok in de classisvergadering kregen de twee besloten Nederhorst den Berg nog een keergroepen te ruzie, totdat Poeraet toegaf de boete- bezoeken en daarbij moest zowel de oudepreek als nog niet te hebben gehouden. Op de de nieuwe kerkenraad aanwezig zijn. Poeraetvraag naar aantekeningen in het kerkboek, gaf en de oudste ouderling werden schriftelijkPoeraet op toe dat er geen kerkboek was. Hierna de hoogte gebracht en moesten voor ontvangstverliet Poeraet de vergadering, omdat hij als lid tekenen. van de classis geschorst was, nadat hij had aan­ De predikanten Voet, Moesberg en Kluppelgegeven de zaak aan de Synode van Utrecht gingen in juni ter plekke poolshoogte nemen.voor te leggen. De kerkenraad van Nederhorst Had Poeraet nu wel of niet zijn boetepredikingden Berg kreeg de opdracht de besluiten van de gehouden? Nee dus, al beweerde Poeraetclassis wel uit te voeren. De classis was het erover dat hij een stuk had geschreven over eens de dat Poeraet zijn woord niet had gehouden

TVE 31e jrg. 2013 221 Bladzijde uit register waarop het verzuim van P. Poeraet staat beschreven. SACV140, inv.nr.31, Lidmaten-, Trouw­ en Doopboek. en dat hij de kerkenraad manipuleerde. Boven­ "i.,£ dien weigerde Poeraet uitleg te geven over de 'X .... /" destijds ontbrekende gelden en hiervoor zijn ■" d l 1 '-X

In september kwam de kwestie in de synode --.I aan de orde, ook al had Poeraet geprobeerd zijn x \ zaak terug te trekken. De synode gaf de classis in alles gelijk met betrekking tot Pieter Poeraet. • * r . . 1 Hij moest een boetepreek houden ten over­ ■> s -j ’ > ■ staan van een commissie van afgevaardigden, 1 :r~ Zfyt- X...,,, ..

222 TVE 31e jrg. 2013 veerden allemaal op tijd bij de kerk te Neder-Zondag 12 november 1730 preekte dominee horst den Berg en vroegen de koster of PoeraetMoesberg in Nederhorst den Berg, nadat hij zou preken. De koster dacht van niet, waaropnamens de de classis de afzetting van Poeraet be­ afgevaardigden de koster gelastten de klokkend om had gemaakt. Tevens berichtte hij dat er precies negen uur te luiden. Mocht de domineeeen nieuwe kerkenraad moest komen, aange­ niet aanwezig zijn, dan moest hij de vastgesteldezien de bestaande door de classis was afgezet. psalmen voorlezen of zingen. Vervolgens vroe­Op 14 november werd een nieuwe kerkenraad gen zij hem meerdere keren de predikantgekozen, te waarin de schout Johan van Soesdijk roepen om de preek te doen, terwijl de gemeen­en Jan Barentse Blom, beide tegenstanders van te in de kerk zat. Poeraet wenste de heren viaPoeraet, de zitting hadden. Het bleef nog enige tijd koster een goede morgen, aangezien hij zelfonrustig niet rond de oude en de nieuwe kerken­ zou komen; de kerkenraad had hem namelijkraad, waarmee vooral dominee Voet, die de verboden de boetepreek te houden. Een vandiensten de waarnam, geconfronteerd werd. Hij afgevaardigden beklom toen de kansel omwas het ook degene die erachter kwam dat vanaf besluit van de classis voor te lezen. 1716 de namen van de lidmaten, de gedoopte Nadat de vergadering het verslag had aange­kinderen en de getrouwde personen niet waren hoord, besloot de classis de zaak voor te leggenopgetekend. De nieuwe predikant, Marten Adri- aan de synode met het verzoek Poeraet uitaan zijn de Jong, die op 17 januari 1731 werd beroe­ ambt te zetten. Tijdens de beraadslaging vroegpen heeft samen met de schoolmeester gepro­ Poeraet permissie om de vergadering bij te beerdwo­ de administratie te reconstrueren.20 nen. Dit werd hem geweigerd, de meegekomen kerkenraadsleden mocht wel naar binnen. Zij lazen de tekst voor waarin zij verboden PoeraetTot slot zijn boetepreek te houden. Zij hadden echter het recht niet zo te handelen en daarom Op wer­ 22 september 1734 verzocht Poeraet op­ den zij door de classis uit hun ambt ontheven.nieuw tot de classisvergadering te worden toe­ De classis legde de zaak voor aan de synode­gelaten. Hij voerde op hoge toon het woord en vergadering van g november met de eis Poeraetvroeg wat hij moest doen om weer aan het af te zetten. Deze verweerde zich door aanAvondmaal te te mogen deelnemen. Hij toonde geven dat de kerkenraad hem verboden hadweinig de berouw. Het zal dan ook niemand verba­ boeteprediking te houden. Hij was bereidzen de dat de classis bij het eerder genomen be­ preek alsnog te houden. Zijn berouw kwamsluit bleef. Poeraet moest schuld bekennen en echter te laat, men hield voet bij stuk. Poeraetverklaren dat alle jegens hem gepleegde hande­ klaagde dat hij nergens anders nog een lingen predi- rechtvaardig waren geweest. Hij deed dit kantsplaats zou kunnen vinden en vroeg ofniet, men hij kon het niet, zei hij, maar in maart zou aan zijn arme vrouw en kinderen wilde denken,hij schriftelijk reageren. maar hij werd naar buiten gestuurd, opdat Toen de hij op 17 mei 1735 weer belet vroeg, heren konden beraadslagen. Het vonnis luidde:werd hem gevraagd of hij het een en ander op ontzetting uit het ambt. Poeraet werd binnen­papier had gezet. Nee, zei hij, en hij zou dat ook geroepen om hiervan op de hoogte te wordennooit doen! gesteld. Onder verwensingen aan het adres vanHoe hij daarna in zijn onderhoud heeft voor­ de kerkenraadsleden dat zij hem niet gesteundzien, is slechts gissen. Waarschijnlijk heeft hij en dus bedrogen hadden, verliet hij de vergade­zijn ‘oude liefde’ weer opgepakt: het schrijven. ring. Hem wachtte een sombere toekomst, ner­Er zijn enkele publicaties bekend die hij geschre­ gens in de Republiek zou hij meer in het ambtven heeft of waar hij als vertaler aan heeft mee­ beroepen kunnen worden. gewerkt.2’

TVE 31e jrg. 2013 223 Poeraet en Weyerman waren aan elkaar ge­ 054.Nederhorst den Berg (NdB), Diverse stukken waagd. Maar om de predikant te vergelijken inv.nr. 143.1700-1850. met de ter dood veroordeelde boef Cartouche9. H.L.Ph. Leeuwenberg,Kerk in zicht. Gids voor lokaal kerkhistorisch onderzoek in de provincie Utrecht. gaat wat ver. Ten slotte verbleef Weyerman zelf Trajecten door Utrecht 3. Het Utrechts Archief in niet voor niets regelmatig in Vianen en Culem- samenwerking met de Stichting Stichtse Geschie­ borg om aan zijn schuldeisers en dergelijke tedenis, Utrecht, 2000, p. 28-29. ontkomen.22 10. SAGV, 140. Hervormde Gemeente NdB, Inv. nr. 1. Rekeningen diakonie. 1711-1730. Noten 11. SAGV, 140. Hervormde Gemeente NdB, inv.nr. 31, Lidmaten-, Trouw- en Doopboek. 12. UA, 24.2. CvA, inv.nr.6.1722-1729, juli 1724. 1. Dit artikel is gebaseerd op de onderzoeken van 13. Idem, november 1724. Peter Altena en André Hanou zoals terug te vinden 14. Idem, november 1726. in Mededelingen van Stichting de Jacob Campo 15. UA, 24.2. CvA, inv.nr. 352 Rekening van de classics- Weyerman (MedJCW). Peter Altena, ‘Poeraet tegen le kas 1702-1740. Weyerman en Weyerman tegen Poeraet’, in: 16. UA, 24.2. CvA, inv. nr. 6.1722-1729, november 1724. MedJCW 9,1986, p.73-90. André Hanou, ‘De onder­ 17. 17. Visitatoren zijn afgevaardigden van de classis gang van Pieter Poeraet (1684-?), dominee­ die een bezoek brengen aan een gemeente om te dichter’, in:MedJCW 11,1988, p. 37-57. Enkele door informeren naar het wel en wee van de predikant Hanou indertijd ingeziene archiefstukken zijn niet en zijn gemeente of om hen terecht te wijzen. meer toegankelijk i.v.m. de slechte staat waarin zij 18. UA, 24.2. CvA, inv. nr. 7.1730-1741, maart 1730. verkeren. 19. André Hanou, ‘De ondergang van Pieter Poeraet 2. Voorloper van dit tijdschrift was deBoekzaal van (1684-?), dominee-dichter’, MedJCW in: 11, 1988, p. Europe, het eerste wetenschapstijdschrift in de Nederlandse taal. Het verscheen in navolging van 52- 20. SAGV, 140. Hervormde Gemeente NdB, inv.nr. 31. Frans- en Engelstalige geleerdentijdschriften voor Lidmaten-, Trouw- en Doopboek. het eerst in 1692. DeBoekzaal omvatte boekbe­ 21. André Hanou, ‘De ondergang van Pieter Poeraet sprekingen en samenvattingen van wetenschappe­ (1684-?), dominee-dichter’, in: MedJCW 11, 1988, p. lijke boeken, op deze wijze recenseerde de auteur, Pieter Rabus, de meest verlichte en spraakmaken­ 57- 22. Vrijsteden waren autonome stadjes waar de juris­ de boeken van zijn tijd. Na 1702 is er gesteggel dictie van Holland of Utrecht niet gold. Zij konden over de rechten voor de uitgifte van het tijdschrift. mensen toelaten, die elders werden vervolgd. Gerard Onder de Linden, boekverkoper te Amster­ Over het algemeen ging het niet om zware crimi­ dam start in 1716 een uitgave onder de Maen-titel nelen. Meestal betrof het kooplieden of andere delijke Uittreksels, of Boekzaal der geleerde Werelt. personen die probeerden hun schuldeisers te Onder anderen David van Hoogstraten behoorde ontlopen of orde op zaken te stellen. Vianen, Cu- tot de redacteuren. Hij was een jeugdvriend van lemborg, Leerdam, Buren en IJsselstein waren Rabus. Peter Rietbergen, ‘Pieter Rabus en de vrijsteden. Boekzaal van Europe’, in: J. Bots (red.),Pieter Rabus en de Boekzaal van Europe 1692-1702, Amster­ dam 1974, p. 1-109. 3. Peter Altena, ‘ Poeraet tegen Weyerman en Weyer­ man tegen Poeraet’, in:MedJCW 9,1986, p. 75. 4. Idem, p. 78. 5. Utrechtsarchief (UA), 24-2 Classis van Amersfoort (CvA), Acta van Classisvergaderingen inv.nr. 5. 1706-1721. 6. André Hanou, ‘De ondergang van Pieter Poeraet (1684-?), dominee-dichter’, MedJCW in: 11, 1988, p.

37- 57- 7. Idem, p. 40-41. 8. Streekarchief Gooi en Vechtstreek (SAGV),

224 TVE 31ejrg. 2013 Nederhorst den Berg in oude uitgaven F rits B ooy

In de zeventiende en achttiende eeuw verscheen in ons land een aantal boeken over dorpen, steden en rivieren, veelal fraai geïllustreerd. Deze uitgaven moesten er aantrekkelijk uitzien, omdat ze bij dorpsnotabelen, stadsregenten en buitenplaatseigenaren gretig aftrek moesten vinden. Vele dichters, prozaschrijvers, tekenaars, graveurs en uitgevers waren daarbij betrokken. Ook het dorp Nederhorst den Berg komt meermalen in oude publicaties voor. In dit artikel wordt nagegaan in welke publicaties en wat daarin over dit dorp vermeld wordt.

De zegepraalende Vecht Behoeft geen Vorsten te benyden! Het gaat Bruin duidelijk om de kracht van het Een beroemde prentenuitgave waarin sprakekasteel, is de bijzondere ligging van het dorp en van Nederhorst den Berg, is de prachtig ver­zijn idyllisch karakter, dat het nog steeds heeft. zorgde folio-uitgaveDe zegepraalende Vecht (Amsterdam 1719).1 Het is een beroemd gewor­ den boek met onder andere het lange gedichtTegenwoordige staat der Vereenigde Ne­ ‘Speelreis langs de Vechtstroom’ van de dichterderlanden en toneelschrijver Claas Bruin.2 De buitenplaat­ sen worden door hem vaak uitgebreid beschre­In het twaalfde deel van Tegenwoordige de ven en ook de dorpen en steden die aanstaat de der Vereenigde Nederlanden (Amsterdam Vecht liggen, komen aan bod. Helaas schrijft1772)3 hij vinden we in het vervolg van de over Nederhorst den Berg erg weinig, wel over‘Beschryving van de Provincie van Utrecht’ ook de buitens en andere bijzonderheden ineen de passage over Nederhorst den Berg en direc­ buurt van het dorp. Over het kasteel Neder­te omgeving. Deze begint met het noemen van horst en het dorp zelf, datden hij Berg noemt, de Hinderdam (p. 126/127): lezen we bij Bruin het volgende: Een half uur gaans van dit Dorp Wy streeven, daar ons niemand stuit, [Nigtevecht],naar den kant van Weeps [sic], Voorby het eiland der Reaalen, [familie Reaal] aan den Hinderdam, legt een Schans, die, in En zien reeds in 't verschiet vooruit, 't jaar 1673, merkelyk verbeterd werdt. De­ Verlicht door de avondzonnestraalen, zelve werdt, in 't jaar 1672 [het Rampjaar]4, Het aadlyk Huis te Nederhorst, toen deFranschen de Provincie van Utrecht Welks grond een reeks van vaste muuren in hunne magt hadden, met eenig krygsvolk En tweepaar sterke toorens torst, van den Staat bezet gehouden [...]. Cebouwt om eeuwen te verduuren, Dan volgt er een gedeelte over de ‘Heerlykheid Doch heden is men in 't gemeen Overmeer’ (p. 127): Wat zuiniger op kalk en steen. Ten oosten van Nichtevegt, aan de andere Ziet daar, nu kan men 't klaar beoogen, zyde van de Vegt, legt de Heerlykheid van d’ Aloudheid toont in dit gesticht Overmeer, weleer, voor een groot gedeelte Haar’ eedlen zwier en groot vermoogen. Horstwaard genoemd, doch nu met de Rietho­ Wat Dorp komt zich voor ons gezicht ven onder de algemeene benaaming van Ne­ Zo hoog vertoonen aan deez’ vlieten? derhorst begreepen, naar het Slot, in dezelve Het is den Berg: o die hier stil geleegen. Onder deeze Heerlykheid behoort, Mag leven zonder zielsverdrieten, behalve de Riethoven, de Horstmeer, tus- Bevrijd van Staat- en Kerkgeschil, schen Kortenhoef en Ankeveen, diezes hon­ En 't geen de rust verstoort wil myden, derd morgen groot is. In de voorige eeuwe is

TVE 31ejrg. 2013 225 Kasteel Nederhorst.Plaat 75 uit De zegepraaiende Vecht, Amsterdam 1719 (col/, auteur).

«BH v nid-'i Tjw saa

WPLil

” P tS JlZ,j WEDERHORS T; run een jL rVJcUaru Ju - i'faiscn TsüDK.RHO M ST . « JT

deeze Meerdroog gemaakt, doch, door het vaart, de stille Vegt genoemd. Het verdeelt menigvuldig kwelwater heeft men dezelve zig, door den oorenweg,t in twee Polders. De niet droog kunnen houden. Wyders behelstNoorderpolder, waar in het Dorp den Berg deeze Heerlykheid den uiterdykschen en bin-staat, wordt ook de Kuierpolder genoemd, nendykschen Meerpolder, en tusschen beidennaar een stuks lands, van ouds Kuierland de buurt Overmeer, aan de Vegt; als mede geheeten. De Zuiderpolder, waarin het Kas­ den Spiegelpolder, en de buurt Hinderdam. teel staat, draagt den naam van den Horn- Daarna maakt de auteur duidelijk, waardoor hetpolder, naar den horn, of uithoek, die dezel­ dorp op een eiland ligt en verklaart hij enkeleve in 't zuidwesten heeft. lokale namen (p. 127/128): ten westenheeft men het eiland van denHet dorp en de kerk Berg, van de Polder gescheiden door de nieu­Na het eiland komen het dorp en zijn naam ter we Vegt, of Rhedevaart, dus genoemd naarsprake: Jr. [jonkheer]Codard van Rheede, Heer van Het Dorp den Berg, in den Kuierpolder gele­ Nederhorst, die deeze vaart, of doorsnyding,gen, zal zekerlyk dus genoemd zyn naar den in den jaare 1628 of 1629, heeft laaten heuvel, of berg, waar op de Kerk staat [er graaven. Het gemelde eiland wordt, ten zui­blijkt dus één kerk te zijn]; want de top van den, westen ennoorden omringd door de dien heuvel, of de vloer van de Kerk, is ruim oude Vegt, ook, wegens de geringe door­anderhalf roede [ca. 4 m] verheevenboven

226 TVE 31ejrg. 2013 het gemeene veld. Men klimt naar dezelve Steenwyk, die 'er, in den jaare 1758, mede langs agttien of negentien steenen trappen beleend is. [treden], terwederzyde van het kerkhof [...]. De Kerk is een oud doch tamelyk net en sterk gebouw, van duifsteen [dufsteen of Wandelingen door Gooi en Eemland en om­ tufsteen]5, opgehaald, hebbende een’ regel- streken maatigen tooren, met eene tamelyk hooge spitse. Op de oosterpoort en boven den drem­In 1905 verscheenWandelingen door Gooi en pel van de noorderdeur der Kerke, ziet menEemland en omstreken, geschreven door prof. een oud opschrift, dat niet verstaanbaar J.A. de Rijk en anderen.7 In hoofdstuk 17 (p. 225 [begrijpelijk]schynt.6 Celyk de buurten van e.v.) worden Nederhorst den Berg en omgeving Overmeer en Hinderdam onder de Heerly-beschreven. Eerst komt er een passage over de kheid van Nederhorst behooren, zo behoorenHorstermeerpolder, vlakbij het dorp gelegen (p. zy ook in het Kerkelyke onder den Berg. De225/226): Predikant staat onder de Klassis [regionaal Niet lang geleden was deze polder nog een bestuur van de protestantse kerk]van wijde plas, evenals de talrijke andere hier in Amersfoort (p. 128). den omtrek. Hij was ontstaan door het uit­ graven van turf; een industrie, die zich in de Het kasteel middeleeuwen onrustbarend uitbreidde en Een weinig bezuiden de Kerk, in den Hornpol-waardoor de bodem zoodanig werd ver­ der, legt de Ridderhofstad Nederhorst, dus diept, dat reusachtige kuilen ontstonden. Die genoemd ter onderscheidinge 't vanHuis kuilen vormden groote bekkens: het regen­ Hogerhorst, of ter Horst, in het Opperkwar- water hoopte er zich op en het water, dat tier van deeze Provincie [Utrecht] gestigt, en van de omringende hoogere deelen er heen al voor lang onder den voet gesmeeten vloeide. Zoo ontstond een meer van honder­ [neergehaald].Het [kasteel]is een aanzien- den hectaren oppervlakte. lyk gebouw, met vier toorens, op ieder hoek In de eerste jaren van de 17de eeuw ging men een, versierd, en voor eenigen tyd naar den over tot drooglegging van dien grond door nieuwen smaak verbouwd. Het wordt om­ middel van windmolens. Maar - evenals de ringd door eenen vyver, waar over eene Naardermeerpolder - liet men ook dit pas fraaie steenen brug gemaakt is. [...] Men wil, verkregen land in 1629 wederom volloopen dat het gestigt zy door den Heere Filips van toen de vijand op de Veluwe stond en van Wassenaar,die in 't jaar 1225 overleedt (p. daar uit Holland bedreigde. Het bleef toen 129). „meer” tot omstreeks 1880. [...] In een uur­ Daarna krijgt de lezer informatie over de groottetje zijn we de polder dwars doorgewandeld van de heerlijkheid en over de heren ervan: en staan voor het gebouw van 't stoomge­ De Heerlykheid van Overmeer is, met Neder­ maal, dat teevens dienst doet voor de bema­ horst, Horstwaard en Riethoven, agt hon­ ling van twee nabijgelegen polders. Hier zijn derd vyf en vyftig morgen [ca. 1 hectare] we weer aan de Vecht en in de gemeente g ro o t In 't jaar 1748,werden ‘er honderd en Nederhorst-den-Berg. De buurtschap heet elf huizen geteld. 't In jaar 1708, werdt Jr. Overmeer, naar de heerlijkheid waarin zij Godard van Tuyl van Serooskerke, Heer van ligt. Welland, met deeze Heerlykheid, wegens het Stigt van Utrecht, en met de Ridderhofstad, Verklaringen van de naam Nederhorst wegens de Graaflykheid van Holland, verlyd De Rijk (of een andere auteur) beschrijft dan het [beleend].Thans behoort de Heerlykheid eiland en het kasteel en gaat in op de naam aan Jr. Jan Arend Godard, Baron de Vos van Nederhorst (p. 226):

TVE 31ejrg. 2013 227 Het Reaalen-eiland. Plaat 74 uit De zegepraalende Vecht, Amsterdam 1719 (coil. auteur).

-■ j

SS

■ «b J»-v 5fS. F v* 3 » m x ,V 4 ï ^ - v »W>i*gg8: W&*Êëm wTireitg I P i

Je ZVES.ef/iet RF.A AT.T.y ZILANT>; Act Just-fiuil J e 2VJSS tm. & R E A E L E N - Z IL A X D , U e -(u ite e n .vm ’a ( a r a . eac/jicnee ? naer ? r r e / a n e Inner té .effaW cm cf;\(ara. )e,iei'. ïro .ir,:itiInerj e ree rat

In het Stichthebben - volgens Heuszen en het huis Ter Horst, ook wel Hoogerhorst ge- van Rijn „ Historie van het Utrechtsche Bis­ heeten, dat in Eemland lag, nabij Amersfoort. dom" - van oudst twee Horsten [kastelen] gestaan: Hoogerhorst en Nederhorst. „Het Dit is een verkeerde verklaring, doordat hier eerste, dat in 1157 door Godefridus, bisschop Eemland genoemd wordt als landstreek waarin van Utrecht, tegen de Celderschen opgewor­ Hoogerhorst lag, terwijl de uitgaveTegenwoor­ pen was, is in ’t jaar 1528 door de Celderschen dige staat der Vereenigde Nederlanden het heeft verwoest. Hettweede, staande aan de oever over ’t HuisHogerhorst, of ter Horst, in het 0 p- van de Nedervecht tusschen Nichtevecht en perkwartier van deeze Provincie. Maar Eemland Bergen [?], is nog tegenwoordig (1725) in we­ ligt niet in het Opperkwartier, want het is vol­ zen, zijnde nog door den Heer van Welland gens deTegenwoordige staat der Vereenigde verbeterd. [...]’’ En wat verder staat: Over de Nederlanden zelf een kwartier en vormt met het ophaalbrug bereiken we het eigenlijke dorp, Opperkwartier, het Gooiland en het Nederkwar- dat zijn naam dankt aan de ridderhofstede, tier de vier kwartieren of maarschalksambten die er in het begin van de dertiende eeuw van de provincie Utrecht. werd gesticht door Heer Philips van Wasse­ De auteur beweert dat Philips van Wassenaar naar. Het kasteel zelf „de horst”, werdNeder­ in 1257 kasteel Nederhorst stichtte, maar ook horst genoemd om het te onderscheiden van dat klopt niet. Van Wassenaer overleed volgens

228 TVE31ejrg. 2013 Kasteel Nederhorst in volle glorie (foto auteur).

[v-'V M

ï I ¥ IIM fl _ Krol namelijk al in 1225.8 Verder schrijft Krol datkerk hoog en droog te houden, ten tijde toen het kasteel eerst TerHorst heette, maar later de Zee-dijken nog niet gemaakt, of immers Nederhorst werd genoemd. Dit gebeurde van­nog niet genoegsaam voorsien waren en de wege het feit dat er in het Overkwartier van hetLanden somtijds overstroomden” . Die onder­ Sticht (de provincie Utrecht), niet ver van Rhe-stelling is zeker mogelijk, maar 't kan ook zijn, nen bij de Grebbe een ander kasteel Ter Horstdat we hier te doen hebben met de allereer- heeft gestaan. Dit werd in circa 1158 gestichtsten vorm der burchten: met een „volks- door bisschop Godefridus van Reenen en heetteweer” . 't Waren open wijkplaatsen, die reeds ook wel Hoogerhorst of Bisschopshorst. Het vóór de komst derRomeinen hier te lande achtervoegsel-horst betekent in dit verband bestonden; en vooral waar de voorbij- hoge zandrug enroofvogelnest (en zo’n nest ligt stroomende rivier aan zulk een wijkplaats altijd hoog). Het kasteel bij Rhenen was ge­meerdere sterkte bijzette, werden vele van bouwd ter verdediging tegen de aanvallen die van „borchten” gevonden. de Geldersen. Het werd in 1527 door hertogUit later onderzoek is echter gebleken dat ‘Den Karei van Gelre en de zijnen ingenomen enBerg’ met in Nederhorst den Berg een stuifduin is en de grond gelijk gemaakt. geen door mensen opgeworpen of door de De auteur geeft daarna twee verklaringennatuur gestuwde hoogte.9 voor den Berg, de hoogte waarop de middel­Uitgebreid gaat de auteur daarna in op de eeuwse Willibrorduskerk staat (p. 226/227): hervormde en de katholieke kerken en op het Het dorp heette dan ook oorspronkelijk Ne­kasteel. (Meer informatie over de wandeling derhorst, doch al spoedig werd het ook ge­door Nederhorst den Berg uit het boek van De noemd Horsterberg, naar de verhevenheidRijk is te vinden in een artikel van Hans Mous in waarop de [middeleeuwse]kerk gebouwd dit nummer.) is. Die verhevenheid schijnt dus al vroeg de aandacht te hebben getrokken. En dat is niet te verwonderen, want ze zal er niet uit zich-Buiten, Geïllustreerd Weekblad aan het zelve ontstaan zijn, maar moet door de be­Buitenleven gewijd woners daar zijn opgeworpen, waarschijnlijk, zegt Isaac te [moet zijn: Ie] Long, „om de In het weekbladBuiten, 6e jaargang, no. 40, van

TVE 31ejrg. 2013 229 De Willibrordkerk met oude huisjes onderaan de ‘berg’ (foto auteur). 5 oktober 1912, staat deel III over Nederhorst, getiteld: ‘Nederhorst (-Den Berg-). De kerk. (Slot)’, geschreven door Tom Schilperoort. Er zijn dus al eerder Buitenin twee delen over het dorp verschenen, maar die kon ik helaas niet achterhalen. Het gaat in deel III over de oude kerk en de heuvel waarop zij staat. Eerst wordt de oorsprong van de heuvel verklaard: Over de oorsprong van dit heuveltje wordt door den een verhaald, als zoude dit een vluchtheuvel geweest zijn in tijden van over- stroomingen, door den ander dat we hier met een der zoogenaamde volks-weeren [verdedigingsplaatsen van hetzouden volk] te doen hebben, meest de primitieve vorm van de nonnen van seksuele aard was, gezien van burchten. De meest eenvoudige verkla­de mededeling over hun schoot... ring, hoewel niet de meest bekende is, dat door de geheele streek ’n zandstrook looptHet oude kerkje van Hilversum af, to t bij Amsterdam, die Over het oude kerkje schrijft Schilperoort onder tevens dwars door de Horster-meer, ‘n laterandere: drooggemaakt moeras, z’n weg vindt. Zoo­ [...] het kerkje, dat beslist ouder dan het veel is zeker dat èn bij de droogmaking vankasteel [is] en aan Willebrordus gewijd is de gracht van het kasteel èn bij het bouwengeweest tot de Hervorming, volgens het van de model-arbeiders woningen men op ‘nzeggen, hoewel op de klok geschreven staat zandlaag gestuit is, die op zéér verschillenddat „h e t schoongeluid wel eer verloren, - diepte onder de veenlaag ligt. Boven­ [...] doch nu door Hope’shuis herboren, was wel dienis de heele Middenweg, die dwars door Sanct Thomas toegewijd, enz, enz,” en dit de Horstermeer loopt, paralel [sic] gelegen slaan zou op de 1409 in teHuizen gestichte met 'n zes meter verder loopende zandlaag,Sint Thomas parochie-kerk, die vóór dien tijd boven bedoeld, zoodat als dat vroeger ont­ als Sint Thomaskapel zou bestaan hebben, dekt was, het dure en moeilijke harden enwaartoe deze kapel [=het kerkje van Ne­ [verharden] van genoemden weg onnoodigderhorst] zouhebben behoord. Zooals het zou zijn geweest. [...] kerkgebouwtje thans bestaat, is het gewor­ Dan volgt een heel bijzondere verklaring voorden door de restauratie 1892, in welke door het ontstaan van deze kerkheuvel: den architect Posthumus Meyesw, op last van De legende luidt, dat de nonnen van het oud­de reeds meermalen genoemde 1902 en in tijds te Huizen bestaande klooster, (er be­ overleden ambachtsvrouwe van Nederhorst, stond ’n kapel aan St. Thomas gewijd in de jonkvrouwe C.J.A. Warin en hare zuster, 14e eeuw), gezondigd hebbende, werdensedert eveneens overleden. Ook het orgel veroordeeld om in hun schoot [van hun werd door beide dames de kerk geschonken. kloosterkleed]zand van het Gooi naar deze Ter hunner nagedachtenis is dan ook in de plaats te dragen, die dan als vluchtheuvelmuur van het koor, naast de deur van de dienen moest en om er ’n kapel op te kunnenconsistoriekamer 'n gedenksteen geplaatst doen bouwen. Door deze stichting zou danen heeft de gemeente een raam doen zetten, de zonde der nonnen vergeven zijn gewor­dat 'n een afbeelding van het Neder­ huis den. horst, met het wapen en wapenspreuk be­ Men zou bijna veronderstellen, dat de zondevat.

230 TVE 31e jrg. 2013 Gedenksteenvan de damesWarin in de Willibrordkerk (foto Willemijn Booy). Jonkvrouw Constantina Jacoba Agnes Warin (1820-1902) erfde het kasteel van haar oom mr. H.H. van Haersma, die het in 1807 had gekocht. Zij werd daardoor vrouwe van Nederhorst den Berg, Horstwaerde, Overmeer en Riethoven. Zij woonde er met haar zuster, eveneens onge­ huwd. Met hen stierf het van oorsprong Vlaam­ se geslacht Warin uit. De door hen gestichte Warinschool in Nederhorst den Berg draagt daarom hun naam. Het is ‘n kerkje met 'nslank torentje, vijfhoe­ kig koor en geheel uit tufsteen opgetrokken. (...) Binnentredend staan we recht tegen­ over de gedenksteen en het meest oude stukmaakt randschrift op de omlijsting van zandsteen van de kerk, de deur van de consistorieka­van den noordelijken ingang, dat in gotische mer, die van zwaar hout, bespijkerd en be-hoofdletters het volgende bevat: QVI. PETIT. HAC. grendeld, heel wat eeuwen telt. Van het koorAVLA .PETAT. ELBVRSCA FORE SALVA. ET. P. EA. van dit eigenaardige kerkje valt direct op,NVLLVS. (NTRET. N.... De auteur vond hiervoor dat het slechts ééne zijbeuk heeft, welketwee verklaringen: blijkbaar er pas later aan toegevoegd is. Vol­„Die dit portaal bereikt, begeert dat El- gens het zeggen, zou alleen het middenschipburga gered moge worden en door het uit den allereersten bouw dateeren, zou inkerkportaal trede niemand binnen". Wat de dertiende eeuw het koor vernieuwd zijneenvoudiger lijkt, is de oplossing door Prof. en zou de zijbeuk, die op het Noorden zietR.C. Six gevonden, die luidt: Hij, die bezoekt van 1500dagteekenen. Opmerkelijk zijn de in (binnentreedt) dit gebouw, dat hij zoeke de het koor opgehangen wapenborden, diehemelen, zonder gedruisch en met gods­ volgens opdrachten den heer Gerard vanvrucht. Dat niemand binnentrede... Zoals Rhede en diens echtgenoote betreffen.”men ziet, is 't inschrift niet af. (...) de on­ Fraai zijn ook de zeldzame groote koperenduidelijkheidvan een en ander schrijft hij kaarsenkroonen, twee in getal, waarvan eenbovendien toe aan het slechte monnikenla­ getooid is met het beeld van Aaron12, de staftijn, waaruit hij een en ander gelooft samen­ in d’opgeheven hand. Daarnaast wil ik hetgesteld. [sic] koperen doopvont en de kansel-Daarna zijn er nog meer verklaringen over deze lezenaar vermelden, alsmede 'n koper boog­tekst verschenen, waarvan die van Krol de bes­ je boven het houten koorhek, waarop 1676 te lijkt.13 Uit zijn degelijke onderzoek rolt de vermeld staat, 'n jaartal dat ook wel onge­ volgende vertaling:Wie deze kerk wil binnen­ veer op het andere koperwerk van toepas­gaan bidde voor het behoud van Elburga/en nie­ sing zal wezen. Bovendien bevindt er zich hetmand trede hierdoor binnen... Krol vult de Latijn­ dubbel gestoelte, dat aan de Heerlijkheidse tekst die eindigt op een enkele N... aan met verbonden is voor de Ambachtsheer. non credulus, dat is vertaald: dieniet gelovig is. Het is merkwaardig dat de auteur hier niet Maarver­ dat is speculatief. Wie die Elburga geweest meldt, dat het kerkje een Romaans kerkgebouwis, staat nog steeds niet vast. (Zie voor een re­ uit de twaalfde eeuw is. cente interpretatie het artikel van Anton Cruysheer in dit nummer). Eenmysterieus randschrift Schilperoort wijst vervolgens op half een afge-

TVE 31ejrg. 2013 231 Pagina uit het Verkade-album De Vecht van Jac. P. Thijs­ se met plaatjes van Nederhorst den Berg Auteur). (coil. De Vecht door Jac. P. Thijsse

Ook in het ‘Verkadealbum’ De Vecht, geschre­ ven door de bekende natuurvorser en - beschrijver Jac. P. Thijsse14, komt Nederhorst den Berg aan de orde. Thijsse meldt aan het begin van dit album (p. 8), dat hij in het bijzon­ der zal letten op de beroemde oude buitens, waarvan we het een en ander hebben gelezen in NEDERHORST DEN BERG. NEDERHORST DEN BERG. NEDERHORST DEN BERG het merkwaardige plaatwerk: „De Zegepraalende KERKHEUVEL. OUDE HUISJES. MOLEN AAN DE RHEEDERVAART. Vecht” . Daar behoort een gedicht bij van Claas Bruin, waaruit ik zeker af en toe wel iets zal moe­ ten overschrijven (zie de eerste paragraaf van dit artikel). Ook de kaart van de Vecht uit De zege­ praalende Vecht neemt Thijsse in zijn album over. Thijsse wandelt in het mobilisatiejaar 1914 enkele keren langs de Vecht. Ter hoogte van het dorp Zuilen w ordt hij gecontroleerd door militai­ ren (p. 17/18): [...] midden op den weg staat daar een forsche luitenant van de infanterie met tweeNEDERHORST DEN BES LANGS HET BERGSCHE mannetjes en die zegt: „heer met slappen hoed, dame in 't groen met grijze boa, wil u zoo goed zijn, hier even binnen te komen.” De schildwachtAan den anderen oever ligt het Reaalen- van den watermolen heeft getelefoneerd eneiland wij (101)15 of Nes, waar vroeger het buiten zijn „geknipt.” heeft gestaan van de Reaal-familie, maar Thijsse is dus in gezelschap van een dame in daar is ook alweer weinig meer van over. Het het groen. Zijn vrouw of een vriendin? Een kapi­ eilandje is ontstaan, doordat hier door een tein verbiedt hem op dit traject tekeningen of klein kanaaltje een al te scherpe [vanbocht aantekeningen te maken. De reactie van Thijsse de Vecht] is afgesneden. [...] In de geschie­ luidt (p. 21): Daar heb ik mij dan ook braaf aandenis van de Nederlandsche letterkunde gehouden, want 't gaat niet aan, om onnoodigworden met Reaal altijd Roemer Visscher en opschudding te veroorzaken. Intusschen haddenSpieghel in één adem genoemd en nu is het wij een aardigen kijk gekregen op de bijdehand-wel aardig, dat we hier een minuut of tien heid van onze schildwachten en vaardigheidvoorbij en dat Reaalen-eiland ook nog het ernst van de militaire autoriteiten. woord Spiegelrust aantreffen, al is ’t dan ook Zo braaf is Thijsse echter niet! Ondanks die maar op een schamel houtenhekje. toezegging heeft hij in zijn boek De Vecht, dat in Met Reaal bedoelt Thijsse Laurens Janszoon 1915 verscheen, vermeld, dat er bij Zuilen aan de Reaal (1583-1637), die werkzaam was bij de VOC Vecht een militaire post is. en opklom to t goeverneur-generaal van Neder- lands-lndië. Hij was als dichter bevriend met De R eaal-familie Vondel en Hooft en lid van de 'Muiderkring'. In het hoofdstuk ‘Nieuwersluis-Nigtevecht’ wan­ Hendrik Laurenszoon Spiegel (1549-1612) was delt Thijsse langs het traject dat deze titel aan- koopman te Amsterdam en dichter, taalweten­ geeft, en terug. Daarbij passeert hij uiteraard schapper en filosoof. Hij is de belangrijkste Nederhorst den Berg. Maar eerst vertelt hij over voorloper van Hooft, Vondel en Huygens. Roe­ de buurt ten noorden van dit dorp (p. 40 en 41): mer Pieterszoon Visscher (1547-1620) was

232 TVE 31e jrg. 2013 Boerderij Wittensteijn achter het toegangshek (foto auteur). graanhandelaar en assuradeur te Amsterdam en dichter. Hij was bevriend met Spiegel en de christen-humanist Dirck V. Coornhert. Spiegels Amsterdamse huis was een centrum voor schrij­ vers, dichters en denkers als Coornhert, Spiegel, Reaal, de jonge Hooft en de jonge Vondel. Thijsse suggereert dat L.J. Reaal een buiten­ huis op het Reaalen-eiland zou hebben gehad, maar daarin vergist hij zich. In 1633 kocht Pieter Jansz. Reaal een eiland in de Vecht, waarop zijn zoon Pieter Reaal in 1682 een buitenplaats liet bouwen. In dat jaar leefde L.J. Reaal al lang niet meer. H.L. Spiegel had wel een buiten, maar dat lag niet aan de Vecht en heetteSpiegel­ niet rust. Het heette Meerhuizen en lag aan de EenAm- heusche berg stel. Bovendien noemt BruinDe inzegepralen­ de Vecht nergens een buitenSpiegelrust, terwijl Thijsse keert nu zuidwaarts terug naar Nieuwer- alle Vechtbuitens in dat boek in kaart zijn sluis ge­ en passeert dan het dorp Nederhorst den bracht. Er is in ’s-Graveland wel een hofstedeBerg, dat hij kort beschrijft (p. 42): Spiegelrust geweest, in circa 1634 gebouwdDaar [in de Hornpolder]ging de weg eerst door Anthony Oetgens van Waveren, die hetlangs in de rivier en toen dwars door den pol­ circa 1644 naar zijn vrouw Anna Jansdochterder recht op het dorp Neder horst den Berg Spiegel noemde. Deze hofstede werd in 1808(97, 98; 99; 100) af. Die berg is een heusche afgebroken. [echte]berg, een grindhoogte van wel vier Thijsse wandelt verder en meldt de lezer ver­meter hoog, een verdwaald stukje Gooiland. volgens (p. 41): Op dat bergje staat een zeer oud kerkje, dat Wittenstein heeft prachtige boomgaardenonlangs is gerestaureerd en erdat wel is aan en daar door heen zien we de rechte vaartte zien. De huizen van 't dorpje staan zij aan blinken, de Nieuwe Vecht of Rheeder vaart, zij langs den zuidrand van dien kerkheuvel en die hier ook een groote bocht [van de Vecht] rechts hebben wevoortdurendhet park van afsnijdt. Wij houden echter de oude Vechthet kasteel Nederhorst (109, 110), waar we 't langs de dikste en donkerste knotpopulieren,mooist 't gezicht op krijgen, als we de op­ die ik ooit van mijn leven gezien heb. De dijk haalbrug gepasseerd zijn en een eindje zuid­ is hier maar smal en 't Vechtwater, dat door waarts oploopen. Dan komen we voor vlak 't de noordewinden niet naar de Zuiderzee kangroote ijzeren hek met de oprijlaan en zien afvloeien, sijpelt er langzaam doorheen, de hooge stoep en ingang, zooals die in de zoodat heele beekjes van 't kwelwater doorachttiende of zeventiende eeuw zijn aange­ de wagensporen stroomen. Hier is geen jaag­bouwd aan het oude kasteel, dat dagteekent pad meer, maar tusschen dijk en rivier echt uit de middeleeuwen. buitenland, alweer met wilgenstoven'6 be­ Met de omschrijving eenheusche berg, een groeid. grindhoogte van wel vier meter hoog, een ver­ De boerderijWittensteijn bestaat nog steeds -dwaald stukje Gooiland geeft Thijsse aan dat het zoals de meeste oude boerderijen langseen de natuurlijke hoogte is en dat is de juiste ver­ Vecht - met bijbehorende boomgaard, maarklaring. de Hij vermeldt ook dat het oude kerkje Nieuwe Vecht of Reevaart is intussen groten­onlangs is gerestaureerd, dat was in 1892. De deels gedempt. oude huizen, het oude kerkje en het kasteel met

TVE 31ejrg. 2013 233 Foto uit De Vechtstreek, 1968. het grote hek zijn nog steeds in Nederhorst den Berg te vinden, maar intussen is er veel nieuw­ bouw omheen gekomen.

Eenallerzonderlingst buurtje Tot slot Thijsses beschrijving van de buurtschap ten zuiden van Nederhorst den Berg (p. 42): Eeneindje verder weer wat nieuws, een aller­ zonderlingst buurtje, dat heet Overmeer. Daar heb je vooreerst een kolossaal stoom­ I f N«d«rhortt den Berg. Molen gemaal, dat 't water moet wegpompen uit den Horstermeerpolder (114), die heel diep ligt, wat wel te zien is aan het uitwaterings- interesseren. Aan het werkje moesten dan kanaal zelf, dat een meter of vier onder denworden toegevoegd overzichtelijke kaartjes beganen weg ligt. Naast het stoomgemaalder landstreek, met aanwijzing daarop niet ligt een hoepelmakerij, met hooge stapelsalleen van alle nog bestaande historische of van pas vervaardigde hoepels. Die is hier opanderszinds [sic] belangrijke landhuizen en zijn plaats, want we zijn hier echt in 't land voorname gebouwen, doch tevens van som­ van de wilgenteenen. Niet alleen het Reaalenmige uit de oude tijden bekende kastelen, -eiland, maar ook de heele Uitermeerdijksche lustplaatsen en hofsteden. polder zijn [sic] begroeid met wilgenbosch, Het hoofdbestuur vroeg H. Uden Masman17 uit dat, ik tref het, nu juist gekapt is. Stapels enVreeland de gids samen te stellen. Hij noemde stapels van wilgenhout in alle dikten van eenhet boekje DeVechtstreek van Utrecht to t Mui- potlood tot een bezemsteel liggen hier langsden en het Loosdrechtse plassengebeid. Hand­ den weg en in den griend. boekje en gids. Nederhorst den Berg komt uiter­ Overmeer was inderdaadeen allerzonderlingstaard in deze gids voor. Omdat de informatie buurtje, want men vond er grote tegenstellin­over kerk en kasteel van het dorp door de au­ gen dichtbij elkaar: een enorm stoomgemaal,teur blijkbaar gehaald is uit enkele van de hier­ een zeer diepe polder en een landelijke hoepel­boven besproken publicaties, beperk ik mij to t makerij. De hoepelmakerij is allang verdwenen,het gedeelte over het dorp zelf, te vinden in de vele moderne huizen zijn er in de buurt geko­vierde herziene druk van de gids uit 1953 (p. 103- men en het gemaal is nu elektrisch en staat104). op Deze informatie is aanvullend, want zij een andere plaats, maar de Horstermeerpolderkomt in de hiervoor door mij besproken publica­ ligt nog even diep als in 1914. ties niet of nauwelijks voor, deels niet uiteraard, doordat bepaalde zaken toen nog niet beston­ den of hadden plaatsgevonden: De Vechtstreek door H. Uden Masman Nederhorst den Berg is een welvarend dorp, gelegen aan de beide zijden van de Reeder- In 1930 besloot het hoofdbestuur van devaart, gegraven 1Ö29-’31 in door Godard van V.V.V.B.N. (Vereniging ter bevordering van hetReede, heer van Nederhorst. In vroegere Vreemdelingenverkeer en tot behoud van hettijden was er veel vertier van en handel met Natuurschoon) „de Vechtstreek”, op voorstelRijnschippers. Het Merwedekanaal heeft van de afdeling Vreeland, to t de uitgifte van eendaaraan een einde gemaakt. '8 geïllustreerde gids, die in korte bewoordin­Opvallend in het dorp is het grote aantal gen alles zou vermelden wat vreemdeling wasserijen. De wasindustrie heeft zich in de zowel als inwoner dit in gebied zou kunnen loop der jaren enormontwikkeld. Als men

234 TVE 31e jrg. 2013 bedenkt, dat in deze gemeente niet minderHet Natuurdagboek van Nescio dan 13 grote wasserijen geëxploiteerd wor­ den, werk gevende aan 300 personen, dan Van begin 1946 tot eind 1955 heeft de schrijver blijkt daaruit wel dat hier gesproken magNescio19 aantekeningen gehouden van de wan­ worden van een centrum van wasindustrie.del- en fietstochten die hij veelal maakte rond Zij is in hoofdzaak het gevolg geweest van deAmsterdam, Deventer, Eindhoven en Nijmegen. geaardheid van het Vechtwater. Deze zijn in 1996 in boekvorm uitgegeven.20 De Horstermeerpolder, de grootste der veleEruit blijkt dat Nescio vaak wandelde langs of polders in deze streken, tegenwoordig eendoor Nederhorst den Berg, maar erg veel infor­ „moestuin" van enorme betekenis, beslaatmatie over dat dorp geeft hij niet. Meestal staat 616 H.A.en is, na veel vroegere pogingen, iner: linksom of rechtsom Nederhorst den Berg. Op 1882 drooggelegd. In de beide wereldoorlo­maandag 27 maart 1950 meldtKopje hij: koffie in gen is hij enige malen geïnundeerd geweest,Nederhorst den Berg. Geenmensch in de gelagka­ de laatste maal zelfs to t een hoogte 3 M. van mer, eerst zitten luisteren naar zingen door de boven het polderpeil. Deze inundatie en radio, an­ Latijn, Diepenbrock, en toen eindelijk de dere oorlogsschade beliepen ruim 1'/ milli-buffetschel gevonden. Langs de Vecht tot Uiter­ oen gulden. meer en langs de groote weg naar Weesp. Aan het fraaie en zeer bekende Ankeveen-Op vrijdag 13 oktober 1950 schrijft hij lyrisch sepad staat een prachtige oude watermolen,over het rivierlandschap bij Nederhorst den in 1793gebouwd, in 1938grondig gerestau­ Berg: Veel afgestapt. De eeuwige rivier, zoo stil reerd. en zacht of je erin wonen kon. Overal nymphen. De kadastrale grootte van Nederhorst be­Geen menschen. Die hooge bijna kale poppets draagt 1458 ha., de gemeente bestaat uit 't[populieren]aan den overkant, zoo hoog en zoo eigenlijke dorp met 1450inwoners, Overmeer rank, en dun, alleen van boven nog veel blad, een met 400 en deHorstermeerpolder met 600 rideau [gordijn]van Egyptische tooverboomen inw. Het getal inwoners bedraagt in totaal[associatie met papyrusplanten?],pharao stapte ruim 2500. er tusschen.Een nymph steeg uit het water met Ook Hinderdam en Uitermeer, behorendeopgeheven tot armen. Voorbij de tweede molen, ver Nederhorst den Berg, worden in deze gidsover be­ de blauwe rivier, Nederhorst den Berg, kas­ sproken: teel, twee torens, eetbaar [?]. Hinderdam.Deze dam werd in 1326 aangelegd.Een boze reactie vinden we op dinsdag 15 De in 1437 daarin gebouwde sluizen werdenapril in 1952:Nederhorst den Berg over de lengte 1673weggenomen. Op deze plaats is toen van een de Vecht: het kasteel, de 2 torens, wat huizen fort gebouwd. Nu is het een ruig begroeid eilanden een stom [!] kerkje. De prachtige populieren in de Vecht. bijna allemaal gekaptI Uitermeer. Sterk fort, van verre gelijkend op Nescio ergerde zich aan grote veranderingen een oud kasteel. Het is 1637 in aangelegd alsin het landschap en aan bruggen, wegen en schans. Hier werd de beruchte strooptocht gebouwen. der Hij was zeer behoudend, dat is ook Fransen in 1673tot staan gebracht. Door Koningte zien aan de spelling die hij gebruiktemensch, ( Willem III werd het verbeterd en versterkt. Reedstooverboomen, nymph). in de 15e eeuw was Uitermeer een strategisch zeer belangrijk punt. Nu is het een indrukwek­ kend, gerestaureerd monument in een mooiConclusie natuurgebied. Het dorp Nederhorst den Berg wordt in boven­ genoemde publicaties beschreven als een lan-

TVE 31ejrg. 2013 235 delijk dorp met twee markante gebouwen: de Maatschappij van Levensverzekering, beide te middeleeuwse kerk en het dito kasteel. NatuurAmsterdam. en landschap, geschiedkundige achtergronden11. Gerard van Reede van Nederhorst (1624-1670) en Anna Elisabeth van Lockhorst (1626-1652). en naamsverklaringen komen in de publicaties 12. Aaron, eerste hogepriester van het joodse volk, voor. Zo ook bekende schrijvers uit de Neder­broer van Mozes, die zijn volk leidde uit Egypte landse literatuur. Soms wordt informatie bijna naar het beloofde land. letterlijk uit een oudere bron overgenomen13. en Zie voor meer informatie: J. Krol, geschiedenis De een enkele keer heeft een auteur het mis. Infor­van Nederhorst den Berg, W. den Burger, ‘Verkorte matie over het dorp zelf en hoe men daar zijn toelichting Willibrordtekst’, in:Werinon, nr. 84, brood verdiende, is sporadisch te vinden. 2013, p. 12-14 en Leo Wenneker, ‘Een raadsel in een Nederhorst den Berg is tot vandaag de dag mysterie’, in:Werinon, nr. 84, 2013, p. 15-16. 14. De Vecht door Jac. P. Thijsse, te illustreeren met een landelijk dorp in een mooie omgeving ge­ Verkade's plaatjes naar teekeningen van L.W. R. bleven. Wie houdt van het verleden, de natuurWenckebach, Jan Voerman en Edzard Koning, en de rust, kan in het dorp en zijn wijde omstre­Zaandam 1915. Er staan ook zwartwit tekeningen ken zijn hart ophalenl van Wenckebach in. 15. De nummers in de tekst verwijzen naar de bijbeho­ Noten rende plakplaatjes. Helaas wordt nergens vermeld, ook niet achterop de plaatjes, welke tekenaar welke plaatje heeft vervaardigd. 1. De zegepralende Vecht, vertoonende verscheidene 16. Wilgenstoven zijn geknotte wilgen. ges/chtenvan lustplaatsen, heerenhuysen en dor­ 17. Over H. Uden Masman kon ik geen verdere gege­ pen, beginnende van Uitrecht en met Muyden be- vens vinden. sluytende. La triomphante Riviere de Vecht in [...], 18. Het Merwedekanaal verbond vanaf 1892 Amster­ 1719 uitgegeven te Amsterdam door Wed. Nic. dam via Utrecht met Gorinchem. In 1952 is het Visscher. Zie voor een uitgebreide bespreking van traject Amsterdam-Utrecht van dat kanaal opge­ deze fraaie uitgave mijn artikel 'De zegepraalende nomen in het nieuw gegraven Amsterdam- Vecht’, in TVE 30, september 2012, p. 175 e.v.. Rijnkanaal, dat veel dieper en breder is geworden. 2. Claas Bruin (1670-1732) was boekhouder te Amster­ 19. Nescio (Ik weet het niet) is het pseudoniem van de dam en een van de meest productieve schrijvers handelsman J.H.F. Grönloh (1882-1961). Hij schreef van zijn tijd. Hij schreef o.a. hofdichten, tragedies verhalen en novellen in een spreektaalstijl zoals De en arcadia’s. uitvreter (1911) enDichtertje (1918). Ze spelen zich 3. Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden, af in en rond Amsterdam en rond Nijmegen, waar twaalfde deel, vervolgende de beschryving van de hij vaak wandelde of fietste. Hij was betrokken bij provincie van Utrecht. Amsterdam 1772, p. 127 e.v.. de idealistische kolonieTames bij Huizen. 4. Zie over het Rampjaar: Hans Mous, ‘Water en vuur 20. Nescio, Natuurdagboek. Bezorgd door Lieneke (1672-1673). Het Rampjaar in de regio (deel 1)’, in: Frerichs, Amsterdam 1996. TVE 31, 2013, nr. 2, p. 96-108. 5. Tufsteen is steen met als voornaamste bestand­ deel vulkanische as of kalk. Literatuur 6. Zie voor verklaringen van dit opschrift noot 13. 7. Prof. J.A. de Rijk e.a.,Wandelingen door Gooi en De geciteerde publicaties. Eemland en omstreken, Hilversum 1905. Zie over dit J. Krol, De geschiedenis van Neder horst den Berg, boek de artikelen van Hans Mous in TVE 2013. Alphen aan den Rijn 1949. 8. J. Krol, Degeschiedenis van Nederhorst den Berg, Alphen aan den Rijn 1949. 9. Zie Sander Koopman e.a., ‘Neanderthalers in de regio’, in: TVE 29, 2011, nr. 4, p. 290-293. 10. Architect C.B. Posthumus Meyes sr. (1858-1922) ontwierp o.a. De Droogbak, het hoofdkantoor van de Hollandsche Ijzeren Spoorweg Maatschappij en het kantoorgebouw van de Amsterdamsche

236 TVE 31ejrg. 2013 Pieter Gerardus van Os (1776-1839), schil­ der, etser, tekenaar Stanny Verster

Pieter Gerardus van Os is bekend als schilder van landschappen met vee. Deze werken staan in de traditie van de uit kunst de zeventiende eeuw. In de tijd dat hij in het Gooi woonde, schilderde Van Os een aantal opmerkelijke landschappen die breken met zijn overige werk, doordat ze getuigen van een eigentijdse blik. Dit geldt ook voor de taferelen die hij tekende en schilderde van het beleg van Naarden.

Pieter Gerardus van Os werd in Den Haag gebo­echter al verkocht aan een Amsterdamse wijn­ ren als oudste van vier kinderen van het schil-koper, die het werk niet wilde afstaan. Door dersechtpaar Jan van Os en Suzanna de la Croix.diplomatiek optreden van de schilder werd er Zijn eerste schilderlessen kreeg hij van zijn uiteindelijk va­ een vergelijkbare voorstelling door der, die internationale bekendheid genootde omkoning gekocht. zijn bloemen- en vruchtenstillevens. Pieter toon­Tussen 1809 en 1810 verhuisde Van Os met de al vroeg interesse in Nederlandse zeventien-zijn gezin van Amsterdam naar Nederhorst den de-eeuwse kunstenaars. Hij schilderde graagBerg. Een jaar later trok hij naar het nabijgele­ dieren. De kopie van de jonge stier van Pottergen dorp ’s-Graveland. De reden voor deze ver­ (1647), die hij op jonge leeftijd maakte, werdhuizing naar het Gooi was waarschijnlijk dat hij gekocht door prins Willem V. zich steeds meer op het landschapschilderen Tussen 1794 en 1795 vervolgde Pieter zijnwas gaan toeleggen, waarbij het vee onderdeel opleiding aan de Academie van Beeldendewerd van de stoffage en niet langer het hoofd­ Kunst in Den Haag. Na zijn leertijd trok hij naaronderwerp was van zijn schilderijen. Amsterdam, waar hij zich toelegde op het schil­In ’s-Graveland ontstonden werken die nog deren van miniatuurportretten, waarschijnlijksteeds als Van Os’ meesterwerken worden be­ om in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien.schouwd, namelijkVergezicht over de weiden bij Daarnaast bleef hij in de stijl van de oude mees­'s Graveland (1817) en Devaart bij ’s Graveland ters als Potter landschappen met beeldvullend(1818). Beide doeken zijn vermoedelijk geschil­ vee schilderen. Met deze schilderijen hadderd hij vanuit het zolderraam van het buitenhuis zoveel succes, dat hij omstreeks 1800 het schil­dat eigendom was van zijn opdrachtgever, de deren van miniaturen kon afbouwen. Amsterdamse koopman Herman Waller, en geven het gekozen onderwerp realistisch en onopgesmukt weer. Schilder van landschappen Van Os zond beide schilderijen samen met een paar meer traditionele werken in voor de Van Os’ doorbraak kwam in 1808, toen hij opTentoonstelling de van Leevende Meesters. De vee­ Tentoonstelling van Leevende Meesters in Am­ stukken werden echter door de critici veel posi­ sterdam de eerste prijs won Een met Groep vee tiever beoordeeld dan de ’s-Gravelandse land­ in een heuvelachtig landschap. In de regel wer­ schappen. De kritiek keurde deze landschappen den bekroonde werken door koning Lodewijkaf, omdat Van Os de natuur niet mooier had Napoleon aangekocht, dit schilderij had Vanvoorgesteld. Os Nu worden deze schilderijen, juist

TVEyejrg. 2013 237 Pieter Gerardus van Os, zelfportret(i8i8), tekening, Landschap met vee(1806), olieverf op paneel, h.38 cm, miniatuur, afm. 110x85 mm. b. 52 cm (Rijksmuseum,Amsterdam).

m -c

Het late werk van Van Os was, in vergelijking met zijn vroegere werk, weinig innovatief; hij greep ook geregeld terug naar oude thema’s. Hij overleed in 1839 in Den Haag, de stad waarin hij bijna 63 jaar daarvoor werd geboren.

Verslaggever van belegeringsactiviteiten om de eigentijdse en originele visie op het Pieter Hol­ van Os was geïnteresseerd in het Hol­ landse landschap, beschouwd als meesterwer­landse landschap. Daarnaast toonde hij een ken van de vroege negentiende-eeuwse Neder­levendige belangstelling voor het weergeven landse schilderkunst. van historische gebeurtenissen. In 1799 legde hij In 1819 verhuisde Van Os naar Hilversum,de Brits-Russische inval in september van dat waar zich destijds vele schilders vestigden jaar en in Bergen (Noord-Holland) vast in een ets. waar de eerste Nederlandse schilderskolonieLater maakte hij een rapportage van de kruit­ ontstond. ramp in Leiden, waar begin 1807 een kruitschip Van Os had een talent om zich zo voordeligontplofte, wat een groot gedeelte van het mogelijk te presenteren. Hij maakte indruk stadscentrum op in puin legde. zowel koning Lodewijk Napoleon als op koningDe meeste tekeningen lijken ter plaatse te zijn Willem I, en bij de laatstgenoemde was hij gere­gemaakt en laten een verschil in opvatting zien geld te gast. Op 27 juni 1820 benoemde de koningin vergelijking met zijn veestukken, die een veel hem to t lid van hetKoninklijk Nederlandsch Insti­traditioneler karakter hebben. Opvallend is de tuut van Wetenschappen, Letteren en Schooneafwezigheid van heroïek en nationalisme, die in Kunsten, en wel van de Vierde Klasse, waarinde de vroeg-negentiende-eeuwse opvattingen bij beeldend kunstenaars en musici waren verenigd.dergelijke voorstellingen toch min of meer ver­ In 1829 keerde Van Os vanuit Hilversum terugeist waren. naar zijn geboortestad Den Haag, waar hij gingToen er in de laatste maanden van 1813 een inwonen bij een dochter. Deze was getrouwdeinde kwam aan Napoleons heerschappij in met de schilder Jacob Abels, die zijn landschap­Europa en de Fransen zich uit de Noordelijke pen zo nu en dan door zijn schoonvaderNederlanden met begonnen terug te trekken, sloot vee liet stofferen. van Os zich aan bij de Loosdrechtse Landstorm

238 TVE 31e jrg. 2013 Vergezicht over de weiden bij ’s Craveland (1817), olie­ verf op doek, h.111, 89 b. cm (Rijksmuseum, Amster­ De vaart bij 's Craveland (1818), olieverf op doek, h. dam). mem, b. 89,5 cm(Rijksmuseum, Amsterdam).

~ ~ = T V

-•--LiLP'" l)jj

(bewapende burgervrijwilligers) en nam hij ineen snelle reportage, die hij voor goed geld 1813 als kapitein deel aan het beleg van Naar­ verkocht. Hij legde de overgave van de stad den, waar het Franse garnizoen weigerde omlater vast op een schilderij waarop drie kozak­ het vestingstadje over te geven en fel tegen­ken een Franse haan verjagen. Toen hij het schil­ stand bood. Pas in 1814 toonden de Fransen dederij exposeerde, vonden de toenmalige kunst­ w itte vlag. pausen die fladderende haan veel te anekdo­ Tijdens de maanden die hij voor de vesting­tisch, meer iets voor een spotprent en afbreuk muren van Naarden doorbracht, hield van Os doend aan de verhevenheid van het moment.’ een verslag bij van de belegeringsactiviteiten. Maar de Utrechtse bevolking bleef zich de ko­ Daarnaast gaf hij de gebeurtenissen weer in zakken dankbaar herinneren en to t in 1913 werd tekeningen, waarvan hij er later enkele uitwerk­de plaatselijke bevrijding gevierd als Kozakken­ te to t schilderijen. Van Os zorgde op deze ma­dag. Van Os doneerde het schilderij aan de Rus­ nier voor een beeldverslag, waarbij vooral de sische tsaar Alexander I, die hem als dank een alledaagse voorvallen werden weergegeven,kostbare ring met diamant schonk. zoals de grijs gewassen pentekeningDoorij­ het zen van de Karnemelksloot bij Naarden en De kazematten voor Naarden. Ook hier geen he­De Hollandse Romantiek roïek en veel aandacht voor de soldaat, die het allemaal moet meemaken. Bij negentiende-eeuwse Nederlandse schilder­ In 1816 maakte Van Os een schilderij ter herin­ kunst denken we gewoonlijk aan de Haagse nering aan de aankomst van de eerste kozakken School, of de Amsterdamse Impressionisten, bij de Wittevrouwenpoort in Utrecht op 28 no­waarbij drie kunstenaars uit het laatste kwart vember 1813. Hij was er bij toen de Franse bezet­ van de eeuw steevast als coryfeeën worden ter zich in 1813 terugtrok uit Utrecht en maaktegenoemd: Breitner, Toorop en Van Gogh. Van

TVE 31ejrg. 2013 239 Bataille bij Bergen den 19 September 1799, Het doorijzen van de Karnemelksloot bij Naarden in 1814, ets/kopergravure, 33,7 h. cm, b. 46,0 cm olieverf op doek, (1.99cm, b. 111cm (Rijksmuseum, Am­ (Universiteitsbibliotheek, Leiden). sterdam). HHH

ms

B K : ' i , m w • • 'f ir s p r * S-»,

de schilderkunst uit het tijdvak 1800-1850, grof­ weg de periode tussen de Napoleontische tijd tot aan de opkomst van de Haagse School,ning. die Het landschap wordt zo minutieus weer­ wordt aangeduid met de term ‘Romantischegegeven dat men bij wijze van spreken de School’, bestaat eigenlijk niet zo’n duidelijkblaadjes aan de bomen zou kunnen tellen. beeld. Zeker is dat de periode van de RomantiekWat in deze periode wel veranderde, was de in ons land geen schilderspersoonlijkheid blik heeft van de landschapschilder: De natuur werd opgeleverd die het beeld zo domineerdegeaccepteerd als zoals ze was en niet tot een ide­ Caspar David Friedrich in Duitsland, Turneraalbeeld of omgevormd. De kunstenaar gaf slechts Constable in Engeland en Eugène Delacroixweer in wat hij zag zonder daaraan een diepere Frankrijk. betekenis toe te willen kennen. Was de Romantiek in Frankrijk ontstaan als reactie tegen de dwingelandij van de Academie en het daar gepropageerde Classicisme, inEen Ne­ populaire schilder derland worstelden de kunstenaars vooral met de dominante erfenis van de schilderkunstPieter uit van Os was in zijn tijd een populaire schil­ de Gouden Eeuw. Dat er later op de Nederland­der. Zijn werk werd in het algemeen enthousiast se romantische generatie werd neergekeken,ontvangen, waardoor hij ook in financieel op­ heeft vooral te maken met de reputatie vanzicht de als een geslaagd kunstenaar kan worden Haagse School, die zich als jong en verfrissendgezien. De reden hiervan was dat hij in de stijl profileerde en zich afzette tegen alles wat eraanvan zijn tijd werkte en die werd, zoals al ver­ voorafging, en daarvan is in de Hollandsemeld, Ro­ sterk beïnvloed door de zeventiende- mantiek geen sprake. Men zag de kunstenaareeuwse kunst. voornamelijk als een ambachtelijk en gedegenGedurende zijn hele leven nam Van Os een vakman. voorbeeld aan schilders als Potter2 en Nicolaas De schilderkunst van de Hollandse RomantiekBerchem3. Tegelijkertijd ontwikkelde hij naast is voornamelijk een thematisch-stilistische varia­zijn veestukken een landschapsgenre dat wel tie op het werk van zeventiende-eeuwse schil­gestoffeerd was met runderen en schapen, ders. Werken met een dramatische en emotio­maar waarin de nadruk toch veel meer op het nele lading, met thema’s als ‘de nietigheidlandschap van zelf ligt. In de loop der tijd ging zijn de mens tegenover de overweldigende krach­werk meer de richting op van zijn vroegere ten van de natuur,’ zijn in de Hollandse Roman­schetsmatige beeldverslagen, maar met uitzon­ tiek afwezig. De Hollandse Romantiek wordtdering van enkele stukken, heeft de inspiratie gekenmerkt door een grote technische verfij-van oude meesters hem nooit losgelaten.

240 TVE 31ejrg. 2013 De aankomst van de kozakken bij de Wittevrouwen- De kazematten voor Naarden 1814, inolieverf opdoek, poort in Utrecht in13, 18 olieverf op doek, 142 h. cm, b h. 55cm, b. 65 cm (Rijksmuseum, Amsterdam). 170 cm(Centraal Museum, Utrecht).

Noten

1. Nick van Sas, ‘Laveren tussen de Fransen en de massa’, in: NRC van 31-05-2013. 2. Paulus Potter (1625-1654) is vooral bekend als schilder en etser van minutieus uitgebeelde dieren. Zijn landschappen dienen meestal alleen als ach­ tergrond voor de sterk op de voorgrond ge­ plaatste dieren. 3. Nicolaas Berchem (1660-1683) geldt als voornaam­ ste exponent van de italianiserende landschap­ schilderkunst in Nederland. Zijn rivier- en bergland­ schappen met idyllische taferelen zijn vervuld van een mediterrane gloed en maken hem to t een voorloper van het Rococo.

Bronnen

Biografisch Woordenboek van Nederland: 1780- 1830, http://www.historici.nl Benno Tempel, ‘ Het romantische landschap’, ‘De trek naar buiten’, ‘Romantiek in Neder­ land’, in:Het Romantiek Boek, Zwolle 2013. Nick van Sas, ‘Laveren tussen de Fransen en de massa’, in: NRC van 31-05-2013.

TVE 31ejrg. 2013 241 In het voetspoor van D e Rijk Welige weiden aan alle kanten Anno 1905 naar Nederhorst den Berg Hans Mous

Thans moeten weu eenlangen tocht voorstellen, zegt de (be)schrijver deze van wandeling. Dat is maar hoe je het bekijkt, of liever hoe je het beloopt. Ik heb het vermoeden dat onze wandelaar 1905 in zo'ndertig kilometer heeft afgelegd. Maar naast de hoofdroute kan nog uit verschillende zijroutes worden gekozen. Afhankelijk van de te kiezen variant zijn we twintig tot maar liefst veertig kilometer onderweg. Onderweg zal ik de verschillende alternatieven aanwijzen. De hoofdroute komt door Ankeveen, Nederhorst den Berg en Weesp. Kortom, we gaan door de polder en langs de Vecht.

Het startpunt vinden we aan het Noordereindeeindelijk de polder en rechts een langgerekte in 's-Graveland, op de kruising met het Anke-lintbebouwing met hoge rode daken. Na het veensepad en de Herenweg. Onze wandelaarlaatste rode dak zien we aan beide kanten (opnieuw niet De Rijk zelf) kwam hier in 1905groen, maar de opgeschoten begroeiing links met de paardentram vanaf station Hilversum.en rechts doet niet echt stille aan weiden en De paardentram rijdt inmiddels niet meer, vlakten dus denken. In 1905 zullen hier waarschijnlijk wie deze route niet per fiets doet, is aangewe­ook geen struisvogels (of emoes?) wat verloren zen op bus 105 (halte ‘Klapbrug’). U kunt zowelrondgescharreld hebben. bij station Hilversum als bij station Naarden- Bussum opstappen. Op de plaats waar nu de Klapbrug is, trofAnkeveen de schrijver een prettig, hoog brugje aan. De twee bruggen die er nu liggen zou ik geen van De beide weg buigt naar rechts en komt uit in het prettig en ook niet hoog willen noemen. Viadorpscentrum een van Ankeveen. Deze weg (het van de twee komen we op het grondgebiedStichts van End) verdient wel de benaming idyllisch. Ankeveen. De asfaltweg die we gaan volgenVeel (de groen, huizen met rieten daken, klapbrug- Herenweg) was in 1905 nogzwart een wegje en getjes en paden die links en rechts de polder in eenidyllisch paadje. Onze wandelaar zag hier ookleiden. De auteur spreekt vanecht een landelijke een smederij. Het pand direct over de brug gemeente.waar nu een automobielbedrijf in zit, lijkt oud en grootDe naam ervanherinnert ons reeds aan het genoeg om in 1905 een smederij geweest tebedrijf zijn. dat door een gedeelte der ingezetenen De Herenweg liep in 1905tusschen de breedewordt uitgeoefend: het maken van turf. Turf slooten door aan weerszijden en verderopanno de 1905? Dit bedrijf moet toen echt wel op ruischende rietbosschen. Nu schijnen rietbossenzijn laatste benen hebben gelopen. Ten westen bijna altijd te ruisen, maar nu even niet. Rechtsvan Ankeveen zal na 1800 niet veel turf meer zien we een rijtje kale nieuwbouw, waarvangewonnen de zijn, maar ten oosten van het dorp is meeste voortuintjes door spichtig gras over­de turfwinning pas rond 1850 begonnen. Wie woekerd zijn. De vrijstaande huizen aan deiets lin­ wil zien van het gebied waar de vervening kerkant van de weg gaan schuil achter hogeheeft plaatsgevonden, moet na het bord van de hagen. Na een knik in de weg zien we danbebouwde links kom even linksaf slaan, het Bergse

242 TVE 31ejrg. 2013 De oudehervormde kerk van Ankeveen(afgebroken in 1907). Onze auteur schrijft:we gaan de ophaalbrug over en de Horstermeerpolder Maar in. niet al­ leen de ophaalbrug is verdwenen, ook de Anke- veense vaart waar ze overheen leidde en de bijbehorende schutsluis zijn er niet meer. Waar­ schijnlijk is het eerste weggetje rechts (met de knotwilgen) een restant van de oude ringdijk. ______' Dit weggetje leidt naar een gloednieuw bedrijfs­ gebouw met de historische naamNieuwe De Harmonie. Onder deze naam was aan de Mid­ ___j denweg in 1902 een tuinbouwkolonie tot stand gekomen op een stuk grond dat door Frederik Pad op. Na zo’n tweehonderd meter is hetvan pa­ Eeden was aangekocht. Ik vermoed dat er troon vanpetgaten en legakkers nog goed te tussen beide Harmonieën geen verband be­ zien. Turfwinning was in 1905 niet het enigestaat. middel van bestaan:het overige gedeelte derDe Horstermeer was tot 1882het Horster­ weinig talrijke bevolking oefent het landbouwbe­meer. Onze wandelaar weet te vertellen dat drijf uit. Dat lijkt nu voltooid verleden tijd. deze plas ontstaan is door het uitgraven van Onze wandelaar houdt halt voor de Neder­turf. Waar hij die informatie vandaan heeft, is lands hervormde kerk en constateert:kerkje Het onduidelijk, maar ze klopt in elk geval niet. Het verkeert in zeer ongunstigen toestand en eischtmeer is duizenden jaren geleden ontstaan als dringend verbetering. Naar men wil moetenverzamelbekken de van kwelwater uit het Gooi. De fundamenten veel geleden hebben doorauteur het is zeer enthousiast over de drooglegging droogleggen van de Hors termeer. Maar al in 1830 van dit meer en zou wensen dat dit met meer waren toren en koor gesloopt vanwege instor­meren gebeurde. Hij zou het misschien wel eens tingsgevaar. En in 1905waren de scheuren in dezijn geweest met de spandoeken tegen vernat- muur zo groot dat je van buiten naar binnenting kon van de polder die we hier en daar tegenko­ kijken. Twee jaar later is het kerkje dan ook afge­men Natte ( natuur erbij, alleen knutten Hij blij). broken en vervangen door het huidige (bovengeniet van het landschap:welige weiden aan alle de deur zien we het jaartal 1907). Maar hetkanten, is verderop begrensd door grientbosschen alsof de duvel ermee speelt (als je dat van en een riet. De auteur beschrijft een nog bijna maag­ kerkje mag zeggen): ook het huidige gebouwdelijke is polder met enkele hoeven en een kweke­ in ernstig verval. Het ziet er verwaarloosd rij uit (de al eerder genoemde oorspronkelijke met zijn afgebladderde deuren. Sinds 2006Nieuw wor­ Harmonie). De welige weiden zijn nog den er geen diensten meer gehouden. Bij naderevolop te zien, maar dan wel tussen de inmiddels beschouwing blijkt vooral het onderste deelopgerukte van bebouwing door. Die bebouwing de kerk er slecht uit te zien. Het dak en het bestaatbo­ uit verschillende woonhuizen, maar ook venste gedeelte lijken al gerestaureerd teeen zijn. Tegelgigant, een Plamuurspecialist, ver­ Een bord langs de weg geeft aan dat hierschillende thea­ autobedrijven en caravanstallingen. ter en cultureel centrumDillewijn De komt. De Middenweg is een polderweg zoals een polderweg hoort te zijn: recht, veel groen, veel bedrijven, aan weerszijden een sloot, de huizen De Horstermeer in een rij en bereikbaar via een bruggetje. Een flink stuk vanaf het begin zien we aan onze lin­ We gaan terug naar de bocht in de weg enkerhand gaan een boerderij die hier in 1905 ook al hier rechtsaf, richting Nederhorst den Berg.stond: boerderij De Horst. Het is een indrukwek-

TVE 31e jrg. 2013 243 De Reevaart in Nederhorst (ingekleurde ansichtkaart). We kunnen nu tien minuten genieten van nieuwbouw en woonboten. Pas aan het eind van de bebouwde kom hebben we een onbe­ lemmerd zicht op de groene Vechtoevers. We gaan terug en vervolgen onze weg richting cen­ trum Nederhorst den Berg. Dit deel van Over­ - * meer (een mooigelegen plekje) is qua bebou­ wing een mengeling van oud en nieuw. We ko­ men weer bij de Vecht die vervolgens een bocht IS lS l naar links maakt. Een klein stukje water gaat rechtdoor, maar dat zal niet meer dan zo’n hon­ derd meter zijn. kend gebouw met een groot woonhuis, eenWij gaan via het fietspad richting centrum. fraaie voordeur en een lange schuur. Het fietspad gaat over een dijkje met links eerst uitzicht op de polder en daarna een imposant hek, waarachter het net zo imposante kasteel Overmeer Nederhorst ligt. Onze wandelaar vertelt dat hier de vroegere hoofdingang van het kasteel was, In eenuurtje zijn we de polder dwars doorgewan­maar dat deze verplaatst is naar een plek tegen­ deld en staan voor het gebouw van ’t stoomge­over de kerk. Die kant gaan we nu op. maal. Er staat inderdaad een gemaal direct bui­ ten de polder: als we aan het eind van de Mid­ denweg linksaf slaan, zien we het bijna meteen.Den Berg Achter een waterbekken zien we een gemaal dat het polderwater via een boezemkanaalWe in de bereiken al snel het centrum van Neder­ richting van de Vecht loost. Maar hier stond horstniet den Berg en zijn daar ook even snel weer het stoomgemaal van onze wandelaar. uit. Dat Aan onze rechterhand zien we vervolgens stond veel meer in de richting van Nederhorstde rooms-katholieke kerk. De schrijverspreekt de Berg. Om die plek te bereiken moeten van we de fraaie R.K. kerk..., een fraai gebouw, dat teruglopen en de Randweg volgen richtingzijn Ne­ slanken toren hoog in het luchtruim verheft derhorst den Berg. Al gauw zijn de welige wei­(twee keer ‘fraai’ in een zin, dat is niet zo fraai). den verdwenen. Eerst is er aan onze linkerhandDe kerk staat er inderdaad mooi bij, met ervoor een sportcomplex met een opvallend hogeeen tri­ vijver met waterlelies en een tuin met rodo­ bune en daarna belanden we in de nieuwbouwdendrons. In dit decor heeft zij alle ruimte om van de buurtschap Overmeer. Bij de bocht inhaar de slanke toren in de lucht te verheffen. Deze weg gaan we naar links, de Meerhoekwegkerk in. lijkt een stuk beter onderhouden dan de Op de driesprong Meerhoekweg-Overmeerse-hervormde kerk die we in Ankeveen zagen. weg-Vreelandseweg heeft het stoomgemaalOver de ophaalbrug bereiken we het oude van onze wandelaar gestaan. Niet alleendorp, het schrijft onze wandelaar. Ophaalbrug? Die gemaal, maar ook de bijbehorende vaartis (de nergens te bekennen, evenmin als de vaart tocht) is verdwenen. waarover hij zou moeten leiden. Dit is echt de De schrijver gaat hier eersttien minuten links­ wandeling van de verdwenen vaarten! In dit om in de richting van Vreeland, om te genietengeval de Reevaart die in 1629-1631 werd gegra­ van het mooie landschap, dat zich hier aanven de om een bocht in de Vecht af te steken. Alle beide Vecht-oevers bevindt. Als we hem willen scheepvaartverkeer tussen Amsterdam en volgen moeten we de Vreelandseweg inslaan.Utrecht (en verder naar Duitsland) maakte er

244 TVE 31ejrg. 2013 Noorderportaal van de Willibrordkerk Nederhorst in (met opschrift). gebruik van. De tol bij de brug van Nederhorst den Berg was dan ook een rijke bron van inkom­ sten. In de twintigste eeuw heeft het Amster- - - dam-Rijnkanaal de functie van de Vecht als ver­ bindingsweg overgenomen. De vaart en vooral de brug werden eerder een last dan een lust. De vaart was bovendien ernstig vervuild. Ze is tus­ sen 1969 en 1979 gedempt. Het zijarmpje (of liever: zijstompje) van de Vecht dat we eerder zagen, is er een restant van. Op de plaats waar de vaart lag, vinden we nu een serie parkeerter­L O i reinen, deels gecamoufleerd door heggen en bomen. • r - - ' .

Volgens de schrijver was Nederhorst den ■. . Berg in 1905een stil plaatsje. De meeste inwo­ , -Y? m z ners vonden hun bestaan in de veeteelt, de veenderij en de hoepelindustrie. Het dorp maakt nu nog steeds een stille indruk. De hore­ ca heeft het duidelijk gewonnen van de meer O. agrarische activiteiten. Langs de vroegere Ree- e vaart staan nog steedsvele huizen afkomstig uit voorgaande eeuwen. Ertussen staat een rijtje winkelpanden uit een modernere, meer fanta­ sieloze tijd. i i . m m De brug mag dan verdwenen zijn, tegenover de muziektent vinden we nog wel de Brug­ straat. Die gaan we in en volgen hem naar links. Aan onze rechterhand zien we een rijtje fraaie (!) oude pandjes. Daarachter rijst de Berg stuifduin van in de Weichselien-ijstijd (100.000 tot Nederhorst den Berg op, gestut door een 10.000muur jaar geleden). met steunberen. We gaan hier door het hek en beklimmen de trap. Bovenop de heuvel geko­De Willibrordkerk men zien we de kerk en, tegen de helling, eenDe Willibrordkerk rij lijkt nog sprekend op de teke­ huizen die met hun achtergevel de berg ning steu­ in het boek uit 1905. De muren zijn van nen. Alleen de daken steken er bovenuit. Hetgrijze, is pokdalige tufsteen. De schrijver spreekt een merkwaardige gewaarwording hiervan te een beeld van Willibrord op het dak. Moge­ staan: alle land rondom is vlak en deze berglijk bedoelt hij de kop op het uitstekende ge­ steekt er als een eenzame puist bovenuit. deelte Zon­ waar het koor aan het schip grenst. Als der de bomen en de nieuwbouw die wat verder­we onder de toren staan, zien we duidelijk dat op staan, zouden we een heel eind kunnende kerk kij­ maar één zijbeuk heeft en wel aan onze ken. Het is geen wonder dat onze wandelaarlinkerkant, de noordzijde. In de noordzijde be­ meent dat de berg door de bewoners moetvindt zijn zich een portaal waar de schrijver ons opgeworpen om de kerk droog te houdenattent of op maakt. In de omlijsting staat een oude om er een burcht op te bouwen. Net als bijtekst het die ons oproept om te bidden voor de ontstaan van het Horstermeer vergist hij zich:zaligheid van een zekere Elburga. Ik heb ner­ de berg is geen mensenwerk, maar ontstaangens als duidelijk kunnen vinden, hoe oud dit op-

TVE 31e jrg. 2013 245 Draaibrug over het Merwedekanaat (coll. Henk Otten, Nigtevecht). schrift is. Ik kwam alleen een bewering tegen, dat het 500 a 600 jaar oud zou zijn. Merkwaar­ dig is dat de steen in de linkerbovenhoek van het portaal aan het bladderen is geslagen, alsof de tekst in een soort stenen fineerlaag is aange­ bracht. De hier genoemde Elburga is niet eenduidig te ’W’W plaatsen. Sommigen zien in haar de grootmoe­ der van de missionaris Liudger (achtste eeuw na Christus), anderen een vrouw uit het geslacht Van Wassenaer of het geslacht Van Amstel. On­ ze schrijver zwijgt over deze kwesties in alle talen. Onder het portaal staat een houten poortkastje af ligt) duidelijk oudere bakstenen in het waarin we dezelfde bladzijde uit het boekbovenste van gedeelte van het middenstuk van de De Rijk zien afgedrukt, die we hierover staangevel. te De Vechtzijde maakt op onze wandelaar lezen. Een merkwaardige ervaring! een moderne indruk. Die ziet er nu nog steeds strakker en gladder uit dan de andere kanten. Kasteel Nederhorst Van de kerk naar het kasteel is een heel korte afstand, tenminste via de kortste weg. Maar Dehet Vecht over hek aan de zuidwestkant dat we daarvoor zou­ den moeten doorgaan, is bijna altijd gesloten.We lopen terug door de toegangspoort naar Dus gaan we terug de trap af, rechtsaf en weerhet JB-Plein en gaan bij de JB-kastanje naar rechtsaf de Brilhoek op. Links zien we het links. JB- Na (alweer) wat nieuwbouw staan we Plein (of het Juliana en Bernhardplein) en buiten daar de bebouwde kom in een weids polder­ is de toegangsweg naar kasteel Nederhorst.landschap. We hebben uitzicht naar drie kanten. Eerst lopen we over een open weg langsHier een is goed te zien dat de Vecht hier een ruime boerderij, daarna gaan we door de toegangs­bocht maakt. Uiterst links ligt een schip ge­ poort (met een drievoudig hondenverbod)meerd, en van daar loopt een ring van bomen en door een bomenlaan naar het eigenlijke kasteel.boerderijen met daartussen twee molens tot Een zevental brievenbussen laat zien dataan we het kerkje van Nigtevecht dat we rechts niet meer van de kasteelbewoner kunnen kunnen spre­ zien. In de tijd van onze wandelaar ken. Daarna krijgen we het kasteel zelf te zien.(toen de Reevaart er nog was) was dit het Grote Onze wandelaar noemt het eenlandhuis tot Eiland van Nederhorst den Berg. We gaan recht­ verworden “ versterkt slot". Er is inderdaad geendoor naar de Vechtoever en slaan daar rechtsaf. ophaalbrug meer en in de muren zien weDe een schrijver verzucht: Is ’t hier zoo mooi! Over groot aantal ramen. Maar met zijn slotgrachtden en dijk loopt een smal wegje; heel smal en heel zijn vier hoektorens is het nog altijd een indruk­bochtig met de wendingen mee van den stroom; wekkend bouwwerk. Het ziet er goed onder­en er staan wilgen aan weerszijden. Wilgen met houden uit. knoestige stammen en lange, spichtige takken; De schrijver wijst ons erop dat vooral aan maar de ze staan dicht tegen elkander en hun ritse­ zuidkant nog te zien is dat het om een oudlende, kas­ grijs-grauwe blaren schaduwen zo intiem teel gaat: degevel hier bestaat n.l. voor een deelover 't grijze wegje. En dan is er telkens verande­ uit de oorspronkelijke reuzenmoppen vanring, den als de weg weer afbuigt; als de Vecht weer allereersten bouw. En inderdaad zien we aan dieanders te zien is, of een huisje plotseling naar kant (de kant die het verst van de toegangs-voren komt en vriendelijk u tegenlonkt.

246 TVE 37ejrg. 2013 Fort Uitermeer in 1915. Dat lijkt er in het begin niet meer zo op. Er zijn vandaag de dag heel wat huisjes die daar plotse­ ling naar voren komen. Maar voorbij deze klont huizen wordt het groener, zien we vaker de Vecht, kronkelt het smalle wegje en komen er rijen wilgen. Op een gegeven moment opent zich naar rechts het uitzicht op de polder met KJ daarachter Nederhorst den Berg met zijn beide ■'*' ■ *~s»j kerken. Aan de andere kant van de Vecht ligt Nigtevecht. Bevallig ligt het daar, met zijn teek enachtige huizen, langs waterkant, den vindt over de brug voorbij het transformatorhuisje de schrijver. En ja, dat vinden wij ook nu nog.rechtsaf slaan, de Kanaaldijk Oost op. Dit wegge­ Als de rivier en de weg een bocht naar linkstje leidt langs een parkeerterrein en gaat bij een maken, zien we aan onze rechterhand ijzeren aan hekwerk naar links. Daar komen we uit streng, grijs, kubusvormig huisje achter eenop de Meerplaats Nigtevecht. Tussen de aange­ streng, grijs hek. Het is het gemaal van de Horn-meerde binnenvaartschepen door hebben we en Kuijerpolder. Onze wandelaar tro f hier een een mooi uitzicht op het kanaal. molen zonder wieken waarin zich een motorge-Het Merwedekanaal is aangelegd tussen 1887 maal bevond. Deglundere bewoonster ervan en 1892. Dus toen (de echte) De Rijk rondwan­ schonk melk en bier. Dezelfde bewoonster zet­delde in het Gooi, was het er nog niet. De vaar­ te onze wandelaar met haar roeiboot overroute de van Amsterdam naar Duitsland liep oor­ Vecht. Tegenwoordig ligt vlak hiervoor eenspronkelijk via de Vecht (en de Reevaart). Deze pontje voor fietsers en wandelaars. We kunnenwaterweg was voor de steeds groter geworden dus de route uit 1905 blijven volgen en stekenschepen ongeschikt en dus werd een nieuw de Vecht over. kanaal aangelegd. Onze wandelaar spreekt van eenvan Neerlands grootste waterbouwkundige werken. Een kanaal dat zich kilometers ver uit­ Nigtevecht strekt van Amsterdam af tot ver ten zuiden van Utrecht; en zoo breed, dat de grootste schepen er Het centrum van Nigtevecht bestaat uit oudeelkander gemakkelijk passeeren kunnen. Dat was huizen die zich aaneenrijgen langs de Dorps­dus in 1905. Een halve eeuw later werd het bre­ straat. Direct tegenover het aankomstpunt dere van en diepere Amsterdam-Rijnkanaal geo­ de pont ligt de kerk. De vierkantefraaie toren is pend. Wat we nu aan binnenvaartschepen zien niet erg hoog en wordt bekroond door eenlangsvaren, hou­ had nooit in het Merwedekanaal ten opbouw met spits. Onze wandelaar is vooralgepast. geïnteresseerd in de geschiedenis van Nigte­De schrijver zag hier aan de overkantkor­ op vecht en vertelt nauwelijks iets over wat hij erten in afstand nog een breed water: het Het Gein. is 1905 zag. Hij schrijft dat hij naar links gaat (vanafons een raadsel hoe hij dit gezien kan hebben: de pont gezien!) en dan aankomt bij een alleen zijtak een bomenrij in de verte geeft aan waar van de Vecht die via een zware schutsluis we uit­ het Gein moeten zoeken. komt in het Merwedekanaal. De zware schut­ sluis is er nog steeds, maar is blijkbaar overbodig geworden: beide deuren staan wagenwijd Opopen. weg naar Weesp De sluis is goed te zien vanaf de ophaalbrug. Wie net zoals onze wandelaar het kanaal (nu natuur­Onze wandelaar vervolgt zijn weg langs het lijk het Amsterdam-Rijnkanaal) wil zien, moetMerwedekanaal. Dat is tegenwoordig voor

TVE 31ejrg. 2013 247 De oudeUitermeerse sluis en het fo rt zoals ze er nu uitzien. voetgangers (en trouwens ook voor fietsers) niet meer mogelijk. Zij moeten terug de Raad­ huisstraat in en die uitrijden. Dan links de Gar- stenstraat in en vervolgens de borden richting Weesp volgen. Het fietspad gaat door de wei­ landen naar de kanaaldijk toe, maar volgtm die m - 1 onderlangs, zodat het uitzicht op het kanaal volledig ontbreekt. Daar staat tegenover dat ' ' • - mm . het uitzicht naar rechts over de polder Aetsveld zeer weids is. Bovendien is het uitzicht vanaf de kanaaldijk in de richting van het Gein niet bijzon­ _____ der. Het Gein is al nauwelijks te zien en van de daarachter gelegen Bijlmermeer (waarvan bij onze wandelaar vooral de geschiedenis aankeek) bod vrij uitzicht op Weesp. Wie met eigen komt) is een enkele keer het topje van eenogen flat­ wil constateren hoe bekoorlijk het Gein is, gebouw te zien. Wie dit met eigen ogenmoet wil onder de brug door en dan rechts de trap constateren, moet bij de kinderopvang Kidswe-op en het kanaal over (fietsers moeten vóór de re/d even de dijk opgaan. brug rechtsaf slaan en de borden richting Am­ Het is opmerkelijk dat de auteur zoveel aan­sterdam volgen). Bij de stoplichten linksaf slaan dacht aan Gein en Bijlmer besteedt, terwijlen hij voila, daar is het Gein. alleen langs het Merwedekanaal gewandeldVoor het vervolg van de route moeten we heeft. Of toch niet? Als we de provincieatlasonder uit de Weesperbrug door, het kanaal volgen, 1905 goed bekijken, zien we bij Nigtevecht eendus het fietspad langs het water aanhouden. Via draaibrug over het Merwedekanaal (even eenvoor­ bocht naar rechts verlaten we het kanaal en bij het transformatorhuisje dat we eerder noem­volgen nu een ander water, het Smal Weesp. De den). Via deze brug bereikte je de VelterslaanProvincialeweg was er nog niet, dus heeft onze die rechtstreeks naar het Gein leidt. Wellichtwandelaar ongetwijfeld deze route aangehou­ heeft onze wandelaar deze route genomen.den. Dat We gaan daarna onder een volgende brug zou zijn constatering:Gein is zeker een bekoorlij­(De Uitkomst) door. Zowel deze brug als de ke landstreek begrijpelijk maken. Deze draaibrugomringende bedrijven waren er in 1905 niet. is overigens al de derde brug die op onze Ookroute de flatgebouwen en de jachthaven zullen verdwenen is. Maar...! De provincie Noord-ontbroken hebben. Buiten de chocoladefabriek Holland heeft vergevorderde plannen voormoet de het hier héél landelijk zijn geweest. De aanleg van een fietsbrug over het Amsterdam-fraaie molen aan de overkant van het water was Rijnkanaal, vlakbij het punt waar de oude draai­er wel: HetHaantje dateert van 1820 (en staat brug lag. Vóór 2014 komt die er niet, maar overop een plaats waar al in 1626 een molen stond). één of twee jaar kan de lezer mogelijk hier zijnBij de stoplichten gaan we rechtdoor en ver­ weg langs het Gein vervolgen. volgen onze route langs het Buitenveer. Hier Wij gaan nu dus maar verder langs het kanaalkomen we in het centrum van Weesp. De auteur tot we bij de Weesperbrug aankomen. In 1905besteedt hier in deze wandeling geen aandacht was hier niet zo’n imposante overspanningaan, van maar vervolgt zijn weg naar het station. het kanaal, maar (alweer) een simpele draai­Om dit te bereiken slaan we op het Binnenveer brug. Een grotere brug was ook niet nodig,linksaf (de brug over) en vervolgen onze weg want de Provincialeweg/Gooilandweg ontbraknaar rechts langs de Herengracht. Als we aan toen nog helemaal. Vanaf dit punt had je (alshet jeeind daarvan linksaf slaan vinden we borden langs de chocoladefabriek van Van Houtendie ons de weg naar het station wijzen. Het

248 TVE 31ejrg. 2013 In 1905 verscheen een boekje onder Wandelingende titel door Cooi en Eemland. Als auteurs staan professor J. A. de Rijk e.a. vermeld. De wandelingen in het boekje zouden eerder in De Gooi en Eemlander hebben gestaan. Uit nader onderzoek is gebleken dat in het boekje niet de oorspronkelijke wandelingen van professor De Rijk staan afgedrukt. Deze oorspronkelijke wandelingen verschenen van 1882 tot 1888 in afleveringen in deGooi en Eemlander. In het boekje uit 1905 (dus jaren na de dood van de prof uitgegeven) staan deels bewerkte versies van de tochten van De Rijk, deels ge­ heel nieuwe routes. Voor TVE liep ik een aantal van de tochten uit het boekje na om te zien wat er van de in 1905 beschreven route nog terug te vinden valt. Bij een wandeling die oorspronkelijk door De Rijk zelf gemaakt en beschreven is, vergelijk ik ook de situatie van 1882-1888 met die van 1905.

station van Weesp staat nog op dezelfde plaatsna verandert het beeld. Links verschillende als in 1905, maar zelfs een oppervlakkige blikboerderijen en buitenhuizen en daartussendoor leert ons dat dit niet het station is dat onzeeen weids uitzicht op de polder (en de spoor­ wandelaar zag. Dat klopt: het huidige stationlijn). Dit beeld zou onze schrijver bekend moe­ dateert uit 1967. ten voorkomen, al is de dubbele wilgenrij uit 1905 tot een minimum teruggebracht. Aan de overkant van de Vecht bepaalt een eindeloze rij Fort Uitermeer woonboten het huidige beeld. Bij een bocht in de Vecht zien weUiter­ fort Voordat onze wandelaar zijn verhaal over meerdeze in de verte liggen: een machtig torenfort route afsluit, vertelt hij dat een eind ten oostenin een groene setting. We vervolgen onze weg van Weesp de Uitermeerse Schansmoeite de tot waar we de Vecht verlaten en gaan dan van het bezichtigen waard Wie is. nog zin heeft rechts een ophaalbrug over. Hier ligt de Uiter­ om aan het eind van deze wandeling nogmeerse 4,5 sluis. De sluisdeuren staan open, de kilometer extra te lopen (en hetzelfde aantalsluiskom is dus niet meer gesloten. Achter de terug) moet aan het eind van de Herengrachtsluis is wel een dubbele metalen deur te zien die niet linksaf, maar rechtsaf slaan. De fietsersde vaarweg afsluit. Het waterpeil aan beide moeten dit sowieso doen om terug te komenkanten in van de deuren is gelijk. De afsluiting ’s-Graveland. We gaan nu over de Hoogstraatdient vooral om te voorkomen dat al te veel langs de Vecht tot we bij de dubbele witteVechtwater op­ de polder in zou stromen. Vlak haalbrug komen. Die steken we over en vervol­voordat we bij de Provinciale Weg aankomen, is gen de weg rond het torenfortOssenmarkt, er een afslag naar rechts die ons bij het fort onderdeel van de stelling van Amsterdam. brengt. Als we alweer een brug zijn overgestokenBij deskundigen heeft het fort steeds gegolden slaan we rechtsaf. FortUitermeer staat hier al voor buitengewoon sterk, meldt onze wande­ op de wegwijzer aangegeven. We volgen nulaar. de Als hij vervolgens spreekt over de overrom­ rechteroever van de Vecht. De schrijver vindtpeling van deze schans door de Pruisen in 1787, deze weg al evenverrukkelijk schoon als allelijkt het er sterk op, dat hij hier nooit geweest is. andere wegen langs de mooie InVecht. het begin In 1845 immers, is die schans vervangen door zien we aan onze linkerhand een enorm een paar- torenfort. Ook als de schrijver vermeldt dat denbedrijf en enkele sportvelden, rechtsde de weg naar Ankeveen en 's-Graveland en de wallen van Weesp en een tweetal molens. Daar­scheepvaartroute door de schans heenlopen,

TVE}ie jrg. 2013 249 De wandeling uit het boek (doorgetrokken zwarte lijn), de fietsroute (doorgetrokken lijn plus zwarte stippellijn) en de toekomstige variant via het Gein (rode stippellijn).

IJmeer

Weesp

' v \

fiterm eer

c n K*

i-G ravel

beschrijft hij de situatie van vóór 1890. Na denatuursteen. Op de oever ligt een oude, afge­ bouw van het torenfort werd zowel de wegdankte als sluisdeur. Dit moet ongetwijfeld de oude de vaart verlegd. De sluis die we zojuist geziensluis van vóór het torenfort zijn geweest. Als we hebben, is tussen 1850 en 1900 aangelegd. vanaf deze sluis achterom kijken, zien we dat ze inderdaad in het verlengde ligt van de ’s- Van historische betekenis Gravelandse vaart (en niet, zoals de schrijver Vlak voordat we bij het fort aankomen, zien vermeldt,we de Karnemelksloot). Deze sluis heeft een kaarsrechte zijtak van de slotgracht, eindi­grote historische betekenis gehad. In 1672 en gend in een rechthoekige bak van baksteen1673 en werd ze opengehouden om in de oorlog

250 TVE 31e jrg. 2013 tegen Frankrijk de waterlinie op dit punt in stand te houden. De schans die om de sluis heen was Wandeling: Hilversum - Nederhorst - Weesp aangelegd, moest de sluis beschermen tegen Lengte: tot Weesp 20 kilometer, via Uitermeer aanvallers die door de waterlinie wilden heen 29 kilometer, inclusief Gein 23 tot 40 kilometer. breken. Inderdaad hebben Franse troepen in Rondje per fiets 31 kilometer. 1672 enkele keren geprobeerd zich van de sluis Horeca: ’s-Graveland, Ankeveen, Nederhorst, meester te maken, maar tevergeefs. Nigtevecht, Weesp (,Uitermeer). Rond de tijd dat onze wandelaar hier niet Dienstregeling pontje Nigtevecht: geweest is, kwam Jac P. Thijsse hier wel langs. Ma t/m vr: 7.30 - 8.30; 12.00 - 13.30; 15.30 - In 1915 roeide hij over de Vecht en zag het fort 17.30 Za - zo - feestdagen: 12.00 -17.30 als een wit kasteel uit de rivier verrijzen, de wal­ len mooi beplant met populieren. Het fort is nu Literatuur niet meer toegankelijk, de brug is weggehaald en er staat een hek op de plaats van de voorma­ Historische Canon Nederhorst den Berg, in: lige poort. Je kunt wel zien dat er van de bin­ Werinon, nummer 72, 2009. nenkant niet veel over is. In de loop van de jaren Sander Koopman, Anton Cruysheer, Artur Pfei­ vijftig van de vorige eeuw heeft Defensie gepro­ fer, Neanderthalers in de regio, in: TVE 29, beerd het van binnenuit op te blazen. Gelukkig nummer 4, 2011. is de indrukwekkende buitenkant blijven staan. Sander Koopman, Anton Cruysheer, Artur Pfei­ De aanblik van de binnenkant door het hek fer, Van poolwoestijn tot veenmoeras, in:TVE heen doet denken aan de ruïne van een Ro­ 30, nummer 2, 2012. meins amfitheater of badhuis. J.A. de Rijk e.a., Wandelingen door Gooi- en Eem- Het fort ligt op een strategische plaats, aan land en Omstreken. Arnhem, 1974 (foto een bocht in de Vecht. Het uitzicht op de Vecht mechanische herdruk van de oorspronkelijke is hier prachtig. Geen wonder dat naast het fort uitgave uit 1905). een horecagelegenheid met terras is aangelegd. Steunpunt Cultureel Erfgoed, Bureauonderzoek Om de sfeer van het fort te benadrukken heeft naar de archeologische waarde van het plan­ de exploitant een oud kanon dreigend op de gebied A. Voetlaan te Ankeveen, gemeente Vechtoever geplaatst. Wijdemeren. SCENH-rapport cultuurhistorie Nog dient vermeld, dat tusschen Uitermeer en99. Wormer, 2007. Hinderdam weleer een ridderhofstede stond,Jac. die P. Thijsse, De Vecht, Zaandam 1915. het Huis ten Bosch heette.... [Sinds 1672] is het Website van De Dillewijn (dedillewijn.nl). niet meer herbouwd; en zelfs geen naam op 't hek van een boerenerf herinnert aan zijn bestaan. 't Is totaal verdwenen, beweert onze wandelaar. Maar langs de Provinciale weg, terug in de rich­ ting van de Vecht, staat een boerderij met op de poort en op het hek de naam Huis ten Bosch. Goed, dat zou van na 1905 kunnen zijn. Maar op de provinciekaart van 1905 staat op dezelfde plaats Huis den Bosch aangegeven. Hier beëindigen we deze wandeling. De wan­ delaars gaan terug naar Weesp, de fietsers slaan bij de Provinciale weg linksaf en volgen deze weg tot de afslag (rechts) naar ’s-Graveland om bij het beginpunt uit te komen.

TVE 31e jrg. 2013 251 Jelle Harder krijgt Ludenpenning voor tomeloze inzet

«CS» t i

Wie zich ooit heeft afgevraagd waarom de Maarbos­ Harder, die zijn werkzame leven begon in sen in het Gooi, maar intussen ook eldershet in onderwijs, droeg ook jarenlang zijn kennis Nederland, er nogal slordig uitzien, had opvan 19 de natuur uit door het houden van tiental­ april in het stadhuis van Naarden op die vraaglen lezingen en het geven van rondleidingen. een antwoord kunnen krijgen. Daar werd aanHet de juryrapport roemde de schijnbaar onver­ grondlegger van dit concept, Jelle Harder moeibare(65), werklust en de motivatie van de Hil­ de Emil Ludenpenning 2013 uitgereikt doorversummer. Zich excuserend voor de onvolle­ plaatsvervangend voorzitter van de Stichtingdigheid van zijn opsomming noemde Van der Gooisch Natuurreservaat, Elbert Roest. Moolen een aantal van diens initiatieven die tot Deze penning wordt jaarlijks toegekend doorop de dag van vandaag nog bestaan. Zoals de de Stad en Lande Stichting, de Stichting Tussenwerkgroepen over libelles, vlinders, amfibieën Vecht en Eem, Vrienden van ’t Gooi en het Gooisen vooral ijsvogels waarin Harder veel energie Natuurreservaat aan mensen of instellingenheeft die gestoken en waarin hij een alom geres­ zich bijzonder hebben ingezet voor behoudpecteerde van deskundige is geworden. Voor zijn regionaal erfgoed of het historisch gegroeideinspanningen voor het behoud van deze zeldza­ cultuurlandschap. me vogel, de bouw van broedwanden en de Na een woord van welkom door de voorzitterproductie van een dvd, ontving Harder al in van de Stad en Lande Stichting, Frits van Duim,2006 de Paul Fentener van Vlissingen AD Na- werd het juryrapport voorgelezen door jurylidtuurprijs. Bert van der Moolen, tevens directeur-Maar hij deed meer. Ongeveer dertig jaar rentmeester van het Goois Natuurreservaat.geleden ontwikkelde hij een visie op een natuur­ Jelle Harder bleek de penning meer danlijker ver­ beheer van de bossen in het Gooi met als diend te hebben vanwege zijn langdurigedoel en vergroting van de biodiversiteit. Hij zag tomeloze inzet voor het behoud en beheerdaarvoor van mogelijkheden, onder andere in het de natuur en het landschap in de Gooi-Spanderswoud. en Door variabele dunning in de Vechtstreek en voor zijn bijzondere aandachteentonige naaldbossen zou de ontwikkeling van voor kwetsbare en bedreigde diersoorten. heesters en inheemse loofbomen worden be-

252 TVE 31ejrg. 2013 Vorige pagina: Jelle Harder en zijn echtgenote na de uitreiking van de Emit Ludenpenning. V.l.n.r. achter hen Wiet de Boer, Hetty Loverman, Frits van Duim, Elbert Roest en Jan Vollers. vorderd. Door het laten liggen van snoeihoutnoten en hem vertelden over een torenvalk die zij afgewaaide takken, stobben en ander natuurlijkin de Eempolder hadden gezien. Via die klasge­ afval, zou niet alleen de flora maar ook de faunanoten kwam hij terecht bij de Christelijke Jeugd­ enorm worden verrijkt. Het kostte Harderbond voor Natuurstudie (CJN) en daar leerde hij enorm veel energie deze visie geaccepteerdniet te alleen van alles over natuurbescherming, krijgen en tot op de dag van vandaag zijnmaar er ook organiseren en leiding geven. Zijn mensen die zo’n slordig bos maar niets vinden,ouders stimuleerden hem en hij mocht tijdens aldus Van der Moolen, die daarmee aanschoolvakanties het mee op kampjes van de CJN. publiek van tientallen genodigden en familiele­Vooral de weerloosheid van de natuur had Har­ den een instemmende lach wist te ontlokken.der gemotiveerd. Of zoals hij het formuleerde: Van der Molen zei dat het te ver zou voeren‘Als wij mensen het niet voor de natuur opne- alle activiteiten van Jelle Harder op te sommen.men, wie dan wel?’ Het zijn er te veel. Op veel plaatsen in het GooiHarder maakte van de gelegenheid gebruik kunnen sporen van zijn activiteiten in de afgelo­om een vlammend pleidooi te houden voor na­ pen dertig jaar worden teruggevonden.tuurbehoud. Ge­ De Gooise gemeenten zijn dan wel noemd werden de stobbenwal onder hettrots via­ op alle natuur die ons omringt, maar helaas duct bij de Zandheuvelweg onder de A27,wordt de er niet altijd rekening mee gehouden dat bosrandenbeheerprojecten en het heksenweitjede natuur er over vijftig of honderd jaar ook nog in Hilversum. Uit zijn opsomming van de activi­moet zijn. In de sterk onder druk staande Gooise teiten en initiatieven van Harder zou de indruknatuurgebieden is het dan ook volgens Harder van een gedreven eenling kunnen ontstaan.noodzakelijk Van de rol van ecologen terug te bren­ der Moolen benadrukte echter dat Harder gennooit en deze gewestelijke ecologen misschien alleen heeft gewerkt, maar altijd in samen­onder te brengen bij het Goois Natuurreservaat. spraak met medestanders en organisaties waar­Hij riep tenslotte op tot voortdurende samen­ mee hij de beste resultaten wilde behalen. werking tussen professionals en amateurs, vrij­ Vele jaren was hij voorzitter van de vogelwerk-willigers en gemeenten bij het streven naar be­ groep Gooi en Omstreken, waarvan hij erelidhoud en beheer van natuur en milieu. werd en hij was medeoprichter en jarenlangDe feestelijke avond in het stadhuis van Naar­ waarnemend voorzitter van de Verenigingden tot werd besloten met een lezing van Piet Calis Behoud van Anna’s Hoeve. Ook daarvan werdmet hij de titel ‘Het Gooi: een wereld van legendes erelid. Zijn band met Anna’s Hoeve gaat veren te­ mythes'. Calis een geboren Laarder, litera­ rug, Als kind kwam hij daar al met zijn ouderstuurhistoricus, en auteur van vele boeken en erf- omdat de verloedering van het natuurgebiedgooier, in wist met zijn soms cabareteske voor­ de jaren tachtig hem zeer aan het hart ging,dracht de aanwezigen buitengewoon te amuse­ werd mede door hem de stichting Anna’s Hoeveren. En hij slaagde erin het publiek met zijn iro­ opgericht. Na deze onvolledige opsommingnie van en overdrijving tot spontane reacties te prik­ Harders inspanningen voor het behoud enkelen, be­ vooral als hij het thema erfgooier aanstip­ heer van de Gooise natuur, werd de Emil Luden­te. Aan het informele karakter van de prijsuitrei­ penning 2013 met de bijbehorende oorkondeking droegen in hoge mate ook de muzikale aan Jelle Harder uitgereikt door Elbert Roest.intermezzo’s bij van een jazz-trio, bestaande uit In zijn korte dankwoord vertelde Harder zangeres dat Roos Jonker, saxofonist Mischa van hij als jongen met zijn vrienden op de hei speel­der Wekken en gitarist Eran Har Even. Met num­ de, daar hutten bouwde en door de bossenmers van onder anderen George Gershwin en rond Hilversum struinde. Echte kennis van Cole de Porter bezorgden zij de aanwezigen een natuur, de namen van planten en dieren, boeiende kreeg avond. hij pas in de tweede klas van mulo, toen klasge­ Joris Cammelbeeck

TVE 31ejrg. 2013 253 Een nieuw boek van TVE

Geuzen en papen katholiek en protestant tussen Vecht en 1550-1800 Eem

Op 2 november 2013 wordt het boekGeu­ zen en papen - katholiek en protestant tussen Vecht en Eem 1550-1800 gepresen­ teerd op het gelijknamige symposium. Het boek is uitgegeven door Uitgeverij Verloren in Hilversum, het telt 404 bladzij­ den, is geïllustreerd, o.a. met een kleuren- katern en kost voor donateurs van TVE € 24 (winkelprijs € 29. De redactie van het boek bestaat uit Henk Michielse, Jan Out en Gerrit Schutte.

In houd: De religieuze kaart van het gebied tussen Vecht en Eem was altijd opmerkelijk. De dorpen Blari- cum, Bussum en Laren bleven practisch helemaal katholiek, Soest, Baarn, Eemnes en Ankeveen grotendeels. Maar Huizen en Loosdrecht werden geheel protestants, terwijl Naarden na de uit­ moording in 1572 voor tweederde protestant werd. Tot het rampjaar 1672 bleef Weesp in meer­ derheid katholiek; de andere plaatsen in de Vechtstreek kregen een protestantse meerderheid. Over het hoe en waarom van dit alles bestonden slechts heel algemene noties. Daarom heeft een groep regionale historici uitgezocht, hoe de reformatie hier precies verlopen is en hoe protestant en katholiek daarna met elkaar omgingen. Plaats voor plaats w ordt dit alles uitvoe­ rig en levendig beschreven, waarbij enkele hardnekkige mythes sneuvelen, zoals de verhalen dat de pastoors van Huizen en Loosdrecht van de ene dag op de andere protestant zouden zijn geworden en hun gemeentes met hen. De geschiedenis is veel gecompliceerder en veel spannender. (Zie voor de volledige inhoudsopgave: www.tussenvechteneem.nl) Bestellen: Deelnemers aan het symposium op 2 november (zie elders in dit nummer) kunnen het boek bestellen tegelijk met de aanmelding voor het symposium. Anderen kunnen het boek recht­ streeks bestellen bij de penningmeester van TVE door storting van € 27 (€ 24 + € 3 verzendkos­ ten) op rekening 3892084 tnv Tussen Vecht en Eem, met vermelding van het eigen adres.

Adres cursusavonden Gooi-o-logie: Infoschuur Goois Natuurreservaat, Naarderweg 103A, Hilversum (tussen station Bussum-Zuid en het ecoduct).

Cursusgeld en aanmelding: € 115 en ca. € 19,50 voor literatuur. Opgave to t deelname en nadere informatie via [email protected] of via tele­ foonnummer 06-23618314. Postadres: Postbus 5226,1410 AE Naarden.

254 TVE 31ejrg. 2013 Agenda

Tentoonstellingen Vanaf 13 september tentoonstellingRituelen rond het leven met aandacht voor de rituelen van het leven zo­ Historische Kring Baerne als geboorte, doop, communie, belijdenis, trouwen, Hoofdstraat 1A, Baarn overlijden enz. TentoonstellingGelukkig hebben we de foto’s nog! Di t/m za 13.30-17.00 uur. over verdwenen villa’s t/m Historische Kring Laren 14 september. Historisch Centrum ‘De Lindenhoeve’, Burgemeester ExpositieEre wie ere toekomt vanaf 28 september tot van Nispenstraat 29, Laren. januari 2014. Tentoonstelling LarenseDe School toen en tot nu! 7 Woe van 14.00-16.00 uur en za van 11.00-13.00 uur. september. Historische Kring Blaricum Za van 14.00-16.00 uur. Brinklaan 4/a, Blaricum Historische Kring Loosdrecht ExpositieBob ten Hoope van 1 september-30 novem­ Drieluik, Acacialaan 2, Nieuw-Loosdrecht ber. In LoosdrechtBlootgelegd, archeologische vondsten ExpositieSal Meijer van 1 december-27 april 2014. die in en rondom Loosdrecht gedaan zijn. Za van 14.00-16.00 uur en do van 20.00-22.00 uur. Woevan w .00-12.00 uur en van19.30-22.00 uur, op de Comenius Museum oneven za van 10.00-12.00 uur. Kloosterstraat 33, Naarden Museum Spakenburg TentoonstellingVia Sacra - De hongerdoeken van Zit-Oude Schans 47-63, Spakenburg tau t/m 22 september. TentoonstellingStof tot nadenken tot 31 oktober. Tentoonstelling Hetlabyrint der wereld van 5 oktober Ma van 13.30-17.00 uur, di t/m za van 10.00-17.00 uur. t/m 30 maart 2014. Voortvarend in de Vechtstreek, 2 eeuwen industrie, te Di t/m zo van 12.00-17.00 uur. zien op de volgende locaties: Raadhuis Dudok Hilversum en Dudok Dependance Vechtstreekmuseum Maarssen, Diependaalsedijk 19b, Dudokparki, Hilversum 3601 GH Maarssen, Levenen werk van W.M. Dudok (1884-1974) enOntdek Streekmuseum Vredegoed, Heuvellaan 7, 3612 BA en beleef je omgeving; Tienhoven/Oud Maarsseveen, rondleiding door het interieur van het raadhuis metRegionaal na Historisch Centrum Vecht en Venen, Sche- afloop torenbeklimming bij goed weer, vr om 13.30persweg 6e, 3621 JK Breukelen uur en zo 13.30 en 15.00 uur. t/m 29 september. Museum Hilversum,Kerkbrink 6, Hilversum Gemeentemuseum Weesp FototentoonstellingKijk... Hilversum, foto's van toen Nieuwstraat 41, Weesp en nu tot 21 september. Permanente tentoonstelling over Weesperporselein Ma t/m za van 11.00-17.00 uur en zo van 12.00-17.00 enreclamemateriaal van Van Houten. uur. Di t/m do en za/zo 13.30-16.30 uur. Historische Kring Eemnes Oudheidkamer Raadhuislaan 2A, Eemnes Lezingen en bijeenkomsten in 2013 Tentoonstelling100 jaar feesten in Eemnes tot okto­ ber. September In november tentoonstellingbarre De winter van 1963 in Eemnes. '5 Za van 14.00-16.00 uur. HK Albertus Perk Fietsexcursie Macht &Pracht van de Hilversumse vil­ Geologisch Museum Hofland la’s en buitenplaatsen. Deze fietstocht vindt plaats op Hilversumseweg 51, Laren Open Monumentendag, onder leiding van Kees van Permanente tentoonstellingEn toen... kwam de mens. Aggelen en Pieter Hoogenraad. Verzamelen om 14.00 Tentoonstelling over de opkomst van de zoogdieren,uur met fiets op de Kerkbrink, Hilversum. met als hoogtepunt van hun ontwikkeling het ver­ schijnen van de mens. 18 Di t/m zo 13.00-16.30 uur. Elke derde zondag van de Start van de leergang‘Gooi-o-logie’. Leergang over de maand is er een lezing van 14.00-15.00. historische wisselwerking tussen mens & landschap, Het Huizer Museum van de prehistorie tot de hedendaagse Ruimtelijke Or­ Achteraan 82, Huizen dening. In zeven lesbijeenkomsten van circa twee uur

TVE 31e jrg. 2013 255 en een tweetal fïetsexcursies. De bijeenkomsten vinden plaats op 18, 25 september,14 2,16, 23,30 oktober en 7 november in de InfoschuurHK Loenen, Loenersloot, Nieuwersluis, Nigtevecht en Coois Natuurreservaat, Naarderweg 103A, Hilversum, Vreeland van 1g.30-22.00 uur. Info via secreta- Lezing industrieVechtstreek over twee eeuwen indu­ [email protected]. strie in de voormalige gemeente Loenen, door Sander Griffioen en Wim van Schaik. 21 Dorpshuis Vreeland, aanvang 20.00 uur. Huizer Botterdag <9 24 Historische Kring Blaricum HK Albertus Perk Brinklaan 4/a, Blaricum Gebouw De Akker, Melkpad 14c, Hilversum Leden­ Filmavond. avond - lezing Dehistorische Atlas van Hilversum door architect Hans Ruijssenaars. Aanvang 20.00 uur. 2 6 HK Albertus Perk Oktober Gebouw De Akker, Melkpad 14c, Hilversum Ledenavond - lezing Koninklijkeakten, de burgerlijke 12 stand en het naamrecht vanaf door 1800 Wim Zondag. Tussen Vecht en Eemorganiseert in samenwerking Aanvang 20.00 uur. met deHK Nederhorst den Berghaar Open Dag met als thema Veranderingen hetin boerenleven tussen 27 Vecht en Eem. Op het progamma staan twee lezingen Historische Kring Blaricum en diverse excursies. Voor aanmelding zie elders in ditBrinklaan 4/a, Blaricum tijdschrift. Filmavond.

28 17 HK Baerne HK Baerne Het Brandpunt, Oude Utrechtseweg 4a, Baarn Het Brandpunt, Oude Utrechtseweg 4a, Baarn LezingVilla Rusthoek (1905-heden). Aanvang 20.00 LezingVan buitenplaats Zeezicht tot Rusthoek villa uur. (1771-1905). Aanvang 20.00 uur. Stadswandelingen: 22 Huizen: iedere tweede zaterdag van de maand door HK Albertus Perk het authentieke dorp. Gebouw De Akker, Melkpad 14c, Hilversum Om 14.00 uur bij het Huizer Museum Schoutenhuis, Ledenavond - lezing NieuweDe Hollandse Waterlinie Achterbaan 82,1271 TZ Huizen door Kees Schipper. Naarden: Aanvang 20.00 uur. Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden organi­ seert iedere derde zondag van de maand een stads­ November wandeling in en om de vesting. Om 12.30 uur bij de Utrechtse Poort, Ruijsdaelplein. 2 Blaricum: TVE SymposiumGeuzen en papen - katholiek en protes­ 4 en 12 oktoberdorpswandeling onder leiding van Frans tant tussen Vecht en Eem Ruijter vanaf HK Blaricum, Brinklaan 4 A van 14.30-16.00 1550-1800. uur. Willibrordkerk Nederhorst den Berg. Ontvangst om 09.30 uurt/m lunch. Astrid Becker 5 Historische Kring Blaricum Brinklaan 4/a, Blaricum Lezing overMarionettentheater Brugman door Vin­ cent Brugman.

256 TVE 31ejrg. 2013 Colofon De Stichting Tussen Vecht en Eem (TVE)is een samenwerkingsverband van meer dan 40 lokale en regionale or­ ganisaties op historisch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuurhistorische en karakteristie­ ke waarden. Donateurs van TVE ontvangen het tijdschrift gratis. Website:www.tussenvechteneem.nl Donatie / Abonnement e-mail: [email protected]. Abonneren geschiedt door zich aan te melden als donateur. De minimum-donatie bedraagt € 19,50 per jaar. Aan­ melden als donateur kan het eenvoudigst door overmaking van de eerste donatie op ING giro-rekening 3892084, t.n.v. Tussen Vecht en Eem, onder vermeldingNieuwe van donateur 2012en volledige naam en adres.Voor een snelle respons wordt ook aangeraden om zich daarnaast aan te melden bij de administratie van TVE, p/a Ros- tocklaan 7,1404 AD Bussum - 035-694 7726 Dagelijks bestuur e-mail: [email protected] drs. J.L. Vollers (voorzitter) - Van der Helstlaan 2,1412 HK Naarden - 035-694 8846 ir. J. W. Siebenga (secretaris) Julianalaamo, 1412 GS Naarden - 035- 694 4956 drs. S.A.J.J. Hoogendijk-Vranken (penningmeester) - Rostocklaan 7,1404 AD Bussum - 035-694 7726 mw. A.A.A. Becker - Oude Haven 28,1411 WB Naarden - 035-695 0402 dhr. H.A.J. Machielse - Laarderweg 72,1402 BL Bussum - 035 691 0427 ing. E.E. van Mensch - J.H.B. Koekkoekstraat 26,1214 AD Hilversum - 035-623 4913 drs. J.M. Mous - Stam 39,1275 CE Huizen - 035-526 7458 Aangesloten organisaties Historische kring Baerne ] Historische kring Bussum | Historische kring Blaricum | Historische kring Eemnes | His­ torische kring Inde Gloriosa Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef ] Hilversumse historischeAlbertus kring Perk | Historische kring Huizen ] Historische kring Larenj Historische kring Gemeente Loenen | Historische kring Loos- drecht | Historische kring Stad Muiden | Historische vereniging Soest/Soesterberg|Comité Stichting Oud Muider- berg | VerenigingWerkgroep Vestingstad Naarden | Historische kring Nederhorst den Berg | Historische kring- Weesp\Naerdincklant - Archeologie Gooi- en Vechtstreek | Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­ versum | Stads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum en Huizen te Naarden | Gemeentearchief Weesp | Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland | Vereniging van Vrienden van het Gooi | Geologisch Museum Hofland, Laren | Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland | CouleurStichting Locale, Blaricum | Museum Hilversum | StichtingHilversum, Pas Op! | Stichting Huizer Museum | Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek | Singer Museum, Laren |Stad en Lande Stichting | Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmu- seum, Naarden | Stichting DeHof, Hilversum | Stichting Behoud het Oude Dorp, Huizen | StichtingKarakteristiek Blaricum | Stichting Oude Landbouwgewassen Laren [ Stichting Oude Begraafplaats van Naarden | Gemeentemu­ seum Weesp | Comenius Museum, Naarden Het tijdschriftTussen Vecht en Eem is een uitgave van TVE en verschijnt viermaal per jaar.

Redactie drs. J.M. Mous, Huizen (hoofdredacteur) dhr. F.J. Booy, Baarn (eindredactie) dhr. J.J.L. Cammelbeeck, Naarden dhr. A. Medema (archief Naarden, Bussum, Muiden, Huizen) mw. S.C.L. Verster, Loenersloot mw. drC.F. Baar-de Weerd, gastredacteur dhr G.J.M. Baar, gastredacteur

Redactieadres035-526 7458 - [email protected] Opmaak Olf Henselmans, Huizen Druk Drukkerij J. Bout& Zonen, Huizen NH | ™ '| Libris Geschiedenis Prijs 2013

% > «pang ƒ<* 1zl juiiiiun DE VERGELDING Hitmanjintstmf

G eert Mak Reizen zonder John

De vergelding - Jan Brokken Reizen zonder John - Geert Mak President van Nederland Paperback 19,95 Paperback 19,95 Edwina Hagen Paperback 29,95 Her nieuwe land %P' Li- ia Naar het aards paradijs Het nieuwe land 1001 vrouwen uit de Nederlandse Roelof van Gelder Eva Vriend geschiedenis Paperback 29,95 Paperback 18,95 Hardcover 39,50

In dit gevreesd DE BOEREN moor b'f naars gemis OORLOG vai* JAK DE WITT M U nilk» . D im n p i *' Of fn w

De boerenoorlog Moordenaars van Jan de Witt In dit gevreesd gemis Martin Bossenbroek Ronald Prud'homme van Reine Bart Slijper Paperback 24,95 Paperback 24,95 Hardcover 24,50 HM,

Nassaulaan 33,1404 CM Bussum0l0 foon t 035 - 691 42 39 /691 76 78 De wereld in woorden www.bo0khand0llos.nl Frits van Oostrom Paperback 45,00