TVE 1 le jrg. nr.2, mei 1993 Tussen Vecht en Eem

,3688b6ÉS8%S ll!!l!!iliiii!lllllilHl|iwawsjs». ^ÉHiiiiimiijl!1:

mm S3 Nederhorst is :l den

* illiiiil Berg

iff#

Tijdschrift van de Vereniging van Vrienden van het Gooi en dè Dit tijdschrift wil verleden, heden en toekomst van het Gooi en omstreken in al zijn facetten belichten, met als invalshoeken historisch perspectief, natuur, landschap en ruimtelijke ordening. Het wordt toegezonden aan de leden van de Vereniging van Vrienden van het Gooi en de donateurs van de Stichting Tussen Vecht en Eem.

De Vereniging van Vrienden van het Gooistelt zich tot De Stichting Tussen Vecht en Eemoverkoepelt ruim 25 doel zowel in het landelijk als in het stedelijk gebiedlokale het en regionale organisaties op historisch en eigen karakter van het Gooi en omstreken zo goedaanverwant gebied. Zij bevordert en verbreidt de kennis mogelijk te bewaren en een goed natuurbeheer te op historisch gebied betreffende de streek, onder andere bevorderen. Zij streeft hierbij naar een milieubeheerin en het Goois Museum te Hilversum. Voorts ijvert zij voor een ruimtelijke ordening, die aantasting van natuur-het enbehoud van cultuurhistorische en karakteristieke cultuurwaarden tegengaan of voorkomen. Het bestuurwaarden. De Stichting organiseert jaarlijks een open dag volgt de ruimtelijke ordening op de voet, adviseertin overéén van de gemeenten in de regio. De stichting is en maakt zonodig bezwaar tegen voorgenomen plannen.opgericht in 1970, maar vormt in feite de voortzetting Er is een door de vereniging ingestelde Gooise van de in 1934 opgerichte Stichting ’Museum voor het Natuurwacht, die misbruik en ontsiering van de natuurGooi en Omstreken’, later ’Vereniging van Vrienden tegen moet gaan. Verder organiseert de verenigingvan voor het Goois Museum’, die in 1969 werd opgeheven en leden roeitochten op het Naardermeer en wandelexcur-waarvan de bezittingen aan de gemeente Hilversum zijn sies onder deskundige leiding. overgedragen. De vereniging werd in 1935 opgericht en telt ruim 4000T.V.E. overkoepelt onder andere Historische Kringen leden, zij organiseerde in 1959 het Gooicongres datin Ankeveen, Baarn, Blaricum, Bussum, Eemnes, mede de stoot gaf tot de oprichting van het Gewest Gooi’s-Graveland, Hilversum, Huizen, Kortenhoef, Laren, en Vechtstreek. Op vertoon van het lidmaatschapsbewijsLoosdrecht, Muiden, Muiderberg, Naarden, Nederhorst hebben de leden toegang tot de landgoederen ’Bantam’,den Berg en Weesp, musea in Hilversum, Huizen, Laren ’De Beek’, ’Oud Bussem’, ’Boekesteyn’ en ’Oud- en Naarden, alsmede archeologische en genealogische Naarden'. organisaties.

Lidmaatschap/abonnement Donatie/abonnement aanmelden bij J.B. Perry-Vlasveld, aanmelden bij Braam 34,1273 EA Huizen, 02152-66848. F.W.M. Witteveen-Brenninkmeijer, Minimum contributie ƒ 20,- per jaar. Brediusweg 14a, 1401 AG Bussum, 02159-13630. Minimum donatie ƒ 20,- per jaar. Bestuur voorzitter ir J. W.G. Pfeiffer, Dagelijks Bestuur Van Tienhovenlaan 23, 1412 EB Naarden, 02159-41637voorzitter mr F. Le Coultre, vice-voorzitter N. Biersteker-Vonk, Koningin Wilhelminalaan 1, 1261 AG Blaricum, Alexanderlaan 44, 1213 XT Hilversum, 035-855294 02153-83013 secretaris G. Hamminga-van der Vegte, secretaris E.W.M. Witteveen-Brenninkmeijer, Amersfoortsestr.weg 122, 1411 HJ Naarden, Brediusweg 14a, 1401 AG Bussum, 02159-13630 02159-41915 penningmeester ir G. Padt, penningmeester mr G.H. Fuhri Snethlage, Rembrandtlaan 69,1412 JN Naarden, 02159-40701 Everard Meysterweg 21,3817 HA Amersfoort, Postbankrekening 3892084 033-621851 Bankrekening 47.62.75.199 Postbankrekening 262888 t.n.v. Stichting Tussen Vecht en Eem Bankrekening 94.21.88.209 leden t.n.v. de penningmeester van de VVG K. Kool, Laren, 02153-15680 leden prof dr P.H.D. Leupen, Hilversum, 035-245704. ir E.J. van Busschbach, Laren, 02153-15755 drs Maria W.J.L. Boersen, Naarden, 02159-46926 dr C. Dudok de Wit, Bussum, 02159-12420 A. Farjon, Huizen, 02152-62857 Correspondentie-adres Secretariaat E. Goldfinger-Albertis, Hilversum, 035-210423 Brediusweg 14A, 1401 AG Bussum, 02159-13630 ir H.J. Proper, Hilversum, 035-218897 drs S.R. Roest, Blaricum, 02153-11919

Correspondentie-adres Secretariaat Amersfoortsestraatweg 122, 1411 HJ Naarden, 02159-41915

Gooise Natuurwacht J. Kamies, Geysendorfferstraat 30, 1403 VZ Bussum, 02159-15995.

Informatie Naardermeer-excursies, bestellen extra tijdschriften, adreswijzigingen en opzeggingen, uitsluitend bij J.B. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA Huizen, 02152-66848. TVE I lc jrg. nr.2, mei 1993

Tussen Vecht en Eem

......

-J ' 'J

.. ggpgpi! j 1 3 ...... i...... Jbar

i a H

.rara , P i

Tijdschrift van de Vereniging van Vrienden van het Gooi en de Stichting Tussen Vecht en Eem Redactie Inhoud voorzitter J. Goudberg E.E. van Mensch, JHB Koekkoekstraat 26, V oorwoord 51 1214 AD Hilversum, 035-234913 C. M. Abrahamse De geschiedenis van Nederhorst den Berg 52 secretaris D. P. Blok L.R. Huese-Rommerts, van Gelderlaan 74, Enige aardrijkskundige namen in de Vechtstreek 58 1215 SP Hilversum, 035-219279 Evert Boeve De geschiedenis van een veranderend landschap 61 leden H.N. Karsemeijer dr A.J. Kölker, Jan Steenstraat 41 De bouwgeschiedenis van de Willibrordkerk 66 2162 BM Lisse, 023-144360 (kantoor) G.W. Verheul Mw. C.M. Ahrahamse, Diependaalselaan 294, Het raadsel van de oude Willibrordkerk 70 1215 KH Hilversum, 035-292646 (kantoor) K. Scherpen huijsen D.A. Jonkers, Koggewagen 3, Waterbeheersing vanaf 1600 1261 KA Blaricum, 02152-60456 in Nederhorst den Berg 72 D. Dekema, Drossaard 30, F.H.B. Gladder 1412 NS Naarden, 02159-40760 Bruggen en eilanden bij Fort Hinderdam 76 drs Maria W.J.L. Boersen, A.Paulownalaan 5, 1412 AK Naarden, 02159-46926. C.F. de Weerd Nederhorst den Berg rond 1800 81 C.P.M. Lettrs Kasteel Nederhorst 86 Redactiesecretariaat Els N. G. Damme Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, De Vechtbrug aan de Hinderdam (1780-1819) 94 035-219279. Jan Baar De bouw van de Rooms-Katholieke Kerk Heilige Maria Hemelvaart 98 C.M. Abrahamse TUSSEN VECHT EN EEM verschijnt vier Landbouw in de Horstermeer 103 maal per jaar. Nieuwe leden/donateurs krijgenJos De Ley alle nummers van het lopende jaar. Utopia 'Nieuw Harmonie' in de Horstermeer 104 Jan Baar Losse nummers, inbinden jaargangen Van polder tot plas 108 K. Kool. Jagerspad 31, A. de Beer 1251 ZW Laren, 02153-15680. NERA, het radio ontvangstation 113 Gerard Baar Over vissen in diep, troebel en steeds schoner wordend water 118 Druk: Activiteiten van de Drukkerij Spieghelprint, De Nieuwe Vaart 50,stichting Tussen Vecht en Eem 122 1401 GS Bussum, 02159-50200. Activiteiten van de Vereniging van Vrienden van het Gooi 124 © TVE 1993. Gedeeltelijk overnemen van arti­ kelen slechts toegestaan met uitdrukkelijke Varia 129 bronvermelding. Geheel overnemen na schrifte­ lijke toestemming van het redactiesecretariaat.

ISSN 0169-9334 Oplage van dit nummer 5200 exemplaren. Foto titelpagina: Luchtfoto 1977. Voorwoord

Wie geen aandacht heeft voor wijsheid en erva­samengesteld uit bijdragen van inwoners uit ring van een vorige generatie, is niet wijs. ons eigen dorp, kunt u kennis maken met de geschiedenis van Nederhorst den Berg en dus Aan deze spreuk moest ik denken toen het met de wijsheid en ervaring van vorige genera­ bestuur mij vroeg om voor deze speciale uitga­ties. Wij mogen trots zijn op ons dorp en tijdens ve van het tijdschrift van de Stichting Tussende Open Dag zal het alle deelnemers duidelijk Vecht en Eem het voorwoord te schrijven. worden dat deze trots volkomen gerechtvaar­ Dit boekwerk is geheel gewijd aan Nederhorstdigd is. den Berg ter gelegenheid van de eerste ’OpenIk verwacht dat Nederhorst den Berg een hoog­ Dag’ in onze gemeente. Deze Open Dag wordttepunt zal zijn in de cyclus van de Open Dagen gehouden op 15 mei 1993. en wens iedereen dan ook, met een gerust hart, De organisatie is in handen van de Stichtingeen goede, gezellige en leerzame dag toe. Tussen Vecht en Eem in goede samenwerking met onze eigen 'Historische Kring’. J. Goudberg In dit fraaie boekwerk, dat grotendeels werdBurgemeester Nederhorst den Berg

■

;s y ? \ Ü L, '

mm v w ■ > j&r -= M .'. is ~ iV ,

‘ ,V.”l *j JvjT J 1horstyj gjgSKa HM* «">

Gezicht op de Wilibrordkerk, Nederhorst den Berg.

TVE 11 jrg. 1993 - 51 - De geschiedenis van Nederhorst den Berg

C.M. Abrahamse

Dit artikel is niet bedoeld om de complete zijn geslacht zou tot 1560 het kasteel in eigen­ geschiedenis van Nederhorst den Berg te dom houden. Na de dood van Dirk van der belichten. Het betreft hier een keus uit het Horst in 1559 werd Herman van Zuylen als gelijknamige boek uit 1949 van de voormaligeleenvolger in 1566 eigenaar van het kasteel, gemeentesecretaris, J. Krol," en zo nu en dannadat is het eerst aan Dirk van Zuylen van der door een noot een nieuw of slecht bekend feitHaer was overgedragen. Herman van Zuylen aangestipt met vermelding van de bron. Dewerd in 1568 door Philips II beleend met de bedoeling hiervan is de archieven van dit inte­heerlijkheid. In 1579 verkocht hij het kasteel ressante dorp onder de aandacht te brengenaan Goert en van Reede waarna het tot 1670 in zo het historisch onderzoek verder te stimule­bezit van dit geslacht bleef. In 1579 werden ren. tevens alle rechten en plichten van ambachts­ heer door het kapittel St. Marie overgedaan aan Nederhorst den Berg is gelegen aan de oostzij­de heer Van Nederhorst. de van de Vecht, juist in een bocht van de rivierVanaf 1690 tot 1757 waren de bezittingen in en wordt ten noord- en ten zuidoosten begrensdhanden van de familie Van Tuyll van door respectievelijk Ankeveen en Kortenhoef.Serooskerken, waarna vervolgens gedurende de De gemeente omvat behalve het dorp volgende twee eeuwen vele eigendomswisselin- Nederhorst den Berg ook de buurtschappengen plaatsvonden. De heren en vrouwen van Hinderdam en Overmeer. De ouderdom van Nederhorstde waren ook de ambachtsheren en - plaats is niet bekend. De aanwezigheid sindsvrouwen voor het gerecht. Zij benoemden de 1038 van een kerkje heeft vestiging in dezeschout die uit hun naam met de civiele recht­ contreien bevorderd. Het huis Nederhorst isspraak belast was. Het oud-rechterlijk archief mogelijk oorspronkelijk gesticht voor 1225van Nederhorst den Berg dateert vanaf 1620. door Philips van Wassenaar en vermoedelijkOudere bescheiden zijn verloren gegaan. In de zal toen meer omringende bebouwing zijn eersteont­ akte in het register van transporten en staan. De naam van het huis verklaart de naamhypotheken van Nederhorst den Berg:’ wordt op van het dorp. In Utrecht lagen oorspronkelijk21 februari 1620 voor schout Willem Pauw en vier kastelen met de naam 'Horst’ en de naam door Jan Cornelissen en Joost Lambertsen Nederhorst diende om het te onderscheidenHalffboor, van schepenente Horstwaard inder Hoogerhorst en Wulvenhorst. De ’Berg’ in Edelede Erntfestn heere van Nederhorst, naam verwijst naar het heuveltje waarop de Horstwaert en Overmeer sijn gherechte een Nederlands Hervormde kerk gelegen is. Dezerentebrief verleden door Hans Dirksen Pruijs, kerk staat iets noordelijker dan het kasteel opsubstituut de schout, ten behoeve van de staten van plaats waar oorspronkelijk een kapel gewijdUtrecht of de kameraar van de Hinderdam. aan Willibrordus zou hebben gestaan. Een legende zegt dat in origine St. Thomas de Hinderdam dankt zijn naam aan een besluit uit betrokken heilige zou zijn. 1437 van de kapittelbesturen, de ridderschap en de stad Utrecht om een sluis te leggen in de In 1301 wordt het tothuis de Horst, dat legghetVecht voir grote nutschap ende behoudenisse tot Horstwaerde genoemd in een akte waarin onser Kercke ende onser alre voorsz erven en Alfert van Wulven het opdraagt aan Guy vangoeden in de lande van Utrecht. De sluis met Henegouwen die Van Wulven hiermee weder­dam werd gelegd tussen Nigtevecht en om het huis in leen geeft. Van Wulven veran­Nederhorst den Berg en vormde voor de schip­ derde zijn geslachtsnaam in Van der Horst enpers een obstakel voor de vrije doorvaart.

TVE 11'jrg. 1993 - 52 - Vandaar de naam van het buurtschap dat in wasde er enige tijd in de tweede helft van de 17e buurt van de sluis ontstond. In 1673 werdenen in de late 18e eeuw een notaris gevestigd. Er deze werken vernield door de Fransen. Prinswoonden dan ook enige vermogende heren in Willem III liet vervolgens een nieuwe sluis leg­de buurt van het dorp, die dergelijke functiona­ gen, maar nu bij Muiden. Overmeer ontleentrissen goed konden gebruiken. De heren van zijn naam aan de ligging nabij de Horstermeer.Nederhorst, de eigenaren van de buitenplaatsen, Het vormde vroeger een afzonderlijke heerlijk­de eigenaren van de I lorstermeer en ook domi­ heid. maar behoorde zeker in de 16e eeuw alnees tot als Paludanus en Rappardus waren wel het gerecht Nederhorst. Ook de naam enige luxe gewend. Bij decreet van keizer Horstwaard werd voor deze heerlijkheid gebe­Napoleon werden op 21 oktober 1811 zigd. Nederhorst den Berg, Ankeveen, Nigtevecht en Hinderdam samengevoegd tot één gemeente

•' . V > i ÜHsÈisr IffiSB i

m m

IMSfi mm t I

>«»■» '•

- ' V;

.7r .f j?

Het dorp aan Berg naar tekening van Jan de Beijer (1745).

Ontwikkeling van het dorp met tezamen bijna 1500 inwoners. Ankeveen De ligging tussen Amsterdam en Utrecht en aanen Nigtevecht werden na 1817 weer afgeschei­ de Vecht bracht het dorp een aantal voorzienin­den. Toen werd ook het eiland de Nes bij gen, die men destijds niet in een dergelijke klei­Vreeland gevoegd. Door de provinciale grens­ ne plaats zou verwachten. Zo kende men er inwijziging van 19 mei 1819 werd Nederhorst ieder geval al vanaf 1675 een chirurgijn. Ookden Berg in de provincie Holland opgenomen.

TVE 11'jrg. 1993 - 53 - Joh. Sanderson was sinds 1818 schout en vanafin deze eeuw voor enkele hectaren aangespro­ 1825 tot 1844 de eerste burgemeester van de ken. In 1936 begon de Amsterdamsche Ballast gemeente. Hij vervulde overigens, zoals toenMaatschappij met de zandwinning in de gebruikelijk was, meer bestuursfuncties in deSpiegelpolder en zette deze vanaf 1966 ook streek. Zo was hij ook burgemeester van hetvoort in de Blijkpolder. naburige Kortenhoef. De Horstermeerpolder maakte vergeleken met Polders de veenpiassen een tegenovergestelde ontwik­ keling door. In 1612 werd octrooi verkregen Nederhorst den Berg kent binnen haar grenzendoor de heer van Nederhorst om deze natuurlij­ zes polders. Deze werden in 1979 samen met ke plas droog te malen. Hij verkocht het meer een groot aantal andere polders samengevoegden het recht tot droogmaking aan enkele koop-* tot het waterschap Drecht en Vecht, dat weer islieden die brood zagen in de onderneming en opgegaan in het hoogheemraadschap Amstelhet en droog te malen land als een goede belegging Vecht. De polders vormden een belangrijkezagen. Hun plannen zijn om verschillende rede­ component in de ontwikkeling van het dorpnen nooit tot volle wasdom gekomen. Pas in vanwege de daar uitgeoefende landbouw en1882 slaagde een latere eigenaar erin de polder veeteelt en vanwege de vervening. De Horn-daadwerkelijk en droog te leggen en in exploitatie Kuijerpolders worden begrensd door de dijkte brengen. De polder werd tot ontwikkeling langs de Vecht en langs de inmiddels gedemptegebracht door landarbeiders en tuinders die Reevaart. Oorspronkelijk waren het twee doorvoor een groot deel afkomstig waren uit een kade gescheiden poldertjes. Het oudst Friesland en van de Zuidhollandse eilanden. bekende reglement of de ’molenbrief voorNog de in 1992 werd uitbundig het 110-jarig Hornpolder dateert van 1671. Van de bestaan van deze polder gevierd. De Kuijerpolder is een afschrift van een molenbriefMeeruiterdijkse polder of Prutpolder wordt uit 1581 bekend. In dat jaar werd een nieuwegescheiden in twee delen door de uitwatering molen gebouwd om de oude, die in een stormvan de Horstermeerpolder naar de Vecht. was vernield, te vervangen. In 1706 verbrandde deze molen die stond aan de oever van de rivier Verbindingswegen tegenover de kerk van Nigtevecht. De molen­ brief van de Kuijerpolder werd verleden voorEen ander zeer belangrijk element in de schout en schepenen van Nederhorst, geschiedenis van Nederhorst den Berg is de Horstwaard, Overmeer, Riethoven, etc., etc. inrivier de Vecht. Lange tijd was dit de voor­ der geregte van heeren van st. Marien te naamste verkeersweg voor het dorp. Hierlangs Utrecht.” De Horn- en Kuijerpolder zijn nu begaf men zich per schip naar Utrecht voor het deels bebouwd na de realisatie van uitbrei­ doen van zaken. Men ontving en verzond dingsplannen van de gemeente. vrachten via de beurtschippers die met trek­ schuiten op Utrecht en Amsterdam voeren. De Blijk- en Spiegelpolders liggen ten oostenTeneinde de bocht in de Vecht bij Nederhorst van de gedempte Reevaart en worden in hetden Berg af te snijden en zo de scheepvaart te zuiden begrensd door de ringdijk van devergemakkelijken werd omstreeks 1630 de Horstermeerpolder, ten westen door de GoogReevaart of Nieuwe Vecht langs het dorp en ten noorden door de Kees Jan Toonenkade.gegraven, deze is inmiddels weer gedempt. De beide polders werden oorspronkelijk Over deze vaart werd voor gezamenlijke reke­ gescheiden door de vaart van de Stichts- ning van de stad Utrecht en de ambachtsheer, Ankeveense polder die afwaterde op de Vecht.Gerard van Reede, een nieuwe brug gelegd. In Vanaf 1767 werd in de polders gestart met de1648 werd hiervoor een reglement op de tol­ turfwinning. Deze verveningen veranderdenheffing de vastgesteld. polders grotendeels in legakkers omringd door water. De droogmakingsfondsen die met deHet vervoer over land was vaak een hachelijke bedoeling van het weer droogleggen en ontgin­zaak door de modderige staat van de wegen tij­ nen van de polders waren gesticht werden pasdens regenachtige perioden. Reden waarom in

TVE I r jrg. 1993

- 5 4 - 1783 schout en schepenen een collecte hieldennen, plantasien etc.)waren in 1708 getaxeerd onder de ingezetenen en vooral onder de eige­op 13.450 gulden.” Brants liet door Simon naren vanwegede singuliere inconveniëntie Schijnvoet een nieuw huis bouwen en de tuinen welke de onbruijkbaarheid der weg ... bijzonderin Hollandse barokstijl aanleggen. In 1717 in de voor- en na-tijd z.oo aan de Eijgenarenbracht en de Russische tsaar Peter de Grote een bewoners van de Plaizir-plaatsen ... als aanbezoek de aan Petersburg. Brants had goede con­ Passage in bet generaal door dezen districtenecties aan het Russische hof door zijn handels- komt op te leveren. De kosten van het verhogenreizen en zijn daaraan gekoppelde diplomatieke en met kegelzand (kiezelzand) bedekken van dediensten. weg bedroegen 779 gulden. Het aan de opbrengst van de collecte ontbrekende bedrag Na zijn dood werd de buitenplaats getaxeerd op van 200 gulden werd door de vermogende 17.000 gulden en op 12 september 1733 ver­ dominee Rappardus geschonken. In de leggerkocht aan de heer Karei van Dam te van de openbare wegen en paden van de Amsterdam.61 Wie latere eigenaren van de bui­ gemeente, daterend uit 1888, staat precies aan­ tenplaats zijn geweest is (nog) niet bekend. gegeven wie verantwoordelijk was voor het Evenmin weet men wanneer Petersburg is ges­ onderhoud van de wegen en bermen. Opvallendloopt. is hoeveel privé-personen hiervoor stonden geregistreerd.41 Gemeentewapen

Petersburg Nederhorst den Berg beschikt als gemeente pas sinds 14 maart 1941 over een eigen wapen. Tot Langs de rivier werden vele buitens gebouwd dat moment maakte men in voorkomende zoals bijvoorbeeld Petersburg in de gevallen gebruik van het wapen van het huis Kuijerpolder te Nederhorst den Berg. Nederhorst met toestemming van de eigenaar. Oorspronkelijk stond hier alhirysinge, een hof- In 1940 toen er plannen waren voor samenvoe­ steede met boerenwoning ... en koetshuys. De ging van een aantal gemeenten en ook Amsterdamse koopman Christoffel Brants Nederhorst den Berg gevaar liep de eigen zelf­ kocht de buitenplaats in 1709 van dc erfgena- standigheid te verliezen, nam men het initiatief om toch een eigen wapen te verkrijgen. Men slaagde daarin in 1941. De beschrijving van het wapen luidt: Golvend gedwarsbalkt van goud en rood van acht stukken; een baren steel van zilver over de beide bovenste dwarsbalken heengaande. Het schild gedekt met een gouden W ê*. ? # ti i • i 11 • i **«. kroon van drie bladeren en twee paarlen.

c • • • • Bevolkingsloop en middelen van bestaan 265££B8S886G In het jaar 1748 werden in Nederhorst den Berg met Overmeer, Hinderdam en Riethoven 1 1 1 1 huizen geteld. In 1811 telde Nederhorst den • • • « • • Berg 672 inwoners. Al in 1818 waren dit er 766. In de legger van de gebouwde eigendom­ men en van de deuren en vensters uit het vol­ gende jaar staan 129 panden genummerd, waar­ van 112 bestemd voor bewoning (kerken, turf­ schuren en dergelijke dus niet meegerekend). Daarbij moet aangetekend worden dat een aan­ men van Jeronimus Velters, de voormalige bal­tal van de huizen uit meerdere woningen juw van het Gooi. Deze bezittingen(sekere hof- bestond.71 In 1830 telde de gemeente 175 huizen fstede bestaande in huijs, boomgaarden, tuij-en 177 huisgezinnen. Totaal waren er op dat

TVE 1 L jrg. 1993 - 55 - moment 769 inwoners. In 1851 telde men te maken dat een groot deel van de arbeidende 851 inwoners. In 1900: 1.346, in 1940: 2.296 inwoners hun bestaan vond in voor de streek en in 1992: 5.254. traditionele neringen als de veenderijen met de turfproduktie, de hoepelbuigerijen, de veeteelt, De bevolking van het dorp profiteerde vande de rietdekkerij en in het vrachtvervoer over de nabijheid van de grote buitens van de Vecht. Aan het eind van de 18e eeuw zouden er Amsterdamse en Utrechtse heren. Ongetwijfeldnog beschuitbakkerijen in het dorp zijn geweest vonden velen van de inwoners werk in de diehuis­ veel winst opleverden. Zowel de turfwin- houdingen. Ook tuinlieden en leveranciersning van als de hoepelbuigerij verliepen al snel. etenswaren zullen voor hun inkomen deelsAndere van brandstoffen en de opkomst van het hen afhankelijk zijn geweest. Blijkens het gebruik van ijzeren hoepels zorgden hiervoor. register waarin de te betalen begrafenisrechtenEnkele van de Bergers vonden al in 1850 een werden genoteerd werd er door de ingezetenenbestaan in de wasserij en blekerij. Deze tak van in de 18e eeuw opvallend weinig ’pro deo’nijverheid maakte echter pas na de komst van begraven." Terwijl bijvoorbeeld de Gooise het stoomwezen een grote bloei door in het bevolking destijds veelvuldig van belastingvrij­dorp. Tezamen gaven de wasserijen en de ble­

\ ■ ;;

_ m m mm* A m — uy-". ~ i Z ■

gSS - -- , - JM a l s

■ V ÉSSSS

Een vogelkolonie aan de Hurstermeer. Naar de natuur geschetst en op hout getekend IV'. Roelofs. door stelling gebruik moest maken. Een aanwijzingkers in 1906 werk aan ruim 100 personen (kin­ dat het met de armoede in het dorp waarschijn­deren inbegrepen). In 1918 werd zelfs een lijk wel meeviel. In 1818 werden slechts plaatselijke Bleekersgezellenbond opgericht. 32 personen bedeeld door de beide armbestu­Nu nog zijn er enkele bekende wasserijen in de ren." Daarnaast bestonden er nog twee armen­gemeente die door klantendifferentiatie de fondsen, naar hun stichters het Bouwman- enkomst van de wasmachine in elk huishouden het Molenaarfonds genoemd. hebben overleefd en zich nu meer op bijvoor­ beeld ziekenhuizen en hotels richten. Een ande­ Uit de volkstellinggegevens van 1830lo) valtre op tak van arbeid bestond uit de al snel na de

TVE lTjrg. 1993 -56- drooglegging van de Horstermeer opkomendegroot aantal van de gemeente-ambtenaren bij tuinbouw. Uit de gegevens van de volkstellinghet verzet behulpzaam was. In het begin van 1947 blijken er in de gemeente totaal gebeurde dit met steun van de burgemeester 81 tuinders en 87 tuindersknechten, 25 wasin­baron Van Harinxma thoe Slooten. Toen de dustriëlen, 117 wasserijbedienden en 72 vee­bezetter hem ontsloeg wegens gebrek aan houders op een beroepsbevolking van 744medewerking, per­ werd een NSB-burgemeester sonen te zijn."’ Een andere, toen relatief nieu­benoemd die zich slechts eenmaal per week op we, tak van nijverheid was de baggerij. het gemeentehuis vertoonde. Na afloop van de oorlog werd de baron weer benoemd tot burge­ Oorlogsjaren meester van het dorp.

Ook aan het rustige Nederhorst gingen de oor­NOTEN logen die het land teisterden niet voorbij. Te Overmeer werd een aantal huizen geplunderd1) J. Krol - De geschiedenis van Nederhorst den Berg. (Alphen a/d Rijn, 1949), 270 pp., ill., krt. en verbrand, hofsteden werden kaalgeslagen2) en Oud rechterlijk archief Nederhorst den Berg @ORA de hele streek werd onder water gezet toen de NdB = , inv.nr. 3349. Streekarchief voor het Gooi en de Fransen zich in 1672 en 1673 in het Gooi enVechtstreek de te Hilversum (SAGV = . Vechtstreek ophielden. De ligging langs de3) Archief van de Hom- en Kuijerpolder, inv.nr. 48. SAGV. strategisch belangrijke Vecht werd vaker een4) Gemeente-archief Nederhorst den Berg @GA NdB = , oorzaak van schade en leed voor het dorp. Ininv.nrs. 65, 225. SAGV. 1787 zag men duizenden Patriotten over en5) ORA NdB, inv.nrs. 3352 en 3361. SAGV. langs de Vecht van Utrecht naar Amsterdam 6) ORA NdB, inv.nrs. 3354 en 3363. SAGV. 7) GA NdB, inv.nr. 228. SAGV. vluchten. De Pruisische troepen die vervolgens8) Doop-, trouw- en begraafboeken Nederhorst den Berg, door de streek trokken en deels gelegerd wer­inv.nr. 7-11. SAGV. den bij de Hinderdam, waren voor hun levens­9) GA NdB, inv.nr. 58. Brief nr. 18 en 23. SAGV. onderhoud op de inwoners aangewezen. Ook10) Bevolkingsregister Nederhorst den Berg, inv.nr. 1. SAGV. vorderden zij diensten en wagens van de bewo­11) Secretarie-archief Nederhorst den Berg 1919-c. 1949, ners. Dat veel van de soldaten overgingen totdossiernummer 18. SAGV. roof en plundering mag blijken uit de verzoe­12) GA NdB, inv.nr. 28. SAGV. ken tot schadevergoeding die door schout en schepenen bij de staten van Utrecht werden ingediend.121 Regelmatig werd de bevolking gedwongen soldaten te huisvesten. De kosten van deze inkwartiering kon men verhalen, hoe­ wel meestal slechts een deel werd vergoed door de Algemeene Rekenkamer. Zo werden in 1813 voor te Nederhorst den Berg gelegerde Kozakken bijna 2000 gulden aan voeding gede­ clareerd. terwijl de Algemeene Rekenkamer niet meer dan 1670 gulden voor de leveranties aan deze ’geallieerde troepen’ vergoedde.

Een van de meest ingrijpende maatregelen die de oorlogsjaren met zich mee bracht, was het inunderen van de Hollandse Waterlinie en dus van de polders in de gemeente. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog werden in de meidagen van 1940 en in april 1945 alle polders onder water gezet. Toen de minister van Oorlog in 1940 opdroeg tot inundatie, werd de bevolking geëvacueerd naar Zwaag en Wognum. Opvallend was in de bezettingsjaren dat een vrij

TVE I P jrg. 1993 - 57 - Enige aardrijkskundige namen in de

Vechtstreek d.p. mok

De belangrijkste naam in dit gebied is natuur­Een probleem is, waar we de Nifterlake moeten lijk die van de Vecht. Hij komt al voor in dezoeken, waarnaar in de vroege middeleeuwen van deze naam afgeleide Romeinse plaatsnaamde gouw heette die het gehele stroomgebied van Fectione (begin 2e eeuw), nu Vechten en ver­de Vecht, van Vechten tot Muiden besloeg. Dat volgens circa 795Fehta als en begin 9e eeuw deze gouw, waarin belangrijke koningsgoede­ als Vehta enz. Al eerder heb ik erop gewezen ren als Vechten en Utrecht lagen, genoemd zou dat de verklaring die Schönfeld van deze naamzijn naar een onogelijk watertje van gaf, ’de levendig bewegende’ taalkundig nietNichtevecht tot het Gein, onder de huidige juist is. Ik zoek liever aansluiting bij de wortelVeldertse Laan,2 3) is een absurde gedachte. Het van het werkwoordvegen en oudnoorsfagr kan niet anders of Niftarlake is een tijd lang een ’mooi’ enzovoort, dus met een betekenis ’hetalternatieve naam voor de Vecht zelf geweest, schone water’. Kom daar nou eens om.11 in gebruik geraakt door nieuwe bewoners of machthebbers. Voor de betekenis van de naam In de Romeinse tijd verwees de naam dus ten­heb ik indertijd een paar mogelijkheden geop­ minste naar het meest zuidelijke deel van dezeperd, zonder tot een duidelijke conclusie te waterloop, in omstreeks 800 zeker naar de komen.41 Hernieuwde overpeinzing heeft me rivier zoals wij die nu kennen. Een westelijkeniet verder gebracht. tak, via de Angstel, het Gein en de Smal Weesp had in de vroege middeleeuwen verschillendeTrouwens bij de meeste oude namen is vinden namen. Het eerste deel heette deLonaralaca, van een wetenschappelijk verantwoorde etymo­ de Loener waterloop, nu nog bewaard in de logie een hachelijke, ja vaak zelfs een ónmoge­ naam Loenersloot, 1156Lonreslothe (laca lijke zaak. In veel gevallen komen we niet ver­ betekentwaterloop, nietgrens zoals men nog der dan het aangeven van het betekenisveld, wel eens beweert). waarin de naam thuis hoort. Ook de Vechtstreek heeft zulke gevallen, bij Ik neig er meer en meer toe om in het Gein voorbeeld Maarsen, Mijnden en Loenen. geen oorspronkelijke waternaam te zien, maar een terreinnaam die op het water is overgegaan,Maarsen, 9e eeuwMarsna, 1127Marsnen, zoals dat in de naaste omgeving ook gebeurd1130-1161 is Marsne enMarsen, kan niet ver­ bij Bullewijk, Winkel en Waver. In het bijzon­klaard worden uit het Nederlandse woord der het onzijdige geslacht van het Gein wijstmeers, want dan had de oudste Merskenvorm daarop. of iets dergelijks (in ieder gevale metensk) Het laatste deel van deze tak heette de Weesp, moeten zijn. Er is echter wel verre verwant­ nu nog bewaard in de Smal Weesp en de plaats­schap, want zoalsmeers is opgebouwd uit de naam, 1131Wesepa. Deze naam bevat het in wortelmar en het veel voorkomende germaan- oude waternamen vaak voorkomende tweedese suffix-iska, zo bevat Maarsen diezelfde wor­ bestanddeelapa, een woord voor ’water’, dat tel, maar dan met het veel zeldzamer suffix - we in een groot aantal namen in noordwest sna, dat vrouwelijke concreta vormde. Die wor­ Duitsland, Nederland en België aantreffen entel mar wijst naar het betekenisveldwater, poel, dat ten laatste naar de vroege middeleeuwen moeras. Een preciezer betekenis is niet te verwijst. Het eerste lid wordt door sommigengeven. verklaard uit een germaans woordwisi- goed, Van Mijnden kan ik bij gebrek aan parallellen door anderen als een woord dat zelfwater ook en aan vermeldingen van vóór 1200 helemaal of iets dergelijks betekent. niets zeggen.

TVE I r jrg. 1993 - 58 - Van Loenen hebben we twee parallellen in spronkelijke naam bewaart van het meer dat Nederland: Loenen bij Apeldoorn,Luona 838 later Horstermeer werd genoemd. Het meer en Loenen bij Valburg, eind 1 le eeuwLona. komt voor in de Utrechtse goederenlijst uit de Buiten Nederland komt de naam niet voor. 9e eeuw; de kerk bezit dan de visserij in Loenen aan de Vecht heeft als oudst bekendeUtterotneri en Uteromeri. Overmeer en vormenLona 953 enLona 975, en verschijnt Uitermeer, nu Horstermeer en Naardermeer. ook in de bovengenoemdeLonoralaca. naam Deze namen zijn op elkaar betrokken:het Het is duidelijk dat we met een lange klinkero stroomopwaarts enhet stroomafwaarts gele­ te maken hebben, die in het latere Nederlands gen meer. De naamgeving zal van de Utrechtse normaal totoe werd. Indertijd'1 bracht ik de kerk zijn uitgegaan. naam in verband met de indo-europese wortel leu- modder en zag er een waternaam in. Dit is In een oorkonde uit 1156 van keizer Frederik 1. een mogelijkheid, maar allerminst een zekere. waarin een twist beslecht werd tussen Egbert van Amstel en het kapittel van Sint Marie De naam Vreeland is dan een verademing. wordt in deze omgevingHursteldreheth de Vrede land was de naam van het kasteel, dat de genoemd, dat wil zeggenHorsterdrecht de (de bisschop van Utrecht hier omstreeks 1260 I door dissimilatie uit /•). Het blijkt dus dat de bouwdetieghen den aenloep des heren van naamHorst al in 1156 bestond, dus dat ontle­ Aernstel ende daer hi mede bedwanc die gheme-ning van deze naam aan de Horst in Renen is ne lude de daeromtrent woenden van hoerreuitgesloten.Horstt begroeide hoogte was ken­ ghewoenliker omhoorsamicheit (Johannes de nelijk een natuurnaam, gegeven aan de zandi­ Beke). Het kasteel moest dus t rede voor het ge, pleistocene opduiking, waarop nu nog de land verzekeren. Daarmee zijn we er nog niet. oude kerk staat. Het gebied er omheen, in de grote Vechtbocht, werd de Horstwaard Het slot werd namelijk gebouwd bij een genoemd (vergelijk de Dorserwaard), al geat­ bestaande nederzetting, waarna de naam van testeerd in een oorkonde uit Horstwerde. 1173: het kasteel die van de nederzetting verdrong.Ook het kerspel heet Horst, zo reeds in 1280. Dat kwam in de 13e eeuw meer voor: Een mooie aanhaling is deze uit die 1394: Hagestein verdrong Gaspeweerde, IJselstein berch ter Horst in den kirspel van der Horst. slorpte Eiteren op en Montfoort Achtersloot."De vormNederhorst (voor de kerk) ook De vroegere naam van het dorpDorsen moet Lagherhorst trof ik voor het eerst in ongeveer geweest zijn. een naam die ik aantrof in 1382 aan. Hierbij speelt ongetwijfeld een rol 1342/43Dorsken en eerder in de geslachtsnaam dat men dit Horst wilde onderscheiden van het Van Dursken 1284/85, VanDorschen 1297. hoger, stroomopwaarts gelegen Horst te Ter plaatse lag langs de Vecht de Dorserwaard:Renen. 1284/85lant vore Vreelant in Durskerwart, later verbasterd tot Dortschewaard. Oostwaarts Zover, zogoed; alles lijkt verklaard. Er is ech­ lag het Dorserveen: 1235Durscinrevene, 1430 ter meer. De oudste kerk in de Vechtstreek is Dorscher veen te Cortenhoeve, om slechts natuurlijk die van Utrecht. Dan volgen een enkele vermeldingen te noemen. door Bonifacius circa 720 gestichte kerk te Attingahem aan de Vecht en de door Liudger Met die naam, kennelijk teruggaand op een vóór 809 gestichte kerk op zijn landgoed ouderDursken hebben we dan toch weer een Werina. Deze laatste wordt in de 10e eeuw nog oude naam bij de kop die niet zo gemakkelijkéénmaal te als Werinon vermeld in een lijstje van verklaren is. Wellicht mogen we aansluiten bij bezittingen van de door Liudger gestichte abdij een jammer genoeg alleen in het oudnoors Werden. Sindsdien wordt van beide kerken overgeleverd woordthroskr volgroeid, sterk, niets meer gehoord, reden waarom we aanne­ maar noch de woordvorming (het suffix) nochmen. dat er naamsverandering heeft plaatsge­ de betekenis is duidelijk. had.

We naderen nu Nederhorst den Berg, maar Aangezien de aan Willibrord gewijde kerk van komen eerst bij het dorp Overmeer, dat de oor­Nederhorst den Berg tot de oudste kerken

TVE I 1' jig. 1993 - 59 - behoort, heb ik voorgesteld hier AttingahemNOTEN te zoeken en Werinon met de aan Liudger gewijde 1) P.L. Tummers en D.P. Blok - Waternamen in Limburg kerk van Loenen te vereenzelvigen.71’1 Dekkeren Drente. Amsterdam, 1968. 37 pp. Zie p. 12. plaatst Attingahem in Breukelen en Werinon2) in R.R. van Zweden, E. Jansma en K.J. Steenhouwer - Nederhorst den Berg.91 Een beslissende uit­ Archeologische inventarisatie van de Vechtstreek. spraak is niet mogelijk, maar Dekkers argu­ Intern rapport Instituut voor Prae- en Protohistorie. Amsterdam, 1985. 39 pp. Zie p. 9. menten zijn iets sterker. Bekijken we tot slot 3) W.H. Wimmers en R.R. van Zweden - Archeologische beide namen. en historisch-geografische elementen in een natuurge­ bied. Antropogene achtergronden van de Gooise natuur­ Werinon lijkt een plaatsnaam, afgeleid van een gebieden. Wageningen, 1992. 203 pp. Zie p. 118. 4) D.P. Blok - Iets over de geschiedenis van Nifterlake. waternaam Werina, lid van een over een groot Jaarboekje van het oudheidkundig genootschap deel van Europa verbreide familie waternamen ’Niftarlake’. 1962. pp. 1-20. Zie pp. 18 vv. (bijvoorbeeld Var, Werne, Wersbeek, Varèze,5) D.P. Blok - Loenen. Mededelingen Vereniging Varenne), een groep die men wel oud-europeesNaamkunde 39. 1963. pp. 33. 6) D.P. Blok - Naamsveranderingen en modeverschijnselen heeft genoemd. Voor Nederhorst den Berg is in de middeleeuwse plaatsnaamgeving. Mededelingen die verklaring niet erg toepasselijk, want van Vereniging Naamkunde 33. 1957. pp. 17-26. een voormalig natuurlijk watertje is daar geen7) Als noot 4. Zie pp. 9-11. spoor te vinden. In verband met het meest 8) D.P. Blok - De historische en geografische situatie van Liudgers geboortestreek Nifterlake. Liudger 742-809. opvallende aspect van de plaats, namelijk de De confrontatie tussen heidendom en christendom in de berg, kan ik theoretisch als etymon construeren:Lage Landen. Muiderberg, 1984. pp. 9-19. Zie pp. 18- een afleiding middels het suffix-ina van een 19. wortel war- opletten, zorgen, beschutten, 9) C. Dekker - Het Kromme Rijngebied in de middeleeu­ wen. Een institutioneel-geografische studie. Stichtse his­ Nederlandsbewaren, die ook ten grondslag ligt torische reeks 9. Zutphen, 1983. 672 pp. Zie pp. 294- aan het in veel Germaanse persoonsnamen 297. voorkomende elementwarin-, werin-. Echter, als plaatsnaamelement is het me verder niet Op verzoek van de auteur zijn de Nederlandse bekend. plaatsnamen in het artikel genormaliseerd.

Attingahem is als naam doorzichtig. Hethet is heem. de woonplaats van Atto en de zijnen. Attingahem, waar Werden in de 11e eeuw bezittingen had, moet tot Liudgers erfgoederen behoord hebben. Welnu, Liudgers grootvader Wursing had als tweede naamAdo, waarvan Atto een nevenvorm is. De plaats zal naar hem genoemd zijn. Zo een precieze verklaring komt niet vaak voor!

TVE 1 T jrg. 1993 -60- De geschiedenis van een veranderend landschap Evert Boeve

mm mm ral *

Turf is vaderlandsche brand; stook toch niet teveel. Van den grond, waarop gij woont, is de turf een deel.

Toen 10.000 jaar geleden de laatste ijstijd zich zuurstofarme water konden de afgestorven terugtrok, bleef op de plaats waar wij nu wonenplanten niet volledig verrotten, daar vormde een kale zand- en steenwoestijn achter. Een zich het laagveen. Op de grens van water en sterk geheuveld landschap bestaande uit more-land speelde het veenmos een belangrijke rol. nepuin en opgestuwde zandbergen. Het huidigeDoor het zure karakter van het veenmos conser­ Gooiland is zo’n stuwwal die afloopt naar deveerden de planten daarin tot een half fossiele lager liggende Vecht. Door de steeds verder materie. In enkele duizenden jaren groeiden die smeltende ijskap bleef het waterniveau stijgenvenen uit tot soms meters dikke lagen. Het veen en veranderde het landschap aanhoudend.groeide Het ook over de kleioevers van de rivier en water werd in zijn loop nog niet belemmerd daarin verstikten de aanwezige bossen. Deze door dijken en sluizen. De zee kon vrij in enstierven uit af en bleven in half fossiele toestand in stromen, de rivier overstroomde het oeverlandde zure veenbodem achter. veelvuldig en bedekte het met een vruchtbare laag klei. Mede door de aanhoudende regensOnze streek is daar een voorbeeld van. Aan het moet het een zeer vochtig klimaat geweest zijn.begin van onze jaartelling lag hier, tussen de In dat milieu ontwikkelde zich een wilde plan­Vecht en Gooiland, een uitgestrekt veenland. tengroei met dichte bossen. Een ideale biotoopHet oorspronkelijke veen bestond voor 95% uit waarin een massale veengroei kon ontstaan. water en was voor de mens vrijwel niet toegan­ Veen bestaat uit half vergane planten. In het kelijk. Omstreeks de 12e en 13e eeuw is men

TVE 1 f jrg. 1993 -61 - begonnen dat veen te ontwateren. Hierdoorworden die uitmuntend geschikt waren om als klonk het veen sterk in en werd beter begaan­panlat te worden gebruikt. In de daken van baar. Men beoogde daarmee nieuwe landbouw­oude huizen zijn ze nog wel terug te vinden. gronden te verkrijgen. Met de aanleg van dijken en dammen probeerde men die gronden te De economische waarde van turf was hoog en beschermen tegen de invloed van de rivier deen veenbazen deden goede zaken. Voor de de zee. Er was weliswaar geen einde gekomenveenarbeiders was het echter geen vetpot. aan de voortdurende wateroverlast, maar er konZwaar werk en weinig verdienen was hun lot. in de zomer vee geweid worden en op de droge­Bovendien waren de gevolgen van deze vorm re plaatsen werd het mogelijk landbouwgewas­van turfwinning niet zo gunstig voor latere sen te telen. generaties. Hun bouw- en weideland was voor een belangrijk deel, via de ovens van de indus- Een eigenschap van het veen is dat het in gedroogde vorm een uitstekende brandstof, turf, oplevert. Dat was een uitkomst, want hout was in het toenmalige boomloze land vrijwel niet aanwezig. Het verbruik van en de behoefte \ 1 v T : ; aan turf nam zo sterk toe, dat het een econo­ misch waardevol produkt werd. Dat was voor de landeigenaren natuurlijk interessant. In Ankeveen is men omstreeks 1700 begonnen om te vervenen. In de Spiegel- en Blijkpolder begon dat 25 jaar later. De bovenste lagen van het veen zijn hier nooit zo dik geweest; men kwam al snel in het onder het waterniveau lig­ gende veen terecht, het laagveen. Dat beteken­ de dat het onder de waterspiegel moest worden weggebaggerd. Het landschap is door dat moe­ ren of turfbaggeren volkomen veranderd. Veel land verdween en daar kwam open water voor in de plaats. Wat er aan land overbleef, waren de langgerekte akkers waarop het veen gedroogd werd tot turf: de zogenaamde legak- kers. Zo ontstond het merkwaardige landschap dat de ouderen onder ons zich nog goed zullen herinneren toen de Blijk- en Spiegelpolder nog niet uitgezogen waren en zoals het in de Ankeveense plassen nog goed te zien is. Rietsnijder. Langs de Vechtoevers is het afgraven van het veen altijd sterk bemoeilijkt door de vele bomen die er in zaten. Het waren de restantentrie, in rook opgegaan. Wat moesten zij met die van een bos dat daar duizenden jaren geledenwaterplassen beginnen, daar kon slechts een gestaan moet hebben. Die bomen waren in hetenkele visser en rietsnijder zijn brood verdie­ zure veen goed geconserveerd gebleven. Zonen. nu en dan komen er zelfs nu nog bomen uit de bodem omhoog. Dat half-fossiele hout, ookAanvankelijk wel waren er plannen om dat open kienhout genoemd, kon als brandstof gebruiktwater weer ’toe te maken’. Er waren droogma- worden, maar het had nog een andere eigen­kingsfondsen voor in het leven geroepen. Alle schap. Na droging barstte het in de lengterich­verveners moesten daar hun bijdrage aan leve­ ting uiteen tot smalle stroken. Op eenvoudigeren. Enkele van die fondsen bestaan nog steeds, wijze konden daar lange latten afgescheurdmaar zijn nooit voor het beoogde doel gebruikt.

TVE 11' jrg. 1993 -62- De kans is groot dat die ook nooit gebruiktstelling zul­ voor turf sterk teruggelopen. Daarvoor len worden, want wie zou bijvoorbeeld diein de plaats groeide de belangstelling voor het prachtige Ankeveense polders ’toe willen zand dat onder het veen zat. Door de snelle uit­ maken’? In 1910 beijverde de toenmalige huis­breiding van de huizen- en wegenbouw was arts van Nederhorst den Berg, S. Wartena, zichdaar een voortdurend tekort aan. Veel natuurge­ voor een snelle demping van die ongezondebieden in ons land zijn door zandwinning verlo­ moerassen. Er kwamen alleen maar ziektes en ren gegaan. We hebben dat in onze eigen omge­ ongedierten uit voort, zo meende hij. ving ervaren nadat de Amsterdamse Ballast Maatschappij in 1935 concessies kreeg om in De Horster- en Naardermeer zijn geen uitge- de Spiegelpolder en later ook in de Blijkpolder veende polders. Het waren natuurlijke meren,zand te gaan zuigen. Na ruim 40 jaar zand zui­ die ontstaan zijn door de vele overstromingengen is de huidige Spiegelplas ontstaan met een tijdens het terugtrekken van de ijskap. De diepte van wel veertig meter. Het geeft aan hoe Horstermeer en ook het Naardermeer stondendik die zandlaag was en elders nog is. De zand­ in een directe open verbinding met de Vechtlagen en bevonden zich hier ook dicht onder de dus indirect met de zee. Het water kon vrij in oppervlakte.en Dat kan men zelf vaststellen als uit stromen en vooral bij hevige storm konmen het de enorme eiken ziet die langs het er gevaarlijk spoken. Al in de 13e eeuw werdenBergsepad en in het moerasbos van de er op diverse plaatsen dijken aangelegd omAnkeveense de plassen staan. Eiken groeien niet in wateroverlast te beteugelen. In het begin vanhet de veen, zij prefereren klei en zandige gron­ 17e eeuw lagen er vergevorderde plannen omden. deze meren droog te gaan malen. Het turfbaggeren was in de Spiegel- en de De eerste poging tot drooglegging van deBlijkpolder nooit zover doorgevoerd als in de Horstermeer mislukte vooral door het grote Ankeveense polders. De resterende akkers kwelbezwaar en het zou tot 1882 duren voordatwaren hier op veel plaatsen breed genoeg het meer verdween en er landbouwgrond voorgebleven om vee op te kunnen weiden. In de in de plaats kwam. Volgens oude gegevenstussen is de akkers liggende dobbers kreeg de met het droogvallen van de Horstermeer eennatuur de overhand. Op plaatsen waar de plan­ bijzonder natuurgebied met een uitzonderlijktengroei zich massaal kon ontwikkelen trad ver­ rijke vogelpopulatie verloren gegaan. Nu zoubinding op. Daar ontstonden rietvelden en moe­ zo’n gebied een internationale vermaardheidrasbossen. In de winter werkten daar de rietsnij- gekregen hebben. ders of werd er geriefhout gekapt. In de j aren vijftig kon men dat nog volop zien gebeuren in Als we ons een voorstelling proberen te makende buurt van de Goog. In de Spiegelpolder van het landschap zoals dat er in de vorige waren toen al veranderingen zichtbaar, de zand­ eeuw uitgezien moet hebben, dan zien we veelzuigers deden hun werk. In 1960 lag er al een water met daartussen de kale akkers bedekt metflinke waterplas. In 1971 werd begonnen om zwarte veenbagger. Daarop de bedrijvigheidook het zand uit de Blijkpolder weg te zuigen. van al die mensen die in het veen een boterhamBij de Goog werd de Ankeveensevaart dichtge- trachtten te verdienen. Hier en daar de turfschu­stort en de Blijkpolder inclusief de vaart en het ren en in de verte huisjes aan de Goog. GezienAnkeveense pad verdwenen in de diepte. Ik de slechte wegen was scheepvaart in die tijd hetdenk nog wel eens terug aan die dicht begroeide voornaamste transportmiddel. Via de Vecht endobbers vol met Waterdrieblad en de Ankeveensevaart werd de turf, het riet, hetSlangewortel. De vele Orchideeën die in juni geriefhout, het vee, enzovoort, per schip ver­het natte land een rose gloed gaven. Aan de voerd. Via sluizen was het mogelijk om van Roerdompen,de de Kiekendieven en de talrijke ene in de andere polder te komen. Zwarte Sternkolonies. Dit zijn er slechts een paar uit een enorme rijkdom aan soorten. Toen Tot in het begin van de 20e eeuw is men metdeze weelde verdwenen was, bleek er nooit het turfbaggeren doorgegaan. Door de komstonderzoek te zijn gedaan naar alles wat er leef­ van kolen en olie als brandstof was de belang­de en groeide.

TVE 11'jrg. 1993 -63- .4 $ J|. jk ^f*,rr - d ; BllSsiv3E ïI ^ a: F z y : * p.~~-•■■*• - - * .; v.

Ji-'S,1-

--*— lSSS""! -jfcy^aar ■ffijgSBBS!

ASSESS*»': '# fT rO3È -( ^ « B Sssësï "■■“■^'•T25« ; r i3S£< t - v - -

rfc3 s » -a

« S H i

TVE 1 r jrg. 1993 Nog tot in het begin van deze eeuw was Toen de Reevaart gedempt werd veranderde Nederhorst den Berg een zeer afgelegen dorpook het aanzicht van het dorp. Ondanks het met een slechte verbinding naar de omliggenderechtlijnige van de Reevaart had het dorp toch gemeenten. Tijdens regenachtig weer of na een aardig karakter. Centraal stond de dubbele invallende dooi werden de wegen vaak zeerbasculebrug met het dijkje waar hier en daar moeilijk begaanbaar. R. Wartena vertelde mij een geit op stond. Wel iets anders dan die sma­ een verhaal uit de tijd dat zijn vader in het dorpkeloze parkeerterreinen van nu. arts was. Tijdens nacht en ontij moest de man er op uit voor een bevalling o f zieke patiënt. ErNederhorst den Berg en zijn omgeving is onder was nog vrijwel nergens telefoon. Voor de mel­invloed van de mens vele malen van aanzien ding moest een huisgenoot van de patiëntveranderd. Of het er allemaal mooier op gewor­ ergens achter uit de polder komen om de hulpden is, zal een ieder zelf moeten beoordelen. De van de dokter in te roepen. Dan werd het paardnatuur heeft in ieder geval sterk moeten inleve­ voor de koets gespannen en met de koetsier renop en dat doet ze helaas nog dagelijks. de bok gingen zij op weg. Van te voren hadden zij stevige laarzen aangetrokken, want het kwam veelvuldig voor dat zij onderweg in deBRONNEN modder vastliepen. Zij moesten dan uitstappen en aan beide zijden een wiel bij de spaken pak­J. Krol - De geschiedenis van Nederhorst den Berg. Alphen a/d Rijn. 1949. ken. Samen met het paard hielpen zij de koetsE.J. Rinsma en J. Snel - De Horstermeer 100 jaar. weer op gang. Het was wel gebeurd dat de Nederlandsedok­ Historiën, Berkel en Rodenrijs/Nederhorst den ter lopend verder moest om zo de patiënt te Berg. 19S2. bereiken. Er viel weinig te klagen, het hoordeK. Scherpenhuijsen - Nederhorst den Berg. Overzicht van gebouwen en kunstwerken in de gemeente Nederhorst den erbij. Zelfs tot in de winters van de zestiger Berg, welke dienst gedaan hebben voor de waterbeheersing jaren was het pad van Nederhorst den Berg naarvanaf 1600. Ankeveen altijd een modderpoel. J. Trouw - De West-Nederlandse Veenpiassen. Historisch- planologisch. Amsterdam, 1948.

fMii

s % ■

< .'t illiilll

7 ,§"? 7 v ■;

Middenweg door Horstermeer.

TVE I r jrg. 1993 - 63 - De bouwgeschiedenis van de Willibrordkerk H.N. Karsemeijer

Langsdoorsnede Willibrordkerk (H.N. Karsemeijer, 1989).

De Willibrordkerk in Nederhorst den Berg isIn de twaalfde eeuw werd van zogenaamde zonder twijfel het oudste gebouw in deze Römertuf, daartoe speciaal uit de Eifel geïm­ gemeente. Al meer dan duizend jaar belijden porteerd,er een begin gemaakt met de bouw van mensen hun geloof in het Godshuis op deeen berg. stenen kerk. Deze kerk was in eerste instan­ tie niet groter dan het huidige schip, met moge­ Het eerste kerkje kan, net als in vele andere lijk daarachter een halfrond gesloten koor (een plaatsen in Nederland, geheel van hout zijnabsis). Voor het schip stond ook toen al de geweest. Slechts bij opgravingen in de huidigetoren. Hoog in de dikke muren van het gebouw­ kerk zouden daar nog sporen van teruggevon­tje zijn smalle vensters gemaakt, gedekt door den kunnen worden. rondbogen; stijlkenmerken van de romaanse bouw. De nok van het schipdak lag veel lager

TVE 11'jrg. 1993

- 6 6- dan nu het geval is. Zij tekent zich als bouw-steeds de roetsporen van het oude rookkanaal spoor at' op de oostwand van de toren, netterugvinden. boven het huidige tongewelf. Aan de zuidzijde van de kerk werd ook in de veertiende eeuw een gotisch ingangsportaal Een tijd lang bleef het uiterlijk van het kerkjegebouwd. Het portaal heeft een deur en een onaangeroerd tot in de veertiende eeuw eenspitsboogvenster in de zuidelijke topgevel en nieuwe bouwimpuls gegeven werd. De romaan-wordt gedekt door een zadeldak, dat tegen het se absis werd gesloopt en vervangen door romaanseeen muurwerk van het schip aansluit. Het veel dieper, vijfzijdig gesloten, koor. In deportaal is van binnen uitgerust met een houten koormuren, geheel volgens de gotische bouw-tongewelf. In het midden van de westwand een traditie, hoog opgaande grote spitsboogven­kaars(?)nis. Waarschijnlijk is ook de torenspits sters. Het nieuwe koor werd voorzien van eenin deze eeuw belangrijk verhoogd en zijn twee houten tongewelf met trekbalken en werd toenromaanse vensters in de zuidgevel van het schip veel hoger dan het romaanse schip. In de muurvergroot met behoud van hun rondboog. tussen het koor en het schip werd een grote spitsbogige opening gemaakt, de triomfboog.Rond 1550 besluit men de kerk nogmaals te Vlak nadat deze uitbreiding gereed kwam, werdvergroten. De oude romaanse noordmuur werd aan de noordzijde hiervan een sacristie gesloopt. In zijn plaats verrezen een viertal gebouwd, eveneens in tufsteen. Deze sacristiekolommen en twee halfkolommen, waarachter heeft twee overhoeks geplaatste steunberen ende noordbeuk gebouwd werd. De langsgevel een spitsboogvenster in de noordelijke topge­van dit bouwdeel loopt in het verlengde van de vel. In de oost- en westgevel werden door eennoordwand van de sacristie. De westwand van segmentboog gedekte vensters gerealiseerd.de noordbeuk loopt in het verlengde van de westwand van de toren, die derhalve door deze ingreep half ingebouwd werd. In de bui­ tenmuur van de noordbeuk kwa­ men vijf spits­ boogvensters en net als op de sacristie, wer­ den er vijf top­ gevels gemaakt. De romaanse kap boven het schip werd ges­ loopt en ver­ vangen door een hoger Plattegrond Willibrordkerk (H.N. Karsemeijer, 1989). exemplaar com­ pleet met hou­ Deze vensters zijn thans dichtgemetseld. In deten tongewelf, trekbalken en korbeelstellen. noordoosthoek van de sacristie werd een In de middelste travee van de noordbeuk kwam schouw gebouwd, bekroond met een groteonder een daartoe verkleind venster een buiten­ schoorsteen. Deze schoorsteen is, evenals dedeur in een zandstenen kozijn. Over dit zandste­ topgevel, reeds verdwenen. Wie echter de nen kozijn en met name over de hierin uitge­ moeite neemt om boven het stenen koepelge­houwen spreuk leest u elders in dit tijdschrift welf van de sacristie te gaan kijken, kan nogmeer. Het kozijn lijkt mij romaans, hooguit

TVE 1 T jrg. 1993 - 67 - vroeg gotisch en zal wellicht een herplaatst Zo werden onder meer de slechte stukken tuf­ kozijn uit de oude romaanse noordmuur zijn.steen In vervangen, met name nabij de kapvoet de eikehouten deur staat het jaartal 1579 waardoor een exacte datering van de romaanse gekerfd. ornamenten niet meer mogelijk is. De zuidmuur van het koor kreeg een nieuwe ingang. Door Tussen de toren en het schip verrees op eendeze deur komt dan de dominee binnen en kan voor mij onbekende datum nog een aanbouwtjehij zo ongezien, achter de preekstoel en het dat op een tekening van Jan de Beijer uit onge­koorhek langs, naar de consistorie. Alle ven­ veer 1750 nog goed te zien is. In 1892 is dezesters in de kerk kregen nieuw glas in lood in aanbouw waarschijnlijk gesloopt. een typisch laat negentiende eeuwse stijl. De kappen van het schip en het koor kregen nieuw Na de Reformatie in 1556 onderging het interi­dakbeschot en een nieuwe leibedekking. Ook eur diverse wijzigingen. Zo zullen alle herinne­werden alle korbeelstellen in het schip ver- ringen aan de rooms-katholieke Eredienst wel verwijderd zijn. Het koor werd van het schip afgescheiden middels een eikehouten koorhek. Het houtsnijwerk van met name de koppen op de onderste panelen en van de daarbij behoren­ de preekstoel, die midden voor het hek staat, duiden op een ontstaan in de eerste helft van de zeventiende eeuw. De dooptuin voor de preek­ stoel is voorzien van een koperen boog, waarin behalve het wapen van de Heer van Nederhorst ook het jaartal 1676 voorkomt. Ook de koperen kroonluchters zullen van rond die tijd dateren. De kroonluchter die nu midden in het schip hangt, vertoont een herder met een herdersstaf_ .if in zijn hand. Aaron volgens sommigen, volgens mij de Herder zelf in zeventiende eeuwse kle­ dij. De herenbanken die oorspronkelijk links en rechts van de preekstoel stonden, dateren waar­ schijnlijk ook uit de zeventiende eeuw. Een tweetal rouwborden sieren de wanden van de kerk. Eén dateert uit 1670 en is gemaakt na het overlijden van Gerard van Reede. Een tweede dateert uit 1692 en memoreert het overlijden mm van zijn vrouw Agnes. De huidige rouwborden zijn overigens replica’s. De originelen hangen si-Sirivv , in de consistorie, samen met een foto die de \ hier beschreven opstelling van het interieur goed weergeeft. In de kerk werden ook nog twee borden opgehangen: één met het Onze Vader en één met de Tien Geboden. De exacte Willibrordkerk. leeftijd van deze borden is mij niet bekend. nieuwd (met behoud van de gedeelten van de Voor 1836 als het prentenboek van P.J. Lutgerstrekbalken). De torenspits werd gesloopt en verschijnt, verdwenen de topgevels van deopnieuw opgebouwd, waarbij haar dakkapellen noorder zijbeuk en de consistorie. Het geheeleen bescheiden neo-gotische uitmonstering kre­ werd vervangen door een thans nog aanweziggen. In de westwand van de toren werd een plat dak, waaronder een enkelvoudige balklaagnieuwe ingang gemaakt. als draagconstructie dient. In 1892 onderging de kerk een grote restauratie.In 1937 bleek de kerk te klein om alle kerkgan-

TVE 11‘jrg. 1993

- 6 8- gers te herbergen. Een interieurwijziging werd dames Warin bleef gespaard. Immers Vivit doorgevoerd, waarbij het tot dan toe ongebruik- post funera virtus’, ’de deugd overleeft het te koor werd volgezet met banken. De preek- graf’.

Zo blijft de kerk op de berg ongetwijfeld nog vele eeuwen een middel- èn hoogtepunt in het fraaie dorp Nederhorst den Berg.

LITERATUUR

J. Krol - De geschiedenis van Nederhorst den Berg. Arnhem. 1949. pp. 106-116. P. Don - Kunstreisboek voor Nederland, Noord-Holland. Zeist, 1987. pp. 393-394.

Dit artikel is een samenvatting van een publikatie uit 1989, onder dezelfde titel, voor de Historische Kring Nederhorst den Berg.

Interieur

stoel verhuisde, samen met het koorhek, de dooptuin en de herenbanken naar de westwand van het schip. Alle kerkbanken staan vanaf dat jaar dan ook naar het westen gericht. Ook het orgel werd naar de westwand verplaatst. Diverse fraaie grafzerken verdwenen onder het plankier waarop de kerkbanken bevestigd zijn. De kerkruimte moest nu ook verwarmd wor­ den, waardoor er behoefte ontstond aan een stookhok. Hiertoe werd het gedeelte van de noordbeuk, direct naast de toren, van de rest van de kerk afgescheiden middels een stenen muur.

Na 1937 verandert er weinig meer in en aan de kerk. Wel werd in de zestiger jaren het negen­ tiende eeuwse glas in lood vervangen door het huidige. De fraaie afbeelding van het kasteel Nederhorst met daaronder de lijfspreuk van de

TVE I l'jrg . 1993 -69- Het raadsel van de oude Willibrordkerk

G.W. Verheul

Ware het opschrift volledig geweest, we zoudenHet is zeer waarschijnlijk dat bij het uitbreiden er met een vertederde glimlach aan voorbij van de kerk met een noordbeuk in het begin van lopen. Maar nu breken zich al eeuwen lang let­de 16e eeuw de oorspronkelijke noordwand terkundigen en classici het hoofd over de vraagnaar buiten is verplaatst, inclusief de ingang. hoe het ontbrekende deel had moeten luidenHet en hele poortje lijkt in elk geval even oud te waarom het er dan niet staat. zijn als het schip van de kerk, zo niet ouder. In Rond de noordelijke ingang van de 12e eeuwsedat laatste geval zou het deel uitgemaakt kun­ Willibrordkerk van Nederhorst den Berg staatnen hebben van een nog oudere kapel op in zandsteen gebeiteld:Qui petit hac aria petatdezelfde plaats.

Elburg of Elburga § erpeünvLLvs immer n Deze noordelijke entree was van oudsher de cc ingang voor de vrouwen die, als boetedoening voor de zonde van Eva in het paradijs, naar de donkere kant van de kerk verwezen waren. Daarom zullen we Elburga wel moeten lezen als vrouwennaam en niet als de naam van het Zuiderzeestadje. Helaas weten we op geen stuk­ ' beide gevallen wordt een bijzondere band tus­ q M sen Elburg en Nederhorst den Berg veronder­ + steld. Maar daarvan is niets bekend. Bilderdijk heeft het opschrift herhaalde malen ’geëxpliceerd en gesupplieerd’. Onder andere in een brief van 28 januari 1815. Jammer genoeg had hij het opschrift verkeerd overge­ schreven en kwam dus a priori al tot een foute interpretatie. In plaats van ’salva’ las hij ’trival- va’, wat hij vertaalde met: driedelige deur. Hij Tekening van de Latijnse inscriptie. vulde de tekst aan met: stipe salva. Dan zou de vertaling luiden: niemand trede binnen behou­ Elburgsa fore salva et p. ea. nullus «... intret en dens een aalmoes. verder niets. De vertaling luidt ongeveer: WieArchivaris P. Scheltema leest in plaats van die zich naar dit hof (kerk) begeeft, bidde vooraalmoes: de ’en bidde voor de zaligheid van zaligheid van Elburga en niemand trede binnenElburga’. Hij kon wel eens dicht bij de oplos­ tenzij... sing zijn geweest.

TVE 11'jrg. 1993 - 70 - Veronderstellingen Epiloog Van Lennep en Ter Gouw geven in Het boekTot slot drie teleurstellingen: der opschriften een wat vrijmoedige verklaringWaarom het opschrift niet is afgemaakt blijft voor de incompletie van de tekst. Zij ontdekteneen mysterie. er - met dr Sloet - een Latijnse hexameter in Niet minder dan schandalig is het elektrische met een fout in de prozodie. Die fout zou ooklampje al dat dwars door de bovendorpel is aange­ ontdekt zijn bij het aanbrengen van de tekst.bracht. Een geleerde monnik die er toevallig langs Door luchtverontreiniging (en misschien mede kwam, zag het en zou tegen de steenhouwerdoor slordig gebruik van verfafbijtmiddelen) gezegd hebben: Hou maar op. Er zit een foutzijn in. gedurende de laatste decennia de letters in Dr D.A.W.H. Sloet vult, op grond van die hexa­de zandsteen sterk vervaagd. meter, de tekst aan met: non credulus. Dan staatAls er niet wordt ingegrepen vormen wij na er dus: niemand trede binnen die niet gelovighonderden is. jaren de laatste generatie die zich Als we nu de romeinse getalswaarden van denog kan bezighouden met het raadsel van de medeklinkers optellen krijgen we het jaartal oude Willibrord. 1038. Te mooi om waar te zijn. Bovendien, waarom ’credulus’ en niet het gebruikelijke ’fidelis’? Dr G.J. Vos ziet de laatste N eenvoudig als hetLITERATUUR slot van de zin. Maar wat is dan de betekenis van een deur met daarboven: Niemand tredeJ. Krol - De geschiedenis van Nederhorst den Berg. Arnhem, 1949. binnen? G.J. Vos - Amstels Kerkelijk leven. Dat jaartal 1038 is erg dubieus. Toch geeft de Jaarboekje ’Nifterlake’, 1921. vorm van de letters wel enige indicatie voor Mrde C.A. van Wachtendorf - Proeven van Oudheid, Taal- en ouderdom. Die uncialen waren hier gebruikelijkdichtkunde. 1775. Van Lennep en Ter Gouw - Boek der opschriften. tot in de 14e eeuw. Oud dus. Heel oud. Amsterdam, 1869. De tot nu toe gevonden oplossingen vanJ.A. het de Rijk - Wandelingen door Gooi- en Eemland. raadsel zijn allemaal tot stand gekomen aan deHilversum, 1905. studeertafel. Maar als men uitgaat van de situ­G. van Arkel en A.W. Weissman - Noord-Hollandsche Oudheden. Amsterdam, 1900. atie ter plaatse en niet van de overgeschrevenG.W. Verheul - Kerkepadgids. Hilversum. tekst, vallen twee dingen op: G.W. Verheul - Elfkerkenpad. 1981. - De tekst eindigt op een willekeurige plaats,Het Handelsblad, 7 oktober 1892. ongeveer op tweederde van de bovendorpel. - De begeleidende touwversiering in zandsteen begint gelijk met de tekst onderaan de linker stijl. Logisch is dan te veronderstellen dat het opschrift bedoeld was ook te eindigen gelijk met de touwrand. Dan zouden er dus nog zo'n veertig letters ontbreken. Hoe die tekst dan zou moeten luiden blijft gissen. Zie b oven! Maar er is nog een methode om in elk geval achter de bedoeling te komen: vergelijking met andere opschriften bij oude kerken. Zo staat er boven de O.L. Vrouwe kapel in Breda (1400): Hac ne vade quin dixeris Ave Maris. 'Ga niet naar bin­ nen zonder dat gij een Ave Maria zegt.’ Is het dan driest om te veronderstellen dat we moeten lezen: Wie deze hal betreedt bidde voor de zaligheid van Elburga en niemand ga er door naar binnen dan voor haar behoudenis te bid­ den: Ave Maria, ora pro nobis?

TVE lTjrg. 1993 -71 - Waterbeheersing vanaf 1600 in

Nederhorst den Berg k . scherpenhmjsen

Bemaling tot de zeventiende eeuw De eerste drooglegging van de Horstermeer Ten oosten van Nederhorst den Berg lag een meer dat in een open verbinding stond metIn de het begin van de 17e eeuw werd het winnen Vecht ter plaatse van Overmeer. Deze van landbouwgronden een gewild object voor Horstermeer vormde de boezem voor de bema­geldbelegging en ontstonden plannen om ook ling van de omliggende polders. Op de kaartde dieHorstermeer droog te leggen en te ontgin­ de situatie van omstreeks 1600 weergeeft, wor­nen. In 1612 werd door de Staten van Utrecht den rond de Horstermeer zeven molens aange­aan jonkheer Godard van Reede, heer van geven die op het meer uitslaan. Van deze Nederhorst, octrooi verleend voor de droogma­ molens, welke alle zogenaamde wipmolens king. Rond het meer werd een dijk aangelegd, moeten zijn geweest, behoorden er drie tot evenwijdig aan de bestaande bedijking. Tussen Kortenhoef, één tot Ankeveen, één tot het de dijken werd een vaart gegraven waarop de gebied rond Nederhorst den Berg, één tot demolens van de aangrenzende gebieden het Meeruiterdijkse polder en één tot Vreeland, dewater konden uitslaan. Deze ringsloot werd dus Dorssewaard. Zes van deze molens werden de nieuwe boezem voor de omliggende polders overbodig door de droogmaling van de en mondde via de bestaande opening uit op de Horstermeer in het begin van de 17e eeuw. Vecht. Voor genoemde ringsloot werd een bemalingspeil vastgesteld door de Staten van Utrecht. Ook werd bepaald dat de bemaling van Hinaeraam, de Horstermeer niet op de ringsloot mocht uit­ slaan.

Het aanleggen van de bedijking en het droog- malen van het meer heeft vele jaren gekost, zodat pas in 1629 met de ontginning kon wor­ den aangevangen. De bemaling van de droog­ makerij heeft veel tegenslag gekend. Een groot probleem was de grote hoeveelheid kwelwater in het meer, waardoor de bemaling met wind­ kracht niet altijd voldoende was. Al snel bleek Horstermeer dat de ringsloot niet al het aangeboden water van de omliggende molens kon verwerken, waardoor moeilijkheden ontstonden tussen de eigenaren van de bestaande polders en van de droogmakerij. Daarnaast loosden enkele van de zes molens, welke gebouwd waren voor de droogmakerij, tegen de afspraken in, toch op de ringsloot. Vreeland

Toestand anno 1600 met reconstructie van de vermoede-Ontstaan nieuwe polders lijke plaats van de molens. Omstreeks 1630 werd de Reevaart gegraven, om de bocht in de Vecht langs Nigtevecht af te

TVE lTjrg. 1993 - 72 - ia^lKig — • . "

__£ s___ Molen tuin het Ankeveense pad snijden, zodat een kortere scheepvaartroute oostenvan van de Reevaart en de Hornpolder en Utrecht naar Muiden ontstond. Door de aanlegKuijerpolder ten westen van de Reevaart. Door van de Reevaart en de Ankeveense vaart werdde aanleg van de Ankeveense vaart en het het land rond Nederhorst den Berg in drie stuk-afdammen van het noordelijk en westelijk gedeelte van de ringsloot, kon men de Stichts- Ankeveense polder, de Blijkpolder en de Spiegelpolder afzonderlijk bemalen. Hiervoor zijn in 1632 twee achtkante poldermolens

Neder- y gebouwd aan het Ankeveensepad nabij het dorp horst .i mcHrshHKtvBeMsf Nederhorst den Berg. Deze molens brachten het ^.Den .J overtollige water in de Reevaart via een water­ ,nkeveenfj gang die evenwijdig aan de vaart was gelegen. De bedijking werd gebracht boven het hoogste peil van de Reevaart (het zogenaamde Vechtpeil). De problemen, ontstaan door het Horstermeer. uitslaan op de te krappe boezem van de rings­ loot, behoorden hierdoor tot het verleden.

Bemaling Horn- en Kuijerpolder De Hornpolder en de Kuijerpolder waren door de aanleg van de Reevaart afgesloten van de Toestand anno 1870. vroegere bemaling op de ringsloot en moesten van een nieuwe bemaling worden voorzien. Voor de Hornpolder werd een wipmolen ken verdeeld en hierdoor ontstonden vier gebouwdpol­ aan de Reevaart ter hoogte van een ders: de Spiegelpolder en de Blijkpolder tenbestaande wetering, welke dienst had gedaan

TVE 11“ jrg. 1993 -73- als afvoer voor de bemaling op de Horstermeer.twee molens voldoende waren om de polder op Deze molen is gebouwd omstreeks 1630 enpeil te houden. In 1942 is de middelste molen heeft dienst gedaan tot 1899, waarna de bema­eveneens door brand verwoest, zodat alleen de ling is overgenomen door de installatie vanwestelijke de molen, Gabriël genaamd, overbleef. Kuijerpolder. De wipmolen is toen afgebroken. Bemaling Blijk- en Spiegelpolder De Kuijerpolder werd in 1630 eveneens voor­ zien van een eigen bemalingsinrichting, Toen de droogmaking van de Horstermeer een bestaande uit een achtkante bovenkruier, volslagen mislukking bleek, besloot men in geplaatst aan de Vecht tegenover Nigtevecht.1636 de bemaling te stoppen en liep het meer Deze molen, welke vanaf 1899 ook de bema­weer onder water. Het meer had slechts zeven ling van de Hornpolder verzorgde, is in 1905jaar drooggelegen en in die tijd was er veel ver­ vervangen door een gemaal met dieselmotoranderd en in het omliggende gebied. Door verla­ centrifugaalpomp. Het gemaal werd op de fun­ging van het bemalingspeil van de Blijkpolder dering van de molen gebouwd. In 1946 is diten de Spiegelpolder in 1640, voldeed de bema­ gemaal voorzien van een elektrische bemaling,ling door de twee molens aan het terwijl in 1991 een geheel nieuw gemaal is Ankeveensepad niet meer en moest voor beide gebouwd, volautomatisch en op afstand bedien-polders afzonderlijk een bemalingsinstallatie baar, zodat geen vaste machinist nodig is. Deworden ontworpen. Er werden twee nieuwe Hornpolder en de Kuijerpolder zijn in 1915achtkante molens gebouwd. Voor de samengevoegd tot één waterschap. Spiegelpolder aan de Dammerweg (no. 81) en voor de Blijkpolder aan de Overmeersebrug bij Bemaling Kortenhoefse polder de bestaande wetering, tegenover de wipmolen van de Hornpolder. Deze molens konden het Na de verbetering van de bemaling ten noordenwater direct uitslaan op de Reevaart. De molen van de Horstermeer werd ook de bemaling vanvan de Blijkpolder werd overbodig door de de Kortenhoefse gronden gewijzigd. Doortweede de droogmaking van de Horstermeer in ringsloot af te dammen achter de oostelijk gele­1882 en is gesloopt in 1927. na nog diverse gen molen en het gedeelte van de ringslootjaren tot bewoond te zijn geweest. De aan de Vecht te voorzien van een bedijkingSpiegelpoldermolen tot is in werking gebleven tot boven het Vechtpeil, ontstond een boezem1905, waarna de bovenbouw is verwijderd en welke op de Vecht aansloot. In de dijk was eeneen ruwoliemotor met centrifugaalpomp in het afsluitklep voorzien voor het geval dat hetondergedeelte is geplaatst, welke de bemaling Vechtwater te hoog zou komen te staan. heeft overgenomen. In 1932 werd de molen geheel gesloopt en is op de fundering een De bestaande wipmolens werden vervangengemaal gebouwd met daarin de bestaande door drie achtkante bovenkruiers, waarvanbemalingsinstallatie. de middelste in 1632, de oostelijke in 1633 en de meest westelijk gelegen molen in 1635 werd gebouwd. De twee laatstgenoemde molens heb­Bemaling Stichts-Ankeveense polder ben dienst gedaan tot 1934, waarna ze buiten gebruik moesten worden gesteld vanwege deDe beide molens van de Ankeveense polder aan aanleg van het Hilversums Kanaal met de het Ankeveensepad zijn vervangen door één schutsluis. De boezem kwam hierdoor te ver­achtkante molen in 1793. De molen verkeert vallen met uitzondering van de laatste honderdnog in goede staat en is voor bewoning inge­ meter voor het huidige gemaal, die nog als richt. De vervanging hield verband met het maalkom dienst doen. Het huidige gemaal iswegvallen in van de noodzaak tot bemaling van de 1934 gebouwd ter vervanging van de molens.ringsloot, de Spiegelpolder en de Blijkpolder. De oostelijke molen was in 1890 door brandIn 1938 is de bemaling overgenomen door een verwoest en niet meer herbouwd, omdat doorelektrisch gemaal dat is gebouwd achter de de tweede droogmaking van de Horstermeerbebouwing van de Dammerweg aan het begin zoveel kwelwater wegliep door de dijk, dat van de Ankeveense vaart. In 1970 werd het

TVE 11‘jrg. 1993 - 74 - gemaal verplaatst naar de overzijde van de plas,maken is in 1895 een nieuw stoomgemaal omdat de Spiegel- en Blijkpolder waren ont-gebouwd in Overmeer op de plaats waar voor­ zand en de vaart als toevoer was verdwenen.dien de open verbinding van de Horstermeer met de Vecht lag. Dit gemaal, dat van twee De tweede drooglegging van de pompen was voorzien en aangedreven werd Horstermeer dooreen stoommachine, is nog in 1910 voor­ zien van dieselmotoren en heeft dienst gedaan Toen de Maatschappij tot Exploitatie van detot 1924. Toen is de bemaling overgenomen Horstermeer in 1880 een aanvang maakte metdoor het huidige gemaal aan de Middenweg. De de tweede droogmaking, was men niet meer bemaling van de Prutpolder geschiedde vanaf afhankelijk van windkracht, doordat inmiddels1632 door een wipmolen. Die werd in 1895 de stoommachine als krachtbron was uitgevon­overbodig toen de bemaling werd overgenomen door de nieuwe stoombemaling van de Horstermeer.

Van de tien polder- molens, welke gebouwd zijn in de 17e eeuw vanwege de drooglegging van de Horstermeer, res­ teren er nog twee in goede staat. Het betreft hier de voor­ ste molen van Kortenhoef, gelegen aan de voormalige ringsloot. nu het Hilversums Kanaal, en de molen van de ______Stichts-Ankeveense Stoomgemaal van het waterschap De Horstermeerpolder, 1923.polder aan het Ankeveensepad. Verder is nog aan­ den. Als oplossing werd gekozen voor eenwezig de onderbouw van de wipmolen in de trapsgewijze bemaling met twee stoomgema­ Prutpolder die eveneens in goede staat verkeert. len, een zogenaamd onder- en een bovenge­Het is één van de weinige van dit type in maal. Het ondergemaal werd gebouwd aan hetNoord-Holland en het enige restant van een einde van de Machineweg tegen de oude nogwipmolen dat in deze streek te vinden is. bestaande ringsloot van de eerste drooglegging. Men pompte het water via de ringsloot naar de Blijkpolder. Het bovengemaal stond aan de Overmeerseweg naast de oude molen en pomp­ te hel water uit de Blijkpolder in de Reevaart. Voor deze droogmaking werden de bestaande dijken van de Horstermeer uit 1629 hersteld.

Door de excentrische ligging van het onderge­ maal bleek de bemaling met twee stoomgema­ len niet gunstig te zijn en erg duur in verbruik en onderhoud. Om aan deze nadelen een eind te

TVE 11'jrg. 1993 -75- Bruggen en eilanden bij Fort Hinderdam

F.H.B. Cladder

In het Muidennummer van TVE in 1987 stondstond. Dit eiland was nu met de beide oevers een stukje over de Hinderdam, één van de verbonden door een noordelijke dam met de vroegste obstakels in de Vecht tussen Utrecht(afgesloten?) oude sluizen en een zuidelijke en Muiden, op de grens van Nederhorst dendam met de nieuwe sluizen. Uiteindelijk werd Berg, Nigtevecht en Weesp. Op de kaart uit het zuidelijke complex in 1674 afgebroken en 1750 die is afgebeeld op de omslag van dit naartijd­ Muiden verlegd. Er was nu vrije doorvaart, schrift ziet u in een bocht van de rivier een en het eiland in de Vecht was nu voor ’eilandengroep’ liggen met daaronder de naamNederhorst extra-territoriaal gebied geworden, Hinderdam (ongeveer in het midden op dealleen ach­ nog verbonden met Nigtevecht door de terzijde). De naam Hinderdam is overigens nogoude noordelijke dam met een bruggetje over steeds te vinden op alle grote landelijke kaarten,die sluisresten. ook al is de betekenis van deze naam niet meer terug te vinden in de huidige situatie. Het artikel uit 1987 eindigde met de zinnen: 1672-1674, het einde van de Hinderdam (...), De Hinderdam het einde van de brugverbinding die hier vanaf 1618 was (...). Maar toch ook het begin van In 1437 was deze dam met sluizen in de Vechtiets: in 1673 wordt Fort Hinderdam op last van gelegd op de grens van Utrecht en Holland.Willem Die III definitief bevestigd. Daarover gaat dam met sluizen verbond de Nigtevechtse het hier nu verder, de eilanden en bruggen bij Klomp met de meest noordelijke punt van het Fort Hinderdam. Nederhorst den Berg (daar waar nu de noorde­ lijke, stille Vechtarm is). Rond 1551 werd hetFort Hinderdam Al vóór 1674 was er een versterking bij de Hinderdam, maar die had meer een voorlopig karakter. Calkoen vermeldt al een versterking van de Hinderdam dooreen schans in 1589. In datzelfde jaar zou de Admiraliteit van Amsterdam er ook een ’jacht’ ter bescherming van de Vecht heenzenden (het is oorlog!). Dc atlas van Historische vestingwerken in Nederland vermeldt zo’n versterking van de Hinderdam meteen ’schantzken’ in 1589 als plan, maar daaraan is echter geen uitvoering gegeven. Pas in 1629 werdde Hinderdam voor­ zien van een bezetting en werd hij versterkt, zijnde een sleutelpunt voor de inundaties van de Utrechtse linie. In 1672 werden er opnieuw ver­ sterkingen aangelegd, welke in 1673 werden Detail kaart van Danckersen de Rij uit 1636.vervangen door een blijvend, gebastionneerd fort. sluizencomplex een paar honderd meter naarWas het in 1589 Prins Maurits die ijverde voor het zuiden verplaatst, waardoor midden in deeen versterking op dit punt, in 1629 was het Vecht een eiland van ongeveer vijf hectare ont­Frederik Hendrik die een voorlopige verster-

TVE 1 1‘jrg. 1993 - 7(i - king realiseerde om de inundaties ten oosten1674. Had het verplaatsen van de sluis in het van de Vecht te kunnen verdedigen. Niet alleenmidden van de 16e eeuw het eerste eiland op tegen de Spanjaarden, zo krijgt men de indruk.deze plaats in de Vecht doen ontstaan, de maar ook tegen de belanghebbenden van oprichtingdroog van het fort ruim een eeuw later land uit de eigen streek, bij voorbeeld de zorgde voor een vergroting van het aantal eilan­ omwonende boeren! In 1672 is het dan de beurtden alhier: het fort werd aangelegd op een hoek aan Prins Johan Maurits van Nassau om met van het eerste eiland Hinderdam en vervolgens zijn Spaanse (!) ruiters de Hinderdam te ver­ werd het daarvan gescheiden door een gracht. sterken in afwachting van de Fransen. Later inHet fort kwam zo op een nieuw, eigen eiland te datzelfde jaar laat Stadhouder Koning liggen. En later werden er op de belendende Willem III die versterking van de HinderdamVechtoevers nog twee lunetten aan toegevoegd: nog eens overdoen en verbeteren. weer twee eilandjes erbij. In 1673 wordt uiteindelijk een ontwerp voor

j ';.jfltaart'/f J e n . JHïradérdam .MW msm

# - ’iêSÈÊSi: K w W & k - w /m m 1 1 ■ 1 ^ ... - 3 -r-T E d S k ■na -v.v-.'-'.'.L i .... : --■■■■■■ m m

i i i S i f i i i

Gravure uit Toneel der oorlogs 1675. Lambert van den Bosch, Amsterdam 1675. een meer definitieve ’bevestiging’ gemaakt. Vechten om het fort Deze wordt in mei 1673 aanbesteed. In dat jaar moet het fort er ongeveer zo gaan uitzien als Nogis voordat het fort werd 'bevestigd' als per­ afgebeeld in Lambert van den Bosch’ Toneelmanente stelling, werd er al om gevochten. des oorlogs. Let ook op de versperring vanVolgens Den Tex zijn het de Fransen die bij de paal- en heiwerk in de Vecht! Daar waar een Hinderdam een schans bouwen, maar in het­ brugverbinding van fort met eiland te zien zelfdeis, boek laat hij de Franse aanvallen op een treft men nog steeds in de Vecht een ondiepeklein Staatsgarnizoen bij de Hinderdamse sluis richel aan! mislukken. Wat hieruit in ieder geval duidelijk wordt, is dat de Hinderdam op dit moment nog Eigenlijk is het nogal ironisch dat de blijvendeeen belangrijke rol in de Hollandse oorlogs- en oprichting van het Fort Hinderdam min of meerverdedigingshandelingen speelde. Ondanks de samenvalt met de ontmanteling van de Franse aanvallen op de Hinderdam in 1672 en Hinderdam en haar sluizen tussen 1672 en 1673 en ook het platbranden van Nigtevecht in

TVE 1 L jrg. 1993 - 77 - ƒ w ^ : u -

/,

L ? m .^•V.ïiL. ■fttt&i ■ t /'■•?s.. J . , f? 7 f ï f ...... rïdi/j_____

^ — 6 2 r‘*l/iutii2 c u t J i&*y*'jrurr,. V .U,,,,2.. ' •

j>i*/Z,i,X $ tttn £ i‘iifin-...... y ■ ,j'4fltvfé* üfnji.----- gj 1 iw->' , 7-i.l I—.7 ,„ t .S ... >...-,, 7 3 . , 2 ƒ■-.,/;72,.,.,

Kaart van J.P. Prevost uit 1726.

die jaren, is het toch niet waarschijnlijk dat debeeld in de ’Pruisische veldtocht in Nederland’ Fransen de Hinderdam bezet hebben of er een van De Pfau uit 1790. min of meer duurzame schans hebben gebouwd. Ken brug over de Vecht? Ruim een eeuw later was de situatie anders. Bij de Pruisische inval in 1787 was er een echt fortOp afbeeldingen lijkt het alsof er een brugver- bij de (voormalige) Hinderdam. Ook al was erbinding is tussen het eiland en de buurtschap dan geen sprake van een inundatie, de PruisenHinderdam aan de zuidelijke Vechtoever. Krol doen wel een aanval op de Hinderdamse schansmeent dat een nieuwe brug (dat wil zeggen na en zij slaagden erin deze te bezetten. Op 18 sep­afbraak van de zuidelijke dam met sluizen in tember 1787 nam de luitenant Borkowski met 1672-74) er bij de Hinderdam nooit is geko­ enige moeite de schans in bezit. In het bekendemen. Dit ondanks het feit dat de Staten van boek van Krol over Nederhorst den Berg vin­Utrecht tot het leggen van een brug toestem­ den we van deze aanval en bezetting een bijnaming hadden gegeven, na een verzoek daartoe komische beschrijving. Door een afleidings­van de inwoners van Overmeer en Nigtevecht. manoeuvre merken de Hollandse soldaten opUtrecht had zelfs ƒ 400,- subsidie verstrekt en het fort niet dat zij onverhoeds werden aange­het recht verleend om enige tol te heffen voor vallen door Pruisen en roeiboten. het onderhoud van de brug. Vaartuigen zouden Het fort en de oude Hinderdam(men) moetende er brug echter vrij mogen passeren! In 1688 dan ongeveer zo hebben uitgezien als is afge-kreeg de heer van Nederhorst (tevens heer van

TVE 1 r jrg. 1993 - 7X - Welland) overigens van de Staten van 1818 (37 jaar) in archiefstukken sprake van een Holland (!) permissie om ter plaatse een valbrug alhier. De inning van tol- en bruggel­ schouw te leggente weeten aan de Zeyde van den werd zelfs verpacht aan een bewoner van het Sticht van Utrecht ende niet aan de de Hinderdam (Hendrik de Jongh). Toch kan Hollandsche Seyde. het verkeer over deze brug niet zeer intensief In het artikel van mevrouw N.G. van Damme,zijn geweest. De brug is al snel beschadigd elders in dit nummer, treft u een uitvoerige geraakt en gebrekkig gaan functioneren. Al in beschrijving aan van de brugperikelen bij de 1810 dacht de eigenaar, Van Haersma, de nieu­ Hinderdam. Zij komt tot de conclusie dat er we heer van Nederhorst, eraan de brug eventu­ gedurende 39 jaren (tussen 1780 en 1819) weleel weg te nemen (vermeld in de pachtovereen­ een brugverbinding is geweest bij de komst met De Jongh). Dat gebeurde dus ook in Hinderdam. Inderdaad is er tussen 1782 en 1818. In 1820 moest Van Haersma zelfs de helft van de Utrechtse bijdra­ ge, zijnde ƒ 750,- / /Sh/<’ MA'st<‘ \ / -o. octrooi aan voor B w * !» 2£ü een eigen vin­ SSI! iSfBiggiyfc ding, een schip­ brug, te leggen aan de Hinderdam. Bij de Hinderdam zou het er niet meer van komen. Het eiland bij het SSaëSa Fort Hinderdam zou voor ’altijd’ van Nederhorst ' ' gescheiden blij­ « 1 ? a ven. Sterker nog, bij de grenswijzi­ ging tussen Utrecht en r Holland van 1819 werden Gravure Var! Hinderdam, 17H7 Nederhorst en de Hinderdam aan

TVE 1 Tjrg. 1993 - 79 - Holland toebedeeld,voorzoveel aan de (zuid-)BRONNEN oost zijde van de Vecht gelegen! De eilanden bij de Hinderdam behoorden daar niet bij enG.G. Calkoen - Wateren binnen het Sticht verdienen dus eigenlijk een status-aparte in Utrechthet en daarmede in verband en gemeen­ Koninkrijks-verband! schap zijnde. Handschrift Gemeente-archief Utrecht. 1898,1899. F.H.B. Cladder - Hinderdam. TVE, jrg. 5 nr. 2, En het fort? 1987. Dat kwam in 1992 nog in het nieuws door deM. Donkersloot-de Vrij - De Vechtstreek, jrg. overgang naar Natuurmonumenten. Was er5. 1985. sinds de Pruisen het in 1787 overmeesterdenJ. Krol - De geschiedenis van Nederhorst den nog iets mee gebeurd? Ja, ook in de eeuw ernaBerg. 1949. dacht men het nog een belangrijke functie inDe Pfau - Pruisische veldtocht in Nederland. onze verdediging toe. In 1848 wordt er in 1790.het fort een ’vierkant verdedigbaar wachthuis Den Tex - Onder vreemde heren. 1982. gebouwd’ met borstwering en geschut. In 1880W. Voogsgeerd - De grenswijziging tusschen werden de laatste twee weer verwijderd. Er Holland en Utrecht in het jaar 1819. Jaarboekje kwam een remise bij en de omwalling werd Niftarlake, 1919. pp. 4-5. veranderd. In 1934 vond de laatste grote wijzi­ ging plaats: er werd een zware kazemat van Archief Nederhorst den Berg - Leggers voor gewapend beton gebouwd. Het fort zou nogwegen een en watergangen, inv.nr. 144 en 145. Streekarchief voor Gooi en Vechtstreek te belangrijke rol kunnen spelen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Hilversum. Amsterdam. Historische vestingwerken in Nederland. Atlas, deel lllb, Noord-Holland. Uitgave Stichting Al snel na de Tweede Wereldoorlog viel het Menno van Coehoorn. Den Haag. doek voor het fort. In 1954 werd het als ves­Situatieplans van vestigingen H 762. Algemeen tingwerk opgeheven en daarna als beschermdRijksarchief Den Haag. natuurgebied in beheer gegeven aan het Noordhollands Landschap. Nu komt het dan bij Natuurmonumenten. HetEen is paar wensen: zoals de naam van het buitenplaatsje op het belendende eiland al aan lijkt te geven: eerst1. Er zou een kaart van het gebied bij de Hinder, dan Rust! Hinderdam moeten bestaan uit 1632 van Henr. Jansz. Verstralen. Wie kan mij naar de vindplaats leiden? 2. Het is te hopen dat de bij de Hinderdam betrokken gemeenten en bewoners zich in hun handelen (bestemmingsplannen maken, woonschepen afmeren en huizen afbreken en bouwen) meer bewust worden van de histori­ sche betekenis en landschappelijke schoon­ heid van deze plek.

TVE 1 f jrg. 1993 - so - Nederhorst den Berg rond 1800

C.F. de Weerd

De ambachtsheerlijkheid Nederhorst den BergHet dagelijks bestuur van het gerecht was in bestond rond 1800 uit de volgende woonker­handen van schout en schepenen, waarbij de nen:Den Berg, het bestuurscentrum, gelegen schout de ambachtsheer vertegenwoordigde en aan de Reevaart ten noorden van het kasteelde schepenen de ingezetenen. Bij het aanvaar­ Nederhorst waaraan het gerecht zijn naam ont­den van zijn ambt verplichtte de schout zich tot leent en waar het merendeel van de bewonershet betalen van een jaarlijkse vergoeding van woonde;Overmeer, gelegen ten zuiden daarvan en de Hinderdam, gelegen ten noorden van den Berg, genoemd naar het fort dat deel uitmaakt van de Hollandse Waterlinie. In 1795 bestond de bevolking uit 520 zielen, in de loop der jaren groeide hun aantal tot 626 inwoner in 1811. Het gemiddelde huishouden bestond in die tijd uit drie a vier personen.

Het bestuur Het plaatselijk gezag berustte in Nederhorst den Berg bij de heer van Nederhorst. In 1774 kreeg Joan Hope de bezittingen, rechten en privileges behorende bij de Ridderhofstad ter Horst in zijn bezit. Hij was een van de partners van het han­ delshuis Hope & Co. te Amsterdam; behoorde tot de bewindvoerders van de Verenigde Oostindische Compagnie van de kamer van Amsterdam en zat in de schepenraad van de stad. Het kasteel Nederhorst beschouwde hij als een buitenverblijf, de plichten en rechten die aan dit bezit verbonden waren, kwam hij echter De Voorstraat met het voormalig Rechthuis. getrouw na. Na zijn dood is de predikant Rappardus enige tijd gevolmachtigde geweest voor de familie Hope, totdat de zoons van Joanƒ 250,- voor het uitoefenen van zijn ambt. Een Hope in 1800 samen het recht op de heerlijk­ vergoeding die door zijn inkomsten ruim over­ heid kregen. Nog geen driejaar later gaven troffenbei­ werd. den (nadat zij naar Engeland waren uitgewekenDe verantwoordelijkheden van de schout waren voor de Fransen) de heerlijkheid ’in vollentalrijk. Als gaardermeester moest hij ervoor eigendom’ over aan de inmiddels emeritus pre­zorgen dat de belastingen geïnd werden en de dikant Rappardus. Na Rappardus' overlijdenbijbehorende in rekeningen klopten, een functie 1807 werd de heerlijkheid inclusief de heerlijkedie hij in 1805 kwijt raakte, toen hiertoe een en andere rechten - voor zover daar na 1795 speciale ambtenaar wordt aangesteld. Hij had nog sprake van is - verkocht aan Mr H.H. vande zorg voor het binnenkomen van de financië­ Haersma afkomstig uit Friesland en vanaf 1813le middelen van de diverse polderrekeningen. lid van de Raad van Amsterdam. Het oproepen voor Rechtdagen, uitgifte van

TVE 1 r jrg. 1993 - XI - schouw en naschouw op wegen, waterwegen,Municipaliteit zoals de schepenbank dan heet. zandpaden en dijken, alsmede het regulerenGelijkheid van ook voor de burgers in Nederhorst! de nachtwacht behoorden eveneens tot zijnGedurende de periode 1811-1817 waren de taken. gemeenten Nederhorst den Berg, Nigtevecht en In 1811 werd het schoutsambt opgehevenAnkeveen en samengevoegd tot één gemeente met werden de dan lopende zaken aan de, dooréén de raad bestaande uit afgevaardigden uit de provinciale overheid benoemde, burgemeesterdrie gemeenten. overgedragen. Middelen van bestaan De secretaris en de gerechtsbode waren dage­ lijks in het Rechthuis aanwezig. De secretaris Inkomsten uit het agrarische bedrijf, met name was vooral verantwoordelijk voor de financiëlede veeteelt, vervening en ambachtelijke dienst­ administratie zoals het bijhouden van alle reke­verlening vormden de belangrijkste middëlen ningen van de polders, de rekening van devan bestaan. Een verzoek van schout en gaar- dorpslasten en de belastingboeken. Daarnaastdermeester om vermindering van belasting aan was al het schrijfwerk voor hem zoals het notu­de provinciale instanties te Utrecht, leert ons leren van de vergaderingen van de schepenendat er sprake is van economische achteruitgang en het opmaken van acten en dergelijke. in het gerecht Nederhorst. Dit laatste gebeurde veelvuldig, omdat het De runderpest die tot drie keer toe het gebied overdragen van onroerend goed, het lenenteisterde van - 1713, 1744 en 1766 - was een van de geld, het regelen van voogdijschap en nalaten­oorzaken die de schout aanhaalde:...menige schap, het machtigen van derden voor het boer is geruïneerd, er zijn er die van de zestien afhandelen van zaken, allemaal plaatsvond stuksten vee twee en van de negen slechts een pink­ overstaan van schout en schepenen. De wetje op hebben overgehouden. Verlies van weiland het notarisambt uit de periode 1810-1813 ten gevolge van de vervening was een andere maakte een eind aan deze taken. reden:... zesvoorname hofsteden ... zijn geheel De gerechtsbode was aanwezig bij de rechtda­geruïneerd en tot water geworden, terwijl vier gen, de verschillende schouwen, regelde deandere ... tot de helft verminderd zijn... vele nachtwacht, riep op voor oefening met de stukken land die toenmaals als veehouderij brandspuit. Ook werden publikaties door gebruikthem werden, nu plassen zijn. omgeroepen en hij assisteerde de schout bij publieke verkopingen. Een alternatief voor de veehouderij was er nau­ Na 1795 namen zijn werkzaamheden toe, dewelijks, de mogelijkheden in de specifieke wei­ opdrachten kwamen dan ook van de provincialedegebieden waren beperkt. De grond was overheid: onder andere het regelen van hetmeestal niet geschikt voor andere toepassingen, transport van de te leveren manschappen voordaar de waterhuishouding het vaak niet toeliet het keizerlijke leger van Napoleon. een weiland om te werken tot bouwland. Het aantal schepenen in Nederhorst varieerde van drie tot zeven personen. Elk jaar tradenIn het gerecht Nederhorst is een bescheiden twee leden af en werden twee nieuwe benoemdpoging gedaan om over te gaan tot het kweken door de ambachtsheer op voordracht van vande tuinbouwgewassen. Uit de boeken van de schepenbank. consumptielasten (soort indirecte belasting) Kijken we naar wie er zitting hadden in de blijkt dat er na 1795 zelfstandige ’tuinlieden’ schepenraad, dan zien we dat de leden afkom­geweest zijn, hun inkomen varieerde nogal stig waren uit de verschillende woonkernengezien en de hoogte van de belastingaanslagen. uit verschillende lagen van de bevolking. EenMen van hen woonde aan de Hinderdam en kon in elk geval lezen en sommigen schrijven.werd ook in latere jaren als warmoezenier Dezelfde personen komen we ook tegen in (groentekweker)het vermeld. Zijn zaken gaan kerkbestuur. goed, want zijn aanslag is elk jaar hoger. Met ingang van 1795 deden de ’anders denken­ den’ hun intrede in de raad, twee rooms-katho-Tot het agrarisch bedrijf werd ook de vervening lieken en een lutheraan hadden zitting in degerekend, hiertoe had men maar een bescheiden

TVE I Tjrg. 1993 - X2 - aantal turftrekkers en turfmakers in vaste Oude Goog, het gerecht ƒ 593,17 aan inkom­ dienst. Over het algemeen werkte men met sei­sten opleverde. zoenarbeiders. Een telling uit 1812 bericht van 280 ’bovenlanders’ in het district Nigtevecht,Van de ambachtslieden vormden handwerkslie­ Nederhorst en Ankeveen. Een groot aantal vanden, zoals de schilder/glazenier, de meester hen was afkomstig uit de Duitse bisdommen timmerman, de meester metselaar en de rietdek­ Osnabrück en Münster. Dat niet allen aan het kers een belangrijke groep. Zij waren degenen einde van het seizoen terugkeerden, blijkt weldie voor het onderhoud aan huizen, bruggen, uit de vele Duitse namen die nog steeds in onzesluizen, molens en dergelijke zorgden. Er is dan streken voorkomen. ook sprake van continuïteit in deze beroepen, De te vervenen landen werden nauwkeurig evenals in de beroepen die voor de inwendige gecontroleerd door middel van een jaarlijks,mens zorgen.

■ K i

■ ;

mmmmm m m * HM» m m w s m m m IIÜ I ■ A’:-T Immm m « i f ------hr—\ £3—./ 1 WkJ' WmÊÊhM' Uil - - ■ ■ .

Gezicht op de Vecht metde Hinderdam,1790. door schout en schepenen te verrichten, Het gerecht kende twee bakkers, een aan de schouw. Deze schouw werd 'scherp gehouden’,Berg en een aan de Hinderdam, met daar tusse­ defecten en nalatigheden moesten dadelijk her­nin aan de Reevaart de Korenmolen. De slach- steld worden, anders werd er beboet. Voor uit­ter/vleeshouwer had eveneens zijn bedrijf aan breiding van de veengebieden moest via de huis in de Berg. Voorts had iedere dorpskern schepenen toestemming gevraagd worden aanzijn eigen drinkgelegenheid, in Overmeer was de ’Heeren Gedeputeerden’ van de Provinciedat de herberg/tapperij van Pieter Bak. Aan de Utrecht. Voor het gerecht Nederhorst vormdeBerg stond het Rechthuis waar Paulus de Vries de vervening ook een belangrijke bron vanals kastelein/tapper de scepter zwaaide wanneer inkomsten, per roede verveend slijk moest eenzijn werk als gerechtsbode dat toeliet. stuiver worden betaald, de zogenaamde recog-De Hofstede Hilhorn had zeker tot 1784 een nitiepenning. Een rekening uit juni 1797 laatkastelein/logementhouder, hij zette personen, zien dat 11.870 roeden land gelegen aan dedie bij hem overnacht hadden of ’ten gelage

TVE 1 r jrg. 1993 - S3 - zullen komen’, en rijtuigen ter hoogte vanNederhorst voor de zieken. Door de achteruit­ Nigtevecht, over de Vecht. gang van de economie onder het Franse bestuur Een herbergier/tapper vinden we ook aan de( 1806-1815) nam het aantal personen dat op de Hinderdam. Zijn huis en herberg waren bezitdiaconie moest terugvallen toe. In de jaren van de heer van Nederhorst en hij betaalde voor1814/1815 liet de gezondheid van de sociaal het geheel een huur van ƒ 360,- in tweejaarlijk­zwakken veel te wensen over. De meester chi­ se termijnen. Tevens was hij verantwoordelijkrurgijn werd zelfs gevraagd, om de slechte voor het innen van het tolgeld en de ganggezondheid van van de armen en de duurte van de zaken op de brug bij de Hinderdam, hetgeengeneesmiddelen, de armen ’aan te nemen’ voor hem vooral tijdens de kermis in september vooreen vast bedrag. Hiermee ging hij akkoord, problemen stelde. maar wilde wel weten wie tot de armen behoor­ Echte winkeliers kende men hier nog niet, deden. meesten waren schippersknecht, rietdekker, Naast de chirurgijn had het gerecht ook een timmerman, turfschipper en tegelijkertijd win­eigen vroedvrouw, die van de gemeente een kelier. jaargeld kreeg en een vast bedrag voor elke bevalling. Wanneer men niet zelf de bevalling De veer- of beurtschipper werd door de kon betalen, gebeurde dit uit de diaconie- of de ambachtsheer aangesteld, hetgeen niet wegnamarmenkas. Het werd van de vroedvrouw was dat dit vak toch van vader op zoon overging.aan strenge In regels gebonden die zowel de 1780 is Jan van Emmerik beurtschipper, wan­kraamvrouw, het kind als de vroedvrouw neer hij bij het overlijden van een van de inge­beschermden. zetenen van Nederhorst gevolmachtigd werd door de nabestaanden om in Utrecht de succes­Men kwam niet zomaar in aanmerking voor sierechten te betalen. Op 18 juli 1790 werd zijnopvang door diaconie of armenkas. Hiertoe zoon Gerrit ’bekwaam en getrouw’ aangesteldmoest men beschikken over een Akte van als schipper van de heerlijkheid Nederhorst,Indemniteit om (een soort vrijwaringsbewijs), dat per trekschuit het traject Amsterdam- uitgegeven werd door de kerk of de gemeente Nederhorst-Utrecht te bevaren. waar men gedoopt of geboren was. Kosten voor inwoners die in Nederhorst armlastig of ziek Daarnaast vinden we vele ambachtslieden diewerden en elders geboren waren, werden op de eveneens noodzakelijk waren in een dergelijkebetreffende kerkelijke of burgerlijke gemeente gemeenschap: smid, wagenmaker, zadelmaker,verhaald. kleermaker, pruikemaker, schoenmaker. Het waren mensen die niet alleen ten dienste ston­Gereformeerden, katholieken en luthersen leef­ den van de eigen bevolking, maar ook vanden de broederlijk en zusterlijk naast en met elkaar tijdelijke bewoners van de zogenaamde buiten­in de gemeente Nederhorst den Berg. Er werd of herenhuizen. onderling getrouwd, de doden werden op het Deze huizen werden bewoond door ’heren’kerkhof die van de Willibrordkerk begraven en de over een redelijk inkomen beschikten, waar­roomse armenmeester werkte nauw samen met door zij een groot aandeel hadden in het dragende diaconie. van de dorpslasten. Onder deze categorie vin­De gereformeerden beschikten over het enige den we onder andere de bewoners van kerkgebouw in de gemeente, de Willibrordkerk. Petersburg: de familie Graafland, een regent Hierin komt na 1795 verandering. Alle gods­ van het gast- en pesthuis van Amsterdam endienstige groeperingen werden gelijkgesteld, een ex-botenhandelaar eveneens afkomstighetgeen uit betekende dat de katholieken een eigen Amsterdam en een ’doctor medicine’ uit kerkgebouw mochten bouwen. In het voorjaar Utrecht. van 1811 begon men met de bouw en in sep­ tember vond de plechtige inzegening plaats, Sociale en geestelijke zorg waarbij de kerk werd gewijd aan Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart. Hiermee kwam dan een Deze ’doctor medicine’ had zijn praktijk nieteinde in aan de moeilijke kerkgang van de katho­ het dorp, de meester chirurgijn zorgde in lieken uit de Berg. Zij moesten namelijk net als

TVE 11'jrg. 1993 -84- de Nigtevechters in Ankeveen ter kerke, eenIeders have en goed werd met zorg omringd, tocht die vanuit de Berg over het Bergsepaddaartoe dienden de nacht- en brandwacht. Voor anderhalf uur lopen betekende. de nachtwacht had elke woongemeenschap zijn eigen rooster. Tot de brandpreventie behoorden Predikant Henricus Rappardus die in 1754 zijnbehalve het oefenen met de brandspuit ook intrede deed in Nederhorst den Berg, heeft allerlei regels ten aanzien van het gebruik van 47 jaar zijn kudde geleid en zijn gezag op veler­vuur, het langs de weg laten liggen van brand­ lei gebied laten gelden. Hij was een welgesteldbare zaken zoals turf, riet, brandhout, en derge­ man, gezien de vele bezittingen die hij in hetlijke en ook het ’s winters verplicht openhou­ gerecht had en het aantal keren dat hij geld den van een bijt in het ijs ten behoeve van blus­ leende aan de diaconie wanneer dit noodzake­water. Burgerplichten die men over het alge­ lijk was. Hij heeft woelige tijden meegemaakt meen trouw opvolgde, omdat zij in ieders die niet onopgemerkt aan zijn gemeente voorbijbelang waren. zijn gegaan. De scheiding van kerk en staat bij de Staatsregeling van 1798 veroorzaakte ookNa de inlijving bij Frankrijk in 1810 kwam er hier in de kerkeraad de nodige hoofdbrekens,een onaangename al plicht bij, de conscriptie, leidde dit niet tot onderlinge problemen. Inofwel de dienstplicht die in alle staten die onder december 1799 werd besloten een commissieFrans bewind kwamen, werd ingevoerd. Voor samen te stellen die ging bekijken hoe men recruteringhet werden mannen in de leeftijd tussen beste deopenbare godsdienst in stand zal dekun­ 20 en 40 jaar opgeroepen. Nederhorst den nen houden. Tot deze commissie treden vanuit Berg moest vijftien mannen per jaar leveren. de kerkeraad de dominee en een ouderlingDit toe geschiedde door middel van loting. De eer­ en uit de ’burgerstand’ de schoolmeester, lidste groep vertrok in 1810 en de laatste in 1813. van de Municipaliteit en een ex-schepen. Velen probeerden er onderuit te komen, de toe­ Helaas zijn de bevindingen van deze commissiekomst voor diegenen die wel gingen was onge­ nergens terug te vinden. wis. Uit een aantal losse briefjes die in het Iedereen was druk doende met zijn zorg voorarchief zijn teruggevonden, blijkt dat de achter­ het dagelijks brood, slechts onderbroken doorblijvers ongerust waren bij het uitblijven van evenementen als de jaarlijkse Bergse kermis inbericht. Van een van de mennen uit Nigtevecht september en de openbare verkopingen. Inkwam deze het laatste bericht uit Harlingen, vanwaar tijd was men gewoon huisraad, huishoudelijkehij in maart 1813 naar Rusland vertrokken was. hulpmiddelen, linnengoed, lijfgoed, gereed­Van een ander is bekend dat hij te Leipzig schap, sieraden en snuisterijen op dergelijkegewond raakte, maar verder nieuws ontbrak. veilingen aan te schaffen. Dit blijkt uit de lijs­ ten met goederen die verkocht werden waar Hetbij waren rumoerige tijden, rond 1800, waarin elk voorwerp de prijs en de naam van de koperde bemoeienis van de overheid met de dorpsge­ vermeld stond. Een verkoping in 1807 vanmeenschap steeds meer toenam en de wereld diverse huizen te Nederhorst den Berg gaf eenvan de dorpelingen steeds groter werd. indruk hoe een herenhuis ingedeeld was en op welke wijze het een en ander ter verkoop werdNOOT aangeboden. Een van de huizen, gelegen aan de Berg, werdDit artikel is gebaseerd op de doctoraalscriptie ’Nederhorst den Berg, 1780-1815’ van C. de Weerd in 1988. als volgt beschreven:beneden een marmer Een onderzoek naar verandering en continuïteit in een gelegde gang met secreet (w.c.), een voor- endorpsgemeenschap ten tijde van de grote omwenteling. achterkamer met schoorstenen en port-brisé;Voor de geraadpleegde literatuur en archiefbronnen verwijs een kelder, een keuken met fornuis, pomp, kas­ik dan ook naar deze scriptie, die grotendeels is gebaseerd ten en aanrecht; boven: voor- en achterkamerop onderzoek bij het streekarchief te Hilversum. inclusief bedstee en een zolder met bedstee. Werd een huis verkocht dat verhuurd was, dan werden de bewoners op de bestaande huurvoor­ waarden overgedragen aan de nieuwe eige­ naars.

TVE 11'jrg. 1993 -85- Kasteel Nederhorst

Dertig jaar restauratie- en subsidieperikelen in een notedop C.P.M. Leurs

Al glijdend en glib­ a a . berend baande ik mij een weg door de vette modder van de pas gedempte Reevaart. Het enige voordeel van het dempen was, dat er nu zonder omwegen kon wor­ I ' M* * den overgestoken. De ophaalbrug was weg ■ t 4 ; : :i | U KIS ,, edit J i -i en het water scheidde mij niet meer van het p t lm in brand staande kas­ teel. Verbijsterd was ik en liep al zigzag­ ÉË&S&£ gend door de enorme ɧ«s __ L^^JÈS&Tf&A toeloop van mensen, S S ? lUlrMir la'. SfaasamtHRatr tcunar ujaias-tt. sommigen duidelijk ** ■*« CS storend in het kijk­ spel naar de vlam­ Tekening Kasteel De Nederhorst J. F. Christ. men. Anderen lieten bewogen hun tranen de vrije loop over dit noodlot van hun En dat gebeurde ook, maar hoe begon het tien Nederhorst. Het was zo’n stralende zonnige jaar geleden? Wie is die Jonker die dag, die zondag 10 januari 1971. Ambachtsheer van Nederhorst werd, omdat hij een ruimte zocht voor zijn hobby van oude Maandag kon de catastrofe worden overzienklokken en en fietsen? de toestand van het kasteel was desastreus. Maar met de ontgoocheling kwamen ook deNieuwe eigenaar reacties en die waren hartverwarmend. Een van de vele: Eind 1959 kwam de huisarts van Jan Jonker bij hem met de mededeling:Ik heb een kasteel O Nederhorst, O Nederhorst, wat ontzettend voor je!! Samen togen zij naar Nederhorst den wat heb je geleden Berg en nadat zij de huisbewaarder Slump een Het deed mij denken toen ik je gisteren zag riks hadden gegeven, konden ze vrijelijk de Aan zo ’n tien jaar in het verleden ruïne Nederhorst, een slot uit de 13e eeuw, in Toen was het Jonker, die kwam zag en jou over­ogenschouw nemen. won Vanaf dat moment had Nederhorst een De enige man die jou je Glorie teruggeven konbeschermheer in de persoon van een bezield Nu weer staren en praten de mensen en wijzenman die zich één doel stelde, de restauratie van en wijzen deze ’Heerlijkheid’. Jonker zal jou, O Nederhorst, O Nederhorst Weer in al jouw Grootheid doen herrijzen. Het eerste dat werd gedaan, door de plaatselijke

TVE I I jrg. 1993

- 8 6- schilder, waren 999 ruitjes van de 1325 ver­zouden kunnen zijn. kwam helemaal niet in hen nieuwen, die waren ingegooid door de jeugd.op. Er werden borden geplaatst met de mededeling:Om hun argumenten extra te ondersteunen deze terreinen worden vanaf heden bewaaktmaakte Jan Jonker een afspraak met door afgerichte politiehonden. Monumentenzorg. Hij werd ontvangen door de directeur Mr Drs R. Hotke. Het gesprek ging De haren van de inwoners gingen recht over­ongeveer als volgt:Goede man, had ons toch eind staan, want welke vreemde indringer van te voren geheld, dat kasteel is niet meer te belette de jeugd de toegang tot deze speelplaats.redden. Wie haalde het in zijn hoofd de Bergers nietAlles is te repareren. meer toe te staan op hun vrije dag een wande­Jawel, maar hoeveel geld heeft u zelf om de res­ lingetje rondom het kasteel te maken?! tauratie te beginnen ? De tijd heeft geleerd dat dit een juiste beslissingEen kwart miljoen. is geweest om ongestoord aan de wederopbouwNou. dan krijg je er van mij driehonderddui­ van kasteel, koetshuis, het schitterende hoofd­zend bij. hek en de omliggende gebouwen en terreinenHotke, te die met lede ogen aanzag hoe kunnen gaan werken. Nederhorst steeds verder in verval raakte, is opgetogen, belt met de afdeling financiën en Begin 1960 werd een brief gestuurd aan het zegt: We hebben een gek gevonden die Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Nederhorst gaat repareren, we moeten die man Wetenschappen te Den Haag, waaronder helpen! Monumentenzorg ressorteerde. OndertekenaarsHet wind- en waterdicht en het 'zwamvrij' van de brief waren: Jonkheer Jacob Petrus maken was werkelijk het meest urgente onder­ Beelaerts van Blokland, Dr Henk Kluvers, Ottodeel van de eerste fase van de restauratie. Het Maximiliaan Hofland Fiirst en Jan Lourens dak van het kasteel was ernstig beschadigd. Uit Jonker. een brief van het Werkcomité der Commissie van de Vecht van 14 mei 1953:aan de noord­ zijde zijn bij de jongste februaristorm een groot Begin van de redding aantal dakpannen verdwenen, zodat hier een Deze vier heren hadden in de maand februarigat is ontstaan van 10 m2 groot, waardoor van dat jaar deze Stichting bij notariële akte wind en regen (en sneeuw) vrij toegang tot het opgericht, die zich ten doel stelde het met inwendige van het gebouw hebben. ondergang bedreigde kasteel te restaureren. Jawel,Zij in 1959 liep het regenwater langs alle vroegen, beleefd doch dringend, een bedragverdiepingen van tot de begane grond. Het hout­ ƒ 150.000.- subsidie voor noodvoorzieningenwerk zowel als het muurwerk waren hierdoor om verder verval te voorkomen. Om dat grotezeer ernstig aangetast door Huiszwam, bedrag te rechtvaardigen werden ook nog Kelderzwamande­ en Porenzwam en de door deze re posten opgevoerd, zoals het regelen vanzwammen het verwekte bruinrot, de ware kasteel- waterpeil ten behoeve van de fundamenten, opvreters.het zogenaamde ’zwamvrij maken' alsmede het honorarium van de architect en dagelijks toe­Start restauratie zicht. Zij gaven het Ministerie ook nog in overwegingOp advies van een impregneerbedrijf werd al een verder bedrag van ƒ 450.000,- beschikbaarhet besmette hout verwijderd en verbrand. Alle te stellen - en dit wel op korte termijn - geziennog aanwezige betimmeringen, plinten, wand­ het feit dat vóór de winter 1960 het kasteel bekleding en pleisterwerken werden losge­ wind- en waterdicht moest zijn. maakt, voegen uitgekrabd en uitgebrand en er werd een middel aangebracht dat een preventie­ Hieruit bleek wel dat deze vier overtuigd en ve werking had tegen zwamaantasting. Ook vastbesloten waren de restauratie metterdaad werd een begin gemaakt met het dichten van krachtig aan te pakken. Dat er misschien vanhet dak. overheidswege bedenkingen op hun plannenOp dinsdag 2 augustus 1960 werd een Proces

TVE 1 r'jrg. 1993 - X7 - van Aanbesteding gemaakt voor de eerste faseMaart 1961 kwamen op de begane grond de van de restauratie en er werd een bouwkundigtorenkamer en bibliotheek klaar. Aan de voor­ opzichter in vaste dienst genomen. Hij begongevel waren de arkeneel (topgevel) vernieuwd direct met opmetingstekeningen, mede vooren lei- en loodbedekkingen hersteld. Alle deze werkzaamheden vroeg de architect:of schoorstenen waren opnieuw opgetrokken. Jonker zo vriendelijk wilde zijn de hond aanDiverse kamers werden geschilderd. Het mooie banden te leggen. koetshuis was eveneens volledig vergeven van zwam en houtworm, dus ook dit gebouw moest De troonrede, de derde dinsdag in septembereen complete metamorfose ondergaan. 1960, was voor de Stichting aanleiding tot De voorgevel was verzakt en de fundering vreugde. Monumentenzorg kreeg in plaatsmoest van worden blootgegraven. Ter vervanging de verwachte acht miljoen overheidssubsidievan de bestaande balklaag werden vanuit sloop voor het hele land er 1,75 miljoen bij. In zo’nafkomstige acht meter lange balken aange­ meevaller wilde de Stichting delen en zij trokbracht (uit een gebombardeerde kerk te onmiddellijk bij de Rijksdienst aan de bel. Scheveningen). De beperkte financiën noopten Monumentenzorg temperde het enthousiasme,zowel de opdrachtgever als de architect tot noodgrepen.

Trage voortgang Het gedrag van de aannemer bracht een ieder tot wanhoop. Het werk werd in regie uitge­ voerd, omdat in de verste verte niet kon worden voorzien wat er tijdens de werkzaamheden voor de dag zou komen. Hem werd telkenmale drin­ gend verzocht meer timmerlieden en meubel­ makers beschikbaar te stellen. De restauratie stagneerde herhaaldelijk en een getergd stich­ tingsbestuur klaagdedat het bepaald niet toe­ laatbaar is dat de aannemer zó slecht gepland zijn werk doet, zij bleven letterlijk met de brok­ stukken zitten.

Toen er sprake was dat ook de opzichter naar Hek kasteel Nederhorsl. Aquarel Tineke Kaag-Wilhelm, 1990. een ander werd zou worden gestuurd, omdat de restauratie niet binnen de gestelde termijn kon maar zou wel proberen de nodige geldmiddelenworden opgeleverd, zijn de bestuursleden de voor de restauratie van Nederhorst in de vol­wanhoop nabij. Zij stelden vast dat ’regie-werk’ gende jaren naar voren te schuiven. een ’Middeleeuwse bouwmethode’ is, waar­ door er in ’sanatoriumtempo’ wordt gewerkt. In de notulen van de eerste bouwvergaderingEind oktober 1961 werd de aannemer aanspra­ van 1 november 1960 lezen we ondermeer datkelijk gesteld voor de schade die kon ontstaan er steigers waren geplaatst aan voor- en achter­als hij zijn beloften niet na zou komen. Hij gevel. Men ging voort met het afbikken derkreeg de dwingende opdracht van alle instanties wanden en er werd een teervrije dakbedekkingom tegen een vaste aanneemsom het nog ach­ aangebracht. Het vrijkomende puin werd terstallig werk in rap tempo af te maken. gebruikt voor de verharding van de wegen.De architect,De die van een zeer bescheiden hono­ muizetand (om de andere uitstekende kop vanrarium was uitgegaan, liet aan de Rijksdienst metselstenen) welke zich in de zuidwest gevelweten dat zijn werkzaamheden veel gecompli­ bevond, zou indien mogelijk, worden doorge­ceerder waren dan in het begin kon worden ver­ voerd. wacht. Hij vroeg dan ook heel voorzichtig zijn

TVE 11' jrg. 1993

- 8 8- honorarium naar een andere klasse te bereke­ een huurder was gevonden, noodzaakte de nen. stichting de gehele noordervleugel te restaure­ ren. De architect maakte op 29 april 1964 een Na een werkbezoek aan het kasteel viel. tot rapport. grote vreugde van het stichtingsbestuur, opSloop- en grondwerk, betonwerk, metselwerk, 10 november 1961 het besluit bij de provincietimmerwerk, loodgieterswerk, stukadoor, schil­ Noord-Holland om een subsidievoorschot te der. elektricien, smid, teveel om op te noemen. verlenen. De monumentencommissie was bij­ Alles en iedereen kwam er aan te pas. Gelukkig zonder onder de indruk van de goede staat liet hij ook eindelijk de zo lang gewenste water­ waarin zij het kasteel inmiddels aantrof. leiding naar binnen brengen. We kregen één kraantje!! Vermoedelijk toch een beetje eigen­ De Rijksoverheid zag niet in, waarom ook de belang van de professor; hij dronk zo graag vers gemeente niet zou geven uit de pot, het gezette zwarte koffie en dat kon nu op ieder Verfijningsfonds voorziet daarin. De Raad vanmoment van de dag. Nederhorst den Berg en een deel van B&W stelden zich echter op het stand­ puntdat de eigenaar zelf voldoen­ de kapitaalkrachtig Zij is.wisten kennelijk meer over de inhoud van zijn portemonnaie dan de eigenaar zelf. :l s w i!!ii t t Tegen alle stromingen in onder­ steunde de burgemeester, baron B.A.Ph. van Harinxma thoe Slooten, de activiteiten van de stichting. Tien jaar na het begin ■ y ,M z V van de restauratie besloot de l i l I :'# m fr **«*...*UI Cl gemeente, onder druk van de Rijksoverheid, toch een subsidie te verlenen. Nederhorst den Berg was jammer genoeg de eerste A#-.--- gemeente in ons land die niet het volledige bedrag uit het Kasteel Nederhorst. Aquarel Tineke Kaag-Wilhelm, 1990. Verfijningsfonds aan het daarvoor aangewezen monument over­ droeg en dat strekte haar niet tot eer. Gelukkig verbeterde later de verhouding In de maand juni 1964 moest een enorme hoe­ kasteel-gemeente aanmerkelijk. veelheid, rechtstreeks uit Amerika afkomstige, Ook de aanvankelijk argwanende houding vanacht meter lange Oregon pine ’clear and better' de bevolking veranderde als de plaatselijke aan­(zonder één knoest) balken worden betaald. De nemer Herman van Kooten, onder leiding vanstichting moest hiervoor diep in de privébuidel architect Prof.Ir C. Wegener Sleeswijk, de van een van de leden tasten, want zo’n zaak tweede fase van de restauratie voor zijn reke­ hakte erin en er was weer eens geen geld. De ning nam. Men werd nieuwsgierig, de bedrij­ nieuwe aannemer had hart voor de zaak en vigheid op dat kasteel bracht heel wat leven inkwam voor het verdere verloop van de restaura­ het rustige vriendelijke dorp. tie een vriendelijke betaling overeen. Nog maar amper bekomen van de eerste turbulente fase, was de stichting hiermee zeer content. Einde restauratie in zich Er werd gezocht naar een goede bestemming In april 1965 kon in een brief aan de provincie voor de gebouwen. De omstandigheid dat er worden gemeld dat erwat technische meeval-

TVE 11‘jrg. 1993 - 89 - Iers zijn door de uiterste zuinigheid en de voor­kasteel te brengen, het versopte gebouw moest treffelijke en efficiënte werkwijze van architect vorstvrij worden gehouden. Dit alles viel onder en aannemer. Eind 1965 werd helaas toch een de noemer ’bereddingskosten’. overschrijding van de begroting vermeld. ErDe werd een beroep gedaan op de bouwkundige restauratie was toen voltooid, op een deel vanuit de eerste restauratiefase. Hij stelde een het souterrain na. begroting op voor de assuradeuren en twee maanden na de brand was de volledige finan­ Er volgden wat rustige jaren. Alle luiken wer­ciële afwikkeling rond. Er kon weer worden den vernieuwd en geschilderd, de tuin en eengebouwd! nieuwe weg naar de zij-ingang aangelegd. ErOp maandag 7 juni 1971 werd het werk weder­ werd een grote hal gebouwd achter het Koetshuis en een 18e eeuwse schuur opge­ knapt. De Reevaart was er toen nog en de stichting klaagde bij de gemeente, dat bij het mooie botenhek schepen H l 3 | aanmeren en zij dat niet kon tolereren! In de lente van 1970 werd het ingestorte tooggewelf F t* ® » van het souterrain gestem­ peld en teruggedrukt in zijn oorspronkelijke vorm. Een heidens karwei, want er lag puin op van eeuwen, het­ geen op een haast ondoenlij­ ke wijze moest worden ver­ wijderd. Het voortdurend gebrek aan voldoende finan­ Kasteel "De Nederhorst ciële middelen dwong de Stichting om steeds weer afwegingen te maken en het meest urgente om door de plaatselijke aannemer Herman van voorrang te geven. Kooten ter hand genomen krachtens het ’ Bestek en Voorwaarden voor de herbouw van kasteel Dan, in enkele uren, verwoestte een brand watDe Nederhorst te Nederhorst den Berg’, van in tien jaar was opgebouwd, op die mooie zon­maart 1971. De restauratieplannen van 1960 nige dag de 10e januari 1971. dienden nu opnieuw als basis voor de herbouw. Architect A J. de Koning uit Hoofddorp bege­ Opnieuw restaureren leidde de aannemer en zijn voortreffelijke medewerkers. Een staaltje van hun vakman­ Wie denkt dat de kasteelheer bij de roethoopschap zijn de vier torenspitsen. Als je binnenin ging neerzitten, vergist zich. Op 11 janu­ de torens staat, word je altijd weer getroffen ari 1971 zei hij aan een journalist van de door dit stuk handwerk. De geheel uit oregon Haagsche Courant:Nederhorst zal herrijzen, pine opgetrokken spitsen zijn helemaal met het kan worden gerestaureerd, al zullen weeiken doken in elkaar gezet, geen spijker kwam daar weer een jaar of tien mee bezig zijn. eraan te pas. Het ongelofelijke geschiedde, de herbouw Ondanksnam het feit dat onder barre omstandighe­ slechts twee jaar in beslag. Binnen één week naden moest worden gewerkt, alles wat men aan­ de brand had de aannemer een nooddak aange­pakte was roetzwart, hield iedereen goede bracht. Alles werd gedaan om warmte in het moed.

TVE 1 T jrg. 1993 - 90 - De herbouwkosten konden voor een belangrijkwaaruit, volgens overlevering, in vroeger tijden deel worden gedekt uit eigen middelen en eende doden werden uitgedragen. aanvullende subsidie door Rijk, Provincie Tijdensen de storm van 25 januari 1990 sneuvel­ Gemeente. den tientallen eeuwenoude bomen. Het dak van Ere wie ere toekomt, de Gemeente verleende nuhet koetshuis liep enorme schade op en dat wèl het volledige bedrag uit het noodzaakte de stichting, veel eerder dan Verfijningsfonds. gepland, tot herstel en het vernieuwen van de dakpannen over te gaan. Waarnemend burgemeester W. Jongeneel van Muiden (Muiderslot), zelf een zeer beslist voor­In 1992 was de restauratie van het historische stander, had slechts één raadslid tegen die geenbouwwerk weer actueel. De Rijksoverheid had cent aan dat kasteel wilde besteden en boven­Nederhorst als ’kanjerproject’ ingedeeld. De dien oreerdehet een uit de tijd zijnd gebouw te toegangsbrug met zijn twee fraaie togen mocht vinden. (Was dat soms dezelfde, die eind 1959worden herbouwd. Ook de noordoost toren, die twee uur na de aankoop van het kasteel uit alspe­ meer dan een eeuw verzakkingen vertoont, culatieve overwegingen ƒ 60.000,- winst boodwerd gerestaureerd. aan Jonker, maar die toen tot zijn deceptie te horen kreeg dat Nederhorst nooit, maar danOp ook 4 december 1908 had civiel-ingenieur nooit meer te koop zou zijn?) H. Paul uit Den Haag, op verzoek van G.J.K. baron van Lynden van Nederhorst, al een Op 1 juni 1973 volgde de feestelijke vieringonderzoek ingesteld en constateerde:In de loop van de voltooide restauratie. Alle gezinnen derin tyden is de toren 2d c.M. uit den loodrech­ Nederhorst den Berg deelden in de vreugdeten en stand geweken, terwyl de waarnemingen werden verrast met een schitterende bronzen van November /./. en Mei van dit jaar hebben herinneringspenning. De directeur-generaalaangetoond dat er nog werking in het bouw­ voor culturele zaken Mr Drs R. Hotke schreef:werk is, hetgeen geen verwondering baart, Ik wil graag getuigen van mijn bewonderingwanneer en men ziet hoe het met de fundeering is dankbaarheid voor het doorzettingsvermogengesteld. en de goede smaak, waarmee u de restauratieHet dreigde mis te gaan met dit ’kanjerproject’, van het kasteel ’Nederhorst ’ tot een goed eindetoen bleek dat de begroting bij lange na niet de hebt weten te brengen. werkelijke kosten weergaf. De hoofdbouwkun­ dige van Monumentenzorg, architect In de jaren tachtig vond een complete herbebos­P.J. Schaap, zorgde er evenwel voor dat alles in sing plaats. Alle sloten werden na meer dan goede banen werd geleid. Over het ’kasteel der honderd jaar weer eens uitgebaggerd, twee kastelen’, zoals burgemeester J. Goudberg het mooie weilandjes dienden als baggerdepot.kasteel Er altijd noemt, werd welwillend beslist in werd een nieuwe beschoeiing in slotgracht ende raadsvergadering van 18 juni 1992. Voor zijsloot geslagen. Er kwam een directe busver­brug en toren werd subsidie verleend in het binding met de Vecht ten behoeve van de meerjarenprogramma van 1996, 1997 en 1998. waterhuishouding aangezien de fundamenten van kasteel en hoofdhek constant onder waterOp grond van belening, vererving en verkoop is moesten staan. Een hofstede herrees op een Nederhorst door de eeuwen heen bewaard plek waar ongeveer driehonderd jaar geledengebleven. een iets eenvoudiger stulpje had gestaan. HetWat heeft de huidige ambachtsheer bewogen hoofdhek en het kleine toogbruggetje bijzijn de zij-strijd om Nederhorst nu al meer dan dertig ingang werden gerestaureerd. Ook werd eenjaar vol te houden? Het kan alleen maar ver­ fraai 19e eeuws hek met lantaarns bij de ingangklaard worden door zijn grote veerkracht, zijn geplaatst. enorme energie en door de grote liefde voor dit mooie gebouw. Het mooie botenhek dat aan de voormaligeNederhorst den Berg mag met recht trots zijn Reevaart stond, werd aan de achterkant op hetop haar fier en rijk kasteel middenin de oude bordes van het kasteel geplaatst, de plek vandorpskern.

TVE 1 I jrg. 1993

- 91 - Eigenaren van het KASTEEL NEDERHORST

Voor de stichter van het slot wordt Philips van Dirk van Zuylen van der Haer 1560 - 1566 Wassenaar gehouden.Daar deze echter in 1225 overleed,Gehuwd met Josina van Drakenburg. moet het jaar van de stichting vermoedelijk nog eenMoest in 1566 ingevolge het besluit van de Groote Raad eeuw terug worden gezet. van Mechelen het kasteel afstaan aan Herman van Zuylen, die de rechte opvolger was van Dirk van der Ridder Alferl Baron van Wulven 1257 - 1296 Horst.

Ridder Alfert Baron van Wulven 1296 - 1317Herman van Zuylen van Batestein 1566 - 1579 Gehuwd met Helwig van Haerlem. Verkocht Nederhorst in 1579 aan: Op 22-4-1301 draagt Alfert van Wulven het kasteel op aan Guy van Henegouwen - de latere bisschop vanJonkheer Ridder Goert van Reede tot Saesveld Utrecht - en ontvangt het van hem in leen terug onder 1579 - 1585 voorwaarde, dat het zijn open huis zou blijven. Gehuwd met Geertruid van Nyenrode. Zij hadden twee zonen; Ridder Alfert Baron van Wulven 1317 - 1345Frederik - het Huis Amerongen Ruim een eeuw na de dood van genoemde Heer PhilipsGerrit - het Huis Nederhorst. van Wassenaar, in ongeveer 1350, komt het voor in de leenregisters van de Stichtse Leenen, waar Alfert van Jonkheer Ridder Gerard (of Gerrit) van Reede der Horst er mede beleend wordt, met al de omschrijvin­ 1585 - 1612 gen aangaande tienen, enz. daarbij gebruikelijk. DezeGehuwd met Machteld Peunis. liet in 1317 zijn naam veranderen in “Van der Horst”.Heeft getracht de Horstermeerpolder droog te leggen, Hij sneuvelde in 1345 in de Slag bij Stavoren tegendoch de door zijn overlijden in 1612 heeft hij dit niet meer Friezen. mogen beleven. Gehuwd met Hadewig van Raephorst. Jonkheer Ridder Godard van Reede 1612 - 1648 Ridder Alfert van der Horst 1345 - 1401Huwde met Emerentia Oem van Wijngaarden, daarna Gehuwd met Mabelia van der Woude, dochter van heermet Catharina van Utenhove. Jacob, heer van Warmond en vrouwe Elisabeth vanHij der liet de Reevaart graven. Does. Jonkheer Gerard van Reede 1648 - 1652 Ridder Alfert van der Horst “de Jonge” 1401 - 1434Gehuwd met Anna Elisabeth van Lockhorst, daarna met Gehuwd met Maria van Hodenpijl, dochter van heerzijn nicht Agnes van Reede weduwe van Reinout van Dirk en vrouwe Machteld van Heemstede. Tuyll van Scrooskerken. Hij verkocht in 1652 Nederhorst aan zijn schoonvader: Ridder Alfert van der Horst 1434-1467 Gehuwd met Otte van Beesde, dochter van de slotheerJonkheer Adam van Lockhorst 1652 - 1656 van Varik, Gerbrand van Beesde en van Hadewich vanVermaakte in 1656 Nederhorst en Zuylen aan zijn Hese. kleindochter Anna Elisabeth van Reede dochter van Gerard van Reede. Ridder Alfert van der Horst 1467-1485 Gehuwd met Josina van Zuylen van der Haer. Zij had­Jonkvrouwe Anna Elisabeth van Reede 1656 - 1667 den twee zonen Alfert en Dirk. Zij huwde op dertienjarige leeftijd met haar stiefbroer Hendrik Jacob van Tuyll van Serooskerken en droeg Ridder Alfert van der Horst 1485 - 1536Nederhorst over aan haar vader Gerard van Reede. Ongehuwd gestorven en laat Nederhorst achter aan zijn broer Dirk. Jonkheer Gerard van Reede 1667 - 1670

Ridder Dirk van der Horst 1536 - 1559Hendrik Jacob Baron van Tuyll van Serooskerken Gehuwd met Catharina van Varik. 1670 - 1692 Zij hadden geen kinderen. Wel had Dirk van der HorstHij liet in 1692 Nederhorst na aan zijn twee kinderen een natuurlijke zoon Gijsbert, die op zijn verzoek inReinout Gerard en Trajectina Anna Elisabeth, waarvoor 1553 van Karel V brieven van wettiging kreeg. Godard Willem van Tuyll van Serooskerken als voogd optrad. Deze liet Nederhorst in het openbaar veilen en Ridder Gijsbert van der Horst 1559 -1560kocht toen zelf de Heerlijkheid. Natuurlijke zoon van Dirk van der Horst. Droeg het slot in 1560 over aan Dirk van Zuylen van der Haer, heer van Zevender. Gijsbert was de laatste van het geslacht van Wulven, alias van der Horst.

TVE I T jrg. 1993 -92- Godard Willem Baron van Tuyll van SerooskerkenFrederik Otto Graaf van Bylandt 1929 - 1947 1692 - 1708 Gehuwd met Lida Johanna Gravin van Randwijck. Gehuwd met Leonora Constantia van der Meyden. Verkocht Nederhorst op 1 juli 1947 aan: Daarna met Dorothea Pesser waaruit een zoon geboren: N. V. Amstelburcht, dir. J.H.F. Asberg 1947 -1959 Godard Baron van Tuyll van Serooskerken 1708 Tijdens-1757 deze jaren verviel de Heerlijkheid tot een ruïne. in het begin heeft hij Nederhorst verhuurd, later heeftVerkochl hij in 1959 het Huis aan: er zelf in gewoond. Liet Nederhorst achter aan zijn zus­ ter. Jan Lourens Jonker 1959 - 1971 Gehuwd met Harmine Johanna Elisabeth Wolters. Douairière Dorothea van Hohendorff Restaureert het kasteel met behulp van geh. van Tuyll van Serooskerken 1757-1757Monumentenzorg, waarna het bi jna gereed op 10 januari Verkocht Nederhorst aan haar neef Baron Jan Arend1971 geheel uitbrandt. Draagt op 9 december 1971 het Godard de Vos van Steenwijk, kleinzoon van moeders­Huis over aan: kant van Godard Willem Baron van Tuyll van Serooskerken. Harmine Wolters-Stichting 1971 Op 1 juni 1973 volgt de feestelijke viering van de vol­ Jan Arend Godard Baron de Vos van Steenwijk tooide restauratie na de brand van 1971. 1757- 1774 Verkocht Nederhorst aan John Hope, bankier te De huidige Stichtingsraad wordt gevormd door: Amsterdam in 1774. Mr W.R. Panman Ing E.J. Jonker John Hope 1774-1784 J.L. Jonker Gehuwd met Philippina Barbara van der Hoeven. Ir R.J. Schor Liet Nederhorst na aan zijn drie zoons waarvan Thomas N.M.A. ter Wolbeek de oudste was en de leeneed wegens het huis aflegde. Dr R.J. Jonker.

Mr. Thomas Hoope 1784 - 1803 In 1794, bij de nadering van de Fransen, weken de heren Hope uit naar Engeland het beheer van Nederhorst over­ latend aan de predikant:

Henricus Rappardus 1803 - 1807 Gehuwd met Cornelia van Geffen. Predikant te Nederhorst den Berg van 1754 - 1801. Bij koop eigenaar. Executairs verkochten Nederhorst publiekelijk aan:

Mr. Hans Hendrik van Haersma 1807 - 1825 Gehuwd met Constantia Elias. Zij hadden geen kinde­ ren. Liet Nederhorst na in 1825 aan zijn nichtje Jonkvrouwe Constantia J.A. Warin, toen 5 jaren oud.

Jonkvrouwe Constantia Jacoba Agnes Warin 1825 - 1902 Zij bewoonde Nederhorst geregeld met haar zuster Jonkvrouwe Clara Wilhelmina Elisabeth Warin. Liet Nederhorst achter aan haar neef Godert Jacob Karei Baron van Lynden.

Mr.Dr. A.F. Baron van Lynden 1902 - 1912 Bewoonde tijdens de minderjarigheid van zijn zoon het kasteel.

Godert Jacob Karei Baron van Lynden 1912 - 1929 Gehuwd met Cornelie Wilhelmine Cecile Repelaer. Verkocht in 1929 Nederhorst aan:

TVE 1 r jrg. 1993 -93- De Vechtbrug aan de Hinderdam (1780- 1819) Els N.G. van Damme

v l V ", HH R M j MM BSCi•■ _.. . 'V.. •• " - n Wmm ^ ^ . : : C J

. :■ ■ k - A

;.=B___j ézzG-z-:

m m«j e -» m m

mm L. -ÏJ; 1 ,m m m * *3 I 'im m im k tv__ g * ' -

- j s ï Tr>^ •' jQi " ' ' v'-1 l i l ^ r nssfeg •■:;• f.:~V

Nederhorst den Berg met de brug over de Vecht, 1790.

Vanaf de Middeleeuwen tot aan het einde van vanuit de Zuiderzee tot ver in het binnenland de 19e eeuw was de Vecht een zeer belangrijke kon binnendringen en ook om de rivier te verkeersroute voor de Keulse Vaart, de verbin­beschermen tegen te lage waterstanden in de ding tussen Amsterdam en omgeving en het zomer, die de scheepvaart grote moeilijkheden Duitse Rijnland." Ook de steden Utrecht en konden opleveren. De eerste dam met sluis Weesp waren voor handel en vervoer afhanke­werd geplaatst in Otterspoor, ten zuiden van lijk van de Vecht. Het was tevens een belangrij­Breukelen, rond 1200. Het zeewater had dus ke route voor toeristen die in de 17e en vrij toegang tot aan die plek. De beruchte 18e eeuw de Vechtstreek wilden bezoeken2' enstormvloed in 1421, de Sint-Elisabethsvloed, en voor mensen die vanuit de stad daar hun tijde­latere vloeden waren aanleiding de dam verder lijk domicilie kozen. stroomopwaarts te plaatsen en leidden tot de Rond het j aar 1100 begon men de Vecht te aanleg van een dam, voorzien van sluizen bij reguleren, om de omgeving te beschermen Nederhorst den Berg, ter hoogte van de tegen stormvloeden, waardoor het zeewater Hinderdam. De dam zal de scheepvaart gehin-

TVE I r jrg. 1993 -9 4 - derd hebben, vandaar de naam. De geschiedenis ernstelijk gewaarschout, sig van nu voortaan te van deze sluis is uitvoerig beschreven.141 wachten om bij of omtrent de Hinderdam met Op een gekleurde kaart van Lucas Sinck uit een schuijtje of schouw of praam menschen 1619,5’ zien we waar die dam in die tijd was over de riviere de Vecht te setten of dat anders gesitueerd. De Hinderdamse sluis lag toen ongeveer voor het huidige pand Hinderdam 16. Deze sluis heeft het uitgehouden tot 1673, toen de Fransen in de Vechtstreek huis hielden en vLï y. / jja, ook de sluis aan de Hinderdam vernielden. De aa.«ï)t /li/h n /r----- tfc/'c/c/Hc') tïrA' sluis werd niet meer vernieuwd, maar werd in t' S^o-sj/'é’ 1673/74 in Muiden gebouwd, waar hij nu nog (7 "7 fé-M/Zt ligt. OP DE RE Q_U E S T E Met de afbraak van de Hinderdamse sluis ver­ CI?UJINXEEST II GODARD d e T U ÏL « e SEROOSRERKEN, dween ook de valbrug, over de sluis gelegen, Heere van fVelland, Nederhorjï , den Berg, & c. waarlangs de bevolking van Nederhorst den Is G eappoincteert . Berg contacten met Nigtevecht, Weesp en |£ tSröcputecrben ban be gataten 's Eanbs ban ïteclif ; KccOaati bp isjobifie/ Dat hooi Bet Vccr-ofte Pont-geid aan öcn Hindei- Amsterdam kon onderhouden. Mensen, vee en J dam, toebeOorenOe aan Oc ftecrlpBDetD ban Oen Berg 5 a! tccrDcn betaalt/ an een Koets, Caleftc ofte andere voitu- I Van yder Pink. Kalf, Schaap ofte Verken, goederen moesten toen per schuit (ponten) wor­ res met Vier Paarden befpannen, agt een halve ftuyver. ftuyvers.luyvcrs. , . „ , _ Dog ten getale van tien. ofte meer aan een den overgezet. Ponten, ook schouwen Met drie Paarden befpannen. fes ftuyvers. en denlclve. Eygcnaar toebehoorende, Van een Cbaife roereen of twee psaraen ra3ï te gelyk ovcrgcllaait wordende , half befpannen > drie ftuyvers. geld. Wclvetftiandc dat de Menfchcn genoemd, betekenden een potentiële inkom­ Van een Boete Wagen met iwee Paarden die de voorfz. voitures Wagens ende befpannen, drie ftuyvers. Paarden ofte Vee aanvoeren, en daar toe stenbron. De heer Herman van Zuylen. heer van Van een Boere Wagen of Karre roet een behooren . onder het voorfz.^ücer ofte Paard befpannen, twee flay vers. Pond-geld zullen wezen begrifSén. Nederhorst, had op zijn kosten een schouw Van alle lofle Paarden, yder een ftuyver. En cindelyk voor yder Menfch, die roet het Van alle Often, Koeyen ende Veerffcn, kleine Schuytje word overgezëT ofov geïnstalleerd aan de Hinderdam.6) De opbreng­ ydet een halve ftuyvc gehaalt, een halve ftuyver. - ^.fenDe^ntecOtceftenalIccnOceen pgcIpB/^cenige Pondtcn ofte Schouwen fn-pjajuDicie sten kwamen hem toe en het recht op het innen mln jetriMinnlsBt®aBtnstnbt_tBaacbtiitjlcttcounbwoemt7 obrettftttrnofttobixtcbaltn*/mfoe/toat net De van pachtgelden werd overgenomen (gekocht rettma » nuuitp ic uiiiEjautu / en uutic ui uuucii ecu uucu Dan vyren - llceten/oe teene öelftt tro beljocbc ban De atemtn ban Bcrgh, mbt i of geërfd) door de volgende heren van ______Janbicnaer/ flfDIrDc Catenate fal hnmm rrtinen/ nnrtimïfcewnb»«... Den 6 ban Den Bergtot r$. Cn permitteren KaacCD:£0os: te Dotn Eijnastn/ IBnbUceten tnoenar Jtffiseaffisjeren/ o ïet spn boojfs. lbeetipbbelD/ op Dat cintie jal bonnen Nederhorst. Uit een serie huurcedullen5) tussen tnctDcn sjcpjcteuDeett. «scoaann te atetebt Den ' i.fcbiaartj «rjs 1700 en 1756 betreffende de Schouw blijkt in (Oadcrftood) Ter Ordonnantie als boven, principe elke vier jaar een pachter te worden (En «1 getekene) G . VOET VAN WINS SEN. aangesteld op een vergoeding van ongeveer ('Utrecht gedrukt, by WILLEM J AN REERS, OrtSnatii Drukker der Ed: Mog: Hccren Suren •. Lindt «u Utrecht. 17 j ,. ƒ 9,- per jaar. De tarieven voor het overzetten werden nauwkeurig vastgesteld (figuur 2). De Tarieven geldend voor de veerpont aan de Hinderdam. opbrengsten waren niet hoog. Uit een notitie over het ’pagt rendement’ van de schouw of Pont aan de Hinderdam van 1695 tot 1747 op rigoreuste jeegens de overtreeders van dien blijkt de jaarlijkse opbrengst te variëren van 67 sal werden geprocedeert soodanig den Heer van tot 82 guldens. De zuivere inkomsten over de Nederhorst tot Maintien van zijn jaren 1695 tot 1731 bedragen totaal 369 gul­ HoogEdWelGeb. Regt sal oordelen te behoor­ dens, 2 stuivers en 12 penningen; er is in deze en’. Een officiële aankondiging daarvan werd periode een groot aantal jaren waarover geen openbaargemaakt in 1739. inkomsten wordt gemeld. De heren van Nederhorst bezaten ook nog ’Het Grote onenigheid ontstond met de heer Kleijne Schuijtje', eveneens gelegen aan de Christoffel Brants van de Hofstede Petersburg, Hinderdam voor het huidige pand een welgesteld man, die met eigen ponten zijn Hinderdam 6. Een overzicht van de inkomsten tuinlieden en ander personeel ter plaatse over over 1695 tot 1746 geeft te zien dat het schuitje de Vecht heen en weer liet varen. Een klacht vele jaren onverpacht bleef. De reden daarvan van Godard baron van Tuyll van Serooskerken, is niet geheel duidelijk; wel is zeker dat er rond de heer van Nederhorst van 1708-1757. in de het gebruik van overzet-schuiten heel wat one­ richting van de 'Staten van Utregt’ leidde tot nigheid heerste. Een publieke aankondiging van een verbod aan de heer Brants deze bedrijvig­ de verpachting van het veertje begint met een heid voort te zetten op ’pene’ (boete) van ƒ 25,- dreiging: ’En werd een igelijk bij deesen wel , waarvan de helft ten behoeve van de heer

TVE I Ljrg. 1993 - 9 5 - Godard en de andere helft ten behoeve vandog de dat kost maar wat meerder planken. armen van Nederhorst, en verbeurdverklaringDe weg naar de Gainbrug word zeker 1/5 ver­ van het vaartuig. groot dog men passeert dan ook te gelijker tijd de Stad Weesp. En we moeten bedenken dat dit Op 9 april 1777 bereikt de Staten van Utrecht de hoofdroute naar Amsterdam was. een verzoek van de Heer Joan Hope, heer vanDe kosten: aan Hofstede Petersburg: Nederhorst van 1774-1784, om toestemming ƒtot 11.000,,,- en aan het Fort Den Hinderdam: het aanleggen van een ophaalbrug en tegelijkƒ 9.670,-. het vorderen van tol- of bruggeld daarvoor.Het Hetwerd de Hinderdam. Op 25 april 1780 argument was ’dat verscheijde bewoonders vankomen de Burgemeesters van Utrecht en Joan omleggend district den supplit hebben doenHope overeen om de brug aan te besteden. De declareeren dat zij wel wenschten, dat tot facili-stad Utrecht draagt eenmalig de somma van tering van den overtogt, daar ter plaatse eenƒ 1.500,- bij. De aannemer Dirk van Dam brug over de Vegt wierd gelegt, dat hetselveneemt het werk op zich voor ƒ 12.671,-. soude verstrekken tot een considerable veraan-Volgens het bestek wordt het een houten brug, genaaming van het district de passage seer lang 150 Rijnlandse voeten (circa 46,5 m) en soude bevorderen en voor die geen welke over en weeder landerijen soude willen gebruijken .fgc/u/iï/u/ Jée A f e a / Z ////. veel gemak aanbrengen’. ITT Hij had het over de Hinderdam, maar daar was niet iedereen het mee eens. De strijd tussen de verschillende belanghebbenden van ponten zette zich voort. Waar eerst werd gestreden om de plaats van de ponten, begint nu de strijd om de plaats van de brug. Volgens een memorie van Johannes van Westenhout, landmeter bij den Edelen Hove van Holland ’komen daartoe twee Plaatsen in aanmerking: le, de eene aan de Buitenplaats Petersburg, Hofstede van den WelEd. Heere Graafland, 2e de andere aan het Fort Den Hinderdam ter plaatse alwaar tegen­ woordig de Pont gelegen is’. Dat blijkt volgens het kaartje ontleend aan het bestek (figuur 3), te zijn vóór het pand Hinderdam 16. Er zijn voors en tegens, maaruit al het geproduceerde blijkt dat men om uit de twee opgegeeven plaatsen tot het beste te verkiezen, in consideratie moet nemen dat men de Brugge aan Petersburg te 9/i/i / / 'JfrèT/n ' leggen le de weg naar Gainbrugge 1/5 verkort, 2e de combinatie tusschen Nichtevegt en Ligplaats van de veerpont en plaats van de Nieuwe Brug Nederhorst gemakkelijk maakt en ten 3e langsaan de Hinderdam. De cijfers bij de panden duiden de het Gainwater een aangename vaart aantreft.huidige huisnummers aan. Het pand tussen 15 en 17 is De Inconvenienten daar en tegen zijn dat dein 1966 afgebroken. Rivier daar ter plaatse dieper is circa 8 voet (ongeveer 2,40, EvD) als op de andere plaatshij wordt gelegd op dezelfde plaats waar vroe­ en de grond zoo goed niet. ger de sluis lag, dus vóór Hinderdam 15. Op Legt men de Brugge aan de Hinderdam, mendeze afbeelding zien we ook de drijfbomen die haalt het onderhoud van een Schouw of in de rivier lagen om de tolheffing op de Schuitje uit, dat anders daar moet gehoudenscheepvaart mogelijk te maken. De lijn over de worden. Men vind weinig diepte en goede rijweg duidt de ’Utrechtse Tol’ aan die naar alle grond, 't Is waar, de rivier is daar, omtrent waarschijnlijkheid gevestigd was in het huidige 20 voet (6 m, EvD) breeder als aan Petersburg,pand Hinderdam 17.

TVE 11‘jrg. 1993 -96- De brug zou geen lang leven beschoren zijn.BRONNEN Er was een zeer drukke doorvaart en er waren veel1) D.A. Berendsen - De geschiedenis van de Keulse Vaart. aanvaringen en beschadigingen. In 1818 blijktOns Amsterdam 28, 1976. pp. 24-39. de brug al totaal onbruikbaar. Op 24 okto­2) Jan Christiaan Sepp - Nieuwe geografische ber 1819 werd de heer Haersma, heer van Nederlandsche Reise- en zakatlas. Oorspr. uitg. 1733. Facsimile herdruk Robas, Weesp, 1992. Nederhorst den Berg van 1807-1825, door de3) J. Krol - De geschiedenis van Nederhorst den Berg. ’Burgemeesteren der Stad Utrecht’ gemaand nuArnhem, 1949. eens eindelijk schriftelijk te rapporteren over4) de F.H.B. Cladder - Hinderdam. T.V.E. 5, 1987. pp. 98- schade aan de brug die al dadelijk na 1780 was104. 5) M. Donkersloot-de Vrij - De Vechtstreek. Uitg. ontstaan en levensgevaarlijk was bij de inningHeureka, Weesp, 1985. van de tolgelden. De zaak is kennelijk hope­ loos, want in datzelfde jaar 1819 wordt de brug geamoveerd, hij heeft dus slechts 39 jaar bestaan.

In een vergadering van het gemeentebestuur op dinsdag 29 mei 1821 wordt met spijt op de afbraak van de brug teruggezien; er wordt gesuggereerd dat jaloezie de achtergrond zou zijn van de verwaarlozing. Men spreekt over een nieuwe brug of aan de Hinderdam öf aan de Torenweg. Er is nooit iets van gekomen. Gedeputeerde Staten van Noord-Holland beslis­ sen op 19 september 1821 dat de nieuwe brug over de Vecht niet doorgaat. Pas in 1934 komt de brug over de Vecht in de provinciale weg tol stand (mond. nted. 1. Kemperman) en wordt Nederhorst den Berg uit zijn isolement verlost. Gezicht op de N.H. Willibrordkerk.

ÉttÉk*

| > fsm

TVE I I jrg. 1993 -97- De bouw van de Rooms-Katholieke Kerk

Heilige Maria Hemelvaart j ™ Baar

O Blijde dag! O blijde dag! In 1830 waren kerk en pastorie aan een fikse O dag zoo schoon verheven; opknapbeurt toe. Met rijkssubsidie kon de ’ver- Wat heil geschiedt aan Nederhorst. timmering’ gerealiseerd worden. Erg afdoende Het ziet thans Haarlem’ s Priestervorst, was dit blijkbaar niet, want in 1854 oordeelde Een gunst door God gegeven. pastoor Schoonderbeek over deZij kerk:is te Het schoon gebouw hier opgericht, goed om ze af te breken en te slecht om ze zoo Tot lof van God den Heer gesticht, te laten. Rond 1860 werd het gebouwtje echt te Waar wij den Schepper eeren klein voor het groeiend aantal gelovigen. Het werd verrijkt door uwe macht, Pastoor Ridders hield rekeninghet met vroeg of Deez’ tempel kreeg genadekracht laat plaats grijpen van het bouwen eener nieu­ Van U door 't consacreren. we kerk. Na ampel beraad besloot het kerkbestuur in Wij danken U, wij danken U, 1865 het bestaande gebouw te vergroten, omdat Voor moeiten en gebeden; tot het bouwen eener nieuwe kerk in onze onbe­ Uw heilig werk, aan onze kerk, middelde Parochie vooreerst geen kans bestaat, Wij zijn gelukkig heden. en de ogenblikkelijke behoefte aan ruimte groot Apostel van ons Nederland, is. Van de milddadigheid der parochianen kon Wij smeeken van Gods Vaderhand, in deze zware tijden - de veepest heerste - niet Hij spaar’ uw dierbaar leven veel verwacht worden. Het kerkbestuur kreeg En slaat, na langen tijd uw uur, toestemming tot het houden van een wekelijkse Heel Nederhorst bidt steeds met vuur buitengewone collecte,tweede de bak. Groot loon zal God u geven. De benoeming van Paulus Bernardus Vismans Met dit lied (geschreven door de organist Gijstot pastoor vond plaats in 1871. Bij de eerste Bak) verwelkomden de parochianen van deaanblik van kerk en pastorie moet hij beseft parochie van H. Maria Hemelvaart Bisschop hebben, dat een van zijn taken het bouwen van Bottemanne van Haarlem, die op 25 augus­ een nieuwe kerk zou zijn. Volgens eigen woor­ tus 1890 de nieuwe kerk kwam inwijden. den ging hij direct aan de slag. Van aanpakken Met recht een blijde dag. Vele moeilijkhedenwist de nieuwe herder. Ook in de periode van hadden overwonnen moeten worden, maarzijn nu Bergs pastoraat bleef hij actief buiten zijn stond er ook ’een schoon gebouw’, een sieraadeigenlijke werkterrein. voor parochie en dorp. Belangrijk voor de parochie was vooral de oprichting (in 1881) van de Processie Nadat pastoor Jan Harmensz. tijdens de Broederschap van Onze Lieve Vrouw van het Reformatie overgegaan was tot het nieuwe Heilige Hart, gezeteld te Nederhorst den Berg. geloof, waren de katholieken van NederhorstNaast de verering van Maria onder deze titel, den Berg en Nigtevecht aangewezen op de was een van de doelstellingen jaarlijks een Statiekerk van Ankeveen. Na de omwentelingbedrag te reserverenvoor eene nieuw te bouwen van 1789 werden alle gezindten wettelijk Parochiekerk. Pastoor Vismans was president gelijkgesteld. De roomse Bergers kregen toe­van de Broederschap. stemming om een eigen kerk te bouwen. Op 11 september 1811 werd het eenvoudige kerk- De parochianen werden medio januari 1876 gebouwtje, gelegen achter de Voorstraat, inge­overduidelijk geconfronteerd met de slechte wijd. staat van het kerkgebouw. Tijdens de eredienst

TVE 11‘jrg. 1993 -98- begon het bevroren plafond boven het altaarlasten te opleggen. De stichting van de parochiële ontdooien en te lekken. Pastoor Vismans maak­naai- en breischool bracht al genoeg financiële te van deze gelegenheid gebruik zijn parochia­problemen met zich mee. nen aan te sporen tot het bouwen van een nieu­Eindelijk was het zover. Zondag 22 febru- we kerk. In 1878 verzekerde de pastoor de vica­ ris van het bisdom, dat hij reeds bezig was de situatie veranderd te krijgen,maar dat gaat niet Maria Kerk en pastorie-westzijde. Ontwerptekening Y. Bijvoets. gemakkelijk, ik mag de gemeente niet te veel

?mm

■

S -.‘B -

m&k pjgEElr-iilüii

SCHAALI.A.10D.

TVE I f jrg. 1993 -99- ari 1881 besloot het kerkbestuurdit loopende jaarlijkse bijdrage van ƒ 150,- van de jaar zoo zuinig mogelijk te handelen om hetBroederschap kon gerekend worden en jaren­ restant der schuld af te doen en te zorgen voorlang werd er in de parochie wekelijks rondge­ een nieuwe kerk. De opbrengst van de ’tweedegaan om geld in te zamelen voor rente en aflos­ bak’ mocht vanaf oktober ’82 opzijgezet wor­sing. Pastoor Vismans toonde zich nogal opti­ den voor nieuwbouw. De parochianen warenmistisch, temeer daar er geen rekening gehou­ toch aan die inzameling gewend. den was met bijzondere giften.Ik weet zeker, Vier jaren later probeerde pastoor Vismans eendat ik van vrienden en kennissen en van die met stuk grond en water te kopen nabij de dorps­de processie medegaan wel een en ander krij­ kern. Hij kon niet tot overeenstemming met gende zal, maar dat mag niet gerekend worden, eigenaars komen. Volgens eigen woorden hieldzo probeerde hij deken en vicaris gerust te stel­ hij niet op naar een ander gunstig terrein uitlen. te Vooral de deken had nog al wat bedenkin­ zien: Dat was voor mij een dure plicht; als gen tegen de financiële opzet. Met name de priester heb ik te zorgen voor eene waardigesteun van de Broederschap zag hij eigenlijk niet woonplaats voor het Heilig Sacrament, enzo zitten. Hij maakte de pastoor deelgenoot van meermalen beloofde ik... in den treurigen staatzijn bezwaren:Uwe becijfering komt gegrond onzer Kerk verandering te brengen. Weer een over... alleen wil het mij toeschijnen, dat jaar later kon het kerkbestuur van de Heer vanƒ 65.000,- voor kerk en pastorie, waar geheid Blarcum te Ankeveen een stuk grond en watermoet worden wel wat krap berekend is. Ik zie kopen voor slechts ƒ 4.000,-. Op 19 juni echter 1886 tevens daaruit, dat de faam van ’eene ging het verzoek om over te mogen gaan totbasiliek, als broederschapskerk’, zoo als wel aankoop naar Haarlem. De bisschop vroeg eens Uwe plannen betiteld worden, heel wat advies aan deken graaf Van Ouderkerk. Dezeoverdreef. Hij moest toegeven ’dat de pastoor had enige twijfels aangaande de transactie, er slag van heeft om er aan te komen'. Ook maar nadat hij de situatie ter plaatse in ogen­ vicaris Vregt maakte zich zorgen over de wis­ schouw had genomen, moest hij bekennen,sel, dat die voor de toekomst op de parochie alles er erg gunstig uitzag. De ligging van hetgetrokken werd. Hij vroeg zelfs of de plannen terrein midden in de parochie en aan de Nieuweniet uitgesteld konden worden. Vecht, maakte het plan nog aantrekkelijker. In een zeer uitgebreid verweerschrift probeerde Op 10 juli 1886 kwam het verlossende berichtpastoor Vismans de vicaris te overtuigen van de uit Haarlem: het koopcontract kon getekendsoliditeit van de plannen. De toekomst zag er worden. niet zo somber uit en de goedkeuring zou in de parochie met een ’vreugdekreet' ontvangen De Amsterdamse architect Y. Bijvoets kreeg deworden,algemeen wordt er naar verlangd... U opdracht tot de bouw van kerk en pastorie.HoogEerwaarde moet wel bedenken dat het al Bijvoets had ervaring met kerkenbouw en waseen geschiedenis is van 16 jaren. Zeker bestaat geen onbekende voor de opdrachtgevers.hier In dealgemeen eene bijzonder goede geest en is loop der jaren had hij wat kleine opdrachtende tijd daar om te bouwen. De toon van de brief uitgevoerd. Zo ontwierp hij het nieuwe viel niet in goede aarde bij deken en vicaris, Mariabeeld, dat in 1881 ingewijdEen werd. maar de machtiging werd op 23 april 1888 toch solide dorpskerk, zonder ornamenten, maarafgegeven. schoon in lijnen en een pastorie, solide maarOp 9 mei vond de aanbesteding plaats. De laag­ eenvoudig, zoals dat voor een dorp dat past, ste inschrijver was de heer Krijnen te 's- wilde pastoor Vismans. Bijvoets ontwierp eenGravenhage. Overeenkomstig bestek en aanwij­ neogotische driebeukige kruisbasiliek, georiën­zingen kon hij het werk uitvoeren voor teerd, met een enkele toren op het westen en ƒ 63.700,-. Dinsdag na Pinksteren, 22 mei, een ruime pastorie. Inclusief enige werken voorbegon het werk aan de kerk. De finale afleve­ het in eigen beheer aan te leggen kerkhof kwamring zou plaats moeten vinden voor of op de begroting uit op ƒ 65.702,60. 31 mei 1889. De eerste steen werd op 1 augus­ De bouw werd voor het grootste deel gefinan­tus gelegd door deken Graaf. Op 26 april 1889 cierd door de Kerklening van ƒ 60.000,- a kon4%, de pastoor notuleren, ’dat alles tot nog toe met een jaarlijkse aflossing van ƒ 500,-. Op degoed en zonder ongelukken was afgelopen’.

TVE 1 f jrg. 1993

- 100 - IffPfi. I g< m

-=1 Sim a 7 „ £•: ■ ml m w iiiiii’ /, § . j ; nmm& i.i1 ..iI lAll l S fclMym m / \ f ..Aji mm ,xl 1 3m 1?yü it»:•‘ '* V % ‘

M,M :ü B >i j ' I I f sË M B p' m slfdEi, f e » l

D(' Novel Creatura in volle glorie, ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de Processie Broederschap van Onze Lieve Vrouwe van 't Heilige Hart. Zo vlot als de bouw verliep, zo moeizaam ver­aan uwe verantwoording over’. In een persoon­ liep de financiële afwikkeling. De tiende bet­lijk schrijven verzuchtte de vicaris: ” Waarom alingstermijn werd opgeschort, omdat de aan­U nu tegen het Kerkelijk gezag verzet en zoo nemer volgens het kerkbestuur niet aan zijnbars geweigerd aan mijn verzoek te voldoen ... ? verplichtingen had voldaan. De eindrekeningWaarde Pastoor, uw brief, vooral die van het werd niet geaccepteerd. Monseigneur Vregt kerkbestuur heeft mij diep bedroefd. Tenslotte verzocht het kerkbestuur dringend de zaakmaakte in de pastoor, ook namens het kerkbe­ der minne te schikken. De bisschop liet via destuur, excuses. vicaris weten,dat hij nadrukkelijk verlangt, datMaar de zaak bleef nog slepen. Pastoor en kerk­ UWE den aannemer onmiddellijk betaalt... Het bestuur. gesteund door de architect, hielden het schandaal van eene gerechtelijke procedurebeen stijf. Tenslotte deed de advocaat van het moet voorkomen worden. Maar pastoor kerkbestuur het voorstel de aannemer ƒ 8.000,- Vismans gaf geen krimp. te geven, plus de rente van het vastgezette geld. Bijvoets zette de zaak nog eens uiteen, maar Beide partijen gingen hiermee akkoord. De aan­ 'Haarlem’ liet weten, dat men in deze niets met nemer kreeg iets meer, dan waar hij volgens het de architect te maken had. Het kerkbestuur kerkbestuur recht op had, maar dat moest dan bleef volledig achter het standpunt van haarmaar. Pastoor Vismans vond.die dat zaak is voorzitter staan en schreef op 9 maart 1890 aangeëindigd en wel geheel en al in het voordeel de vicaris,dat U Hoog Eerwaarde in deze zaakvan Kerkbestuur en Kerkekas. niet de bevoegde persoon Dit fermeis. schrij­ ven werd niet in dank afgenomen. Het ant­ In Haarlem zal men zich wel eens afgevraagd woord loog er niet om: als het bestuur weigerdehebben of het daar in Den Berg wel goed ging. mee te werken aan een aanvaardbare oplossing,Ook deken graaf Van Ouderkerk liet van zijn dan laat ik alle financieele en moreele gevolgenbezorgdheid blijken:Wat ik nu adviseren moet.

TVE 1T jrg. 1993 - 101 - kan ik haast niet zeggen. Ze moeten nu wel de werd het materiële leven van de parochie doorgaan; en toch men houdt zijn liet hart vast,grotendeels beheerst door de financiële zorgen. de vicaris weten toen het kerkbestuur weer eensNiet alleen het kerkbestuur, maar ook armbe­ toestemming vroeg om geld te lenen, nu voorstuur en school werden regelmatig geconfron­ de inrichting van de oude kerk tot school.teerd met de consequenties. Ook de aanleg van kerkhof en tuin zorgde voor de nodige tegenvallers. Voor het interieur kwa­BRONNEN men gelukkig veel giften binnen. Een nieuw natuurstenen hoofdaltaar met rijk beeldhouw­Archief Parochie H. Maria Hemelvaart. werk en drie gebrandschilderde ramen in hetArchief R.K. Bisdom Haarlem, 1853-1965 (RANH). Jan Baar - Nu, gij bouwt niet uit weelde. Rond de bouw van priesterkoor werden de pronkstukken. de R.K. Kerk te Nederhorst den Berg. Nederhorst den Berg, Architect Bijvoets probeerde als een echte 1990. neogoticus greep op het geheel te houden.J.C. Hij v.d. Loos - Geschiedenis der Parochie Nederhorst den bemoeide zich terdege met interieur en omge­Berg, 1811-1911. Leiden, 1911. ving.

Donderdag 4 oktober 1889 kon de nieuwe kerk in gebruik genomen worden voor de eredienst. De plechtige inwijding kon nog niet plaatsvin­ den, in verband met de gezondheidstoestand van de bisschop. Deken graaf Van Ouderkerk werd gemachtigd de inzegening te verrichten. De totale kerkwijding werd uiteindelijk bepaald op 25 augustus 1890. Om 7 uur ’s ochtends begonnen de plechtigheden, die tot ongeveer half twee duurden. Niet iedereen in Den Berg was ingenomen met de komst van de bisschop. Tijdens de intocht werden twee leden van de erewacht gemoles­ teerd en in de loop van de avond vonden meer­ dere schermutselingen plaats.

De parochie had nu de beschikking over een indrukwekkend kerkgebouw, een ruime pasto­ rie, een goed kerkhof en een prachtige tuin, maar dit alles legde wel een zware last op de kleine gemeenschap van ruim 400 leden. De hooggestemde verwachtingen wat betreft bui­ tengewone giften werden niet geheel bewaar­ heid. De financiële steun van de Broederschap kon gelukkig opgevoerd worden, anders had het er zeer somber uitgezien, want, zoals pas­ toor Geenen het uitdrukte, ’Een arm mensch kan geen buitenplaats onderhouden’.

Hoe belangrijk pastoor Vismans en de Processie Broederschap ook geweest zijn voor de tot standkoming van het ’waardige Godshuis’, zonder de grote en vooral ook klei­ ne bijdragen van de parochianen had een derge­ lijk bouwwerk in zo’n mooie omgeving nooit tot stand kunnen komen. Voor een lange perio­

TVE I l' jrg. 1993 - 102 - Landbouw in de Horstermeer C.M. Abrahamse

De Horstermeerpolder was ten tijde van de graven van sloten en het aanplanten van specia­ drooglegging in 1882 eigendom van de le gewassen. Wanneer en hoeveel er gehooid Burgerlijke MaatschapLandbouxvmaatschappij werd. Wat de opbrengst was van de verkoop de Horstermeerpolder. Deze maatschap legde van sehapewol. Telkens werd verwezen naar de zich toe op het exploiteren van de polder doornummers van de akkers. Met behulp van de ook land- en tuinbouw en veeteelt. Zij was tevensin het archief aanwezige kaart van de polder is aandeelhoudster in de MaatschappijN.V. tot precies na te gaan wanneer en op welke perce­ Exploitatie (en Drooglegging) van de len gewerkt kon worden." Horstermeerpolder. Deze N.V. had als voor­ Een voorbeeld van een dagboekaantekening: naamste taak het droogmalen en -houden van de polder. D.J. van Ewijck van de Bilt was Maandag 27juli 1885 administrateur van zowel de maatschap als vanWind N.O. bewolkt, koeler, ruw weer. de N.V. Als zodanig hield hij het dagelijkse Heden werkten in de Horstermeerpolder aan: toezicht op de werkzaamheden in de polder.'t Inspitten en slooten in B.5 65 man de archieven van beide maatschappijen bevin­’t spitten en slooten in A.2, 3 en 4 63 den zich de dagboeken die hij bijhield over’t vuil blooten B.5 en B.3 8 alles wat zich in de polder voordeed. Vanaf 7 gelijk slaan in B. 10 7 1881 al werden door de directeur van de N.V.7 witte mosterd snijden 19 dagelijks de waterstanden in de polder en in7 zaad dorschen __ 85 Ankeveen en Kortenhoef genoteerd." OokTotaal ver­ gewerkt 247 man meldde hij welke molens maalden en hoe het weer was: helder, betrokken, regen, mistig, etc.Afgezonden door Moerland 61 mud goed en In januari 1885 nam Van Ewijck van de Bilt 6,5de mud licht zaad. Afgezonden aan den heer verslaglegging over en ging daar mee doorLebret tot te Dordrecht per schipper C. Treffers de liquidatie van de N.V. in 1896. Hij deed metdit het schip genaamd de ALPHA 300 mudden op veel uitgebreidere wijze." Naast de waters­ koolzaad (276 mud 7los schip in en 24 mudden tanden en bemalingsgegevens werd per werk­in zakken). dag beschreven welke werkzaamheden er in de polder werden verricht. Het aantal arbeiders datDe dagboeken geven een goede indruk van alle aan het spitten van het zoddenland was gezetwerkzaamheden en om de polder geschikt te hoeveel man er bijvoorbeeld aan het slotenmaken gra­ voor landbouw en veeteelt. Ook kan ven waren. Ook de voorraden steen voor deminutieus worden gevolgd hoe een landbouw­ bouw van boerderijen werden geregistreerdbedrijf en aan hel eind van de 19e eeuw werd om welke reden (bijvoorbeeldom de roomsche geëxploiteerd. Tezamen met de deels bewaard feestdag drie koningen) er niemand op het werkgebleven financiële administratie van de N.V. verscheen. Op zichzelf zijn dergelijke opzich-lenen deze bronnen zich uitstekend voor soci­ tersboeken niet heel bijzonder. Elk gemeentear­aal- en economisch historisch onderzoek. chief zal dit soort dagboeken kennen voor bij derden aanbestede bouwwerken. Wat deze boe­NOTEN ken voor de Horstermeer interessant maakt is 11 Streekarchief voor liet Gooi en de Vechtstreek. dat er ook minitieus verslag werd gedaan van Archieven Horstermeerpolder, 1612-1980. Inv.nrs. 142, de landbouw- en veeteeltactiviteiten. Wanneer, ISO. wat en in welke hoeveelheden men zaaide. Hoe2) Idem. Inv.nrs. 127-134. het zompige land droog werd gemaakt door3) het Idem. Inv.nr. 161.

TVE l f jrg. 1993 - 103 - Utopia ’Nieuw Harmonie’ in de Horstermeer jos De Ley

Het kan er een heel dorpje worden over een jaar of vijf bereid er zich met al zijn krachten aan te wij­ den, schreef Van Eeden aan zijn moeder, die hij om financiële steun vroeg. Ten slotte was er De Boer wordt door onrust geplaagd en wilnog de toekomstige samenwerking met weg. Ik ben daarin getroost. (...) Laat hem Walden, dat er dus ook van profiterenWe zou. maar gaan, hij is geniaal maar zwaarmoedig,kunnen nu groente in ’t groot telen, groote hoe­ een ongelukkig man. Ik zal ook zonder hemveelheden wel per schuit naar Amsterdam sturen, verder komen. Dat schreef Frederik van Eeden, per eigen motorboot, jubelde hij bijkans.We de bekende schrijver en tevens oprichter vankunnen de vee houden met voordeel, melk en boter kolonie Walden in Bussum op 7 juli 1902 inproduceren, mest verkrijgen, goedkoop paar­ zijn dagboek. Achter die schijnbaar berustendeden houden enz. enz. woorden ging een wereld van onvrede schuil.De kolonie Walden, waar de groenteteelt op de arme zandgrond jammerlijk dreigde te misluk­ De toen 36-jarige boer uit Friesland Nanne ken en die wat betreft inkomsten grotendeels S. de Boer, die zich in juni van het voorgaandedraaide op de bakkerij, had zo’n dependance in jaar met zijn echtgenote Trijntje de Boer- de polder dringend nodig.Het is een kolossale Rijpma op Walden gevestigd had, was het nietsteun voor Walden, liet Van Eeden zijn moeder eens met de organisatie van Van Eedens kolo­ nie en bovendien lag hij al enige tijd overhoop met een andere toonaangevende kolonist op Walden, ds A. de Koe uit Nieuwe Niedorp. Hij Testigii IIEUMA10IIE. moest dus maar vertrekken, besloot Van EedenWARM0ËZ1ERDER1J NEDERHOBST-DEN-BERG. en hij voelde zich gesterkt door het advies van • *vv*v** • tl* ***. W UUV; r» 'Ui de Schotse fabrikant/utopist Robert Owen, om ■zijn te leveren voordirect ge brui k en voor de i n- nevenkolonies op te zetten voor medewerkers wat tot de warmoezlerderij behoort. die dwars lagen. Nieuw Harmonie moest de Matige, p rijzen . — Emballage wordt op rekening gezet, bij nieuwe kolonie heten, genoemd naar de terugzending, echter terugbetaald. >■/ - NB, Ook nog In, voorraad ZILVERWITTE INMAAKUITJES,. gemeenschap ’New Harmony’ die Owen in s 'v* > ' •,* 1825 in de Amerikaanse staat Indiana had N. S. DE BOER. gesticht. Eind augustus 1902 kocht Van Eeden voorAdvertentie van de warmoezierderij Nieuw Harmonie, ƒ 1400,- twintig hectare bouw- en weiland in de geplaatst in De Pionier van 8 augustus 1903. kort voordien drooggelegde Horstermeerpolder ten oosten van Nederhorst den Berg. Hij kreeg tevens optie op een belendend perceel van nogweten, bovendien zal De Boer in de eens twintig hectare. De prijs was niet hoog, Horstermeer een enigszins andere organisatie maar er rustten wel hoge polderlasten op de invoeren, wat juist van groot belang is voor de grond. Desondanks had Van Eeden aanvanke­kolonisatie. Nanne " de Boer, die op Walden de lijk hooggestemde toekomstverwachtingenleiding van had gehad van de tuindersgroep, werd Nieuw Harmonie. Het land zou via groenteteelt’bedrijfsleider’ van de nieuwe kolonie. Hij toog beslist zijn geld opbrengen en met De Boer aandiezelfde herfst nog met zijn twee zwagers het roer kon de zaak niet mislopen.De Boer Bauke Rijpma en Sybren Andela, beiden even­ wiens helderen blik in zaken ik goed heb leereneens van Walden afkomstig, naar het nieuwe kennen, ziet in dat land een prachtige zaakland en isom dat bouwrijp te maken voor groente-

TVE 11'jrg. 1993 - 104- en aardappelkweek.Het kan er een heel dorpje nodige financiële problemen. In het voorjaar worden over een jaar of voorspelde vijf Van van 1903 werd de kolonie geplaagd door mui­ Eeden in zijn dagboek/' zen, die zich massaal te goed deden aan de Van meet af aan was duidelijk dat men in bloemkool op het veld. De daaropvolgende Nieuw Harmonie niet in de valkuilen van natte zomer maakte de zaak er niet gemakkelij­ Walden wilde stappen,’t Verband der mede­ ker op. werkers onderling zat voorlopig coöperatiefVan Eeden die op Walden gebukt ging onder zijn, om eerst later bij gebleken geschiktheidzware financiële zorgen, wilde graag dat de meer communistisch te worden, zo valt er te kolonie in de Horstermeer snel geld opleverde. lezen in De Pionier, het orgaan van de Toch realiseerde hij zich dat dit er, ondanks De Vereeniging Gemeenschappelijk GrondbezitBoers optimistische geluiden, niet direct in zat. (GGB), die in 1901 door Van Eeden was opge­Het weiland moest omgespit en bewerkt wor­ richt.3) De regeling hield in dat iedere kolonistden tot bouwgrond en deze leverde de eerste verantwoordelijk zou zijn voor een bepaaldtwee jaren in verhouding weinig op. De Boer deel van de grond. Dus werden in eerste instan­vroeg steeds om geld en bovendien klaagde hij tie vaklieden gevraagd en niet zo zeer ’geest­dat hij tijd te kort kwam voor de boekhouding verwanten' die nog nooit een arm uit de mouwen administratie. gestoken hadden.Alleen ervaren arbeiders, U schijnt nog steeds te veel uit het oog te verlie­ landbouwers of tuinders komen vooreerst alszen, dat ik de man ben die altijd het eerst op de medewerkers in aanmerking, meldt De Pionier. bres staat, van ’s morgens 4 uur (soms 3 uur) Ook zouden de kolonisten vooraf geselecteerdtot ’s avonds 8 uur, plus slapeloze nachten om worden, opdat de ruzies en meningsverschillenalles voor elkaar te practiseren en dan nog de waardoor de sfeer op Walden af en toe te snij­administratie blijft bijhouden, schreef hij in de den was, zouden uitblijven. zomer van 1904 enigszins geïrriteerd aan Van Aanvankelijk werd met losse arbeidskrachtenEeden.” Het zag ernaar uit dat de eerste man gewerkt, maar na een jaar kwamen Klaas van Nieuw Harmonie iets teveel hooi op zijn Rissclada en Thomas Jans Althuis, evenals devork had genomen. Hij had namelijk niet alleen anderen afkomstig uit de ’rode’ dorpen in de leiding over de kolonie in de Horstermeer, Friesland, de kolonie versterken. Inmiddels maarwas was ook secretaris van het hoofdbestuur daar een boerderij gebouwd aan de van GGB en redacteur van het blad 'De Middenweg, waarover De Boer erfpacht ver­ Landman’ van de Landarbeidersbond. kreeg, en de kolonisten gingen met ƒ 8390,-Tot alsovermaat van ramp ontstond op dat bedrijfskapitaal een redelijk goed eerste jaar moment een controverse tussen De Boer en tegemoet. Het geld was hun geschonken doorGGB. Nieuw Harmonie wilde zich niet als offi­ Van Eeden, die het deels van zijn moeder leen­ciële groep aansluiten bij de vereniging, omdat de. Hiermee konden zij vee aankopen en dede kolonie vreesde onder toezicht van het loonarbeiders betalen, die meehielpen de grondhoofdbestuur haar autonomie te verliezen. te bewerken. W.F. Emons, Van Eedens persoonlijke secreta­ De samenwerking tussen de kolonisten liepris in op Walden, bemoeide zich ermee en wees de beginjaren goed. Ze moesten hard werkenDe en Boer in De Pionier in niet mis te verstane verdienden een gelijk loon, maar ze voeldenbewoordingen terecht.”Dat een groep, die zich zich, althans volgens De boer.verlicht door 't bekwaam en goed georganiseerd weet, het toe­ aangename gevoel dat men 't pad helpt banen,zicht op haar daden hinderlijk waant, is een dat eens de menschheid zal moeten betredengekke op meening, trok hij van leer.Juist en speci­ weg naar vrijheid, gelijkheid en broederschap.1"aal hij, die innig overtuigd is dat zijn diamant zuiver is, heeft geen enkel bezwaar haar te doen Muizenplaag toetsen. Tegen het verwijt dat Nieuw Harmonie nog niet eens behoorlijke statuten bezat, ver­ Toch waren er direct al flinke tegenvallers. Deweerde De Boer zich met verve in het volgende grond was drassig, de bemaling deugde nietnummer en van De Pionier.De deugdelijkheid van de polderlasten waren hoog. Ook de forse loneneen organisatie hangt volgens mijn meening voor de losse werkkrachten zorgden voorniet de af van een reglement, doch van de motie-

TVE 11'jrg. 1993 - 105 - ven die de individuen tot organisatie voeren.1'met enkele kolonisten, die hem verweten dat hij En hij liet erop volgen:Helaas schijnt die van het kolonieverband af wilde uit eigenbe­ moreele behoefte, dat eerste uur der GGB-ers lang en dat hij bevoorrecht was door zijn recht te dooven. De daad bij het woord voegend, stel­op erfpacht van de boerderij met 3 hectare de De Boer zich in oktober 1904 niet herkies­grond. Er werd zelfs een oude ruzie tussen baar voor het GGB-bestuur. Risselada en De Boer in de Pingjumer kaats- club bijgehaald om aan te tonen dat de laatste Melkveebedrijf niet zuiver in de socialistische leer was. Van Eeden, die op Walden zijn slechte ervarin­ Inmiddels was de grote Friese landbouwer gen had opgedaan met het ’eigen baasje spelen’ P.D. Bierma uit St. Jacobiparochie, die even­ (wat zich met name voordeed in de steeds ster­ eens lid was van GGB, ten tonele verschenenker wordende bakkersgroep), was mordicus en zijn idealen in de polder wilde verwezenlij­tegen het verzelfstandigingsplan van De Boer. ken. Hij kende De Boer niet persoonlijk, maarDaarentegen zag hij de ernst van de situatie wel herinnerde zich diens naam uit de Friese kaats-in en benaderde Bierma met het voorstel de wereld, waarin deze in de jaren negentig vantwee de bedrijven in de Horstermeer samen te voe­ vorige eeuw furore had gemaakt. De twee gen. De laatste voelde daar echter niets voor, Friezen smeedden een plan tot samenwerkingomdat hij de poldergrond ongeschikt achtte en Bierma kocht in augustus 1904 een weilandvoor tuinbouw, de lasten te hoog en het van 25 hectare tegenover de boerderij, waaropbedrijfsrisico te groot.Ik geloof dat het op De Boer voor beiden een melkveebedrijf start­teleurstelling en schade zal uitlopen, liet hij te. Daarnaast bleef De Boer beheerder van Van Eeden weten."’ Bierma wilde wel samen Nieuw Harmonie, maar tussen hem en Van een grote boerderij in Gelderland of Utrecht Eeden wilde het niet meer boteren. opzetten, maar dan zoals ervaren landbouwers Begin 1905 klaagde de leider van Nieuw dat doen, ’ingericht naar de nieuwste methode, Harmonie in een brief aan Van Eeden dat hetmet waterleidingen voor het vee, Amerikaanse vergeefse moeite was te trachten hem te over­ windmolens en maai- en dorsmachines. tuigen van de goede stand van zaken in deWoedend kolo­ was Van Eeden, toen Bierma weiger­ nie. Hij stelde hem voor het erfpachtcontractde en hij gaf hem onverwijld de schuld van voor de boerderij met 3 hectare grond in wer­alles. Nu was hij immers gedwongen de erf­ king te stellen voor ƒ 165,- per jaar en de reste­pacht van De Boer op de boerderij af te kopen rende 18 hectare grond te huren voor ƒ 35,-met per een hypotheek op een nieuw huisje, dat hectare (per jaar).Sl De Boer had zijn bekomst deze liet bouwen op een stukje eigen land. Ook van ’proefnemingen met arbeiders’ en wildezou de Nieuw Harmonie in feite op de klippen zaak eindelijk zo reorganiseren als hem dat gelopen zijn, doordat De Boer voor Bierma altijd voor ogen had gestaan, namelijk dat elkeging werken, terwijl hij al zijn handen vol had kolonist daadwerkelijk een eigen stukje grondmet het beheer over de kolonie.De Boer wei­ in beheer kreeg.9’ gert natuurlijk de verkregen rechten los te laten Zijn compagnon Bierma was intussen ongerusten wil liever mijn onderneming in den steek geworden over de manier waarop De Boer delaten als de uwe, vooral omdat er in uw land twee bedrijven in de Horstermeer runde. Hij veen schijnt te zitten, waarvan hij -en misschien was het weliswaar eens met dienst reorganisa­ gij ook- nogal groote verwachtingen koestert, tieplannen voor Nieuw Harmonie, maar vondantwoordde een zwaar teleurgestelde en argwa­ hem wel erg overspannen en vroeg zich af ofnende Van Eeden."’ De Boer soms de tekorten van de groentekwe- kerij van Nieuw Harmonie dekte met die vanSociaal geliefhebber het melkveebedrijf.1"1 In november 1906 was het nieuwe huis van De Boer gereed. Hij was niet meer te bewegen tot Kaatsruzie een andere overeenkomst met Van Eeden, die Eens te meer werd duidelijk dat het rommeldehem in allerijl tegen een vergoeding het beheer in de polder. De Boer was in conflict geraaktover Nieuw Harmonie had aangeboden op

TVE 11'jrg. 1993 - 106- voorwaarde dat hij zou afzien van zijn erfpacht.Sybe Postma, Jan en Ourens Wiersma van de Vastbesloten voor zich zelf te beginnen hadInternationale De Broederschap in Blaricum en Jan Boer wat eigen land bijgekocht en bovendienKoorn van Walden trokken daar naartoe. In een perceel van Rijpnta overgenomen. De 1910 richtten zij in Hilversum een eigen coöpe­ groentekweek begon zowaar wat op te leveren,ratieve groenteveiling op. Het was een groep vooral de bietenteelt, maar het melkveebedrijfvan ’self made’ mensen, die een eigen toneel­ was toch het meest rendabel. vereniging hadden en regelmatig socialistische Begin 1907 wilde De Boer de zaak met erf­ sprekers uitnodigden, onder wie coryfeeën als pacht en het nieuwe huis eindelijk geregeldAnton Constandse, Bart de Ligt en hebben. Hij schreef Van Eeden dat hij een N.C.J. Schermerhorn. Tot in de jaren vijftig zou hypotheek te duur vond en liever overgingde ’rooie op gemeenschap’, waartoe Nieuw een vorm van huurkoop. De groentekwekerijHarmonie in feite de aanzet had gegeven, haar was na een korte opleving toch ter ziele gegaan.stempel op de Horstermeer blijven drukken. Dat alles vormde een gerede aanleiding voorOp de boerderij aan de Middenweg staat sinds het blad De Vrije Socialist van Domela kort weer ’De Nieuwe Harmonie’ in smeedijze­ Nieuwenhuis om Van Eedens kolonisatiepogin-ren sierletters op de gevel.Het is per slot van gen te hekelen en smalend te schrijven dat derekening een huis met historie, zeggen de huidi­ proef mislukt wasin hoeverre arbeiders ge bewoners. getraind konden worden als werktuigen van ’sociaal’ geliefhebber van een sociaal aangele­NOTEN gen filosoof.1,1 Het financiële debacle van Walden medio 19071) Brieven Van Eeden aan mevrouw Van Eeden-van Warmelo, 30 augustus 1902 en 1 september 1902. bracht met zich mee dat ook Nieuw Harmonie2) Dagboek Frederik van Eeden, 7 september 1902. verkocht moest worden. Merkwaardig genoeg3) De Pionier, 25 oktober 1902. kocht De Boer, die altijd over geldnood 4) De Pionier, 1 mei 1904. geklaagd had, in november van dat jaar de5) hele Brief De Boer aan Van Eeden, 22 juli 1904. 6) De Pionier, 30 juli 1904. zaak op voor ƒ 12.000,-. Hoe hij aan het geld7) De Pionier, 20 augustus 1904. kwam, is onduidelijk, maar wel is bekend dat8) Brief De Boer aan Van Eeden, 30 januari 1905. hij de boerderij plus 14 hectare grond in 19089) De alPionier, 17 februari 1906. weer van de hand deed aan de veehouder 10) Brief Bierma aan Van Eeden, 4 november 1905. 11) Brief Bierma aan Van Eeden, 21 mei 1906. G.A. Smits uit Nieuw Vennep, wiens kleinzoon12) Brief Van Eeden aan Bierma, 11 juni 1906. tot op heden de boerderij beheert. 13) De Vrije Socialist, 15 december 1906. Nanne de Boer bleef tot 1917 in de polder wonen, waarna hij terugging naar Friesland. In 1911 verbleef hij nog enige tijd in de Van LITERATUUR Eeden Colony in Wilmington, Virginia (V.S.),Frans Becker en Johan Frieswijk - Bedrijven in eigen maar al gauw zocht hij zijn oude stek in de beheer. Nijmegen, 1976. J.S. De Ley en B. Luger - Walden in droom en daad. Horstermeer weer op, waar hij opnieuw enkeleAmsterdam, 1980. percelen grond bijkocht en vervolgens assisten­E.J. Rinsma en J. Snel - De Florstermeer 100 jaar droog tie kreeg van zijn broer Frans. (1882-1982). Berkel en Rodenrijs, 1982.

Anarchisten De overige kolonisten. Klaas Risselada, Bauke Rijpma en Sybren Andela, vestigden zich even­ eens zelfstandig in de polder. Zo ontstond er allengs in de Horstermeer een gemeenschap van vrije socialisten, christen-anarchisten en communisten, die veelal afkomstig waren uit Friesland (Pingjum) en Noord-Holland (Nieuwe Niedorp), onder wie Dirk Oebles de Vries en Jochum Bart. Ook de ex-kolonisten

TVE llcjrg. 1993 - 107 Van polder tot plas

Veertig jaar zandwinning in Spiegel en Blijk Jan Baar

landjes - en dit alles om den een of ander wat goedkooper zand te verschaffen, dat hij elders had kunnen krijgen. De miniatuurpolder de Nes tegenover 't Hemeltje, op de grens van Vreeland en Nederhorst den Berg, een aardsparadijselijk gebied, valt als tweede ten prooi aan de zand- honger. De menselijke activiteit van de zandwinning doet het resultaat van de menselijke activiteit ■HPJ van het veenbedrijf te niet. De eerste concessie Op 23 december 1936 krijgt de Amsterdamse Ballast Maatschappij (A.B.M.) van G.S. ont­ heffing van de bodemverlagingsverordening ten behoeve van het ontlenen van zand aan de Spiegelpolder tot een diepte van 20 meter. De ingelandenvergaderingen hadden geen bezwaren ingebracht, ’mits de lasten er maar niet hoger door worden door soms meer water- bezwaar’. Ook toonden de ingelanden zich De Spiegelplas gezien vanaf de Goog (±1965).bezorgd over mogelijke watervervuiling. De gemeente Nederhorst den Berg was formeel Aantasting van de Veehtplassen geen partij in het overleg. Het was geheel en al een zaak van de polder. Informeel zal de gemeente goed op de hoogte gehouden zijn In 1934 verschijnen de eerste zandzuigers indoor het poldersecretaris Nieuwendijk, die ook Vechtplassengebied. De Wijde Blik onder wethouder was. Ondertussen was de ABM de Kortenhoef is het eerste slachtoffer van de grootste ingelande van de polder. Door aankoop publieke behoefte aan zand in de jaren dertig.was de Maatschappij in het bezit gekomen van Protesten van natuurminnaars halen niets uit.160 ha land en water in de ruim 265 ha grote Het alarm in natuurbeschermingskringen heeftpolder. De gedeeltelijk uitgeveende polder wel tot gevolg, dat bodemverlaging in Noord-bestond tot 1937 voor het grootste deel uit Holland verboden wordt. Henri Polak ver­ brede legakkers in de richting oost-west, waar woordde ongetwijfeld de gevoelens van velen:koeien graasden, met daartussen ruigt- en riet- De monsters liggen op het eertijds heldere stroken, waarin het vogelleven welig tierde. water, dat zij door haar wroeten in de bodem,Burgemeester graaf Schimmelpenninck van een goorbruine kleur hebben gegeven. ZijNederhorst den Berg laat in een interview in het scheuren en sleuren de planten uit het water;Algemeen zij Handelsblad van 12 oktober 1937 verjagen de vogels en dieren; zij veranderenweten, dat hij,als natuurvriend, die de polder het verblijf van rust en schoonheid in een in alle hoeken en gaten als zijn duimpje de kent, afzichtelijke wildernis, ondermijnen de droog-zandzuigerij betreurt. Het materiële welzijn van

TVE I 1 jrg. 1993 - 108 - zijn arme gemeentelaat hem de zaak echter rietvelden met de grasstrooken daartusschen en door een verzachtende bril bekijken. Door de hier en daar blikkerend water, onder een liclit- nieuwe werkgelegenheid is de werkeloosheidbewolkten hemel is overweldigend van schoon­ de afgelopen zomer zo ongeveer opgehevenheid, en maar de goor belopen zandvlakte, met op nog in oktober zijn twintig mensen in dienstden bij achtergrond de leelijke bouwsels van de de ABM. De steunkosten worden dus aanzien­Nederhorst den Bergsche waschindustrie, lijk verlaagd en in de gemeente kan er veel schreit, als men naar het westen kijkt, ten meer besteed worden, waardoor de welvaart zalhemel, jammert het Algemeen Handelsblad. toenemen.In de toekomst, meent de burge­ Ook de heer Trouw vindt de gang van zaken meester, als het rietsnijden weer eens rendabelonbegrijpelijk:Gedeputeerde Staten verleenen zou worden, zit er in het ontblooten van denvrijstelling van de Piassenverordening voor den Spiegelpolder blijvend verlies aan arbeidsloon.mooien Spiegelpolder en laten ook nog toe, dat Wat de verre toekomst betreft voorziet hij vooreen prachtig deel van de Vecht op een afschu­ deze polder ’een ander, maar toch ook mooiwelijke wijze wordt bedorven door den bouw natuurschoon’. van steigers, transporteurs en dienstgebouwen. Was het toestaan van het zandzuigen in den Spiegelpolder reeds verwerpelijk, de wijze Een troosteloze woestenij waarop het bedrijf is opgebouwd, tart alle wel- Nadat de zandzuiger via een tijdelijk kanaal standseischen.de polder is binnengebracht, kan de exploitatie Enige waardering Op 9 juni 1939 dient de ABM een aanvraag in voor het aanleggen van een sluis met toelei- dingskanalen en de bouw van een klapbrug. Vanaf het moment, dat deze werken gereed zijn (1942) wordt het zand ook nat afgevoerd in grote bakken. Tijdens de oorlog wordt de bedrijvigheid enige tijd gestaakt. Na de oorlog zorgt de nieuwe Spiegelweg voor een betere verbinding richting Den Berg. — w In de Toelichting op het uitbreidingsplan in hoofdzaken der gemeente Nederhorst den Berg van 1950 wordt er op gewezen, dat er voor de plassen een afzonderlijke bestemming bepaald De Zanderij sluis in bedrijf, 1977. moet worden: ’Weliswaar heeft de zandzuigerij in de Spiegelpolder noch aan de schoonheid beginnen. Het opgezogen mengsel van zandvan en het landschap, noch aan de natuurhistori­ water wordt op een depot gespoten, waar hetsche betekenis van de plas goed gedaan, doch water afgevloeid wordt en tenslotte droog zandteniet gedaan zijn zij niet geheel, terwijl door overblijft. Dit droge zand wordt met een treintjebeëindiging van de zandzuigerij het belang van afgevoerd naar de Vecht, waar het in schependeze plas voor de recreatie zal gaan toenemen. gestort wordt. De eerste jaren is het resultaat deVerder verdient het aanbeveling maatregelen te troosteloze woestenij van een opgespoten ter­treffen om eigenmachtig ingrijpen in dit karak­ rein. Huizenhoge bergen van opgeslagen teristieke,zand mooie cultuurlandschap te voorko­ verrijzen temidden van een kale waterplas, eenmen'. compleet duinlandschap. Het zanddepot, 'het Stort’, ontsiert voor velen de omgeving:Wij Concessieverlenging hebben dezer dagen dien zandwoestijn beklom­ men en het uitzicht in de richting van het GooiDe eerste concessie wordt in 1938 verlengd. Er over de door houtwas onderbroken gebruindemag gezogen worden tot een diepte van 21,5 m.

TVH 1 r jrg. 1993 - 109 - In 1951 richt de ABM een verzoekt tot G.S. omProtesten en bezwaren bij de zandwinning tot een diepte van 31,5 m te mogen gaan. Zowel gemeentebestuur als pol­Tot en met 1966 deed concessieverlening en - derbestuur reageren op deze aanvraag. De uitbreiding weinig of geen zand opwaaien. In gemeente vreest, dat door de diepe zandwin­1971 werd het eeuwenoude Ankeveensepad, ning ernstig gevaar ontstaat voor grondver­scheiding tussen Spiegel en Blijk, weggezogen. schuiving. Het polderbestuur maakt zich zorgenMaar toen in 1976 verlenging aan de orde over de toekomst. Als de zandzuigerij beëin­kwam, waardoor het oude landschap van legak- digd zal zijn, zal een kostbare bemaling nodigkers, moerasbos, riet en ruigt in het zuiden van zijn en misschien schade vergoed moeten wor­de Blijkpolder ook nog verloren zou gaan, kwa­ den. Polder- en gemeentebestuur vinden datmen de protesten van de zijde van milieu en hogere bemalingskosten betaald moeten wor­ecologie. Natuurgebieden werden overal steeds den door de ABM, dat vervuilingsgevolgenmeer bedreigd. Velen stonden kritisch ten voor rekening van de Ballast komen en datopzichte er van diepzandwinning. niet binnen 150 meter van het AnkeveensepadVerontruste bewoners van Nederhorst den Berg en 300 meter van de Reevaart gezogen magen omstreken, verenigd in de Kerngroep worden. De Maatschappij is verantwoordelijkNederhorst den Berg van de Vereniging voor schade aan derden en er zal een Milieudefensie, kwamen bij elkaar om te probe­ Garantiefonds moeten komen. ren de resterende 38 ha van de Blijkpolder te Op 6 mei 1954 wordt de nieuwe concessie ver­redden. Twee rapporten, over de grote waarde leend, voor het oostelijke gedeelte van de van het gebied en over de gevaren van een Spiegelpolder. Hierin wordt gesteld,dat, nu grote, diepe plas, werden opgesteld. Ook de door de grote diepte van de gemaakte plasgemeente sprak bezorgdheid uit over verder­ droogmaking uitgesloten moet worden geacht,gaande ontzanding. Het Gewest Gooi en men zich heeft te beraden over de uiteindelijkeVechtstreek, Stichting Natuur en Milieu. bestemming. Gevaar voor grondverschuivingVereniging tot Behoud van Natuurmonumenten wordt niet aangenomen en een nieuw gemaalen vele andere instanties en verenigingen maak­ zal in de toekomst niet nodig zijn. Verder zalten kenbaar, dat er geen nieuwe vergunning een waarborgsom van ƒ 100.000,- gestort wor­verleend zou moeten worden. Tegen de verlen­ den, zodat altijd aan verplichtingen voldaanging kan werden 1270 bezwaren ingediend, waar­ worden. Na ingewonnen advies bij B. en W.van er 1244 afkomstig waren van inwoners. wordt de concessie per 13 maart 1957 zonderG.S. nam het initiatief tot een - wettelijk niet problemen gewijzigd. Er mag gegaan wordenverplichte - hoorzitting in Haarlem. tot een diepte van 36,55 m., ’mits de bestaandeHel bestuur van de Spiegelpolder was van meet bebouwing aan de Dammerweg en de toekom­af aan van mening, dat de aanvraag gehono­ stige bebouwing volgens het uitbreidingsplanreerd kon worden, wantindien de Ballast des­ geen gevaar loopt’. In de voorgaande jarentijds niet in de Spiegelpolder was gaan zuigen, waren nogal wat klachten binnengekomenwas over hel een ondoordringbaar moeras gewor­ verzakkingen en dergelijke, al of niet veroor­den. Nu heeft de Spiegelplas en later ook de zaakt door het zandzuigen. De Technische plas in de Blijkpolder, door de watersport Dienst verrichtte in 1956 een onderzoek naarrecreatieve de waarde ... Uitdrukkelijk zij hier ver­ fundering van de woningen aan de Dammerwegmeld, dat met opzet... niet wordt gesproken en Overmeerseweg. In 1959 wijst de ABM G.S.over het wegvallen van de werkgelegenheid, erop, dat het noordelijk deel van de Blijkpolderindien de aanvraag zou worden afgewezen. bij de Spiegelpolder getrokken kan worden.Deze Het zorg behoort aan andere instanties. zuidelijk deel kan dan opgehoogd wordenDe metBallast wees vooral op de zandbehoefte en ’specie’, om zodoende de uitbreidingsplannenhet werkgelegenheidsbelang. van de gemeente te realiseren. De concessie werd verlengd tot uiterlijk In 1966 wordt opnieuw vergunning verleend,31 december 1979. Eigenlijk was alle agitatie nu voor Spiegel- en Blijkpolder, voor 10 enjaar. protest overbodig. De gemeenteraad van De maximumdiepte van de plas wordt bepaaldNederhorst den Berg had namelijk in 1975 een op 51,55 m. bestemmingsplan voor de Blijkpolder aangeno-

TVE 1 r jrg. 1993

- 1 1 0- ...... i

:

■ ■ ■ :

illü

Luchtfoto van Je Spiegel- en Btijkpotder, 197/. hen klein gedeelte van Je lilijkpolder t rechts) vertoont nog het oude kindschap. De zuiger is nabij. Na de 'Ballast’ men, waarin het gebied de bestemming openOp 4 oktober 1980 kwam er officieel een einde water en oeverrecreatie had gekregen. Niemandaan de activiteiten van de Ballast in Nederhorst had daartegen bezwaren ingediend. De zand­den Berg. Het beeldje vande Baggeraar bij het winning was niet in strijd met het bestemmings­Gemeentehuis getuigt van de 40 jaar durende plan. De Blijk bleek al verloren. Alle inspan­relatie Nederhorst den Berg-ABM. Het aanzien ningen om het natuurgebied te redden kwamenvan de gemeente is in die veertig jaar sterk te laat. De Amsterdamse Ballast Bagger en gewijzigd. Polders verdwenen en een grote Grond B.V. kon in de Blijk gaan zuigen totdiepe plas ontstond. De gemeente Nederhorst 35 m. De gemeente ging nog wel in beroep bijden Berg heeft, afgezien van werkgelegenheid, de Raad van State, maar ook dat haalde niets bij de zandwinning praktisch geen baten gehad. uit. Het planologisch beleid van de gemeenteWel had zij het recht zand af te nemen tegen leende zich voor het uitgeven van de concessie.kostprijs voor eigen werken. De Reevaart werd

TVE I f jrg. 1993 gedempt en uitbreidingsplannen opgehoogdDe verbinding tussen Vecht en plas verkeerde met Spiegelzand. in een dusdanige toestand, dat openhouden niet De Spiegelplas staat bekend om de grote hel­verantwoord was, volgens de autoriteiten. Maar derheid en goede waterkwaliteit. De grootstesluiting ging niet door. In 1991 herhaalde de vervuilingsdreiging is het inlaten van voedsel­situatie zich, maar tot nu toe is de verbinding rijk water uit de Vecht. De visstand wordt als nog niet verbroken. goed beoordeeld. In de omgeving van deGrote plas beroering wekte het plan van de provin­ liggen ten dele gebieden, die nog herinnerencie de diepe zandwinput aan te wijzen als loka- aan het oude verveningslandschap en ten tiedele voor het storten van verontreinigde bagger­ nieuwe gebieden, waar mooie, waardevolle specie. De ijlings opgerichte actiegroep moerasstroken tot ontwikkeling zijn gekomen.Spiegelschoon voerde op vele fronten actie. Zeldzame watervogels vinden er een broed­Tegen het onzalige plan werden 1100 bezwaar­ plaats. schriften ingediend. Voorlopig lijkt het slibplan De plas heeft ook recreatieve betekenis. van de baan. Rondom de plas werd een fietspad aangelegd, deels ter vervanging van het oude Weer mooi Ankeveensepad. Langs dit Googpad zijn zand- strandjes aangelegd, die alleen maar per fiets ofGeleidelijk steeg de waardering voor het nieu­ te voet te bereiken zijn. Het hele gebied moetwe landschap van wijdse vergezichten met stil- zijn een ’stiltegebied met op rustbeleving tegebieden en recreatiemogelijkheden, waarin gerichte recreatievormen’. De plas is geschikt zich ook een rijke vegetatie, een gevarieerd voor waterrecreatie met boten van beperkte vogelleven en een goede visstand ontwikkelde. omvang. Naast de zeilhaven van de in 1952Hopelijk zullen de natuurlijke, landschappelijke opgerichte W.S.V. de Spiegel liggen er langsen de recreatieve belangen van het gebied niet te Dammerweg nog enige jachthavens. Het totaleveel met elkaar in aanvaring komen. botenbestand wordt berekend op ongeveerDe 850.correspondent van het Handelsblad schreef Via de Ballastsluis kan de Vecht bereikt wor­ in 1937:Misschien wordt het in de den. Spiegelpolder dan ook weer mooi, een wijd In 1990 is in de zuidwest-hoek een recreatiege­watervlak met daarachter de Stichtse bied aangelegd in opdracht van het GewestAnkeveensche polder waarboven het hooge Gooi- en Vechtstreek en de gemeente. Voor deGooi uitrijst. Hij heeft gelijk gekregen. Ook actieve recreant zijn nabij de woonwijk voor­burgemeester graaf Schimmelpenninck’s woor­ zieningen aangelegd. De aanvankelijke vrees,den datin de verre toekomst voor dezen polder dat de diepe plas onaantrekkelijk voor de recre­ander, maar toch ook mooi natuurschoon te atie zou zijn, bleek niet gerechtvaardigd. voorzien is, getuigden van een juiste kijk op de Speciaal sport- en beroepsduikers weten de ontwikkelingen in de polder. Spiegelplas te vinden voor hun onderwateracti- viteiten. Alleen de schaatsers komen er, doorBRONNEN de diepte van het water, zelden aan hun trekken. Na 1980 bleef de Spiegelplas regelmatig in hetArchief Spiegelpolder - SAGV, Hilversum nieuws. Het beheer van de Ballast beperkte zichGemeentearchief Nederhorst den Berg. Historische Kring Nederhorst den Berg, oktober 1991. in de eerste j aren na de stopzetting van de zand­Themanummer 40 Jaar zandwinning in winning tot het strikt noodzakelijk onderhoudNederhorst den Berg. van de oevers, hetgeen neerkwam op het stortenJ. Krol - De geschiedenis van Nederhorst den Berg. Arnhem, van veel puin. In 1987 kocht de provincie1949. Henri Polak - De zoom van ’t Gooi. Amsterdam, 1937. Noord-Holland het hele gebied voor ƒ 1,- J.en Trouw - De West-Nederlandsche Veenpiassen. stelde een Beheersvisie op, waarin getracht is Amsterdam, 1942. een compromis tussen natuur en recreatie te vinden: natuur beschermen en recreatie moge­ lijk maken. In 1981 werden de Bergse watersporters opge­ schrikt door de dreigende sluiting van de sluis.

TVE 1 le jrg. 1993

- 1 12- NERA, het radio-ontvangstation

A. de Beer

• -s ■wsry H' I M*. ilill! m , , 't , !;■, A - >, '

, vA‘ W X £ i - / \ ;

l{ i /

sM s* ^ V - 1 vl k • ' .v :s ■rj NERA in de steigers. Voorgrond: metingen aan antennes.

voornamelijk richtte op de zogenaamde fixe ... Dit was Max Tax, New York service, het radioverkeer tussen vaste punten. Niettemin was NERA enkele jaren betrokken Deze veel gehoorde afsluiting van een buiten-bij de ontvangst van het radioverkeer ten land-correspondent uit de jaren vijftig bereiktebehoeve van de scheepvaart. vele huiskamers. Via een ingewikkeld commu­ nicatiesysteem leek de hele wereld met elkaar NERA kon echter nooit op zichzelf bestaan: zo verbonden. Het radio-ontvangstation NERAzijn te bijvoorbeeld voor een tweezijdige telefoon­ Nederhorst den Berg maakte deel uit van ditverbinding twee zendstations en twee ont­ systeem. Niet alleen Max Tax werd gehoord: vangstations nodig. Voor Nederland was het radio-ontvangstation NERA, kortweg aan­Kootwijk Radio het zendstation en NERA het geduid met NERA, stak zijn voelsprieten naarontvangstation. De 'partner’ aan de andere zijde vrijwel alle delen van de wereld uit. van de radioverbinding beschikte ook weer Telefoongesprekken tussen ver weg wonendeovereen zend- en ontvangstation. Overigens familieleden, telegrammen, beurs- en persbe­ bemoeide NERA zich alleen met het ontvangen richten en verder alles wat niet per kabel van het radioverkeer; alle ontvangen berichten bereikbaar was, kon bij NERA terecht, via werden per telefoonkabel doorgestuurd naar radioverbindingen. Amsterdam, Hilversum of IJmuiden en aldaar Hierbij moet worden vermeld dat NERA zich verder naar de abonnees gezonden.

TVE I Tjrg. 1993 - 113- Horstermeer deel in zo'n excursie was een rondleiding in de ontvangzaal. Daar stonden de vele radio-ont- Toen in 1948 de Radioverkeersdienst van devangers opgesteld, lange-, midden- en korte­ PTT 25 jaar bestond, bleek al geruime tijd datgolf, verdeeld over 625 m2 vloeroppervlak, in het toen in gebruik zijnde ontvangstationzes imposante groepen. De meeste ontvangers NORA (Noordwijk Radio) niet kon wordenwaren ontwikkeld in eigen (PTT) beheer. Dag gehandhaafd. Voor het ontvangen van deen zwak­ nacht was het bedienend personeel in de ke radiosignalen waren ruitantennes ontwik­weer om de radioverbindingen in stand te hou­ keld, doch deze waren niet geschikt voor plaat­den; NERA was een continubedrijf! sing op de zandbodem in de Noordwijkse dui­ nen. De goede werking van de antennes zou alleen worden verkregen op een sterk water­Hoog water houdende bodem. Na de Tweede WereldoorlogOmdat het station onder alle omstandigheden werd dan ook gezocht naar een terrein met deintact moest blijven, was bij de bouw rekening gewenste ontvangeigenschappen. Na allerlei gehouden met oorlogservaringen. De vloeren testen en proefboringen viel de keus op devan kantoren en ontvangzaal waren tot boven Horstermeerpolder als plaats voor een nieuw dete hoogst denkbare waterstand gebracht. In de bouwen ontvangstation. Toen de plannenkelder vaste waren patrijspoorten en waterschotten vorm kregen, ging het snel: de architect aangebracht om in geval van inundatie het Röntgen had zijn ideeën op papier gezet, hetwater buiten te houden. Wie vanuit de kelder ontwerp werd goedgekeurd, het werk aanbe­door de patrijspoorten staart en denkt aan hoog steed en in juli 1948 kon met de bouw worden water, moet in gedachten een enorm aquarium begonnen. De kosten waren, in ronde getallen,voor zich zien. één miljoen voor de bouw van het station en twee miljoen voor de inventaris. Honderdvijftig hectare vol antennes Wie bekend is met de bodem van de Voor hel plaatsen van de, al eerder genoemde Horstermeer zal begrijpen onder welke slechte ruitantennes, was in de Horstermeer een ruimte omstandigheden de bouwvakkers in deze pol­ gereserveerd van 150 hectare. In wijde cirkels der moesten werken. Hoewel het werk zich ont­ stonden 140 antennemasten opgesteld, waaraan trok aan de buitenwereld werd Nederland van tijd tot tijd geïnformeerd:Bouw radiostation de antennes waren opgehangen. Elke antenne had, vanuit de lucht bekeken, de vorm van een vordert goed meldt de Volkskrant op 20 okto­ ruit. De buitenste punten van al die ruiten ber 1949. De 630.000 metselstenen die Röntgen wezen elk in de richting van de plaats op aarde had bedacht, kregen elk hun plaats. Het lastig­ waarmee radiocontact werd onderhouden. Het ste werk was toen al achter de rug; 120 heipa­ NERA gebouw vormde het middelpunt van dit len, 140 ton betonijzer, 1400 m3 beton! antennepark. Na oprichting van het antennepark Tezelfdertijd werd overeenstemming bereikt om de naam Nederhorst den Berg Radio samenheeft een helikopter, voorzien van meetinstru­ te trekken tot NERA. menten, dagenlang rond de Horstermeer gevlo­ gen om de zogenaamde antennediagrammen op NERA in bedrijf te meten. Wat gold voor de bouwers van het NERA Op 14 december 1950 was het zover: burge­gebouw was ook van toepassing op de mensen meester van Harinxma thoe Slooten van van de buitendienst die het antennepark moes­ Nederhorst den Berg opende, samen met perso­ten plaatsen en onderhouden; het was vuil werk neel en andere PTT kopstukken, het station.en Op er werd veel kou geleden in de ’prut’ van de dat moment werd duidelijk dat Nederhorst denHorstermeer. Berg het modernste radiostation van Europa binnen haar gemeente had gehaald. De bekend­ Paniek heid reikte tot ver voorbij de landsgrenzen. Talloos waren de excursies van bedrijven en... Plotseling gebeurt het; contact met de hele scholen uit binnen- en buitenland. Vast onder­wereld en opeens, alsof een zekering doorslaat,

TVE I P jrg. 1993 - 114- zijn vrijwel alle radioverbindingen weggeval­ len. In vaktermen heet het een ’dellinger’, maar paniek is een beter woord. Koortsachtig wordt aan ontvangers gedraaid op zoek naar nog bruikbare frequenties. Meestal zonder resul­ taat, omdat ook de zendzijde moet meewerken. Deze keer komen de verbindingen na een kwar­ tier weer 'boven water’. Een flinke dellinger kan echter het radioverkeer urenlang onmoge­ lijk maken...

Een verschijnsel met de naam dellinger (delling is wegzinken) had het kortegolf radioverkeer 'platgelegd'. Om radiogolven over grote afstand te transpor­ teren wordt veelal gebruik gemaakt van de reflecterende eigenschap van de ionosfeer die als een soort schil om de aarde ligt. Het blijkt echter dat het gedrag van de zon roet in het eten kan gooien, wat tot gevolg heeft dat de reflecte­ rende werking van de ionosfeer wordt verstoord en de radiogolven door de ionosfeer worden geabsorbeerd of in het heelal verdwijnen; het Experimenteel grondstation. dellingeffect. Zo gebeurde het dat in 1951 op het NERA terrein een Ionosfeeronderzoek enDe leegkomende groene barakken van de IRA Radio Astronomie (IRA) station werd geïnstal­konden toen opnieuw worden gebruikt om het leerd. Met behulp van deze, toen nog jonge,aan het grondstation verbonden personeel en de wetenschap en grote radiotelescopen werdenapparatuur de onder te brengen. Het grondstation, grillen van de zon in de gaten gehouden. datAl in 1972 in bedrijf kwam, heeft jarenlang, in doende kon het gedrag van de ionosfeer mininternationaal of verband, de wetenschappers meer worden voorspeld en de 'dienstregeling’voorzien van gegevens die een verantwoorde voor het radioverkeer worden aangepast. keus op nieuwe satelliet-frequentiebanden Omdat de IRA was gespecialiseerd in het waar­mogelijk maakte. De beheerder van het grond­ nemen van zon en ionosfeer werd het stationstation, als het Dr. Neher laboratorium in een belangrijke deelgenoot betrokken bij Leidschendamhet (PTT), besloot in 1989, na een onderzoek ter gelegenheid van het mislukte schilderbeurt van de parabolische Internationaal Geofysisch Jaar (1957-1958). spiegel,In het grondstation alsmede de barakken 1972 staakte IRA haar voorspellende activitei­af te breken. Voor veel schaatsers die tijdens de ten in het station als gevolg van het snel terug­winter op de Kortenhoefse plassen hun ronden vallende radioverkeer bij NERA. maakten, moet het beeld van de grote witte spiegel met een diameter van 10 meter nog voor Experimenteel grondstation ogen staan. Een nu nog aanwezige spiegel op het NERA Twee jaar voordat de IRA definitief het veld terrein werd in 1984 door de PTT voor opera­ ruimde uit de Horstermeer werd door de tioneel satellietverkeer in gebruik genomen. bedrijfsleiding van de PTT een plan goedge­ keurd voor het bouwen van een experimenteelStrijd om huizen grondstation op het terrein van NERA. Een grondstation is een inrichting voor het onder­In oktober 1948, tijdens de bouw van het radio­ houden van radioverbindingen met communi­station, deed het college van B&W van catiesatellieten en is meestal voorzien van eenNederhorst den Berg in een brief aan de hoofd­ (grote) parabolische antenne of spiegel. directie PTT een voorstel om dertig noodzake-

TVE 1T jrg. 1993 -115- lijke woningen te bouwen in de Horstermeer.ring over te halen haar standpunt te herzien. Op Voor het college was het min of meer vanzelf­12 december 1949, driekwart jaar later, meldde sprekend dat het toekomstige NERA-personeeleen Gooise krant:Tweede Kamerleden dringen in de buurt van het ontvangstation zou wordenaan op nieuw overleg met gemeente Nederhorst ondergebracht. Economisch zou dat voor deden Berg. De strijd om de huizen was dus nog gemeente voordelig zijn. Na herhaald aandrin­in volle gang. De directie Algemene Zaken der gen liet de PTT weten geen gebruik te zullenPTT liet vervolgens de gemeente weten dat de maken van dit aanbod. Dat zat niet lekker, moe­Rijksgebouwendienst had besloten het NERA- ten B&W hebben gedacht, zeker niet toen werdpersoneel in Bussum onder te brengen. De toon vernomen dat PTT al een oogje op Bussum hadin deze brief doet denken aan een dreigbrief. laten vallen om daar het personeel onder te Tijdens het touwtrekken om de huizen begon de brengen. Direct daarna werden vanuit de achtergrond van het gevecht duidelijk te wor­ gemeente Nederhorst den Berg, door alle poli­den; de PTT had haar toekomstig NERA-perso­ tieke fracties, gelijkluidende protesten gestuurdneel gevraagd naar hun voorkeur: Horstermeer naar de partijvoorzitters in de Tweede Kamer of Bussum. Het merendeel had voor Bussum om deze te wijzen op het dwarsliggende gedraggekozen. Bussum was een tweede klas gemeen-

it n m m S KlIBi 59P W ïi ~ li mém Ö S S t l Imm ma w m Radiostation NERA. van de PTT. Dit had tot gevolg dat steeds meerte en de rijkssalarissen waren gekoppeld aan de instanties zich met deze zaak gingen bezighou­gemeenteklasse: werken in Bussum verdiende den. Het gemeentearchief van Nederhorst denmeer dan in de derde-vierde klas gemeente Berg laat op dat punt een zeer omvangrijke Nederhorst den Berg. Hoewel de arbeid dus briefwisseling zien tussen B&W en alle betrok­werd verricht in de Horstermeer werkte men kenen. formeel, via een administratieve sluipweg, in standplaats Bussum. De voorkeur voor Bussum Op 7 maart 1949 ontving het College een briefwerd overigens mede bepaald door de betere van het Ministerie van Wederopbouw en randvoorzieningen aldaar. Volkshuisvestinger dat definitief geen huizen Hiermee werd de zaak afgedaan, zij het dan dat ten behoeve van NERA in de Horstermeer wor­de PTT tientallen jaren het personeelvervoer den gebouwd. De gemeente kreeg voor het tussen Bussum en NERA voor haar rekening NERA-personeel slechts twee woningen toege­moest nemen. Vandaar het reeds lang vertrouw­ wezen in Overmeer. Hiermee leek de kous af, de verschijnsel van de NERA-bus. doch B&W zette nu alle zeilen bij om de rege-

TVE I I' jrg. 1993 -116- Groei en verval Nadat op 1 januari 1989 de PTT privatiseerde, vond er een scheiding plaats tussen PTT en In de eerste helft van de jaren vijftig groeideRCD. het De RCD-diensten bleven voor rekening radioverkeer explosief. Hoewel de abonnees vandit het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. niet altijd beseften, bedienden zij zich steeds Deze gang van zaken deed de RCD zijn naam meer van de mogelijkheden van het moderneverliezen, doch de diensten blijven intact onder etherverkeer. de naam HDTP (Hoofddirectie Toch kwam de concurrentie nog onverwacht;Telecommunicatie al en Post). in 1956 wordt de eerste transatlantische tele­ foonkabel (TAT1) geopend. Deze storingsarmeMet dit NERA overzicht zijn we aangekomen zeekabel verbond Europa met Amerika en bij de meest recente ontwikkeling in de werd, door de lagere huurprijs, een geduchteHorstermeer. Het Ministerie van Landbouw. concurrent van het kortegolf radioverkeer Natuurbeheeren en Visserij weet, in januari 1993, dus van NERA. Met het in gebruik nemen vanmet Domeinen en alle belanghebbenden met nog meer zeekabels naar andere continenten betrekkingèn tot het NERA-terrein, overeenstem­ de lancering van de eerste experimentele com­ming te bereiken om het zuidelijke deel van de municatiesatelliet in 1958, werd duidelijk datHorstermeerpolder over te nemen en onder te NERA aan betekenis ging verliezen. De brengen bij Staatsbosbeheer. Het beheer van dit omvang van het radioverkeer is echter nognatuurontwikkelingsgebied van wordt overgelaten dien aard dat NERA bleef meetellen. In 1965 aan de Vereniging tot Behoud van kreeg het personeel te horen ’dat er donkereNatuurmonumenten. wolken boven NERA hangen’. Door het aan­Hoewel het enorme antennepark grotendeels is trekken van andersoortige werkzaamhedengesloopt, bin­ verhinderen de overgebleven (HDTP) nen het vakgebied werd geprobeerd om de slui­antennes een direct ingrijpen op het terrein. ting nog enkele jaren uit te stellen. Toen opVerwacht wordt dat eindjaren negentig de 12 september 1973 in Burum een grondstationantennes uit het zuidelijke deel van het NERA- werd geopend voor operationeel satellietver­terrein zijn verdwenen. Tot die tijd kan keer waren de dagen voor NERA als ont­ Natuurmonumenten bezien op welke wijze een vangstation geteld. aansluiting van het landschap op de Kortenhoefse plassen kan worden gerealiseerd. Radio Controle Dienst Een dienst die vanaf 1953 alle stormen op BRONNEN NERA had doorstaan, is het Monitoring-stationGemeente-archief Nederhorst den Berg. van de Radio Controle Dienst (RCD). Het E. van Tijn - Gooi- en Eemlander, 7 januari 1993. monitoring-station werd indertijd opgezet omB. van Hoogland en J. Tours - Over en uit. Driekwart eeuw radiocommunicatie 1900-1975. 1989. een zekere ordening te handhaven in het E. Landré - Nera time is over (IRA). Uit Album Amoricum. gebruik van de voor Nederland toegewezenA.D. Fokker. 1987. radiofrequenties en de daarbij behorende aan­Pers en Propagandadienst PTT. 25 Jaar radioverkeersdienst verwante zaken. De RCD ontwikkelde zich met1923-1948. 1948. PTT Telecommunicatie. Honderd jaar telefoon 1881-1981. de jaren tot een veelzijdige dienst waarvan de1981. meeste activiteiten zich buiten NERA afspeel­ Gesprekken met J.J. Verduijn, hoofd Monitoring-Station den. Het lag dan ook voor de hand een aantalHDTP (NERA). van deze RCD-diensten te concentreren op Eigen waarnemingen auteur. NERA, dat zich als ontvangstation niet meer kon waarmaken.

Naarmate de tijd verstreek, bezet de RCD het gehele NERA-complex, zodat in 1979 werd besloten de NERA-vestiging onder RCD beheer te brengen. De structuur van de RCD- diensten maakte het noodzakelijk in 1981 het NERA-gebouw inpandig aan te passen.

TVE 11° jrg. 1993 - 117- Over vissen in diep, troebel en steeds schoner wordend water Gerard Baar

Zoetwatervisser Krijn Hoetmer is een nazaat in de zoveel tijd tanen en hout zagen of hakken de rechte lijn van een Hoetmer, die rond hetom paling te roken. Tanen verdient een nadere jaar 1700 definitief uit het Westfaalse dorp toelichting. De netten en fuiken werden getaand Hötemer naar Nederhorst den Berg kwam en met een mengsel van carbolineum en taan, een zich vestigde aan de Googh. Deze plek lag toensoort vet. Dit om de aantasting door de larven halverwege ons dorp en Ankeveen, aan devan de kokerjuffer en de schietmot, netvijandi- Ankeveense vaart. Die overstap vond niet ge insekten, te voorkomen. Alle toegepaste plaats in een opwelling, want Hötemer behoor­soorten materiaal, van katoen tot het moderne de tot het grote contingent trekarbeiders, datdralon, al zijn niet veilig voor de larven van die jaren vanuit de Duitse grensstreken richtingbeestjes. de Daarom moet alle vistuig om de Republiek der Zeven Verenigde Provinciënzoveel tijd geboet worden. Boeten is het prik­ trok. Hoveniers, maaiers en veenwerkers; ken van gaatjes tussen de knopen van het net, Hoetmer behoorde tot de laatstgenoemde cate­waarmee men de larven van bovengenoemde gorie. Het staat als een paal - met een fuik - insekten verwijdert. Het lijkt op boete doen, zo boven water dat de Hoetmers driftig hebbentijdrovend is dit monnikenwerk. Verder kon een meegeholpen hun visserijbestaan voor de eeu­boomstronk onder water het einde betekenen wen die volgden mogelijk te maken. Over devan wekenlang nijver gebrei. Herstel ging wel, vraag of hij zijn nieuwe domicilie de naam maar kwam altijd ongelegen. heeft gegeven van het riviertje waaraan zijn geboortedorp ligt, zijn de geleerden het nietNaast het vissen verdiende men wat bij door in eens. Hötemer lag namelijk aander Gogh. de winter, vooral als er ijs lag, riet te snijden, Misschien heeft hij de herinnering aan zijn verder snoeide men elze- en wilgebomen en vaderland hoog willen houden. van de verzamelde takken maakte men handza­ me takkenbossen, die men nodig had voor het Het werken in de vervening was pure noodzaakroken van paling. Het resterende verkocht men om in het levensonderhoud te voorzien. Doordoor aan plaatselijke bakkers en blekerijen. het winnen van de turf ontstonden er steedsEen andere bron van inkomsten voor de meer waterplassen, waarvan de breedte volgensHoetmers was het fungeren als sluiswachter. de richtlijnen van de provincie Utrecht was Uit de gegevens over de consumptielasten (een gesteld. Delen weiland, de zogenoemde akkers,soort indirecte belasting) uit de jaren 1780- bleven liggen om als droogplaats voor de 1805,natte blijkt dat vanaf ongeveer 1785 een turf te fungeren en dienden na die tijd als Hoetmer als visser-sluiswachter aan de Googh buffers om het water in toom te houden. Vraagvermeld staat. mij niet hoe, maar waar water komt, verschijnt al snel vis. Hötemer speelde daar op in en Schaatsen was de ontspanning in de winter en begon voor zichzelf als broodvisser. Geen boodeen­ tevens de mogelijkheid eens snel bood­ voudige opgave. Hoewel vergeleken met hetschappen te doen. In een Gooi- en Eemlander beroep van veenwerker wel een vrij bestaan.van 1890 wordt de dan 90-jarige Jan Hoetmer Het werken van zonsopgang tot zonsondergangbeschreven als een krasse oude man die met bleef en zelfs een deel van de nacht werd nogenergieke regelmaat op zijn Friese doorlopers gebruikt om een schamel bestaan op te bouwen.over het ijs glijdt. Driejaar later staat in dezelf­ Tot de veelvuldige werkzaamheden behoorden:de krant weer Jan Hoetmer. die zijn recht op het netten breien, fuiken in elkaar zetten na de ron­pachten van viswater in de Vecht op het dingen uit wilgetakken gemaakt te hebben,gemeentehuis om van Nigtevecht komt verlengen.

TVE 1 T jrg. 1993 - 1 18- Zonder bril tekent hij vlot de akte en de journa­Vis behoorde vroeger veel meer tot het basis­ list is verbaasd over zijn vitaliteit. voedselpakket dan tegenwoordig. Door de ver­ vuiling van de binnenwateren is de consumptie Als de Googhbewoners voor het vetrijke van zoetwatervis enorm teruggelopen. Mede avondmaal nog even gauw een paar rondjesdoor het verminderde aanbod stegen de prijzen door de polders hebben gemaakt, moeten zeenorm de en zocht men zijn heil in het eten van zon onder hebben zien gaan achter de enigezeevis, die in veel grotere mate werd aange­ toren die het dorp Nederhorst den Berg in dievoerd door sterk verbeterde vangmethoden. jaren bezat, die van de kerk op de heuvel. SomsVolgens de overlevering was er vlak voor de moet zo’n avondschemering goud en roodtweede tege­ wereldoorlog een zeer goed brasemjaar lijk zijn geweest en dat goud gewoven hebbenin onze streek. Veel aanbod, lage prijzen, dus in een lichte bries. Onbetaalbaar rijke wijsheidlekker ruim vis eten. Het volgende probleem die eeuwen later opnieuw in klinkende muntdook een week later op. Tot in de verre omtrek werd omgezet en de landschapsstructuur vanvan ons dorp was er geen bakolie meer te vin­ het achteraf liggende dorpje totaal veranderde.den en wist men er al beslag op te leggen, dan Vroeger woonde men niet graag aan het waterbleek het onbetaalbaar voor de krap gevulde en als het maar even kon zocht men de beschut­beurzen in de regio. Dit soort zaken vangt onze ting van de kernen. Op de Dammer- en economie tegenwoordig wat makkelijker op.

Overmeerseweg is men pas in de jaren dertig Hoe kwam de vis nu door al die generaties heen van deze eeuw veelvuldig gaan bouwen. Iniedere die keer weer in de kaar (bewaarhok onder tijd maakte men ook een begin met het uitzui­water voor versgevangen vis) en bij transport in gen van de Spiegelpolder achter de de bun terecht. Zijn vader liet de gevangen vis Dammerweg en kwam de oostenwind soms nog wel eens vrij. Niet uit sentimentele overwe­ onbarmhartig aanrollen in de richting van gingen,de maar door gebrekkig, zo goedkoop huizen, waar het geen vetpot was en kolen enmogelijk karen. Een derdehands plankje, spij­ hout schaars waren. kers die al verroest waren en hup, timmeren. Meerdere malen liet de constructie van de kaar Krijn herinnert zich dat vlak na de tweede het afweten bij het omhoog sjorren. Weg vis en wereldoorlog het water van de Spiegelpolderna-echoënde krachttermen in de anders zo uitstekend geschikt was om er met repen in teserene polderstilte. Krijn zelfheeft daarvan vissen. De reep (een touw met veel zijtouwtjesgeleerd en bezit gegalvaniseerde karen die hij en dobbers compleet met haken) werd zigzag­met een lier uit het water draait. gend over de polder uitgelegd, soms wel tot een lengte van meer dan 500 meter. Het betekendeOm op de vangmethoden terug te komen; met vroeg opstaan omdat, voor het dagelijkse zand-de fuik, gewoon aan een stok in ondiep water, zuigen om 6 uur aanving, de hele vangst metvoor diep water de schietfuiken, door middel reep en al binnengehaald moest zijn. Vis dievan repen, zegen en elektrisch vissen. Iedere met haken gevangen werd, moest snel verhan­methode is wel ergens toepasbaar, want Krijn deld worden, dezelfde dag nog. Bij de molenvist ook in het gebied waar zijn voorouders vis­ voor aan het dorp stond de visauto van eenten, te weten Spiegel- en Blijkpolder, de Stichts groothandelaar (ook een Hoetmer) klaar omAnkeveense de en Hollands Ankeveense polder en vangst verder te transporteren. Dikwijls groteeen groot stuk Vecht van de Groene brug tot vangsten, volgens Krijn. En passant vertelt aanhij Nigtevecht. Hij is de enige die ongelimi­ dat zijn grootvader rond de eeuwwisseling teerdde door de Ballastsluis mag. Die sluis gaat gevangen vis met een grote roeiboot, voorzienzomers twee keer per week open, maar als hij er van een bun, eigenhandig via de Ankeveensedoor wil om te gaan vissen op de Vecht, wordt vaart, het sluisje bij Brinkers aan de Vaartweg,er speciaal voor hem geschut, omdat beroeps­ de Reevaart en de oude Vecht naar Weesp roei­vervoer niet gehinderd mag worden. Vooral in de. Daar gooide men ze over in grotere boten,de winter maakt hij dikwijls gebruik van deze waarmee de vis verder vervoerd werd naar demogelijkheid, omdat hij dan met een zegen in stad. de Vecht gaat vissen. Dat levert meestal een

TVE 11' jrg. 1993 -119- grote buit op, maar het is geen vismethode om(lopen noemt men het eigenlijk) met zuidwes­ alleen te doen. Hij chartert dan minstens vier tenwind, bij opkomende depressies en met man en met zijn allen gooien ze dan een net afnemendevan maan. Een rijke vangst behoort dan honderden meters lang uit. Eigenlijk meer uit­tot de mogelijkheden als de fuiken of repen in varen. Het net is dusdanig geconstrueerd datde het loop liggen. Deze soort wordt in eigen vet over de bodem schraapt. De opbrengst kangaar gerookt. Andere Paling krijgt men eon- groot zijn, maar de schade navenant. De sumptiegeschikt door er boter bij te voegen als Vechtbodem ligt namelijk bezaaid met afval, ze in de pan liggen, stoofpaling. dat men tot voor 10 jaar zonder gewetenswroe- Zeelt vangt men in juni. Deze zoetwatervis werd vroeger veel gegeten, de smaak heeft wel iets weg van Forel. Wel veel graat, maar daar waren oplossingen voor, bijvoorbeeld de vis een poosje in de azijn leggen. Graatangst weer- hield veel mensen van vis eten. Behalve de katholieken, die aten het iedere vrijdag en ter bescherming kon men ieder jaar in februari de Blasiuszegen krijgen; twee kaarsen werden dan kruiselings tegen de keel gehouden, een kort gebedje en men kon er weer een jaar tegen. In het najaar vangt Hoetmer op de Vecht Snoek, Brasem en Voorns.

In de Spiegelpolder is een nog niet te definiëren nieuw watertype ontstaan. Diep en schoon. De Snoek heeft hier de Snoekbaars deels verdron­ gen. omdat het een helderwatervis is. De Snoek Paling (Anquilla anquilla). is de sprinter onder de vissen en kan uit nul- stand pijlsnel achter zijn prooi aangaan en hem ging in de Vecht of dichtstbijzijnde sloot depo­dan ook pakken. Aan de kanten van de neerde. Dus grote kans dat het net blijft stekenSpiegelplas komt de Snoekbaars weer meer en stuk gaat. voor. Deze vis heeft speciale ogen om zijn Als de vangst groot genoeg is, weegt het éénprooi in troebel omgewoeld water te vinden. wel weer tegen het ander op, maar het blijft Schele Pos, een klein roofvisje. signaleert men zuur. Dat brengt ons gelijk op het uiteindelijkezelfs op een diepte van 25 meter. Ongehoord. In economische rendement van de ongeveer de Spiegelplas zijn de Baarzen weer groter dan 250 zoetwatervissers die ons land nog telt. in de Ankeveense polders. De oorzaak is dat Waterbeheerders zou je ze kunnen noemen,Baarzen in groepen jagen en hun prooi omsin­ omdat ze, weliswaar voor de leek,niet zichtbaargelen. In water zonder waterplanten lukt dat werk doen, werk dat nauw samenhangt met devaak erg goed en kunnen ze zich dag in dag uit toestand van het water. Ervaring staat borg voorte goed doen. Economische voorspoed. In water kennis die onderzoekers binnenkrijgen viamet waterplanten zijn ze meestal niet in staat ingewikkelde methodes en berekeningen, dieter­ omsingeling met succes uit te voeren en wijl een beroepsvisser in het water staart, zijn blijven ze door de nood gedwongen klein. hoofd krabt en aan de kleur van het water kanBrasem treft men niet veel aan in de zien welke soorten vis in dat gedeelte voorko­Spiegelplas. Dat heeft ook zo zijn natuurlijke men. oorzaken. De Brasem zoekt watervlooienrijk Wat er gevangen wordt is seizoensafhankelijk.water. Dat is water met veel algen door fosfa­ Paling kan bijna het hele jaar door gevangenten. Daar houdt de Snoekbaars weer niet zo van worden. Schieraal levert de gerookte Paling enop. het gevolg is dat de Brasem enorm toeneemt, Dat is rijpe Paling die op weg is naar de omdat zijn natuurlijke vijand de Snoekbaars het Saragossazee bij de Bahamas. Ze trekken laat afweten.

TVE ll'jrg . 1993

- 1 2 0- Langzamerhand vertroebelt het water weer. DatTot slot nog een heikel, ons allemaal aangaand gaat heel snel. Het bewijs ligt in Friesland. punt. Fuiken zetten is een achterhaald iets. Daar had men de beroepsvissers het aalrecht Vroeger kon men fuiken zetten zonder dat ze gegeven en de sportvissers het schubrecht. geleegdNa werden door derden. Door de toegeno- een paar jaar moesten de broodvissers opgeroe­men recreatiedruk vanwege het surplus aan pen worden om de Brasem weg te vangen. Metvrije tijd, is het voor Hoetmer niet meer moge- het hengeltje kon men de toename van Brasemlijk die vorm van visvangst vol te houden. niet stoppen. Iets dergelijks vond ook plaatsDaarom in vist hij nu het meest elektrisch. Een de Hollands-Ankeveense polder. Troebel water,schone vorm van vissen die de vis het minst kale watervlaktes waar geen zonlicht doorheenbeschadigd. Tevens zoekt men ter plekke uit komt en het gevolg is dan weinig plantengroeiwat mee kan en niet mee kan. Wat niet kan laat en zelfs weinig watervogels. In de Vecht is vol­men eenvoudig weer zwemmen. Makkelijker gens Krijn hetzelfde aan de hand. Een dalingdoelgericht vissen. Het enige nadeel is datje als van de visstand gepaard aan eutrovering (ver-visser de geluiden van de polder niet meer braseming). Zo zien we dat het watertype de hoort, omdat men een gehoorbeschermer op visvariatie bepaalt. heeft. Volgens Krijn is de romantiek er op deze manier af, de stilte der poldergeluiden wordt Er is het Snoek-Zeelt type: behoorlijk helderverstomd en door een oorbeschermer. vol waterplanten. Het Brasem-Snoekbaars type waar ook de Ruisvoorn, de Blankvoorn enAls de ik weer naar huis fiets, verrijkt met een Rode Reier gedijen. De Spiegelpolder is een bosje door Hoetmer zelf gerookte paling, hoor nieuw type water, daar heeft men nog geen je van alles op deze koude februarimiddag. totaal zicht op de ontwikkeling. Daarom heeftOvervliegende Ganzen, het droge geluid van de Hoetmer, samen met J. Quak een visstandsbe-Meerkoeten, geschreeuw van een Reiger en het heersplan gemaakt, dat in februari 1993 op rollende geluid van Futen, die het voorjaar al schrift verscheen. Daarnaast volgt hij allerlei een beetje in het hoofd hebben. Mezen en cursussen en is vanzelfsprekend lid van hetVinken en een enkele Kwikstaart begeleiden OVB, dat is de Organisatie ter Verbetering vanmij op mijn tocht huiswaarts. Zelfs smaak ik de Binnenvisserij. Ook de visser is manager nog de voldoening een Wezeltje geluidloos te geworden om te overleven. zien oversteken. En dan moet het grootste genot nog komen, het eten van de Googhpaling van Krijn Hoetmer.

Snoek (Esox lucius)

TVE 11“ jrg. :y93

- 121 - Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en Eem

Jaarverslag 1992 een bezoek aan Pinetum Blijdenstein en de Costerustuin of een bezoek aan het Nederlands Bestuur Omroepmuseum. Het Algemeen Bestuur vergaderde op 17 maartDe Open Dag werd onder grote belangstelling in het stadsarchief te Naarden en op 16 septem­afgesloten met een muzikale bijeenkomst in de ber in het Goois museum te Hilversum. Als Lutherse kerk aan de Bergweg. Hier bedankte nieuwe organisatie is toegetreden de de voorzitter van T.V.E., mr F. Le Coultre, de Werkgroep Klederdrachten Gooi en EemlandHistorische Kring Albertus Perk voor het met als vertegenwoordigster mevrouw geslaagde programma. L. Lankreyer. De heer M. Heyne is opgevolgd door de heer A. Gouka, voorzitter van de Historische KringActiviteiten Bussum. De voortgang van de bibliografie is verzekerd Helaas is plotseling overleden de heer mr P. dedoor de aanschaf van een P.C. bij het stadsar­ Jong, lid van het Algemeen Bestuur, die als chief te Naarden. Deze aanschaf is mogelijk voormalig penningmeester van T.V.E. structu­geworden door een subsidie van het reel een belangrijke bijdrage heeft geleverd. Anjerfonds. Hierdoor kon het bibliotheekbe­ Het Dagelijks Bestuur kwam in het afgelopenstand van het archief Naarden en de overige jaar regelmatig bijeen. reeds beschikbare onderzoeksgegevens in een geautomatiseerd bestand worden ingevoerd. Enkele vrijwilligers van universiteit en Frederik Open Dag Muller academie zijn sindsdien bezig met onderzoek in onder andere de Amsterdamse De Open Dag vond dit jaar bij uitzonderingUniversiteitsbibliotheek. plaats in september als gevolg van de specialeVerder zal een beroep worden gedaan op de T.V.E. uitgave over Comenius in mei. De och-medewerking van Historische kringen bij tendbijeenkomst werd gehouden in de gerestau­onderzoek ten behoeve van de bibliografie. reerde burgerzaal van het raadhuis van Hilversum, waar de aanwezigen werden wel­ Op 26 februari gaf het T.V.E. bestuurslid kom geheten door mevrouw J.G. Kraaijeveld-prof.dr P. Leupen op een ledenavond van Wouters, die inging op de toen juist gepubli­Historische Kring Albertus Perk een lezing ceerde binnenstadsplannen. over Elten en het Gooi. De interessante lezing Een kleine 100 bezoekers woonden de bijeen­was bedoeld als voorbereiding op de excursie komst bij en genoten van de ambiance. De driedie op zaterdag 2 mei werd gehouden naar voordrachten die op originele wijze door deElten, Xanten en Kalkar. De reiscommissie heer P. Timmer van Historische Kring Albertusheeft besloten na de succesvolle Eltense reis Perk werden ingeleid, werden gehouden door:deze activiteit te continueren. de heer Stef Lokin over ’De omroep en Hilversum’; mevrouw N. van der Wal over De consulenten van de Stichting Regionale ’Gemeentelijk groen’ en de heer J.J. van Geschiedbeoefening Noord-Holland en de Herpen over ’Hilversum gezien door schrij­Stichting Stichtse Geschiedenis hebben deelge­ vers'. nomen aan vergaderingen van het Algemeen ’s Middags werd aan drie excursies deelgeno­Bestuur. T.V.E. is vertegenwoordigd in beide men: een wandeling door historisch Hilversum;stichtingsbesturen.

TVE 1 lL jrg. 1993

- 122 - Tijdschrift over het al dan niet handhaven van 240 pagi­ na's per jaar en het verlagen van de steeds toe­ Afscheid werd genomen van voorzitter van denemende kosten. Diverse offertes zijn kritisch redactie mr M.W. Jolles en secretaris mevrouw bekeken en uiteindelijk is overeengekomen dat E.A.M. Scheltema-Vriesendorp. In het vorige het aantal pagina’s met behoud van kwaliteit nummer van het tijdschrift is hierbij stilgestaankon worden gehandhaafd en dat Spieghelprint Zij zijn opgevolgd door respectievelijk de heerhet drukwerk blijft verzorgen. E.E. van Mensch en mevrouw L.R. Huese- De exploitatie zou echter gunstiger uitvallen, Rommerts. wanneer meer advertenties konden worden De uitgevers V.V.G. en T.V.E. hebben met de geworven. Hieraan zal worden gewerkt in het redactie vier vergaderingen belegd over de volgende verslagjaar. financiële positie van het T.V.E. tijdschrift. In verband met de hoge kosten is gediscussieerd mw. E. Witteveen-Brenninkmeijer, secretaris

Uitnodiging voor de Open Dag Inleiding door de heer ir H.N. Karsemeyer (restau- 15 mei 1993 Nederhorst den Berg ratie-architect) over de 'Bouwgeschiedenis van de De Stichting Tussen Vecht en Eem organiseert Willibrordkerk’). haar Open Dag dit jaar in Nederhorst den Berg. Daarna bezichtiging van de kerk en muzikaal Het is een hoogtepunt in de activiteiten van T.V.E. intermezzo. Contacten met vele organisaties kunnen worden12.13 uur: Ontvangst door het gemeentebestuur. gelegd of hernieuwd en allen, die in het Gooi en 13.00 uur: Lunch in het verenigingsgebouw 'De de Vechtstreek geïnteresseerd zijn, kunnen elkaar Bergplaats’. daar ontmoeten. 14.00 uur: Aanvang excursies Deze dag is voor iedereen toegankelijk, dus ookUit de volgende excursies kan een keuze worden voor belangstellenden die geen lid zijn. gemaakt: Het programma treft u hieronder aan. Wij hopenBezoek en rondleiding door het kasteel ’De mede door uw komst op een succesvolle dag. Nederhorst' met bijgebouwen. Rondvaart op de Spiegelplas met uitleg over de Mr F. Le Coultre, voorzitter T.V.E. zandwinning, gevolgd door een dia­ presentatie over flora en fauna. 09.30 uur: Ontvangst met koffie in het vereni­Bezoek aan de NERA, radiocontroledienst ether- gingsgebouw ’De Bergplaats’ aan de bewaking en aan het waterzuiverings- Kerkstraat nr. 5 (de gemeentevlag gebied van Amstel- en Gooiland hangt uit!). (eigen vervoer). (Registratie deelnemers en regeling lunch en excursies.) 16.00 uur: Afsluitende bijeenkomst in de kasteel­ 10.00 uur: Welkom door burgemeester tuin. J. Goudberg, daarna Openbare verga­ dering T.V.E. (art. 10 van de statuten). Kosten 10.30 uur: Inleiding door prof.dr D.P. Blok (his­Aan het bij wonen van de ochtendbijeenkomst zijn toricus) over de ’Geschiedenis van de geen kosten verbonden. naamgeving van plaatsen in de regio’.Lunch, excursie en slotbijeenkomst ƒ 17,50. 1 1.00 uur: Vertrek naar de eeuwenoude Alleen excursie en slotbijeenkomst ƒ 2,50. Willibrordkerk gelegen tegenover DeDe kosten ter plaatse te voldoen. Bergplaats.

Opgave voor ochtendbijeenkomst, lunch en excursie vóór 8 mei 1993, bij voorkeur door inzending van bijgevoegde antwoordkaart of telefonisch bij: de heer G. Padt (tel. 02159-40701) of bij mevrouw E. Witteveen (tel. 02159-13630).

TVE 1 Pjrg. 1993 - 123 - Activiteiten van de Vereniging van Vrienden van het Gooi

Algemene ledenvergadering Jaarlijkse algemene ledenvergadering De jaarlijkse algemene ledenvergadering is ditDe jaarlijkse algemene ledenvergadering vond jaar vastgesteld op donderdag 22 april a.s. inplaats op 22 april in de Burgerzaal van het het Goois Museum in Hilversum. Over het ver­Stadhuis van Naarden. Inclusief het bestuur loop van die vergadering berichten wij u inwaren het 38 leden aanwezig, waaronder ons erelid volgende nummer. Wel kunnen wij u alvastdr een W.K. Kraak. samenvatting geven van het jaarverslag overNa het officiële gedeelte volgde een lezing door 1992. Evenals het vorige jaar is het volledigede heer P.M. Veenstra van de Dienst verslag beschikbaar op de vergadering. MochtGemeentewerken u in Naarden. Met behulp van niet in de gelegenheid zijn de vergadering dia’sbij te toonde de heer Veenstra de groenvoorzie­ wonen, maar wel het complete jaarverslag wil­ning in een nieuwe wijk van Naarden, opgezet len ontvangen, dan kunt u dit aanvragenin bij samenwerking de met de bewoners. Ook plan­ ledenadministratie (mw J.B. Perry-Vlasveld, ten en bomen rond de vestingwallen kregen zie voor gegevens de binnenzijde van de aandacht. Zaterdagmiddag hierna heeft de heer omslag) Veenstra aan een groep belangstellende leden zijn dia-onderwerpen 'in natura’ getoond tij­ dens een wandeling rond de Vestingwallen. Jaarverslag 1992 Financiën

Ledenbestand In de algemene ledenvergadering zijn de jaar­ stukken over 1991 en de begroting voor 1992 Op 31 december 1992 bedroeg het aantal ledengoedgekeurd. De exploitatierekening sloot met 3567, wat een afname betekent van bijna een batig saldo van ƒ 18.739,-. Besloten werd 200 leden. In december is aan alle leden per­ƒ 15.000,- van dit bedrag over te boeken naar soonlijk een oproep rondgestuurd om in deeigen Aktiereserve en de rest ƒ 3.739,- toe te voe­ omgeving nieuwe leden te werven, om ons gende aan het Kapitaal. De penningmeester legde gelegenheid te blijven geven de belangen devan nadruk op het in 1992 te verschijnen rapport natuur en landschap in onze omgeving te ’Natuur-verde­ en landschapsvisie voor het Gooi’, digen. opgesteld door het bureau voor ecologisch onderzoek en beheersplanning De Groene Samenstelling van het bestuur Ruimte. Voor de publikatie en de verspreiding hiervan zal de Aktiereserve worden aangespro­ Aangezien de heer drs J. Kwantes zijn bestuurs­ken. functie acht jaar heeft vervuld, moest hij zich statutair terugtrekken. In zijn plaats werd Naardermeertochten benoemd de heer ir H.J. Proper, deskundige op het gebied van landschapsarchitectuur en eco­De Vereniging organiseerde in het verslagjaar nomie. Mevrouw E. Goldfinger-Albertis was in overleg met de Vereniging tot Behoud van bereid een tweede zittingsperiode te vervullen.Natuurmonumenten vaartochten op het (Voor de volledige samenstelling van het Naardermeer voor circa 224 deelnemers. Er bestuur verwijzen wij u naar de binnenpaginawas een bevredigende opkomst bij de door onze van de omslag.) Natuurwacht georganiseerde wandeltochten.

TVE 1 ljrg. 1993 - 124- Nieuwe folder Congres 'Om de toekomst van het Gooi' Dit jaar werd besloten de bekende verenigings-Na zorgvuldige samenwerking van een werk­ folder te herschrijven en van nieuwe foto’s groepte bestaande onder andere uit gewestelijke voorzien. Alle deelnemers aan het congres opmedewerkers en een viertal bestuursleden van 17 november jl. hebben deze folder samen met onze vereniging, onder voorzitterschap van het rapport ontvangen. mevrouw mr drs M.J.M. Vlaanderen, voorzitter van het gewest Gooi en Vechtstreek, werd op 17 november in ’t Spant in Bussum een sympo­ Tijdschrift Tussen Vecht en Eem sium georganiseerd. Ruim 500 belangstellen­ Het gezamenlijk met de Stichting Tussen Vechtden waren aanwezig. Het in onze opdracht en Eem uitgegeven tijdschrift TVE verscheenopgestelde rapport 'Natuur- en landschapsvisie in zijn 10e jaargang weer in vier afleveringenvoor het Gooi’ werd door onze voorzitter aan­ met een totaal van 216 pagina’s. Het thema­ geboden aan mevrouw Vlaanderen en aan de nummer (no. 3) was gewijd aan Hilversum, ter­sprekers, mevrouw D.IJ.W. de Graaf-Nauta en wijl in no. 2 grotendeels aandacht is geschon­de heren H.J.L. Vonhoff en drs R..I. de Wit. ken aan Comenius. Alle aanwezigen hebben het rapport ontvangen. In oktober vond de gebruikelijke vergaderingGenoemde Natuur- en landschapsvisie werd plaats van de uitgevers met de redactie. De opgesteld door het bureau De Groene Ruimte moeizame financiële situatie gaf aanleiding totintensief begeleid dooreen werkgroep uit ons twee extra bijeenkomsten. Zorgvuldige onder-bestuur. In het rapport wordt wederom aandacht handelingen hadden tot gevolg dat het bladgegeven zal aan het vollopen van het Gooi, echter kunnen blijven verschijnen in ietwat vereen­met bijzondere aandacht voor de groene verbin­ voudigde vorm en met een omvang van dingen tussen de afzonderlijke natuurterreinen 240 pagina’s per jaar, verdeeld over drie num­in ons gebied. Aanbevelingen voor behoud en mers van 48 pagina's en één themanummer vanverbetering daarvan vormen de conclusies van 96 pagina’s. Zowel de voorzitter van de redac­het rapport. Intussen is met onze medewerking tie, de heer mr M.W. Jolles en de secretaris, een werkgroep Goois Ecologische mevrouw E.A.M. Scheltema-Vriesendorp heb­Infrastructuur aan het werk gegaan ter aanvul­ ben besloten zich terug te trekken uit de redac­ling en uitwerking van een en ander. tie. Tot hun opvolgers zijn respectievelijk benoemd de heer E.E. van Mensch en mevrouwBelangrijke punten uit de vele waaraan L.R. Huese-Rommerts. Over de samenwerkingwij aandacht gaven met de redactie hadden beide uitgevers alle lof en zij hebben alle vertrouwen op voortzettingIn Hilversum verschenen twee conceptplan­ van de goede verstandhouding. nen: het Landschapsbeleidsplan (met suggesties inzake het herstel en het behoud van natuur en landschapswaarden) en het ontwikkelingsplan Goois Natuurreservaat voor de binnenstad 'Binnenstad beter’. Op Ook dit jaar had onze vereniging regelmatigbeide hebben wij gereageerd. De procedures contact met de Stichting Goois Natuurreservaat.lopen. De rentmeester, de heer ing. H. Korten, is wel­ kom op onze bestuursvergaderingen, terwijlIn de Blaricum is de omstreden Verlengde heer Pfeiffer aanwezig is als toehoorder op deBergweg nog steeds in gebruik. Er is nog geen vergaderingen van het Algemeen Bestuur. definitief voorstel gedaan over een mogelijk Helaas moet worden gemeld dat het juist met ander tracé voor een verbindingsweg tussen de onze hulp (dankzij door onze leden bijeenge­kern van het dorp en de Blaricummer Meent. brachte gelden) herstelde Zonneheideven metTen gevolge van een Kroonuitspraak moet een hek moest worden afgerasterd vanwege thansde binnen afzienbare tijd een nieuw tracé aantrekkelijkheid honden daar een bad (metvoorgesteld worden, onderbouwd door een shampoo) te geven en vanwege het misbruikmilieu als aspecten studie. cross-terrein. De bouw van een MacDrive tegenover het zie-

TVE 11'jrg. 1993 - 125 - kenhuis Gooi-NoordLaren in achten wij een blijven, als een verbinding tussen de ’s- zeer ongewenste ontwikkeling, mede vanwegeGravelandse landgoederen en het voortgaande verstedelijking en verdere aantas­Laegieskamp/Naardermeer-gebied. ting van de natuur. Ons bezwaar tegen de verle­ ning van een hinderwetvergunning werdNaardermeertochten 1993 gefrustreerd door een wijziging in de Hinderwet met betrekking tot de Horeca. OpOok dit jaar hebben wij voor leden met hun enkele terreinen (aanvoerweg, parkeren auto’s)gezinsleden de traditionele Naardermeertochten lopen echter nog bezwaren. georganiseerd en wel 16 tochten voor in het totaal circa 290 deelnemers. De data zijn: In Huizen heeft een van onze bestuursleden A. Zaterdag 8 mei 13.00-16.00 uur 18 personen deelgenomen aan de inspraakactiviteiten vanB deZondag 9 mei 09.00-12.00 uur 18 personen buurtvereniging ’Dit is de Limiet’ tegen de C. Zaterdag 15 mei 09.00-12.00 uur 18 personen mogelijke bouw van een groots opgezette D.servi­Donderdag 20 mei06.00-09.00 uur 18 personen E. Donderdag 20 mei13.00-16.00 uur 18 personen ceflat aan de Duinweg/Van Hoorns Houtwegh. Zaterdag 22 mei 13.00-16.00 uur 18 personen op een terrein gelegen tegen de Naarder Eng.G. Zaterdag 22 mei 16.00-19.00 uur 18 personen De procedure loopt nog, maar in ieder gevalH. isZondag 23 mei 09.00-12.00 uur 18 personen er geen sprake meer van de bouw van flats. Een1. Vrijdag 28 mei 19.00-22.00 uur 18 personen vorm van meer aangepaste lagere villabouwJ. Zaterdag 29 mei 13.00-16.00 uur 18 personen zou nog mogelijk zijn. K. Maandag 31 mei 09.00-12.00 uur 18 personen L. Vrijdag 4 juni 19.00-22.00 uur 18 personen Na waarschuwingen door een ongeruste bewo­M. Zondag 6 juni 09.00-12.00 uur 18 personen ner van de Valkeveenselaan is bezwaar N. Vrijdag 1 1 juni 19.00-22.00 uur 18 personen gemaakt tegen de nieuwbouw van vier wonin­O. Zaterdag 19 juni 09.00-12.00 uur 18 personen gen op een niet al te groot terrein door een P.pro­Zaterdag 26 juni 13.00-16.00 uur 18 personen jectontwikkelaar. De gemeente heeft inmiddels vergunning afgegeven voor de bouw vanDe éénkosten van de tochten bedragen ƒ 12.50 p.p. woning. met eigen vervoer. Bij de bevestiging van uw Ook is geprotesteerd tegen de voorgenomeninschrijving ontvangt u een routebeschrijving hoogbouw van een gepland hotel aan hetnaar het Naardermeer. De tocht op het Gooierhoofd. Ons bezwaar tegen de bouw Naardermeer duurt circa 3 uur en wordt betrof vooral de visuele aantasting van het gemaaktGooi in open boten. In verband met de en de verkeersaantrekkende gevolgen. In weersgesteldheid zorge men voor passende samenwerking met velen, waaronder het (warme en/of regen-) kleding. Vergeet ook uw Gewest, is de beoogde hoogte teruggebrachtkijker en/of fototoestel niet. naar 20 meter.

Door de gemeenteBussum was ook de Aanmelden Vereniging uitgenodigd deel te nemen aandoor de storting van het verschuldigde bedrag op viering van het 175-jarig bestaan van de de Bondsspaarbank voor midden- en oost- gemeente. Tijdens deze bijeenkomst is een ont-Nederland te Amersfoort t.g.v. wikkelingsschets gepresenteerd rek.nr. 94.24.20.985 t.n.v. Naardermeertochten ’Bussum 2015’. Een van onze bestuursledenHuizen (gironummer van de bank 310031). was aanwezig; ook zijn schriftelijk onze ideeënOp de achterzijde van uw girobiljet s.v.p. dui­ naar voren gebracht. In 1993 reageert de delijk vermelden: gemeente en zullen allen weer de gelegenheid1. Naardermeer. krijgen mee te denken over de toekomst van2. Uw naam, adres en gironummer indien deze Bussum. niet op de voorzijde van het formulier ver­ Van belang was ook de stellingname van dezemeld zijn. gemeente ten aanzien van het gebied 3. Aantal personen. Cruijsbergen-Meent. Er is thans goede hoop4. datDe Letter van de tocht van uw voorkeur. hier een groene zone tussen de bebouwing5. van De letters van eventueel andere mogelijke Bussum en de Hilversumse Meent bewaard zal data in volgorde van voorkeur.

TVE 1 l'jrg. 1993 - 126- Uw aanvragen zullen in volgorde van ontvangstEen jaarlijks terugkerende wandeling. Tijdens worden behandeld. Wij moeten ons de vrijheiddeze wandeling zal ruim aandacht worden voorbehouden om, zoveel mogelijk met inacht­besteed aan het rijke vogelleven van deze fraaie neming van de wensen der deelnemers, hen kuststrook.in Ook zal uw gids u graag vertellen te delen over het beperkte aantal beschikbare over de vele interessante planten die u hier kunt plaatsen per tocht; daarbij moet misschien wor­aantreffen. den gewisseld of zelfs teleurgesteld. Wij vertrouwen hiertoe gaarne op goed begripVan Bussum-Zuid naar Hilversum- en medewerking. U ontvangt tijdig bericht overSportpark definitieve plaatsen. , Informatie: mevrouw J.B. Perry-Vlasveld, Datum wandeling:zaterdag 12 juni. Braam 34. 1273 EA Huizen, tel. 02152-66848. Vertrektijd:08.30 uur.Duur wandeltocht: Let op! circa 5 uur.Vertrekpunt: de parkeer­ plaats van het NS-station Bussum-Zuid. Met de Natuurwacht op stap Zoals gebruikelijk hebben wij in het voorjaarWegens succes geprolongeerd: de lange wande­ een aantal interessante wandelexcursies voorlingen u van de Gooise Natuurwacht. Ook deze georganiseerd door de fraaiste Gooise natuur­keer hebben wij een boeiende en soms verras­ gebieden. sende wandeling voor u uitgezet. Een wande­ Ongetwijfeld is er iets van uw gading bij, dusling voor dc doorzetters onder u. Meer over noteer onderstaande data alvast in uw agenda.deze lange wandeling in het meinummer van Alle excursies staan onder leiding van ervaren'Tussen Vecht en Eem’. gidsen. Deelname aan de wandelexcursies staat open voor iedereen. Honden kunnen absoluut niet Lentewandeling door het Laarder worden toegelaten, ook niet aangelijnd. Wasmeer-gebied Voor inlichtingen en aanmeldingen kunt u zich Datum wandeling:zaterdag 24 april. wenden tot de secretaris van de Gooise Vertrektijd: 10.00 uur. Duur wandeltocht: Natuurwacht, de heer J. Kamies. Telefoon: circa 2 uur.Vertrekpunt: het toegangshek aan02159 - 15995 (graag na 17.00 uur). het einde van de Meerweg in Hilversum. De Meerweg begint bij de kruising Kamerlingh De Gooise Natuurwacht behoudt zich het recht Onnesweg/Anthony Fokkerweg en loopt voorlangs om excursies af te gelasten wanneer extre­ het gebouw van Philips. me weersomstandigheden daartoe aanleiding geven. Nergens in het Gooi vindt u zo’n rijk scala vanDeelname aan excursies geschiedt altijd op landschappen als juist binnen het raster van eigenhet risico. Laarder Wasmeer. U vindt er loofhout, naald­ hout, droge heide, natte heide, een zandverstui­ ving, grasland, riet en natuurlijk de heideplas- sen. Een gebied met een rijke flora en fauna, dat normaal voor het publiek gesloten is vanwe­ ge haar kwetsbaarheid. Onder leiding van onze gidsen kunt u echter uitgebreid genieten van dit fraaie gebied. Noteer de excursiedata

Een lentemorgen langs de Gooimeerkust alvast in uw agenda! Datum wandeling:zaterdag 15 mei. Vertrektijd:09.00 uur.Duur wandeltocht: circa 2,5 uur.Vertrekpunt: het Roefje, aan het einde van de oude haven van Huizen, nabij de pier. TVE 11‘jrg. 1993 - 127 - Jaarverslag van de Gooise NatuurwachtDe vele wandelingen die wij organiseerden over 1992 waren een groot succes, er kwam toch wel aar­ dig wat publiek. Wij hebben weer velen kunnen In het j aar 1992 heeft onder de Vereniging laten genieten van de gooise natuur. Vrienden van het Gooi ressorterende Behalve in het veld is de vereniging op diverse Natuurwacht zich naar hun beste weten ingezetmanifestaties vertegenwoordigd bijvoorbeeld voor de natuurbescherming in het Gooi. voor eventuele ledenwerving. Leden van de Natuurwacht presenteerden zichWij kregen waardering en dank voor de goede voor het geven van voorlichting aan het publiekcontacten met Stichting Goois Natuurreservaat en verrichtten van surveillance taken in de en met andere natuurbeschermingsorganisaties. Gooise natuurgebieden. Het Natuurwachtleden-bestand liep iets terug, Eventuele onvolkomenheden ten aanzien van door vertrek naar elders of men kon er niet de recreatie werden aan de terreineigenaren ofmeer tegen op. andere instanties doorgegeven, zonodig verge­Er zijn twee Natuurwachters bij gekomen, toch zeld van voorstellen ter verbetering van de blijftsitu­ een versterking van de Natuurwacht nood­ atie. Regelmatig werden er in het veld overtre­zakelijk, eventuele liefhebbers kunnen zich dingen geconstateerd van de toegangsbepalin-altijd bij het secretariaat melden. gen, variërend van het op de verkeerde plaatsen laten loslopen van honden, tot het vernielenJ. Kamies, van secretaris Gooise Natuurwacht, flora en het achterlaten van zwerfvuil, ook hetGeyssendorferstraat 30, 1403 VZ Bussum, agressief vliegeren nam vooral op de heide tel. 02159-15995. schrikbarende vormen aan. Het gedrag van het publiek liet veel te wensen over, het nonchalante gedrag ten aanzien van de natuur nam hand over hand toe, men had wei­ nig respect voor het wel en wee van het natuur­ gebeuren. Toch bleef de Natuurwacht een vraagbaak voor allerlei inlichtingen over de gooise natuur, zowel in het veld als per tele­ foon.

TVE 11'jrg. 1993 - 128- Varia

Auteurs oudste particuliere oorkonden van Werden. Was van 1965 tot 1986 directeur van het C. M. Abrahamse(geb. 1958). P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam en tot Studeerde aan de Bibliotheek- en Documentatie1990 bijzonder hoogleraar in de nederzettings- Academie te Amsterdam en de Rijks geschiedenis en plaatsnaamkunde aan de Archiefschool te Den Haag. Is sinds 1984 archi­Universiteit van Amsterdam. varis van het gemeente-archief Hilversum dat zich in 1985 uitbreidde tot het Streekarchief E. Boeve(geb. 1927). voor het Gooi en de Vechtstreek. Maakt deelIs uit van beroep fotograaf. Eerdere publikaties in: van de redactie van dit tijdschrift. Noordhollands Landschap: Stinzenplantenboek; Theekoepelboek; Het G.J.M. Baar(geb. 1942). Naardermeer. Zeer betrokken bij verleden, heden en toekomst van Nederhorst den Berg. Had een vaste rubriekF. H.B. Gladder(geb. 1946). in het tijdschrift ’De Brug’ en schreef vele arti­Woont op Hinderrust en werkt in Weesp bij een kelen voor de Historische Kring Nederhorstuitgeverij den en boekhandel. Berg. E.N.G. Joosse-van Danime(geb. 1931). Is J. Baar(geb. 1941). sedert 1991 emeritus hoogleraar in de Leraar basisschool Nederhorst den Berg. Dieroecologie aan de Vrije Universiteit te Studeerde MO-geschiedenis aan de Vrije Amsterdam en heeft in dat vakgebied diverse Leergangen te Amsterdam. Bestuurslid publikaties op haar naam staan betreffende de Historische Kring Nederhorst den Berg. Auteurbodembiologie en de oecotoxicologie. Maakt van ’Nu, gij bouwt niet uit weelde. Rond desedert 1991 een studie van de bewoningsge- bouw van de R.K. Kerk te Nederhorst den sehiedenis van de Hinderdam. Woont aan de Berg' (1990). Onderzoek naar R.K. Kerk, Hinderdam te Nederhorst den Berg. Zandwinning en Wasserijen in Nederhorst den Berg. Woonachtig in Nederhorst den Berg. H.N. Karsemeijer (geb. 1957 Woerden). Afgestudeerd HTS Utrecht, bouwkunde, restau­ A. de Beer (geb. 1936). ratie. Afgestudeerd TU Delft, bouwkunde, res­ Electronicus, medewerker Radiostation NERAtauratie. Werkzaam geweest bij de Rijksdienst van 1954 tot 1974. Van 1974 tot 1989 onder­voor de Monumentenzorg te Zeist en bij zoek satelliet communicatie voor Dr Neher Architectenbureau De Vries, Lugten, Laboratorium op NERA terrein. Sinds 1989 Malschaert in Dordrecht. Thans werkzaam bij werkzaam bij NV PTT Research de Stichting Over Holland te Nieuwersluis. Leidschendam. Auteur boek ’Windbouwwerk I’. Woont in Nederhorst denC.P.M. Leurstgeb. 1943). Berg. Sinds 1960 als secretaresse verbonden aan de Harmine Wolters Stichting. D. P. Blok(geb. 1925 Oegstgeest). Studeerde geschiedenis (hoofdvak middeleeuw­J.S. De Ley(geb. 1 947). se geschiedenis) aan de Universiteit van Neerlandica. Verzorgde in 1980 met B. Ludger Amsterdam. Promoveerde in 1960 op het proef­de uitgave van het Waldendagboek van schrift: Een diplomatisch onderzoek van deFrederik van Eeden, getiteld 'Walden in droom

TVE 1 I jrg. 1993 - 129 - en daad’. In dejaren 1983-1988 werkzaam als Rectificatie eindredactrice van het blad ’Zelfbestuur’ in Utrecht. Momenteel werkzaam als redactrice TVE 1 le jrg. nr. 1: P.H.D. Leupen, Weesp een bij het dagblad De Gooi- en Eemlander. middeleeuwse stad? bronvermelding bij kaart p. 20: R. van Uytven, ’Poort’, une contribution G.W. Verheul (geb. 1915). a la lexicographic urbaine, in J.M. Duvosquel et Is na een niet afgemaakte studie theologie, alsA. Dierkens, red. Villes et Campagnes au radiomedewerker in dienst getreden bij Moyen Age, Mélanges Georges Despy, Luik Herrijzend Nederland, het IKOR en laatstelijk 1991. de NCRV. Daar verzorgde hij onder andere het programma ’Kerkepad’ voor de TV. Verantwoording illustraties C.F. de Weerd (geb. 1948). R.K. kerk: Collectie RANH, Haarlem. Collectie Aanvankelijk werkzaam in het bedrijfsleven. mevrouw V.d. Laan-Boom, N.d.B. Studie N.L.O. Geschiedenis/Textiele Nieuw Harmonie: Joo De Ley. Werkvormen, gevolgd door doctoraalstudie Spiegel- en Blijkpolder: Collectie H.K.N., geschiedenis aan de V.U. Docente nieuwe D. P. Blok. J. Baar, E. Boeve. geschiedenis aan een Pedagogische Academie Geschiedenis van een veranderend landschap: te Amsterdam. Thans verbonden aan een hoge­E. Boeve. school te Diemen. Woonachtig in NederhorstWillibrordkerk: Rijksdienst voor de monumen­ den Berg. Eerdere publikaties: Autoriteit en tenzorg. Strijd. Elf bijdragen tot de geschiedenis van Fort Hinderdam: Bodel Nijenhuis. Leiden. collectief verzet in de Nederlanden, met name Algemeen Rijksarchief, Den Haag. in de eerste helft van de negentiende eeuw. NERA: Pers- en propagandadienst P.T.T., A. de Amsterdam, 1981 V.U. Beer.

Dit nummer is tot stand gekomen in samen­ werking met de Historische Kring Aankondiging Nederhorst den Berg, De Stichting Wilde Planten Blaricum organi­ secretariaat: mw W. van Deutekom, seert op 26 april a.s. een lezing door Uiterdijksehof 14, Nederhorst den Berg. prof.dr P. Zonderwijk: ’Kansen voor wilde planten bij gewijzigd groenonderhoud’. De lezing is gratis bij te wonen in De Blaercom, Schoolstraat 3 te Blaricum en begint om 20.00 uur.

TVE 11'jrg. 1993 - 130- Restauratie Mt Êi/ÈJM Diaconie mm WmWM woningen Nederhorst den ■■>4 1 & IIÉ Berg

Na telefonische k W S , afspraak: GRATIS advies van maxi­ maal 1 uur op ons buro.

ARCHITECTEN & INGENIEURSBURO ING. W. ZWEERS B.V. -BNA Reeweg 2a, 1394 JD Nederhorst den Berg, tel. 02945-3426, privé 03465-62770

/ 5 C " m c , \ ^ HUUR NÜ ONS COMPLETE TENNISPARK IDEAAL VOOR UW TOERNOOI relaties - personeelsverenigingen - prospects - grote en kleine bedrijven

f 1500,- per dag (vrij. za. zo.)

• 6 binnen- én 6 buitenbanen • restaurant, foyer, terras • beschikbaar van 15 april tot 15 september • volledige catering mogelijk • alle denkbare faciliteiten aanwezig • accomodatie tot 200 personen

Wilt u meer informatie over deze unieke mogelijkheid? Ineke staat u graag te woord of vraag onze brochure aan. Bel: 02945 - 4287

Tennispark Nederhorst Middenweg 147C I lorstermeer 1394 AI I Nederhorst den Berg Telefoon 02945-4287 Fax 02945-3358 J.C. van Kooten B.V. ■ AANNEMERSBEDRIJF ■

* N ieuw bouw

* Onderhoud mïZT* * n * Utiliteitsbouw NVOB * Verbouw * Renovatie

02940 - 17498 of 02940 - 17900 Achtergracht 48 - Weesp

HISTORIE MOET ZICHTBAAR BLIJVEN. SINDS 1912 MEEDEINEND MET DE TIJD

glas - verf - behang SCHILDERWERK

Overmeerseweg 8 1394 BC Nederhorst den Berg tijdens werkuren tel. 4368 of 1496

G.J.M. Baar privé 4368 DRUKKER IJ

• V isitekaartjes • Jaarverslagen • Folders • Fakturen • Clubbladen * Boeken • Formulieren • B riefpapier • Affiches • Periodieken • Enveloppen • Mailings

EN NOG VEELMEER DE NIEUWE VAART 50 BUSSUM |< • i