25

De PvdA en het Midden-Oosten De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

Het schijnbaar vanzelfsprekend verbond tussen de joodse gemeenschap en de sociaal-democratie is verdwenen. Hoe komt dat en wat betekent het voor de nabije toekomst?

Max van Weezel

Journalist en politicoloog

Op donderdag 18 juni 2015 liep het mis tussen digde Het Parool alvast aan: ‘Burgemeester de linkse fracties in de Amsterdamse gemeen- en locoburgemeester­ teraad en een groot deel van de Joodse bezoeken in september beide gemeen­schap. Plaats van handeling: de steden om de samenwerking te beklinken’.1 Boekmanzaal van de Stopera waar de commis- Het bleek een hoogst voorbarige conclusie. sie Algemene Zaken het voorstel van het Voordat de bijeenkomst van de commissie college van Burgemeester en Wethouders be- Algemene Zaken begon, dromden steeds meer handelde om een stedenband met Tel Aviv en demonstranten samen voor de Stopera. De de Palestijnse stad Ramallah op de West Bank Stichting Diensten en Onderzoek Centrum aan te gaan. Met het ‘gayvriendelijke’ Tel Aviv Palestina, Youth for Palestine, Back to dacht de Nederlandse hoofdstad onder meer Palestine, Studenten voor Rechtvaardigheid in op LHBT-gebied te kunnen samenwerken. Palestina en de trotskistische Internationale Bovendien beschikte de plaatselijke ICT-sector Socialisten kwamen allemaal tegen de steden- over veelbelovende startups. Ramallah, band met Tel Aviv betogen. Sommigen van hen regerings­zetel van de Palestijnse president droegen een Jodenster met het woord Mahmoed Abbas, leende zich vooral voor ‘Palestijn’ erop. ‘Een stedenband moet breed samenwerking op economisch terrein. Het gedragen worden onder de bevolking’, lichtte was een compromis dat binnen het college woordvoerder Frank van der Linde toe: ‘Van van B en W was gesloten: een stedenband met der Laan is burgemeester van alle Tel Aviv alleen was voor coalitiepartij SP onac- Amsterdammers, dus ook van de moslims die ceptabel, omdat de stad lag in een land dat voor het grootste deel tegen samenwerking ‘structureel internationale afspraken met Israël zijn.’2 Binnen, in de Boekmanzaal, schendt’. Vandaar dat ter compensatie ook waren het uitsluitend tegenstanders van de Ramallah in het vizier kwam. Een paar dagen stedenband die gebruik maakten van hun voor de bewuste commissievergadering­ kon- recht op inspraak. Ghada Zeidan klaagde

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 26 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

namens de Palestijnse organisaties in Neder­ politiek op deze manier de raadszaal wordt land oorlogsmisdaden als de verdrijving van binnengehaald’.4 Moorman hanteerde een de bevolking van Jaffa in 1948 aan. Israël hield paar dagen later in NRC Handelsblad­ precies de Palestijnen ook nu nog steeds in een ‘kolo- hetzelfde argument: ‘We moeten geen interna- niale wurggreep’. Houda Stitou van DocP laak- tionale politiek bedrijven in de gemeente- te in schrille bewoordingen de raad’.5 Een opmerkelijk nieuw inzicht: in de ‘Apartheidspolitiek van Israël’. Ook werd het jaren tachtig had de gemeente er woord gevoerd door Jaap Hamburger van het geen enkele moeite mee stelling te nemen linkse buitenbeentje binnen de Joodse ge- tegen het Zuid-Afrikaanse Apartheidsregime. meenschap, de stichting Een Ander Joods Ingewijden wisten me te vertellen dat binnen Geluid. Israël kende wel vijftig wetten die dis- de PvdA vooral een rol had gespeeld dat fractie­ criminerend uitpakten voor Palestijnen, zei leden van Turkse en Marokkaanse afkomst hij. Tel Aviv was een homovriendelijke stad, ernstige bedenkingen koesterden tegen het maar dat nam niet weg dat het in een land lag voorstel van B en W. Het verzet tegen de ste- dat minderheden onderdrukte. De ICT- denband zou eerder daardoor zijn ingegeven bedrijven waarin het college van B en W veel dan door een plotselinge afkeer van inter­ perspectief zag, werkten voor het leger en de nationale aangelegenheden.­ geheime dienst. Het onderwijs in Israël was In de Boekmanzaal bewoog Eberhard van nationalistisch en chauvinistisch. De zionisti- der Laan hemel en aarde om toch voldoende sche ideologie waarop de joodse staat zich steun voor de stedenband te verwerven. baseerde, stond haaks op de waarden uit het Amsterdam had een vergelijkbare band met Amsterdamse stadswapen: heldhaftig, vast- Peking, niemand had ooit gezegd dat dat in- beraden en barmhartig. Een liaison met Tel stemming met het regeringsbeleid van de Aviv zou ‘onze stad bezoedelen’. Amsterdam Volksrepubliek China inhield. De spanningen sloot toch ook geen stedenband met de in het Midden-Oosten wáren al overgeslagen Republika Srpska?3 naar de hoofdstad, dus ook dat kon geen Toen kwam de gemeenteraad aan het argument zijn. Het mocht niet baten. woord. Het waren vooral de linkse partijen Met uitzondering van Jaap Hamburger die grote twijfels koesterden aan de wijsheid reageerde de Joodse gemeenschap als door van een stedenband. Daniël Peters van de SP een wesp gestoken. Waarom demonstreerden trok alsnog zijn steun voor het compromis de pro-Palestijnse organisaties voor de Stopera binnen het college van B en W in. Rutger Groot nooit tegen ISIS, Hamas of de Syrische dictator Wassink van GroenLinks, Johnas van Assad maar wel tegen de Joodse staat, vroeg Lammeren van de Partij voor de Dieren en Ratna Pelle van de site Israël-Palestina Marjolein Moorman van de PvdA sloten zich Informatie zich af.6 Beseften de raadsleden bij hem aan. Hun redenering was dat het niet dat Tel Aviv stond voor het linkse, avant- Israëlisch / Palestijns conflict de gemoederen gardistische Israël dat benepen nationalisme in de hoofdstad snel verhitte: Marokkanen en en chauvinisme juist afwees, schreef Anet Turken in Slotervaart en Geuzenveld stonden Bleich in De Groene Amsterdammer.7 er heel anders tegenover dan de Joodse min- Prominente Joodse PvdA’ers als Harry van den derheid in Amsterdam-Zuid. De raad moest Bergh en Robbert Baruch distantieerden zich voorkomen dat de tegenstellingen die het van hun geestverwanten­ in de Stopera. Zelf Midden-Oosten verdeeld hielden in wierp ik via Twitter ook de vraag op of Joden Amsterdam werden geïntroduceerd. Groot bij de volgende gemeenteraadsverkiezingen Wassink had via Het Parool al laten weten dat in Amsterdam nog wel op linkse partijen als hij het onwenselijk vond ‘dat buitenlandse de PvdA konden stemmen. En dat waren dan

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 27

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

nog de mildste reacties. Van Lammeren van had 73 doden te betreuren. In Europese hoofd- de Partij voor de Dieren werd overladen met steden als Londen, Stockholm en Parijs gingen e-mails waarin hij voor een ‘Jodenhater’ werd duizenden de straat op om tegen de uitgemaakt. Ook Marjolein Moorman wist niet Israëlische bombardementen te demonstre- wat ze meemaakte: ‘Er zijn krachttermen ren. Ook in Nederland sloeg de vlam in de pan. gebruikt. Ik ben antisemiet genoemd’.8 Op 12 juli 2014 trok een betoging tegen het ge- Najaar 2015 volgde de ontknoping. De ge- weld in de Gazastrook door de Haagse binnen- meenteraad verklaarde zich bereid tot samen- stad. Naast Palestijnse, Turkse en Marokkaanse werking met Tel Aviv en Ramallah, maar de vlaggen werden ook borden meegedragen term ‘stedenband’ viel niet meer. Het samen- waarop de Davidster werd vergeleken met het werkingsverband Amsterdam voor Palestina hakenkruis. De Joden werd voorgehouden: vierde de uitkomst als een overwinning. De ‘Doe de Palestijnen niet aan wat Hitler u aan- Joodse gemeenschap was teleurgesteld. deed’. Dat was tegen het zere been van Joodse Zonder het te beseffen hadden de organisaties als het CIDI en het Centraal Joods Amsterdamse gemeenteraadsleden zich in Overleg. Maar het kan altijd erger. Nog geen één groot wespennest­ gestoken. twee weken later scandeerden IS-supporters als Abou Moussa en Abu Suhayb op de Protesten in Amsterdam en Den Haag Hoefkade in de Haagse Schilderswijk de leus ‘Dood aan de Joden’ — zonder dat de politie Ze hadden gewaarschuwd kunnen zijn, want meteen ingreep. Ook mij sloeg op dat moment ook een jaar eerder — in 2014 — laaiden de emo- de schrik om het hart: ik kende de ties over het Midden- Oostenconflict in steden Schilderswijk goed, een paar straten verderop als Amsterdam en Den Haag al huizenhoog op. had ik in mijn jeugd op Joodse les gezeten. Ik Aanleiding was de oorlog in Gaza, die uitbrak vond het een onacceptabele gedachte dat vlak- in de zomer van dat jaar. Vanuit de door de bij de plek waar in de jaren vijftig de laatste moslimfundamentalisten van Hamas bestuur- restanten van de in de oorlog zwaar getroffen de Gazastrook werden raketten afgeschoten op Jodenbuurt van de hofstad te vinden waren nu steden en dorpen in het zuiden van Israël. Het ‘Dood aan de Joden’ kon worden geroepen. Israëlische leger lanceerde de operatie ‘Protec­ Het was de enige keer in mijn leven dat ik seri- tive Edge’ (Beschermende Rand), met lucht- eus overwoog mijn koffers te pakken.9 Vergeleken met Den Haag bleef het in de zomer van 2014 in Amsterdam relatief rustig. Dat was mede te danken aan burgemeester De Joden werd voor­ Van der Laan, die aan de vooravond van een grote Gazademonstratie op het Museumplein gehouden: ‘Doe de op zondag 3 augustus duidelijke instructies Palestijnen niet aan wat uitvaardigde over wat de politie wel of niet Hitler u aandeed’ toeliet: zo was het dragen van vlaggen van de Islamitische Staat en Hamas niet toegestaan en zou gezichtsbedekkende kleding niet wor- den getolereerd. Het was verboden vlaggen te aanvallen op Gaza en uiteindelijk een invasie verbranden en beledigende spreekkoren aan door de landmacht. Aan Palestijnse zijde vie- te heffen. Van der Laan was tot die houding len ruim 2000 doden en raakten meer dan gekomen vanwege de angst bij de Joodse ge- 10.000 mensen gewond, waaronder zo’n 3000 meenschap voor dreigementen van de kant kinderen en meer dan 2000 vrouwen. Israël van militante moslims in de stad: ‘Ik krijg elke

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 28 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

dag een overzicht van incidenten van de ‘Fuck de zionisten! Fuck de Talmoed!’ Met die afgelopen 24 uur, en elke keer zit er wel iets bij laatste opmerking plaatste hij dus ook de dat over antisemitisme gaat.’ 10 Sommigen joodse religie in het verdachtenbankje. De binnen de Joodse gemeenschap roepen wel rapper sprak tegen dat hij een antisemiet was. erg snel dat kritiek op het optreden van de staat Israël gelijk moet worden gesteld aan anti­semitisme, maar in de zomer van 2014 werden de Israëlische regeringspolitiek, de Appa droeg op zijn minst bij zionistische ideologie waarop die staat zich tot een totale begrips­ baseert en het Jodendom als religie inderdaad nogal eens op een slordige manier door elkaar verwarring tussen Israëliërs, gehaald. Een van de vaste sprekers op de zionisten en Joden Gazademonstraties van dat jaar was rapper Appa, pseudoniem van de Marokkaanse Amsterdammer Rachid El Ghazoui. Bij zijn op- tredens trok hij fel van leer tegen het ‘Israëlische terreurregime’­ en de ‘zionistische Sterker nog: hij had respect voor ‘echte Joden massamoordenaars’, maar ook tegen het die weten dat Palestina niet van hen is en dat Jodendom als geloof. Op het Haagse Spui stel- ze niet het recht hebben Palestina te bezetten. de El Ghazoui dat Israël in Gaza een ‘moderne Maar zijn complottheorie over de ‘zionistische Holocaust’ aanrichtte. De zionistische lobby lobby die de media beheerste’ en ‘de politici beheerste de media en de politiek. Minister die naar het pijpen van de zionisten dansten’ Timmermans van ‘buitenlandse schijnheilig- beantwoordde aan alle antisemitische stereo- heid’ danste naar het pijpen van de zionisten, typen. Vervang ‘zionisten’ door ‘Joden’ en zijn net als de Rotterdamse burgemeester opmerkingen hadden in de jaargang 1935 van Aboutaleb en PvdA-Kamerlid Marcouch. 4 en 5 Der Stürmer niet misstaan. Appa droeg op zijn mei waren een farce zolang daar niets over het minst bij tot een totale begripsverwarring lot van de Palestijnen werd gezegd. Tijdens tussen Israëliërs, zionisten en Joden. 11 een Gazabijeenkomst in Amsterdam op 20 juli ging hij nog een stapje verder. De slachtoffers Joden en de PvdA van de Tweede Wereldoorlog waren veranderd in daders, betoogde Appa: ‘Zij die de Holocaust Vooral op momenten dat de strijd in het hebben meegemaakt creëren er nu zelf één’. Midden-Oosten hoog oplaait en de emoties Nederland was in de ban van zionistische daarover via de media naar steden als praatjes en het CIDI maakte daar gebruik van: Amsterdam en Den Haag worden geëxpor- ‘Esther Voet en haar loophondje Ronny teerd, valt het voor gematigd-progressieve Naftaniel verdedigen kindermoordenaars, partijen als de PvdA niet mee koers te houden. vrouwenverkrachters en Arabierenhaters’. Op De sociaal-democratie­ wil verbinden en dat 23 augustus, op de Dam, gooide hij nog wat levert, toegepast­ op het Israëlisch / Palestijnse extra brandstof op het vuur. Politici die achter conflict, fraaie volzinnen op als: ‘Zowel Israël stonden waren ‘ratten, volksverraders, Israëli’s als Palestijnen moeten hun eigen collaborateurs en hypocriete zwijnen’, die staat hebben zodat ze in vrede, veiligheid en ‘niet de ballen hadden om tegen de zionisten voorspoed naast en met elkaar kunnen leven’, in te gaan.’ Hamas bestond niet uit terroristen ‘Wij moeten stappen zetten ter ondersteuning maar uit ‘helden en vrijheidsstrijders.’ Om van de constructieve krachten’ en ‘In dat kader zijn toespraak af te ronden met de woorden: zijn het stimuleren van een constructieve

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 29

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

opstelling van beide partijen, erkenning van gend aantal leden en andere kiezers voelen de Palestijnse staat en het stoppen van de zich hoogst ongemakkelijk met het eenzijdige bouw van illegale nederzettingen in de bezette pro-Israëlbeleid van de huidige coalitierege- gebieden onmisbaar’. 12 Probleem is dat de ring en — zij het in iets mindere mate — van diehards aan beide kanten weinig boodschap de PvdA-fractie. Sterker nog, via mijn lidmaat- aan de genuanceerde standpunten van de schap van de PvdA voel ik mij zeer tegen mijn PvdA hebben. De aanhangers van de nationa- zin steeds meer medeplichtig aan bijna vier listische premier Benjamin Netanyahu in jaar actief steunen en gedogen van de Joodse Nederland lijken weinig vaart te willen maken staat, en daarmee van een genocide nastre- met de oprichting van een Palestijnse staat. Ze vend regime’. 13 Bruggen slaan tussen Israël en zien de bouw van Joodse nederzettingen op de de Palestijnen, zoals de PvdA-leiding voor bezette Westelijke Jordaanoever liever uitge- ogen staat, sluit slecht aan bij de gepolariseer- breid dan beperkt. Dat een deel van die de toon die in het debat over het conflict in Westelijke Jordaanoever in handen is van de het Midden-Oosten is geslopen. Zoals minister Palestijnse Autoriteit (lees: de seculier-natio- Koenders van Buitenlandse Zaken constateer- nalistische PLO) terwijl de islamitische funda- de op het grote PvdA Midden-Oosten debat in mentalisten van Hamas de macht hebben in Zwolle: ‘Het is polarisatie troef: je bent voor of Gaza, maakt het realiseren van een Palestijnse tegen de ene partij of de andere, voor of tegen staat er niet makkelijker op. Van de kant van sancties, voor of tegen engagement of solida- Hamas wordt het bestaansrecht van Israël ont- riteit’. 14 Met haar nadruk op constructieve kend. Ook in Nederland ageren groeperingen samen­werking tussen alle partijen in de regio als Back to Palestine en Studenten voor loopt de PvdA voortdurend het risico én jood- Rechtvaardigheid in Palestina tegen de se hardliners uit Amsterdam-Buitenveldert en tweestaten oplossing waarvoor de PvdA Amstelveen én boze moslimbewoners van warmloopt. Israël is in hun ogen een koloniaal Osdorp en de Schilderswijk van zich te ver- experiment waaraan met behulp van een in- vreemden. Voordat je het weet maakt iedereen ternationale boycot en economische en cultu- de partij het verwijt dat ze in het conflict tus- rele sancties een eind moet worden gemaakt, sen Israël en de Palestijnen de kool en de geit net als indertijd lukte met het probeert te sparen. Apartheidsbewind in Zuid-Afrika. Zij zijn voor Binnen de Joodse gemeenschap, die ooit één staat Palestina, waarin ook de Joodse be- veel PvdA-aanhangers telde, hoor ik vaak dat volking moet opgaan en geloven niet in de op de partij niet meer te bouwen valt. Vroeger mogelijkheid van twee staten die ‘in vrede, stond de sociaal-democratie pal voor Israël, veilig­heid en voorspoed’ met elkaar samen- wordt dan gezegd. Nu komt die onvoorwaar- werken. Een deel van de Nederlandse migran- delijke steun nog alleen van kleine christelijke tengemeenschap is de ‘zionistische terroris- partijen als de ChristenUnie en de SGP, en van ten’ ook liever kwijt dan rijk, zoals bij de rechts: Han ten Broeke van de VVD, Joram van Gaza-­demonstraties van 2014 bleek. Binnen de Klaveren van Voor Nederland, Geert Wilders PvdA bestaat een stroming die erop aandringt en zijn PVV. Begrijpt de PvdA niet dat een een snoeihard standpunt tegen Israël in te Palestijnse staat onder de huidige verhoudin- nemen. ‘Kunnen wij op 15 maart 2017 nog wel gen in de regio maar al te makkelijk kan wor- op de PvdA stemmen?’, vroeg Jan Wijenberg, den gekaapt door extremistische stromingen oud-ambassadeur in Jemen en Saoedi-Arabië als Hamas, de Islamitische Jihad en IS? Hoe en lid van de PvdA- Buitenlandcommissie, zich kan in het conceptverkiezingsprogramma in een open brief aan ‘waarde Partijgenoot’ ‘Een verbonden samenleving’ staan dat als Diederik Samsom af: ‘Ik en met mij een stij- Israël niet stopt met de bouw van illegale

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 30 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

neder­zettingen het land onder druk moet jongeren uit buurten als Bos en Lommer, worden gezet, ‘bijvoorbeeld door het herover- Slotervaart en Geuzenveld die zich aangetrok- wegen van het Associatieverdrag van Israël ken voelen tot de onverzoenlijke verzets­ met de EU’? 15 Snapt de PvdA dan niet dat zo’n beweging Hamas. Was het Israëlisch / maatregel alleen maar kan bijdragen tot het Palestijnse conflict tot dusver een botsing ontkennen van de legitimiteit van Israël — pre- tussen twee vormen van nationalisme (het cies wat de voorstanders van een boycot en zionisme en het streven naar een eigen sancties willen? Tijdens gesprekken die ik met enige regelmaat voer bij Broodje Meijer aan de Buiten­veldertselaan en Italiaanse traiterie Gusto di Casto aan het Gelderlandplein wordt Neemt de PvdA het gevaar daar door de clientèle vaak aan toegevoegd: van zulk als kritiek op Israël ‘De PvdA is nog alleen uit op de moslimstem, wij zijn zo’n kleine minderheid dat ze niets om en het zionisme verpakt ons geven.’ antisemitisme vanuit de Zelf ben ik allesbehalve een havik. Op mijn achttiende werd ik al afgezet als hoofd­ radicale moslimhoek wel redacteur van het blad van de zionistische serieus genoeg? jongerenvereniging­ Haboniem omdat ik een artikel over Israëlische schendingen van de mensenrechten op de Westelijke Jordaanoever en in Gaza had laten afdrukken. Voor Vrij Palestijnse staat), nu neemt de discussie steeds Nederland­ trokken Leonard Ornstein en ik meer religieuze trekken aan. Van oorsprong langs de hoofdrolspelers in het vredesproces: Turkse of Marokkaanse jongeren uit politici als Shimon Peres en Jossi Beilin, onder- Amsterdam-West gaan ervanuit dat Israël de handelaars, Israëlische militairen, Palestijnse Palestijnen onderdrukt omdát ze moslim zijn, politiefunctionarissen. Er bestaat nog een foto en stellen het Israëlische regeringsoptreden van Leonard en mij die is genomen in het huis soms gelijk aan onhebbelijkheden van dé van PLO-leider Yasser Arafat in Gaza. Met naast Joden. Op die manier dreigt een conflict om ons op de bank zijn vrouw Suha en hun doch- grondgebied uit te lopen op een confrontatie tertje Zahwa. Ik kan me de euforie waarin ik tussen de islam en het Jodendom. Ensel heeft verkeerde nog levendig herinneren. Maar het in dit verband over de ‘islamisering van het Hamas doorkruiste met aanslagen het vredes­ protest’. 17 proces, de Israëlische premier Yitzhak Rabin Hoewel de PLO ook tijdens de Libanon- werd door een joodse fanaticus vermoord, de oorlog van 1982 het omsingelde Beiroet ver­ top in Camp David die een definitieve vredes- geleek met het getto van Warschau en het regeling had moeten opleveren mislukte, de Israëlische leger met dat van de Duitsers, Palestijnen begonnen hun gewelddadige wordt het begin deze eeuw pas goed bon ton Tweede Intifada en het Oslo-proces liep uitein- om de Israëli’s gelijk te stellen aan de nazi’s, delijk uit op één grote desillusie.16 een vergelijking die door de Joodse gemeen- In zijn boek Haatspraak schetst antropoloog­ schap begrijpelijk genoeg als uiterst onsma- en historicus Remco Ensel hoe grimmig de kelijk wordt beschouwd. Bij de demonstratie sfeer tussen voor- en tegenstanders van Israël ‘Stop de oorlog tegen de Palestijnen’ op de in het begin van deze eeuw ook in Nederland Dam in april 2002 werd de Davidsster op één werd. Hij heeft vooral oog voor een nieuwe lijn gesteld met het hakenkruis en de naam groepering die zich in de strijd werpt: moslim- van de toenmalige Israëlische premier

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 31

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

verbasterd tot Adolf Sharon. Termen als ‘zio- eindelijk in de oprichting van de staat Israël nistische genocide’ kwamen steeds meer in zou resulteren. Sociaal-democraten waren in- zwang, net als complottheorieën over ‘de ternationalisten, ze geloofden dat arbeiders Joden die de hele wereld beheersen’. De grens van welke afkomst dan ook schouder aan tussen anti­zionisme en antisemitisme wordt schouder de klassenstrijd moesten voeren te- zo wel heel vloeiend.18 Neemt de PvdA het ge- gen het kapitalisme. De zionisten waren natio- vaar van zulk als kritiek op Israël en het zio- nalisten die na teleurstellende ervaringen als nisme verpakt antisemitisme vanuit de radi- de Dreyfus-affaire in Frankrijk geen hoop cale moslimhoek wel serieus genoeg? meer koesterden op gelijke rechten voor Joden in Europa. Alleen een eigen land, het Het vergeten socialistisch-zionisme latere Israël, bood nog perspectief. In haar monumentale proefschrift ‘De kleine verschil- Op uitnodiging van Marjolein Moorman was len die het leven uitmaken’ beschrijft Evelien ik een tijd geleden aanwezig bij een brain- Gans de soms stroeve verhouding tussen storm van de Amsterdamse gemeenteraads- Joodse sociaal-democraten die het internatio- fractie van de PvdA. Het ging over de spannin- gen in de stad tussen Joden en moslims. Wat me opviel was dat bij de huidige fractie weinig tot geen kennis meer bestond over de innige Decennialang bleef de band die jarenlang tussen de Joodse bevolking van Amsterdam en de sociaal-democratie had PvdA een uitgesproken bestaan. Ter voorbereiding van mijn inleiding pro-Israëlische partij dook ik in een wereld die nu zo goed als verge- ten is: de Joodse slijpers, verstellers en klovers die in 1894 de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (ANDB) oprichtten, nalisme omhelsden en socialistisch-zionisten het prototype van de moderne vakvereniging. die meenden dat de Joodse arbeider zich naar ANDB-voorzitter Henri Polak die door zijn Palestina moest begeven om zich te emancipe- aanhangers als een heilige werd vereerd en de ren. Desondanks bestond er een nauwe band ‘rebbe van de diamantbewerkers’ werd ge- tussen een partij als de SDAP en organisaties noemd. Buurten als de Diamant- en als Poale Zion (Arbeiders van Zion) die de emi- Transvaalbuurt die voor de helft uit arbeiders gratie van het Joodse proletariaat naar van Joodse afkomst bestonden en waar bij ver- Palestina propageerden.20 kiezingen de steun voor de SDAP, de voorloper Na de bevrijding maakte de SDAP plaats van de PvdA, opliep tot rond de 70 %. De voor- voor de PvdA, in 1948 werd op gezag van de oorlogse colleges van B en W waarin wethou- Verenigde Naties de staat Israël in het leven ders als Monne de Miranda en Emanuel geroepen. Decennialang bleef de PvdA een Boekman het Joods-socialistische volksdeel uitgesproken pro-Israëlische partij, de linker- vertegenwoordigden. Zoals het naoorlogse vleugel vormde daar geen uitzondering op. Amsterdam een reeks PvdA’ers van Joodse Binnen het rooms-rode kabinet-Beel ijverden afkomst als burgemeester had: , de sociaal-democratische ministers onder Wim Polak, en recent nog aanvoering van vicepremier Willem Drees .19 voor onmiddellijke erkenning van de Joodse Dat wil niet zeggen dat de sociaal-democra- staat. Hun katholieke collega’s stonden daar ten van het eerste uur als één man stonden te gereserveerd tegenover: zij hoopten dat Indië juichen voor de zionistische beweging, die uit- voor Nederland behouden kon blijven en daar

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 32 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

woonden veel moslims. Bovendien maakte het niet ondergaan. Wij zijn thans soldaten voor Vaticaan zich zorgen over de toekomst van de de vrede van Israël’.24 De rebelse jeugd dacht Heilige Plaatsen in Jeruzalem. Uiteindelijk er in die dagen niet anders over. De Federatie duurde het tot 1950 voordat de eerste van Jongerengroepen in de PvdA riep het kabi- Nederlandse ambassadeur naar Israël ver- net op militair te interveniëren ten gunste van trok.21 De sociaal-democraten vonden niet al- Israël, in Den Haag gingen Provo en de PSP- leen dat het Joodse volk na de verschrikkingen jeugd de straat op om hun steun voor het be- van de Holocaust recht op een eigen staat had- dreigde land uit te spreken. Pas toen het den, ze zagen Israël ook als linkse proeftuin. Israëlische leger er in was geslaagd binnen Tot in de jaren zeventig werd het land gere- een week al zijn vijanden te verslaan en de geerd door partijen als de Mapai (Israëlische Sinaï-woestijn, de Golan-hoogte, de Gaza­ Arbeiderspartij), Achdut Ha’avoda (Eenheid strook en de Westelijke Jordaanoever in te ne- van de Arbeid) en de Mapam (Verenigde men, drong tot de Nederlandse politiek door Arbeiderspartij). De Israëlische vakbeweging, dat hiermee een nieuw probleem was gecre- de Histadrut, nam een invloedrijke positie in. ëerd: Israël heerste opeens over ruim een mil- Ook de kibboets, de collectieve boerderij waar joen Palestijnen, het land was een bezettings- iedereen dezelfde rechten en plichten had, macht geworden. In die tijd werden ook sprak tot de verbeelding.22 In vrijwel heel organisaties als het Nederlands Palestina Nederland werd Israël beschouwd als de klei- Komitee opgericht. ne dappere David die het opnam tegen de Desondanks stond Nederland ook tijdens reusachtige Arabische Goliath, en de sociaal- de Oktoberoorlog van 1973 (Egypte en Syrië democraten maakten volop deel uit van die overvielen het land op Grote Verzoendag om consensus. Toen Israël tijdens de Suez-crisis de Sinaï-woestijn en de Golan-hoogte te her- van 1956 hand in hand met de grootmachten overen) pal achter Israël. Den Uyl, inmiddels Frankrijk en Engeland ten strijde trok tegen premier, was een groot bewonderaar van zijn de Egyptenaren, verklaarde PvdA-voorzitter Israëlische ambtgenoot Golda Meïr.25 Zijn be- Evert Vermeer zich solidair met ‘het dappere windslieden en Bram Israël’, terwijl premier Drees in de Kamer be- Stemerdink organiseerden in het geheim wa- toogde dat het land zich alleen maar had ver- penleveranties aan de Joodse staat. De pro-­ dedigd.23 Nog groter was het enthousiasme Israëlische opstelling van het kabinet-Den Uyl toen Israël tijdens de Zesdaagse Oorlog van kwam Nederland in 1973 en 1974 op een 1967 slaags raakte met Egypte, Jordanië en Arabische olieboycot te staan. Achteraf moet Syrië tegelijk. Vermaard zijn de autostickers dat als een keerpunt worden beschouwd. De met het opschrift: ‘Wij staan achter Israël’. Nog werkgevers verweten Den Uyl dat hij zich te voordat de gevechtshandelingen waren uitge- weinig liet leiden door de belangen die het broken, kwamen in de Oude Rai in Amsterdam Nederlandse bedrijfsleven in de Arabische we- duizenden mensen bijeen om van hun solida- reld had. De diplomaten op het ministerie van riteit met de bedreigde Joodse staat te getui- Buitenlandse Zaken drongen aan op het voe- gen. Vrijwel alle politieke partijen gaven acte ren van een ‘evenwichtig beleid’: niet anti-­ de présence. , net aangetreden als Israël maar ook niet blind voor de noden van oppositieleider, sprak daar de hartverwarmen- de Palestijnen. Het was een aanpassing aan de de woorden: ‘Dit is Amsterdam dat opkomt koers die Europese partners als Frankrijk voor voor Jeruzalem. Ik verplicht mijzelf en mijn ogen stond. Toonaangevende Haagse politici partij de belofte tot onafhankelijkheid van noemden zich niet langer ‘vriend’, maar liever Israël na te komen. In Israël is de democratie ‘kritisch vriend’ van Israël. Steeds meer van en het socialisme verwezenlijkt. Zij mogen hen plaatsten kanttekeningen bij het assertieve

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 33

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

en robuuste optreden van de Joodse staat. steden te verdedigen. In de Amsterdamse Toen Israëlische commando’s in 1976 op de Apollohal spraken Elco Brinkman van het luchthaven van de Afrikaanse stad Entebbe CDA, Thijs Wöltgens van de PvdA, Frits Bolke­ een gekaapt vliegtuig bestormden om de gij- stein van de VVD en Hans van Mierlo van D66 zelaars te bevrijden, veroordeelde PvdA- hun afschuw over de Iraakse agressie uit. voorzitter Ien van den Heuvel ‘de inval van Achter hen hing een spandoek met de tekst: Israël in Oeganda’: ‘Hier zijn grenzen over- ‘Solidair met Israël’. De pogingen van Rabin schreden. Dit kan volstrekt niet. Je kunt niet en Peres om tot een vredesregeling met de zomaar als land een andere staat binnenval- PLO te komen, konden op overweldigende len.’ (26). Het was het moment waarop veel steun van de Nederlandse politiek rekenen. Nederlandse Joden zich afvroegen of je met Tot in de zomer van 2000 het vredesproces tot vrienden als de PvdA-voorzitter nog vijanden stilstand kwam en de Tweede Intifada uitbrak. nodig had. In 1979 aanvaardde de Tweede Vanaf dat moment stonden linkse partijen Kamer een motie van D66’er Laurens Jan weer voor de keus: zijn we voor Israël óf Brinkhorst waarin stond dat de Nederlandse voor de Palestijnen.26 regering ‘feitelijke contacten’ met de PLO niet langer uit de weg moest gaan. Het ‘evenwichti- Hoop voor de toekomst ge beleid’ had het van het ‘wij staan achter Israël’ gewonnen. Israël is niet meer het land waar jonge idealis- In de jaren tachtig vroeg Nederland zich tische pioniers de Hora dansen rond de sinaas- steeds vaker af wie in het Midden-Oosten nou appelboom op hun collectieve boerderij. David en wie Goliath was: de Israëliërs of de Immigratie uit de Arabische wereld en de Palestijnen. De annexatie van Oost-Jeruzalem voormalige Sovjet-Unie heeft de politieke (in 1980) riep bij parlementariërs protest op, psychologie van het land drastisch veranderd, net als de inlijving van een deel van de Golan- net als de komst van nationalistische hoogte in 1981. De Tweede Kamer veroordeelde Amerikaanse en Franse Joden die zich als kolo- de Libanese veldtocht en het bloedbad in nist in de bezette gebieden hebben gevestigd. Sabra en Shatila in 1982 als een ‘flagrante Sinds 1977 geven rechtse politici als schending van het internationale recht’. Menachem Begin, Yitzhak Shamir, Ariel Ondanks de akkoorden van Camp David die Sharon en Benjamin Netanyahu de toon aan. onder auspiciën van de Amerikaanse presi- De bezetting van de Westelijke Jordaanoever dent Carter met Egypte waren gesloten, maak- duurt nu al bijna een halve eeuw — hele gene- te Israël geen aanstalten de Palestijnen een raties Israëliërs weten niet meer hoe het voor vorm van autonomie te gunnen. De beelden die tijd was. Politieke leiders als Netanyahu en van tot de tanden toe bewapende Israëlische zijn minister van Defensie Avigdor soldaten die tijdens de Eerste Intifada (1987– Liebermann (begonnen als uitsmijter in een 1993) stenen gooiende Palestijnse jochies ach- nachtclub in Moldavië, nu voorman van de terna zaten, deden de inmiddels vier decennia chauvinistische partij ‘Israël Ons Huis’) lijken oude Joodse staat geen goed. Toch solidari- immuun voor kritiek van verlichte kringen uit seerde Nederland zich weer met Israël toen de de Verenigde Staten en Europa. De hele wereld bewoners van steden als Tel Aviv en Haifa in is toch tegen de Joden, luidt hun devies, dus 1991 serieus in gevaar kwamen door de SCUD- waarom zou je je iets van de wereld aantrek- raketten die de Iraakse dictator Saddam ken? Wat me verontrust, is dat die houding Hoessein op hen afvuurde. Het derde kabinet- gemeengoed begint te worden onder de tie- Lubbers, een coalitie van CDA en PvdA, ners en twintigers die nu in Israël opgroeien. stuurde Patriot-raketten om de Israëlische Tijdens de Gaza-oorlog van 2014 liepen rechtse

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 34 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

jeugd-gangs door de straten van Jeruzalem, van een twee staten oplossing het af te leggen terwijl ze leuzen als ‘Dood aan de Arabieren’ tegen de radicalen die Israël afschilderen als aanhieven. Het handjevol vredesdemonstran- een Apartheidsstaat die moet verdwijnen. Het ten dat zich in Tel Aviv en Jeruzalem tegen de geeft linkse joden, die door de een voor zionis- oorlog durfde te keren, werd door omstanders uitgejouwd (‘Jullie kiezen voor de vijand’, ‘Dood aan de linkse verraders’). Zulke inciden- ten staan niet op zichzelf. Volgens onderzoek Waarom zou het Joodse volk van het Dahaf Instituut rukken nationalisme en onverdraagzaamheid snel op onder de zijn recht op een eigen Israëlische jeugd: 60 % van de tieners tussen de onafhankelijke staat moeten vijftien en achttien vindt een sterke leider be- opgeven? Als straf voor langrijker dan het respecteren van de rechts- staat, 70 % noemt veiligheid van een hogere ‘slecht gedrag’? orde dan democratie. 62 % van de ondervraag- de jongeren omschreef zichzelf als nationalis- tisch en rechts, nog maar 12 % als vredelievend en links. Als de onderzoekers gelijk hebben, tische fascist en door de ander voor laffe land- ontwikkelt Israël zich in een grimmige rich- verrader worden uitgemaakt, het machteloze ting.27 De oude links-liberale elite van het land gevoel dat ze tussen hamer en aambeeld te- ziet de toekomst dan ook met angst en beven recht zijn gekomen. 29 tegemoet. In de krant Haaretz vergeleek com- Hoewel het op dit moment niet meevalt de mentator Chemi Shalev met enig gevoel voor handen op elkaar te krijgen voor een tweesta- overdrijving het Jeruzalem van 2014 met het ten oplossing, die waarborgt dat ‘zowel Berlijn van 1933. In mei 2016 waarschuwde de Israëli’s als Palestijnen in vrede, veiligheid en socialistische oud-premier Ehud Barak dat voorspoed naast en met elkaar kunnen leven’, Netanyahu en zijn ministersploeg ‘de kiemen zou de PvdA mijns inziens alles op alles moe- van het fascisme aan het kweken waren’. Ook ten zetten om de gedachte daaraan nieuw le- de huidige oppositieleider Yitzhak Herzog ven in te blazen. Vlak voor zijn aftreden als zag ‘een ontluikende vorm van fascisme de minister van Buitenlandse Zaken van de Israëlische samenleving binnensluipen’. 28 Verenigde Staten gaf John Kerry een voorzet Rapper Appa is dus niet de enige die de daarvoor. Zijn plan voor een definitieve vre- Holocaust er iets te lichtvaardig met de desregeling was gebaseerd op de ideeën die haren bijsleept. Dat komt in Israël zelf ook toenmalig president Clinton in 2000 al aan de volop voor. strijdende partijen voorlegde: herstel van de Sinds het mislukken van het Oslo-proces grens van voor de Zesdaagse Oorlog van 1967, zijn beide partijen in het Israëlisch / Palestijnse Jeruzalem als gedeelde hoofdstad van Israël conflict aan het radicaliseren. In Jeruzalem en de nieuw te vormen Palestijnse staat, een maken politici van de regeringspartijen compensatieregeling voor de Palestijnen die Likoed, Het Joodse Huis en Ons Huis Israël in de oorlogen van 1948 en 1967 van huis en geen geheim van hun ambitie door te gaan haard werden verdreven. Netanyahu reageer- met de bezetting en het nederzettingenbeleid, de woedend en noemde Kerry ‘vooringeno- en sinds de verkiezing van Donald Trump be- men tegen Israël’. Trump riep Israël op ‘de rug staat een reële kans dat de Verenigde Staten recht te houden’.30 Maar een goed alternatief hen geen strobreed in de weg zullen leggen. voor zo’n tweestaten oplossing bestaat niet. Aan Palestijnse kant dreigen de voorstanders De annexatie van het bezette gebied door

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 De PvdA en het Midden-Oosten 35

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

Israël is onrechtvaardig tegenover de of anderen ter linkerzijde zijn om de twee Palestijnen en vormt een garantie voor het staten oplossing in twijfel te gaan trekken. eeuwig voortduren van de strijd. Omgekeerd Het zou juist een stimulans moeten zijn om is het vervangen van Israël door een islamiti- dit doel met des te meer passie na te streven. sche of seculiere staat Palestina, gezien de Natuurlijk moet de PvdA stelling nemen te- krachtsverhoudingen in het Midden-Oosten, gen het nederzettingenbeleid dat een levens- irreëel en minstens even onrechtvaardig. vatbare Palestijnse staat onmogelijk dreigt te Want waarom zou het Joodse volk zijn recht maken. Tegelijk is het nodig een vuist te ma- op een eigen onafhankelijke staat moeten op- ken tegen groeperingen die het bestaansrecht geven? Als straf voor ‘slecht gedrag’? Dat zou van Israël ontkennen. De neiging het zionisme dan een unicum zijn in de moderne geschie- te demoniseren zou door de PvdA te vuur en denis. Zoals de schrijver Amos Oz, al tientallen te zwaard moeten worden bestreden. Net als jaren actief in de Israëlische vredesbeweging, elke poging het Israëlisch / Palestijnse conflict onlangs zei in het BBC-programma — in feite een botsing tussen twee nationale Newsnight: ‘Niemand heeft ooit gezegd dat na bevrijdingsbewegingen — de vorm te laten Hitlers gruweldaden Duitsland moest ophou- aannemen van een Heilige Oorlog tussen dé den te bestaan, of Rusland, na Stalins Goelag. Joden en dé moslims. Waar ik voor pleit, is een Daarom gaat iemand die zegt dat Israël moet hernieuwd engagement van de PvdA met ophouden te bestaan of er nooit had mogen Israël én de Palestijnen. Dat heeft meer per- komen een grens over’.31 De enige mogelijk- spectief dan de naar binnen gerichte houding heid die recht doet aan beide partijen blijft (‘de buitenlandse politiek mag niet de raads- twee staten naast elkaar: Israël en Palestina. zaal worden binnengehaald’) waarvan de link- Nog steeds is hiervoor ook een meerderheid se fracties in de Amsterdamse gemeenteraad van Israëliërs en Palestijnen te vinden. Het feit blijk gaven toen ze zich keerden tegen de dat de ontwikkeling ter plekke niet de goede steden­band met Tel Aviv en Ramallah. richting uitgaat, kan geen reden voor de PvdA

Noten 10 NU.nl, 1 augustus 2014. rechtvaardigheid dichterbij 11 Toespraak Appa in Den Haag, wil brengen, website PvdA; 1 Het Parool, 13 juni 2015. 12 juli 2014; Toespraak Appa Toespraak Diederik Samsom 2 Het Parool, 17 juni 2015. op het Museumplein, You- tijdens het PvdA Midden- 3 Toespraak Jaap Hamburger Tube 21 juli 2014; Speech Appa Oosten debat in de Nieuwe over de stedenband Amster- op de Dam, YouTube 23 augus- Buitensociëteit in Zwolle, 28 dam-Tel Aviv, site Nederlands tus 2014; Israel-Palestina In- maart 2015; ‘Een verbonden Palestina Komitee, 19 juni formatie, 27 augustus 2014; samenleving’, conceptverkie- 2015. Het Parool, 11 juli 2015. Overi- zingsprogramma 2017, 58. 4 Het Parool, 17 juni 2015. gens bood El Ghazoui later 13 Website Nederlands Palestina 5 NRC Handelsblad, 1 juli 2015. zijn excuses aan voor de uit- Komitee, 20 maart 2016. 6 Israël-Palestina Informatie, 9 spraak: ‘Fuck de Talmoed!’ ‘Ik 14 Toespraak Bert Koenders in juli 2015. heb spijt van mijn gedrag Zwolle, 28 maart 2015. 7 De Groene Amsterdammer, 26 toen. Ik was te verbitterd’, zei 15 ‘Een verbonden samenleving’, juni 2015. hij in De Correspondent van 9 conceptverkiezingsprogram- 8 NRC Handelsblad, 1 juli 2015. april 2016. ma 2017, 58 9 Mijn gevoelens op dat mo- 12 Zie: Michiel Servaes, De PvdA 16 Zie: Leonard Ornstein en Max ment heb ik uitvoerig be- kiest in het Midden-Oosten van Weezel (2001), Op heilige schreven in: Vrij Nederland, 13 partij voor eenieder die vre- grond. Achter de schermen van augustus 2014. de, vrijheid, stabiliteit en het vredesproces in het

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017 36 De PvdA en het Midden-Oosten

Max van Weezel De PvdA, Israël en de Palestijnen: een ongelukkige driehoeksrelatie

Midden-Oosten, Amsterdam: Israël’, analyse van een Neder- conflict 1947–1977, Universiteit Prometheus. Over de misluk- landse liefde 1948–1991’, Vrij Groningen; Fred Grünfeld king van Camp David schreef Nederland, 2 februari 1991. (1991), Nederland en het Nabije de Amerikaanse toponder- 22 Vrij Nederland, 2 februari 1991. Oosten. De Nederlandse rol in handelaar Dennis Ross het De invloedrijke positie van de de internationale politiek ten boek The missing peace. The sociaaldemocratie in de be- aanzien van het Arabisch-Israë- inside story of the fight for Mid- ginjaren van Israël is uitvoe- lische conflict 1973–1982. Uni- dle East peace, New York: Far- rig beschreven door Peretz versiteit Maastricht; Jan Dirk rar, Straus and Giroux, 2004. Merhav, ‘Die israelische Linke. Snel, ‘Nederland en de band 17 Remco Ensel (2014), Haat- Zionismus und Arbeiterbewe- met Israël’, Historisch Nieuws- spraak. Antisemitisme — een gung in der Geschichte Isra- blad, 2008/5; Marianne van 21-eeuwse geschiedenis, Am- els. Europäische Verlagsan- Leeuwen (2010), Vrede als ne- sterdam: AUP, 388. stalt, Frankfurt am Main 1972’. vendoel. Amerika, Europa en 18 Ensel, pg. 376 e.v. Een uitge- 23 Vrij Nederland, 2 februari 1991. het vredesproces in het Midden- breide versie van zijn relaas De invloedrijke positie van de Oosten, Universiteit van Am- staat in Evelien Gans en Remco sociaaldemocratie in de be- sterdam; Dorien de Vos (2011), Ensel, The Holocaust, Israël and ginjaren van Israël is uitvoe- Van nationaal naar Europees. ‘the Jew’, Amsterdam: AUP. rig beschreven door Peretz De ontwikkeling van het buiten- 19 Voor de band tussen de SDAP Merhav, ‘Die israelische Linke. lands beleid van Nederland ten en de Joodse gemeenschap Zionismus und Arbeiterbewe- aanzien van het Arabisch-Israë- van Amsterdam zie onder gung in der Geschichte Isra- lisch conflict 1976–1980,Univer - meer Philo Bregstein en Salva- els. Europäische Verlagsan- siteit van Amsterdam; Lon- dor Bloemgarten (1978), Herin- stalt, Frankfurt am Main 1972’. neke Bentinck (2013), Afscheid nering aan Joods Amsterdam, 24 Vrij Nederland, 2 februari 1991. van een vertrouwd Israël. Hoe Amsterdam: De Bezige Bij; De invloedrijke positie van de het olie-embargo van 1973 en de Selma Leydesdorff (1987), Wij sociaaldemocratie in de be- Libanonoorlog in 1982 de Neder- hebben als mens geleefd: het ginjaren van Israël is uitvoe- landse sympathie voor Israël Joodse proletariaat van Amster- rig beschreven door Peretz veranderden, Universiteit dam, 1900–1940, Amsterdam: Merhav, ‘Die israelische Linke. Utrecht. Meulenhoff; Karin Hofmeester Zionismus und Arbeiterbewe- 27 Zie Max van Weezel, ‘De Ara- (1999), ‘Als ik niet voor mijzelf gung in der Geschichte Isra- bierenhaat van een nieuwe ben...’: de verhouding tussen els. Europäische Verlagsan- generatie Israëliërs’, Vrij Ne- Joodse arbeiders en de arbei- stalt, Frankfurt am Main 1972’. derland, 30 juli 2014. dersbeweging in Amsterdam, 25 ‘Op Den Uyls bureau thuis in 28 Haaretz, 2 juli 2014; Haaretz, Londen en Parijs vergeleken, Buitenveldert prijkten drie 20 mei 2016; The Times of Israel, 1870–1914, Amsterdam; Frank foto’s van vrouwen, eentje van 12 juli 2016. van As (2014), ‘Judeo-socialis- Liesbeth, een van dochter Ari- 29 Zie de hartenkreet van mijn me? Een verkenning van de ane en een van Golda Meïr’, dochter Natascha van Weezel relatie tussen het Amsterdam- schrijft Anet Bleich in de bio- op de site Nieuwwij, 24 juni se Joodse proletariaat en de grafieJoop den Uyl 1919–1987. 2015. sociaaldemocratische bewe- Dromer en doordouwer, Amster- 30 De toespraak van Kerry staat ging, ca. 1870—1940’, Onvol- dam: Uitgeverij Balans, 309. integraal afgedrukt in Haar- tooid Verleden, 9 oktober 2014. 26 Voor de geschiedenis van de etz, 28 december 2016; zie ook 20 Evelien Gans, De kleine ver- Nederlands-Israëlische be- Haaretz, 29 december 2016. schillen die het leven uitmaken, trekkingen verwijs ik naar: 31 Geciteerd in The Jerusalem Amsterdam: Vassallucci 1999. Ben Soetendorp (1982), Het Post, 14 september 2016. 21 Zie Leonard Ornstein en Max Nederlandse beleid ten aanzien van Weezel, ‘‘Wij staan achter van het Arabisch-Israëlische

S & D Jaargang 74 Nummer 1 Maart 2017