van de Europese conventie 2003

^ F*

... WniiiiJ l'|i'iiiiiii'"‘«|

Plus: wat de PvdA te doen staat

I 7ir. ■politiek (met het gelijkheidsbegrip WETENSCHAP ESSAY en partijvernieuwing) Terugblik op de kabinetsformatie De balans van het kolonialisme In mpmnmm Dipt n;inlrprt SÖ^D

SOCIALISME & DEMOCRATIE Maandblad uan de Wiardi Beekman Stichting, wetenschappelijk bureau uan de Partij uan de Arbeid JAARGANG 60 NUM M ER 7/8 2003

U ITG EVER René Cuperus (eindredacteur) Uitgeverij Boom Mieke Groen (medewerker) Prinsengracht 747-751 Maarten Hajer 1017 jx Amsterdam Paul Kalma (secretaris) www.uitgeverijboom.nl Marijke Linthorst Margo Trappenburg ABONNEMENTEN Bart Tromp Bel (0522) 237 555 of mail bdc@)bdc.boom.nl voor een abonnement of kennismakingsnummer. REDACTIERAAD Thijs Wöltgens (uoorzitter) De abonnementsprijs bedraagt € 66,- Broer Akkerboom per jaar. Instellingen en buitenlandse Greetje van den Bergh abonnementen: €121,-. Studenten/ Jet Bussemaker aio/oio of js-abonnement: € 38,50. Jacobus Delwaide Losse nummers €8,25. Hugo Keuzenkamp Een abonnement kan op elk gewenst Frans Leijnse moment ingaan. Opzeggen kan tot één maand Willem Witteveen voor het einde van de jaargang.

REDACTI EADRES Administratie Wiardi Beekman Stichting Boom Distributiecentrum Postbus 1310 Postbus 400 1000 BH Amsterdam 7940 AK Meppel telefoon (0 20 )5 5 1215 5 telefoon (0522)237555 telefax (020) 551 22 50 telefax (0522) 253 864 e-mail s8td(a)pvda.nl internet www.wbs.nl Vormgeuing Jos B. Koene (lay-out) René van der Vooren (omslag & basisontwerp) De redactie verwelkomt bijdragen ter beoordeling.

Kopij graag toezenden Uitgeversverbond per e-m ail naars& [email protected] Groep uitgevers voor (als bijlage in Word). vak en wetenschap © 2003 uitgeverij Boom, Amsterdam ISSN 0037-8135

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

OMSLAGFOTO STANDBEFLO NABIJ DE GEBOUWEN VAN HET EUROPEES PARLEMENT, BRUSSEL (G E R H A R O V A N ROON | HO LLA N DS E HOOGT E ) COLUMN

De boze dromen van Europa

Trots als een pauw was ik toen ik door een Ameri­ kosmopolitische samenwerking tussen natiesta­ kaans tijdschrift gevraagd werd een artikel te ten erkend zou moeten worden, wordt in plaats schrijven over de achtergronden van het Fortuyn daarvan steeds heftiger ervaren als een bron van populisme. Ik noemde in dat stuk het begrip onzekerheid en nationale vervreemding. crisisverschijnselen. Dat werd door een Ameri­ Zo’n diagnose van een drievoudige Europese kaanse redacteur zo gretig geredigeerd tot ‘the crisis is snel gemaakt, maar uiteraard niet met de crisis of Europe’, dat ik niet alleen moest beken­ bedoeling om bij de pakken neer te zitten. Dat be­ nen dat het zo stelliger geformuleerd was, maar gint met een kritisch zelfbeeld van ons continent. dat het ook precies weergeeft wat ik eigenlijk niet Te weinig willen we onder ogen zien dat Europa durfde opschrijven. zich nog altijd aan het herstellen is van haar litte­ De opzienbarende opkomst van het (rechts-) kens, opgedaan in de Burgeroorlog van Verdun, populisme in Europa heeft, om te beginnen, aan Auschwitz en Stalingrad. De historicus John Kee- het licht gebracht dat de cliché-begrippen waar we gan spreekt in zijn standaardpil over de Eerste het zo vaak overhadden — individualisering, ont­ Wereldoorlog — het vakantieboek waarop deze zuiling en ontideologisering — harde sociologi­ tropische zomer mijn meeste zweet is gevallen sche en electorale werkelijkheid zijn geworden. — over een raadsel: ‘Waarom riskeerde een wel­ Met name de oude, vertrouwde volkspartijen van varend continent — op het toppunt van zijn suc­ christen-democratie en sociaal-democratie — de ces, zijn wereldwijde rijkdom, zijn wereldwijde pijlers onder zowel de Europese verzorgingsstaat macht, op de toppen van zijn geestelijke en culm- als de Europese partijendemocratie — dreigen rele verworvenheden — alles wat het de wereld ‘volkspartijen zonder volk’ te worden in een poli­ had te bieden in de loterij van een boosaardig, tiek representatie-vacuüm. Het staat lang niet moorddadig conflict?’. Keegan concludeert dat de vast dat nieuwe generaties als vanzelf dit soort in- tragedie van Eerste en Tweede Wereldoorlog ‘de stimties nieuw leven gaan inblazen. weldadige, optimistische cultuur van het Euro­ Een ander crisisverschijnsel waar het rechts- pese continent heeft vernietigd’ en ‘blijvende populisme de vinger op heeft gelegd, is de on­ schade heeft toegebracht aan de rationele en libe­ macht van Europa om met etnische diversiteit rale beschaving van de Europese verlichting’. om te gaan. Met mijn transatlantische redacteur Grote woorden, maar geheel naar de maat van de heb ik dat ‘the paradox of the Holocaust trauma’ Europese ervaring. Het is dan niet zo gek dat de 3 genoemd. In begrijpelijke reactie op de Tweede bezweringsformules van Europese eenwording en Wereldoorlog is een doorgeslagen politieke cor­ Alle menschen werden Brüder niet tot instant-voor­ rectheid ontstaan, blind voor de fricties en scha­ uitgangsoptimisme hebben geleid. Laat Europa duwzijden van het ‘multicultureel’ worden van vooral weer een vitaal continent proberen te wor­ samenlevingen. Dit heeft op zijn beurt, ook nier den. Dat nier alleen over vergrijzing en pensioe­ onbegrijpelijk, een doorgeslagen populistisch- nen zeurt en zich niet langer met gefrustreerde xenofobe reactie uitgelokt. jaloezie tot Amerika verhoudt. Als dat zou kunnen. Het derde crisisverschijnsel betreft het altijd aanwezige ongemak met het Europese integratie­ RENÉ CUPERUS proces. Wat als een ongeëvenaarde prestatie van Eindredacteur s&D

s S/d 7/8 I 2003 I NTERVENTI E

heid en anonieme bovennationale structuren toe­ Moet de PudA de nieuiue neemt, niet meer voldoende. Europa is niet herken- baarvoorde Nederlandse burgers. Europese grondwet In igg6 was ik secretaris van een commissie, die zich bezighield met de visie van de PvdA op buiten­ steunen? lands beleid en op Europa. Deze commissie stond onder leiding van Maarten van Traa en onder an­ De discussie over de uitkomst van de Europese dere Max van den Bergen de onlangs overleden Conventie en de Europese Grondwet dreigt zich Piet Dankert maakten er deel van uit. Een groot di­ voornamelijk afte gaan spelen op de opiniepagi­ lemma voor de commissie was het gebrek aan de­ na’s van de kwaliteitskranten en in erkende discus­ mocratie in Europa. Over het algemeen is de PvdA siecentra als Instituut Clingendael, Felix Meritus en voorstander van de uitbreidingvan bevoegdheden De Balie. Als het daartoe beperkt blijft, zou dat wel van de Europese instituties als de Europese Com­ eens kunnen leiden tot een grote deceptie bij een missie en het Europese Parlement. Dat was ook de nationaal referendum. Politieke partijen moeten lijn van het rapport Van Traa, dat niet voor niets de daarom met open vizier de strijd aan gaan en het titel ‘Voorbij de Waterlinie’ meekreeg. Tegelijkertijd, referendum over de Europese grondwet politiseren. constateerde de commissie, zou deze uitbreiding Dat betekent dat burgers heldere keuzes voorge­ van bevoegdheden leiden tot een toename van het legd moeten krijgen en dat is als het om Europa democratische gat: ‘bovennationale instituties ont­ gaat geen gemakkelijke opgave. Vooral de voor­ beren voldoende democratische controle en legiti­ standers moeten zich dit aantrekken en niet bang miteit.’ Dat, vond de commissie, moesten we op de zijn om klare wijn te schenken. Het gaat om niets koop toenemen om Europa als geheel vooruitte minder dan de invloed van de Nederlandse burger helpen: ‘Gesteld voorde keuze: eerst meer demo­ in Europa en dat raakt de kern van de democratie. cratie of eerst meer beleid in Europa, kiezen wij Dat is een brede maatschappelijke discussie waard. voor het laatste. Dat is een praktische keuze.’ De Een discussie die vooral (nog) gevoerd moet wor­ kritiek op deze stellingname was op het PvdA- den binnen de PvdA. congres in februari iggy enorm. Het kon toch De PvdA is een partij die zich traditioneel be­ niet zo zijn dat de burger minder invloed kreeg en roept op een pro-Europese houding. Dat is naar maar moest vertrouwen op de grillen van zijn mijn mening zeer terecht. Een verenigd Europa en bestuurders? een sterke unie, waar zoveel mogelijk landen lid Het rapport verdween in een la, en ondanks de 4 van zijn, zijn de beste garantie op vrede, veiligheid, kritiek werd de omstreden aanbeveling werkelijk­ welvaart en stabiliteit. Daarom ben ik altijd een heid. ‘Meer beleid’ is voor PvdA’ers een vanzelf­ voorstander geweest van de Europese uitbreiding sprekendheid, nationaal en internationaal. In ze­ en heb ik altijd gevonden dat juist sociaal-demo- kere zin was de keuze van de commissie Van Traa craten solidair moeten zijn met de landen in Eu­ daarmee meereen beschrijvingvan de werkelijk­ ropa die het minder goed hebben. De PvdA is heid geweest, dan een echte keuze. Nederland daarom altijd bereid geweest te investeren in de dommelde in slaap onder de zegeningen van het Europese instituties vanuit een soms wat naïef ver­ poldermodel. De discussie over Europa werd trouwen dat in de instituties de kern van de Euro­ binnen de PvdA door een kleine elite gevoerd in pese gedachte lag. Dat is lang goed gegaan, maar technocratische termen, met als gunstige uitzon­ in een tijd waarin het wantrouwen tegen de over­ dering de inzet van Tweede Kamerlid en lid van de

S&D 7/8 j 2003 INTERVENTI E

Europese Conventie, Frans Timmermans. Om deel een nieuwe impuls geven. Ik pleit daarom voor een te nemen aan de discussie in bijvoorbeeld de Ad­ ledenreferendum over de vraag: ‘moet de PvdA de vies Commissie Europese Politiek (ACEP) is een nieuwe Europese grondwet steunen?’ universitaire opleiding nog een minimale voor­ waarde. Als de burger het niet snapte, dan ‘moes­ ARJEN BERKVENS ten we het gewoon nog beter uitleggen...’ was de Directeur Alfred Mozer Stichting, de Oost-Europa heersende opinie. De omslag kwam echter snel na­ stichting uan de PudA derbij. De invloed van Frits Bolkestein en de For- tuyn revolutie misten hun effect op het Neder­ landse beleid aangaande Europa niet. Plotseling Participatie sloeg één van de zes oprichters van de EU aan het puberen. Eiet tweede Paarse kabinet (PvdA, W D en Participatie! Als ik de kranten mag geloven moet D66) trok succesvol ten strijde om meergeld uit Eu­ dat volgens Wouter Bos het nieuwe toverwoord ropa (terug) te halen en bijna blokkeerde Balke­ voor de Partij van de Arbeid worden. Weg met ge­ nende 1 de uitbreiding van de EU. Een meerderheid lijkheid, gelijkwaardigheid; verouderde begrippen in het parlement lijkt nu voor een referendum over uit een voorbije tijd. Over wat die participatie dan de Europese grondwet te zijn en de nettobetalers moet voorstellen, hoor ik niks. positie van Nederland wordt wederom sterk bekriti­ Want participatie waarin? Participatie in een seerd. Onze EU-partners kijken verwonderd toe. samenleving waar geen plaats is voor dingen die Wat doet de PvdA? geen onmiddellijk nut hebben, waarvrijheid en be­ Onlangs deed Wouter Bos in een interview met zinning zelfs in de instituties die daarvoor bedoeld Vrij Nederland de volgende uitspraak: ‘De Partij die zijn nauwelijks meer bestaan (of zwaar bevochten de volgende verkiezingen gaat winnen, is de Partij moeten worden, waar elk stukje natuur vogelvrij is die het beste begrijpt waar Pim Fortuyn uit is voort­ geworden voor meer asfalt, meer verkeer, meer wo­ gekomen. En die dat nu niet weer laat liggen.’ Als ningbouw, waar ‘de markt’ ongestoord het kwets­ we deze uitspraak toepassen op het Europese be­ bare en weerloze kan vernietigen, waar alles een leid zou ikvrij naarVan Traa de volgende stelling prijs heeft en geen waarde? Participatie met de al­ willen poneren: ‘Gesteld voorde keuze: eerst meer lesoverheersende jacht op meergeld, meerspul­ democratie of eerst meer beleid in Europa, kiezen len, meer idiotie, omdat dat in onze maatschappij wij voor het eerste. Dat is een principiële keuze.’ die hoge status oplevert waarzonder het leven Laten we de uitkomst van de Europese Conventie geen waarde schijnt te hebben? vanuit deze stelling bespreken. Laten we de ko­ Participatie? waar haalt Bos het vandaan? Het mende maanden daarom pleiten voor een grotere antwoord is waarschijnlijk heel simpel: uit allerlei directe invloed van de burger in Europa. Waarom beleidsnota’s: van jeugdbeleid tot ouderenbeleid, mogen burgers de Nederlandse Europees Commis­ van minderhedenbeleid tot cultuur- en zorgbeleid, saris niet zelf kiezen en waarom zijn wij voorstander van sociale vernieuwing tot het grote-steden-be- 5 van het kwijtraken van een commissaris met stem­ leid. De term participatie is sinds het derde kabinet recht? Waarom kan het Europees parlement nog Lubbers in dat soort nota’s voortdurend dé doel­ steeds geen individuele commissarissen wegstem­ stelling van het beleid. Een mooie, technocratisch, men? Waarom krijgen burgers geen directe invloed tamelijk nietszeggende en daardoor ongevaarlijke op de keuze voor de voorzitter van de Europese doelstelling, zoals de ambtelijke top dat graag ziet Commissie en de Europese raad? in officiële beleidsnota’s. Dat discussieproces moet beginnen in onze ei­ Wat is ervan onze eens zo trotse sociaal-demo- gen partij. Daarbij hoort mijns inziens ook dat onze cratie en van de analyses waarop ze haar politieke eigen leden meer invloed krijgen op het partij­ doelstellingen baseerde geworden? Nemen we nu standpunt in deze. Dat zal de discussie over Europa kreten over uit het ambtenarencircuit en hangen

S&D 7/8 I 2003 INTERVENTlE

we daaraan onze politieke overtuigingen op? Of is tone jeugd vooral het gezeur over integratie zat. het maar een beetje uitproberen en wordt overeen ‘jullie willen het meest tolerante land terwereld tijdje met veel bombarie door ‘de partijleider’ een zijn... Eenmaal in Nederland sterven deze groepen nieuwe kreet gelanceerd? Het hanteren van het be­ (de immigranten, tw) een sociale dood. Jullie grip participatie door Bos laat in ieder geval zijn Nederlanders kijken niet meer naarze om’. Een an­ huidige (beperkte) referentiekader zien. • der zegt, dat hij nooit gaat stemmen ‘want het land is toch van jullie’. Nederland heeft een schijntole- GREETJE TROMP rantie. Een Marokkaanse jongen geeft te kennen Sociologe, uerbonden aan de faculteit der rechts­ nooit in Nederland te zullen gaan stemmen. Neder­ geleerdheid in Groningen land is naar zijn oordeel een politiestaat, een schijndemocratie waarde kleine man niets heeft te vertellen. Democratie is voor hem een middel om Verbrokkeld somen- het volk rustigte houden: een kattenbrokje.’Een kat geefje een brokje als ze begintte miauwen. Het leoen? is een zoethoudertje waar het volk vier jaarvan kan genieten en na die vierjaar krijgt het weereen kat- De afgelopen decennia heeft de bevolkingssamen­ tenbrokje’. (SCP-rapport, Niet-stemmen, p. 106-107) stelling in de grootstedelijke gebieden een drasti­ Ondanks de invoering van het kiesrecht voor sche wijziging ondergaan. Circa 45 procent van de buitenlanders bij lokale verkiezingen sedert 1985 inwoners van Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en moet worden vastgesteld dat de politieke emanci­ Utrecht is van allochtone aficomst. De omvang van patie van allochtonen geen enorme sprong voor­ deze groep stijgt gestaag. Het aandeel allochtone waarts heeft gemaakt. Etnische minderheden zijn jongeren neemt toe, in Rotterdam zelfs sterker dan in de gemeenteraden verhoudingsgewijs sterk in de drie andere genoemde steden. Het electoraat ondervertegenwoordigd, ook in de verstedelijkte in de grote steden zal binnen afzienbare tijd in gebieden. Allochtone jongeren lijken zich in ster­ meerderheid bestaan uit (jeugdige) allochtonen. kere mate afzijdigte houden van de politiek. Het We weten bitterweinig welke consequenties deze kiesstelsel geeft gelegenheid op gemeentelijk ni­ ontwikkelingen zullen hebben op de toekomst van veau te wedijveren met de gevestigde politieke par­ politieke partijen, politieke participatie en onze po­ tijen. Toch gebeurt dit nauwelijks! ( Zie; j. Tiilie e.a., litieke democratie. De etnische stem. Opkomst en stemgedrag uan migranten Indien de opkomst bij de gemeenteraadsverkie­ tijdensgemeenteraadsuerkiezingen, 1986-1998, Forum, zingen als graadmeter voor de mate van politieke Utrecht, 2000, p. 83-92). belangstelling van etnische groepen in Nederland Voor allochtonen geldt sowieso dat zij hun poli­ geldt dan is er sprake van een fors probleem. Tij­ tieke rechten, waaronder het kiesrecht, niet heb­ dens de lokale verkiezingen van 1994 en 1998 werd ben opgeëist. In de discussies in de jaren ’yoover 6 geconstateerd dat de opkomst in de vijfgrootste de toekenningvan deze rechten speelden zij zelf steden, met name in Amsterdam en Rotterdam, bijna geen rol. Het waren voornamelijk de progres­ was gedaald. Het Rotterdamse Centrum voor sieve politieke partijen die zich hier hard voor Onderzoek en Statistiek stelde na de gemeente- maakten. Het verzoek kwam dus niet vanuit de raads-verkiezingen van maart 2002 vast dat het doelgroep zelf, maar werd min ofmeervan bovenaf aandeel jonge allochtone kiezers (18-21-jarigen) geregisseerd. De behoefte van de allochtonen om achterbleef bij die van de autochtone groep. zich te organiseren in zelfstandige politieke par­ In interviews met jonge allochtone niet-stem- tijen was daarom niet groot. Dit was natuurlijk ook mers komen hun frustraties naar voren. Behalve de niet de bedoelingvan de gevestigde politieke orde. geijkte klachten die ook Nederlandse jongeren Een beperkt aantal allochtonen kon desgewenst over politiek en democratie hebben, is de alloch­ een plekje krijgen binnen de door autochtonen ge-

S&D 7/8 I 2003 INTERVENTIE domineerde bestaande partijen. Wie zijn ogen en len de komende decennia direct of indirect contact oren de kost geeft moet vaststellen dat de werving blijven onderhouden met het land waar hun ouders van allochtone kandidaten voor politiek-bestuur- en grootouders wonen en/of vandaan kwamen. Uit lijke functies verre van optimaal is. Allochtonen de vervlechtingtussen ‘bieren daar’ ontstaat een worden te zeer benaderd in de hoedanigheid van transnationaal gemeenschapsdenken, een andere vertegenwoordiger van een etnische minderheid en opvatting over wat een democratie behoort te zijn. niet om hun specifieke deskundigheid op een be­ Mogelijkerwijs is de AEL hier een eerste uiting van. paald beleidsterrein. Bovendien blijken er in selec­ In hoeverre hierdoorde politieke belangstellingen tie- en kandidaatstellingscommissies zelden al­ het democratisch burgerschap zullen worden be­ lochtonen te zitten. vorderd is en blijft een vraag. Hoe men ook tegen Niet mag uit het oog worden verloren dat er deze ontwikkeling aankijkt, op zichzelf is het een sprake is van ‘gemankeerd’ ofwel ‘onvolledig’ bur­ uiting van politieke betrokkenheid. De AEL vervult gerschap. Delen van de allochtone bevolking be­ vooreen beperkte jeugdige doelgroep een functie schikken wel over passief en actief kiesrecht op lo­ die de gevestigde Nederlandse politieke partijen kaal niveau maar mogen niet stemmen bij Tweede- hebben laten liggen of onvoldoende hebben benut. Kamerverkiezingen, terwijl juist in Den Haag poli­ Hoe dan ook, politieke participatie en democra­ tieke beslissingen worden genomen die hen direct tisch burgerschap staan met name in de grote raken. Deze allochtonen tellen maar half mee. multi-etnische steden onderdruk. Politieke partijen Tot op heden is de identificatie met de ge­ dienen zich meer dan tot nu toe het geval is geweest vestigde politieker gesettelde politieke partijen hiervan rekenschap te geven. Het kiezerspotentieel niet bijster groot. Verwonderlijk is dit niet, want in de grote steden zal in de komende decennia gro­ identiteit hangt ten nauwste samen met sociale tendeels gaan bestaan uit mensen met een van ori­ contacten en binding. Allochtone jongeren identifi­ gine niet-Nederlandse aficomst. Willen de traditio­ ceren zich nog altijd primair behorend tot de eigen nele politieke partijen nog enig bestaanrecht heb­ etnische groep. Dit is het sterkst het geval bij de ben, dan dienen zij het ‘gemankeerd burgerschap’ eerste-en tweede-generatieTurken en Marokkanen te vuur en te zwaard te bestrijden door: zich meerte uit de concentratiewijken in de grote steden, die in richten op jongeren; ondanks grondwettelijke ob­ dit opzicht nauwelijks onderdoen voor hun ouders. stakels zich in te zetten voor uitbreiding van het Allochtonen herkennen zich cultureel nauwelijks in kiesrecht voor niet-Nederlanders; selectie- en kan- de handel en wandel van de Nederlandse partijor- didaatstellingsprocedures te wijzigen; zich te oriën­ ganisaties. Er is daar weinig van hun gading. teren op het transnationale denken en handelen Met de komst van de jeugdige Belgische islami­ van menigjeugdig allochtoon; te streven naar een tische leider Abujahjah en de oprichtingvan de grotere culturele diversiteit binnen de eigen partij- Arabische-Europese Liga (AEL) lijken delen van de organisaties. Zo niet, dan zullen of allochtonen hun allochtone, met name Marokkaanse, jeugd uit haar eigen weggaan zoeken en het samenleven zal ver­ politieke lethargie te worden wakker geschud. Het brokkelen of de politiek-maatschappelijke betrok- 7 ziet ernaar uit dat de moslimjeugd, vooral de beter kenheid zal voor grote groepen Nederlanders dus­ opgeleide tweede-en derdegeneratie jongeren, nu danig afnemen dat de democratie een letterlijk leeg misschien gaan beschikken overeen klankbord om begrip wordt. In het somberste scenario wordt het een eigen geluid te laten horen. Op zich hoeft dit ‘pompen of verzuipen’. niet te verbazen, want het land van herkomst speelt een blijvende rol in het toekomstige leven van TOBY WITTE (jonge) allochtonen. Het heersende idee dat de in o.a. onderzoeker bij de Kenniskring ‘Opgroeien in de Stad’ Nederland geboren en getogen etnische jeugdigen (Hogeschool Rotterdam) en teuens fractieuoorzitter uan in het belangvan de integratie hun aficomst van lie­ de PudA in de gemeente Spijkenisse verlee moeten vergeten, is ronduit ridicuul. Zij zul­

S&D 7/8 1 2003 De ins and outs van de Europese Conventie

Als vertegenwoordiger van de Nederlandse Tweede Kamer in de Europese Conventie heeft Frans Timmermans dicht bij het vuur gezeten. Onderzijn ogen kwam het ontwerp voorde nieuwe Europese Grondwet tot stand. Hij analyseert in deze bijdrage het moeizame onderhandelingsproces, inclusief de strijd achter de schermen. Hij ventileert harde kritiek op de positie van de Nederlandse regeringen komt tot een weging van de plussen en minnen van de Europese Conventie.

FRANS TIMMERMANS

S&’D 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie

Op 1 o juli heeft de Europese Conventie haar gemene en slotbepalingen, met name de regels werkzaamheden afgesloten. Drie weken eerder die gelden om lid te worden van de Unie of om had de Europese Raad van Thessaloniki het ont­ dat lidmaatschap weer op te zeggen. werp voor een nieuwe Europese Grondwet al po­ sitief ontvangen. Alleen aartsoptimisten hadden EEN OVERHEID DIE NIET REPRESENTEERT, de verwachting dat een dergelijk resultaat moge­ PRESTEERT ZEKER NIET lijk was, toen de Conventie in februari 2002 on­ der leiding van Giscard d’Estaing begon. Gedu­ Er zijn twee redenen waarom dit allemaal nodig rende de afgelopen twaalf jaar heeft de Europese is. De Europese overheid is nu nog onvoldoende Raad drie keer zelf geprobeerd de Europese over­ in staat te presteren. Sommige vraagstukken heid op een andere en betere manier in te kle­ kunnen niet meer door de landen alleen worden den. In Maastricht en Amsterdam zagen we nog aangepakt. Iedereen begrijpt dat we op het enige vooruitgang, Nice was een mislukking. wereldtoneel alleen nog iets kunnen betekenen, Met als gevolg dat een overheid, bedoeld voor zes als we het als Europeanen samen doen. We we­ landen, piepend en krakend probeert ook vijf­ ten ook allemaal dat we de criminaliteit niet tien landen te bedienen. Vanaf 1 mei volgend jaar meer in ons eentje kunnen aanpakken, het asiel- heeft de Europese Unie 25 lidstaten en zal de boel probleem alleen Europees kunnen oplossen en vastlopen, als we de overheid niet beter toe­ de economische concurrentie met de rest van de rusten om met meer landen ook nog eens meer wereld alleen maar aankunnen als we ons op Eu­ taken op haar schouders te nemen. De Conventie ropese schaal organiseren. Daar is een slag­ heeft niet weer een volgende aanvulling op be­ vaardige Europese overheid voor nodig. Zoals die staande verdragen gemaakt, maar een voorstel overheid nu is georganiseerd, is zij volstrekt niet voor een Europese Grondwet. in staat slagvaardig te opereren, zeker niet met De nieuwe grondwet vervangt het woud aan 25 of meer lidstaten. Maar om te kunnen preste­ verdragen dat Europa in meer dan vijftig jaar ren moet die overheid ook het vertrouwen van heeft vergaard. In de zestig goed leesbare artike­ haar burgers genieten. len van het eerste deel wordt de Europese over­ Waar nationale overheden er al nauwelijks in heid neergezet. Zoals bij iedere grondwet wor­ slagen in de ogen van de burgers voldoende legi­ den de gedeelde waarden opgesomd, de doelstel­ timiteit op de bouwen, is het probleem op Euro­ lingen geformuleerd en de macht verdeeld ms- pees niveau nog ernstiger. Daarom moet duide­ sen de nationale en de Europese overheden. Er lijk worden wie wat doet in Europa. Wat pakt de staat ook hoe de Europese overheid eruit komt te Europese overheid aan en wat gaan we gewoon zien, hoe het allemaal betaald wordt en hoe je er zelf doen in Nederland. Want er is geen enkele lid van kan worden. In het tweede deel staan de reden iets Europees aan te pakken als we het nog rechten van de burgers vermeld. De Europese gewoon in eigen land voor onze burgers kunnen overheid biedt straks de meest complete be­ regelen. Het moet dus gaan om vraagsmkken die 9 scherming van de burgerrechten tot nu toe in de niet meer in eigen land zijn op te lossen. En als geschiedenis. In deel III staat welk beleid de Eu­ we besluiten dat Europa iets moet doen, moeten ropese overheid mag voeren. Deel IV bevat de al- we ook zeker weten dat onze belangen vol­ doende aan bod komen, dat wat er gebeurt trans­ Over de auteur Frans Timmermans was de uertegen- parant en controleerbaar is. De Europese burger woordiger uan de Tweede Kamer in de Europese moet erop kunnen vertrouwen dat de Europese Conuentie en is Tweede Kamerlid uoor de PudA overheid doet wat nodig is, niet meer en niet Foto De uoorzitter uan de Europese Conuentie, Valery minder. Als dat helder is en bovendien altijd in­ Giscard d’Estaing, arriueert op het Binnenhof uoor een zichtelijk kan worden gemaakt dat een parle­ Luerklunch met minister-president Balkenende. ment alles goed controleert, of dat nu in Brussel

s &'d 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie

zit of in het eigen land, kan het vertrouwen in de sneefde megalomanie af te doen. Meer dan vele overheid weer groeien. anderen voelde hij aan in welke crisis het Euro­ pese project is beland en hoe belangrijk het is de boel met een stroomstoot nieuw leven in te bla­ GISCARDS REVOLUTIE WERD REFORMATIE zen. Zeker op de buitenwacht zou een besmur- Is deze grondwet nu het ideale antwoord op deze lijke revolutie meer indruk hebben gemaakt dan uitdagingen? Nee, ideale antwoorden bestaan de reformistische benadering die nu toch de niet in Europa. Bij onderhandelingen met deel­ overhand heeft gekregen. Maar het was duidelijk nemers uit 28 verschillende landen, die allemaal dat de geesten niet rijp waren voor nog meer ra­ hun eigen achtergrond hebben en verschillende dicalisme. Dat de Conventie toch meer bereikt belangen verdedigen, ontkom je niet aan com­ heeft dan door velen, zeker in Nederland, voor promissen. Evenmin kan je revolutionaire ver­ mogelijk was gehouden, komt ook door het besef anderingen verwachten, dat past niet bij het ge­ van de deelnemers dat iedereen water bij de wijn leidelijk naar elkaar toe groeien dat sinds het be­ moest doen. De Grondwet vormt een samenhan­ gin van de Europese samenwerking haar we­ gend en helder geheel. De rechten van de burgers zenskenmerk is. Giscard d’Estaing zag dit lange zijn beter dan ooit vastgelegd. De belangen van tijd anders. Hij was van oordeel dat Europa toe grote en kleine lidstaten zijn in evenwicht. Ook was aan shocktherapie en wilde een meer funda­ is de bevoegdheidsverdeling tussen de Europese mentele herziening van de Europese overheid. en nationale overheden helder gemaakt, zonder Lang hield hij vast aan zijn radicale ideeën, ook dat het systeem zo star is, dat er niet kan worden toen bleek dat sommige daarvan op geen enkele ingespeeld op nieuwe uitdagingen als dat in de steun binnen de Conventie konden rekenen, toekomst nodig is. zoals het voorstel om een Volkscongres in te stellen. CONVENTIE BETER DAN IGC, MAAR OOK Dit orgaan, dat in Giscards ogen vooral door NIET PERFECT nationale parlementariërs zou worden bevolkt, zou in jaarlijkse vergaderingen de hoofdlijnen Laten we een aantal onderwerpen eens onder de van het Europese beleid moeten bespreken en loep leggen. In de eerste plaats de Conventieme- zou ook verantwoordelijk moeten worden voor thode als alternatief voor een klassieke Intergou­ de verkiezing van de voorzitters van Raad en vernementele Conferentie (loc). De Conventie, Commissie. Bijna de hele Conventie was van oor­ een vergadering met 105 leden en bijna evenveel deel dat het onmogelijk zou zijn het toch al inge­ plaatsvervangers, bestond uit verschillende com­ wikkelde evenwicht tussen de Europese instel­ ponenten. Iedere (kandidaat) lidstaat had drie af­ lingen te handhaven als er zo’n Volkscongres gevaardigden, één namens de regering en twee naar Chinees of Sovjetmodel zou komen. Giscard namens het parlement. Tevens was het Europese 10 liet zij n radicalisme varen, toen hij in de loop van parlement met zestien leden vertegenwoordigd, juni 2003 in de gaten kreeg dat zijn opstelling tot de Commissie met twee en de Raad met drie. Het falen van de Conventie zou leiden en dat anderen bereikte compromis is méér dan de kleinst ge­ een compromis zouden uitdokteren, waar zijn mene deler van de wensen van de lidstaten. Een naam niet aan verbonden zou zijn. Door zelf met ICC is een vergadering tussen soevereine staten een compromis te komen, heeft hij zijn plaats in volgens de regels van de Weense verdragen uit de geschiedenisboekjes verzekerd, maar dit de negentiende eeuw. De staatssoevereiniteit neemt niet weg dat het uiteindelijke resultaat in geldt daarbij als absoluut, waardoor in een igc de zijn ogen teleurstellend is, want niet revolutio­ raison d’état per definitie prevaleert en een lid­ nair genoeg. staat een ‘njet’ nooit hoeft te motiveren. Men zou Giscard onrecht doen dit als ge­ De Conventie is een geheel ander instmment;

sStD 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie de regeringen vormen slechts één samenstellend hebben deelgenomen. Door vanaf het begin een deel van de vergadering en hebben rekening te leidend politicus te benoemen, die trouwens in houden met andere partijen. Dit droeg bij aan de loop van de Conventie steeds promotie een sfeer waarin open onderhandeling konden maakte in de regering Blair, gaven de Britten aan plaatsvinden. Het was boeiend te zien dat verre­ de Conventie bepaald niet als praatclub te zien. weg de meeste deelnemers gericht waren op het Het leidt geen twijfel dat deze opstelling er in be­ elkaar overmigen met inhoudelijke argumenten. langrijke mate toe heeft bijgedragen dat de grote De openbaarheid van de beraadslagingen landen uiteindelijk allemaal hun Minister van speelde hierbij een sleutelrol: geen van de deel­ Buitenlandse Zaken tot regeringsvertegenwoor­ nemers zat te wachten op een imago van botte diger hebben benoemd. hond in de pers. In een ig c wordt de vraag Buitengewoon slim was ook de Britse zet om ‘waarom?’ niet zelden wordt beantwoord met Sir John Kerr, oud-ambassadeurbij de eu, tot se- ‘daarom!’. Nu moesten argumenten worden ge­ cretaris-generaal van de Conventie te laten benoe­ bruikt en dat bracht het onderhandelingsproces men. Hij was niet alleen de rechterhand van Gis- op een andere manier op gang. In een i g c wor­ card, maar heeft ook de hand gehad in de opstel­ den tot vervelens toe posities herhaald, vervol­ ling van alle teksten die de Conventie onder ogen gens wordt een onaf product naar de Europese kreeg. Naast Giscard en diens vice-voorzitters, Raad gesmurd, die dan in een nacht van de lange was Kerr de machtigste man van de Conventie. messen via veel handjeklap van regeringsleiders Tot slot hebben de Britten ook handig het Lager­ tot een voor iedereen net aanvaardbaar compro­ huislid Gisela Smart in het Presidium weten te mis komt. Nu werden er al veel eerder over een krijgen, waarover later meer. In het uiteindelijke groot aantal onderwerpen echte onderhandelin- Conventieresultaat wordt nadmkkelijk rekening gen gevoerd en compromissen bereikt. Met als gehouden met Britse wensen, waar andere grote enige uitzondering de verdeling van de macht landen achter het net vissen. Dat is geen toeval, tussen de instellingen, een onderwerp dat pas maar het resultaat van een voortreffelijke diplo­ erg laat aan de orde is gesteld. Het nadeel van een matieke strategie. De Britten hebben de Conven­ IG c is bovendien dat er geen parlementaire di­ tie van binnen uit beïnvloed, bij de Fransen en mensie aan zit. Zeker, de deelnemende regerin­ Duitsers ging dat van buiten af Zij deden geza­ gen worden geacht regelmatig aan hun nationale menlijke voorstellen buiten de Conventie, die ver­ parlementen te rapporteren over de voortgang, volgens wel de discussie in de Conventie gingen maar dat is in de praktijk niet meer dan het tel­ beheersen, maar die doordat zij van buiten kwa­ kens herhalen van het eigen standpunt. Pas als men vaak meer weerstand bij de Conventieleden de onderhandelingen zijn afgerond en er een opriepen dan de voorstellen verdienden. eindresultaat ligt, komen de parlementen in Met name bij de vertegenwoordigers van de beeld. Met als enige mogelijkheid ‘take it orleave toekomstige lidstaten had de Britse benadering it’, waardoor de parlementaire invloed wederom meer succes dan die van de Fransen en de Duit- 11 bijna nihil is. sers. Zeker toen de crisis rond Irak in alle hevig­ Meer dan anderen hebben de Britten vanaf de heid losbarstte, werd ook in de Conventie de eerste dag het mogelijke belang van de Conven­ tegenstelling mssen Rumsfelds ‘oude’ en tie ingezien. De Britse regeringsvertegenwoordi­ ‘nieuwe’ Europa voelbaar. De Britten speelden ger, Peter Hain, was bij nagenoeg alle vergaderin­ daar handig op in, door in de Conventie nu niet gen aanwezig en las niet gewoon een standpunt alleen de eurosceptische Zweden en Denen aan op, maar trad echt in discussie. Dat stond in hun zijde te krijgen, maar ook bijna alle Ooste- schril contrast met bijvoorbeeld de Belgen, die uropeanen, de invloedrijke Polen voorop. Zij de­ met uitzondering van europarlementariër Anne den dit door heel sterk te benadrukken dat de van Lancker, niet of nauwelijks aan de Conventie voorstellen van Giscard wel eens zouden kunnen

S&D 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie

leiden tot een verder verlies aan soevereiniteit. tien leden bestaande orgaan, waarin de tekst­ Dat raakt een gevoelige snaar bij landen die nog voorstellen werden geformuleerd, was allesbe­ geen anderhalf decennium geleden zuchtten on­ halve transparant. Op papier zag het er nog rede­ der buitenlandse overheersing. Door Brussel als lijk uit. Voorzitter Giscard d’Estaing werd bijge­ het nieuwe Moskou af te schilderen, kan je in staan door twee plaatsvervangers, de oud-pre- Oost Europa nogal wat paniek veroorzaken, zo miers Dehaene en Amato, en verder door tien bleek. De felle kritiek van de Franse president vertegenwoordigers van de verschillende Chirac op de pro Amerikaanse opstelling van de samenstellende delen van de Conventie: drie na­ toekomstige lidstaten, maakte het alleen maar mens de regeringen (de troikauit de Raad); twee erger. Zo konden de Britten één van hun hoofd­ leden van de Commissie, twee van het Europese doelstellingen voor de Conventie realiseren: dat Parlement en tot slot drie van de nationale parle­ er geen verdergaande communautarisering van menten (waarvan er één uit een kandidaat-lid- het buitenlands beleid zou plaatsvinden. staat). In de praktijk bleek echter dat de leden Hoe aardig de Conventiemethode ook is, het van het presidium helemaal niet optraden na­ was geen succes geworden als het eindresultaat mens de samenstellende delen die zij vertegen­ had bestaan uit meerdere opties in plaats van de woordigden. integrale oplossing die nu op tafel is gelegd. Een Met uitzondering van de voorzitter en zijn integraal voorstel, waar voor iedereen positieve plaatsvervangers en van de Spaanse christen-de- en minder positieve elementen in zitten, laat mocraat Mendez de Vigo namens het ep, zaten weinig manoeuvreerruimte over voor de ig c . de presidiumleden er toch vooral om het stand­ We onderhandelen immers met minstens vijf­ punt van hun regering te verdedigen. Het meest entwintig landen. Als die allemaal de zaken die schaamteloos hierin waren twee vertegenwoor­ hen niet bevallen opnieuw ter discussie gaan digers van de nationale parlementariërs, de stellen, ontstaat er een totaal aan wensen dat van Britse Gisela Smart (Labour) en de Ier John Bru- het integrale voorstel niet veel meer over zal la­ ton (christendemocraat en oud-premier). Op ten. Het Conventieresultaat raakt dan ontrafeld hoofdpunten namen zij steeds een andere posi­ en de landen kunnen weer, buiten het zicht van tie in dan de overgrote meerderheid van de par­ de openbaarheid, hun oude stokpaardjes gaan lementariërs die zij geacht werden te vertegen­ berijden. Zestien maanden werk is dan tenietge­ woordigen, met als gevolg dat Giscard en zijn daan. Nu ligt er een voorstel op tafel waar ieder­ plaatsvervangers gedurende vele maanden een een mee heeft ingestemd, ook de regeringsverte­ geheel verkeerde indruk hadden van hetgeen on­ genwoordigers, waarvan er velen zeer dicht der de parlementariërs leefde. Pas toen Giscard staan bij de regeringsleiders, die het in de ig c zelf in de groep van nationale parlementariërs voor het zeggen hebben. Gaat het nu nog mis, poolshoogte kwam nemen, werd hem duidelijk schaadt dat ook het prestige van deze regerings- dat hier de compromisbereidheid en pro-Euro- 12 vertegenwoordigers. Bovendien is de Conventie­ pese gestemdheid veel groter was dan hij aan­ methode waarschijnlijk de enige manier waarop vankelijk dacht. Het is niet toevallig dat Giscard ook in de toekomst verdragswij zigingen met aan het slot van de Conventie, in een gesprek meer transparantie en legitimiteit kunnen wor­ met mij waar ook de Nederlandse regeringsver­ den voorbereid. Het resultaat nu onderuit halen tegenwoordiger Gijs de Vries bij aanwezig was, en de Conventie alsnog laten mislukken, zou er­ verzuchtte dat de nationale parlementariërs niet toe leiden dat we in de toekomst tot ig c’s veroor­ in het presidium vertegenwoordigd waren. Hij deeld zouden zijn. betreurde het dat de Nederlandse regering zich Hiermee is niet gezegd dat de methode geen niet had willen inzetten voor de benoeming nadelen kent. Met name de wijze waarop het Pre­ van een Nederlandse parlementariër in het sidium opereerde verdient kritiek. Dit uit der­ presidium.

S&D 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie

Duitse europarlementariër Klaus Hansch, die POLITIEKE FAMILIES EFFECTIEF, MAAR hierover in het begin nogal verbitterd was. MET MATE Amato deed het voortreffelijk, maar had één han­ Niet alleen de groep van nationale parlementari­ dicap. Omdat hij tevens vice-voorzitter van het

ërs was bij tijd en wijle in staat ‘massa’ te creëren Presidium was, kon hij lastig namens de p e s naar om het besluitvormingsproces in het Presidium buiten toe heel kritisch zijn over datzelfde Presi­ te beïnvloeden. Ook de drie georganiseerde poli­ dium. Daarmee werd de pes in de discussie min­ tieke families in de Conventie bleken hiertoe re­ der herkenbaar dan mogelijk en wenselijk. Het gelmatig in staat. In de marge van iedere Con- zou de waarheid geweld aandoen als er alleen po­ ventievergadering kwamen de politieke families sitieve noten klonken over de partijpolitieke bijeen om te bezien of op onderdelen gemeen­ samenwerking. Nationale posities en banden schappelijke standpunten konden worden uitge­ tussen nationale politici, over de partijgrenzen dragen. Dat wilde regelmatig wel lukken, waar­ heen, hebben het vaak gewonnen van de partij­ bij steeds de op verdergaande integratie inge­ politieke solidariteit, waardoor er regelmatig stelde politici in de drie families de overhand binnen één familie tegenstrijdige en dus onbete­ hadden. Binnen de socialistische familie, het zo­ kenende standpunten werden ingenomen. genaamde PES- verband, heeft dat zeker discipli­ nerend gewerkt op Britten, Zweden en Denen, DE POSITIE VAN DE NEDERLANDSE REGERING die eerder geneigd waren afhoudende posities in te nemen. Ook groeide langzaam de praktijk dat Dat Nederland niet in het Presidium vertegen­ er namens de politieke families door één woord­ woordigd was, heeft ons gedurende de hele Con­ voerder in de Conventie werd gesproken. De for­ ventie parten gespeeld. We konden alleen maar mule die ik hiervoor bedacht in samenspraak reageren op plannen van anderen. De Neder­ met mijn Luxemburgse collega Ben Fayot, kwam landse regering had, met een geringe inzet, er­ erop neer dat wij onze twee of drie minuten voor kunnen zorgen dat hetzij René van der Lin­ spreektijd ‘poule-den’, waardoor eerst hij en later den, hetzij ikzelf in het presidium was benoemd. ik langer konden spreken, maar dan namens de Naar verluidt weigerde Minister Van Aartsen PES. Dit werd door de christen- democraten van zich hiervoor in te zetten. Dat het presidium uit­ de EVP overgenomen, die echter steeds met de­ eindelijk in het gareel is gebracht door het ple­ zelfde woordvoerder kwamen, hun ‘chef de fa­ num van de Conventie, is het gevolg van subtiel milie’ de Duitse europarlementariër Elmar Brok. opereren van de voorzitter en zijn plaatsvervan­ Deze tentoon met het uiterlijk van de Noorse gers, in samenspel met de leiders van de grote oorlogsgod Thor en bijbehorend verbaal optre­ politieke families, met steun van een groepje na­ den, wist regelmatig de nodige scherpte in het tionale en Europese parlementariërs. debat te krijgen, maar schoot ook wel eens zijn Vanaf het begin van de Conventie is door de doel voorbij door extreem felle kritiek op het Pre­ andere deelnemers met grote verbazing naar het 13 sidium, kritiek die hij dan later weer moest in- opereren van de Nederlandse regering gekeken. treklcen. De liberalen hadden een voortreffelijke Voor een deel kwam dit door externe omstandig­ voorman in de Brit Andrew Duff, die ondanks heden. Gedurende de zestien maanden van het een spraakgebrek met brille en vooral veel hu­ hele proces kende Nederland drie verschillende mor de discussie wist te stimuleren. In de strijd kabinetten en vier verkiezingen, waarvan twee met het Presidium sprak zijn verfijnde hanteren landelijk. Driekwart van deze periode was het ka­ van de floret mij meer aan dan het hamerslinge- binet demissionair. Balkenende had de steun van ren van Brok. De p e s - vergaderingen werden de oppositie nodig voor zijn Europabeleid, omdat voorgezeten door Giuliano Amato. Hij had de twee van de drie coalitiepartijen een euroscepti­ strijd om het voorzitterschap gewonnen van de sche lijn kozen. Geheel in lijn met de Van Aartsen- sS/v 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie

doctrine, die wilde dat de Conventie een vrijblij­ distantieerd, waarmee wij een Nederlandse ver­ vende praatclub was, waar niet aan politiek werd deeldheid aan het licht brachten, die onze positie gedaan, benoemde het kabinet Kok een regerings­ bepaald niet heeft versterkt. Wrijving is er ook vertegenwoordiger die vond dat hij als Jreischwe- ontstaan met de Beneluxpartners en Duitsland bende Imelligenz zich niet (echt) diende te houden over de onduidelijke Nederlandse positie rond aan de instructies van zijn opdrachtgevers. het Handvest Grondrechten. Een overgrote Zeker na de verkiezingen van is mei, droeg meerderheid van de Conventie en, trouwens, van Hans van Mierlo dit ook actief uit binnen de de Tweede Kamer, was voorstander van integrale Conventie: hij zei letterlijk tegen collega’s dat hij opneming in de grondwet. Zo niet de Neder­ niet onder instructie van Den Haag stond. Wat landse regering, die samen met de Britten en de natuurlijk bij de andere regeringsvertegenwoor­ Zweden een voorstel indiende om de grondrech­ digers meteen de vraag opriep wat dan de positie ten maar buiten het verdrag te laten. van de Nederlandse regering was. Hoe interes­ Bij de negatieve houding over het handvest en sant de persoonlijke overwegingen van Van over de strafrechtelijke samenwerking, speelden Mierlo ook werden gevonden, zijn collega’s wa­ de persoonlijke overmigingen van Minister ren toch vooral geïnteresseerd in de opvattingen Donner een grote rol. Hij vreesde dat het hand­ van de regering, die immers het Conventieresul- vest zou leiden tot rechtstreeks inroepbare rech­ taat in een ig c zou moeten beoordelen. In deze ten, zoals gratis onderwijs, die grote financiële periode werd mij door een aantal regeringsverte­ gevolgen voor de Rijksbegroting zouden hebben. genwoordigers bijna wekelijks de vraag gesteld: Een glashelder standpunt van de meest vooraan­ ‘Wat vindt Nederland?’. Alleen al het feit dat deze staande rechtsgeleerden over de horizontale vraag werd gesteld, toont aan dat Nederland niet werking van het Handvest, waarmee de vrees echt meedeed in de Conventie. van Donner ongegrond bleek, vermocht hem De verwarring over de Nederlandse positie niet te overtuigen. Verder zit er op z’n zachtst ge­ werd ook gevoed door de vele tegenstrijdigheden zegd enige spanning tussen de verkrampte in de opstelling. De amendementen die werden terughoudendheid van Donner jegens de Euro­ ingediend door de opvolger van Van Mierlo, Gijs pese strafrechtelijke samenwerking en het de Vries, stonden niet zelden haaks op eerder speelse gemak waarmee deze minister tegemoet door het kabinet ingenomen standpunten en komt aan de meest verregaande eisen van de door Nederland gemaakte afspraken met andere Amerikanen op dit vlak. H et afwij zen van het Eu-partners. Zo staat in het Beneluxmemoran- handvest was een inhoudelijk zeer betwistbaar dum, dat mede diende als uitgangspunt voor de standpunt dat bovendien volstrekt onhaalbaar Nederlandse positie in de Conventie, dat Neder­ bleek, waardoor het ook in politieke zin beter land voorstander is van ‘Uitbreiding van de com­ was geweest het kruit droog te houden. munautaire methode tot de goedkeuring van Op deze en een aantal andere punten blies de 14 wetgeving inzake criminaliteitsbestrijding. Vol­ regering hoog van de toren, maar haalde niets ledige toepassing van de communautaire me­ binnen. Dat Nederland desondanks tevreden thode op de wetgeving met betrekking tot asiel, kan zijn over het eigen optreden in de slotfase migratie en gerechtelijke samenwerking in ci­ komt door twee keuzes die goed uitpakten: die viele zaken.’ voor Gijs de Vries als regeringsvertegenwoordi­ De amendementen die de Nederlandse rege­ ger en die voor de Benelux als samenwerkings­ ring heeft ingediend zijn in totale tegenspraak verband. En misschien ook wel door het optre­ met deze lijn. Met verbazing hebben de andere den van de Nederlandse parlementariërs. Nederlandse vertegenwoordigers in de Conven­ tie hiervan kennis genomen. In de plenaire ver­ gadering hebben wij ons hier dan ook van ge­

S&D 7/8 I 2003 Frans Timmermans De insen outs uan de Europese Conuentie

het eerste oog lijkt dat logisch, maar er moet wel DE MACHTSVRAAG bij worden verteld dat er voor de huidige 20 com­ De Conventie is bijna gestruikeld over de missarissen al onvoldoende werk is, laat staan als machtsvraag. Dat is niet verwonderlijk, want er straks 25 of meer zijn. De helft van de commis­ hierin schuilt de kern van de afspraken die over sarissen heeft dan niets te doen en de andere de Europese overheid van de toekomst moeten helft maakt ruzie over de portefeuilleverdeling. worden gemaakt. Wel verbazingwekkend was de Het is daarom juist in het belang van de kleinere discussie die zich ontspon, in en buiten de Con­ landen dat de Commissie 'lean and mean’wordt. ventie, over een confrontatie tussen grote en Het in de afgelopen j aren verloren terrein kan zo kleine lidstaten. Het is logisch dat de verhoudin­ weer worden teruggewonnen. Overigens staat of gen veranderen. De Unie heeft nu vij ftien lidsta­ valt alles bij de keuze van de nieuwe Commissie­ ten, vijfgrote en tien kleine, een verhouding van voorzitter. één tot twee. Vanaf i mei 2004 verandert dit, er Omdat er vele nieuwe lidstaten zijn is het komen immers negen kleine landen bij en maar goed als alle landen een eigen vrouw of man in één grote lidstaat: Polen. De verhouding is dan de top van de Commissie houden. Bovendien één tot ruim vier. Dan moeten de regels worden wij st de praktijk uit dat er in de lidstaten veel be­ aangepast aan de nieuwe verhoudingen. In de hoefte bestaat om optimaal op de hoogte te blij­ praktijk leidt dit tot een relatief zwaardere posi­ ven van wat er in de Commissie gebeurt en dat tie van de grote landen. Dat maakt het nodig de kan alleen als je ook in de top van de organisatie instellingen aan te passen om een evenwichtige zit. In de voorstellen van de Conventie houden situatie tot stand te brengen, zodat de groten niet alle landen iemand in de top van de Commissie, in hun eentje de dienst kunnen uitmaken en de terwijl er toch enige hiërarchie wordt aange­ kleintjes niet in staat zijn de groten te overstem­ bracht doordat er 15 commissarissen met stem­ men. De Unie moet immers werken met een recht komen en verder gedelegeerde commissa­ dubbele legitimatie: het is een Unie van staten rissen zonder stemrecht, een soort staatssecreta­ en van burgers. rissen. Of deze oplossing de IG c zal overleven is De staten hebben ieder een gelijkwaardige zeer de vraag. Niets is makkelijker voor de grote stem, maar tegelijkertijd moeten bevolkingsaan­ lidstaten dan, als concessie aan de kleintjes, in de tallen ook bepalend zijn voor het gewicht, zodat IG c in te stemmen met één gelijkwaardige com­ de tweede legitimatiegrond, de burger, vol­ missaris per lidstaat. De hete aardappel wordt doende aan bod komt. Het mooist komt dit even­ dan op het bordje van de nieuwe commissievoor­ wicht tot uiting in de nieuwe regels voor stem­ zitter gelegd. Hij of zij mag dan het probleem op­ men met gewogen meerderheid in de Raad van lossen van te veel mensen voor te weinig werk. Ministers. Om straks aan een meerderheid te ko­ Dit zal absoluut tot wrijving binnen de Commis­ men is het nodig zowel meer dan de helft van de sie en derhalve ook met de lidstaten leiden. De landen vóór te laten stemmen als ook minstens voorzitter die hiermee vanaf 2009 aan de slag 15 6 o % van de bevolking van de Unie. Tot zover leek moet, zou je een makkelijkere start toewensen. het allemaal goed te gaan. Maar er ontstond com­ Het zou bovendien een Pyrrhus overwinning motie door een verkeerd begrepen gelijkheid voor de kleine lidstaten zijn, want een zwakke van lidstaten. Commissie maakt de Raad nog sterker. Door vele kleine landen werd die gelijkheid zo begrepen, dan men altijd op een gelijke ma­ 'g e z ic h t v a n e u r o p a ’ nier in de instellingen vertegenwoordigd moet zijn. Dit spitste zich toe op de vraag of iedere lid­ De machtsvraag leidde, twee weken voor het staat onder alle omstandigheden een gelijk­ einde van de Conventie, tot een impasse mssen waardige commissaris moet kunnen leveren. Op de regeringsvertegenwoordigers. Door een zeer

S&D 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie

intensieve lobby, mede op initiatief van de President van de Unie, die de eu in het buiten­ Nederlandse kamerleden, wisten de nationale land zou vertegenwoordigen en die de verper­ parlementariërs het eens te worden over een soonlijking van het politieke leiderschap van Eu­ aantal belangrijke punten, met name de nood­ ropa zou worden. Het idee voor een Minister van zaak het evenwicht tussen de instellingen in het Buitenlandse Zaken was afkomstig van Joschka voordeel van de Europese Commissie bij te stel­ Fischer, die zichzelf naar verluidt geknipt acht len en de wenselijldieid van terugdringing van voor deze functie. Een Europese president naar het veto of, anders gezegd, de uitbreiding van het Brits en Spaans model kon op enige sympathie in stemmen met gewogen meerderheid in de Raad Frankrijk rekenen — de gelijkenis met de Presi­ van Ministers. Hierdoor werd de Conventie op dent in de Vijfde Republiek zal hieraan niet een cruciaal moment over het dode punt heen vreemd zijn — maar werd door zeer veel ande­ geholpen. Giscard d’Estaing gebruikte de consen­ ren, de Commissie, het Europese Parlement en sus onder de volksvertegenwoordigers om de re­ de meeste kleine lidstaten voorop, resoluut van geringen met succes onder drukte zetten. de hand gewezen. Giscard had er zelf veel sympa­ Het uiteindelijke compromis was er niet ge­ thie voor en probeerde het ook in de Conventie komen zonder het voorstel van de Benelux voor erdoor te druklcen, maar zwichtte uiteindelijk een kleinere Commissie, waarin door een gelijk­ voor de massieve tegenstand. Uiteindelijk komt waardige roulatie de gelijldheid van alle lidstaten er nu een vaste voorzitter van de Europese Raad is gewaarborgd. Het is mede de verdienste van met een veel beperkter mandaat. Gijs de Vries dat de Nederlandse regering voor Hoewel het goed is dat er meer continuïteit deze lijn koos en niet de heilloze weg bleef vol­ komt bij het voorzitterschap (wat hebben de lid­ gen zich op te werpen als leider van de kleine staten er straks aan eens in de vijftien jaar een landen die niet aan de eigen commissaris wilden halijaar voorzitter te mogen zijn), blijft deze tornen. Dit voorstel, dat door Nederland is be­ vaste voorzitter een problematisch figuur. Hij zal dacht, kon op het cruciale moment niet worden de concurrentie aangaan met de voorzitter van gesteund door de Nederlandse regeringsverte­ de Commissie om de positie van ‘gezicht van Eu­ genwoordiger, omdat een meerderheid van de ropa’. Dit kan leiden tot verzwakking van de Tweede Kamer zich ertegen verzette. Onbegrij­ Commissie, zeker in de periode tussen ongeveer pelijk, zeker voor onze Benelux partners. Waar 2006 en 2009, waarbij er wel een vaste Raads­ de regeringsvertegenwoordiger toen moest pas­ voorzitter is, maar nog geen versterkte Commis­ sen, hebben de kamerleden het voorstel volop sievoorzitter. Met name het feit dat de Europese gesteund en daar ook de steun van de grote Raadsvoorzitter ook een rol krijgt in het buiten­ meerderheid van de collega parlementariërs lands beleid, naast de Commissievoorzitter en de voor geworven. Vervolgens is onder druk van na­ nieuwe Minister van Buitenlandse Zaken, zal on- tionale en europarlementariërs en onder impuls vermij delijk tot competentieconflicten leiden. i6 van de Benelux de rol van de nieuwe voorzitter Het zal dan van de persoonlijlcheden afhangen van de Europese Raad ingeperkt en die van de wie hierbij het duidelijkste profiel krijgt. De toe­ voorzitter van de Europese Commissie versterkt. komstige machtsverhoudingen tussen de instel­ Daarmee was de impasse doorbroken. lingen wordt zo afhankelijk gemaakt van de De Raad zal worden versterkt door de twee eerstkomende verkiezingen en/of benoemingen nieuwe figuren die door de Conventie in het le­ van deze drie functionarissen. Dat is griezelig en ven zijn geroepen: de vaste voorzitter van de legt een behoorlijke hypotheek op het Conven- Europese Raad en de Minister van Buitenlandse tieresultaat. Zaken. Als eersten lanceerden Blair en Aznar het De integratie van het buitenlands optreden voorstel voor een fulltime voorzitter van de Eu­ van Raad en Commissie, in de nieuwe figuur van ropese Raad. Zij zagen in deze figuur een echte een Minister van Buitenlandse Zaken die tevens

s& v 7/8 1 2003 Frans Timmermans De ins en outs uan de Europese Conuentie vice-voorzitter van de Commissie is, moet wor­ PLUSSEN EN MINNEN den toegejuicht. Zeker, het risico bestaat dat dit een koekoeksjong is dat door de Raad in het Positief is dat de eu rechtspersoonlijkheid zal Commissienest is gelegd, waardoor de positie krijgen. Hiermee wordt het veel makkelijker van de Commissie kan worden verzwakt. Maar internationaal coherent op te treden, zodat niet er moest meer coherentie worden gebracht in meer bij afzonderlijke onderwerpen op basis van het buitenlands optreden van de Unie en dat op­ verschillende verdragen en dus verschillende be­ treden is een mengeling van communautair en voegdheidsverdelingen moet worden opgetre­ intergouvernementeel. Dus meer coherentie be­ den. Bovendien kan de Unie hierdoor toetreden tekent dat er een link tussen Raad en Commissie tot het Europese Verdrag van de Rechten van de moet worden gelegd. Dat de nieuwe Minister Mens (e v r m ). In combinatie met het in de van Buitenlandse Zaken ondersteund zal worden grondwet opgenomen Handvest Grondrechten, door een buitenlandse dienst die toch vooral on­ zorgt het evrm lidmaatschap ervoor dat er geen der de Commissie zal vallen — door een last mi- gaten meer zitten in de bescherming van de nute amendement van de Conventie op het aan­ grondrechten van de Europese burgers. Ook valt vankelijke voorstel om de dienst buiten de Com­ toe te juichen dat de in Maastricht ingevoerde missie te houden — geeft enige aanleiding voor pijlerstrucmur wordt afgeschaft. Er komt een optimisme over de rol van de Commissie. vereenvoudigde ordening van bevoegdheden: De Commissie komt er veel beter vanaf dan onderscheid zal worden gemaakt mssen exclu­ vooraf werd gevreesd. Op een enkele te betreu­ sieve bevoegdheden van de Unie; bevoegdheden ren uitzondering na, krijgt de Commissie het ex­ die worden gedeeld met de lidstaten en aanvul­ clusieve initiatiefrecht. In combinatie met de lende maatregelen die de Unie kan nemen ter zeer behoorlijke uitbreiding van de besluitvor­ ondersteuning van het beleid van de lidstaten. ming met gekwalificeerde meerderheid, bete­ De Unie krijgt meer bevoegdheden op het vlak kent dit een versterking van de positie van de van justitie en binnenlandse zaken, hetgeen een Commissie. Immers, de Raad kan alleen met absolute voorwaarde is om de grensoverschrij­ unanimiteit afwijken van een voorstel van de dende criminaliteit aan te pakken en te komen Commissie. Bovendien betekent deze wijze van tot een Europees asielbeleid. besluiten ook dat het Europese Parlement als De vereenvoudiging en beperking van het medewetgever het volle pond krijgt. Een grote aantal besluitvormings- en wetgevingsinstru- stap vooruit is de versterking van de positie van menten valt zeer toe te juichen. Van de meer dan het Europese Parlement bij de meerjarige begro­ dertig, blijven er nog vier over: wet, kaderwet, ting van de Unie. De Nederlandse regering had verordening en besluit. Dit sluit nauw aan bij de hier graag vastgehouden aan unanimiteit, met praktijk in de meeste lidstaten en komt daarmee als argument dat wij als grote nettobetalers een de transparantie van het Unie optreden zeer ten veto moeten kunnen uitspreken als de Unie te­ goede. Bijzondere vermelding verdient de toege­ 17 veel dreigt uit te geven. Maar de praktijk toont nomen rol van nationale parlementen. Het jaar­ aan dat het veto vooral door netto ontvangers lijkse werkprogramma van de Commissie zal in wordt gebruikt om extra concessies los te peute­ het vervolg worden besproken door de nationale ren. Een andere grote nettobetaler, Duitsland, is parlementen, om te bepalen of de Commissie dan ook tot de conclusie gekomen dat meerder­ zich bij het doen van voorstellen wel houdt aan heidsbesluitvorming juist in het voordeel van de de bevoegdheidsverdeling mssen Unie en lidsta­ betalers is. Het zou goed zijn als ook de Neder­ ten. Als een derde of meer van de nationale parle­ landse regering tot dit inzicht kwam. menten bij deze zogenaamde subsidiari- teitstoets van oordeel is dat de Unie haar be­ voegdheden overschrijdt, moet de Commissie s&n 7/S I 2003 Frans Timmermans De ins en outs van de Europese Conuentie haar voorstel opnieuw bezien. Is een parlement ten geschieden. Dat is volstrekt logisch voor de aan het einde van het wetgevingsproces van oor­ eerste twee delen van de Grondwet, die immers deel dat de Unie in strijd met de subsidiariteit gaan over de bevoegdheden van de verschillende heeft gehandeld, staat de gang naar het Hof van overheden en de rechten van de burgers, hetgeen Justitie open. constitutioneel in klassieke zin is. Maar dat is on­ De praktijk zal moeten uitwijzen of dit logisch voor het derde deel van de Grondwet, dat systeem een succes wordt. In ieder geval wordt over beleid gaat. Er is geen reden hier vast te hou­ het voor nationale parlementen moeilijker hun den aan eenstemmigheid. Een gewogen stem­ verantwoordelijkheid te ontlopen, zoals zij nu ming, bijvoorbeeld door een zeer ruime meerder­ steeds doen. Wellicht kan de betreurens­ heid van lidstaten en tweederde van het Europese waardige situatie worden doorbroken, waarbij Parlement, kan voorkomen dat de uitgebreide nationale parlementen zoals het Nederlandse Unie het nooit eens zal worden over nieuw be­ achteraf zeuren over het negatieve beleid dat uit leid, omdat één lidstaat dwars blijft liggen. Europa komt, zonder erbij te vermelden dat zij zelf hebben nagelaten zich ermee te bemoeien, GEEN PUBLIEK DEBAT terwijl zij wel degelijk in staat waren het beleid te beïnvloeden. Een grotere rol van de nationale De Conventie heeft niet geleid tot een breed pu­ parlementen zal deze dwingen hun werkwijze bliek debat over de toekomst van Europa. Zeker, meer af te stemmen op de werkwijze van de Eu­ de Conventie is een baken van transparantie en ropese overheid en zich nadrukkelijker met de openheid in vergelijking met de klassieke rege­ formulering van het beleid bezig te houden. ringsconferenties die vroeger nieuwe verdragen Hiermee wordt een bijdrage geleverd aan de ver­ uitwerkten. Het is vanaf de eerste dag een door innerlijking van de Europese overheid als ook politici en vooral ook volksvertegenwoordigers ‘onze’ overheid en kan worden voorkomen dar aangestuurd proces geweest en niet een door Europa zich werpt op onderwerpen waar zij niets ambtenaren gedomineerde negentiende eeuwse mee te maken hoeft te hebben, omdat het natio­ diplomatieke onderhandeling. Maar de ambitie nale niveau het zelf wel aankan. was ook het publiek rechtstreeks bij de discussie Er zijn ook tegenvallers. Het veto blijft be­ te betrekken en dat is niet gelukt. De sessies staan bij het buitenlands beleid en dat is één van waarvoor maatschappelijke organisaties waren de grootste minpunten van de Conventie. Op dit uitgenodigd leidden toch vooral tot een einde­ terrein is maar zeer beperkt van vooruitgang loze opsomming van vaak identieke standpun­ sprake, hetgeen kan leiden tot frustratie van de ten die de Conventieleden allang bekend waren: Europeanen over de machteloosheid van de het is het verhaal waarmee dezelfde Europese Unie. Een paar pluspuntjes, zoals versterking van organisaties al jaren dezelfde Europese politici de Petersbergtaken, de creatie van een Bewape- bestoken. ningsagentschap en de verplichting tot onder­ De jongerenconventie was een aardige bijeen­ linge bijstand bij terroristische aanvallen en na- komst, omdat bleek dat die jongeren elkaar bij de murrampen, kunnen het algemene negatieve oor­ onderhandelingen nog erger naar het leven deel niet wegnemen. Negatief is ook het besluit, staan dan wij 'ouderen’. Overigens stond het re­ na een Frans-Duitse deal aan het slot van de Con­ sultaat van deze vergadering niet ver af van het ventie, om over delen van de handelspolitiek (au­ uiteindelijke Conventieresultaat, hetgeen ook diovisuele media en culturele goederen) weer met iets zegt over het revolutionaire élan van de jon­ unanimiteit te besluiten. Dit kan de toch al moei­ geren. Het is duidelijk: het Europese debat heeft zame w t o onderhandelingen gaan belasten. zijn eigen regels en zijn eigen deelnemers, die Zeer te betreuren is het, dat toekomstige ver­ erg ver af staan van de spreekwoordelijke ‘men­ dragswijzigingen met unanimiteit zullen moe­ sen in het land’. Er is geen Europese ‘demos’, om-

S&D 7/8 I 2003 Frans Timmermans De ins en outs van de Europese Conuentie dat er geen Europese pers is, geen Europese pu­ grote uitdagingen staande Unie ter beschikking blieke opinie, geen Europese politieke partijen, heeft. Om er toch voor te zorgen dat de burgers kortom, geen Europese publieke ruimte. Het de­ nu al onderdeel worden van het grondwettelijke bat over Europa moet vooral nationaal worden proces, zou het goed zijn als de Europese grond­ gevoerd. Maar wat kan het de burger schelen hoe wet per referendum aan de Europeanen zou wor­ de verhoudingen zijn tussen de instellingen, den voorgelegd. Dat is noodgedwongen een na­ hoeveel leden de Commissie heeft en wat het Eu­ tionaal proces, waar bovendien ook alle nadelen ropese Parlement precies te vertellen krijgt? aan kleven die referenda kenmerken, maar het is Even veel of weinig als de vraag hoe de grondwet de enige manier om in deze tijd het gevoelen te op het nationale niveau in elkaar zit, dus dat is doorbreken dat het onmogelijk is op Europa in­ geen Europees probleem. vloed uit te oefenen. Hiermee helpen wij het her­ Het probleem van de Europese overheid is in stelproces van de politiek en als de nationale po­ essentie hetzelfde als dat van de nationale over­ litiek zich herstelt, kan het met Europa goed ko­ heid, maar dan erger, door een gebrek aan een men. Het is een illusie te denken datje de men­ Europese publieke ruimte. Hoewel iedere Euro­ sen enthousiast krijgt over Europa, als je niet peaan begrijpt dat sommige problemen alleen eerst thuis de zaak op orde brengt. maar op Europees niveau kunnen worden aange­ Dit is de grote politieke uitdaging waarvoor pakt, is er zeer groot wantrouwen jegens de Eu­ wij in Europa staan. Door de grotere openheid, ropese overheid. Wie moet dat wantrouwen door een tekstvoorstel waar de relatie russen de wegnemen? Dat kan niet worden gedaan door burger en de Europese overheid als nooit tevoren Europese politici, want die kent niemand. Dus een prominente plaats heeft gekregen, door dui­ dat zullen nationale politici moeten doen. Ter­ delijk te maken wat Europa in de toekomst moet wijl op dit moment in heel Europa het wantrou­ gaan doen, maar ook wat Europa niet (meer) wen jegens nationale politici zeer groot is. Een moet doen en door een inkleding van de over­ nationaal politicus die Europa verdedigt, wordt heid die de herkenbaarheid kan vergroten, heeft zo in de ogen van de burgers al gauw een vos die de Conventie nuttig voorwerk verricht waardoor de passie preekt. 'Europa is niet te vertrouwen, de politiek in de lidstaten die uitdaging beter omdat er dingen gebeuren waarop wij geen in­ aankan. Het zal geen product zijn dat vijftig jaar vloed hebben’, is toch het dominante gevoel bij ongewijzigd zal blijven, zoals Giscard d’Estaing de meeste mensen. denkt, daarvoor is het voorstel niet vergaand ge­ Het begint allemaal met herstel van vertrou­ noeg. In de komende decennia zal Europa voor wen in de nationale politiek. Politici die het ver­ steeds nieuwe uitdagingen komen te staan die trouwen van de burger genieten, krijgen ook de aanpassingen in de grondwet zullen vergen. Dat ruimte van die burger voor maatregelen die ver­ dit proces leidt tot verdergaande federalisering is der gaan dan de kortst mogelijke termijn. Er is in bepaald geen natuurwet, maar lijkt mij wel het heel Europa behoefte aan leiderschap, integriteit logische gevolg van de Europese zoektocht naar 19 en eerlijkheid. Daar moeten politieke partijen een schaal voor effectief overheidsoptreden in invulling aan geven, om zo het wantrouwen af te een wereld waar schaalvoordelen zullen bepalen breken. Maar dat is een proces van lange adem welk maatschappelijk model de toekomst heeft. en vraagt meer tijd dan een uitbreidende en voor

S&D 7/8 1 2003 Wat de PvdA te doen staat

Wouter Bos’ pleidooi voor een tweepartijenstelsel op termijn, zijn pleidooi voor het verruilen van het klassieke sociaal-democratische gelijkheidsbegrip door de notie van participatie, zijn voorkeur voor directe verkiezing van politici: ze stuiten op bijval en kritiek. Ook in dit zomernummer van S&D. Paul Kalma verkent het sociaal-democratisch gelijkheidsdenken om tot de slotsom te komen dat dit relevanter is dan ooit. Peter van Walsum daarentegen betoogt dat een doorgeschoten gelijkheidsideaal Nederland en het imago van Nederland veel schade heeft berokkend. Ook voor niet-PvdA’ers is daarom de vernieuwing van Wouter Bos van groot belang. Albert Jan Kruiter reageert op de vernieuwingsstrategieën van Wouter Bos op basis van

20 zijn analyse van een representatiecrisis. Alvaro Pinto onderstreept het belang van een progressieve internationale dialoog in de strijd tegen ongelijkheid. Hans Anker & Erik van Bruggen doen een gewaagd voorstel voor directe verkiezing van kandidaat-PvdA- kamerleden, terwijl Willem Minderhout ‘zes afspraken voor een vernieuwde PvdA’ wil maken.

S&D 7/8 I 2003 FOTO FOTOP ' V 'V*' ' 1, {;. ■ -'.'-.,1*' .V ? Ï H 3 N * “ ■ War de PvdA te doen staat (i) Over gelijkheid

PAUL KALMA

Wouter Bos heeft er geen gras over laten groeien. toe, ‘niet bij mijn visie op mondige en geëmanci­ Na zeer succesvolle verkiezingen (die van de peerde burgers die eigen ruimte willen om eigen PvdA tveer bijna de grootste partij maakten) en wegen te kiezen. Het past niet bij mijn visie op frustrerende coalitiebesprekingen (die de PvdA de publieke sector waarbij een grotere nadruk op in de oppositie deden belanden) kondigde hij decentralisatie en ruimte voor de uitvoerings­ meteen een Grote Vernieuwing van de Neder­ praktijk, onvermij delijk zal leiden tot een gro­ landse sociaal-democratie aan. De PvdA, aldus tere ongelijkheid. Het past ook niet bij mijn visie Bos op een partijbijeenkomst in Arnhem, heeft op de solidariteit waarbij je, om de welvarende de komende tijd meer te doen dan in de Tweede middenklasse aan de collectieve sector verbon­ Kamer oppositie te voeren. Ze moet onder de den te houden, ruimte moet maken voor meer Haagse kaasstolp uit en het land in; en ze moet keuzevrijheden en kleine ongelijkheden zal zich, misschien wel in de eerste plaats, inhoude­ moeten accepteren om grotere ongelijkheden lijk en ideologisch vernieuwen. ‘Slagen we daar en een totale tweedeling te voorkomen. En het niet in, dan kunnen we de rest wel laten.’ past ook niet bij de toenemende diversiteit in In twee opzichten heeft Bos een krachtig onze samenleving, waardoor one-size-fits-all voorschot op de inhoudelijke discussie in de steeds minder acceptabel en steeds minder PvdA genomen. Hij pleitte enerzijds (o.a. in Vrij betaalbaar wordt.’ De titel van zijn toespraak: Nederland en Ebevier') voor een radicale verande­ ‘Gelijkheid moet een stap terug ten faveure van ring van het democratisch systeem in ons land, participatie’.^ in de richting van een kiesstelsel naar Brits dan Voor zijn stellingname verdient Bos op zich­ wel Amerikaans model; en anderzijds (en daar zelf waardering. Hij snijdt, om te beginnen, een concentreer ik me hier op) voor relativering van belangrijk maatschappelijk en politiek vraagstuk het ‘klassieke sociaal-democratische gelijkheids­ aan, dat ook elders in Europese sociaal-democra­ ideaal’. Te vaak hebben we ons in het verleden la­ tie besproken wordt. Verder neemt hij, anders ten verleiden om die gelijkheid ‘als gelijke uit- dan zijn voorgangers Kok en Melkert, eindelijk 22 komsten in plaats van als gelijkwaardigheid te eens het voortouw in het interne debat in de interpreteren’. Dat streven naar gelijke uitkom­ PvdA; een debat dat, op straffe van een nieuw sten is in een open society als de onze niet alleen electoraal en politiek échec, dringend gewenst is steeds moeilijker geworden, maar volgens Bos en waarop al jarenlang (ook door ondergete­ ook principieel verwerpelijk. ‘Ik wil dat type ge­ kende) wordt aangedrongen. En dan maakt hij lijkheid helemaal niet.’ en passant, door het gelijkheidsbeginsel ter dis­ ‘Het past’, zo lichtte hij zijn aversie in Arnhem cussie te stellen, ook nog eens duidelijk hoe be­ langrijk een beginselprogramma is, waarover in Over de auteur Paul Kalma is directeur uan de Wiardi de PvdA al jarenlang in een landerige sfeer van Beckmon Stichting; redacteur uan S&D gedachten gewisseld wordt. Noten Zie pagina 34 Maar mijn kritiek wint het toch van deze

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat PaulKalma Ouergelijkheid waardering. Met zijn afwijzing van een star ge- GELIJKHEID REVISITED lijkheidsdenken, dat elk verschil tussen mensen het liefst ongedaan zou maken, stem ik voor Het 'klassieke’ gelijkheidsideaal van de sociaal- honderd procent in. Maar zijn gelijk is veel te ge­ democratie staat tegenwoordig niet erg hoog makkelijk. Niet alleen was het ‘klassieke’ gelijk­ aangeschreven. Tegenstanders verwijten sociaal­ heidsideaal van de naoorlogse sociaal-democra- democraten ‘nivelleringsdrift’ en jaloezie-den- tie veel genuanceerder dan hij suggereert, van de ken; en in eigen kring is menigeen van oordeel radicale interpretatie die er in de j aren zeventig, dat we met het gelijkheidsstreven, na alle succes­ ook in de PvdA, wel aan is gegeven, is dertig jaar sen die er in dit opzicht in de tweede helft van de later nauwelijks meer iets over. Meet het beleid 20^ eeuw zijn geboekt, wel wat rustiger aan kun­ van de PvdA als regeringspartij in drie opeen­ nen doen. In Engeland pleegt ‘New Labour', on­ volgende kabinetten er maar aan af; lees het der leiding van Tony Blair, met het gelijkheidsbe- verkiezingsprogramma van de PvdA, waarin het grip zelfs uiterst terughoudend om te springen, woord ‘gelijlcheid’ niet één keer (!) voorkomt, er uit angst om een ‘ouderwets’ sociaal-democrati- maar op na. sche indruk te maken. Een veel belangrijker bezwaar is dat Bos’ kri­ Voor een dergelijke gêne resp. omzichtigheid tiek onvoldoende aandacht besteedt aan wat er de is echter geen enkele reden. De sociaal-democra- afgelopen kwart eeuw aan maatschappelijke ver­ tie zoals die vóór en na de Tweede Wereldoorlog, andering heeft plaatsgevonden. Toegenomen in het bijzonder in West-Europa, programma­ welvaart, scholing en mondigheid van de indivi­ tisch en organisatorisch gestalte kreeg, en die in duele burger is één aspect; toegenomen maat­ de periode 1945-1975 grote politieke invloed uit­ schappelijke ongelijkheid een ander. Men hoeft oefende, schreef het gelijkheidsbeginsel inder­ geen tweedelingsfetisjist te zijn om te erkennen daad hoog in het vaandel. Maar van het radicale dat de inkomens- en vermogensverdeling in de egalitarisme in communistische kring en in de jaren tachtig en negentig in de Westerse landen vroege, ‘revolutionaire’ sociaal-democratie (ver­ een stuk ongelijker is geworden; dat de toegeno­ regaande inkomensnivellering, ‘loon naar be­ men betekenis van kennis en een daarmee ge­ hoefte’) moest zij weinig hebben. Dat soort op­ paard gaande ‘meritocratisering’ van de samenle­ vattingen, zo werd geredeneerd, staat de hoofd­ ving voor nieuwe ongelijkheden dreigt te zorgen; doelstellingen van de sociaal-democratie alleen en dat het met de spreiding van welvaart en vrij­ maar in de weg, nl.: versterking van de heid op wereldschaal, ondanks enkele gunstige (markt)economie, ingekaderd en gestimuleerd ontwiklcelingen, nog altijd erg slecht gesteld is — door de nationale (‘Keynesiaanse’) staat; en de soms zelfs slechter dan 25 jaar geleden. opbouw van een stelsel van sociale zekerheid en Laten we, zo zal ik in het navolgende beplei­ publieke voorzieningen, dat voortaan ‘bestaans­ ten, het gelijkheidsbeginsel vooral nuanceren, zekerheid bij een behoorlijk levenspeil’ zou moe­ differentiëren en anderszins bij de tijd brengen ten garanderen. 23 (en daarbij de ‘klassieken’ nog eens goed raadple­ Die gematigdheid gold zeker in Nederland, gen) . En laten we dan vervolgens met kracht uit­ waar het sociaal-democratisch gelijkheidsidee al dragen dat deze wereld niet minder, maar méér vroeg het stempel droeg van de in ons land zo gelijkheid nodig heeft; maar ook: dat gelijkheid sterke (waardering van) politieke en culturele een noodzakelijke, maar geen voldoende voor­ pluriformiteit. De snelle aanvaarding van de vrij­ waarde is voor een humane samenleving; voor heid van onderwijs gemigt daar bijvoorbeeld een samenleving waarin materiële rijkdom van. In de naoorlogse PvdA werd dit samengaan wordt aangewend ‘to promote the dignity and van gelijkheid en verscheidenheid fraai onder refinement of the individual human beings who woorden gebracht door de schrijvers van ‘De weg compose it’ (RichardTawney, 1931) naar vrijheid’, een vuistdik partij rapport uit 19 51.

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Overgeiijkheid

Ze plaatsen ‘de scheppende ongelijkheid van de aan een radicaler gelijkheidsdenken, waarin dif­ mens, opgesloten in zijn uiterst veelvormige ferentiatie en pluriformiteit nog wel eens uit het aanleg’ tegenover de 'remmende’ maatschappe­ oog werden verloren. Voorbeelden zijn de plan­ lijke ongelijkheid. Cultuur, aldus de rapporteurs nen voor een uniforme vijfurige werkdag; en en­ (waaronder J.M. denUyl) ‘is een product van kele passages in het Beginselprogramma van scheiding en schifting, van anders-zijn en ge- 1977, die o.a. een maatschappij in het voomit- meen-hebben, van ontmoeting en vervreem­ zicht stellen ‘waarin de kwaliteit van het bestaan ding, kortom van ongelijkheid, maar deze onge- voor iedereen gelijk is’. lijlcheidkan slechts in cultuur uitbotten wan­ neer zij de afspiegeling is van de verscheiden­ heid van de menselijke aanleg.’ Gelijkheid: het is en blijft Wordt deze natuurlijke ongelijkheid over­ woekerd door een kunstmatige ongelijkheid ‘in de ‘core business’ van de de vorm van een machtsongelijkheid van bezit- sociaal-democratie tenden’, dan worden daarmee aan de culmur scheppende krachten ontnomen’. ‘Eén van de be­ langrijkste voorwaarden voor culturele ople­ ving', zo luidt de conclusie, ‘is daarom de gelijk­ Tegenstanders van de PvdA halen dit soort uit­ heid van kansen, die niet uitloopt op eenvormig­ spraken nog altijd verlekkerd aan. Ze vergeten heid, maar op een grotere, andere en natuurlij- voor het gemak dat het hier, over een langere pe­ ker verscheidenheid dan onze samenleving riode bezien, om een afwijking van het (veel ge­ thans kent.’3 Het is een redenering die, vijftig matigder) patroon gaat; om opvattingen boven­ jaar later, niets van haar waarde verloren heeft. dien, die beleidsmatig weinig uithaalden en die Wat bovendien opvalt is dat de schrijvers gelijk­ indertijd al op interne tegenspraak stuitten — heid en pluriformiteit niet alleen zeer wel ver­ van Joop den Uyl, die de betreffende passages in zoenbaar achten, maar, sterker nog, gelijkheid het beginselprogramma moeilijk te verteren

als een voorwaarde voor pluriformiteit beschou­ vond; en van toenmalig w b s-directeur Henk van wen — dwars tegen de gangbare opvattingen Stiphout, die een meer complexe, minder op cen­ van toen (en van nu) in. trale sturing gerichte visie op (on)gelijkheid en gelijkwaardigheid verdedigde.’! Later, vanaf het midden van de jaren tachtig, koos de PvdA onder DE MONDIGE BURGER leiding van Wim Kok voor een veel pragmati­ In de jaren zestig en zeventig wordt dit gelijk­ scher koers. Over gelijkheid werd sowieso min­ heidsideaal — ironisch genoeg: op basis van de der gesproken; en voor zover het beginsel — in successen die de sociaal-democratie op dit ter- kleine kring — aan de orde werd gesteld, kreeg 24 rein heeft geboekt — door een nieuwe generatie een genuanceerde, pluriforme interpretatie weer sociaal-democraten aangescherpt. Gelijkberech­ de overhand.5 tiging van de vrouw komt op de voorgrond te Zo kon het gebeuren, om een voorbeeld te ge­ staan; discriminatie naar geslacht, ras en seksu­ ven, dat de PvdA in de j aren negentig het topta­ ele geaardheid wordt aan de kaak gesteld. Daar­ rief in de inkomstenbelasting in twee fasen van naast zet de PvdA zich, mede onder druk van de 72 tot 5 o % terug hielp brengen, en ook anders­ vakbeweging, in voor verhoging van de laagste zins belastinghervormingen met een onmisken­ lonen (‘centen in plaats van procenten’) en van baar denivellerend karakter ondersteunde — het sociaal minimum. Op de successen die op zonder dat dat in de eigen partij ook maar enige beide terreinen werden geboekt, kan de PvdA weerstand opriep. En zo kan het gebeuren dat in nog steeds trots zijn, maar ze gaven wel voeding recente verkiezingsprogramma's, zoals ik in de

SÊ^D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Over gelijkheid inleiding al meldde, over gelijkheid in het geheel een liberaal overwicht, vooral op financieel en niet meer gesproken wordt — en over de mon­ economisch terrein (belastinghervorming, pri­ dige burger die keuzevrijheid en voorzieningen- vatisering, hetbesmurvan de onderneming; op-maat wil, des te meer.® overmatig leunen op een combinatie van bezui­ Wie de PvdA, zoals recentelijk de bestuurs­ nigen en lastenverlichting), maar dat doet aan kundige Roel in ’t Veld, dan toch nog ‘een obses­ deze prestatie van de PvdA niets af. sieve aandacht voor verdelende rechtvaardig­ heid’ verwijt^, heeft zeker vijftien jaar niet opge­ EIGENTIJDSE INTERPRETATIE let. Wat wel gebeurde — en daarin hebben de cri­ tici gelijk — is dat de PvdA, in het defensief ge­ Wat valt er uit deze korte historische terugblik te drongen, het gelijkheidsstreven tot (de effecten concluderen? De sociaal-democratie zou, na het van) het overheidsbeleid resp. tot ‘inkomens- kortstondige tijdperk van het radicale egalita­ plaatjes’ ging reduceren. Deze bureaucratisering risme (de j aren zeventig) endatvanhetdefen­ van de gelijkheid, heeft het gelijkheidsideaal, sieve, gebureaucratiseerde gelijkheidsdenken in en buiten de PvdA, geen goed gedaan; en de (de jaren negentig), weer inspiratie moeten zoe­ partij zelf tot een gemakkelijk mikpunt van ken in haar ‘klassieke’, gematigde opvatting over kritiek gemaakt. gelijkheid — uiteraard onder verwerking van de Ook hier moeten de nuances echter in het oog niet geringe vorderingen die er de afgelopen vijf­ worden gehouden — zeker tegenover degenen tig jaar op dit gebied zijn gemaakt. die, ter linker- en ter rechterzijde, de deelname Een eigentijdse interpretatie van het gelijk­ van de PvdA aan de twee ‘paarse’ kabinetten als heidsideaal vertoont een drietal kenmerken: één grote knieval voor het neo-liberalisme inter­ > ze richt zich, in de eerste plaats, op hoofdlij­ preteren. In één belangrijk opzicht is het omge­ nen in plaats van op dj fers achter de komma. keerde gebeurd en heeft de PvdA haar coalitie­ Ze bekommert zich om de mechanismen die partners VVD en D 6 6, en het liberale marktden­ een vergaande, onaanvaarde ongelijkheid van ken in het algemeen, weten af te troeven. Een ef­ levenskansen en ontplooiingsmogelijkheden fectieve bestrijding van de werkloosheid, zo bewerkstelligen — in de eerste plaats op heeft het ‘poldermodel’ aangetoond, heeft een wereldschaal. Ze staart zich niet blind op in­ prijs en vraagt om offers, ook van direct betrok­ komensverschillen, hoe belangrijk ook, maar kenen, maar dwingt, in tegenstelling tot wat het heeft ook oog voor andere vormen van onge­ neo-liberalisme volhoudt, niet tot een verre­ lijkheid (van kennis, van macht) en voor de gaande verlaging van lonen en uitkeringen; niet oorzaken die aan inkomensongelijkheid ten tot een ‘trade-off’ tussen (arbeids)participatie en grondslag liggen. Ze zet zich in voor de toe­ gelijkheid. gankelijkheid van de hulpbronnen voor een Deze opvatting heeft niet alleen in het buiten­ waardig, onafhankelijk bestaan (werk en in­ land weerklank gevonden, maar kon ook in komen; onderwijs, gezondheidszorg enhuis- 25 Nederland zelf lange tijd op brede instemming vesting; rechtsbescherming en medezeggen­ rekenen. Wie zich de standpunten herinnert die schap); de VVD vóór haar toetreden tot de paarse coalitie > ze houdt, in de tweede plaats, scherp afstand op sociaal gebied innam (verlaging van het mini­ van het simpele, ongedifferentieerde gelijk­ mumloon, verdere bezuinigingen op de uitke­ heidsideaal van de revolutionair-socialisti- ringen en terugdringing van de overlegecono­ sche ideologie. Een zekere mate van economi­ mie, inclusief het niet-verbindend verklaren van sche ongelijkheid moet als onvermijdelijk, of CAo’s) moet concluderen dat ze althans onder zelfs als wenselijk worden geaccepteerd. On­ ‘paars’ in de richting van de PvdA is opgeschoven. gelijkheid wordt problematisch wanneer ze Daar staan al te veel voorbeelden tegenover van de levenskansen van bevolkingsgroepen

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvAtedoen staat Paul Kalma Ouer gelijkheid

structureel gaat belemmeren resp. wanneer handeld wordt dan de andere. Geen sociaal-de- ze cumuleert en op andere terreinen wordt mocraat die dat onacceptabel zal vinden. Maar overgedragen; resp. als ze zich in maatschap­ dat betekent allerminst dat de betroldcen uitke­ pelijke structuren ‘vastzet’. ‘Een sociaal-demo- ringsgerechtigden ‘vogelvrij’ zijn. Ze dienen aan cratische maatschappij is een maatschappij hun plichten gehouden te worden, maar ook die niet door één vaste hiërarchie: geld, poli­ over wettelijk vastgelegde rechten te beschilcken, tiek of een ander principe beheerst wordt.’ ^ die hen tegen misbruik van macht beschermen > ze benadrukt, in de derde plaats, de verant­ en op grond waarvan ze bv. bepaald werk kun­ woordelijkheid van de burgers zelf — bijvoor­ nen weigeren. beeld voor een zinvol en zuinig gebruik van Daarmee komt, via een omweg, de (rechts)ge- publieke voorzieningen — en maakt onder­ lijkheid weer terug die overijverige wethouders scheid tussen ongelijkheid die als gevolg van en reïntegratiefunctionarissen het liefst zouden vrije wilsbeslissingen dan wel uit overmacht zien verdwijnen. Bovendien blijft de aan­ of door (on)geluk tot stand is gekomen. Ze re­ vaardbaarheid van ‘kleine ongelijkheden’, die het aliseert zich daarbij overigens hoe moeilijk gevolg zijn van per stad wisselende reïntegratie- vaststelbaar dat onderscheid soms is; en dat er regimes, afhankelijk van hun bij drage aan het grenzen zijn aan de verantwoordelijkheid die verminderen van ‘grote ongelijkheid’ (betere le­ men mensen voor eigen falen op de schou­ vens- en ontplooiingsmogelijkheden). Ook in ders kan leggen. Het besef dat wat iedereen dat opzicht blijft het primaat van de gelijkheid krijgt niet in alle opzichten verdiend is, is we­ gehandhaafd. zenlijk voor een beschaafde samenleving.

NIEUWE ONGELIJKHEDEN De sociaal-democratie keert zich, gewapend met een dergelijke gelijkheidsopvatting, tegen onge­ De sociaal-democratie moet haar gelijkheidsbe- lijkheid als politieke ideologie; tegen de ‘culmur grip dus weer op orde zien te krijgen. Maar dat van de ongelijkheid’ ^ die, per land naar toon­ niet alleen omdat een partij op haar gedachte­ hoogte verschillend, ter rechterzijde wordt uit­ goed, wil het langere tijd meegaan, zuinig moet gedragen; tegen de suggestie dat gelijkheid per zijn — en omdat men z’n politieke tegenstan­ definitie strijdig is met vrijheid en differentiatie ders niet in de kaart moet spelen. en een maximale arbeidsparticipatie in de weg Ministens zo belangrijk is dat de maatschap­ zit. Maatschappelijke ongelijkheid overwoekert pelijke omstandigheden, in vergelijking met een en vertekent de natuurlijke verschillen tussen kwart eeuw geleden, sterk veranderd zijn. Waar mensen — en belemmert daarmee ook de per­ indertij d liberalen en conservatieven hooguit soonlijke en maatschappelijke creativiteit. Het kanttekeningen konden maken bij de heersende is een opvatting die de PvdA, gefixeerd op de sociaal-democratische consensus, waarin maat­ 26 details van de inkomensverdeling en geïntimi­ schappelijke gelijkheid hoog stond aangeschre­ deerd door de populariteit van het ‘liberale’ ven, zijn de rollen nu omgekeerd. De sociaal-de­ model, de afgelopen vijftien jaar vergat uit te mocratie wordt geconfronteerd met een ontke­ dragen. tend kapitalisme en met een marktideologie die Maar zitten gelijkheid en differentiatie, ge­ tot diep in eigen kring is doorgedrongen. En er lijkheid en participatie elkaar dan nooit in de manifesteren zich oude en nieuwe ongelijkhe­ weg. Ja, wel degelijk. Bijvoorbeeld: een active­ den, op een schaal en van een omvang die dertig rend sociale zekerheids- en arbeidsmarktbeleid, jaar geleden voor onmogelijk zouden zijn ge­ met de bijbehorende decentralisatie van be­ houden. voegdheden, brengt onvermijdelijk met zich Wat dat betreft is het met de sociaal-democra­ mee dat de ene uitkeringsgerechtigde anders be­ tie, zeker in Nederland, merkwaardig gesteld.

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvAte doen staat Paul Kalma Ouergelijkheid

Kon zij er, op het hoogtepunt van haar politieke geschoten (‘de Derde Weg laat de Derde Wereld invloed en op basis van een zeer succesvol her- weg’^°). Het wereldwijde maatschappelijk pro­ verdelingsbeleid, geen genoeg van krijgen om test tegen de neo-liberale besturing van de nóg meer gelijkheid te eisen; tegenwoordig be­ wereldeconomie en het debat over beleidsalter­ gint ze, terwijl de borden economisch, sociaal en natieven is grotendeels aan haar voorbijgegaan. politiek allang verhangen zijn en de maatschap­ Van een enigszins uitgewerkt programma op het pelijke ongelijkheid zich begint op te hopen, om gebied van globalisering en herverdeling is, op relativering van het eigen gelijkheidsbeginsel te de traditionele ontwikkelingshulp na, geen vragen! Kortom, pro-g^disch politiek gedrag, dat sprake. niet bepaald op analytische helderheid en op ide­ Opvallend is, in de tweede plaats, de gelaten­ ologisch zelfvertrouwen wijst. heid waarmee de sociaal-democratie op de toege­ nomen ongelijkheid in de Westerse landen zelf Om welke ongelijkheden gaat het? In de eerste heeft gereageerd. Rond 1980 is eraan de nivelle­ plaats, uiteraard, om de zeer scheve verdeling ring van inkomens en (in mindere mate) van van welvaart en vrijheid op wereldschaal. Veel vermogens die aan herbegin van de 20*^ eeuw ontwikkelingslanden zijn deel van de wereld­ was ingezet, een eind gekomen. De verschillen markt gaan uitmaken en ontwikkelden zich — zijn weer aanzienlijk groter geworden, met de vs op uiteenlopende manieren en in verschillend en Engeland als koplopers. In Nederland begon tempo — tot markteconomieën. dit proces betrekkelijk laat en verliep het minder Dat is op zichzelf een positieve ontwikkeling. scherp dan elders. Bescherming van de laagste De economische groei is in de betreffende lan­ inkomens, zoals door de PvdA bepleit, heeft de den vaak toegenomen; het alternatief, nl. uitslui­ denivellering ‘aan de onderkant’ afgeremd (niet: ting van de wereldmarkt, is vele malen slechter. ongedaan gemaakt), maar ‘aan de bovenkant’ Bovendien betekent de opkomst van de markt­ ging het er, zonder enig politiek tegenwicht, economie voor een deel van de bevolking meer hard aan toe. De afstand tussen top- en modale (bewegings)vrijheid; soms bevrijding uit feite­ inkomens werd aanzienlijk groter, terwijl de sa­ lijke slavernij. Maar tot een menswaardig be­ larissen van bestuurders van grote ondernemin­ staan lijdt dat nog vaak allerminst. Een aanzien­ gen al vóór de recente optie- en bonussenhausse lijk deel van de wereldbevolking leeft ver onder spectaculair stegen. het bestaansminimum; zeer velen hebben niet of Ook de ongelijkheid van vermogens (sta-in- nauwelijks toegang tot essentiële voorzieningen de-weg van elke serieuze gelijke kansen-politiek) als onderwijs, gezondheidszorg en veiligheid; en is onverminderd voortgeschreden. Terwijl de zijn verstoken van democratische rechten. De rijkste 1% van de bevolking meer dan een kwart mondiale ongelijkheid van inkomens en vermo­ van het totale vermogen bezit, is meer dan een gensverdeling is bij dat alles toegenomen. derde daarvan in handen van de rijkste 10 % van Van de West-Europese sociaal-democratie kan deze toplaag. Er lijkt zich — ook in Nederland — 27 niet verwacht worden dat ze zich uitsluitend op een leisure dass van zeer rijken te vormen, op deze ontwiklcelings- en verdelingsproblematiek ruime afstand van de middenklasse. Onderzoe­ richt; wel dat ze, bij alle aandacht voor maat­ ker Wilterdink concludeert dat ‘de toenemende schappelijke problemen in eigen omgeving en inkomens- en vermogensongelijkheid een bij haar alledaagse bemoeienissen met het open­ machtsverschuiving (weerspiegelt) ten gunste baar bestuur, deze internationale problematiek van eigenaren en beheerders van fysiek en finan­ op de agenda houdt — zoals een eerdere genera­ cieel kapitaal, doordat kapitaal veel mobieler is tie sociaal-democratische politici (Palme, Brandt, geworden dan nationale overheden, vakbonden Den Uyl) dat ook gedaan heeft. In de jaren negen­ en de grote meerderheid van de bevolking.’ De tig is de sociaal-democratie in dit opzicht tekort­ variatie tussen landen blijft echter groot. ‘Natio-

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma OvergeUjkhe\d

nale politiek blijft () van grootbelang voor de voelens — niet alleen bij echte Modemisierungs- mate van ongelijkheid, ook al is die nationale po­ verlierer, maar ook bij degenen die nog het nodige litiek steeds minder autonoom.’'' te verliezen hebben. Het zijn deze groepen die Deze inkomens- en vermogensongelijkheid een aanzienlijk deel van het (bestaande en poten­ wordt, in de derde plaats, versterkt door ontwik­ tiële) electoraat van extreem- en populistisch kelingen in het arbeidsproces; door de toegeno­ rechts in Europa vormen. Vroeger vonden ze in men betekenis van kennis in economie en belangrijke mate onderdak bij de sociaal-demo- samenleving; en door demografische en culm- cratie, maar die is — enthousiast of tegenstrib­ rele factoren. De socioloog Esping-Andersen belend — zover meegegaan met het neo-liberale wijst op de omvangrijke verschuiving van werk- discours van globalisering, flexibilisering en pri­ gelegenheid(skansen) van de industrie naar de vatisering dat ze daar nauwelijks nog politiek en dienstensector. In combinatie met deregulering ideologisch houvast vinden. Dit vacuüm, schreef van de arbeidsmarkt leidt dat in veel gevallen tot de Duitse politicoloog Wolfgang Streeck vijfjaar dead endjohs. Onderzoek in de vs en in Engeland geleden, kan gemakkelijk opgevuld worden met wijst uit ‘that de-regulated labour markets do not ‘symbolische’ politiek, met alle gevaren van dien. sponsor greater mobility chances; indeed, to the Voor het welvarende deel van de bevolking, contrary'. Als we aan het beginsel van gelijke dat minder van de nationale politiek afhankelijk kansen willen vasthouden, 'we need to accom- is, zal de democratie, aldus Streeck, steeds meer pany any conceivable employment promotion draaien om wisselende verpakkingen van steeds policy with measures to sponsor upward mobi­ weer hetzelfde product. Maar onder de sociale lity.’ Deze problematiek treft overigens in be­ achterblijvers zal de neiging bestaan om ‘de da­ langrijke mate de groeiende groep immigranten, lende koopkracht van het stembiljet’ te negeren die relatief laaggeschoold en relatief vaker werk­ en/ofbij radicale partij en hun heil te zoeken. loosheid is — en die om die redenen ook een Wie meent dat een stem ertoe doet en dat de zelfstandige ‘bijdrage’levert aan de herleefde on­ overheid er is om de sociale tweedeling op te hef­ gelijkheid. fen, komt zo al gauw ‘in het kamp van Le Pen, Van groot belang is ook de toegenomen bete­ Frei, Raider en Buchanan’ terecht.''! kenis van ‘sociaal’ en ‘cultureel’ kapitaal. Vaardig­ heden op het gebied van kennisverwerving en KEUZEVRIJHEID VERSUS GELIJKHEID -verwerking, het vermogen tot relatie- en net­ werkvorming: ze bepalen steeds vaker (en steeds Dit soort oude en nieuwe ongelijkheden is ge­ vroeger) iemand’s economisch en maatschappe­ makkelijker omschreven dan opgelost. De PvdA lijk succes — en dat terwijl dat succes meestal ver­ zal zichzelf in dat opzicht nog wel tegenkomen deeld wordt volgens het principe the winner takes — in maatschappelijke omstandigheden en een all. ‘Zoals de één beter dan de ander met verstorin- politiek klimaat die bepaald niet in haar voordeel 28 gen in de leefwereld om kan gaan’, schrijft René werken. Maar alles begint met het signaleren Cuperus, ‘zo creëren de huidige maatschappelijke van de betreffende problemen; met het mobilise­ transformaties winnaars en verliezers. Men ren van aandacht en het verwerven van steun on­ spreekt wel van een nieuwe klassenmaatschappij der de bevolking om die problemen aan te pak­ met intelligentie en opleiding als verdelingscrite- ken. Politiek gaat niet alleen over oplossingen, ria en van de “kanslozen in de meritocratie” (Ul- maar vooral ook over (de strijd om) omschrijving tee); “het voordeel is dat iedereen terecht komt en definiëring van de meest dringende maat­ waar hij hoort, het nadeel dat mensen aan de schappelijke vraagsmkken. En het gelijkheidsbe­ onderkant niets meer te hopen hebben.’” '3 ginsel vervult daarbij voor de sociaal-democratie Dergelijke onrwiklcelingen gaan samen met een belangrijke oriënterende functie. een groei van onzekerheids- en onveiligheidsge­ In de huidige PvdA is het daarmee niet goed

sStD 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Over gelijkheid

gesteld. Met de ‘bestuurderisering’ van de partij lig onderhoud in het hele onderwijs of (om een en haar onzekere zwerftocht door het electorale explosief en met de integratie-problematiek midden is de aandacht voor achterstandgroepen samenhangend achterstandsprobleem te noe­ die deze partij voorheen kenmerkte (soms zelfs: men) de ‘crisis’ in het beroepsonderwijs. overmatig kenmerkte) verflauwd. ‘Wie komt er En dat niet bij monde van een belangengroep nog voor de echte kansarmen op?’, vroeg een van de betrokken ouders, maar van vooraan­ oud-PvdA-bewindsman zich onlangs geëmotio­ staande Britse en Nederlandse sociaal-democra- neerd af — en hij had daarbij ook zijn eigen par­ ten. Wat dat betreft is het ontbreken van een ac­ tij op het oog. Hij had gelijk. Kenmerkend is de tieve, doorleefde gelijkheidsopvatting in de hui­ wijze waarop de PvdA de hervorming van de pu­ dige PvdA al danig voelbaar — en begint het blieke sector de afgelopen periode heeft gena­ overwicht van de campagne- en opiniepartij derd. ‘Keuzevrijheid van de burger’ stond daarbij, (‘keuzevrijheid’) op de be^inselpartij zich al dui­ net als bij alle andere grote partijen, voorop. delijk af te tekenen. Alsof de grootste maatschappelijke problemen zich in Nederland daarop concentreren. GELIJKHEID EN RESPECT Maar vooraanstaande PvdA-politici, waaron­ der ook Wouter Bos, gaan, in het voetspoor van Niet minder, maar méér gelijkheid, zou het de Derde Weg, nog een stap verder. Ze wijzen motto van de sociaal-democratie moeten zijn — erop dat welvarende Nederlanders die het hui­ zeker in de huidige maatschappelijke en poli­ dige (basis- en voortgezet) onderwijs voor hun tieke omstandigheden. Maar daarmee is nog niet kinderen niet goed genoeg vinden, wel eens naar alles gezegd. Aan de nadruk op gelijkheid kleeft privé-scholen zouden kunnen uitwijken. Om dat een zeker gevaar: dat van verabsolutering van dit gevaar te bezweren stellen ze voor om ouders het beginsel resp. van overschatting van wat er op dit recht te geven om in het reguliere (openbare en gebied bereikt kan worden. bijzondere) onderwijs, binnen bepaalde gren­ Sociaal-democraten die enerzijds (tegenover zen, extra-voorzieningen en extra personeel voor tegenstanders ter rechterzijde) de gelijkheid ver­ hun kinderen ‘in te kopen’. Zo zou een wildgroei dedigen en anderzijds (tegenover tegenstanders van privé-scholen verhinderd kunnen worden ter linkerzij de) voor een gematigde, gedifferenti­ en bovendien geld vrij komen waarmee, bijvoor­ eerde uitleg van dat beginsel opkomen, lopen beeld, scholen in achterstandswijken extra ge­ zelf het risico om het als een doel in zichzelf te subsidieerd zouden kunnen worden.^5 gaan beschouwen. Maar gelijldieid is geen doel, Het is een idee waarop sowieso erg veel aan te maar middel. Maatschappelijke gelijkheid, heeft merken is. Is zo’n vermenging van publiek en de socioloog Kees Schuyt in dat verband opge­ privaat geld verdedigbaar — en uitvoerbaar? Zou merkt, is geen waarde die op zichzelf nastrevens­ de ‘vlucht’ naar het privé-onderwijs er wel door waardig is. 0 Het streven naar vermindering van afgeremd worden? Is het niet veel beter om de cumulerende ongelijkheid wordt ingegeven 29 kwaliteit van het onderwij s in het algemeen te door de zorg voor de realisering van andere verbeteren? Etcetera. Maar wat werkelijk steekt waarden, namelijk waardigheid en ontplooiing is dat een kwestie die een relatief beperkte groep van de persoonlijkheid, hetgeen, als het goed is, hogerbetaalden betreft (welke Nederlanders een ander woord is voor vrijheid.’**^ kunnen het zich veroorloven om veel extra-geld Gelijkheid vervult ook een belangrijke in het basis- en voortgezet onderwijs van hun ‘instrumentele’ rol bij het bereiken of handhaven kinderen te steken?) tot één van de belangrijkste van andere politieke doelstellingen. Ze kan de be­ problemen van het onderwij s c.q. ‘de publieke reidheid van uiteenlopende bevolkingsgroepen, sector’ wordt uitgeroepen — belangrijker, bij­ waaronder de minst draagkrachtigen, vergroten voorbeeld, dan het lerarentekort, het achterstal­ om zich voor het algemeen belang bepaalde of-

S& D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Ouer^elijkheid

fers te getroosten. In dat opzicht gaat het aloude chard Sennett op deze problematiek in. Hoe van­ sociaal-democratische ideaal van een 'recht­ uit een gelijkheidsoptiek met afhankelijkheid vaardige inkomensverdeling’ een andere rol spe­ om te gaan? Hoe degenen die (tijdelijkofblij- len dan in het verleden. Vroeger stond dat stre­ vend; wegen ziekte, ouderdom, gebrek aan werk ven, begrijpelijk genoeg, vooral in het teken van of anderszins) op hulp van de samenleving aan­ de strijd tegen materiële nood. Wanneer die gewezen zijn, ondanks de ongelijkheid die dat strijd voor een belangrijk deel gewonnen is, impliceert toch met respect tegemoet te treden? wordt ze meer dan ooit een middel ten dienste Sennett meent dat liberalen, vanwege hun afkeer van iets anders. van elke vorm van afhankelijkheid (en van de Een gelijkmatige, als rechtvaardig ervaren in­ verzorgingsstaat in het bijzonder) dit probleem komensverdeling schept, bijvoorbeeld, een gun­ nooit goed hebben doordacht. Dat geldt niet voor stig klimaat voor de voor het herstel van het mi­ christen-democraten, maar die zijn weer ge­ lieu noodzakelijke gedragsveranderingen bij neigd om de mogelijkheden van hun favoriete producenten en consumenten; voor de offers die organisatievorm, de liefdadigheid, te overschat­ een welvarende samenleving voor een meer ge­ ten en haar schaduwzijde (bevoogding, gebrek lijke verdeling van welvaart en vrijheid op aan respect) uit het oog te verliezen. wereldschaal zal moeten brengen — zoals ze De sociaal-democraten, tenslotte, zijn de drij­ ook, door een rem te zetten op de puur economi­ vende kracht achter de opbouw van de verzor­ sche strijd om survival, ruimte schept voor eerlijk gingsstaat geweest. Ze hebben, door gunsten om delen op andere terreinen en voor culturele ont- te zetten in wettelijk afdwingbare rechten, het plooiing.^7 Wat dat betreft geeft een samenle­ fundament gelegd voor het (zelf)respect van ving die haar inkomensverdeling verwaarloost, werklozen en anderen die, tijdelijkofblijvend, meer uit handen dan gelijkheid alleen. op overheidssteun waren aangewezen. Maar deze wettelijk vastgelegde rechten gingen verge­ zeld van een bureaucratisering van de verhou­ ZELFRESPECT ding mssen hulpverleners en cliënten resp. uit- Ook in twee andere opzichten lopen sociaal-de- keringsverstrekkers en uitkeringsontvangers. mocraten (en al die anderen die het gelijkheids­ Een uitweg uit dit dilemma zoekt Sennett in wat beginsel zijn toegedaan) het risico van (zelfjover- hij ‘democratische afhankelijkheid’ noemt. schatting. In de eerste plaats moeten ze zich wa­ Wees, schrijft hij, bij alle noodzaak van vergro­ penen tegen een overmatig optimisme. Dat de ting van de doelmatigheid en van de bestrijding gelijkheid ooit ergens helemaal gerealiseerd zal van misbruik van voorzieningen, zuinig op de worden, valt op voorhand uit te sluiten. Daar­ menselijke kant van bureaucratische regelingen. voor zit ongelijkheid te veel in de wereld inge­ En vergroot de voor (zelf)respect zo belangrijke bakken; en zal de maatschappelijke onrwikke- autonomie van betrokkenen door van hun eigen 3 o ling steeds weer te veel nieuwe maatschappelijke initiatieven en ervaringen maximaal gebruik ongelijkheden produceren. Bovendien moeten te maken. sociaal-democraten niet denken dat ze altijd suc­ Daarmee komt de tweede vorm van over­ ces hebben; plannen om de ongelijkheid op be­ schatting om de hoek kijken: de suggestie dat, paalde terreinen terug te dringen, kunnen ge­ met het gelijkheidsbeginsel, de samenleving die heel of gedeeltelijk mislukken (omdat de plan­ sociaal-democraten nastreven afdoende om­ nen niet goed waren, de omstandigheden tegen­ schreven zou zijn. De maatschappijkritiek die ze zaten of omdat de betreffende ongelijkheden te zelf altijd hebben geuir, wijst al in een andere dicht op het menselijk tekort zitten). richting. Ze richtte zich niet alleen op de onge­ In zijn recente boek Respect in een tijdperk van lijkheid die een liberale samenleving kenmerkt, ongelijkheid^^ gaat de Amerkaanse socioloog Ri- maar ook tegen andere kenmerken van het (eco-

S& ’ D 7/S I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Ouergelijkheid nomisch-)liberalisme, in het bijzonder: één winnaar zijn en alle anderen voelen zich ver­ > de onmatigheid die het economisch-liberale liezers. nutsdenken typeert. Het traditionele cultuur- Zo’n hyper-competitieve visie op talent kan socialisme trok daar indertijd terecht tegen gedijen in een samenleving waarin kansen van leer — zij het op moreel hoge toon (dat steeds meer verdeeld worden op basis van ken­ kan wel wat relativerender) en onder aanprij­ nis en opleiding resp. van het vermogen om die zing van een ascetisch ideaal (dat kan wel wat kennis voortdurend te vernieuwen. Wie over de hedonistischer); betreffende talenten beschikt, wordt vorstelijk > de onverschilligheid die zich in een samenle­ ving manifesteert, waarin het economisch-li­ berale denken een overheersende plaats is Men hoeft geen tweedelings- gaan innemen. Deze onverschilligheid betreft niet alleen het oprukken van een economisch- fetisjist te zijn om te erkennen technische rationaliteit, van ‘calculisme’ dat de inkomens- en vermogens­ (Schuyt) op terreinen waar het niet thuis­ hoort, maar ook de gevolgen van een 'intro­ verdeling in de jaren tachtig en vert’vrijheidsbegrip (uitsluitend opgevat als de vrijheid om je eigenbelang na te jagen, negentig in de Westerse landen zonder dat van anderen te schaden).'9 een stuk ongelijker is geworden

Hoe, zo formuleert Sennett van zijn kant het pro­ bleem, gelijkheid te verzoenen met het streven beloond; de rest moet het met minder stellen, in naar een ‘betrokken’ samenleving en met het be­ het besef nu eenmaal onvoldoende talent te heb­ tonen van respect aan wie ‘anders’ is resp. aan ben. Een harde samenleving is het resultaat. wie in ongelijke, afhankelijke omstandigheden Door een andere visie op talent en (on)gelijk- verkeert? De oplossing, schrijft hij, zal voor een heid, nl: voor uiteenlopende resultaten van uit­ belangrijk deel gezocht moeten worden in een eenlopende mensen waardering opbrengen, gelijkheidscultuur die enerzijds recht doet aan voorkomt men dat jaloezie de samenleving in verschillen, maar deze anderzijds niet tot object haar greep krijgt; en werkt men de nieuwe meri­ van afgunst, jaloezie en overmatige concurrentie tocratische tweedeling tegen: die tussen een elite maakt. We moeten naar een minder competi­ die vindt dat zij recht heeft op haar privileges, en tieve visie op talent toe. ‘Talent zou moeten wor­ een massa die tegelijkertijd beschaamd en rancu­ den opgevat als een verschil onder talrijke ver­ neus tegenover die elite staat. schillen; iedereen is op zijn of haar manier Sennett's benadering is overigens verwant begenadigd.’ aan wat de Britse socialist Richard Tawney al in Dat klinkt nogal braaf en misschien zelfs de j aren twintig en dertig aan de orde stelde. In 31 naïef Maar Sennett laat zien dat zo’n benadering boeken als Equality en The acquisitive society com­ uiterst relevant is in de meritocratische, kennis- bineerde hij een verdediging van het streven geleide samenleving die zich aan het ontwikke­ naar materiële gelijkheid met een kritiek op de len is. Die samenleving verheerlijkt het individu­ sterk op individueel gewin gerichte, ‘schraperige’ ele initiatief ‘Door de invloed te ontkennen of samenleving van zijn tijd. Bij de toenmalige libe­ verbergen van hen die je getracht hebt te evena­ rale gelijke kansen-ideologie tekende hij bijvoor­ ren, doe je voorkomen of je kracht en vaardighe­ beeld aan: ‘Het geluk van mensen is er niet alleen denje eigen verdienste zijn.’ De heersende inter­ bij gebaat dat ze carrière kunnen maken en zo pretatie van ontplooiing en het ontwikkelen van rijkdom en aanzien kunnen verwerven, maar talent is geënt op het pianoconcours: er kan maar ook dat ze een henzelf en hun culmur waardig s&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Ouergelijkheid

leven kunnen leiden — of ze nu carrière maken op, bijvoorbeeld, de mate waarin de sociaal-de­ of niet.’ mocratie zich als een internationale beweging opvat; en op haar visie op maatschappelijke voor­ Overwegingen als bovenstaande hebben betrek­ uitgang. Een PvdA die, zoals de commissie-De king op gelijkheid als cultuur, en zijn voor het Boer heeft vastgesteld, met haar identiteit wor­ voeren van beleid niet direct bruikbaar. Dat stelt, dient de gelijkheidsopvattingen die in ei­ maakt ze echter niet minder belangrijk. Boven­ gen kring in omloop zijn, dan ook te expliciteren dien bevatten ze voor de richting waarin dat be­ en te bediscussiëren — en daaruit vervolgens leid zich moet bewegen, weldegelijk aanwijzin­ conclusies te trekken. gen. Zo ligt het voor de hand om de 'betrokken Dat debat mag zich — uiteraard — niet tot samenleving’ waarvoor gepleit wordt, mede te Nederland beperken. Het hangt ook rechtstreeks bevorderen door een grotere participatie van samen met de controverses binnen de Europese burgers in hun werk- en leefomgeving en in de sociaal-democratie over de zg. ‘Derde Weg’. voorbereiding en uitvoering van het beleid Daarbij staan meer tradioneel georiënteerde (meer dan in spectaculaire hervormingen van sociaal-democratische partijen op het Europese het politiek systeem). En zo leidt Sennett’s visie continent tegenover Blair’s ‘New Labour’(en in op gelijkheid en afhankelijltheid in de verzor­ de VS de ‘New Democrats’), dat, zeer globaal gingsstaat al gauw tot een beleid dat het eigen geformuleerd: initiatief van uitkeringsgerechtigden benadrukt > het oude streven naar Keynesiaanse beïnvloe­ (en niet tot een beleid van gedwongen tewerk­ ding van de economie resp. van ‘smring’ van stelling en zwaar aangezette sancties). het bedrijfsleven achterhaald acht en een pro- Ook hebben opvattingen als van Sennett en business oriëntatie kiest; Tawney implicaties voor het inkomensbeleid — > de consumentensoevereiniteit ook op de pu­ in het bijzonder voor de 'onderkant’ en voor de blieke sector van toepassing verklaart en ‘top’ van de inkomensverdeling. Worden gelijk­ ruimte wil scheppen voor een markt-gerichte heid en (zelf)respect niet bevorderd door voor en meer bedrijfsmatige benadering van deze laaggeschoold, vaak in slechte omstandigheden sector; verricht werk meer maatschappelijke waarde­ > ‘volledige werkgelegenheid’ als een onhaal­ ring op te brengen — en die ook in de beloning baar geachte collectivistische doelstelling ter­ van dat werk rot uitdrukking te brengen? En ver­ zijde schuift en verruilt voor het streven naar dient het daarnaast geen overweging om, in een individuele ‘employability’, via scholing, fi­ samenleving die minder beoordeeld wil worden nanciële prikkels, verregaande verruiming op ‘what it owns’ en meer op ‘what it is and how van het begrip ‘passende arbeid’, etc. ituses its possessions’ (Tawney), topinkomens aan duidelijk grenzen te binden — resp. inko- Herverdeling van inkomen (bijvoorbeeld via be­ 32 mens die boven die grens uitgaan veel zwaarder lastingheffing) is daarbij niet meer aan de orde, dan totnutoe te belasten? terwijl ook het woord ‘gelijldieid’ door Blair c.s. zelden of nooit meer in de mond wordt genomen. Deze opsomming is erg schematisch en doet TOT s l o t : geen recht aan andere aspecten van het beleid ‘k l e i n e ’ en ‘g r o t e ’ (o n )g elijk h eid van New Labour (zoals het beleid op besmurlijk Het debat over gelijkheid raakt de kern van de so- gebied; veiligheidsbeleid; immigratiepolitiek) ciaal-democratische identiteit. Het belang dat en aan de verhouding tussen theorie en praktijk aan dat beginsel wordt toegekend, de uitleg die — zowel in Engeland zelf (waar de regering-Blair er aan gegeven wordt: ze bepalen het gezicht van meer heeft herverdeeld dan ze eigenlijk wil toe­

de sociaal-democratie en zijn direct van invloed geven) als in zusterpartijen als de spd en de Parti

sStD 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Ouergelijkheid

Socialiste (waar de praktijk een hoger Derde hen meer ruimte voor eigen beslissingen wordt Weg-gehalte heeft dan de theorie voorschrijft). gegeven en ‘de controle niet primair wordt gere­ Toch is met de (stille dan wel openlijke) devalua­ geld door 0 bureaucratische afrekencontracten, tie van het gelijkheidsbeginsel door New Labour maar door openbaarheid, informatievoorziening en geestverwanten elders, een essentieel aspect en zeggenschap van de burger en onderlinge vi­ van het sociaal-democratisch gedachtegoed ter sitaties’. discussie komen te staan. Daarnaast lijkt hij het gelijkheidsbeginsel Hoe ver New Labour daarmee gaat, blijkt uit toch wel weer prioriteit te geven, wanneer hij een recente publicatie van Derde Weg-theoreti- ‘kleine ongelijkheden’ zegt te willen accepteren cus Anthony Giddens. Deze stelt, naar aanleiding ‘om grotere ongelijkheden en een totale tweede­ van de suggestie (alweer!) om welvarende bur­ ling’ te voorkomen. Wat dat betreft kan zijn bij­ gers desgewenst publieke goederen particulier te drage op twee manieren geïnterpreteerd wor­ laten inkopen, voor om het begrip ‘gecontro­ den. De eerste interpretatie luidt dat Bos het ge- leerde ongelijkheid’ een belangrijke plaats in het lijkheidsstreven als zodanig wil relativeren — sociaal-democratisch programma te geven.^^ Dat wat de vraag oproept waarom hij een dergelijke Idinkt uit de mond van een sociaal-democraat in­ relativering (‘gelijlcheid moet een stap terug’) derdaad heel erg nieuw! niet aan politici als Balkenende en Zalm, of in het Wouter Bos gaat in zijn aangehaalde toe­ buitenland aan Aznar, Berlusconi en Frau Merkel spraak niet zo ver als Giddens, maar kiest wel overlaat. De tweede interpretatie luidt dat Bos voor een typische Derde Weg-benadering door zijn partijgenoten van een al te gedetailleerde be­ individuele keuzevrijheid, ook in de publieke moeienis met ‘kleine’ ongelijldieden wil afhou­ sector, voorop te stellen; en door participatie op den, om de grote ongelijkheden des te krachtiger de arbeidsmarkt voorrang te willen geven op het te kunnen aanpakken. gelijkheidsbeginsel. ‘Kleine gelijkheid moet een stap terug ten fa­ Maar er zijn ook verschillen. Zo kritiseert hij veure van grote gelijkheid’, als het ware. Maar als de bij New Labour favoriete bedrijfsmatige bena­ die laatste lezing juist is^3_ verplicht dat Bos dering van de overheid. We moeten, zei hij in wel om bij een volgende gelegenheid duidelijk te Arnhem, in Nederland wegblijven van een ‘veel maken hoe hij die grote ongelijkheden in inko­ te gedetailleerde afrekencultuur’, die nu bijvoor­ men, kennis en macht, zoals hiervoor besproken, beeld in prestatiecontracten met de politie en denkt aan te pakken; en hoe er steun voor zo’n ook in het onderwijs gestalte krijgt. ‘Het is cen­ gelijkheidsoffensief te verwerven valt. trale sturing in een modern jasje en zal om de­ Gelijldieid, zou ik hem dan graag horen zeg­ zelfde reden falen.’ Daar tegenover verdedigt Bos gen: het is en blijft de core business van de sociaal- een benadering waarin ‘geïnvesteerd wordt in de democratie. professionaliteit van de uitvoerenden’; waarin

33

s&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Paul Kalma Ouergelijkheid

Noten 7. R.J. In’tVeld, ‘Onderwijs: bevrij- drage aan het onderwijs van ding uit de beleidsgevangenis’, hun kinderen willen leveren, in: J.Bussemaker en R. van der waarom niet? De Nederlandse 1. Zie Vrij Nederland, 28 juni 2003; Ploeg (red.). Leven na paars?, Am­ burger mag zijn geld wel aan Elsevier, 12 juli 2003. sterdam, Prometheus, 2001, 87. consumptieartikelen en buiten­ 2. De tekst van Bos’ toespraak is te 8. M.Rocsrd, Theprospectsfacing so- landse vakantiereizen besteden, vinden op: wwwt.pvda.nl. cial dem oaacy in Europe, Stich­ maar niet aan collectieve goede­ 3. J.M.denUyle.a.,Dewegnaarvrij- ting Dr J. M. den Uyl-lezing, Am­ ren als het onderwijs en de ge­ heid. Een socialistisch perspectief, sterdam, 1992. Zie ook: M.Wal- zondheidszorg. Dat taboe moet PvdA, Amsterdam, 1951. zer, Spheres ofjustice. A defence of worden doorbroken.’ Geciteerd 4. H.A. van Stiphout, Gelijk­ pluralism and equalily, Basic in: M. van Weezel/M. Zonne­ waardigheid (serie WBS-cahiers), Books, New York, 1983. veld, De onttovering van paars. Kluwer, Deventer, 1975. 9. Zie Th.W öltgens, Lof van de poli­ Van Gennep, 2002, p.107. 5. Vgl. bijvoorbeeld een publicatie tiek, Prometheus, 1992. Zie ook de al geciteerde bijdrage van de beginselprogramcom- 10. De uitdrukking is van Jan Bre- van Roel In ’t Veld aan de bundel missie van de PvdA: W.Witte- man. Zie ook zijn bijdrage el­ leven na paars?; en S.P.M. de veen e.a,, De rode draden van de ders in dit nummer van S&'D. Waal, Nieuwe strategieën voor het sociaal-democratie, Partij van de 11. N.Wilterdink, ‘De steeds rijkere publiek domein. Maatschappelijk Arbeid, Amsterdam, 1998. kant van Nederland', in: M.Bal- ondernemen in de praktijk, Sam- 6. In het PvdA-verkiezingspro- tussen/J. van Workum, De rijke son, Alphen aan den Rijn, 2000. gramma van de PvdA 20 02-20 o 6 kant van Nederland. Armoede staat 16. C.J.M.Schuyt,‘Verzorgingsstaat (‘Samen voor de toekomst’) zelden op zichzelf, Amsterdam, en verzorgingssamenleving', in: komt het woord ‘ongelijkheid’ 1998, p.29,30. Op zoek naar het hart van de ver­ eenmaal voor (‘waar in ons land 12. G.Esping-Andersen, ‘Against so- zorgingsstaat, Stenfert Kroese, achterstand, ongelijkheid en te­ cialinheritance’, In: A.Giddens Leiden, 1991 {1987), p.44. korten heersten, zijn nu ont­ e.a., Progressivefutures. New ideas 17. Vgl. P.Kalma, ‘De nieuwe gelijk­ plooiingskansen, sociale zeker­ for the centre-left, Policy Net­ heid’, in: S&'D,jaargang 50 nr.2, heid en welvaart - hoewel nog Work, London, 2003, p.132-133. februari 1993, p.50-55. lang niet voor iedereen’); het 13. R.Cuperus,‘The populist defi- 18. R. Sennett, Respect in een tijd van woord ‘gelijkheid’ geen enkele ciency of European social demo- sociale ongelijkheid, Byblos, 2003. maal. De algemene inleiding cracy’, in: Internationale Politik Oorspronkelijke titel: Respect. wekt zelfs de indruk, welbewust und Gesellschaft, 2003 nr.3, p.83- Theformation ofcharacterin an om deze laatste term heen te 109. Zie ook: www.wbs.nl. age ofinequality (2003) lopen: ‘Met dit programma wil 14. W.Streeck, ‘Einleiting: Interna­ 19. C.J.M.Schuyt, De zittende klasse. de PvdA de klassieke beginselen tionale Wirtschaft, nationale Balans, Amsterdam, 1992. solidariteit, democratie, vrij­ Democratie?’, in: W.Streeck 20. R.Sennett, Respectin een tijdperk heid en gelijkwaardigheid (een) (Hg.), Internationale Wirtschaft, van ongelijkheid, p.71-105. eigentijdse inhoud geven.’ nationale Demokratie. Herausför- 21. R.H.Tawney, Equolity, Allen e- In de aanvulling op dit pro­ derungenfür die Demokrarietheo- Unwin, London, 1983 (1931), 3 4 gramma ten behoeve van de ver­ rie, Campus, Frankfurt am Main, p.10 8; dez., The acquisitive society, kiezingen van januari 2003 1998, p.37. Wheatsheaf Books, Brighton, (Verkiezingsmanifest 2003- 15. Behalve Bos (ruimte maken 1982 (1921). 2007) wordt wel gerept van soli­ voor keuzevrijheid ‘om de wel­ 22. A.Giddens, ‘The progressive dariteit en sterkste schouders varende middenklasse aan de agenda’, in: A. Giddens e.a., Pro- die de zwaarste lasten moeten collectieve sector verbonden te gressivefutures, p.28. dragen, maar ontbreekt het houden') stelde eerder Dick 23. Tegen deze interpretatie pleit woord gelijkheid eveneens. ‘Het Benschop dit thema aan de orde. Bos’ uitspraak dat ‘gelijkheid is de PvdA ernst’, meldt het pro­ Begin 20 02 - Benschop was toen wat mij betreft een stap terag gramma, ‘met het streven naar campagneleider van de PvdA - doet ten faveure van participatie solidariteit, verantwoordelijk­ zei hij tegen Vrij Nederland: ‘Als als nieuwe centrale notie van de heid en respect.’ ouders zelf een financiële bij­ sociaal-democratie’.

S&’D 7/8 I 2003 War de PvdA te doen staat (2) Nederland liep schade op door een doorgeschoten gelijkheidsideaal

PETER VAN WALSUM

De noodlottige gevolgen van de oorlog in Irak, er eigenlijk nooit in heeft gezeten en dat het ge­ die door tegenstanders van die oorlog vooral bui­ hannes over de steun aan de oorlog in Irak niet ten Irak werden verwacht, zijn daar grotendeels de werkelijke oorzaak van de mislukking is ge­ uitgebleven. Het vredesproces in het Midden­ weest. We zullen het nooit helemaal weten, maar oosten is niet uit elkaar gespat, er is geen golf ik houd het erop dat de formatie wel degelijk op van terroristische aanslagen over het westen ge­ Irak is smkgelopen. Zonder Irak zou de door veel spoeld, de VN-Veiligheidsraad heeft al op 22 mei kiezers — tot en met Zalm — onderschreven op­ met resolutie 1483 de Iraakse strijdbijl weer be­ vatting dat het electoraat zich nu eenmaal voor

graven en onze verhouding tot de islamitische een coalitie van c d a en PvdA had uitgesproken, wereld is ongeveer even moeilijk gebleven als zij in laatste instantie vast en zeker de doorslag heb­ was. In onze binnenlandse politiek heeft de oor­ ben gegeven. log in Irak wel grote schade aangericht, maar die Een gevolg van de oorlog dus, maar noodlot­ had nu juist niemand zien aankomen. tig? Het is heel goed mogelijk dat een meerder­ Als ik lid van de Partij van de Arbeid was, zou heid onder de PvdA-leden juist van mening is dat

ik de mislukking van de formatiepoging van c d a de partij erbij gebaat is eerst een aantal jaren in en PvdA als een noodlottig gevolg van de oorlog de oppositie door te brengen. Dan kan de PvdA beschouwen en niet proberen mijzelf te troosten zo lang als nodig is al haar aandacht concentre­ met de stelling dat de PvdA gewoon nog niet ren op het proces van fundamentele partijver- klaar was om zo kort na het fiasco van 15 mei nieuwing. Dit klinkt plausibel maar ziet over het

20 02 weer regeringsverantwoordelijkheid op hoofd dat het leiden van de oppositie nauwelijks 35 zich te nemen. Het andere doekje voor het bloe­ minder bewerkelijk is dan het deelnemen aan de den, 'het besef dat het c d a waarschijnlijk nooit regering. Wat het beslag op tijd, energie en denk­ echt gewild heeft’ (zoals Wouter Bos het op 14 kracht betreft, lijken de beide rollen elkaar niet juni formuleerde), biedt ook niet veel soelaas. veel te ontlopen. De PvdA kan nu eenmaal niet

Het impliceert dat een kabinet van c d a en PvdA aan de oppositie deelnemen zonder haar ook aan te voeren, en dat is onder de huidige omstandig­ Over de auteur Fetervan Walsum was van 1993 tot heden geen sinecure. Maar inhoudelijk zal deze eind 1998 Nederlands ambassadeur in Duitsland. rol de PvdA bij haar streven naar ideologische In 1999 en 2000 vertegenwoordigde hij Nederland vernieuwing veel meer in de wielen rijden dan in de VN-Veiligheidsraad deelname aan de regering zou hebben gedaan.

s&’d 7/8 I 2003 Wat de PdvAte doen staat Peter van Walsum Nederland liep schade op dooreen doorgeschoten gelijkheidsideaal

Deze dubbelrol zadelt Wouter Bos op met een Ieder zijn rol inderdaad! Hoe effectiever Wou­ spagaat die op beide fronten zijn overtuigings­ ter Bos het kabinet-Balkenende het vuur aan de kracht geen goed zal doen. Zelf noemt hij dit een schenen legt, hoe meer hij bezig is daarmee zijn ‘tweesporenbeleid’, maar dan hebben we het wel rol in het proces van partij vernieuwing te onder­ over sporen waarop twee treinen elkaar in tegen­ graven. Dan baat het hem niet dat hij in de beslo­ overgestelde richting voorbijrijden. tenheid van het Arnhemse Musis Sacrum wel wil Niet-PvdA-leden die dit met leedvermaak ga­ toegeven dat ‘ook wij niet hadden kunnen ontko­ deslaan beseffen niet wat er voor ons land op het men aan harde maatregelen en grote hervormin­ spel staat. Het is voor ons land van het grootste gen in de w a o , de bijstand en de zorg.’ Wat hij in belang dat de ideologische vernieuwing van de de Kamer zegt is het standpunt van de PvdA, en PvdA tot een goed einde wordt gebracht. Niet ie­ dat wekt de indruk veel verder verwijderd te zijn dereen zal onder een goed einde hetzelfde ver­ van enig begrip voor de onvermijdelijkheid van staan, maar er zijn objectieve maatstaven van harde maatregelen en grote hervormingen dan zorgvuldigheid in de analyse, openhartigheid in van het insulaire geweeklaag van Marijnissen de discussie en onverschrokkenheid in de (‘U zegt elke keer dat het zo verschrikkelijk gevolgtrekkingen, dit alles kort samengevat als slecht gaat met onze economie’) en Halsema (‘Ik verantwoordelijkheid. Uit alles blijkt dat dit het vind een internationale vergelijking volstrekt soort proces is dat Wouter Bos voor ogen staat, oninteressant; wij verdedigen hier een Neder­ en geen verantwoordelijke Nederlander zou lands beschaafd stelstel’. Aan het slot van het Ka­ zich mogen verheugen over factoren die dat in merdebat regende het moties voorgesteld door de weg staan. de leden Bos, Halsema en Marijnissen, waardoor het beeld van een eensgezinde door Wouter Bos als primus interpares aangevoerde oppositie nog SOMBER SCENARIO werd versterkt. Dat is geen goed gezelschap voor Op 11 en 12 juni trad Wouter Bos op in zijn rol een partijleider die zich opmaakt enkele dagen van oppositieleider, toen hij in de Tweede Kamer later in Arnhem het klassieke gelijkheidsideaal als eerste op de regeringsverklaring reageerde. Ik op de helling te zetten. Maar ook zelf deed Bos in denk niet dat hij daar zelf met voldoening op zal Den Haag een duit in het zakje die hem later in terugkijken. De regeringsverklaring noemde hij het proces van de partij vernieuwing nog wel een leeg verhaal van politici die weigerden con­ eens last zou kunnen bezorgen. Zijn grootste kri­ creet te worden zodat zij ook niet konden wor­ tiek op de regeringsverklaring was namelijk dat den afgerekend. Hij typeerde het kabinetsbeleid het kabinet akelig duidelijk was in wat het van de als business as usual en citeerde tot driemaal toe mensen vroeg, maar weigerde er eindelijk eens dezelfde uitspraak van Balkenende: ‘Nieuwe po­ concreet over te worden wat die ervoor terug­ litiek, wat is dat nu helemaal; wij leggen toch kregen. 3 6 werkbezoeken af?’ Toen Dittrich hem verweet al­ leen een somber scenario te schetsen en weg te REFLEXEN AANPASSEN laten welke goede dingen door het kabinet wer­ den geregeld, wist hij niets beters te zeggen dan: Juist iemand die binnen de PvdA ideologische ‘Ieder zijn rol, mijnheer Dittrich.’ Twee dagen la­ wissels hoopt om te zetten, zou zich moeten hoe­ ter, op 14 juni, sprak hij in Arnhem voor het Poli­ den voor die uniek-Nederlandse hebbelijkheid tiek Forum over het interne proces van partij ver­ om pas over nieuw beleid te durven spreken als nieuwing. Daar was hij kennelijk wel in zijn ele­ het Centraal Planbueau heeft uitgerekend wat ment. Hij klonk fris en modern, en gaf zich, an­ het gaat kosten of opleveren. Die overwaarde­ ders dan in de Kamer, duidelijk moeite zijn ge­ ring van concrete cijfers en de overschatting van hoor te overtuigen. voorspelbaarheid en meetbaarheid hebben de

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvAte doen staat Peter van Walsum Nederland liep schade op door een door^eschoten gelijkheidsideaal

Nederlandse politiek langzamerhand van een teren om grotere ongelijkheden en een totale complete dimensie beroofd. In andere landen tweedeling te vermijden, en (d) door de toene­ gaat het parlementaire debat vaak over causale mende diversiteit in onze samenleving werd verbanden die niet van tevoren in geld kunnen one-size-fits-aïï steeds minder acceptabel en be­ worden uitgedmkt maar niettemin voor de poli­ taalbaar. Het was om al deze redenen dat Bos be­ tieke koersbepaling van concrete betekenis zijn. pleitte gelijkheid een stap terug te laten doen ten Dat zijn de soort verbanden die bij iedere discus­ faveure van participatie als nieuwe centrale no­ sie over programmatische vernieuwing — niet tie voor de sociaaldemocratie. alleen van de PvdA — in het middelpunt van de belangstelling zouden moeten staan. Het gaat om het besef dat een onmeetbare verandering Het kost niet veel moeite van sfeer of attitude aanleiding kan geven tot nieuwe werkwijzen die op hun beurt betere re­ buitenlanders te vinden die, sultaten mogelijk maken. Die resultaten zijn wel als men naar hun eerlijke meetbaar, maar door de onberekenbaarheid van het totaaltraject leveren zij geen handvat op om mening vraagt, geen goed woord iemand op af te rekenen. Veranderingen van dit type moet Wouter Bos in Arnhem op het oog overhebben voor de combinatie hebben gehad toen hij zijn partijgenoten opriep van hoge prijzen, lage kwaliteit, hun reflexen aan te passen. Het lijkt dan niet erg verstandig om in de Kamer de indruk te wekken slechte service en grote praatjes dat de PvdA alleen geïnteresseerd is in voorne­ die ze als typisch Nederlands zijn mens die zo concreet zijn dat de leden van het ka­ binet erop kunnen worden afgerekend. gaan beschouwen In Arnhem spoorde Bos de leden van zijn par­ tij ook nog aan om af en toe wat minder met el­ kaar en wat meer met de buitenwereld te praten. De buitenwereld had het niet duidelijker kun­ Ik denk dat de buitenwereld dat zeker zou toejui­ nen zeggen. Buiten de PvdA bestaat voldoende chen als ze hem wat meer in Arnhem en wat begrip voor de correlatie tussen ongelijkheid, dy­ minder in Den Haag konden horen. In Arnhem namiek, mobilisering van talent en de schepping zei Bos: ‘Met alleen eerlijk delen en internatio­ of instandhouding van hoogwaardige bedrijvig­ nale solidariteit kom je er echt niet meer.’ Hij heid (dus werkgelegenheid). Maar een partij die nam afstand van het klassieke gelijldieidsideaal, de terugdringing van ongelijkheid van inkomen, voorzover dat partijleden ertoe had verleid ‘dat te bezit, macht en kennis zo hoog in haar vaandel willen zien als gelijke uitkomsten in plaats van heeft gevoerd, zal niet zonder slag of stoot ak­ als gelijkwaardigheid.’ Dat type gelijkheid wees koord gaan met de stelling dat wat meer onge- 3 7 hij om een viertal redenen van de hand: (a) mon­ lijkheid goed voor ons land zou kunnen zijn. dige en geëmancipeerde burgers wilden eigen ruimte om eigen wegen te kiezen, (b) in de pu­ SPANKRACHT VAN ONS LAND blieke sector zou een grotere nadruk op decen­ tralisatie en ruimte voor de uitvoeringspraktijk Het is echter niet alleen in de inkomenssfeer dat onverbiddelijk tot een grotere ongelijkheid lei­ het klassieke gelijkheidsideaal zijn sporen heeft den, (c) om de welvarende middenklasse aan de achtergelaten. Ook elders heeft het zijn stempel collectieve sector verbonden te houden moest op onze samenleving gedrukt, en het is heel goed men ruimte maken voor meer keuzevrijheden mogelijk dat het daar nog meer schade heeft aan­ en zou men kleine ongelijkheden moeten accep­ gericht. In dit verband is het van betekenis dat de

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvAtedoen staat Peter van Walsum Nederland liep schade op dooreen doorgeschoten gelijkheidsideaal

PvdA haar ideologische vernieuwing juist ter nen doorbet gelijkheidsideaal overhoop ge­ hand neemt op een moment dat bijna iedereen haald, maar in de meeste landen zijn de grootste in ons land bezig is zich het hoofd te breken over uitschieters al weer vrij snel temggedraaid. Al­ de vraag hoe het toch komt dat Nederland leen Nederland lijkt er een duurzame hang naar zwaarder getroffen lijkt door de economische vrijgevochtenheid aan te hebben overgehouden. terugslag dan de landen om ons heen. In de rege­ Daardoor is ons land fundamenteel anders dan ringsverklaring van 11 juni zei Balkenende dat België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Veel ons land op groei, werkgelegenheid en inflatie Nederlanders gaan daar prat op, sommigen den- al driejaar slechter presteerde dan het Europese gemiddelde en dat onze economie ten opzichte van andere landen strucmrele achterstand had Het is voor ons land van het opgelopen. Door deze samenloop van omstandigheden grootste belang dat de ideologische ontkomt de PvdA er niet aan zich de vraag te stel­ vernieuwing van de PvdA tot een len of die strucmrele achterstand wellicht ook iets met het doorgeschoten gelijkheidsideaal te goed einde wordt gebracht maken zou kunnen hebben. Zou het niet zo kun­ nen zijn dat de hele spankracht van ons land — de mate waarin ons land tegen een stootje kan — ken zelfs dat de wereld ons erom bewondert, er stmcmreel door is aangetast? maar er zijn er ook die beginnen in te zien dat er Deze vraag zal in de partij ook niet erg gemak­ een prijskaartje aan hangt. kelijk liggen, maar zij is minder financieel gela­ den, is meer een kwestie van correctie dan van ZWAK BESTUUR concessie en klinkt minder als een uitverkoop van beginselen aan de welvarende middenklasse. Het causale verband mssen het klassieke gelijk­ Het probleem is wel dat de meeste Nederlanders heidsideaal en de strucmrele achterstand van er geen moment bij hebben stilgestaan dat hun onze economie is daarmee nog niet aangetoond. dagelijkse ergernissen op het doorgeschoten ge­ Maar het vereist niet al te veel fantasie om zich te lijkheidsideaal terug te voeren zouden kunnen kunnen voorstellen dat er een lijn loopt van het zijn. Ze gaan er in de regel van uit dat alle ineffi- doorgeschoten gelijkheidsideaal via afgenomen ciency, incompetentie en onverschilligheid respect voor hiërarchie en discipline naar zwak waarmee ze in Nederlandse instellingen en be­ management. En zwak management kost han­ drijven geconfronteerd worden, wel wereld­ denvol geld, bijvoorbeeld doordat medewerkers wijde verschijnselen zullen zijn. Maar dan ver­ onvoldoende op hun verantwoordelijkheid wor­ gissen ze zich toch, want er is een wezenlijk ver- den aangesproken, matig presterenden onder 3 8 schil mssen Nederland en de ons omringende hen ter wille van de arbeidsvreugde toch een pro­ landen. Het kost niet veel moeite buitenlanders motie krijgen, personeelsbeoordelingen zo ge­ te vinden die, als men naar hun eerlijke mening flatteerd plegen te zijn dat een enkele kritische vraagt, geen goed woord overhebben voor de beoordeling al gauw een crisis in de werksfeer combinatie van hoge prijzen, lage kwaliteit, ontketent, en al dit soort gebreken dan worden slechte service en grote praatjes die ze langza­ afgedekt met een alomvattende sfeer van soepel­ merhand als typisch Nederlands zijn gaan be­ heid, die tot gevolg heeft dat er geen duidelijke schouwen. Zou deze schadelijke reputatie iets procedures zijn en niemand goed weet waar hij met het klassieke gelijkheidsideaal te maken zich aan te houden heeft. Bij zwak besmur in de kunnen hebben? Rond igóS-’ög zijn in heel overheidssector komt daar dan nog bij dat de West-Europa en Noord-Amerika gedragspatro­ huiver de medemens op zijn tekortkomingen

s&D 7/8 I 2003 Wat de PdvAtedoen staat Petervan Walsum Nederland liep schade op dooreen doorgeschoten gelijkheidsideaal aan te spreken daar kan uitlopen op een bereid­ aan zwak management en zwak bestuur gewend heid overtredingen door de vingers te zien, soms is geraakt, is vroeg of laat niet meer bij machte gevolgd door de neiging om voor die vorm van obstakels strucmreel aan te pakken en kan ze al­ soepelheid een even soepele tegenprestatie te leen nog maar de baas door er meer geld tegen­ verlangen. aan te gooien. Zo’n land wordt vroeg of laat één Misschien moet de conclusie wel luiden dat grote Betuwelijn. het klassieke gelijkheidsideaal in onze samenle­ Het is te hopen dat de door Wouter Bos be­ ving de gedaante heeft aangenomen van soepel­ pleite 'stap terug met het klassieke gelijkheids­ heid. In de dagen van Den Uyls ontspannen ideaal’ niet tot de inkomenssfeer beperkt zal blij­ samenleving gold soepelheid als een bij uitstek ven. Dezelfde stap kan op andere gebieden meer positiefbegrip, maar we zijnnu dertigjaar ver­ zoden aan de dijk zetten. Iets minder gelijkheid der en de vraag die ons nu bezighoudt is of er een is het recept voor beter management en bestuur, samenhang kan bestaan mssen een nobel ideaal en dat kan resulteren in enorme besparingen en de zwakte van onze samenleving. Soepelheid waardoor andere besparingen vermeden kun­ kan zich natuurlijk vertalen in dynamische flexi­ nen worden. Het zou een gemiste kans zijn als de biliteit, maar ook in de weg van de minste weer­ PvdA in haar proces van ideologische vernieuw­ stand. En de weg van de minste weerstand is de ing dit veelbelovende terrein links liet liggen. weg van het meeste geld. Een land dat eenmaal

39

s&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat (3) De nieuwe wereld van Wouter Bos Over een representatiecrisis en het verdwenen electorale midden

ALBERT JAN KRUITER

Nu voor de PvdA regeringsverantwoordelijkheid Juist die maatschappelijke verandering zou uit het zicht verdwenen is, richt Wouter Bos zich uitgangspunt moeten zijn van analyse en niet de vol goede moed op de noodzakelijke partijver- vastgeroeste structuren binnen de PvdA, een te nieuwing. Want de partij mag dan electoraal ge­ conservatieve coalitie of welke Haagse proble­ zien na het dal van 20 02, in 20 03 weer de top be­ men dan ook. Een serieuze visie op de samenle­ haald hebben, daarmee zijn oude partijstructu­ ving ontbreekt echter. Bos wil net als in de old ren nog niet vernieuwd. Een verklaring voor The days het midden op blijven zoeken. Omdat het Fall and Rise van zijn partij binnen amper een jaar midden nodig is voor de meerderheid. En de geeft Bos vooralsnog niet in zijn vernieuwings­ meerderheid voor progressieve verandering. De plan, getuige zijn verhaal gehouden voor het po­ samenleving bestaat voor Wouter Bos met name litiek forum op 14 junik En dat is jammer. Want uit teleurgestelde PvdA kiezers die de partij terug de opkomst van Fortuyn, twee verkiezingen en moet winnen. Dat kan door re-ideologisering al­ de schommeling in zetels die dit voor de PvdA te­ dus de fractievoorzitter. En de belangrijkste com­ weeg bracht, zegt dan wellicht weinig over de ponenten van deze nieuwe ideologie zijn: stams van vernieuwing van de PvdA, het zegt des > het ombuigen van consumenten naar burgers; te meer over de samenleving waarin Bos’ partij > participatie in plaats van gelijkheid als nieuw 40 moet aarden. De analyse van de politieke en speerpunt van de sociaal- democratie; maatschappelijke gebeurtenissen afdoen als een > controle en beheersing vervangen door diver­ incident of als een gebrek aan communicatie van siteit en kwaliteit. de politiek richting de burger, zou getuigen van Drie ideologische wissels die ommoeten. Vorm een serieuze politieke misvatting en een mis­ geworden inhoud aldus Bos. Het proces als bood­ kenning van de veranderende samenleving. schap. Het nadeel daarvan is dat de uitkomst van dat proces ongewis is. Zeker omdat Bos op zoek is Over de auteur A.j. Kruiter is werkzaam als naar consistentie, naar een rode draad, geregen promoi/endus en organisatieaduiseur bij de Neder­ door een bonte verzameling van standpunten. landse School ooor Openbaar Bestuur. Hij luerkt aan Het is de vraag of dat met meer participatie te be­ een onderzoek naar democratie in deze tijd reiken valt. Ik kom daar later op terug.

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Albertjan Kruiter De nieuwe wereld uan Wouter Bos

Een ander punt van vernieuwing is de werk­ Rondom Den Haag staan dagelijks duizenden wijze van de PvdA-bestuurders. Ze zijn in de afge­ mensen in de file. De sneïheidsbordjes met i oo en lopen jaren te veel gewend geraakt aan besturen 120 langs de A4 en A44 zijn gedurende het grootse en moeten opnieuw leren representeren. En re­ gedeelte van de dag overbodig. Reizigers uit Leiden, presenteren doe je door vooral veel naar de bur­ Zoetermeer, Gouda en andere delen van de Rand­ ger te luisteren en de burger ruimte te geven. Vol­ stad rijden 's ochtends stapvoets de residentie gens Bos kan dat het beste in een districtenstel­ binnen, om ’s avonds op dezelfde wijze huiswaarts sel, waarin twee partijen om de kiezersgunst te keren. Tot ergernis van allen. Ergernis die in her strijden. Uiteindelijk moet dit er toe leiden dat de democratisch proces maar moeilijk tot uiting kan burger weer vertrouwen in de sociaal-democratie komen, want zoals gezegd, het gaar om mensen die krijgt en structureel op de PvdA zal stemmen. buiten Den Haag wonen. En dus buiten Den Haag stemmen. Op partijen die niet over de wegen in de gemeente Den Haag gaan. In Den Haag werkt het CRISIS IN representatie : vijf s t e l l in g e n natuurlijk andersom. Wethouders die voor verbre­ In de wereld van Bos staat de PvdA in het cen­ ding van de wegen pleiten, en dus voor (nog) meer trum. Een centrum dat door re-ideologisering verkeer in de stad, maken zichzelf niet populair. Fi­ moet aanzwellen, totdat de PvdA weer structu­ les zullen dus nog wel even blijven bestaan. reel verankerd is in de samenleving, resulterend in een strucmreel hoog aantal kamerzetels en Representatie is geografisch georganiseerd (lo­ progressieve verandering. Ik neem een andere kaal, provinciaal, nationaal, internationaal). Oor­ wereld waar. Een wereld met meer (politieke) spronkelijk waren mensen ook veel meer afhan­ partijen, bedrijven, ministeries, parlementen, re­ kelijk van de plaats waar ze woonden. Maar door geringen, instituties, netwerken, kortom: Een de toenemende mobiliteit bevinden mensen wereld met meerdere centra. Een wereld zonder zich steeds minder in een bepaald territorium. statisch midden, waar je je op kunt richten. Maar Bovendien organiseren mensen zich in toene­ juist een dynamisch midden dat voortdurend in mende mate in functionele en virtuele territoria, beweging is. En een midden dat voor wat betreft denk bijvoorbeeld aan internetcommunities, preferenties, wensen en verlangens moeilijk in voetbalverenigingen of de anti-globalisten bewe­ kaart te brengen is. Ik kijk niet vanuit het ging. Functionele en geografische territoria ko­ Haagse, niet vanuit een politieke partij, ideologie men niet meer overeen. Toch is in ons politieke of politieke visie, niet vanuit de burger, maar systeem van representatieve vertegenwoordi­ vanuit een fundamentele bezorgdheid over de ging alleen het geografisch territoir van belang. staat van de democratie. Daarbij is niet het doel om de kiezersgunst te verwerven, een partij te STELLING 1 vernieuwen, of oppositie te voeren. Wel om te ONS REPRESENTATIEVE SYSTEEM IS GEBA­ reflecteren op de staat van het politieke en voor­ SEERD OP GEOGRAFISCHE TERRITORIA EN 41 uit, het partijpolitieke, en uiteindelijk de repre­ HOUDT GEEN REKENING MET KIEZERS DIE IN sentatieve democratie. Hier volgt dan ook een MEERDERE TERRITORIA VERKEREN, OF ZICH verhaal over de wereld zoal ik die momenteel IN FUNCTIONELE OF VIRTUELE TERRITORIA waarneem. En zoals zal blijken bestaat er in die OPHOUDEN wereld een fundamentele crisis, daar waar Bos een oplossing ziet: een crisis in representatie. Daarvoor noem ik vijf stellingen^. Panda’s en walvissen worden met uitsterven be­ dreigd. Oceanen stromen vol olie. Veel mensen vin­ den dat verschrikkelijk. En daarom steunen ze bij­ voorbeeld Het WNF, of ze worden donateur van

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Albertjan « ru ite r De nieuwe wereld uan Wouter Bos

Greenpeace. Daarin hebben ze meer vertouwen dan stuur niet. Het besmur wordt benoemd en kan in politieke partijen. Demonstranten, vastgeketend bovendien maar moeilijk door de leden ter ver­ aan een nucleair transport, of aan het Betuwetra- antwoording worden geroepen. ject, symboliseren onze strijd voor een beter milieu. Een ander probleem is dat door continue be­ 'Spectaculaire beelden van drie figuren dobberend trokkenheid van middenveldorganisaties bij be­ op een rubberbootje op een immense zee stellen leidsontwikkeling ze zich zodanig met het beleid onze strijd voor het behoud van de walvissen voor.'^ zijn gaan identificeren dat ze richting achterban Met welk recht kan een parlementariër in Den Haag meer als vertegenwoordigers van het rijk optre­ dan nog beweren dat hij ons voorgaat in die strijd! den, dan als belangenvertegenwoordiger van de ‘Waar is verdomme zijn rubberbootje! Waar zijn de achterban richting het rijk. Dit gebeurt ook met golven, de gevaarlijke, woelige, getrotseerde zee!"! het parlement. Veel kiezers zien in parlementari­ ërs eerder vertegenwoordigers van de Haagse Po­ Het lidmaatschap van een belangenorganisatie is litiek, van het Rijk, dan hun eigen vertegenwoor­ voor veel mensen een betere manier om digers, tegenover datzelfde Rijk. Parlementariërs waarden uit te drukken, dan bijvoorbeeld het lid­ zien op hun beurt de pers als vertegenwoordi­ maatschap van een politieke partij. Het aantal le­ gers van het volk, en het kabinet ziet iedereen als den van politieke partijen is het afgelopen decen­ vertegenwoordiger naarmate het uitkomt. Re­ nium gedecimeerd. Mensen zien belangenorga­ presentatieve verwarring ten top dus! nisaties eerder als hun primaire representant dan klassieke representatieve organen als poli­ STELLING 2 tieke partijen en uiteindelijk de Staten-Generaal. HET PARLEMENT IS AL LANG NIET MEER DE Mensen voelen zich niet meer vertegenwoor­ PRIMAIRE VOLKSVERTEGENWOORDIGER. D e digd door politieke partijen. Jean Marie St a t e n G enera al en p o lit iek e partijen Guéhenno^ zegt daarover: LEGGEN HET AF TEGEN BELANGENORGANISA­ ‘Als men het democratisch principe — herleid tot TIES. M aa r o o k belangenorganisaties de techniek van de verkiezingen, ondoordacht DRAGEN bij AAN DE CRISIS IN REPRESEN­ gebruikt door gemeenschappen te vormen die in TATIE feite niet bestaan, dreigt men de democratie te gronde te richten in plaats van haar te versterken. (...) niet alleen bestaat er in veel gevallen vooraf De wachtlijsten in de zorg houden de gemoede­ geen politieke gemeenschap, (...) vaak ook ge­ ren al lang bezig. Politicikwamen niet uit de vraag beurt het dat bestaande gemeenschappen als ge­ wie er nu verantwoordelijk was voor het leveren volg van de verkiezingen sneller uiteen spatten’5 van voldoende zorg: de overheid, of de ziekenhui­ zen zelf, of de verzekeraars! Daardoor bleef ook on­ Maar ook single- of multi issue organisaties, duidelijk wie het voortouw moest nemen in het op­ 42 waardoor mensen zich wel gerepresenteerd we­ lossen van de wachtlijsten. Maar waar de politiek ten, versterken op hun beurt de crisis in repre­ geen beslissing nam, bracht de rechter sentatie. De democratische legitimatie van deze uitkomsiTwee verzekerden die op een wachtlijst organisaties is namelijk op z’n zachtst gezegd waren beland, gingen eind 1998 naar de rechter en problematisch. Ten eerste heeft de ANWB bij­ claimden zorg van de staat Deze bepaalde echter, voorbeeld meer dan drie miljoen leden en wordt dat niet de staatverantwoordelijk was, maar de daardoor regelmatig bij infrastructurele beleids­ zorgverzekeraar. En bovendien, dat de verzekeraar ontwikkeling betrokken. Toch is verreweg het zich niet kon verschuilen achter een gebrek aan fi­ grootste gedeelte lid geworden vanwege de nanciële middelen, omdat ze eerder akkoord was wegenwacht. Niet vanwege belangenvertegen­ gegaan met de hoogte van het bedrag dat ze van de woordiging. Daarnaast kiezen de leden het be­ staat zou krijgen. Een andere rechtszaak twee

s&’D 7/8 I 2003 Wat de PdvAte doen staat Albertjan Kruiter De nieuwe wereld uan Wouter Bos maanden later bevestigde deze gedachtegang. Dus achterban kunnen rekenen. Toch is een achterban waar de politiek niet tot een oplossing kwam, nam nodig voor strucmrele steun. Opzoek naar die de rechter een besluit met grote gevolgen. achterban zijn politici gaan zweven. En de kiezers zweven daar vrolijk achteraan. Alle partijen base­ Gouvernement desjuges^ noemen ze dat met een ren zich inmiddels op dezelfde enquêteringbure- veelzeggende term in Frankrijk. De verplaatsing aus en passen hun programma op de uitkomsten van de politiek noemen we dat in Nederland, een aan, nog slechts geleid door een vleugje nostalgie beetje verbloemend^. Politici laten het immers en veel ideologische retoriek. Gevolg daarvan is afweten, en belangrijke beslissingen worden ge­ nomen door rechters, deskundigen of uitvoe­ ringsinstellingen. Niet door volksvertegenwoor­ Veel kiezers zien in digers. Rechters, experts en medewerkers van uitvoeringsinstellingen zijn niet democratisch parlementariërs eerder verkozen. Bovendien bevinden ze zich door­ vertegenwoordigers van gaans in uitermate ondoorzichtige circuits. En daarmee is de politiek aan het zicht ontroldcen de Haagse politiek dan hun eigen en het afleggen van verantwoording niet meer mogelijk. volksvertegenwoordigers. Parlementariërs op hun beurt STELLING 3 zien de pers als hét volk VOLKSVERTEGENWOORDIGERS NEMEN GEEN BESLISSINGEN MEER EN DAARDOOR IS DE POLITIEK VERPLAATST NAAR HET ONDOOR­ dat er weinig meer over blijft voor de kiezer. Poli­ ZICHTIGE CIRCUIT VAN EXPERTS, RECHTERS tici en partijen onderscheiden zich nauwelijks EN UITVOERINGSINSTELLINGEN nog inhoudelijk. Dit komt goed tot uiting in ver- kiezingsdebatten die zelden nog tot nuances of Een overbuurman van mij heejihet maar inhoudelijke verdieping leiden. Er ontstaat een zwaar met de politiek. 'Ik ben het eens met stand­ politieke werkelijkheid die nog maar weinig te punten uit verschillende partijprogramma’s, maar maken heeft met de werkelijkheid waarin de kie­ er is niet een partij die mijn geheel aan voorkeuren zers verkeren. De wereld zit echter complexer in afdekt, en er is niet een partij waarvan ik alle elkaar dan de catchy one liners van politici doen standpunten kan delen'. Hij is voor abortus en te­ vermoeden. En die schijnwerkelijkheid leidt tot gen euthanasie, voor meer wegen en voor een beter beloftes van politici die in Spangen of de Bijlmer milieu, voor een sterke Europese unie, maar niet nooit waargemaakt kunnen worden. ten koste van democratische normen en waarden Bovendien ontstaat er door fragmentarise- 43 in Nederland. Hij was tegen een oorlog in Irak, ring van waardepatronen concurrentie mssen de maar nu voor een inval in Korea. Wel wist hij dui­ eerder genoemde single- en multi issue organi­ delijk wat hij niet wilde; datdeiFF de grootste par­ saties en parlementaire vertegenwoordiging. Als tij zou worden. Daarom heeft hij uiteindelijk maar ik mijn personal set of values vertegenwoordigd PvdAgestemd weet door verschillende lidmaatschappen van single issue organisaties is de kans groot dat ik Ideologieën verdwijnen. Individualisering en bij parlementaire verkiezingen een proteststem fragmentarisering van waardepatronen maakt re­ uit. Ik weet niet wie ik wil, want niet één partij presentatie een hachelijke zaak. Het gevolg is dat dekt mijn geheel aan preferenties, maar ik weet vertegenwoordigers niet meer op een vaste wel wie ik in ieder geval niet wil. Dus is mijn

S&D 7/8 ] 2003 Wat de PdvAtedoen staat Albertjan Kruiter De nieuwe wereld van Wouter Bos

stem geen teken van steunverlening, maar van becke was vrije pers belangrijk als tegenmacht, afkeer. Afkeer van de politiek. Dit werkt de per­ als controle op het systeem, tegenwoordig heeft vertering van representatie in de hand. En de pers zijn eigen controle nodig. daardoor het wantrouwen jegens politici.

STELLING 5 STELLING 4 DE MEDIA HEBBEN EEN TE STERKE GREEP ONTIDEOLOGISERING EN WAARDENFRAG­ OP DE VOLKSVERTEGENWOORDIGING GE­ MENTARISERING MAKEN ONZE HUIDIGE KREGEN, ZONDER DAT DAAR EEN COUNTER- PARLEMENTAIRE VERTEGENWOORDIGING VAILING POWER TEGENOVER STAAT TOT ANACHRONISME

In de hierboven geschetste wereld is sprake van Hans Dijkstal bleef tijdens de vorige verkiezin­ afnemende effectiviteit en legitimiteit van ons gen eigenlijk liever weg bij een TV debat van 2 Van­ representatieve democratische systeem. Wat be­ daag. 'Dan doen we het met vijf lijsttrekkers en zet­ tekent dat voor de strategie van een politieke ten we uit protest tegen het wegblijven van Dijkstal partij als de PvdA? We kunnen immers niet lan­ een lege stoel neer’^, was de veelzeggende reactie ger volhouden dat onze representatieve, demo­ van de kam van de redactie van het programma. cratische praktijken, culminerend in vierjaar­ Dijkstal had geen keuze. Dat zou zeker zetelverlies lijkse verkiezingen nog langer consistente, gaan opleveren. Zo kunnen lijsttrekkers het zich structurele politieke gemeenschappen bestendi­ ook niet veroorloven om niet in Barend en Van gen. Toch zeggen we op verkiezingsdag tegen Dorp te verschijnen. Annemarie forritsma kwam burgers, die regelmatig van baan, woonplaats, zelfs eerst aan deze heren verantwoording afleggen gedachten, ideeën, verlangens, voorkeuren, idea­ overeen vermeende verstrekte subsidie aan het be­ len, en mores veranderen: zeg vandaag wat u drijf van haar man, alvorens de kamer te informe­ vindt, dan gebruiken we dat de komende j aren ren. En regelmatig stelt een kamerlid vragen naar als uitgangspunt voor ons beleid. Terwijl die­ aanleiding van het programma. zelfde kiezer morgen alweer anders denkt. Dat kan niet zonder consequenties blijven voor re­ De media lijken tegenwoordig de primaire volks­ presentatieve instituties in zo'n samenleving. vertegenwoordiger. Zij presenteren en represen­ Met Guehénno ontwaren we dus politieke ge­ teren en politici gaan mee in dat mechanisme. meenschappen die niet door volksvertegenwoor­ Gevolg is dat het debat verplaatst is van de digers weerspiegeld worden en verkiezingen die Tweede Kamer naar de televisiestudio. Boven­ niet- bestaande verhoudingen fixeren. Dat is de­ dien doen media meer cruciale onthullingen in structief voor het democratische proces. Een dy­ controlerende zin dan het parlement en boven- namische samenleving vraagt om flexibele con­ 44 dien zijn parlementariërs voor cruciale informa­ trolemechanismen, en flexibele manieren om tie vaak op journalisten aangewezen.® De omge­ belangen te articuleren. Onze huidige instimties keerde wereld. Zo is er een wederzijdse afhanke­ zijn daarvoor niet meer voldoende. Bos lijkt met lijkheid ontstaan. Journalisten zijn afhankelijk zijn verhaal recht te willen doen aan deze ana­ van het nieuws dat politici creëren. En politici lyse. Zijn drietrapsraket (participatie, burger­ zijn weer afhankelijk van de media, om in de schap en diversiteit) is dan ook een prijzens­ gunst van het kiezersvolk te geraken. De media waardige constructie. Maar helaas is dat niet zijn zijn dus afhankelijk geworden van het systeem, hele verhaal, want zoals gezegd. Bos pleitte in zonder dat ze in het systeem van checks and ba- een interview met Vrij Nederland‘° voor een lances zijn opgenomen. Ze checken wel, maar het districtenstelsel. In dat stelsel zouden bovendien is de vraag waar de balans is. In de tijd van Thor- twee partijen actief moeten zijn. In een dergelijk

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvAte doen staat Albertjan Kruiter De nieuwe wereld uan Wouter Bos stelsel ziet hij de PvdA het liefste opgaan in een tici die met de regelmaat van de klok hun primaat brede progressieve volkspartij. Deze verande­ opeisen. Dan is het erg riskant om participerende ring is door de ontwikkelingen die ik schetste burgers toezeggingen te doen en ze de indruk te echter van hetzelfde laken een pak. De proble­ geven dat ze iets in te brengen hebben. Teleur­ men die we noemden blijven onverminderd van stelling en uiteindelijke afkeer van de politiek toepassing. Ook een nieuwe partij in een nieuw zullen het gevolg zijn. Ondanks deze tegenstrij­ stelsel van representatieve democratie zal aan de digheden pleit Bos voor beide en roept daarmee eroderende werking van fragmentatie, deterrito- fundamentele tegenstrijdigheid in het leven. rialisering, uit balans geraakte media en concur­ rerende representatie onderhevig zijn. Ook in een districtenstelsel zal Bos in een schimmen­ Alle partijen baseren zich op spel verwikkelt zijn met het centrum van de macht. Hij zal haar najagen en menen waar te ne­ dezelfde enqueteringsbureaus men, maar haar nooit kunnen bereiken. Macht en passen hun programma op de bestaat nog wel, maar is niet gebundeld in één centrum, in één punt. uitkomsten aan, nog slechts geleid Maar om nog een reden is het pleidooi van Bos voor een districtenstelsel, de achilleshiel van zijn door een vleugje nostalgie en veel nieuwe strategie. Bos richt zijn pijlen namelijk ideologische retoriek zowel op participatieve als op representatieve de­ mocratie. Hij probeert ze dan ook beide en het liefst tegelijkertijd te stimuleren. Participatie, of De PvdA-leider heeft, en dat is begrijpelijk, een participatieve democratieopvatting, wordt moeite met het opgeven van het idee van een doorgaans begrepen als rechtstreekse invloed plek in het centrum van de macht. Om een plek van de burger op de macht. Representatie, of een in de periferie van de macht is het de sociaal-de- representatieve opvatting van democratie als een mocratie immers nooit te doen geweest: ook Bos indirecte, gedelegeerde invloed van de burger op streeft naar progressieve verandering. Hij wil de macht. Het is wat Madison in de bekende/ede- zich op het midden blijven richten, de meerder­ ralist paper nummer lo “ het verschil tussen een heid veroveren, consistent zijn, en door middel republiek en een democratie noemde en in de vs van het districtenstelsel, het systeem van repre­ uiteindelijk de basis werd voor de controverse sentatie versterken. Aan de andere kant verlangt mssen Republikeinen en Democraten^^. De ver­ hij dat de burger zelf vooral actief participeert in gelijking met twee communicerende vaten gaat de politiek. Door aan de ene kant participatie te wellicht niet helemaal op, maar je zou kunnen prediken, en aan de andere kant representatie te stellen, dat verandering in participatiemogelijk­ belijden creëert bos ambiguïteit en spanning. heden, altijd consequenties heeft voor represen­ Een spanning die voortkomt uit enerzijds de 45 tatie, en andersom. Oftewel het stimuleren van wens om via het systeem van representatieve de­ participatie gaat altijd ten koste van representa­ mocratie, gesteund door een meerderheid van tie. Het vergroten van de invloedsmogelijkheden stemmen de samenleving te veranderen en an­ van de burger, beperkt immers het aantal hande- derzijds de wens om via participatie de burger lingsalternatieven van de vertegenwoordiger. En aan het woord te laten, en te luisteren. Het is de andersom: Het versterken van representatie zal spanning mssen representatie en participatie, de claims van vertegenwoordigers op het poli­ consistentie en flexibiliteit, directe en indirecte tieke primaat versterken en daarmee de partici­ democratie, burgerschap en overheid, collectief perende burger in de schaduw stellen. De poli­ belang en individueel belang, actief leiderschap tieke rationaliteit staat immers garant voor poli­ of actieve volgzaamheid. En een spanning mssen

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Albertjan Kruiter De nieuwe wereld uan Wouter Bos

moeten luisteren maar graag willen vertellen. houd geworden vorm, zijn driepunten-ideologie, Een spanning russen progressief willen zijn, weer process in plaats van substance laten zijn. maar toch in oude structuren blijven denken. Als Dan bestaat je consistentie in je omgang met de je beide uitingen van democratie blijft stimule­ samenleving, niet uit het streven naar con­ ren, zullen ze op een negatieve manier veelvul­ sistente inhoud. Wees dus consistent in je bena­ dig op elkaar ingrijpen en uiteindelijk aan de ba­ dering van de burger. sis staan van eikaars verval. 1 . Zoek consistentie in je benadering van de bur­ ger. Niet in je standpunten

PARTICIPATIE ALS LEERPROCES Flexibiliteit is dus een noodzakelijke voorwaarde En nu? Kan de ambiguïteit die de strategie van voor de politiek van de toekomst. Flexibiliteit om Bos oproept worden opgelost? Bestaat er nog be­ te kunnen bevroeden wat er in de samenleving wegingsvrijheid voor een ambitieuze sociaal-de- omgaat, en hoe dat in voorstellen omgezet kan mocratische politicus in deze tijden? Tijden worden. De primaire concentratie van Bos op een waarin representatie zich in crisis bevindt, en de meerderheid van stemmen, gaat echter ten koste macht niet meer aan de hofvijver zetelt. De van die flexibiliteit. Door de focus op het aantal macht zich niet meer vestigt in vaste instituten, zetels in de volksvertegenwoordiging onderwerp maar gerief zoekt in dynamische netwerken, on­ je de partij aan de starre structuren van ons poli­ grijpbaar voor logge instituties, die ontworpen tieke systeem. Die strucmren zijn dodelijk voorje zijn om het statische, zichtbare, oudere broertje flexibiliteit. Daarom zul je buiten dat systeem om van de huidige macht te controleren. Het ant­ naar manieren van representatie moeten zoeken, woord is ja. Als de macht is verplaatst, dan vraagt met de samenleving in contact moeten komen. dat om een passende verandering van checks and Zoals bijvoorbeeld belangenbewegingen dat balances. Dat vraagt dus om verandering in poli­ doen. Natuurlijk trekje je als partij niet van de tiek. Hieronder zal ik een poging doen om op ba­ een op de andere dag terug uit Den Haag. Dat zou sis van de ontwikkelingen die ik heb geschetst waanzin zijn. Het signaal is echter duidelijk: zoek enige conclusies te trekken ten aanzien van de politiek weer op straat, in nieuwe politieke do­ strategie van Bos en proberen tot enige construc­ meinen, niet op het Binnenhof tieve aanbevelingen te komen. 2. Een focus op een structureel zetelaantal gaat Door participatie te bevorderen en zich op het ten koste van je flexibiliteit en je verbinding midden te richten probeert Bos recht te doen aan met de samenleving de samenleving. Maar zoals we eerder zeiden: het midden bestaat niet. Joe Sixpack of Jan Modaal is Als je participatiemogelijkheden formaliseert in geen continue factor. Waardenfragmentarise­ het huidige systeem, in bijvoorbeeld een recht op ring betekent niet dat waarden niet meer be- participatie, dan instimtionaliseer je de span­ 46 staan, maar dat waardenpatronen van indivi­ ning russen vertegenwoordiger en vertegen­ duen geen consistentie meer vertonen. Daarom woordigde. Stimuleer je het echter alleen aan de is het zeer complex voor de PvdA, of welke partij informele kant, dan loopje het risico dat de ver­ dan ook om zich op dat midden te richten. Door­ tegenwoordiger in weerwil van de participant, dat het midden dynamisch is, zul je immers zijn primaat opeist en hem of haar gedesillusio­ nooit strucmrele steun voor een consistent pro­ neerd achter laat. De PvdA leider zal zich reken­ gramma vergaren. Wil je de meerderheid achter schap moeten geven van die spanning. Het is je krijgen dan zal je flexibel moeten zijn. En flexi­ niet verstandig ze beide te stimuleren. Blijft niet biliteit gaat doorgaans ten koste van consisten­ op twee paarden wedden maar maak een keuze. tie. Tenzij je consistent bent in vorm. In je bena­ Het stimuleren van participatie is een goed initi­ dering van de burger. Daarom moet Bos zijn in- atief om in te spelen op een gefragmentari-

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Albertjan Kruiter De nieuwe ii/ereld uan Wouter Bos seerde, onkenbare samenleving. Door tegelijk re­ 4. Zie participatie vooral als opleiding tot burger­ presentatie te stimuleren wordt het positieve ef­ schap fect echter teniet gedaan. Bovendien verlaat je daarmee de hierboven genoemde consistente be­ Eerder noemden we de gemeenschappen die nadering van de burger. Immers wanneer laten Guehénno vernietigd ziet worden door verkie­ we de burger participeren en wanneer neemt de zingen. Ga op zoek naar dergelijke gemeen­ vertegenwoordiger het van hem of haar over? schappen en plaatsen waar mensen zich rondom Waar ligt het primaat? Wie maakt uiteindelijk de hun belangen organiseren, en stimuleer dat. beslissing? 3. Kies voor het stimuleren van participatie. Niet voor een combinatie van participatie en repre­ De media lijken tegenwoordig sentatie de primaire volks­ De consument moet weer burger worden en vertegenwoordigers. volop meedraaien in de Res Publica, luidt een van de mantra’s uit Bos' nieuwe ideologie. Dat zal ze Zij doen meer cruciale dan wel moeten leren! Niet iedereen is per defi­ nitie geboren met het participatie gen. Sinds Put- onthullingen in controlerende nam'3 in 1993, geïnspireerd door De Tocqueville, zin dan het parlement de heilzame werking van civic communities op de democratie beschreef, is het begrip burgerschap weer in zwang. Het betrof hier een ex post ana­ lyse van de Italiaanse samenleving. Het actief Niet door er meteen een PvdA-stempel op te creëren van burgerschap is echter nog niet zo plakken, maar door het te koesteren en hulp te eenvoudig. Het beroep op de consument om zich bieden waar nodig. En begin alvast met experi­ als ware citoyen te gedragen komt bovendien te­ menteren. Niet landelijk, maar op kleine schaal. gen het einde van een periode die begon in de ja- Beschouw participatie als leerpoces. Creëer Poc­ ren vijftig en waarin we zo ongeveer elk maat­ kets ofpanicipation: Een leeromgeving waarin de schappelijk initiatief, elk product van burger­ burger kan ervaren wat het is om collectieve goe­ schap hebben verstatelijkt. De consument zal op­ deren te produceren en daarvoor verantwoor­ nieuw moeten leren wennen aan z’n nieuwe rol. ding te dragen. En waarin de overheid kan leren Dat ik een nieuw paspoort ook op donderdag­ hoe met participatie om te gaan. In Pockets ofPar- avond wil kunnen ophalen en die wens uit, wil ticipation heeft de burger vrij spel. nog niet zeggen dat ik in staat ben tot het geza­ 5. Creëer ‘Pockets of Participation’, leeromgevin­ menlijk produceren van collectieve goederen. gen voor participatie Mondigheid is iets anders dan collectieve pro­ 47 ductiviteit. Burgerschap is iets datje moet leren. Ten slotte is het goed om te beseffen dat het na­ En dat leer je in participatie. Leren is dan ook de streven van participatie en burgerschap geens­ belangrijkste functie van participatie. De theo­ zins waarde-neutraal is. Het is in ieder geval niet rieën van De Tocqueville zijn nog steeds actueel: politiek neutraal en kan zelfs een serieuze be­ hij zag in civic associations en participatie de dreiging vormen van de democratische normen leerschool voor burgerschap, voor volwaardige en waarden die we hier sinds j aar een dag hante­ deelname aan de samenleving. Daar kan het sti­ ren. Immers het gaat altijd om het benadrukken muleren van participatie dus van pas komen! van een bepaald eigenbelang, of een groepsbe­ Participatie kan dus worden gezien als een oplei­ lang. Onafhankelijk van de vraag of dat belang ding tot burgerschap! ook het collectieve belang dient. Over die laatste

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Albertjan «ruiter De nieuwe wereld uan Wouter Bos

vraag ben ik minder positief. Het lijkt namelijk representatieve als participatieve democratie, wel of uit ons collectieve geheugen verdwenen roept hij een ambiguïteit op die het democra­ is, wat een collectief goed is. De mondige burger tisch proces niet ten goede zal komen. De vraag lijkt vooral voor zijn eigen belang op te komen. die nu voorligt is wat het blijvend effect zal zijn Daar komt bij, dat als het aan Bos ligt, niet gelijk­ op de sociaal-democratie. heid, maar gelijkwaardigheid de nieuwe steunpi­ Dat zal ten eerste afhangen van de mate laar onder de sociaal-democratie wordt. En waarin ze zich zal weten aan te passen aan de dy­ daardoor ontstaat meer vrijheid voor de burger. namiek waar onze samenleving aan onderhevig Twee idealen uit de Franse revolutie zijn dus af­ is; als de politiek verplaatst, zal ze mee moeten gedekt: vrijheid en gelijkheid. Dat is niet nieuw. verplaatsen, als de samenleving fragmenteert, Dat is karakteriserend voor het neo-liberalisme, zal ze mee moeten fragmenteren, als je concur­ de Derde Weg en eigenlijk alle politieke main rentie ondervindt, van andere representerende streams van de afgelopen decennia. Andere par­ organisaties, zal die strijd vol moeten worden tijen doen dat dus ook. Het is de vraag echter, wat aangegaan. Bos zal moeten beseffen dat hij één met het overgebleven ideaal uit de Franse Revo­ van de velen is in representatieland, en zich een lutie, namelijk broederschap gebeurt. Blijft broe­ gefragmentariseerd beeld van representatie ei­ derschap in de vorm van solidariteit immers gen maken. Hij moet zichzelf en de PvdA buiten overeind als participerende burgers het voor het het centmm denken dat hij nog voor zich ziet. zeggen hebben? Komen de mensen die zich min­ De fractieleider zal moeten aanvoelen waar der goed uitdrukken wel aan bod? Als Bos in vol­ nieuwe politieke domeinen in de samenleving doende gevoelens van empathie en solidariteit ontstaan, en geen centrum meer willen zijn, bij de Nederlandse bevolking gelooft, dan zal maar een afspiegeling van zoveel mogelijk poli­ broederschap in participatieprocessen naar bo­ tieke momenten in de samenleving, die hij ven komen. Vervolgens kan de politiek, en wel­ waardevol acht. Bos moet zich richten op buiten­ licht de PvdA in het bijzonder, als procesmanager parlementaire articulaties van belangen en zich in het nationale participatieproces fungeren. Als afvragen of hij ze a) legitiem vindt en b) er vol­ de partij echter, net als ik overigens, gelooft dat doende solidariteit aanwezig is en c) hij in pro­ met name het eigen belang zal prevaleren, moet cesmatige zin kan ingrijpen. Dus niet door Scoo- ze opkomen voor het collectieve goed en de Res terterroristen te vangen, zoals PvdA-prominen- Publica in het algemeen, en solidariteit en broe­ ten onlangs in Rotterdam deden, maar door be­ derschap in het bijzonder. Als dat niet gebeurt zal woners te helpen hun belang te articuleren en een bonte verzameling van interactieve proces­ hun belang te organiseren. sen de identiteit van de PvdA en de sociaal-demo­ Zolang maar niet wordt gereageerd vanuit een cratie aan het zicht onttrekken. Het is een illusie instimtionele reflex, het versterken van be­ om te denken dat in een gefragmentariseerde staande instimties, het aandikken van geperver­ 48 samenleving broederschap als vanzelf ontstaat. teerde arrangementen. Het opzoeken van starre 6. Ook in participatieprocessen is een hoeder van representatieve systemen, is funest voor je flexi­ het collectieve goed en broederschap nodig! biliteit en dus voor je capaciteit om te volgen wat er in de samenleving omgaat. Zoek democrati­ sche vernieuwing niet vanuithet parlement, BROEDERSCHAP ALS COLLECTIEF BELANG maar in de samenleving. Voor een deel is Bos Bos heeft met zijn pleidooi participatie op de daar al aan begonnen. agenda gezet en het gelijkheidsdogma ter discus­ Maar de toekomst van de sociaal-democratie sie gesteld. Dat is moedig. Daarnaast zoekt hij de­ hangt vooral af van de vraag in welke mate Bos in mocratische vernieuwing in het districtenstel­ staat zal zijn om te midden van complexiteit, dy­ sel. En dat is jammer. Door Bos’ nadruk op zowel namiek en participatie, solidariteit en broeder-

S&D 7/8 I 2003 Wat de PdvA te doen staat Albertjan Kruiter De nieuwe wereld uan Wouter Bos schap en collectief belang te bewaren. Ook in de creëert, waarin burgers meedenken en het col­ toekomst zal de sociaal-democratie zich moeten lectieve belang weer leren ervaren, dan komt inspannen om die waarden te verdedigen. Daar­ naast vrijheid in de vorm van participatie en ge­ toe heb ik enige suggesties gedaan. Als Bos con­ lijkheid in de vorm van gelijkwaardigheid, wel­ sistentie zoekt in de benadering van de burger, licht ook broederschap in de vorm van solida­ participatie vooral ziet als een leerproces dat kan riteit en als collectief belang weer dichterbij. leiden tot burgerschap, Pockets ofPanicipation

Noten mondialiseerde wereld. Lannoo. 9. Ekhardus. op.dt. pp. 71 Tielt. 2002.pp 12 10. Vrij Nederland, M ooi Rood Is N iet 1. Participatie, ten faveure van gelijk­ Middelaar, L. van., Politicide; De Lelijk. Interview met Wouter Bos, heid. Z ie www.wouterbos.nl moord op de politiekin de Franse fi­ 28 juni 2003, jaargang 64, num­ 2. Vergelijk: In ’t Veld, R.J. en A.J. losofie, Van Gennep, Amster­ mer 26.pp 10 -11 Kruiter. Volksvertegenwoordiging dam, 1999., pp 150 n. Zie:http;//www.federalistpa- moet worden afgeschaft. NRC 22 Bovens, M. e.a., De verplaatsing pers.com maart 2002 van de politiek; Een agenda voor 12. Zie ook: Dahl, Robert A., On De- 3. Ekhardus, M., De Dramademo- democratische vernieuwing, WBS, mocracy, Yale University Press, crarie, Lamnoo,Tielt2002, pp. Amsterdam, 1995 Londen, 2002, pp 10 -17 193 Vrij Nederland, Ik ben trots op 13. Pumam, R. D., Makin^ Demo- 4. Idem. pp 194 Paars, Interview met Hans Dijkstal, cracy Work; CivicTraditions in 5. Guéhenno,J.M., De toekomst von 30 maart 2002, Jaargang 63, Modern Italy, Princeton Univer- de vrijheid; Democratie in eenge- nummer 13, pp 13 sity Press, New Jersey, 1993

49

S&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat (4) Progressief Transatlantische Dialoog

ALVARO PINTO SCHOLTBACH

Na het lange en ultra-ideologisch conservatieve Koude Oorlog bestond en die met het einde hier­ tijdperk van Ronald Reagan en Margareth Tha- van tekenen vznfatigue begon te vertonen, werd cher, en het korte interregnum van Bush sr, be­ herijkt. Niet in het minst door de politieke dia­ gon met de komst van Bill Clinton naar het Witte loog die centrum-links ook over binnenlandse Huis in 1992 een duidelijk nieuwe fase in de kwesties voerde. Onder de paraplu van de Derde Transatlantische relaties. Ook in de politiek. In Weg en onder leiding van Bill Clinton’s team van centrum-linkse kringen kwam nieuw elan en ideologen en imagologen, beleidsdenkers en zelfvertrouwen, en russen Europese sociaal-de- campagnestrategen, was er een uitgebreid trans­ mocraten en Amerikaanse Democraten ontstond atlantisch netwerk, (zie The Clinton Wars, Sidney een bijzonder nauwe relatie. De voorspelde on­ Blumenthal; New York, 2003). Zelfs degenen die ontkoombare geopolitieke verwijdering tussen ideologisch meer tot de Zuid-Europese, etatisti- Europa en de vs na 1989 vond niet plaats. In­ sche school van de sociaal-democratie behoorden tegendeel, na zijn eerste, onzekere en mislukte en dus niet erg te porren waren voor de marktge­ presidentiële periode, ontpopte Clinton zich na oriënteerde Angelsaksische versie, weerstonden 19 9 6 als de meest Europese Amerikaanse presi­ niet de verleiding om deel uit te maken van dit dent ooit. Meer dan ooit in de recente geschiede­ netwerk. De mogelijkheid om van nieuwe nis na de Tweede Wereldoorlog waren het pro- ideeën en oplossingen gebruik te maken werd gressieven die de Transtlantische verhoudingen met beide handen aangegrepen (zie het boek vormgaven en in standhielden. Daar, en meer Multiple Third Ways, onder redactie van René dan in de ideologische vernieuwing en in de Cuperus en anderen). In verschillende setringen soms naïeve omhelzing van de nieuwe econo­ buiten de geïnstitutionaliseerde fora (de Socia­

mie, lag de kracht van wat nu onder Derde Weg listische Internationale en de pes werden niet 50 bekend is geworden. Anders dan de vele eerdere ten onrechte als log ervaren) sprak men over de Derde Wegen, neem de Derde Weg die sociaal­ nieuwe beginselen van progressieve politiek, democraten als Brandt en Palme tussen de vs en over de wijze waarop moderne samenlevingen de Sot^etunie in de j aren zeventig voor ogen het best bestuurd konden worden, de politieke stond, werd in de negentiger j aren een Derde taal werd voorzien van management termen als Weg met de VS gevonden. bestpractices of peer reviews; onderbet motto the De traditionele waarden- en belangenge­ reinvention of center left politics. meenschap die mssen Europa en Amerika in de De European Connection, die na de verkiezings­ overwinning van Tony Blair in 19 g 7 via Groot Over de auteur Aluaro Pinto Scholtbach is Brittannië verliep, bereikte de overgrote meer­ Internationaal Secretaris uan de PudA derheid van de Europese landen. In 13 van de 15

S&"D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Alvaro Pinto Scholtbach ProgressiefTransatianthche Dialoog

Eu-lidstaten zaten sociaal-democraten in de re­ kaanse conservatieve denkers als Robert Kagan gering, en ook al verschilden ze onderling van slechts door Clinton uitgestelde, onvermijdelijke mening over tal van zaken, de Derde Weg fun­ verwijdering mssen Europa en de vs na de geerde als een navelstreng. Zelfs de Fransen, tra­ Koude Oorlog, is nu voer voor conservatief ditioneel het meest beducht voor de Transatlanti­ rechts en links. Beide vanuit de a-politieke (want sche samenwerking, bleven aan die navelstreng het maakt niet uit wie aan de macht is) veronder­ zitten. Frankrijk kwam zelf in de n avo en de stelling of wens dat Europa en de vs geen ge­ Franse socialisten kozen voor een correctie op de deelde belangen, laat staan waarden zouden heb- Amerikaanse hypermacht binnen en niet buiten de Atlantische samenwerking. In potentie poli­ tiek zeer risicovolle operaties als de uitbreiding Er is veel mis met het Amerika van het aantal leden, de hervorming van de mili­ taire en technische samenwerking en de nieuwe van Bush Jr strategische doctrine van de n avo kwamen er relatief makkelijk doorheen. En Clinton lan­ ceerde in 19 9 6 na de oorlog in Bosnië Amerika ben. Conservatief links vlucht in anti-amerika- als de ‘indispensable nation’, onontbeerlijk voor nisme en denkt in Amerika als vij and het bin­ de versterking, niet vervanging van multilaterale dende element te hebben gevonden voor een ei­ instimties en voor internationale acties. Wat me­ gen Europese internationale identiteit. Conser­ dio jaren negentig als een nieuw transatlantisch vatief rechts zweert bij Kagan’s schilderij van een netwerk was begonnen was eindjaren negentig Europa in een ‘eeuwige slaap’ gevallen en een bovendien een werkelijk mondiaal netwerk ge­ Amerika die als ‘lone ranger’ achter de horizon worden. Mede dankzij de verlichte buitenlandse verdwijnt. Tegen deze achtergrond doet Blair al politiek van de vs kon centrum-links in Noord het mogelijke om een definitieve verwijdering en Zuid-Amerika weer on speaking terms zijn mssen Europa en de vs te voorkomen; hij zoekt (Clinton’s openlijke verontschuldigingen aan La- naar bestendiging van de speciale relatie mssen tijns-Amerika voor de schandelijke politiek van Groot Britiannië en de vs en sluit zich aan bij het de jaren zeventig en tachtig droeg daartoe bij) en Nieuwe Europa van zijn conservatieve collega's en richting Afrika was er sprake van een serieuze bondgenoten van Bush in Oost- en Zuid-Europa, dialoog en steun aan nieuwe Afrikaanse leiders. Denemarken en Nederland. Veel goeds belooft Dit mondiaal netwerk werd het eerste progres­ dit niet; voor Blair niet, voor de Europese samen­ sieve antwoord op de globalisering. werking niet, noch voor de Transatlantische ban­ Washington is nu in handen van neo-conser- den en de internationale politiek. vatieven en centrum-links heeft de unieke meer­ derheidspositie in Europa na een korte populisti­ WAT GING ER MIS? sche revolte aan traditioneel conservatief verlo­ 51 ren. De Pax Americana van Bush leidt tot groei­ In een paar j aar tij d en met de snelheid van de end anti-amerikanisme en in Europa dreigt een nieuwe economie zijn provincialisme in Europa niet-denkbeeldige scheidslijn tussen oud en en unilateralisme in Amerika aan de macht geko­ nieuw Europa de lang gekoesterde wens tot een­ men. Provincialistische, en voor de vs isolatio­ wording te verstoren. Wat die scheidslijn precies nistische verleidingen, waren na de desintegra­ zou kunnen inhouden weet niemand, maar dat tie van de Sovjemnie in 1991 volop aanwezig. In een machtspolitieke strijd russen verschillende Europa en de vs gold de mantra van de negenti­ machtsblokken tot gevolg zou kunnen hebben ger jaren 'it’s the economy srupid' en de wens om de dat Europa internationaal verlamd raakt, kan ie­ mg naar het buitenland toe te keren. Dat het niet dereen voorspellen. De volgens sommige Ameri­ gebeurde kwam door de weerbarstigheid van de

S&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Alvaro Pinto Scholtbach PmgressiefTransat\ar\t\sche Dialoog

Balkan en de diplomatieke behendigheid en trum-links had omwille van het behoud van de internationale betrokkenheid van de regeringen solidariteit en de dynamisering van de economie van dat moment. Europa en de vs fungeerden als om de participatie te bevorderen, open of stie­ eikaars contragewichten en zorgden voor een kem afstand genomen van de strijd om de ver­ Transatlantische balans: niet te veel afzijdigheid spreiding van, en daarmee het verminderen van van de Europeanen, niet te veel macht van de vs. de ongelijkheid in, kennis, macht en inkomen. Dat contragewicht is er nu niet. Blair heeft de Meer sociale participatie, met name via de ar­ verkeerde partner in Washington, de verkeerde beidsmarkt, leidde niet automatisch tot minder bondgenoten in Europa, en in Oud Europa ont­ ongelijkheid en het wegnemen van het gevoel breekt de diplomatie en internationale behen­ van achterstelling en onzekerheid. Gelijkheid digheid. What went wrong? van kansen, het organiseren van een meritocrati­ Was de komst van Bush iniooo en van tradi­ sche samenleving waarin die tot bloei kunnen tioneel en populistisch rechts in Europa (behalve komen, is niet voldoende. De staat is meer dan in Oost-Europa waar precies het omgekeerde ge­ alleen een faciliterend bedrijf; wil men werke­ beurde) het begin van een nieuw tijdperk, onaf­ lijke gelijke kansen realiseren, dan zal de over­ wendbaar vanwege de neo-conservatieve tijd­ heid actiever het benutten daarvan moeten geest? Alles wijst er op dat de internationale poli­ organiseren. De ongelijkheid is de afgelopen tiek er in ieder geval niets mee te maken had. j aren toegenomen: in termen van inkomsten, Bush won niet maar verloor in feite de verkiezin­ en zeker in termen van macht. Nationaal en gen van 2000, zijn ‘moral majority’ voorzover die internationaal. Erkenning daarvan en van de bestaat is gestoeld op het klimaat na 9/11, en de tekortkomingen van de Derde Weg op dat electorale nederlagen in Europa waren veelal aan terrein is essentieel. centrum-links zelf te wijten. In Noord-Europa Op de laatste en vierde Progressive Govemance door een combinatie van een over-technocrati- conferentie die in juli in Londen werd gehouden, sche wijze van regeren en politiek bedrijven. In de best georganiseerde Derde Weg meeting tot nu Zuid-Europa door interne verdeeldheid en on­ toe, is daarmee een begin gemaakt. Ook al wei­ duidelijke koers in het centrum-linkse kamp. In gert men afstand te nemen van de Derde Weg het algemeen door een te laat ingezette verbete­ (gebruik van de term Vierde Weg werd afgewe­ ring van de publieke sector en effectieve beant­ zen), de pogingen van zowel de intellectuele va­ woording van de wensen van burgers om de der daarvan, Anthony Giddens, om met de kwaliteit van de samenleving meer dan alleen in nieuwe termen publicisation een herwaardering termen van arbeidsparticipatie te zien verbete­ van de publieke sector uit te roepen, als van de ren. De ongekende werkgelegenheidsgroei en politieke vader, BUI Clinton, om met een mea welvaartsstijging van de jaren negentig gene­ culpa te erkennen dat men te weinig had gedaan reerde nieuwe sociale eisen in de sociaal-cultu- om markten voor ontwikkelingslanden te ope­ 52 rele sfeer die te laat herkend werden. Ideologi­ nen, transnationale ondernemingen aan ^over- sche herkenbaarheid was er bovendien niet te nance te onderwerpen, spreken voor zich. Ook de vinden. De gelijke kansen en meritocratische al te optimistische kijk op de globalisering en het samenleving van de jaren negentig deed boven­ taboe om het als bedreiging te beschouwen en dien de ongelijkheid zichtbaar groeien. Degenen slechts in termen van chaUenges en opportuniries die mee konden doen distantieerden zich van de te spreken heeft plaats gemaakt voor realisti­ publieke zaak, degenen die niet mee konden schere benadering, (zie Progressive Futures, New doen en de last van de maatschappelijke trans­ Ideasforthe Centre-Lefi, Policy Netwerk, 2003). formaties, in termen van onveiligheid en culm- Het streven naar minder ongelijkheid in de inko­ rele diversiteit, dagelijks te verduren kregen, mens- en machtssfeer moet niet als naïef ouder­ keerden zich tegen de zittende autoriteiten. Cen­ wets socialisme worden beschouwd, maar als

sSfü 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Alvaro Pinto Scholtbach Progressief Transatlantische Dialoog pure Realpolirik om de solidariteit in stand te doctrine volledig afhankelijk is, gebrekkig zijn. houden, machtsconcentratie te voorkomen en De gijzeling van de Amerikaanse politiek door een graaimentaliteit en hedonistische civiele 9/11 heeft de Democraten tot zeer recent vol­ culmur te voorkomen. strekt verlamd. Na de ‘gejatte verkiezings-over- Europese sociaal-democraten en Amerikaanse winning’ van 2000 beschuldigden de Republikei­ democraten moeten nu een nieuwe neo-progres- nen de Democraten van ondermijning van de sieve agenda ontwiklcelen, ideologischer van ka­ nationale eenheid die nodig was om de strijd te­ rakter en anders dan de informele progressieve gen het terrorisme te voeren en zaaiden daarmee politieke dialoog van de jaren negentig, ook als centraal onderdeel van democratische instituties als de Socialistische Internationale en de Partij In plaats van het huidige van Europese Sociaal-democraten. Maar met wie aan Amerikaanse zijde? (zie rapport op website provincialisme in Europa en Pvda van fes -bezoek aan Washington, juni 2003) unilateralisme in de VS zal er een nieuw progressief 9/1 1, DOG DAYS EN DE DEMOCRATEN

George Bush jr. werd in 2000 door de meeste internationalisme moeten komen Amerikaanse kiezers als presidentskandidaat af­ gewezen. Met het laagste aantal stemmen voor een Republikein sinds 19 67, en met Al Gore en een nieuwe verdeeldheid in het Democraten Ralph Nader tegenover zich die samen de groot­ kamp (zie Michael Kazin, ‘Links Amerika na 11 ste centrum-linkse meerderheid sinds die zelfde september’, seeD 2 2002). De Clintonites of BlairDe- periode wisten te krijgen, werd Bush desalniette­ mocrats, met als markantste exponent presi­ min president van de v s. Eerst op onrechtmatige dentskandidaat Joe Libermann, beschuldigden wijze dankzij de hulp van de Zuidelijke conserva­ de linkse, liberale vleugel van ‘zwakte in het bui­ tieve factie in de Supreme Court tot president tenland, en elitistisch, belangengroepen-libera- uitgeroepen en later dankzij het klimaat na 911 lisme thuis’, en stelden zich op als internationa­ heeft hij de economische en buitenlandse poli­ listen met een reëel alternatief antwoord op het tiek van de Texaanse oligarchie weten te imple­ unilateralisme van Bush en de legitieme ‘home­ menteren (zie Made in Texas, Michael Eind, 2003), land security’ wensen van de overgrote meerder­ Massale belastingverlagingen in het voordeel heid van de Amerikaanse bevolking (zie Will van de rijken en groeiende armoede hebben in­ Marshall: ‘The Blair Democrats: Ready for Battle’, middels zijn compassionate conservarism ontmas­ The Washington Post, 1 Mei 2003.) Hun aanvallen kerd. Zijn protestants fundamentalistische, reli­ komen uit think-tanks als de Democratie Lea- gieuze afkeer van multilateralisme en met alle dership Council (d l c ) en de Progressive Policy 53 kracht ingezette unilateraal militarisme worden Instimte (p p i). nu door meer en meer Amerikanen gewan­ De linkse ‘liberal wing’ van onder andere kandi­ trouwd, De moeilijkheden in Irak en het groei­ daat Howard Dean en voormalig staatssecretaris end anti-amerikanisme tonen nu al aan dat ook van sociale zaken onder Glinton, Robert Reich, al is Amerika economisch en militair opper­ beschuldigden de Clintonites van het meelopen machtig, politiek is het afhankelijk van interna­ met Bush zonder een eigen sociaal-economisch tionale steun. De kans dat de doctrine van pre- programma. Voor de Democraten in het alge­ emptive action Bush overleeft is ook zeer klein ge­ meen waren het, zoals de ideologische gum van worden nu zichtbaar wordt dat de inlichtingen­ links in The Nation schreef ...dog days. ‘The top- diensten en informatievergaring, waarvan die gun President continues to ride high in the polls.

s&'d 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Alvaro Pinto Scholtbach ProgressiefTransatlantische Dialoog

despite the chaos in Iraq. The Rolls-Royce reactio- de zwarten en de latino’s in de grote steden, de naries who control Washington lavish tax breaks stem van de grote middenklasse in de buitenwij­ and no-bid contracts on those who pay for their ken zal moeten zoeken. Het homeland security party. The Democratie presidential candidates issue zal dominant blijven, maar voorzien van spend their energy debating who is “electable” een progressief sociaal-economisch programma rather than where they want to take the country. als onderdeel daarvan. Onder de leiding van And, inevitably, the poisonous sectarians of the voormalige adviseurs van Clinton zal er zoals Democratie Leadership Council have launched men verwacht een nieuwe denktank komen om their annual corporate fundraising drive by tras- dat programma te ontwikkelen. hing elitist, interest-group liberalism.’ (Robert Borosage,The Nation, 9 juni 2003). Vanuit het NIEUWE DIALOOG Institute for America’s Future en rondom de Campaign for America’s Future lanceert men een Democraten hadden met de Derde Weg voor het nieuwe agenda, vooral sociaal-economisch en ge­ eerst een eigen ideologie, zoals de columnist Ed richt op meer gelijkheid. Gilmore onlangs in een ontmoeting met Euro­ Deze twee kampen hebben diametraal tegenover pese sociaal-democraten het verwoordde (zie elkaar gestaan. En ook al zijn de vs nog steeds rapport website PvdA). Maar zoals ook voor Blair een liberale democratie, de aanval op burgerlijke en andere Europeanen gold, eentje die met name vrijheden door Bush en de behandeling van ge­ van belang was in het internationaal circuit. vangenen in wat inmiddels Guamanamo Goelag Binnenlands bleef het omstreden of het werd wordt genoemd, zou reden genoeg moeten zijn ontkend. Centrum-links is nu dringend toe aan geweest om een verenigd front te openen. Er is een opknapbeurt. De j aren negentig was zeker veel mis met het Amerika van Bush jr en toch: niet de eerste en enige periode van een progres­ ‘Republicans are in business while Democrats sief transatlantische dialoog die aan vernieuw­ are non-profit’, zoals een van de gesprekspart­ ing bij droeg. Ten tijde van de New Deal van Roo- ners van de PE s-missie naar Washington het for­ sevelt en in de jaren zestig waren er wel degelijk muleerde. innige contacten. Het bijzondere aan de jaren ne­ De perspectieven voor de Democraten, ook al gentig was de reikwijdte van de contacten en de is men nog steeds onderling sterk verdeeld, be­ setting waarin ze ontstonden. Na de failliet-ver- ginnen te verbeteren. De zwakte van Bush in zijn klaring van de welvaartsstaat in de jaren zeven­ binnenlandse en buitenlandse agenda, wordt tig en de val van de Berlijnse Muur eindjaren eindelijk politiek door de oppositie benut. De tachtig waren sociaal-democraten eigenlijk pu­ (tot nu toe) meest kansrijke kandidaten, de bliekelijk dood verklaard. In koor werd geroepen linkse Howard Dean, de populist John Edwards dat de traditionele Europese welvaartstaat onver­ en de centrist John Keny, richten nu hun pijlen enigbaar was met de moderne wereld van de glo­ 54 op Bush. De Democratische Partij, voorzover van balisering, dat de arbeidersklasse was verdwe­ een partij gesproken kan worden, kampt alleen nen en daarmee het historisch projekt van de so- nog steeds met de dubbele zwaktes van een ciaal-democratie. Historici maakten een einde zwakke partijorganisatie en inhoudelijke des­ aan de politieke geschiedenis; de wereld was het oriëntatie. De Senatoren en leden van het Con­ privéspeelterrein van liberalen. De wederge­ gres vormen geen eenheid en de primaries van boorte van de sociaal-democratie (je kon bijna 2004 absorberen alle energie en geld. Of de geen land in de wereld bedenken of het werd in keuze voor de ene kandidaat of de andere zoveel de jaren negentig geregeerd door centrum-links) betekenis zal hebben voor de ideologische koers bracht happy days met zich mee. Er kwam een van de partij na de verkiezingen valt te betwijfe­ optimistische golf, ongekende welvaartstijging, len. Voor allen geldt dat men naast de stem van in centrum-linkse kringen werd alleen maar in

S&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Alvaro Pinto Scholtbach ProgressiefTransatlantische Dla\oog positieve termen gesproken, elk probleem was sche coalitie van progressieve krachten die niet een uitdaging, elke oplossing een win-win. Mis­ bemsten bij de karikamur van Eumpean soft po­ schien de beste illustratie van die ‘good old days’ wer, feitelijk onjuist gezien de 500 miljoen euro is de foto die nu de lobby van het kantoor van de die per dag in Europa aan defensie wordt be­

Democratie Leadership Council (d l c ) in Was­ steed, en omnipotente Amerikaanse hard power, hington siert; een foto van Clinton, Blair, Kok, politiek irreëel gezien de nu al zichtbare imperial Schröder en D’Alema, naar elkaar toe gebogen, overstretch in Irak. Maar de agenda is breder en als een jongensbende die een aanvalsplan be­ beslaat ook nationale kwesties als de vormgeving raamt. Die aanval kwam en het lukte bijna een van een moderne progressieve politieke econo­ heel decennium om over progressivegovemance in mie, sociale cohesie in een multiculturele grote delen van de wereld te praten. Dat het uit­ samenleving en de bescherming van burgers in eindelijk ten einde kwam lag aan ideologische en een risicosamenleving. Ideologisch en qua in­ inhoudelijke tekortkomingen. Tegen het huidige strumenten moet die coalitie toegesneden wor­ provincialisme in Europa en unilateralisme in de den op de basics van: 1. duurzame solidariteit ms- VS zal gezamenlijk een nieuw progressief inter­ sen middengroepen, laagste inkomensgroepen nationalisme moeten komen. Europa en de vs en immigranten in de nationale samenleving; zullen een nieuwe gezamenlijke missie moeten 2. versterking van de liberale democratie en de­ formuleren, een breed concept van collectieve mocratisering en controle van de macht in de veiligheid met de strijd tegen terrorisme en voor internationale samenleving. Beide op basis van mondiale democratie als gelijkwaardige onder­ de Realpolirik van de strijd tegen de ongelijkheid. delen daarvan. Op basis daarvan moet er een taakverdeling komen, een nieuwe transatlanti­

55

sS/v 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat (5) Hoe leden rechtstreeks Kamer- kandidaten kunnen kiezen

HANS ANKER & ERIK VAN BRUGGEN

Het partijbestuur vreest dat de kieslijst van de tot ver buiten de vergaderzaal reikt; en die weten PvdA bij de volgende Tv\f eede-Kamerverkiezin- te luisteren én te overtuigen.’ gen er niet evenwichtig uit komt te zien als de Het rapport Onder een gesloten dak groeitgeen kandidaten rechtstreeks door de leden worden gras van de commissie-Andersson gaat een stap gekozen. Wij presenteren hieronder een proce­ verder en stelt voor om de leden het recht te geven dure waardoor leden via voorverkiezingen het binnen enkele geografische regio’s een aantal grootste deel van de kandidaten kiezen en die te­ Kamerleden te laten kiezen. De commissie roept gelijkertijd voldoende checks and balances kent expliciet op tot ‘vertrouwen in de leden’ en be­ waardoor een evenwichtige samenstelling van schouwt het door de leden laten kiezen van de de kieslijst vrijwel zeker is. lijsttrekker slechts als een eerste stap: ‘Schafvor- De wijze waarop een politieke partij haar kan­ men van getrapt stemrecht af ten gunste van didaten rekruteert kan grote invloed hebben op rechtstreekse verkiezingen met stemrecht van de gesteldheid van een partij. Het lijsttrekker-re- alle leden. Een echte keuze voor een moderne ferendum in het najaar van 2002 en de daarmee ledenorganisatie vraagt dat ook veel meer zeggen­ gepaard gaande campagne is daar een goed voor­ schap direct in handen van de leden wordt gelegd.’ beeld van. Het referendum droeg enorm bij aan In de discussienotitie Open, democratisch en hernieuwd elan en een helder mandaat voor midden in de samenleving (15 mei 2003) kiest het Wouter Bos. De PvdA-leider wist zich zo ver­ PvdA-partijbesmur eveneens onomwonden voor zekerd van interne steun en legitimiteit. Volgens een centrale plek voor de leden in de PvdA-partij- velen, waaronder de lijsttrekker zelf, heeft dat organisatie: ‘De leden staan in een democrati­ alles een belangrijke voorwaardenscheppende sche organisatie centraal. Meer dan voorheen rol gespeeld in het terughalen van 19 zetels op moeten zij rechtstreeks bij meningsvorming en 56 22 januari 2003.' besluitvorming in de partij betrokken worden. Het is geen toeval dat aanbeveling nummer 1 Ledenraadplegingen bij functies of thema’s zijn, in het rapport De kaasstolp aan diggelen van de mits goed vormgegeven, daarvoor een belangrijk commissie-De Boer luidt: 'De selectie van volks­ instrument. Bovendien geven zij bij functies de vertegenwoordigers (lokaal, nationaal. Europees) aldus aangewezen persoon een duidelijk man­ die aanspreekbaar zijn; een blikveld hebben dat daat van de leden voor zijn of haar leiderschap.’ Maar ondanks deze lofzang op de rechtstreeks Over de auteurs Hans Anker is politiek aduiseur (Anker door de leden gekozen lij sttrekker acht het partij - Solutions) in binnen- en buitenland en Erik uan besmur deze belangrijkste partijvernieuwing Bruggen is carnpagneaduiseur van de afgelopen jaren niet goed toepasbaar op de Noten Zie pagina Ö5 overige kandidaten: ‘Ledenraadplegingen voor

S&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Anker&Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Kamer-kandidaten kunnen kiezen functies blijven beperkt tot de eerste persoon van op scherp gezet. Van links naar rechts is een een bepaald gremium (fractie, bestuur) en wor­ breed gedeelde behoefte ontstaan aan een hech­ den niet uitgebreid tot alle kandidaten voor frac­ tere band mssen kiezer en gekozene. tie of bestuur. De reden daarvoor is dat de samen­ Het regeerakkoord van het kabinet Balken- stelling van dat gremium evenwichtig moet zijn ende-II benadrukt terecht de noodzaak van een wat betreft m /v-verhoudingen, regio’s, doelgroe­ sterkere nadmk op het eigen mandaat van de in­ pen, expertise-gebieden, etc. En dat kan alleen ge­ dividuele volksvertegenwoordiger. Het kabinet garandeerd worden door enige centrale — maar heeft aangekondigd binnen een j aar na haar aan- democratisch gelegitimeerde — sturing. Boven­ dien is het onmogelijk alle leden voldoende te in­ formeren over alle kandidaten (bij de Tweede Ka­ Te veel Nederlandse mer; ongeveer 500 voor 75 plaatsen), waardoor al snel een PB-advieslijst nodig is ter oriëntatie, die parlementariërs maken in niet afwijkt van de huidige advieslij st.’ vergelijking met buitenlandse Het partijbestuur maakt zich volgens The International idea Handbook ofElectoral System collega's een nogal ambtelijke Design^ (verplichte kost voor iedereen die het leuk vind om aan kiessystemen te sleutelen) te­ indruk en blinken niet uit in recht zorgen over wat politicologen de ‘parlia- communicatieve kwaliteiten mentary considerations’ noemen, zoals een ade­ quate vertegenwoordiging van vrouwen en min­ derheden. Maar dit behoort geen struikelblok te treden met een uitgewerkt voorstel te komen zijn; met wat eenvoudig knutselwerkbouw je voor een nieuwe kieswet die nog deze kabinets­ vrij gemakkelijk een gemengd systeem met vol­ periode zal worden ingevoerd. Zolang de propor­ doende checks and balances waarin dit probleem tionaliteit van het systeem overeind blijft is hier­ zich nauwelijks meer voordoet. In deze bijdrage voor geen grondwetswijziging vereist. Duidelijk werken wij dit praktisch uit. is dat er gewerkt wordt in de richting van een ge­ matigd districtenstelsel. De grote vraag is of hier sprake zal zijn van een betekenisvolle verstevi­ CONTEXT ging van de band mssen kiezer en gekozene of Voordat we gaan sleutelen aan de kandidaatstel- dat het grotendeels bij een symbolische oplos­ lingsprocedure van de PvdA is het van belang om sing zal blijven. Het antwoord op die vraag hangt eerst goed rekenschap te geven van de bredere sterk af van de precieze invulling die aan de context waarin de partij opereert. Volgens het nieuwe kieswet wordt gegeven. voornoemde gezaghebbende Handbook is dat Zo wordt erg veel gesproken over het overne­ geen benijdenswaardige; Nederland kent vol­ men van elementen uit het Duitse kiesstelsel. 57 gens het handboek een ‘extreem zwakke’ verbin­ Ongeveer de helft van de leden van de Bondsdag ding tussen gekozenen en de regio’s. De meeste wordt via 328 districten gekozen. De andere helft leden van de Tweede Kamer komen binnen op de wordt verkozen via een conventioneel lij sten- slippen van hun lijsttrekker en worden niet of systeem. Kiezers brengen daartoe twee stemmen nauwelijks geprikkeld om het contact met de uit, één stem op een landelijke kandidaat en één kiezer aan te gaan. Te veel Nederlandse parle­ stem op een lokale kandidaat. Het handboek mentariërs maken in vergelijking met hun colle­ waarschuwt echter geen overspannen verwach­ ga’s in het buitenland een nogal ambtelijke in­ tingen te hebben van dit systeem omdat de druk en blinken niet altijd uit in communica­ meeste mensen zich ook bij hun lokale stem la­ tieve kwaliteiten. Het revoltej aar heeft dit alles ten leiden door de partijkleur en veel minder

S&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Anker&Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Kamer-kandidaten kunnen kiezen

door de kwaliteiten van de kandidaten. De oor­ mate de kandidaatstellingsprocedures voor de spronkelijke hoop dat het systeem zou leiden tot PvdA zich lenen voor verbetering. een hechtere hand tussen kiezer en gekozene zijn daardoor maar zeer gedeeltelijk uitgeko­ EEN VERNIEUWDE KANDIDAATSTELLINGS­ men, aldus de Duitse politicoloog Michael Kren- PROCEDURE VOOR DE PVDA nerich.3 Dit alles onderstreept nog eens dat kan­ didaten pas echt een rol gaan spelen als beteke­ Onderstaand schema bevat een beknopt over­ nisvolle factor in het electorale keuzegedrag zicht van i) de oude kandidaatstellingsprocedure wanneer sprake is van strijd mssen kandidaten tot en met de Tweede-Kamerverkiezingen van binnen partijen. Hier ligt een grote verantwoor­ 2002; ii) de huidige kandidaatstellingsprocedure delijkheid voor de politieke partijen zelf, simpel­ die voorziet in een door de leden gekozen lijst­ weg omdat het technisch gezien niet eenvoudig trekker en die werd gevolgd bij de Kamerverkie­ is om een bevredigend nationaal kiesstelsel te zingen van 2003; en iii) de door ons voorgestelde ontwerpen dat hierin op adequate wijze voorziet. vernieuwde procedure die, als het aan ons ligt, al Zo zijn we weer terug bij de politieke partijen bij de eerstvolgende Kamerverkiezingen in wer­ zelf. Ongeacht de veranderingen in het nationale king treedt. Deze procedure laat zich het beste kiessysteem is het dus van belang om de huidige opvatten als een vervolmaking van het huidige kandidaatstellingsprocedure eens goed tegen het stelsel. Deze nieuwe procedure is echter demo­ licht te houden en te bezien hoe op een verant­ cratischer dan de huidige kiesprocedure omdat woorde wijze strijd tussen kandidaten onderling zij de leden het recht geeft om het overgrote deel kan worden bevorderd. We nemen daarom het van de kandidaten zelf aan te wijzen. Er is boven­ huidige kiesstelsel van Nederland voorlopig als dien sprake van een verankering van de regio­ gegeven aan en kijken in het bijzonder in welke nale spreiding van de kandidaten.

Oude procedure Huidige procedure Vernieuwde procedure (tot aan 2002) (2003) (2007 en verder) 1. Partijbestuur benoemt 1. Partijbestuur benoemt kandidaat­ r. Partijbestuur benoemt kandidaat­ kandidaatstellingscommissie stellingscommissie stellingscommissie 2. Kandidaatstellingscommissie 2. Leden kiezen de lijsttrekker* 2. Leden kiezen de lijsttrekker rekruteert 75 kandidaten 3. Kandidaatstellingscommissie 3a. Leden nomineren 59 kandidaten 3. Kandidaatstellingscommissie stelt rekruteert kandidaten voor plaats via voorverkiezingen in 59 de conceptvolgorde van de 2 tot en met 75 regio’s kandidatenlijst vast 4. Kandidaatstellingscommissie stelt 3b. Kandidaatstellingscommissie 4. Partijcongres steltdefinitieve de conceptvolgorde van de rekruteert 15 extra kandidaten** lijstvolgorde vast kandidatenlijst vast 4. Kandidaatstellingscommissie stelt 58 (plaats 2 tot en met 775)e) de conceptvolgorde van de 5. Partijcongres stelt definitieve lijst­ kandidaten lijst vast volgorde vast (plaats 2 tot en met 75) (plaats 2 tot en met 75) Partijcongres stelt definitieve lijst­ volgorde vast (plaats 2 tot en met 75)

Wijzigingen ten opzichte van voorgaande procedure zijn in vet weergegeven. Wij gaan uit van een totaal van 75 kandidaten, het maximale aantal dat volgens de kieswet op dekieslijst past (uitgaande van identieke lijsten in alle ig kieskringen). Van deze 75 kandidaten worden er in totaal 1+59=60 rechtstreeks door de leden gekozen. Dat komt neer op 80 procent. De resterende 15 kandidaten, 2 0 procent van het totaal, worden gerekruteerd door de kandidaatstellingscommissie.

s SCd 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Anker 8c Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Kamer-kandidaten kunnen kiezen

In onze procedure blijft veel bij het oude. Het par­ 2. Een Commissie van Wijze Mensen (3 leden) tijbestuur benoemt een kandidaatstellingscom- trekt de grenzen van de regiodistricten. Ge­ missie die de conceptvolgorde van de kandida­ tracht wordt deze regio’s door de tijd zo sta­ tenlijst vaststelt. Het partijcongres behoudthet biel mogelijk te houden. De Commissie past laatste woord en stelt de definitieve lijst vast. de grenzen — indien nodig — aan, zo snel Wat nieuw is, is de wijze waarop de kandidaten mogelijk nadat de uitslag van de Tweede-Ka- voor de lij st worden aangedragen. In navolging merverkiezingen bekend is. van de in gang gezette ontwikkeling bij het lijst- 3. Per regio wordt één kandidaat genomineerd trekkerreferendum wordt deze nu voor het over­ voor de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer. grote deel in de handen van de leden gelegd. 4. De leden in een regio kiezen hun genomi­ Daarmee wordt de kandidaatstellingsprocedure neerde door middel van voorverkiezingen opener en democratischer dan het huidige met de Altemative Vote (dezelfde procedure als stelsel. gebruikt bij het lij sttrekker-referendum). 5. Kandidaten kunnen in hooguit i regio kandi­ daat zijn. LEDEN NOMINEREN DE KANDIDATEN VIA 6. Kandidaten hoeven niet woonachtig te zijn in VOORVERKIEZINGEN de regio die zij vertegenwoordigen. Er zijn diverse manieren denkbaar waarop de le­ den de kandidaten kunnen kiezen. Men kan den­ 59 Regio's ken aan een soort populariteitspoll waarbij uit een breed veld de 59 populairste kandidaten Tegen deze achtergrond kiezen wij voor een ge­ worden genomineerd. Men kan ook denken aan mengd regiostelsel waarbij, naast de landelijk ge­ een lijsttrekkerreferendum-achtige procedure kozen lij sttrekker, 5 9 kandidaten via regio­ waarbij de kiezers gevraagd wordt om een top-s districten worden genomineerd en de overige 15 of een top-io van geprefereerde kandidaten sa­ kandidaten rechtstreeks door de kandidaatstel- men te stellen, op basis waarvan een uiteinde­ lingscommissie worden gerekruteerd (zie hier­ lijke rankordening van 5 9 leden wordt afgeleid. onder voor details). Op deze manier behouden Probleem is echter dat dit soort varianten de kan­ we de voordelen van het huidige systeem, in het didaten nog steeds te weinig prikkelt om de kie­ bijzonder de ‘parliamentary advantages’ en ver­ zers ook echt op te zoeken. Bovendien weet een sterken we tegelijkertijd de band mssen kiezer eenmaal gekozen kandidaat zich na de verkiezin­ en gekozene. gen zo niet verzekerd van een herkenbare achter­ Elke regio telt in principe hetzelfde aantal par­ ban {constituency) die hij of zij ook in de periode tijleden. Uitgaande van de huidige 62.300 leden tussen de verkiezingen kan blijven bedienen. In komt dat neer op 1. o 5 6 leden per regio. Elke regio de praktijk komt dit neer op een verdere conti­ nomineert precies één kandidaat.^*- Die kandi­ nuering van de huidige situatie van ‘extreme daat hoeft wat ons betreft niet noodzakelijk inde 59 zwakte’ waarin Kamerleden te weinig worden regio woonachtig te zijn, omdat het gaat om de geprikkeld om het contact met leden en burgers vraag wie een district het beste kan vertegenwoor­ actief te onderhouden. digen. Iemand die in Amsterdam woont, maar meent het gebied rond Assen goed te kunnen vertegenwoordigen mag daar wat ons betreft ge­ Leden nomineren de kandidaten woon het oordeel van de kiezer over vragen. Vaak via voorverkiezingen in de regio’s zal dat betekenen dat iemand toch een speciale 1. Er zijn 59 kiesregio’s. Elke regio bevat in prin­ band heeft met zo’n gebied, bijvoorbeeld omdat cipe 100/59 = 1.7 procent van het totale aantal hij of zij daar is opgegroeid. Overigens zijn de leden. kiezers in Assen verstandig genoeg om geluks-

S & D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat AnkerSc Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Kamer-kandidaten kunnen kiezen

zoekers die in Drente niets te zoeken hebben re­ kunnen overleggen en storten zij een borgsom soluut de deur te wijzen. van 50 euro. Kandidaten mogen zich in slechts één regio De aanmeldingen zijn vanzelfsprekend open­ kandidaat stellen om de doodeenvoudige reden baar, zodat alle andere betrokkenen (andere mo­ dat men anders gestimuleerd zou worden om in gelijke kandidaten, de leden, PvdA-kiezers, me­ alle regio’s een gokje te wagen. Doordat men dia, etc.) goed zicht houden op het verloop van slechts in één regio kandidaat mag zijn wordt het kandidaatstellingsproces. Transparantie men gedwongen om zich ook echt op die regio te helpt ook om het risico van een 'overval’ door een richten. selecte minderheid te verminderen (het risico van een dergelijke ‘overval’ is de belangrijkste re­ den voor het partijbesmur om af te zien van een Afbakening van de regiogrenzen door Commissie door de leden gekozen lijsttrekker op gemeente­ van Wijze Mensen lijk niveau), hoewel die kans toch al vrij Idein is Afgaande op de ervaringen in het buitenland is met 1.056 leden per regio en de overige checks het belangrijk om de districtengrenzen te laten and halances in de procedure.® vaststellen door een kleine commissie van gezag­ De campagnes voor de voorverkiezingen ver­ hebbende, onafhankelijke wijze mensen zonder lopen parallel aan de lijsttrekkercampagne. Uit­ binding met de actuele politiek. Deze commissie gaande van Tweede-Kamerverkiezingen in mei telt drie leden. Hun opdracht is om de grenzen 2007 en een vergelijkbare procedure als in het voor 59 regio’s te treldcen, het liefst op zo’n ma­ lijsttrekker-referendum in het najaar van 2002 nier dat zij bij een volgende verkiezing niet al te ziet het tijdschema er als volgt uit: drastisch hoeven te worden aangepast. Regio­ > 1 mei ~io septemberZ006: grenzen vallen bij voorkeur samen met cultu­ Aanmeldingsperiode kandidaten rele, sociale en bestuurlijke grenzen. > 1 oktober: Hoewel wij in principe uitgaan van regio’s Start officiële campagne met een gelijk aantal leden mag dit niet een > 1 november-30 november: keurslijf zijn. Dit betekent dat in de praktijk een Stembussen zijn open zekere bandbreedte zal moeten worden geaccep­ > 1 december: teerd voor het minimale en het maximale aantal Lijsttrekker en 59 regio kandidaten zijn be­ leden. Tegelijkertijd moet er wel ruimte zijn om kend veranderingen in ledenaantallen in de regio’s tot > Half december: uitdrukking te laten komen. Als Almere twee Verkiezingscongres keer zo groot wordt binnen lo jaar, moet dat in beginsel ook zichtbaar zijn in een groter aantal Stemprocedure regio’s in Flevoland.5 6o De leden brengen hun stem uit via de Altemarive Vote, dezelfde procedure als gebruikt in het lijst­ Organisatie voorverkiezingen trekker-referendum. Dat betekent dat de kiezers De organisatie van de voorverkiezingen verloopt gevraagd wordt om aan te geven welke kandidaat analoog aan het lijsttrekker-referendum. Kandi­ zij het meest waarderen, wie hun tweede voor­ daten melden zich gedurende een nader vast te keur geniet, wie zij als derde verkiezen en zo stellen periode aan bij het partijbureau in Am­ voort totdat alle kandidaten binnen de regio van sterdam. Verkiesbare kandidaten zijn lid van een waardering zijn voorzien. Wanneer geen de PvdA. Om niet-serieuze aanmeldingen te van de kandidaten een absolute meerderheid be­ voorkomen moeten kandidaten lo handteke­ haalt wordt de laagst gewaardeerde kandidaat ningen van leden uit de desbetreffende regio weggestreept en worden de op hem of haar uit-

s&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Anker&Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Knmer-kandidaten kunnen kiezen gebrachte stemmen toegekend op basis van de ten beleggen waarin de kandidaten de leden tweede voorkeur van deze kiezers. Deze proce­ kunnen overmigen om toch vooral op hen te dure wordt net zo lang herhaald totdat er een stemmen. Denkbaar is ook dat kandidaten winnaar is met een meerderheid van de stem­ onderling afspreken om de degens te kruisen, men. Het grote voordeel van deze procedure is bijvoorbeeld op het marktplein voor het stadhuis dat de winnende kandidaat zich altijd verzekerd of in het café. Dit alles zal de PvdA tot een interes­ weet van een meerderheid van het electoraat en santere partij maken. zo ook echt een mandaat krijgt. Het is belangrijk dat zo veel mogelijk leden Onze nieuwe kiesprocedure hun stem uitbrengen. Zij worden daarom op zo veel mogelijk manieren (telefoon, brief, inter­ beloont politiek entrepreneur- net) in staat gesteld om dat te doen. schap en het nemen van risico's.

Campagne Detijdvandeenge Het partijbureau in Amsterdam speelt een be­ fmctiespecialist is voorbij. langrijke ondersteunende rol voor de campagnes van de regionale kandidaten. Elke kandidaat kan Er komt weer vuur in de partij. rekenen op een eigen website en bijbehorende De zeepkist komt terug technische assistentie en krijgt voorts de moge- lijldieid om zich verder bij te scholen in de kneep­ jes van het campagne voeren. Dit alles vormt te­ Arbitrage vens een zeer belangrijke bijdrage aan het ont­ wikkelen van nieuw talent binnen de partij. De Kandidaatstellingscommissie behoort zich Kandidaten krijgen echter niet de beschikking volledig te kunnen concentreren op haar taken over de adresgegevens van de leden in de regio en moet niet worden afgeleid door randver­ waar zij kandidaat zijn. Het partijbureau organi­ schijnselen die niets te maken hebben met het seert in plaats daarvan een of twee direct mailing vervullen van haar opdracht. Daarom treedt de momenten, waarbij het partijbureau er voor Commissie van Wijze Mensen op als arbitrag­ zorgt dat de folders van de kandidaten naar de le­ ecommissie in het geval zich onverhoopt on­ den in de regio worden gestuurd. Denkbaar is rechtmatigheden (fraude, etc.) in de verkiezings- dat het partijbureau hier nog weer een stapje ver­ strij d voordoen. We gaan er vanuit dat hier zeer der gaat in haar ondersteunende rol en enigerlei zelden sprake van zal zijn. standaardfolder aanbiedt. Een aantal kandidaten zal hier dankbaar gebruik van maken; andere KANDIDAATSTELLINGSCOMMISSIE kandidaten zullen het juist heel nadruklcelijk op 61 REKRUTEERT 15 KANDIDATEN EN STELT hun eigen manier willen doen. Hoe het ook zij, CONCEPT-LIJSTVOLGORDE VAST de kandidaten verkeren door dit alles in lichte onzekerheid over waar hun kiezers zitten en zul­ Kandidaatstellingscommissie rekruteert 15 kandida­ len extra geprikkeld worden om deze via andere ten en stelt de conceptlijstvolgorde vast: kanalen op te sporen of om hun boodschap voor 1. De Commissie rekruteert 15 kandidaten met een breder publiek dan alleen de stemgerech­ het oog op de bescherming van de kwaliteit tigde leden uit te venten. Beide scenario’s beoor­ van de kandidatenlijst als geheel. delen wij als positief. 2. De Commissie geeft kort de redenen waarom Ten slotte ligt het voor de hand dat de PvdA-af- zij elk van deze 15 kandidaten heeft genomi­ delingen in de regio zelf bijeenkomsten of debat­ neerd.

S&D 7/S I 2003 Wat de PvdA te doen staat Anker & Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Komer-kondidaten kunnen kiezen

3. De door de leden gekozen lijsttrekker staat op element van vriendelijke concurrentie geïntro­ plaats 1. duceerd: wie dragen de spannendste kandidaten 4. De Commissie stelt de conceptvolgorde vast aan, de leden of de Commissie? De praktijk zal voor de rest van de lijst (plaatsen 2 tot en met moeten leren of dit onderscheid tussen leden­ 75), Zij heeft daartoe de keuze uit 74 kandida­ kandidaten en commissiekandidaten er ook ten: 5 9 ledenkandidaten en 16 door de com- echt toe doet of niet. Wel is duidelijk dat de missiekandidaten. commissiekandidaat die een volgende keer opnieuw gekozen wil worden er getalsmatig Taaki: zeer verstandig aan doet om zich in een regio Kandidaatstellingscommissie rekruteert 15 kandidaat te stellen. kandidaten Taak 2: De kandidaatstellingscommissie rekruteert zelf Kandidaatstellingscommissie stelt de 15 kandidaten. Zij doet dat nadat de voorverkie- conceptvolgorde vast zingen zijn afgerond en de 60 ledenkandidaten (inclusief de lijsttrekker) bekend zijn, maar ver­ De lij sttrekker staat vanzelfsprekend op plaats 1. richt ruim daarvoor natuurlijk al het nodige Daarna is het aan de Commissie om een ont- voorwerk. Met behulp van deze 15 kandidaten werplijst te maken voor de plaatsen 2 tot en met kan de Commissie de belangrijkste deficiënties 75 op basis van de 59 ledenkandidaten en de 15 van de op dat moment nog ongeordende kandi­ commissiekandidaten. De Commissie gaat hier­ datenlijst corrigeren. De Commissie treedt zo op bij in principe op de gebruikelijke wijze te werk. als hoeder van de ‘parliamentaiy considerations’. Zij let vooral op de kwaliteit van de kandidaten­ PARTIJCONGRES STELT DE DEFINITIEVE lijst als geheel en zorgt ervoor dat de nieuwe LIJSTVOLGORDE VAST fractie na de verkiezingen goed kan functione­ ren. Als bijvoorbeeld het aantal vrouwen achter­ blijft, kan de Commissie besluiten om vooral Hetpartijcongres stelt de definitieve lijstvolgorde vast: vrouwen te werven, als er te weinig jongeren 1. Conform de vigerende procedure. zijn kan de Commissie extra jongeren werven. Maar de Commissie kan ook concluderen dat er behoefte is aan een buitenlandspecialist of ie­ Net als bij voorgaande Tweede-Kamerverkiezin- mand met expertise of het gebied van voedsel­ gen stelt het partijcongres de definitieve lijst vast. veiligheid en biotechnologie. Het is dan aan de Ze maakt daarbij gebruik van de gangbare con­ Commissie om te zorgen dat deze kandidaten gresprocedures. Aan deze werkwijze verandert ook daadwerkelijk gerekruteerd worden. dus niets, anders dan dat 8 o procent van de kandi­ De Commissie beargumenteert haar keuzen daten niet meer door de Commissie zijn gerekra- 62 in het openbaar. De Commissie geeft aan teerd, maar direct door de leden zijn gekozen. waarom zij elk van de 15 kandidaten heeft geno­ mineerd en welke deficiënties daarmee worden HET REGIOSTELSEL IN DE PRAKTIJK weggenomen. Op deze wijze beschikt het partij­ Hoe ziet dit regiostelsel er in de praktijk uit? Op congres over voldoende informatie over de hoeveel regio’s mag de provincie Friesland reke­ achterliggende overwegingen van de Commissie nen? Tabel 1 geeft het antwoord. Deze tabel bevat om juist deze kandidaten te nomineren. een voorlopige regio-indeling op basis van de Er vanuit gaande dat de Commissie haar werk huidige ledenaantallen (rechter kolom). Bij wijze goed doet zal de volledige lijst van 75 kandidaten van contrast zijn tevens de hypothetische inde­ er vollediger en evenwichtiger uitzien dan de lingen vermeld op basis van de omvang van de lij st van 6 o kandidaten. Aldus wordt ook een bevolking en het aantal PvdA-stemmers.

s S/d 7/8 i 2003 Wat de PvdA te doen staat Anker & Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Kamer-kandidaten kunnen kiezen

Aantal regiodistricten per provincie, op basis van meer leden te binden. Want: meer leden bete­ inwoners, PvdA-stemmers en PvdA-leden kent meerTweede-Kamerleden. Het aardige is dat de regio-indeling de proble­ PvdA- PvdA- men in het zuiden onmiddellijk zichtbaar maakt. Inwoners stemmers leden Maar, zo zal men in het zuiden zeggen, is dat nou Drenthe 1 2 2 juist niet het bewijs dat er veel meer kandidaten Groningen 2 3 4’ uit het zuiden op de lij st moeten komen? Mis­ Friesland 2 3 4^ schien. Het is denkbaar dat de Kandidaatstellings- Flevoland 1 1 1 commissie die mening deelt en zegt: de situatie Noord-Holland 10* 10* 13' van de PvdA in deze gebieden is zo precair dat wij besluiten om een extra groot deel van onze Com- Utrecht 4 4* 4 missiekandidaten uit het zuiden te rekruteren. Gelderland 7 8* 6 Vanzelfsprekend zal de Commissie dan wel met Overijssel 4 4 4^ krachtige argumenten op de proppen moeten ko­ Zuid-Holland 14** 12* 13' men om het congres van haar gelijk te overmigen. Zeeland 1 1 1 Zie daar de checks andbalances in de praktijk.

Noord-Brabant 9 7 5' VERWACHTE DYNAMIEK Limburg 4 4 2 In het voorafgaande hebben wij een vernieuwde Cijfers voor In w o n ers en PuóA-stemmers gebaseerd op gegevens kiesprocedure geschetst voor de kandidatenlijst afl

s&D 7 /S I 2 0 0 3 Wat de PvdA te doen staat AnkerSt Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Kamer-kandidaten kunnen kiezen

streeks naar de leden. Het is daarom beter om den afname van de fractiediscipline waarbij niet langer over een top-down-achtige kandi- vaker dan voorheen individuele Kamerleden daatstellingspiocedme te spreken maar over zullen afwijken van de fractielijn. Zolang dat een bottom-up kiesprocedure, zoals het hoort niet al te vaak gebeurt en met goede redenen in een democratische partij. Met de macht van wordt omkleed is dit niet een zwakte, maar de leden neemt ook de aantrekkelijkheid van juist een teken van kracht, passend bij de mo­ het PvdA-lidmaatschap toe. Kandidaten heb­ derne tijdgeest. Ook de commissiekandidaten ben er baat bij om de leden op te zoeken en met weten zich beter gelegitimeerd, zij het op een hen in discussie te gaan. De meningen en op­ iets andere wijze dan de ledenkandidaten, vattingen van de leden worden daardoor nog omdat er zonder hun kandidamur belangrijke belangrijken Kandidaten hebben er voorts be­ lacunes in de fractie zouden zijn ontstaan. lang bij om nieuwe mensen lid te maken in de Verwacht mag worden dat eenmaal verkozen, hoop dat zij op hen zullen stemmen. Daarom deze kandidaten snel een ‘vacante’ regio zul­ mag worden verwacht dat het ledenaantal on­ len adopteren en actief zullen onderhouden. der verder gelijkblijvende omstandigheden na invoering van deze procedure zal stijgen. 4. Er komt meer dynamiek in de partij. Deze toestroom van nieuwe leden versterkt de De nieuwe kiesprocedure beloont politiek partijorganisatie. entrepreneurschap en het nemen van risico’s. Daarmee wordt een nieuwe vijver van talent 2. De rekruteringsbasis wordt enorm verbreed. aangeboord. Er zal veel worden gespeculeerd De rekrutering van de kandidaten wordt over wie zich kandidaat gaan stellen voor de straks verzorgd door 60.000 PvdA-leden in voorverkiezingen. Er zullen mooie confronta­ plaats van door 10 leden van de Kandidaatstel- ties komen waarin op het scherpst van de lingscommissie. Scouting wordt zo weer snede zal worden gedebatteerd. Er komt weer meer een onderdeel van het politieke proces, vuur in de partij. De zeepkist komt weer waar het thuishoort. terug. Regio’s die het zonder Kamerlid moe­ ten doen omdat hun kandidaat niet hoog ge­ 3. Herkenbare kandidaten: nauwere band tussen noeg op de lij st is komen te staan worden ge­ kiezer en gekozene. prikkeld om op zoek te gaan naar aanspre­ Volksvertegenwoordigers van de Partij van de kende kandidaten om een volgende keer meer Arbeid beschikken straks over een mandaat kans te maken. van een herkenbare, geografisch afgebakende regio. Zij weten zich daardoor veel beter gele­ 5. Volksvertegenwoordigers zullen op meerdere gitimeerd dan nu het geval is. Doordat kandi­ terreinen thuis moeten zijn. daten voor hun herverkiezing afhankelijk zijn De tijd van de enge fractiespecialist is voorbij. 6 4 van hun regio, zullen zij sterk geprikkeld wor­ Namurlijk zullen Kamerleden hun specialis­ den om de band met hun achterban actief te men blijven bedrijven, maar zij zullen mini­ onderhouden. Doen zij dat niet, dan leggen zij maal in staat moeten zijn om ook op andere hun herverkiezing in de waagschaal en riske­ inhoudelijke gebieden naar leden en kiezers te ren zij het einde van hun politieke loopbaan. luisteren en hen te overtuigen, en dat is goed. De Amerikaanse politicoloog Charles Peters spreekt in dit verband over de ‘reelection im- 6. Regionale spreiding op kieslijst. perative’ en beschouwt deze drang als de be­ Een grote mate van regionale spreiding is ge­ langrijkste verklarende variabele voor het ge­ garandeerd, hoewel niet alle kandidaten uit drag van gekozen politici.7 Dit alles zal in de alle regio’s ook echt gekozen zullen worden, praktijk waarschijnlijk leiden tot een beschei­ tenzij de PvdA een wel heel erg spectaculaire

S&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Anker& Van Bruggen Hoe leden rechtstreeks Kamer-kandidoten kunnen kiezen

uitslag weet te boeken. Regionale herkenbaar­ breed in de samenleving gewenste vernieuwin­ heid is bovendien electoraal profijtelijk, op gen door te voeren daar als eerste en bijna altijd een vergelijkbare wijze als het thuisstaarvoor- ook als enige electoraal voor wordt beloond. Het deel in Amerikaanse presidentsverkiezingen. is beter om de trend te zetten dan om deze te vol­ gen, zeker voor een progressieve, vooruitstre­ Tot slot dient de invoering van onze kiesproce- vende partij als de Partij van de Arbeid. En dus is dure ook een breder politiek en electoraal belang. er wel enige haast geboden m et de invoering van De ervaring in binnen- en buitenland leert dat de hierboven geschetste kiesprocedure. Want er een politieke partij die er als eerste in slaagt om zijn kapers op de kust.

Noten onnodig wordt verzwakt en de men te voegen, met als voordeel procedure een groot deel van dat de onderliggende regio-in- 1. Zie Wouter Bos,‘Back trom the haar kracht verliest (zie ook Re­ deling in tact blij ft. brink!’, Progressive politics, 2:96- ynolds and Reilly, 2002). De redenering van het partijbe­ 100. Naast veranderingen in leden­ stuur volgend, betekent dit te­ 2. Andrew Reynolds en Ben Reilly aantallen is er nog een tweede vens dat er geen beletsel bestaat etal.,2002 [1997],The Interna­ reden waardoor aanpassingen om in de middelgrote en grote tional Handboek of Electoral in de regiogrenzen nodig kun­ steden de PvdA-lijsttrekkers di­ Systems Design, nen zijn. Dat is wanneer het rect door de leden te laten kie­ http://www.idea.int/esd/publi- maximale aantal plaatsen op de zen. Uiteraard staat het de lo­ cations.cfm kandidatenlijst sterk is veran­ kale PvdA-afdelingen vrij om 3. Michael Krennerich, 2002,‘Ger- derd ten opzichte van het ge­ dergelijke verkiezingen zelf te many’, in Reynolds en Reilly, op bruikelijke maximale aantal organiseren mocht landelijke cit., P76-78. plaatsenvan75 (denkbijvoor­ steun onverhoopt uitblijven, 4. Als alternatief wordt vaak ge­ beeld aan de verkiezingen van maar een actieve ondersteu­ noemd om te werken met 2003 toen de lijstop grond van nende rol door het partijbureau multi-member districten waar­ de 23 zetels van 15 mei 2002 verdient in velerlei opzicht de bij bijvoorbeeld per landsdeel slechts 45 plaatsen bevatte). In voorkeur. zo’n 10 tot 15 kandidaten wor­ een dergelijk uitzonderlijk ge­ Charles Peters. 1993. How W as­ den afgevaardigd. Nadeel van val zou men een pragmatische hington really works. Addison een dergelijk systeem is dat de oplossing kunnen kiezen door Wesley Publishers. band tussen kiezer en gekozene een aantal regio’s tijdelijk sa­

65

S & D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat (6) Zes afspraken voor een ‘vernieuwde’ PvdA

WILLEM MINDERHOUT

De verkiezing van Ruud Koole tot partijvoorzit­ wachten was, is iedereen het daar van harte mee ter beloofde een kentering te brengen in de ont­ eens. Regenten kennen we niet meer binnen de wikkelingsrichting van de PvdA. De roep, zo niet partij. Marcel van Dam zei het al: ‘Er zijn duizend feitelijke stappen, om de PvdA tot ‘campagnepar- trucs en ik ken ze allemaal. Eén van de meest ge­ tij’ om te vormen, een partij waarin de professio­ bruikte is ‘bukken, niet op reageren, het waait nals de koers bepalen en er alleen een beroep op wel over, volgende week is er weer iets anders’. de ledenorganisatie wordt gedaan om campagne Toppunt tot nu toe van deze herstelde leden­ te voeren en coöpteerbare kandidaten te leveren, invloed en verhoogde transparantie was — in werd gepareerd. In plaats van de weg naar het ieder geval ogenschijnlijk — de verkiezing van Greenpeace-model op te gaan, waarbij de leden een ‘politiek leider’. Dat deze verkiezing inder­ tot de status van donateur zijn teruggebracht, daad een succes was komt mijns inziens door werd de weg naar herstel van invloed van de drie factoren: leden ingeslagen: herstel van de PvdA als mo­ Ten eerste: de val van Balkenende I, waardoor derne kaderpartij, of pregnanter geformuleerd een einde kwam aan de quizvraag wat een poli- ‘ledenpartij’. tiekleider nu eigenlijk voor iets was. Gewoon Het discussiestuk'Naar een vernieuw de PvdA’ eenlijsttreklcer dus. moet deze ontwikkeling verder stimuleren. Je zou Ten tweede: het voornemen van gekozen lei­ het, zoals Zuid-Hollands Statenlid Robbert Baruch der Wouter Bos om ookbij regeringsdeelname stelde, eerder een pleidooi voor 'partijveroude- in de kamer te blijven als fractievoorzitter. (En ring’ kunnen noemen: iedereen moet gewoon het feit dat dit leiderschap niet echt op de proef is zijn werk weer eens doen. Rejuvenatie is mis­ gesteld door een confrontatie met ‘eigen’ be­ schien een adequatere term, maar is daar ook een windslieden, of een ‘cohabitation’ — of is dat een 66 Nederlands woord voor, dat niet de indruk wekt mariage? — met regeringsleider Cohen.) dat alleen ‘jongeren’ de partij kunnen redden? Ten derde: de ‘verkiezingscampagne’, die al­ Wat er mogelijk nieuw is, is een poging de in leszins gezellig was en een boel publiciteit trok. zichzelf gekeerde regentencultuur van het pro­ fessionele kader open te breken door de leden WAT MOGELIJK IS STATUTAIR VASTLEGGEN meer invloed te geven en een hoge mate van transparantie en aanspreekbaarheid ten op­ Bij de Provinciale Statenverkiezingen herhaalde zichte van de kiezer na te streven. Zoals te ver­ deze procedure zich. Bij mijn weten werden de provinciale ‘leiders’ echter — op Marleen Barth over de auteur Willem Minderhout is Consultant na, maar dat was een ongelukje — gewoon gede­ AtosOrigin puteerden. In de afdeling Den Haag, maar ik wed

S&D 7/8 I 2003 Wat de PvdA te doen staat Willem Minderhout Zes afspraken vooreen ‘vernieuwde’ PvdA niet alleen daar, wordt nu de roep gehoord om statuten naar aanleiding van het streven naar ook lokaal de leider te laten kiezen door alle le­ ‘vernieuwing’ en ten gevolge van ‘Elzinga’ in den. Nu werd dat altijd al gedaan op een open­ kunnen houden? Stel dat we statutair vast zou­ bare ledenvergadering, maar — in navolging van den leggen dat de gekozen partijleider/lijsttrek- de landelijke en provinciale experimenten — dat ker na de verkiezingen fractievoorzitter wordt, zal waarschijnlijk een schriftelijke ronde moeten dan kleeft daar het probleem aan dat wethouders worden. Een procedure die d 66 al sinds jaar en en gedeputeerden goedbetaalde krachten zijn, dag voor de hele lijst volgt. die op een ambtelijk apparaat kunnen steunen Dit is allemaal leuk en aardig. Er kleven echter twee bezwaren aan. Ten eerste een psychologisch bezwaar. De ge­ Ik hen niet hang dat al die kozen leider kan zich, zoals recente uitspraken van Wouter Bos aantonen, gerechtigd voelen om gekozen 'leiders'over zullen zich, op grond van het feit dat hij direct gekozen gaan tot opheffing van partij, is door de leden, onafhankelijk op te stellen tegenover het partijkader. Bij deze plebiscitaire gewest of afdeling opvatting van het leiderschap zijn twee vraagte­ kens te plaatsen: Mag een ‘leider’ namens de par­ tij standpunten innemen die hij niet tijdens zijn en raads- en statenleden, zelfs als ze fractievoor­ verkiezingscampagne naar voren heeft gebracht zitter zijn, toch immer goedwillende amateurs, zonder de partij te consulteren? En: Is er een ver­ of semi-professionals blijven. Kamerleden heb­ schil tussen ‘het kader’ (vergadertijgers) en ‘de le­ ben het wat dat betreft beter getroffen. den’ (de zwijgende meerderheid) en verwoordt Het zal je maar gebeuren datje tot ‘lokaal lei­ de partijleider per definitie de mening van de der’ gekozen wordt, als je ambitie hebt om wet­ zwijgende meerderheid beter dan het kader dat houder te worden! doet? Mocht dat zo zijn dan dienen deze be­ Ik ben niet bang dat al die gekozen ‘leiders’ voegdheden van de leider toch op zijn minst sta- over zullen gaan tot opheffing van partij, gewest mtair te worden vastgelegd. Ik ben echter ge­ of afdeling, ten einde bestuursveranrwoordelijk- neigd beide vragen met ‘neen’ te beantwoorden. heid te kunnen dragen. Toch lijkt het verstandig Ten tweede kleeft er een staatsrechtelijk pro­ om, wat mogelijk is, statutair vast te leggen. Die bleem aan voortvloeiend uit de Wet Dualisering afspraken moeten de eerder genoemde twee doe­ Lokaal Bestuur (Elzinga). Raad en Staten zijn, net len dienen: meer invloed van de leden en meer als de Tweede Kamer geacht wordt te zijn, kader­ openheid naar en dialoog met de kiezer. stellend en controlerend, de bestuurscolleges zijn uitvoerend. Indien nu de door de leden ge­ Z es a f s p r a k e n kozen partijleider wethouder of gedeputeerde 67 wordt, wat hoeft deze ‘executive’ zich dan aan te Afspraak i is wat mij betreft dat het begrip ‘partij­ trekken van zijn kaderstellende fractie? leider’ weer wordt wat het altijd is geweest: een Ook het feit dat niet alleen ministers, maar term die een de facto situatie aangeeft op basis ook gedeputeerden en wethouders na de verkie­ van een positie (invloedrijk bestuurder, of volks­ zingen ‘uit de hoge hoed’ kunnen komen, zou tot vertegenwoordiger), maar vooral op basis van enige reflectie met betrekking tot ledeninvloed verworven gezag. Het begrip hoeft daarom niet en transparantie aanleiding moeten geven. in de statuten te worden opgenomen omdat het Wethouders, gedeputeerden en ministers ko­ geen officiële functie is. men net zo min als partijleiders in de statuten Afspraak 2 is dat er wegen gevonden worden voor. Wat zou een mogelijke herziening van die om meer leden — of liever: de leden méér — bij

S&D 7/8 ] 2003 Wat de PvdA te doen staat Willem Minderhout Zes afspraken uooreen ‘vernieuwde’ PvdA

de verkiezing van lijsttrekkers te betrekken. Er voortschrijdend inzicht — het besmur ‘de ka­ zou bijvoorbeeld altijd wat te kiezen moeten ders’ stelt. Hij zal daar in het openbaar verant­ zijn. Enkelvoudige kandidaatstellingen moeten woording over afleggen tegenover de leden en de wellicht stamtair worden uitgesloten. Mijn erva­ kiezers. (Ook weer een typisch staaltje ‘partijver- ring is, dat leden best bereid zijn een afdelings- oudering’, al kan je er nu internet bij gebraiken.) vergadering te bezoeken als het ergens over gaat. Afspraak 5 is dat de PvdA voor de verkiezingen Stemmen per brief zou echter overwogen kun­ in het openbaar meedeelt wie de partij als poten­ nen worden, al legt dat een hoge belasting op de tiële wethouder, gedeputeerde, of minister op de administratieve vermogens van een afdeling. bank heeft zitten. Ook — vooral ook — als deze Afspraak^ is dat delijsttrelckerbest'om zijn of personen niet op de kieslijst staan. haar kontj e’, of laten we het communicatieve Afspraak 6 is dat de PvdA-vertegenwoordigers vaardigheden noemen, gekozen kan worden en tussen de verkiezingen blijven communiceren niet per se fractievoorzitter hoeft te worden, als met leden en kiezers. En dat ze nu eindelijk eens een besmursfunctie meer in de rede ligt. De lijst­ leren dat een dialoog iets heel anders is dan een trekker is dus primus inter pares; het gezicht toespraakje en dat debatteren iets heel anders is naar buiten tijdens de campagne met goede voor­ dan ruzie maken. uitzichten voor een boeiende functie daarna. En als er dan ook nog een richtinggevend en Afspraak 4 is dat de fractieleider het verkie­ inspirerend beginselprogramma geformuleerd zingsprogramma adopteert en op basis daarvan kan worden, dan wordt het best nog wel wat. — en op basis van in openbaarheid verworven

68

s & D 7/8 I 2003 Het merkwaardige karakter van Nederlandse kabinetsformaties

Joop van den Berg blikt in deze bijdrage terug op de kabinetsformatie 2003 in drie stellingen en meteen gelijkenis. Hij analyseert de ‘structurele uitslagloosheid’ van Nederlandse verkiezingen en voorspelt een beperkte houdbaarheidsdatum voor het kabinet-Balkenende II.*

J.TH.J. VAN DEN BERG

Wat de kabinetsformatie 2003 heeft opgeleverd dagen). Alleen de totstandkoming van het kabi- is in elk geval, dat wij weer over een volwaardig net-Den Uyl (163 dagen) en het eerste kabinet- en, naar het zich laat aanzien, redelijk stabiel ka­ Van Agt (208 dagen) in de sterk gepolariseerde binet beschikken. Voor het eerst sinds ruim twee jaren zeventig nam ruimschoots meer tijd in be­ jaar kan er bovendien weer worden geregeerd in slag. Tempo maken bij de regeringsvorming is Nederland, want dat was na de laatste Voorjaars­ niet onze sterkste kant. Maar, dat is een alge­ nota van het tweede kabinet-Kok in feite niet meen bekend feit. Jammer alleen, dat ook dit jaar meer gebeurd. deze merkwaardige traditie niet kon worden Nu zakt Nederland niet in elkaar als er geen doorbroken. volwaardig functionerend kabinet optreedt, maar onder andere voor de beheersing van de FORMEREN IS ELIMINEREN overheidsfinanciën en de organisatie van de overheid is het toch beter als dit wel het geval is. Dat brengt ons al aanstonds bij het merk­ Als ons land in het internationale verkeer enige waardige karakter van Nederlandse kabinetsfor­ effectieve invloed wil uitoefenen, is het eveneens maties. Formeren is bij ons niet, zoals men zou gebaat bij een volwaardig en — als het even kan verwachten, het kiezen van een geschikt bondge­ 69 — stabiel kabinet. Het heeft sinds de verkiezin­ nootschap. Bij ons is formeren allereerst elimine­ gen van 22 j anuari overigens weer veel tij d ge­ ren. Kiezen doen wij pas aan het (bijna) einde, als kost, deze formatie. er een regeerakkoord en een portefeuilleverde­ Zo’n kleine vier maanden (125 dagen), wat on­ ling zijn. Daaraan vooraf gaat een diffuus proces geveer even langdurig is geweest als de vorming waarin het de kunst is mogelijke politieke coali­ vanhet eerste ‘paarse’bondgenootschap (111 da­ ties uit te schakelen. Dat kan lang duren: omdat gen) en van het vierde kabinet-Drees in 1956 (122 er meestal een aantal reële alternatieven is, die partijen niet zomaar achter de horizon willen Over de auteurjoop van den Berg is hoogleraar parle­ zien verdwijnen; soms omdat het spel van elimi­ mentaire geschiedenis aan de Uniuersitelt Leiden neren weinig professioneel wordt gespeeld.

S&D 7/8 I 2003 J.Th.J. van den Berg Het merkwaardige karakter var\ Nederlandse kabinetsformaties

Dat het niettemin vakbekwaam en soms ook ven, zoals die in de aanvang was, gegeven haar met spoed kan, bewees in 1967 dr. J. Zijlstra die, minimale meerderheid van 77 zetels. Maar ook tot lichte onthutsing van zijn eigen partij (de 1963 levert een interessant voorbeeld, omdat de ARP), het alternatief van samenwerking met de toenmalige formateur De Kort (nieuwbakken PvdA binnen een week van tafel werkte. Toen KVP-leider) geen kans zag een beredeneerde

Den Uyl als fractievoorzitter eiste, dat Zijlstra keuze te maken mssen de vvd en de PvdA, of lie­

eerst moest kiezen mssen v v d en PvdA,voor de ver, de PvdA bekwaam te elimineren. Die laatste echte onderhandelingen konden beginnen, deed stond onder de gewiekste leiding van dr. A. Von­

hij dat prompt: hij koos voor de vvd . In de chaos deling, die maar niet losliet. De Kort wist niet te

die de verkiezingen van 1972 hadden aangericht, kiezen en werd vervolgens door de v vd onder schakelde informateur M. Ruppert langzaam Toxopeus gedwongen te ‘hakken’ zonder motive­

maar consequent juist de v v d uit en, in het voor­ ring. Dat leidde tot het kabinet-Marijnen, dat bijgaan, zijn eigen partijgenoot en minister-pre- overigens binnen twee jaar weer ui teenviel, als­ sident, B.W. Biesheuvel. Dat langzame tempo mede tot het vertrek van De Kort. Zo gevaarlijk had Ruppert nodig om er zeker van te zijn dat kan formatiearbeid zijn... Biesheuvel (dat moest toen grondwettelijk nog) Hoewel in 1994 tenslotte informateur H.D. zou hebben gekozen voor het premierschap en Tjeenk Willink tot twee keer toe consequent toe­ dus geen fractievoorzitter-onderhandelaar meer werkte naar de eerste paarse coalitie, daarbij ge­ was. De termijn daarvoor was drie maanden. holpen door D 6 6 dat aan geen andere combina­ Wat laat zien, dat de competentie van de in­ tie wilde meewerken, duurde het nog enige

formateur van essentieelbelang is, want hij of zij maanden, voordat zowel de PvdA als de vvd over is meer dan alleen een ‘procesbegeleider’. Al doet hun vrees voor elkaar wisten heen te stappen en hij zich graag als zodanig voor. Zulke operaties het CDA effectief was geëlimineerd. Soms valt er zijn noodzakelijk: (1) omdat verkiezingen in overigens niets te kiezen en te kopen op de

Nederland, naar het woord van wijlen staatsraad markt, zoals in 1981 toen alleen c d a en PvdA een

J. A.W. Burger, lijden onder ‘structurele uitslag- meerderheid konden vormen, hoewel het cda loosheid’; (2) omdat geen enkele partij een min- daar eigenlijk geen trek in had. Of zoals in 2002,

derheidscombinatie aandurft; (3) omdat de toen enkel de combinatie van c d a , lpf en vvd meeste partijen, het christelijke midden voorop mogelijk was. Andere alternatieven hadden maar ook andere partijen, de formatie beschou­ hooguit theoretische betekenis. wen als een markt waarop moet worden gezocht Dit jaar was er echter weer aan aantal combi­

naar de voordeligste handel. Dan is het namur- naties mogelijk: van cda met PvdA, van cda en

lijk verleidelijk de keuze niet aanstonds te ma­ vvd met ofwel l p f , ofwel d 66, ofwel klein-

ken en naar vermogen uit te stellen. christelijk en zelfs van PvdA, v v d en d 6 6, paars Het voorbeeld van Ruppert uit 1972 laat zien dus. Dat maakte het werk van informateur en 7 o dat dit proces van elimineren, zelfs al wordt het partijen er namurlijk niet eenvoudiger op. Niet­ hoogst professioneel gespeeld, de nodige tijd kan temin was van meet af aan duidelijk waar het vergen. Het uitstel en de lange duur kunnen ech­ CDA bij voorkeur heen wilde en dat was niet de ter ook de vrucht zijn van onprofessioneel opere­ combinatie met de PvdA. Die lag ook niet voor de ren. Het jaar 1977 leverde een klassiek geworden hand, omdat de breuk in het eerste kabinet-Bal- voorbeeld. De PvdA wist toen haar kansen te ver­ kenende geen programmatisch conflict en ook

spelen in ernstige zelfoverschatting. Wat zij zich geen breuk tussen cd a en vvd had ingehou­ onvoldoende realiseerde, was dat er ook een al­ den.De verkiezingen maakten voortzetting van

ternatieve combinatie met de vvd mogelijk was, dit verbond weliswaar niet eenvoudig (er was die ofwel vooraf had moeten worden geëlimi­ onverwacht een derde partij voor nodig) maar neerd dan wel onaantrekkelijk had moeten blij­ niet onmogelijk.

S&D 7/8 j 2003 J.Th.J. van den Berg Het merkwaardige karakter uan Nederlandse kabinetsformaties

De betrokken actoren hebben het spel van eli­ mogelijk is, maar ooit wel heel normaal, is het mineren niet erg professioneel uitgevoerd: de in­ wisselen van regeringspartner zonder vooraf­ formateur, mr. J. P. H. Donner, werkte al te snel gaande (mssentijdse) verkiezingen. Wie niette­ toe naar een coalitie CDA-PvdA, zonder de alter­ min wil wisselen van partner zal dus eerst het le­ natieven echt stelselmatig en enigszins overtui­ vensgevaarlijke risico van verkiezingen moeten gend uit te schakelen. De PvdA trad vervolgens te aangaan, d 6 6 heeft er, tijdens deze formatie, nog weinig zelfverzekerd en met iets te grote be­ een schepje bovenop gedaan: als het in de coalitie geerte naar regeringsparticipatie op. Zij wist met de v v d en het cd a tot een conflict komt. voorts de onenigheid over de Iraakse interventie niet onder controle te houden en joeg daarmee het CDA om begrijpelijke redenen in de gordij­ De competentie van de nen. Het CDA op zijn beurt bracht zichzelf in de positie van de Kvp-er De Kort eertijds, waarbij informateur is van essentieel het uiteindelijk niet meer kon kiezen maar belang, want hij of zij is meer moest ‘hakken’. Daarmee verzwakte het zijn onderhandelingspositie jegens de v v d , zodat een dan alleen een procesbegeleider combinatie met de Christen-Unie (gesteund door de s G p) ook weer te snel en nogal rauwe­ lings van tafel verdween en d 6 6 alleen overbleef mag er niet eens meer worden ‘gelijmd’, zoals als derde partij. De lpf had zich vanaf een terras nog in 19 9 9 mogelijk is gebleken en vele malen op het Plein zelf al onmogelijk gemaakt. daarvoor. Dat legt op deze coalitie een heel zware Aldus struikelde en strompelde de formatie druk om naar vermogen conflicten te vermijden. naar een coalitie die men van het begin afhad Intussen zijn wij op het terrein van conflict­ kunnen zien aankomen: van cd a , v v d en een be­ vermijding sedert 1967, toen het taboe op part­ reidwillige derde partij. De enige echte verras­ nerruil ontstond, wel aan het een en ander ge­ sing was misschien dat het d 6 6 was, dat zich zo wend geraakt. Juist daaraan hebben wij betrek- bereidwillig toonde en in het voorbijgaan de po­ kelijk nauwkeurige en gedetailleerde regeer­ litiek verrijkte met de nieuwste metafoor: ‘De akkoorden te danken, ook al zijn die niet toen deur was wel dicht, maar hij zat niet op slot’. pas uitgevonden. In het opzicht van conflictver­ Deze coalitie moest onder druk van de tijd in een mijding zijn zij redelijk succesvol gebleken. onevenredig hoog tempo tot stand worden ge­ Vooral grotere regeringsoperaties zijn voorts bracht, wat overigens competent gebeurde onder bijna steeds dankzij regeerakkoorden tot stand leiding van de informateurs Hoekstra en Kort­ gekomen. Daarnaast is met hetzelfde oogmerk hals Altes. De lijnen waarlangs het regeerak­ het bewindspersonenoverleg op donderdag­ koord tot stand kwam bleken die van Balkenende avond geïnstimtionaliseerd en, niet te vergeten, I: een nogal vage tekst van het regeerakkoord en hetTorentjesoverleg, wekelijks op woensdag­ 71 sterke binding met behulp van de cijferbijlage. middag. Om misverstanden te voorkomen, daar­ bij gaat het niet, zoals vaak wordt gedacht, om knopen doorhakken ‘in achterkamertjes’ als wel REGEREN IS VOORKOMEN VAN VERKIEZINGEN om het voorspelbaar houden van politiek gedrag Dit resultaat van vier maanden zwoegen is niet en het in kaart brengen van potentiële dreigin­ zonder risico. Dat schuilt, zo luidt de tweede stel­ gen voor de coalitie. ling, daarin dat sinds hetkiesgedrag in Neder­ Als wij echter de deelnemers aan het tweede land is gaan lijden onder hoge volatiliteit (sinds kabinet-Balkenende (en trouwens ook zijn voor­ de jaren zestig), regeren primair gelijk staat aan ganger) moeten geloven, dan wordt niet slechts het voorkomen van verkiezingen. Wat niet meer afgezien van uitgewerkte regeerakkoorden.

S&D 7/8 I 2003 J.Th.J. van den Berg Het merkwaardige karakter uan Nederlandse kabinetsformaties

maar is ook afscheid genomen van het vaste To­ Het kan geen kwaad hier nog eens de woor­ rentjesoverleg. Dat zou voor de openbaarheid den in herinnering te roepen van de oude leider van het politieke debat en vooral de onvoorspel­ van de kv p, mr. C.P.M.Romme uit de jaren bare afloop ervan erg mooi zijn. Maar het wordt vij ftig^, nog voordat regeren zozeer als nu het waarschijnlijk erg ingewikkeld om enerzijds ten voorkomen van crises en verkiezingen bete­ koste van bijna alles politieke conflicten te voor­ kende, al was dat toen ook niet onbelangrijk. komen en anderzijds evenzeer af te zien van alle 'Wanneer het parlement zijn taak als hoeder van vertrouwde instrumenten van conflictbeheer­ de volksovermiging wil waar maken, kan het (...) sing. Tot ongeveer dezelfde conclusie komt niet lijdelijk afwachten hoe het program en de onderzoeker Arco Timmermans' in een artikel in samenstelling van het kabinet zullen zijn. Het Trouw van lo junijl. Hij ziet de oplossing (maar zal ook wegen en middelen moeten zoeken om begrijpt dat dit tegelijk een probleem vormt) in program en samenstelling van het kabinet te een uiterst professioneel en gezaghebbend mi- doen overeenstemmen met de eisen van de nister-presidentschap. volksovermiging. (...) Maar deze invloed wordt Dat vereist een premier die zowel inhoudelijk niet uitgeoefend tijdens de parlementaire rit. Hij als partijpolitiek de problemen ruim op tijd ziet wordt uitgeoefend voor de rit aanvangt. Laat aankomen en die in staat is alle relevante actoren men deze invloed voorbijgaan; laat men de mo­ (dat kunnen ook eigengereide ministers of Ka­ gelijkheid van deze invloed, voordat de rit aan­ merleden zijn) op kritieke momenten bij elkaar vangt, ongebmikt liggen, dan is dit, ik zou willen te houden. Ontegenzeglijk kan zo’n premier voor zeggen “verzuim", later niet in te halen.’ Aldus het behoud van een coalitie veel betekenen: Romme. Drees, Den Uyl, Lubbers en Kok hebben dat be­ Dankzij de monumentale studie van NRC Han- wezen. Juist zij echter ontwikkelden min of delsblad-redacteur, wijlen José Toirkens^, naar de meer vaste technieken van conflictbeheersing, bezuinigingsoperaties mssen 1975 en 1986 we­ vooral de premiers van na 19 6 7. Of een compe­ ten wij dat men het nog sterker kan uitdmkken. tente premier voldoende zal zijn, laat staan of Als het regeerakkoord de zaken niet concreet daarvoor J.P. Balkenende de aangewezen figuur vastlegt, lukt het niet alleen het parlement niet is, is voor gerede twijfel vatbaar. Daarvoor is ver­ meer om effectieve invloed uit te oefenen, maar moedelijk meer nodig, zelfs ongeacht de compe­ slagen zelfs de ministers in het kabinet er niet tentie van de premier. Denkbaar is dus — wat meer in om majeure beleidsprestaties te leveren. ook Timmermans vermoedt — dat vroeg of laat In het klein zien wij dat al bij de tekst van de rege­ het Torentjesoverleg weer temgkeert dan wel dat ringsverklaring. Daar wordt doorgaans enige we­ andere, vergelijkbare overlegvormen worden ken kabinetsberaad voor genomen, om ministers ontwikkeld. Men moet de inventiviteit van poli­ de gelegenheid te geven enige ‘meerwaarde’ te le­ tieke leiders niet onderschatten. So much voor veren ten opzichte van de tekst van het regeerak­ 72 het dualisme, derhalve. Het enige alternatief koord, bij de formulering waarvan zij immers voor zulk overleg is immers dat kabinet en mi­ niet betrokken zijn geweest. nisters in de Kamer hun mooie producten zien Daar komt niets van terecht. Meestal komen stranden en zich daar vervolgens welgemoed bij de ministers al heel spoedig tot de conclusie, neerleggen. Met kabinetsvoorstellen die in daartoe door hun ambtenaren gestimuleerd, dat Nederland gemiddeld zo’n acht jaar aan ambte­ nieuw concrete voorstellen te riskant zijn, want lijke en maatschappelijke voorbereiding vergen, ‘onvoldoende voorbereid in interdepartementaal is dat niet echt een aanlokkelijk vooruitzicht. In overleg’. De regeringsverklaring is daarom zel­ elk geval niet voor coalitiepartijen en voor mi­ den meer dan een samenvatting van het regeer­ nisters die werkelijk iets tot stand willen bren­ akkoord, verlucht met enige politieke analyse en gen en succes willen boeken. moreel getinte uitspraken. Het kabinet mag al

s S/d 7/8 I 2003 J.Th.J. van den Berg Het merkwaardige karakter uan Nederlandse kabinetsformaties

blij zij als het zijn belangrijkste ambities enigs­ digheid en veel vaker als ‘nederlagen’ van het ka­ zins coherent over het voetlicht weet te brengen. binet of van ministers, wat de goede verhoudin­ Voorts is de premier in staat — en verplicht gen in de coalitie doorgaans niet bevordert. Wij — verantwoording af te leggen over het hele pro­ zullen ’s avonds in Den Haag Vandaag (de op­ ces van kabinetsformatie. Ook daar is deze keer volgster van) Wouke van Scherrenburg onge­ niets van terecht gekomen, onder andere omdat twijfeld met de camera zien klaarstaan: ‘U hebt de Kamer voortij dig daarover met de laatste twee een pijnlijke nederlaag geleden, meneer de mi­ informateurs is gaan babbelen. Die hoefden ech­ nister’ en 'Wanneer treedt U nu af?’ ter niets te verantwoorden en al helemaal niet datgene waarbij zij niet betrokken waren ge­ weest. Men zou daartegen kunnen inbrengen: Bij het Torenijesoverleg gaat drie weken is misschien wel kort, zeker in Nederland. Misschien is Prinsjesdag een betere het niet om knopen doorhakken gelegenheid. Dat sprak de minister-president in achterkamertjes als wel om dan ookbij herhaling uit tijdens het debat over de regeringsverklaring. De ervaring van eerdere het voorspelbaar houden van gelegenheden heeft echter geleerd, dat wij er wijs aan doen ons ook daarover niet al te veel il­ politiek gedrag en het in kaart lusies te maken. brengen van potentiële dreigingen In mijn functie bij de Vereniging van Neder­ landse Gemeenten (van 1996 tot 2002) heb ik mij voorde coalitie jaarlijks op grondige studie van vele begrotings- smkken moeten werpen, wat een heel leerzame BEPERKTE HOUDBAARHEID ervaring is geweest, evenals het lezen van de KABINET-BALKENENDE II Handelingen. Wat daarbij het meest opviel was de ijzeren continuïteit van deze teksten, alsof het Dat brengt ons als vanzelfbij de derde en laatste er nauwelijks toe deed of er een nieuwe coalitie vraag omtrent het tweede kabinet-Balkenende, was aangetreden. Concretisering van wat zelfs die naar zijn houdbaarheidsdamm. Dat is ui­ expliciet in een regeerakkoord is afgesproken teraard de meest speculatieve kwestie dringt pas geleidelijk in de begrotingssmkken Er zijn goede redenen te geven voor de stelling door, laat staan de toegevoegde concrete voorne­ dat het kabinet zijn termijn zal voltooien. Als re­ mens van ministers die niet in het akkoord voor­ geren gelijk staat aan het voorkomen van verkie­ kwamen. Nog steeds blijkthet Grote Gelijkvan zingen, dan zal daar ongetwijfeld ook door dit C.P. M. Romme, ook al zijn er soms verrassende kabinet zwaar in worden geïnvesteerd. De kans uitzonderingen zoals de aanvaarding, onmiddel­ dat die investering zal renderen is ontegenzeg­ lijk na het aantreden van de Paarse coalitie in lijk groter dan bij het kabinet-Balkenende I. De 73 1994, van de zgn. Zalmnorm. toetreding van vvD -chef Zalm is zo’n investe­

Het tweede kabinet-Balkenende zal zijn inge- ring, evenals de keuze door de fractie van de vvd wildcelde weg moeten vinden mssen conflictbe­ voor de professionaliteit en ervaring van haar heersing enerzijds en concrete resultaten en ver­ nieuwe voorzitter. Van Aartsen, ook al schijnt nieuwingen anderzijds. Zonder ruim houvast deze niet de voorkeurskandidaat van Zalm te zijn aan een concreet regeerakkoord en zonder de geweest. vertrouwde instrumenten van conflictvermij­ De financiële koorden zijn strak en precies ge­ ding ter aanvulling. Het aanvaarden van ge­ spannen en ook dat is, zeker in Nederland, on­ slaagde parlementaire weerstand zal bovendien miskenbaar een voordeel. Geen effectiever nor­ zelden worden uitgelegd als politieke grootmoe­ mering van regeringsbeleid dan financiële nor-

S&D 7/8 I 2003 J.Th.J. van den Berg Het merkwaardige karakter uan Nederlandse kabinetsformaties

meriBg, ook al zou men het in zijn hart anders ter geworden dan die was in de vroege jaren willen. Er zijn echter ook belangrijke redenen tachtig van de vorige eeuw. om te vermoeden dat het kabinet zijn termijn Het zwaartepunt van de noodzakelijke be- niet zal weten vol te maken. Afgezien van de fi­ smurlijke vernieuwing — die dus heel wat meer nanciële bijlage is het regeerakkoord (evenals dat omvat dan de gekozen burgemeester en een an­ van Balkenende I) rijkelijk vaag als het gaat om der kiesstelsel — is neergelegd bij een minister een aantal politieke vraagstukken die partners van de kleinste coalitiepartij en hij moet boven­

verdeeld kunnen houden, in het kabinet en/of in dien inwonen bij de minister van b z k . Een mi­ de Tweede Kamer. Dat geldt, om maar een enkel nister die geen stap van betekenis op deze terrei­

voorbeeld te noemen, voor de w a o en vooral nen kan zetten zonder royale medewerking van voor de mogelijke terugwerkende kracht van al zijn collega’s; afkomstig uit een partij die haar haar herziening. Het geldt evenzeer voor de fi­ relevante voorstel tot belangrijke vermindering nanciering van de stelselherziening in de ge­ van het aantal ministers onder gelijktijdige uit­ zondheidszorg en voor de noodzakelijke hervor­ breiding van het getal aan staatssecretarissen uit ming van ons pensioenstelsel. Daarvoor is im­ handen heeft laten glij den tij dens de onderhan- mers de medewerking nodig van machtige maat­ delingen over het regeerakkoord. Dat had een schappelijke organisaties en instellingen. stap in de goede richting kunnen zijn. Nu kwam Het kabinet verwacht blijkbaar veel van dere­ minister Th. de Graaf pas op dat voorstel terug, gulering en verkleining van de ambtelijke bu­ ruim na de formatie van het kabinet. Het moet al reaucratie, zonder dat die vervolgens weer wordt vreemd lopen, als dan op hem de woorden van vervangen door dure externe consultants. Hier Romme over ‘verzuim’ niet van toepassing zul­

wreekt zich echter dat wij nu al zo’n twintig jaar len blijken. Niet meer in te halen dus. d 6 6 ont­ experimenteren met zgn. Grote Operaties, zoals leent zijn bestaansrecht aan politieke en admi­ deregulering, reorganisatie van de rijksdienst, nistratieve vernieuwing; het heeft zijn kans op verzelfstandiging en privatisering alsmede de­ succes, zacht gezegd niet vergemakkelijkt. Wat centralisatie, maar dat wij nooit de gelegenheid gebeurt er als de minister en zijn politieke vrien­ te baat hebben genomen al deze experimenten den dat in de gaten krijgen? nu eens systematisch te onderzoeken op nut en noodzaak. COLIJN HERREZEN Wat heeft wel gewerkt en wat niet, onder welke omstandigheden en welke voorwaarden? Het kabinet-Balkenende II heeft veel trekken van Alleen de Tweede-Kamercommissie Deetman het roemruchte crisiskabinet-Colijn ('Schipper heeft in de vroege jaren negentig een manhaftige naast God’) uit 1933, met een door protestants- poging gedaan, maar er is, zo te zien, niet erg doctrinaire zuinigheid gedomineerde combina­ veel mee gebeurd. Wat het regeerakkoord nu tie van CDA (destijds de drie christelijke par­ 74 doet, is het herhalen van oude ambities, maar tijen), liberalen en vrijzinnig-democraten. Het zonder dat er een beeld wordt gegeven over het kabinet-Colijn wist zijn termijn te voltooien, zij wat en hoe en zonder dat de vraag wordt beant­ het niet zonder conflict met de katholieke Ka­ woord of wij misschien weer in dezelfde fouten merfractie en een daarop gevolgde en geslaagde zullen vervallen. Alleen bezuinigingsbedragen lijmoperatie in 1935. Lijmen is nu al bij voorbaat

worden al vast ingeboekt, maar de historie van door d 6 6 taboe verklaard, maar op zichzelf kan twee decennia heeft geleerd dat dit niet vol­ zulk een combinatie standhouden, zoals de doende is. Intussen staan de rol en het gezag van historie laat zien, vooral als zij, zoals die van Co- de overheid in de Nederlandse samenleving lijn, flexibel blijkt te zijn. meer dan ooit ter discussie en is de scepsis over Zolang bovendien de weerzin tegen links het leervermogen van de overheid heel wat gro­ maar groot genoeg is en die is dit voorjaar weer

s S/ d 7/8 I 2003 J.Th.J. van den Berg Het merkwaard]ge karakter aan Nederlandse kabinetsformaties effectief gecultiveerd, van twee kanten overi­ ren premier tegenover een minstens zo onerva­ gens. De emeritus-hoogleraar H. Daudt zal in ren Tweede Kamer: dat wordt in de komende j a- zijn Amsterdamse flat grommen van genoegen: ren nog tobben. weer komt de door hem in de j aren zeventig ge­ formuleerde doctrine uit dat ‘niet-links’ (nu cd a * Deze bijdrage is een bewerkte versie van hetNieuws- en v v d ) alleen met ‘links’ (de PvdA in het bijzon­ college darde auteur gaf op de Haagse Campus van der) regeert 'in uiterste noodzaak’. Maar, met de Leidse universiteit. Een verkorte versie verscheen verschuldigde eerbied. Balkenende is geen Co- eerder in NRC Handelsblad, onder de titel 'Kabinet lijn, terwijl het, als de eerder genoemde Timmer­ ontlooptlastige politieke vraagstukken', op 17-06- mans gelijk heeft, nu meer nog dan in 1933 of 2003 zelfs m aariggSophetgezagende competentie van de minister-president aankomt. Een onerva­

Noten Mijn collega, prof. dr. Carla van José Toirkens, Schijn en w erkelijk­ Baaien heeft eveneens herin­ heid van het bezuinigingsbeleid Arco Timmermans, High Politics nerd aan deze uitspraak van 1975-1986. Deventer, Kluwer, in The Low Counm es. Functions Romme in haar recente Nij­ 1988. and Ejfects ofCoalition PoUcy meegse oratie: Een rituele dans in Agreements in Belgium and The de Tweede Kamer. Klagen over kabi­ Netherlands, (diss. Europees In­ netsformaties, 1946-2002, Den stituut) Florence, 1996. Haag, Sdu-uitgevers, 2002.

75

S & D 7/8 I 2003 Lokaal bestuur in Nederland: matig uw snelheid!

De dualiseringvan het gemeentebestuur berust op aanvechtbare veronder­ stellingen. Het is dan ook niet zo’n wonder, aldus Hans Oostendorp, dat het dualisme allesbehalve een doorslaand succes mag worden genoemd.

HANS OOSTENDORP

Het vroege voorj aar van 20 02 is van grote beteke­ rij zo luid klonk. De onderliggende probleem­ nis geweest voor het lokaal bestuur in Neder­ analyse is nogal eenzijdig. Op basis van de hoge land. Er zijn toen niet alleen gemeenteraadsver­ verwachtingen van het nieuwe stelsel wordt in kiezingen gehouden, ook trad de Wet Dualise- feite met terugwerkende kracht vastgesteld dat ring Gemeentebestuur (WDG) in werking. De er in het pre-duale tijdperk weinig deugde van de verwachtingen rond de invoering van het duale gemeentelijke overheid. Eigenlijk wordt gecon­ stelsel waren bijzonder hooggespannen. Een stateerd dat het gemeentebestuur in zichzelf was rondgang langs enkele gemeentelijke websites gekeerd, het debat ontbrak, er nauwelijks naar de leverde een indrukwekkende belofte van verbe­ burgers werd geluisterd, de politiek niet herken­ tering op. Een kleine greep uit het retorische re­ baar was en zo meer en zo verder. Dat is nogal pertoire: ‘De gemeentepolitiek wordt voor de wat. De vraag dringt zich dan op waarom niet al kiezers aantrekkelijker’, ‘De gemeente gaat beter veel eerder tot wijziging van de verhoudingen is luisteren naar haar inwoners’, ‘U leert de raadsle­ overgegaan? Of zou de gewekte indruk wellicht den beter kennen’, ‘De gemeente zal U beter be­ overdreven zijn? Het laatste lijkt waarschijnlijk. dienen’, ‘Het zal er heel anders aan toegaan in de Eenzelfde dramatische voorstelling van zaken lokale politiek’ en ‘De gemeentepolitiek wordt doet zich op dit moment voor ten aanzien van de herkenbaarder’. Een reveil van het gemeentebe- zogenaamde ‘spagaat’ van de burgemeester. Het smur leek aanstaande; optimisme, dynamiek en dubbelvoorzitterschap van het college en van de 76 verandering hingen in de lucht. Anderhalf j aar gemeenteraad die dat college moet controleren, na de invoering van de wet is het een mooi mo­ heet een onmogelijke combinatie te zijn. Het ment om kritisch te reflecteren op de beweegre­ aparte is nu dat toen de burgemeester zich in de denen voor wijziging van het lokale staatsrecht. voorbije tijden als belangenbehartiger van de ei­ Op zichzelf is het al opmerkelijk dat de gen gemeenten moest opwerpen en tegelijk als schreeuw om meer leven in de politieke brouwe- vertegenwoordiger van het Rijksgezag in de ge­ meente moest optreden, weinig te horen viel Over de auteur Hans Oostendorp is student Bestuurs­ over een pijnlijke spagaat. Bovendien was er in kunde aan de Erasmus Uniuersiteit Rotterdam en het monistische stelsel ook al sprake van een winnaar uan de Mercuri Urual Stimuleringsprijs dubbelvoorzitterschap van de burgemeester. Je Openbaar Bestuur 2003 zou kunnen tegenwerpen dat die spagaat

s S rv 7/8 I 2003 Hans Oostendorp Lokaal bestuur in Nederland: mati^ uur snelheid! destijds weinig lenigheid vereiste, omdat wet­ maar dependance van het Rijk. Niks maat­ houders ook lid van de gemeenteraad waren kostuum, maar Haagse confectie. waardoor raad en college dichter bij elkaar ston­ Gemeenten moeten uitgaan van de eigen den. Daarop kan echter de vraag worden gesteld kracht. Een gemeente is een bestuursorganisatie, waarom het nu wel een enorm probleem zou ze neemt besluiten. De gemeente vormt als zoda­ moeten zijn. De spelers in het gemeentebestuur nig een autonome bestuurslaag naast de provin­ zijn immers (grotendeels) dezelfde gebleven. Al­ cie en het Rijk. Het lokaal bestuur moet zich leen hun formele positie is maar veranderd. De daarom meer losrukken van de Haagse bemoeie­ manieren van denken, voelen en doen van de be­ nis en haar eigen koers varen. Gemeenten moe­ trokkenen zijn hoogstwaarschijnlijk niet wezen­ ten zelf initiatief tonen en een lokaal zelfbewust­ lijk veranderd. zijn aan de dag leggen. Een voorbeeld van deze gemeentelijke assertiviteit kan worden gevon­ den in het dubbelvoorzitterschap van de burge­ LOKAAL ZELFBEWUSTZIJN meester. Als de spagaat echt pijn doet, zal de bur­ Naast de eenzijdige probleemanalyse bestaat het gemeester het voorzitterschap van de raad moe­ fundament van de WDG uit drie aanvechtbare ten laten schieten. Dit kan door de grenzen van veronderstellingen. Voor elke van deze ver­ de wet te verkennen. De wet biedt de mogelijk­ onderstellingen is een alternatief mogelijk en heid van een raadslid-voorzitter van de gemeen­ beschikbaar. teraad als de burgemeester niet in staat is om de In de eerste plaats wordt met invoering van het vergadering te leiden. Wat is er op tegen als de duale stelsel de Haagse blauwdruk over de ge­ burgemeester zich ‘toevallig’ elke raadsvergade­ meenten gelegd. Een simpele vergelijking op ring te ziek, zwak en misselijk voelt om de verga­ hoofdpunten van het nationale stelsel met het dering voor te kunnen zitten? nieuwe gemeentelijke stelsel is veelzeggend. Daarnaast is het op zichzelf al curieus dat uit­ Wanneer een nieuw gekozen raadslid wethou­ gerekend het Rijksniveau als uitgangspunt is ge­ der wordt, moet hij of zij de raadszetel opgeven. nomen. Is het besluitvormingsproces in Den Ook een minister kan niet tegelijk Kamerlid zijn. Haag dan zó transparant, spannend en herken­ Een politieke partij kan haar wethouder(s) van baar dat de grondstructuur als voorbeeld voor buiten de raad halen. Ook ministers hoeven niet het lokale besmur zou moeten dienen? Wel be­ uit de Tweede Kamer te komen. Wethouders ma­ schouwd geeft de Haagse praktijk geen overdaad ken niet langer deel uit van raadscommissies en aan vertrouwen. Het inmiddels afgeschafte To­ zitten die ook niet meer voor. Dit geldt ook voor rentjesoverleg stond tijden lang symbool voor de ministers, die de Kamercommissies niet voor­ het gebrek aan dualisme. Maar ook nu nog zijn zitten en alleen op uitnodiging deel uitmaken er tekenen van een slecht functionerend dua­ van de vergadering. De raad stelt de hoofdlijnen lisme. In veel gevallen hebben bewindslieden voor het beleid en controleert de uitvoering van een sterke persoonlijke band metTweede-Ka- 77 taken door het college van BeeW. De echo van het merleden, omdat zij die kennen uit hun partij of Haagse adagium ‘de regering regeert; de Kamer uit hun eigen verleden als Kamerlid. Verder is controleert’ laat zich duidelijk horen. Het won­ het gebruikelijk dat coalitiepartijen een bewind- derlijke is dus dat een nationale oplossing wordt sliedenoverleg houden voorafgaand aan de mi­ aangedragen voor een lokale problematiek. De nisterraad. Het lijkt uitgesloten dat dergelijke wetswijziging roept dan ook de verdenking van praktijken zich niet op lokaal niveau voor zou­ een staatsrechtelijke annexatie van de lokale be- den doen. Sterker, het zou zelfs erger kunnen smurslaag door de nationale bestuurslaag op. zijn op lokaal niveau, in het bijzonder bij klei­ Niks parel van de democratie, maar zwakke scha­ nere gemeenten. Het bestuur van een gemeente duw van het Rijk. Niks autonome besmurslaag. wordt vaak gedragen door een beperkte groep

S&D 7/8 I 2003 Hans Oostendorp Lokaal bestuur in Nederland; matig uw snelheid!

mensen met een hoog ons-kent-ons-gehalte. Er voor een bestuurlijk reveil. Er kan zich de para­ wordt wel schertsend gesteld dat gemeenten dox voordoen dat in het feitelijke gedrag ‘busin­ worden bestuurd op verjaardagen van een kleine ess as usual’ richtinggevend is, terwijl met de incrowd van lokale notabelen. Deze contacten mond een complete omwenteling wordt bele­ zullen heus niet minder worden met een for­ den. Deze paradoxale situatie is niet ondenkbeel­ mele wijziging van de verhoudingen. dig. Velen lijken de nieuwe wet immers als een wondermiddel te beschouwen dat het ideaal van de Griekse polis tot aan de voordeur brengt. MAAKBAARHEIDSGEDACHTE Namurlijk is een goede structuur van belang, In de tweede plaats gaat de WDG uit van de maar laten we vooral niet vergeten om bestaande maakbaarheidgedachte. Het draaien aan de processen beter te laten werken. Er moet een knoppen van wetten en organisatiekenmerken houding ontstaan waarbij systematisch aandacht en het morrelen aan de hendels van formele ver­ wordt geschonken aan het functioneren van be­ houdingen en procedures, zou een complete staande werkprocessen en de verbeteringen die metamorfose van de werking van het gemeente­ daarin kunnen worden aangebracht. Er zijn hier­ bestuur moeten bewerkstelligen. Het leerstuk toe vele mogelijkheden beschikbaar, die vaak al van de maakbaarheid is al een j aar of twintig ver­ worden toegepast binnen gemeenten, maar ken­ worpen, maar kennelijk nog steeds springlevend nelijk niet dezelfde aantrekkingskracht hebben in de praktijk van het openbaar bestuur. Het valt als structuurveranderingen (gedacht kan worden moeilijk te rijmen dat steeds meer wordt gespro­ aan kwaliteitshandvesten, visitaties, programma- ken over processen en cultuur, maar dat als pun­ begrotingen en burger-tevredenheids-enquêtes). tje bij paaltj e komt toch weer wordt temggegre- pen op het achterhaalde model van de maakbaar­ ÉÉN DENKRICHTING heid via een structuurverandering. In feite is dualisering gebruikt als een ‘hoera- In de derde plaats gaat het nieuwe stelsel nog concept’ en een panacee. De ambities klinken al­ steeds uit van een foutieve visie op de burger. Al lemaal concreet in de oren, alsof het iets feitelijks decennia lang bestaat er bezorgdheid over de toe­ betreft, maar het onderwerp is in wezen abstract. genomen apathie van de burger voor zaken van Monisme en dualisme zijn taaie concepten die algemeen bestuur. Helaas wordt nog altijd ver­ zich niet zo gemakkelijk laten koppelen aan con­ ondersteld dat de bevolking in principe politiek crete doelstellingen over het functioneren van actief zou willen zijn, maar dat deze interesse on­ het lokaal bestuur. Het is gevaarlijk om blind te voldoende geprikkeld wordt. Vervolgens worden varen op zonnige interpretaties van wat het con­ er allerlei initiatieven op touw gezet om het be­ cept in potentie te bieden heeft. Dit kan geïl­ stuur dichter bij de burger te brengen en de poli­ lustreerd worden aan de hand van een simpel tiek te verlevendigen. Dat is al jaren een heilloze 78 voorbeeld. Het is onmogelijk om te claimen: weg gebleken en zal dat ook blijven. Laten we nu ‘Vanaf morgen ben ik spontaan’. Evenzo wordt eens onder ogen durven zien dat burgers welis­ een politiek-besmurlijk systeem niet herken­ waar niet apolitiek zijn, maar dat dit niet bete­ baarder door te stellen dat het herkenbaarder zal kent dat zij heel actief bij de gemeentepolitiek worden. De werking van een systeem valt niet op betrokken willen worden. Andere kanten van het te leggen. Een strucmur, of deze nu monistisch leven vinden zij nu eenmaal belangrijken Liever of dualistisch is vormgegeven, zegt op zichzelf steken zij hun kostbare vrije tijd in vrienden, vrij weinig. Het krijgt pas betekenis in het dage­ hobby’s en levensbeschouwing. En wanneer een lijkse gebruik. De wettelijke vorm, de blauw­ politiek besluit hen echt dreigt te raken, zijn de druk, de structuur is een voldoende voorwaarde burgers van vandaag mondig genoeg om alsnog (het helpt), maar geen noodzakelijke voorwaarde in actie te komen.

S& D 7/8 I 2003 Hans Oostendorp Lokaal bestuur in Nederland; matig uw snelheid!

Het is daarom de hoogste tij d om de visie op aarden is de besmurlijke vernieuwingsdrift de burger aan te passen. Niet langer moeten alle voortgeraasd naar de aanstellingswijze van de inspanningen erop worden gericht om de burger burgemeester. Deze discussie wordt aangeduid meer bij de politieke besluitvorming te betrek­ als ‘de discussie over de gekozen burgemeester’. ken. Eerst en vooral moet een spoor worden be­ Hierin komt duidelijk naar voren dat slechts één wandeld waarin geaccepteerd wordt dat lokale denkrichting serieus wordt genomen. Het onge­ politiek slechts een klein gedeelte van de burgers duld spat er vanaf. Daarmee is de conclusie van inspireert tot actieve deelname. In plaats van de dit artikel bereikt. Het grootste gevaar voor het burger steeds maar tevergeefs naar het gemeen­ lokaal besmur in Nederland is ongeduld. Gemak­ tehuis proberen te lokken, ligt de uitdaging er kelijke oplossingen voor ingewikkelde proble­ veel meer in om de burger daarjuist weg te hou­ men bestaan niet zonder dogmatisch te zijn. In den. Het gaat er om het door de inwoners ge­ de symboliek en retoriek rond bestuurlijke ver­ stelde vertrouwen in het gemeentebestuur waar nieuwing is dit besef volledig onderbelicht ge­ te maken op basis van bijzonder gedrag, bijzon­ raakt. Een self-fulfilling prophecy is het gevolg. On­ dere besluiten en bijzondere initiatieven door geduld voedt het onbehagen met de huidige situ­ gepassioneerde publieke professionals. atie. Het onbehagen voedt op haar beurt de ont­ De combinatie van de torenhoge verwachtin­ vankelijkheid voor radicale veranderingen. He­ gen, de eenzijdige probleemanalyse en de aan­ laas blijft de vraag of het onbehagen gegrond is vechtbare veronderstellingen, maakten het onre­ en de oplossingsrichting gepast is, onbeant­ alistisch en zelfs gevaarlijk om bij de invoering woord boven de discussie zweven. De kiem voor van de WDG al te spreken over een reveil van het teleurstellingen in de toekomst ligt hierin al be­ lokaal bestuur. Ruim anderhalf j aar verder staan sloten. Daarom de oproep voor iedereen die be­ de argumenten hiervoor nog recht overeind. Dat trokken is bij het lokaal bestuur in Nederland: niet alleen, er is een gevaar bij gekomen. In matig uw snelheid! plaats van de nieuwe wet ruimte te geven om te

79

s&D 7/8 I 2003 BOEKESSAY De historische balans van het kolonialisme

It is not possible to be part ofsuch a system u^ithout recognizing it as a justifiable tyranny -G . Orwell

Het vonnis over het kolonialisme zou een halve eeuw geleden te veel in negatieve richtingzijn doorgeschoten. In de bijstellingvan de historische balans past het boek dat de Leidse hoogleraar H.L.Wesseling kort na zijn emeritaat publiceerde: Europa’s koloniale eeuiu. De koloniale rijken in de negentiende eeuu/.Jan Breman verzet zich echtertegen de voortzetting van de koloniale apologie: ‘Wat als een terugblik wordt gepresenteerd staat in het teken van een herbevestiging van westerse suprematie in termen van macht en moraal’.

JAN BR EM AN

Het kolonialisme mag zich in een hernieuwde bijstelling van de historische balans past het belangstelling verheugen. De teruggekeerde boek dat de Leidse hoogleraar H. L. Wesseling nieuwsgierigheid naar de westerse expansie kort na zijn emeritaat heeft gepubliceerd: Euro­ overzee wordt verklaard uit de behoefte aan een pa’s koloniale eeuw. De koloniale rijken in de negen­ meer afstandelijk oordeel. Na de voltooiing van tiende eeuw, 1815-1919 (Bert Bakker, Amsterdam 8 o de dekolonisatie zou het kwade geweten over de 2003). Hoe verleidelijk het ook is de auteur op onderwerping van niet-westerse volken en de revisionistische geschiedschrijving te betrappen evidente onwil om daaraan een einde te maken — het centrum waarvan hij de voorman was tot onderbelichting hebben geleid van de gun­ heeft nooit uitgeblonken door een kritische blik stige resultaten van westerse overheersing. In de op de koloniale bedrijfsvoering — zo’n etiket zou geen recht doen aan de nuancering in zijn Over de auteur jon Breman is emeritus hoogleraar betoog. Wesseling deelt niet de bekende opvat­ Comparatieue Sociologie en uerbonden aan de ting dat het koloniale project zich als het ware Amsterdamse School uoor Sociaal-Wetenschappelijk onbedoeld en ongewild over de wereld heeft ver­ Onderzoek breid. Schaduwzijden komen wel degelijk aan het Noten Zie pagina 8g licht en zelfs excessen, niet alleen naar de maat-

S & D 7/8 I 2003 BOEKESSAY Jan Breman over de historische baians van het koioniaiisme staven van nu, blijven niet onvermeld. Afkeer van DE MOTIEVEN moralisme waarop de Leidse school prat gaat ver­ hindert Wesseling niet om her en der voorko­ Om te beginnen bespreekt Wesseling de motie­ mende wanpraktijken als immoreel te verwer­ ven voor het kolonialisme. Wesseling laat geen pen. Het nieuwe boek sluit aan op eerdere studies twijfel bestaan overhet grote belang van econo­ die van zijn hand zijn verschenen.' mische drijfveren: het beslag op agrarische pro­ Wesseling kreeg voor zijn laatste werk lof toe­ ducten of delfstoffen waaraan het zich industria­ gezwaaid. Recensies prijzen het brede overzicht liserende Westen behoefte had en, in mindere dat hij biedt en spreken van een geslaagde poging mate, het vinden van afzetmarkten voor de ei­ om de essentie van het negentiende-eeuwse kolo­ gen goederen. Het verband tussen kapitalisti­ nialisme helder te presenteren. De altijd moei­ sche dynamiek en koloniale expansie komt uit­ lijke afweging van positieve en negatieve facetten voerig aan de orde, maar terecht stelt de histori­ zou hem goed zijn afgegaan en zou in een knappe cus vast dat het imperialisme ook uit andere dan synthese zijn uitgemond. Daarbij komt tenslotte zuiver economische doeleinden voortkwam en dat Wesseling een vlotte schrijfstijl heeft en kans dat de marxistische verklaring ervoor — het im­ ziet het thema van zijn specialisatie voor een perialisme als hoogste stadium van het kapita­ breed publiek toegankelijk te maken. Toch zijn er lisme — ontoereikend is. Politieke overwegin­ ook kritische kanttekeningen geplaatst. De na- gen zoals nationale grandeur of het zoeken naar dmk op de grote lijn zou ten koste van diepgang een uitlaatklep voor maatschappelijke onrust in zijn gegaan. Verschillende recensenten menen het moederland droegen bij aan de bezetting van verder dat de drang tot volledige inventarisatie — overzeese gebieden. In de tweede helft van de tot en met plannen om ook de pauselijke staat negentiende eeuw gaf het opkomend tij van het van een overzees gebied te voorzien — een op­ sociaal-darwinisme voeding aan een koloniale somming heeft opgeleverd die de koloniale uit­ gezindheid die agressieve bedoelingen (de be­ breiding over de ganse aardkloot in kaart brengt vestiging van de superioriteit van het blanke zonder dat elk volgend geval veel inzicht toevoegt ras) met defensieve oogmerken (het keren van aan het algehele relaas. Wat bovenal opvalt is het het gele of zwarte gevaar) combineerde. Het im­ ontbreken van een nieuwe en oorspronkelijke perialisme was ‘conflictogeen’, stelt Wesseling. vraagstelling. De lezer wordt goed geïnformeerd vast. Jammer genoeg laat hij de gelegenheid on­ over de koloniale expansie in een aan-de-ene- benut de empirische onderbouwing van die con­ kant-aan-de-andere-kant betoog met een sterk statering te verbinden met het voortschrijdende verhalende inslag, maar verrassende vragen of mondialiseringsproces waarin het negentiende- antwoorden blijven uit. Bij het schrijven van zijn eeuwse kolonialisme zo’n dramatische versnel­ smdie lijkt Wesseling zelf ook niet tot nieuwe in­ ling bracht. zichten te zijn gekomen die voortbouwen op zijn Van belang is verder natuurlijk de wijze eerdere werk. Hij blijkt nog onvoorwaardelijk waarop het koloniale gezag gevestigd en uitge­ achter sleuteluitspraken uit een eerdere publica­ oefend werd. Bij de grote verscheidenheid die tie te staan — het standpunt dat de vreemde over­ ook in dit opzicht tussen de regimes van heersing geenszins overal en altijd nadelig heeft westerse mogendheden bestond was de verdeel- uitgepakt en dat het probleem van kolonialisme en-heers tactiek een terugkerend gegeven. De soms niet een teveel maar een tekort aan exploi­ collaboratie van segmenten uit de inheemse be­ tatie is geweest. Hij herhaalt deze eigen passage volking krijgt meer aandacht dan het verzet, zelfs woordelijk, zij het zonder bronvermelding hoewel het daaraan meestal niet ontbrak. Tegen­ (zie Wesseling 1988:277 en 2003:368-9). over de mythe van een snelle en gemakkelijke pacificatie wijst Wesseling op de grenzen die ge­ steld waren aan het machtsbereik van koloniale

sSfD 7/8 I 2003 BOE K ES S AY Jan Breman overde historische balans van het kolonialisme

overheden. De reactie op de bezetting die vroe­ door de veronderstelling dat het vonnis dat een ger of later in een nationalistische beweging cul­ halve eeuw geleden over het kolonialisme werd mineerde nam geleidelijk aan kracht toe en geveld te veel in negatieve richting zou zijn bracht het verlangen naar vrijheid tot uiting dat doorgeschoten. Daarvoor verantwoordelijk zou­ onder de bevolking leefde. Dat liep anders in ko­ den zijn publicisten, al of niet van marxistische loniën die tot ontginning kwamen als volks­ huize, die het nieuwe tiers mondisme (derdewe- plantingen, met aanvoer van redelijk grote aan­ reld-fetisjisme) beleden. Wat nog meer ergernis tallen migranten uit de moederlanden of rasver­ wekte dan de zucht van deze auteurs om uitslui­ wante gebieden van herkomst. Hier waren het tend bij de zwarte bladzijden uit de koloniale de Europese kolonisten (niet alleen de Britse leer of praktijk stil te staan was hun hebbelijk­ maar ook de Franse, Spaanse en Portugese) zelf heid tot moraliseren. Ik heb dat altijd een merk­ die zich na verloop van tijd afscheidden, zoals in waardig verwijt gevonden. Tot de dekolonisatie Noord- en Zuid-Amerika, Australië-Nieuw Zee­ was namelijk het zelfbeeld over het koloniale land en Zuid-Afrika, doorgaans onder voortzet­ project ongemeen rooskleurig en van mora­ ting van de politiek van onderdrukking of zelfs lisme doordrenkt. Ook nog in dejaren erna kon uitroeiing van de autochtone bevolking. Deze een ieder die afbreuk deed aan het Daar-werd- poging tot afscheiding door de blanke bovenlaag wat-groots-verricht-epos rekenen op felle bestrij­ slaagde in enkele gevallen niet (Algerije) of ding of zelfs op een aanklacht bij de rechter door slechts tijdelijk (Rhodesië). de oud-koloniale lobby wegens verdraaiing van Hoewel het Wesseling stellig gelukt is de di­ de historische waarheid. Het ‘volle krop-geluid’, versiteit van stelsels van koloniale overheersing om met E. du Perron te spreken, had in de kolo­ en exploitatie voorop te stellen komt de onge­ niale geschiedschrijving altijd krachtig doorge­ lijke snelheid waarmee dit gebeurde veel min­ klonken zonder dat het zelfrechtvaardigende der tot haar recht. Zuid-Amerika blijft een door oordeel ter discussie kon staan.^ Pas toen de kijk hem onbesproken continent. De dekolonisatie op het overzeese verleden een uitgesproken kri­ zette hier immers al vroeg in en de losmaking tische toonzetting kreeg kwam het verwijt van van Europa was al voltooid lang voordat het im­ moraliseren naar boven. In een vraaggesprek perialisme in Azië en Afrika haar hoogtepunt heeft de eveneens Leidse hoogleraar C. Fasseur had bereikt in het tijdperk mssen 1870 en 1919. ooit eens uitgelegd waarom dit niet mag. Die ongelijke fasering bij het ontstaan van een ‘Moraliseren gemigt van een gebrek aan gelijkgeschakeld wereldbestel behoeft meer toe­ historisch besef en van onvoldoende inlevings­ lichting dan in zijn boek te vinden is. Verder vermogen. Naar onze huidige maatstaven geme­ moet worden geconstateerd dat andere aspecten ten is het kolonialisme schandelijk. Als histori­ van de koloniale onderneming dan de politiek- cus moetje echter onbevangen, niet belast door diplomatieke tamelijk onderbelicht blijven. In eigentijdse waardeoordelen, kijken naar het 82 die zin is de geschiedschrijving van Wesseling koloniaal verleden. Doe je dat niet, dan drukje uitgesproken conventioneel te noemen. De dat verleden dood.’ (Historisch Nieuwsblad, mei brede maatschappelijke transformatie waar­ 1997:14-5) binnen het kolonialisme tot gelding kwam gaat De verwijten die hij hier op laat volgen zijn in soms overbodige detaillering verloren. rechtstreeks tot mij gericht. Mijn weerwoord is dat ik, om te beginnen, sceptisch sta ten op­ zichte van de voorstelling van de historicus als KOLONIAAL INLEVINGSVERMOGEN onbevooroordeeld waarnemer, zeker wanneer De instemming die Wesseling kreeg voor zijn die de eigen neutraliteit zonder schroom po­ terugblik op de betekenis van het kolonialisme neert. Wanneer ik de gelegenheid had gekregen lijkt, naar ik eerder opmerkte, mede ingegeven om te reageren zou mijn tegenvraag aan Fasseur

S&D 7/8 I 2003 BO E K E S SAY Jan Breman over de historische balans van het kolonialisme zijn geweest waarom de grens van het koloniale ‘uitwassen’ voorstellen terwijl die onlosmakelijk inlevingsvermogen bij de overheerser ophoudt verbonden waren met de door de overheid opge­ en zich niet tot de overheersten uitstrekt. Zelf tuigde koeliecontracten? zou ik de jurist Fasseur als een 'historicus in naam van de koloniale staat’ willen typeren en ONTBREKEN VAN HET BINNENBEELD zijn studie over koloniale ambtenaren als een gedegen proeve van die zelfgekozen opdracht Het mag duidelijk zijn dat mijn visie op het we­ opvatten.3 Daarbij komt dat de waardemaatsta­ zen en de werking van het kolonialisme sterker ven waarover Fasseur rept niet zo tijdsgebonden afwijzend is dan in de door Wesseling opmaakte zijn als hij suggereert. Protesten tegen koloniale balans. Dat verschil van mening heeft vooral te misstanden zijn van alle tijden, maar zij werden maken met het feit dat het koloniale beeld zoals doorgaans als subversief van de hand gewezen door hem geschetst het beeld van de kolonisato­ of bekwaam buiten beeld gehouden.4 Toen ik ren en niet van de gekoloniseerden is. Hun zelf het verhaal over het koloniale koeliestelsel, stemmen, hun belangen blijven in het betoog op dat in het koloniale geheugen was weggegleden, de achtergrond of komen er zelfs helemaal niet opnieuw opriep werd mij dat niet in dank afge- in voor. In dat opzicht is zijn studie allerminst nomen.5 evenwichtig, maar vooringenomen. De culmur, De indrak die nu wordt gewekt dat in de laat­ voorzover die beoefend werd, en de verwerving ste decennia de verheerlijking van het kolonia­ van kennis omtrent land en volk waren niet het lisme in verguizing is omgeslagen doet geen resultaat van vrij e maatschappelijke productie, recht aan auteurs die al vroeg kritisch waren maar stonden ten dienste van de vestiging en (in Nederland onder andere de Amsterdamse uitbreiding van de vreemde heerschappij. De hoogleraren Wertheim en Romein) en omge­ vraag dringt zich op of de eurocentrische invals­ keerd aan historici die hun welwillend oordeel hoek niet een bewuste keuze van Wesseling na de voltooiing van de dekolonisatie zijn blij­ was.*^ De titel van zijn boek lijkt daar al op te dui­ ven volhouden. Tot deze laatsten reken ik ook den. Maar in tegenspraak hiermee is dat het de Wesseling. Ik deel de mening van R. Kousbroek auteur wel degelijk om de uitwerking van het over zijn eerdere boek Indië verloren, rampspoed kolonialisme op de onderworpen landen en vol­ geboren. ken te doen is geweest. Het woord vooraf ver­ ‘Ondanks zijn kwaliteiten toch ook weer een meldt dat het boek gaat over de verovering, inbe­ vertegenwoordiger van het streven onszelf in zitneming organisatie en exploitatie van de Eu­ een gunstig daglicht te stellen’, zo meent K. Hij ropese koloniën en over de samenlevingen die daar haalt in dit verband een Afrikaans spreekwoord ontstonden (mijn cursivering). Ook in het slot­ aan: ‘Totdat de dieren hun eigen geschiedschrij­ hoofdsmk is de afweging aan beide kanten het vers hebben, zullen in de jachtverhalen de jagers uitgangspunt: de voor- en nadelen voor zowel worden geroemd’. (R.Kousbroek — Het Oostin- moederland als kolonie. Aan die zelfgestelde op- 83 disch kampsyndroom. Amsterdamig 92:245). gave lijkt Wesseling weer te willen ontsnappen Dit gezegde is ook op Wesselings nieuwste waar hij vermeldt dat de onderwerping aan Eu­ boek van toepassing. Illustratief daarvoor zijn ropees besmur in zijn betoog vooropstaat. Zijn zijn opmerkingen over de arbeidsomstandighe­ verantwoording is als volgt: den in Deli rond de eeuwwisseling. Na die eerst Dit aspect, het koloniale, moet derhalve in ronduit ellendig en beroerd te hebben genoemd, een boek als dit centraal staan. Wie zich interes­ spreekt hij in het slothoofdsmk over geweldsex- seert voor de interne geschiedenis van deze ge­ cessen op sommige plantages in Sumatra. bieden kan zich beter wenden tot de vele grote Hoezo, ‘sommige’ plantages en waarom de ter­ en serieuze werken over de geschiedenis van reur waaraan het werkvolk onderworpen was als Azië, Afrika en het Caribisch gebied — of delen

s S/d ~ij% I 2003 BOEKESSAY Jan Breman over de historische balans van het kolonialisme

ervan — die in de afgelopen twintig a dertig jaar werden. Zo laat hij ook na erop te wijzen dat wat zijn verschenen. Hier komt deze interne ge­ voor ‘oeroude’ volksinstellingen doorging (de schiedenis slechts als achtergrond aan de orde ‘traditionele’ dorpsgemeenschap op Java, de adat (p.12). als ‘oorspronkelijk’ gewoonterecht) in ver­ Met dit voorbehoud zal de auteur toch niet gaande mate koloniale constructies waren, be­ bedoeld hebben dat de doorwerking van koloni­ dacht om redenen van economisch gewin en po­ aal bestuur en beleid in de onderworpen samen­ litieke doelmatigheid. De inferioriteit toege­ levingen slechts aan de rand van zijn belangstel­ schreven aan de culmur van inheemse bodem ling heeft gestaan? Maar dit is onvermijdelijk de wordt verduidelijkt met de infame uitspraak van indruk die de lezer krijgt. Deze conclusie is bo­ Macaulay dat ‘a single shelf of a good European vendien in overeenstemming met de teneur van library is worth the whole native literature of In­ Wesselings eerdere werk over hetzelfde onder­ dia and Arabia’. Zeker, dit is geen bewering waar­ werp. De marginale aandacht voor de effecten achter Wesseling zich wenst te scharen. Tegelijk van vreemde overheersing op de gekoloniseerde wijst niets in zijn betoog erop dat in het koloni­ wereld kwam terug in de agenda van het door ale landschap nog andere kunstenaars en weten­ hem opgerichte Leidse Centrum voor de Studie schappers dan Europese hebben rondgelopen. Ik van Europese Expansie. zou die kritiek met tal van voorbeelden kunnen Onbesproken laat Wesseling verder gevallen staven, maar een wel zo treffend blijk van mis­ van mislukte pogingen tot koloniale inlijving. kenning van de complexe aard en samenstelling China is daarvan een voorbeeld. De uitkomst van de koloniale maatschappij is het opgeno­ van wat de eerste drugsoorlog kan worden ge­ men fotomateriaal. De enige autochtonen die noemd, de weigering van de overheid de onge­ naast een oneindige rij van ex-patriate staatsma- hinderde invoer van opium afkomstig uit Brits- kers in de tekstillustraties voorkomen zijn en­ Indië toe te staan, leidde kort voor het midden kele hoofden (een regent, een rajah) dan wel re­ van de negentiende eeuw tot militaire expedi­ bellen (Teukoe Oemar, Abd-el-Kader, Dipo Ne- ties en de bezetting van enkele stedelijke encla­ goro) of bedienden van hun Europese meesters ves aan de kust. De rivaliteit mssen de westerse en meesteressen. Zoiets als het leven en werken mogendheden onderling en verzet van staats­ van de gewone man of vrouw uit de bevolking wege voorkwamen verdere penetratie tot in het ontbreekt in deze portrettengalerij ten enen­ hart van China. male.

TOEGEVOEGDE WAARDE VAN BOVENAF EN VAN BUITENAF

Voor de onderbouwing van mijn kritiek kom ik Een tweede manier om de scheeftrekking in de in de eerste plaats terug op mijn opmerking dat voorstelling van het kolonialisme aan het licht te 84 de bespreking van de sociale, economische en brengen is de literamur na te lopen waarop Wes­ culturele aspecten van koloniale overheersing seling zijn studie heeft gebaseerd. Afgezien van uiterst mager is gebleven. Over Brits-Indië keert een zeldzame uitzondering is hij uitsluitend op de al sinds lang achterhaalde opvatting terug dat Europese bronnen afgegaan. Auteurs aan de de agrarische economie gericht was op zelfvoor­ overkant van de scheidslijn blijven ongenoemd, ziening. ‘Vermaard is het kastensysteem van de ook al hebben zij zich uitvoerig in het koloniale hindoes', aldus Wesseling over dit stelsel van so­ vraagstuk verdiept. Anders dan tal van voorma­ ciale organisatie. Het is een nietszeggende lige bestuursambtenaren die in hun gedenk­ mededeling waarbij bovendien onvermeld blijft schriften volhouden hoe geliefd zij in hun dat het functioneren en de dynamiek ervan in­ district of afdeling wel waren en hoezeer de be­ grijpend door koloniale regelgeving beïnvloed volking op voortzetting van de voortijdig onder-

s&D 7/8 I 2003 BOEKESSAY Jan Breman over de historische balans van het kolonialisme braken missie had aangedrongen, blijft contra- ren, al vroeg een plaats in de ideologische zinge­ belichting achterwege. Nogmaals, niet bij ge­ ving van het culmurstelsel. Het werkonwillige brek aan stof. Kousbroek vestigt de aandacht op gedrag toegeschreven aan de Javaanse boer bete­ één zo’n auteur, allesbehalve de meest radicale of kende dat diens grond en arbeidsvermogen anti-westers gezinde uit de Indonesische intelli­ slechts onder dwang gerequireerd konden wor­ gentsia. den. Vrije arbeid was daarom in deze zienswijze 'Kortgeleden las ik Het land onder de regenboog een ondeugdelijk uitgangspunt voor de bevorde­ van Mochtar Lubis, dat de distinctie heeft een ring van de teelt van gewassen voor afzet op de geschiedenis van Indonesië te zijn, vanuit een Europese markt. De grote massa van de be- Indonesisch standpunt beschreven. Helaas, er is staansproducenten zou zich ongevoelig tonen niet tegen te fantaseren: zelfs in de verbeelding voor het profijtbeginsel. Maar op dat ogenblik is van een kolonisering niet iets te maken dat de stond deze veronderstelling eigenlijk nog bui­ instemming heeft van de gekoloniseerde. Alle ten de werkelijkheid. Van den Bosch, de grond­ scenario’s blijken onderworpen te zijn aan een legger van het stelsel van de verplichte levering tragische wetmatigheid: hoe rechtvaardiger je van producten, oordeelde namelijk dat ongebon­ het probeert te maken, hoe eerder we weg moe­ den arbeid niet in staat zou zijn te concurreren ten’ (Kousbroek 1992:21). met de op slavernij gebaseerde plantage-econo- Ik stel vast dat het voorbijgaan aan het mie in Amerika. Het is een voorbeeld waaruit de binnenbeeld in een gesloten blikveld uitmondt rechtstreekse invloed van het wereldbestel op de waarbij de werking van het kolonialisme eenzij­ koloniale politiek al in de eerste helft van de ne­ dig van bovenaf en van buitenaf wordt begrepen. gentiende eeuw blijkt. De perspectiefvernauwing waartoe deze De mise-en-valeurbestond in ieder geval niet omissie leidt komt terug bij het begrip mise-en- uit het overbrengen van kapitaal naar de kolo­ valeur dat uit het laat-koloniale ontwildtelings- nie. Zoals Wesseling aangeeft gebeurde dit j argon stamt. Daarmee wordt bedoeld de opgave slechts in een vrij geringe omvang. Dit hield in om het economisch potentieel waarover de kolo­ dat de bevolking zelf, door het leveren van goed­ nie beschikte tot ontplooiing te brengen. De kope of zelfs onbetaalde arbeidsdiensten de onderkenning dat de aanwezige hulpbronnen waardevermeerdering van de koloniale econo­ en de werkkracht van de bevolking onvoldoende mie opbracht. Van dit surplus vloeide een aan­ benut werden leidde tot initiatieven om deze zienlijk deel naar het moederland. De afschaf­ verborgen gebleven waarde tot verhoging van de fing van het Cultuurstelsel op Java viel samen productie en productiviteit aan te wenden. Aan met een groeiend en vrijwillig arbeidsaanbod deze inspanning ligt bovendien de veronderstel­ waarin de toenemende agrarische bestaansdruk ling ten grondslag dat zonder de daadkracht van tot uiting kwam. Terwijl de productiewijze op de koloniale overheid ontwikkeling van land en meer kapitalistische leest geschoeid raakte kon volk zou zijn uitgebleven. De externe leiding de prijs voor arbeid op een laag peil gefixeerd 8 5 gold als een voorwaarde voor het op gang bren­ blijven, mede dank zij het koloniale axioma van gen van economische groei en van een maat­ de beperkte behoeften waardoor de werkende schappelijke dynamiek in meer algemene zin. bevolking zich in haar (on-)economisch gedrag Hoewel deze rechtvaardiging van het koloniale liet leiden. proj eet pas aan het begin van de twintigste eeuw tot leerstuk van de ethische politiek werd verhe­ GROEIENDE ONGELIJKHEID ven, werd de aanzet ertoe in een eerdere fase van koloniale exploitatie gegeven. In Nederlands-In- De versnelling die in het imperialisme tegen het dië kregen noties over orde en mcht, die nodig einde van de negentiende eeuw optrad ken­ zouden zijn om de bedrijvigheid aan te wakke­ merkte zich door zowel groeiende machtsver-

s&’d 7/8 I 2003 BOEK ESSAY Jan Breman over de historische balans van het kolonialisme

schillen tussen moederland en overzeese gebie­ Naturallnequality and OtherEssays. Delhi 1983:4) den als door vergroting van de afstand tussen ei­ Het emancipatieproces dat zich in Europa gen rijkdom en koloniale armoede (‘mindere voltrok kwam tot uiting in arbeidswetgeving, de welvaart’). Het kolonialisme gaf een sterke im­ geleidelijke invoering van sociale verzekeringen puls aan de hiërarchische inrichting van de en de overgang naar politieke democratie. De transnationale politieke economie die in deze stelling laat zich verdedigen dat de maatschap­ eerdere fase van de wereldgeschiedenis niet al­ pelijke invoeging van de arbeidende klassen, ge­ leen meer gefragmenteerd was, als gevolg van de paard gaande met de publieke financiering van uiteenlopende snelheid in de dynamiek van in­ volkshuisvesting en gezondheidszorg in de corporatie, maar ook de scherpe tegenstellingen moederlanden, mede door koloniale uitbuiting miste die in het laat-koloniale tijdperk steeds en onderdrukking mogelijk is gemaakt. Overzee duidelijker naar voren kwamen. Het was niet kon ‘de sociale questie' zelfs niet op de agenda langer bon ton om van wingewesten te spreken komen. Arbeid bleef goedkoop en de kwaliteit en onomwonden te bevestigen, zoals aan het be­ van het bestaan laagwaardig. De aanhoudend gin van de negentiende eeuw, dat koloniën nu lage koopkracht kon worden verklaard met het eenmaal bedoeld waren voor de welvaart van het argument dat bij de bevolking het economisch moederland. Maar daar kwam het in de praktijk motief ontbrak. Terwijl mondigheid en weer­ nog steeds op neer, misschien zelfs meer dan baarheid in het Westen toenamen, voorkwam voorheen. Gebieden zoals Suriname die niet lan­ de koloniale overheid de oprichting van vakbon­ ger een surplus opbrachten raakten in verval en den en politieke partijen die hiervoor ijverden of werden afgeschreven. De koloniale boekhou­ werden zulke organisaties door een verbod ge­ ding kon zo worden gevoerd dat het leek, zoals troffen op grond van de ‘subversieve’ activiteiten in het geval van Belgisch Kongo, alsof de kolonie die zij ondernamen. meer verlies dan winst opleverde. In zijn samen­ Het ongelijkheidsbeginsel werd in de koloni­ vatting van de wisselende oordelen over het ba­ ale wetgeving vastgelegd, waarbij in Neder- tig saldo laat Wesseling opnieuw na te verwijzen lands-Indië vanaf het midden der negentiende naar auteurs uit de gekoloniseerde samenlevin­ eeuw ras als voornaamste indelingscriterium gen die al vroeg zo hun eigen schattingen had­ werd gehanteerd.7 De bevestiging dat de over­ den over de omvang van de drain. Waarom zou­ grote meerderheid van inheemse onderdanen den hun taxaties in geloofwaardigheid onder­ andere, dat wil zeggen minder en ook mindere doen voor de zuiniger rekeningen die in de kolo­ rechten had dan het vrij kleine segment van uit­ niale centra werden opgemaakt? heemse onderdanen betekende zowel een er­ Ongelijkheid werd het ordenend principe in kenning als een bevordering van informele en de vormgeving van het wereldbestel op het mo­ formele discriminatie in economisch, politiek, ment dat binnen de zich industrialiserende sociaal en culmreel opzicht. Wesseling laat niet 86 westerse samenlevingen de idee van gelijkheid na op deze praktijken die aan gesystematiseerde steeds meer aan kracht won. De Indiase socio­ bovenschikking en onderschikking verbonden loog Béteille heeft aandacht gevraagd voor deze zijn de aandacht te vestigen. Waar het mij om gelijktijdige maar tegengestelde dynamiek op gaat is dat de koloniale relatie een racistische het nationale en transnationale vlak. fundering kreeg. Terwijl aan de ene kant het laat- 'I draw attention to the paradox that Western koloniale beleid voor een beschavingsmissie societies were acquiring a new and comprehen- moest doorgaan, bleef aan de andere kant de toe­ sive commitment to equality at precisely that gang tot Westerse waarden ontzegd aan de geko­ juncmre in their history when they were also de- loniseerde volken als leden van lagere rassen via veloping in their fullest form the theory and het mechanisme van insluiting-uitsluiting. practice of imperialism’ (A. Béteille — The Idea of Kousbroek, wie geen gebrek aan affiniteit met

S & D 7/8 I 2003 BOE KESSAY Jan Breman overde historische balansvan het kolonialisme de koloniale mise-en-scène valt te verwijten, kan zijn geweest als wel is beweerd. Over de ge­ brengt die blokkering als volgt onder woorden. volgen voor de gekoloniseerde samenlevingen 'Die verworvenheden werden ten voorbeeld wil hij geen algemeen oordeel vellen. Maar hij gesteld, geprezen, geroemd en op scholen onder­ aarzelt de stelling voor zijn rekening te nemen wezen; er was een formidabele druk om die met verve verdedigd door zijn Leidse collega’s waarden te assimileren; maar de geassimileerde Fasseur en Baudet, namelijk dat stagnatie eerder werd tegelijkertijd de toegang geweigerd. Als hij als oorzaak dan als gevolg van kolonialisme probeerde zich erop te beroepen werd hij uitge­ moet worden beschouwd.9 De gedachte dat lachen en ‘op zijn plaats gezet’- buiten de deur. onderontwikkeling al verscholen lag in het ka­ Die dingen waren niet van hem. Er werd geen rakter van de pre-koloniale economie en maat­ gelegenheid gemist om hem eraan te herinne­ schappij van Indonesië gaat terug op de laat-ko- ren dat hijzelf niet zoiets had voortgebracht. Als loniale leer van opheffing. Volgens die visie be­ iets ervan zijn deel werd was dat uit goedheid, oogden Westers besmur en beleid aan de opge­ niet omdat het zijn recht was..... lopen achterstand in het mondiale beschavings­ Waarom was het kolonialisme, zoals wel dui­ proces juist een einde te maken. Zoals Van Kol delijk gebleken is, zo destructief? Omdat het de het in 19 o I uitdrukte: 'Wat die inlanders nu zijn, eigen cultuur van een land vernietigde zonder waren wij eenmaal; wat wij thans zijn, zullen zij de mensen de gelegenheid te geven dat wat er­ eenmaal worden’ (Van Doorn 1994:12) Echter, voor in de plaats kwam hun eigendom te noe­ dit goedbedoelde voornemen van de kolonisator men’ (Kousbroek 1992:264). stuitte helaas af op de taaie en tot het einde vol­ Met alle verschillen die Wesseling terecht be­ gehouden afwijzing van de vreemde bemoeie­ nadrukt durf ik te stellen dat de bovenstaande nis. De naar binnen gekeerde en verstarde cul­ passage een geldigheid heeft die niet tot de kolo­ tuur zou zich niet voor nieuwe impulsen die van niale onderdanen van Nederland beperkt bleef. buiten kwamen hebben opengesteld. In de uit­ drukking ‘krasje op een rots’, een metafoor ont­ leend aan W. Walraven, ligt de waarschuwing be­ BEVESTIGING VAN SUPERIORITEIT? sloten de werking en uitwerking van kolonia­ Moet het kolonialisme als een afgesloten epi­ lisme niet te overdrijven. Wesseling aanvaardt sode in de wereldgeschiedenis worden be­ zo’n vergaande relativering niet, maar komt aan schouwd? Ja, volgens Wesseling. In het slot­ het slot van zijn betoog wel tot de aanvechtbare hoofdstuk laat hij nog de mogelijkheid open dat conclusie dat met name in Azië de ontwikkeling, Europa’s imperiale verleden tot de Tweede of het ontbreken daarvan, meer door de continu­ Wereldoorlog doorliep maar toen kwam toch ïteit van een eeuwenoude beschaving bepaald een einde aan de heerschappij vanuit dit conti­ wordt dan door het koloniaal verleden. Kritische nent over andere landen en volken. Zelfs als dat uiteenzettingen in de jaren zestig en zeventig zo zou zijn rijst de vraag wat de nawerking van van de vorige eeuw over de opgave waarvoor de 87 de staatsonderneming in het verre buitenland is derde wereld zich gesteld zag spraken van ‘pad­ geweest. In ieder geval een breed gedeeld gevoel afhankelijkheid’. De analyses van deze auteurs van wrok in Nederland over het verloren gaan gingen al of niet vergezeld van pleidooien om van ‘ons Indië’.® Dekolonisatie heeft evenwel door grootschalige steunverlening in de vorm niet tot de gevreesde ineenstorting van de eco­ van ontwikkelingshulp de achterstand die in het nomie van de koloniale mogendheden geleid. koloniale tijdperk was ontstaan ongedaan te ma­ De welvaartsvermeerdering nam hier eerder toe ken. Auteurs die deze laatste variant aanhingen dan af waaruit Wesseling overigens te snel de zou men als aanhangers van de koloniale Ethi­ conclusie lijkt te trekken dat de transfer van sur­ sche Politiek op mondiaal niveau kunnen be­ plus uit de overzeese gewesten nooit zo groot schouwen (Van Doorn 1995:147). Van een meer

sStD 7/8 I 2003 BOEKESSAY Jan Breman over de historische balans van het kolonialisme

fundamenteel kritische gezindheid getuigden schatten en die vaak met grote inspanning zijn publicaties waarin de schadelijke gevolgen van verworven, van onwaarde zouden moeten ver­ imperialistische machtsuitoefening voorop­ klaren, indien en omdat anderen daar anders staan en ook die verschijnen nog steeds. over denken. Al zien we ervan af onze culmur universeel geldig te verklaren, we staan voor wat Heeft vergroting van de afstand in tijd een meer we er waardevol in vinden. Maar ook: al beper­ afgewogen oordeel opgeleverd? Zonder enige ken we daarmee de kring van degenen met wie twijfel heeft Wesseling zijn best gedaan om we ons primair solidair weten omdat menselijke naast het onderstrepen van de positieve resulta­ solidariteit nu eenmaal geen gegevenheid is ten van de westerse expansie — een modernise­ maar een culturele prestatie — die positie is ringsproces dat de basis legde voor een nieuwe allerminst onverenigbaar met het streven ons economische structuur — de negatieve effecten begrip van ‘wij’ uit te breiden naar degenen over niet te verwaarlozen. Tegenover deze redelijke wie wij eerder dachten als ‘zij’. Die expansie heet poging een middenweg te bewandelen staat morele vooruitgang’ (Van Doorn 1995:156). evenwel een nieuwe revisionistische stroming Maar is de vormgeving van een die het kolonialisme niet als probleem maar als gemeenschappelijke solidariteit een ideaal dat oplossing voorstelt. Benadrukking van de zegen­ in de koers van politiek en beleid te herkennen rijke uitwerking die het kolonialisme heeft ge­ valt? Ik vrees had is het thema van Empire. How Britain made the van niet. modem world. In deze recent verschenen studie (Londen 2003), die past in de klassieke imperia­ PLEIDOOI VOOR EEN DEMOCRATISCH listische traditie waarin Europa werd aange­ IMPERIALISME spoord een beschavingsoffensief te onderne­ men, legt N. Ferguson uit hoe de geslaagde uit­ Wat als een relativerende terugblik wordt gepre­ voering van die fraaie missie verlichting en senteerd staat in het teken van een herbevesti­ vooruitgang heeft gebracht waar duisternis en ging van westerse suprematie in termen van stagnatie heersten. Het slechte geweten, waarop macht en moraal. De verandering in tijdgeest be­ Wesseling zich laat aanspreken mits daartoe vol­ tekent een breuk met het streven naar transna­ doende aanleiding is, speelt voor de historicus tionale gelijkheid dat in de ontwikkelingsdecen- als imperialist een veel minder belangrijke rol. nia voorop leek te staan en waarbij de hulpverle­ Mijn stelling is dat de grote meningsverschei- ning van rijke aan arme landen een vergoeding denheid die is blijven bestaan over de duiding heette te zijn voor de voorafgaande periode van van het koloniale verleden niet kan worden uitbuiting en onderdrukking van een groot deel teruggebracht tot een verschil in historisch per­ door een Idein deel der mensheid. Uit de ideolo­ spectief. gische kentering spreekt een herwaardering in 88 Bezwijken voor de verleiding van een relati­ positieve zin over de wijze waarop de westerse visme dat op verzaking van de eigen verworven­ dominantie in de loop van de negentiende eeuw heden neerkomt biedt geen oplossing om aan tot stand is gebracht. In deze zienswijze heeft het het dilemma russen zelfverwijt en triomfalisme Europese kolonialisme een belangrijke bijdrage te ontkomen. Relevant en nuttig is de aanwij­ geleverd aan het ontstaan van een wereldbescha­ zing die Van Doorn geeft aan het slot van zijn ving. Natuurlijk, er zijn schaduwzijden en, al­ reflectie op de koloniale ervaring en de conse­ thans afgaande op huidige maatstaven, betreu­ quenties daarvan voor de confrontatie tussen renswaardige excessen. Desalniettemin, als ge­ culturen: volg van de expansie van westerse macht en ge­ ‘Er is geen zinnige reden te bedenken zag is een proces van ontwikkeling op gang geko­ waarom wij ideeën en instellingen die wij hoog­ men dat tot voordeel heeft gestrekt van niet-

s &'d 7/8 I 2003 BOEKESSAY Jan Breman over de historische balans van het kolonialisme westerse volken. Onder vreemde voogdij zijn zij niet echt toe. In dezelfde zin wordt ook de con­ tot wereldburgers opgevoed. temporaine geschiedschrijving over de nieuwe Versta me goed. Deze constatering bedoelt imperiale ordening a la Ferguson door een sterk niet Wesselings verborgen agenda aan het licht hegemoniale inslag gekenmerkt. Het tegenbeeld te brengen. Maar wel is het naar mijn mening komt er niet dan gemarginaliseerd en geredu­ zinvol het door hem geschreven boek als meer ceerd in voor. Imperialisme heeft in deze neo­ dan louter een terugblik op een tot afronding ge­ conservatieve kringen niet de klank van een ver­ komen fase te beschouwen. Zijn verhandeling wijt of beschuldiging. Het is de aankondiging over de laat-koloniale bedrij fsvoering wil ik te­ van een plan de campagne voor internationaal gen de achtergrond plaatsen van de geo-poli- interventionisme dat onder bezielende Ameri­ tieke herinrichting van het mondiale bestel die kaanse leiding moet brengen wat totnogtoe is al geruime tijd, versneld door de ineenstorting uitgebleven: bevrijding uit achterstand en een van de tweede wereld, gaande is. In deze redene­ beter bestaan voor allen die daarvan zijn uitge­ ring is niet het verleden, maar het heden en de sloten. Democratisch imperialisme is de wer­ nabije toekomsthet kader van referentie. De vende aanduiding ervoor. Maar deze leuze gaat nieuwe wereldorde die is ontstaan roept een mank aan dezelfde innerlijke tegenstrijdigheid doctrine op waarin de hegemoniale leiding van waarop ook het constructief imperialisme — de de Verenigde Staten vooropstaat. De neiging die door Joseph Chamberlain bedachte voorloper er­ ik in een eerdere publicatie over koloniale van — stukliep. In een wereldbestel dat door en kwesties waarnam om de westerse heerschappij door op ongelijkheid is gebaseerd verdwijnt sa­ over verre, vreemde volken in termen van een men met het verlangen naar grensoverschrij­ zedelijke taak, dure plicht, hoge roeping, heilige dende solidariteit de democratie als universele opdracht op te vatten blijkt na de dekolonisatie waarde uit het zicht. Alleen de terugkeer van het te hebben standgehouden.^^ En zoals toen even­ gelijkheidsideaal kan de hoop daarop levend eens het geval was doen tegenstemmen die nu houden. uit de periferie van het wereldbestel opstijgen er

Noten 2. De koloniale apologie is nog en hun makers, in; De weg naar het lang voortgezet in opstellen van paradijs en andere Indischege- 1. In: The road to Wigan Pier. Londen oud-koloniale beleidsmakers, schiedenissen. Amsterdam 1995: 1937, herdmkt als Penguin Books verzameld in bundels zoals I.J. 259 1962:126. George Orwell, gebo­ Bmgmans en H. Baudet (red.) - C. Fasseur - De Indologen. Ambte­ ren in Bihar in Brits-Indië een Balans van Beleid. Terugblik op de naren voor de OostiSzs-igso.Am- eeuw geleden, kwam tot deze laatste halve eeuw van Neder- sterdam 1993 uitspraak over koloniale heer­ landsch-Indië. Assen igÉi; en S.L. Fasseur heeft mijn versie gecor­ schappij op grond van zijn erva­ van der Wal (red.) - Besturen rigeerd van de weg die het ring in de Indian Imperial Police Overzee. Herinneringen van oud- Rhemrev rapport over de koelie- 89 in Burma van 1922 tot 1928. ambtenaren bij het binnenlands schandalen aan Sumatra's Oost­ De in 1988 verschenen verza­ bestuur in Nederlandsch-Indië kust aan het begin van de twin­ melbundel Indië verloren, ramp­ Franeker 1977. De mythe van de tigste eeuw in het koloniaal ar­ spoed geboren (Amsterdam 1988) voortreffelijkheid van het chief heeft afgelegd. Niet de in- werd gevolgd door een studie Nederlandse koloniale besmur houd ervan trok zijn aandacht - over de wijze waarop Europese bezweek pas, aldus Fasseur, toen ach, hij had zo veel van derge­ mogendheden van het zwarte geruime tij d na de Indonesische lijke rapporten gelezen - maar continent bezit hadden geno­ onafhankelijkheidswording de mijn bewering dat dit relaas in men: Verdeel en heers. De deling weg werd gebaand voor meer de koloniale doofpot werd opge­ vanAfrika, 1880-1914. Amsterdam kritisch historisch onderzoek, borgen. Fasseur weerlegt dit in 1991 in: C. Fasseur - Koloniale m ythen het slotopstel van zijn bundel

S & D 7/8 I 2003 BOE K ES S AY Jan Breman over de historische balans van het kolonialisme

en beticht mij en passant van de koloniale autoriteiten gehoor 8. Zie J.A.A. van Doorn-Indische professionele onkunde en ge­ probeerde te vinden over de ter­ lessen; Nederland en de koloniale brek aan oprechte belangstel­ reur waaraan het koelieleger ervaring. Amsterdam 1995:15-6 ling voor het koloniaal verleden blootstond ('Een advocaat van 9. C.FasseurenH.Baudet-'Dével- (Fasseur 199 5:270-2). Zelf wees kwade zaken; een hoofdstuk uit oppement et stagnation en In- ik erop allerminst de eerste te de koloniale geschiedenis van sulinde aux 19^ et 20^ siècles: zijn geweest die het onmense­ Oost-Sumatra’, in: De Gids, juni quelques remarques a propos lijke arbeidsregime op de groot- 1992:476-92) des thèses de Boeke et de landbouwondernemingen van 5. Een saillant voorbeeld van deze Geertz’, in: Histoiy and Underde- Deli aan de orde stelde. Zie de reacties was hetbesprekingsar- velopment; Essays on Underdeve- inleiding in J. Breman - Koelies, tikel van V. H. J. Houben 'Histoty lopm ent and European Expansion planters en koloniale politiek. Het and morality: East Sumatran in- in Asia and Africa. The Centre for arbeidsregime op degrootland- cidents as describedby Jan Bre­ the History of European Expan­ bouwondememingen aan Suma- man’, in: Itinerario 1988:97-100. sion, Leiden 1980 tra’s oostkust in het begin van de Voor mijn antwoord erop zie 10. Nieuwe titels overhetFranse twintigste eeuw. Leiden 1987. In het voorwoord bij de derde druk kolonialisme, het speciale aan­ een eerste aansluitend essay van de monografie. Koelies, p la n ­ dachtsveld van Wesseling, zijn: heb ik het argument weerlegd ters, etc. Leiden 1992:3-22 M. Ferro (red.) - Le livre noir du dat anders dan in Sumatra, een 6. Van Doorn bijvoorbeeld koos colonialisme, XVIe-XXe siècle: de 1'- gebied met een dunne ambte­ voor die benadering en lichtte exterminaaon d la repentance. Pa­ lijke bezetting in de pio­ toe waarom. J. A. A. van Doorn - rijs 2003; G. Manceron - Mari- nierstijd, de koloniale overheid De laatste eeuw van Indië; ontw ik­ anne etles colonies, une introduc- op Java de ondernemingskoe- keling en ondergang van een kolo­ tion d Ihistoire coloniale de la lies beschermde tegen de uit­ niaal project. Amsterdam 1994: France. Parijs 2003; buiting en onderdrukking door 15 J.-P. Vittori - Le choix des larmes. hun werkgevers ('Het beest aan 7. W.F.Wenheim-IndonesianSocieiy Parijs 2003 banden? De koloniale geest aan in Transition. A Study oj Social 11. J. Breman - 'Ten geleide’, in: R. het begin van de twintigste C han ge.T he Hague 1964:137.Zie Aerts en Th. Duquesnoy (red.) - eeuw, in: Bijdragen tot de Taal-, ook C. fasseur -' Hoeksteen en Een ereschuld. Essays uit De Gids Land- en Volkenkunde 1988:19- struikelblok. Rasonderscheid en over ons koloniaal verleden. Am­ 43). Vervolgens heb ik uiteenge­ overheidsbeleid in Nederlands- sterdam 1993:18 zet hoehetde advocaat J. van Indië’, in: Tijdsdirijt voor Geschie­ den Brand is vergaan toen hij bij denis, 1992:218-42

90

s&D 7/8 ] 2003 BOEKEN Twee Amsterdamse

jiX. V- burgemeesters EO VAN THIJN

Wim Polak, Amsterdammer en sodaal-democraat, samengesteld ƒ- en bezorgd doorMenno Polaken Gerritvan Herwijnen, Amsterdam, Meulenhoff, 2003 I BM, Ed van Thijn, Amsterdam, Augustus, 2003

JOB VAN AM E R O N G E N

De combinatie ‘oud-burgemeester en begena­ is, profileren zowel Polak als Van Thijn zich, digd schrijver’ geldt voor zowel Wim Polak als althans in hun geschriften, als sociaal-demo- voor Ed van Thijn. B. M. van Ed van Thijn gaat cratische burgemeesters. Ze zijn allebei tijdens (bijna) uitsluitend over de episode van zijn bur­ hun burgemeesterschap geconfronteerd met gemeesterschap van Amsterdam (1983-1994). wat Wim Polak omschrijft als ‘de paradox tussen De biografie van Wim Polak beslaat praktisch het streven naar een andere invulling van de zijn gehele leven, al ligt de nadruk ook bij Polak rechtsstaat en de noodzakelijke handhaving van op het burgemeesterschap (1977-1983), Van die rechtsstaat’. Het is overigens niet zo, dat Thijn schreef alleen. Daarmee heeft BM een sterk deze paradox voor Polak en Van Thijn gepaard autobiografisch karakter. Wim Polak, Amsterdam­ gaat met grote innerlijke worstelingen. mer en sodaal-democraat, bevat naast eigen stuk­ Beide zijn met hart ziel aan de rechtsstaat ver­ ken van Polak opstellen van een aantal deskun­ bonden. Handhaving van de openbare orde is digen, die verschillende aspecten van het leven een vanzelfsprekende noodzakelijkheid, ook — privé, de journalistiek, de vertegenwoordi­ als die handhaving moet worden bewerkstel­ gende politiek, de Raad van State en bestuurder­ ligd door massief optreden van de politie. schap van het Internationaal Insriruut voor Soci­ Nogmaals Polak citerend;’ Stenen zijn geen ale Geschiedenis — van Wim Polak belichten. argumenten, zelfs niet als ze voor een zoge­ ‘De stukken zijn buitengewoon levendig ge­ naamd goed doel worden geworpen. En barri­ schreven en vormen tezamen een kleurrijk en cades — onder welk voorwendsel ook neerge­ 91 persoonlijk portret van Wim Polak in zijn tijd’, legd — kunnen niet getolereerd worden’. Ed van zo meldt de achterflap van het boek. Er is geen Thijn benoemt ‘law and order' als bij uitstek een woord aan gelogen. links thema. Het recht van de sterkste mag niet Het is interessant om te wijzen op de over­ prevaleren. eenkomsten en verschillen tussen deze twee Zowel Polak als van Thijn, worden rond het voormalige burgemeesters. Ondanks het feit dat ‘thema rechtsstaat’ van twee zijden aangevallen. de burgemeester er voor ‘alle Amsterdammers’ Aan de ene kant door (zelfbenoemde) ‘kritische progressieven en chaoten’, die benadrukken dat Over de auteur job uan Amerongen is politicoloog en lid ‘deze rechtsstaat de hunne niet is’. Overigens uan de stadsdeelraad Amsterdam Oud-Zuid wordt Polak ook vanuit eigen kring bestookt

S & D 7/8 ] 2003 BOEKEN Job vanAmerongen bespreektWim Polaken BM

vanwege zijn bescherming van ‘het grootkapi­ taal’. Naar aanleiding van de grootschalige ont­ Blunders ruiming van de Vondelstraat, klinken harde Naast de krakersrellen, is ook het drugspro­ afkeurende reacties van Jonge Socialisten, bleem een thema waar Polak en Van Thijn zich Rooie Vrouwen, Gewestelijk Bestuur en ge- intensief mee bezig hebben gehouden. Vooral meenteraadsfractie van de Partij van de Arbeid. Van Thijn komt de eer toe, het drugsprobleem in Opmerkelijk mild en weinig verbitterd reageert breder perspectief geplaatst te hebben. Naast as­ hij op het geraaskal van de partijgenoten. pecten van volksgezondheid, moest het drugs­ Door 'de andere zij de van het politieke spec­ probleem ook gerelateerd worden aan (de ver­ trum’, wordt Polak en Van Thijn regelmatig ver­ storing van) de openbare orde. Uiteraard komen weten te permissief te zijn en tot het oneindige er ook duidelijke verschillen mssen de twee oud- te geloven in dialoog. Er moet krachtdadiger burgemeesters naar voren. Ik noemde reeds de worden opgetreden tegen het ‘schorriemorrie’. schrijfstijl en doelde hier nadrukkelijk niet op Dit verwijt treft Van Thijn in sterkere mate dan de leesbaarheid van het gebruikte proza. Dat is Polak. Beide burgemeesters ervaren een sterke bij beide heren dik in orde. Het is interessant om band met hun politiekorps. Ze hebben zich ook te bezien, wat er karakterologisch uit dat proza beijverd voor de totstandkoming van zoge­ valt af te leiden. Hoewel ik Wim Polak nooit per­ naamde ‘wijkteams’ in Amsterdam. Polak in de soonlijk gekend heb en Ed van Thijn via de Am­ rol van ‘voorbereider’. En Van Thijn in de rol van sterdamse Partij van de Arbeid slechts zeer zijde­ ‘afmaker’. lings heb meegemaakt en meemaak, komt Wim Het is moeilijk om een uitspraak te doen, in Polak na lezing van de biografie naar voren als hoeverre Polak en Van Thijn specifiek joodse ‘aimabel en bescheiden’. En Ed van Thijn (soms) burgemeesters waren. Daartoe moetje een dui­ als ‘ijdel en drammerig’. Soms stelt Van Thijn delijk beeld hebben, waarin de joodse burge­ zich echter ook weer verrassend kwetsbaar op en meester zou moeten verschillen van de niet- maakt hij openhartig melding van zijn blunders. joodse burgemeester. Dat beeld heb ik niet en ik Zoals de keer dat hij door Adriaan van Dis werd word ook niet geholpen door beide boeken. Feit geïnterviewd en naar aanleiding van een keer is dat beide oud-burgemeesters erkennen sterk dat hij was overvallen, sprak van een‘interes­ getekend te zijn door de oorlog en de periode sante ervaring’. van onderduik. Ook worden zowel Polak als En dan zijn er natuurlijk de verschillende the­ Van Thijn ‘gehinderd’ door een sterk gevoel voor ma’s die het burgemeesterschap hebben be­ wat rechtvaardig en onrechtvaardig is. Polak heerst. In het 319 pagina’s tellende boek over en schrijft ingetogen — maar nimmer saai — over van Wim Polak, worden welgeteld drie woorden deze thema’s. Van Thijn soms wat gezwollen en gewijd aan de multiculturele samenleving. Van pathetisch. Er bestaat een gezamenlijke en grote Thijn schrijft in BM uitgebreid over multicultu- 92 afkeer van het bestempelen van ieder willekeu­ raliteit en racisme. Hij geeft aan de term ‘poli­ rig politieoptreden, als ‘fascistische daad’. In het tiek correct’ eerder als geuzennaam, dan als bijzonder de radicale kraakbeweging heeft bijge­ scheldwoord te ervaren. Toch lijkt ook Van Thijn dragen aan de inflatie van de term fascisme. zich nadrukkelijk te willen verdedigen tegen het Wanneer je de gevolgen van het fascisme aan verwijt de schaduwzijden van de multiculmrele den lijve hebt ondervonden, maakt iedere on­ samenleving te hebben onderkend en gebagatel­ zinnige vergelijking natuurlijk razend. liseerd. Zo ontkent Van Thijn dat hij het in 19 8 8 Overigens zou namurlijk ieder beschaafd mens uitgebrachte rapport ‘Marokkaanse daders in de pijnlijk getroffen moeten zijn door deze vergelij­ binnenstad’, onder het tapijt heeft willen vegen. king. Hij zou de publicatie slechts met veertien dagen hebben willen opschorten, om met een breder

S&D 7/8 I 2003 BOEKEN Job van Amerongen bespreekt Wim Polaken BM onderbouwd bestuursstandpunt van het college Beide boeken bevatten een uitgebreid naams- te komen. Er zijn tot op de dag van vandaag wei­ register en overzichtelijke bijlagen, waarin nog nig mensen die de lezing van Van Thijn geloven. eens rustig kan worden nageslagen hoe de ge­ Van Thijn bekent zich nadmkkelijk tot het ge­ meenteraad en het college van BeeW er ‘toen ook kozen burgemeesterschap. Al is hij een be­ alweer uitzagen’. Het boek van Polak heeft ook noemde burgemeester, hij wenst zich duidelijk nog eens een uitgebreid notenapparaat. Beide als gekozen burgemeester op te stellen. Dit ove­ boeken vormen een belangrijke en persoonlijke rigens niet altijd tot genoegen van zijn wethou­ bijdrage aan de (sociaal-democratische) ge­ ders. Polak laat zich over de wenselijldieid van schiedschrijving van Amsterdam en bieden — een gekozen burgemeester niet uit. Overigens citaat Wim Polak — een goede kijk op ‘het meest begrijpelijk. De discussie was in zijn besmurs- overschatte beroep van Nederland’. periode veel minder actueel.

93

s & D 7/8 I 2003 BOEKEN

Nederland seculier!

I Nederland seculier! i S ^ - - ,L - 5 L August Hans den Boef, Amsterdam, Van Gennep, 2003

G ER VERRIPS

Een jaar geleden attendeerde August den Boef onderwerpen die in het politieke debat onver­ een argeloos publiek erop dat bij de invoering antwoord lang zijn genegeerd. Dit boek is zo’n van de euro alleen de in Nederland geslagen boek. Een gebrek ligt in enkele simplificaties, te munt een randopschrift heeft waarin een opper­ beginnen bij Den Boefs jubelen dat bij het verge­ wezen wordt aangeroepen: GOD ZIJ MET ONS.' lijken van opiniepeilingen blijkt dat in ons land Dit ondanks het feit dat de meeste Nederlanders de meeste ondervraagden (52%) antwoordden in antwoord op de vraag van opinieonderzoe­ zich als niet-kerkelijk te beschouwen, een uniek kers zich als niet-kerkelijk beschouwden. Enkele hoge score. Formeel juist, maar in de oostelijke maanden later verraste hij met een scherpe kri­ Lander van de Bondsrepubliek, die tot voorkort tiek op het te welwillend ontvangen rapport van de DDR vormden is de score 20%. Belangrijker de onderwijsinspectie over de islamitische scho­ nog is dat zo’n boek in Nederland allicht len.^ Inmmiddels heeft hij de talrijke beschou­ zwaarder wordt genomen dan in minder door wingen die daarop volgden in diverse media uit­ kerkelijke twisten onder protestanten en royaler gewerkt en gepubliceerd in boekvorm, gericht bevolkt door blijmoediger katholieken, landen tegen religieuze privileges in wetten, regels, praktij­ in Latijns Europa, waar in het kerkelijk leven na ken, gewoonten en attitudes zoals de ondertitel van de doop vooral het gemak van traditionele rime- zijnboekhet samenvat. Hij bestrijdt daarin len wordt gezocht en soms enige troost door so­ ideeën, soms gehanteerd als uitgangspunten lidair sociaal contact. 94 voor beleid, ‘dat religieuze instituties boven an­ Bovendien verliest Den Boef in zijn gedreven­ dere maatschappelijke instituties staan; dat reli­ heid te vaak de zorgvuldigheid uit het oog die gie per definitie een positief, maatschappelijk men bij het hanteren van de term seculier moet verschijnsel is en daarom bij uitstek een middel blijven betrachten. Seculier staat voor niet meer voor inburgering; dat religieus gedrag en de bij­ en niet minder dan de scheiding van kerk en behorende parafernalia leiden tot emancipatie staat. Ze staat niet voor het onderscheiden van en integratie’ (p 10). gelovigen en niet-gelovigen — daar glijdt Den Sommige boeken zijn ondanks gebreken van Boef te vaak uit. Een samenleving waarin ieder­ belang vanwege het aan de orde stellen van een een geloof zou aanhangen kan seculier wor­ den ingericht en bestuurd, evenals een waarin Over de auteur Ger Verrips is schrijver niemand enig geloof zou aanhangen.

s S/ d 7/8 I 2003 BOEKEN GerVerrips bespreekt Nederland seculier!

Het belang van Den Boefs bij drage aan dis­ compromis tegenwoordig, in het in meer dan cussies die door de migratie en integratieproble­ tachtig jaar grondig veranderde Nederland, op matiek en op handen staatkundige vernieuwin­ de principiële hoofdpunten nog altijd onbe­ gen in het kader van de Europese Unie dringend spreekbaar te laten. zijn geworden, liggen in zijn standpunten in­ Den Boef spreekt vanuit zijn hoop en ver­ zake praktische kwesties. Op grond van alleszins wachting op verandering vooral de Partij van de ernstig te nemen argumenten wijst hij de 'on­ Arbeid aan op haar verantwoordelijkheid. Dat eindige formulering’van artikel i van de Grond­ kan slechts als een compliment worden opgevat. wet af — 'de moeder van alle misverstanden’. Waar hij fel van leer trekt tegen de Cleveringale­ Hij bepleit een nieuwe redactie waarin een over­ zing van PvdA-burgemeester Job Cohen van Am­ bodig geacht verbod van ‘discriminatie wegens sterdam slaat hij echter door in zijn kritiek en godsdienst' vervalt, omdat het in de praktijk verliest hij alle proporties uit het oog. Cohen wordt misbruikt voor de bevoorrechting van re­ sneed in zijn lezing de vraag aan hoe immigran­ ligieuze instituties. Hij wijst op vrij onbekende ten uit landen waar men de seculariteit niet kent wetsbepalingen als het verschoningsrecht voor er toe kunnen worden gebracht de nieuwe hem predikanten, priesters en rabbijnen, die, op ge­ omringende, geseculariseerde samenleving te lijke voet gesteld met de medicus, de advocaat en accepteren. Hij stelde in dat verband; 'het geloof de notaris, niet hoeven te getuigen indien een is een voor hen gemakkelijke en voor de hand van hun ‘cliënten’ daardoor benadeeld zou kun­ liggende ingang wanneer zij aansluiting zoeken nen worden. Een ander voorbeeld betreft het in Nederland. Daarom zou de integratie van Nieuw Burgerlijk Wetboek dat bij de bepalingen deze migranten in de Nederlandse samenleving over rechtspersonen uitzonderingen maakt voor paradoxaal genoeg misschien nog wel het beste kerkgenootschappen en hun zelfstandige onder­ via hun geloof kunnen verlopen. Dat is immers delen, die door hun eigen statuut mogen wor­ vrijwel het enige ankerpunt dat zij hebben wan­ den geregeerd met de daaruit voortvloeiende neer zij de Nederlandse samenleving van de financiële bevoorrechting. 21ste eeuw betreden. Deze beide ontwikkelin­ gen vragen om aandacht voor de rol van de reli­ gie in onze samenleving.’ Cleveringalezing Dit betoog biedt zeker ruimte voor kritische Actueler en belangrijker nog is zijn ook vanuit kanttekeningen en vragen om nadere precise­ persoonlijke ervaring gedegen beargumenteerd ring van de praktische uitwerking van een en pleidooi voor herziening van de wetgeving in­ ander. Maar Den Boef reageert kortzichtig door zake openbaar en bijzonder onderwijs, voor de reële maatschappelijke probleemstelling die dringend noodzakelijke morele en materiële Cohen formuleerde simpel te negeren en geen versterking van de positie van het openbaar oog te tonen voor praktische bestuurlijke en po­ onderwijs en het tegengaan van verdere uithol­ litieke verwikkelingen. 95 ling van het seculiere karakter ervan. Dit deel kan elke landelijke en lokale volksvertegenwoor­ Den Boef schrij ft direct en openhartig, met een diger die zich inzet voor het niveau van ons te zeldzame en daardoor verademende persoon­ onderwijs, bepalend voor de toekomst van dit lijke inzet en betrokkenheid. Hij beschikt over land, in het bijzonder voor de zwakken en de all­ ruime, gedetailleerde kennis van zaken, ook van ochtonen als verplichte lekmur beschouwen. Er historische en gangbare opvattingen, en over is alle reden begrip te blijven hebben voor het eruditie op cultureel gebied. Hij is slordig en feit dat de SDAP in 1917 accoord ging met de wet naïef als het algemene aspecten en polemische op de geljkstelling van het openbaar en bijzon­ punten betreft, maar sterk en precies waar het der onderwijs, er is geen enkele reden om dit om concrete kwesties gaat. Niemand van dege-

S&D 7/8 I 2003 BOEKEN Ger Verrips bespreekt Nederland seculier!

nen die hem in de media honend uit het ge­ dersdenkenden. Dat geldt ook voor en binnen de zichtsveld trachtten te sturen gaan op deze con­ PvdA — al was het maar uit partijbelang en om crete kwesties in. anderen een goed voorbeeld te geven. De gedachtewisseling over onderwerpen als deze zou in ons land eerlijker en helderder moe­ Noten ten verlopen, opener en oprechter, zonder het denigrerend negeren van de soms pijnlijke erva­ 1. NRC Handelsblad i8 juni 20 o z 2. £lsevier23 november2002 ringen en verwijtende overwegingen van an­

96

S&’D i j i I 2003 BOEKEN

Op zoek naar een verloren eeuw

Het beginsel van leven en wasdom. De constitutie van de Nederlandse politiek in de negentiende eeuw Ido de Haan, Amsterdam, Wereldbibliotheek, 2003

HANS WANSINK

In de geschiedschrijving van Nederland komt de negentiende eeuw eindelijk recht wordt gedaan. negentiende eeuw er bekaaid af. De gloriejaren Een nog jonge generatie historici (dertigers en van de opstand en de gouden eeuw worden be­ veertigers) buigt zich in 17 studies over de poli­ schreven door historici van binnen- en buiten­ tieke geschiedenis sinds 1815, het geboortejaar land. Ook de achttiende eeuw, de eeuw waarin van het koninkrijk der Nederlanden. Enkele zijn de Republiek haar dominante positie opgeeft, inmiddels verschenen. Veel aandacht kreeg het maar haar welvaart consolideert, culminerend boek Stijlen van leiderschap, van de Groningse in de Patriottentijd, krijgt internationale aan­ historicus Henk te Velde, over de wisselwerking dacht. Maar dan, in 1795, met het binnenvallen tussen persoonlijkheden als Thorbecke, Kuyper van de Fransen, valt er een gat. Pas rond 1870 en Den Uyl en de politieke culmur van hun tij d. lijkt de vaderlandse geschiedenis opnieuw te be­ Minder vlot geschreven is het boek van de filo­ ginnen. Dan ontstaan immers de politieke par­ soof Ido de Haan, maar daar staat tegenover dat tijen, dragers van de emancipatiebewegingen het meer denkwerk bevat. De Haan biedt een van verlichte burgers, protestants-christelijke originele kijk op de dynamiek tussen de negen- kleine luiden, socialistische arbeiders en achter­ tiende-eeuwse staat, het kiezersvolk en de ver­ gestelde katholieken. Na een halve eeuw turbu­ tegenwoordigers van dat volk. Hij bestrijdt de lentie is Nederland dan rond 1920 als het ware heersende opvatting dat de vorming van poli­ voltooid: het algemeen kiesrecht, de vrijheid van tieke partijen het gevolg was van de opkomst onderwijs en de achmrendag zijn geregeld. De van emancipatiebewegingen. Volgens De Haan 97 politieke strijd is voorbij en iedereen legt zich kwam de Nederlandse politiek al in het Euro­ daarbij neer. Volgens het recept van de verzui­ pese revolutiejaar 1848 in een stroomversnel­ ling zoeken de Nederlanders vervolgens hun ling. In dat jaar maakte de liberale staatsman heil in hun eigen levensbeschouwelijk organisa­ Thorbecke Nederland tot een constitutionele ties, terwijl Colijn en Drees op de winkel passen. monarchie en legde hij in zijn herziening van de Het is de verdienste van het grootschalige ge­ grondwet de fundamenten van de parlementaire schiedkundige project ‘De natiestaat’ dat aan de democratie. Thorbecke karakteriseerde zijn — zeer omstreden — grondwet als ‘het beginsel Over de auteur Hans Wansink is redacteur uan de van leven en wasdom’. Verwijzend naar die om­ Volkskrant schrijving, waardeert De Haan de herziene

S&D 7/8 I 2003 BOEKEN Hans Wansink bespreekt Het beginsel van leven en wasdom

grondwet van 1848 als het fundament waarop ters’ van het Nut van ‘t Algemeen. Hun bescha­ het politieke bedrijf zich kon ontplooien tot vol­ vingsoffensief was dan ook geen onverdeeld groeide verhoudingen. succes. De ‘nationale politieke ruimte’, zoals De Haan De strijd om de staat bereikte een eerste de schaalvergroting van het politieke bedrijf van hoogtepunt in de aanvaarding van Thorbeckes lokaal naar landelijk niveau noemt, was al ge­ grondwet van 1848. Deze constimtie bond de ko­ schapen tijdens de Bataafse Republiek (1795- ning en gaf de Staten-Generaal het laatste 1813). Dat was het tijdperk waarin het door het woord. Ook de vrijheid van onderwijs werd Napoleontische Frankrijk bezette Nederland van grondwettelijk verankerd, maar in de praktijk een bonte verzameling lokale en provinciale werd het bijzonder onderwijs benadeeld omdat overheden werd omgesmolten tot een hiërarchi­ de financiële gelijkstelling aan het openbare sche eenheidsstaat. De scheiding tussen kerk en ontbrak. Als gevolg van de afwijzing van 'alge- staat maakte een einde aan de bevoorrechte po­ meen-christelijk’ staatsonderwijs door de katho­ sitie van de hervormde staatskerk. Daardoor lieken en protestanten, konden de liberalen niet kwamen onderwijs en sociale voorzieningen on­ langer poseren als dragers van het algemeen be­ der toezicht van het rijk. De voormalige stad­ lang. Van de weeromsmit werden ze antikleri­ houder werd gekroond tot Willem I, soeverein kaal — en zo ontstond de 'antithese’ mssen ener­ vorst der verenigde Nederlanden. De koning zijds de vrijzinnigen (liberalen, socialisten en stelde volgens de nieuwe constimtie van 1814 verlichte christenen) en anderzijds de recht- zelf zijn ministers, de Raad van State en de leden zinnigen (katholieken en protestanten van di­ van de Rekenkamer aan. De Staten-Generaal be­ verse pluimage). stond uit één Kamer van 5 5 leden, een kwart Door deze politieke controverse mssen secu- edelen en de rest ‘notabelen', die werden geko­ lieren en confessionelen over de reikwijdte van zen door de provincies. Het nationale politieke de staat liep een andere, namelijk die over de leven, zo luidt de stelling van De Haan, begon al reikwijdte van het kiesrecht. Conservatieven in 1815 (en niet rond 1870), als gevolg van het meenden dat het ‘gemene volk’ niet onafhanke­ verzet tegen de geforceerde eenheidsstaat van de lijk, bemiddeld en ontwikkeld genoeg was het machtige Willem I. De verlichte liberale burgers kiesrecht uit te oefenen. Radicalen stelden daar­ kwamen in opstand tegen de inperking van hun tegenover dat dit volk dan — door invoering van rechten. De kerken bevochten de invloed van de de leerplicht — geschoold zou moeten worden staat op de armenzorg en het onderwijs, voorzie­ in de deugden van het staatsburgerschap. Wie ningen die van oudsher in hun handen waren. belang had bij de staat, moest ook zeggenschap hebben. De kring van belanghebbenden bij de collectieve voorzieningen omvatte rond 1900 zo De reikwijdte van de staat ongeveer de gehele bevolking van Nederland. Ie­ 98 Schoolopzieners, onderwijzers, ambtenaren en dereen kreeg met de expanderende staat en zijn predikanten ontplooiden hun pas verworven groeiend leger ambtenaren, onderwijzers en be­ stams als door Willem I in het leven geroepen lastingontvangers te maken. ‘nieuwe middenklasse’. Zij probeerden vat te Door de wrijving van uiteenlopende partijen krijgen op het nog steeds geografisch en levens­ en maatschappelijke groeperingen steeg in de beschouwelijk verdeelde volk. Dit koesterde tweede helft van de negentiende eeuw de poli­ een groot wantrouwen tegen het van bovenaf tieke temperamur. Deze ‘hete politiek’, zoals De opgelegde streven naar eenheid, dat zich mani­ Haan het noemt, werd gekenmerkt door hoog­ festeerde in de ‘algemeen-christelijke’ openbare dravende beginselstrijd met de rol van de staat volksschool. Niemand wist wat ‘algemeen- als inzet. Zij kwam in de plaats van het normale, christelijk’ was, behalve de liberale 'volksverlich- lauwe politieke bedrijf waarin de knilckers wor-

S & D 7/8 I 2003 BOEKEN Hans Wansink bespreekt Het beginsel van leven en wasdom den verdeeld, maar de regels van het spel niet ter titel is beter: ‘de constimtie van de Nederlandse discnssie staan. Na 1920 versteenden de poli­ politiek’ — is een stimulerend boek. Ido de Haan tieke stromingen tot zuilen, die bovendien draaft soms door in zijn ijver de bestaande histo­ steeds afhankelijker werden van de subsidië­ rische opvattingen te bestrijden. De emancipa- rende staat. De Haan ontwaart een typisch tiethese kan zeker gerelativeerd worden, maar Nederlandse variant van het (Franse) étatisme, niet weggepoetst. Ook mag de verzuiling niet dat zich kenmerkt door de financiële overname worden afgedaan als disciplinering van bovenaf, van zelfstandige collectieve instellingen zonder zij wortelde immers in het particulier initiatief ze in te lijven als staatsapparaten. De Neder­ van vrije burgers. Maar dat neemt niet weg dat landse staat is zo een ‘corporatie van corporaties’ De Haan het debat over de betekenis van het ne- geworden die de burgers zodanig stijf aan het gentiende-eeuwse politieke bedrijf voor onze he­ hart drukt, dat ze in ademnood komen. dendaagse bestel nieuw leven heeft ingeblazen. ‘Het beginsel van leven en wasdom’ — de onder­

99

S&D 7/8 I 2003 BOEKEN

Met de staat kan het alle kanten op

De vitaliteit van de nationale staat in een internationaliserende wereld Cock Hazeu en Gerrit Kronjee (red.), Den Haag, WRR, 2002

Wl L HOUT

In de bundel De vitaliteit van de nationale staat in stad en land, het handelsbeleid, de rechtsstaat en een internationaliserende wereld trachten leden en de rol van de rechter, en Europeanisering, Met wetenschappelijk medewerkers van de Weten­ twee uitzonderingen wordt elk hoofdsmk verge­ schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid zeld van een commentaar van één vertegen­

(w r r ), blijkens het voorwoord van WRR-voorzit- woordiger uit de wetenschappelijke wereld en ter Scheltema, te onderzoeken ‘in hoeverre de één uit de sfeer van beleid en besmur. rol van de nationale staat, die steeds meer onder De lezer die op basis van uitsluitend de titel de invloed staat van de internationale omgeving, meent dat het onderhavige boek een systemati­ verandert’, alsmede ‘welke betekenis hij in de sche analyse bevat van de effecten van internati­ toekomst kan en moet houden’ (p. 5). De bundel onalisering — een term die vreemd genoeg in beoogt deze thema’s te behandelen op basis van het boek niet nader omschreven wordt — op de

verscheidene rapporten die de w r r in de raads­ rol van de nationale staat, komt (grotendeels) be­ periode 1998- 2002 heeft gepubliceerd. drogen uit. In de meeste hoofdsmkken wordt De bundel bevat vele, op zich zelf interes­ internationalisering gezien als een trend die op sante bijdragen, iets wat men van een instelling de achtergrond in de beleidsvorming een rol

van het kaliber van de w r r mag verwachten. In speelt; de concrete effecten die deze trend heeft het boek zijn hoofdstuklcen te vinden over zo voor het beleid staan echter niet in alle bijdragen uiteenlopende onderwerpen als (in de volgorde centraal. 100 van het boek): de kennissamenleving, de ver­ Internationalisering kan, in navolging van de houding russen de publieke en de private sector, recente literamur, worden gezien als de intensi­ goed bestuur in ontwikkelingslanden, de ge­ vering van het grensoverschrijdende economi­ zondheidszorg, het arbeidsmarkt- en sociaal be­ sche, politieke, sociale en culturele verkeer.' Het leid, migratiebeleid, biotechnologie, het interna­ meest expliciet komt internationalisering aan tionaal milieubeleid, mededingingsbeleid, de orde in de hoofdsmkken over de goed-be- ruimtelijke orderning en de verhouding tussen stuursnorm, migratie, het milieubeleid en het handelsbeleid. In deze hoofdsmkken gaat het Over de auteur Wil Hout is Uniuersitair Hoofddocent om zulke verschillende zaken als de internatio­ voor Internationale Ontwikkelingsvraagstukken, naal wijdverbreide belangstelling voorrechts­ Institute ofSocial Studies, Den Haag statelijkheid en democratisering in ontwikke-

sStD 7/8 I 2003 BOEKEN Wil Hout bespreekt De vitaliteit van de nationale staat in een internationaliserende wereld lingslanden, de pogingen van de Nederlandse zou ik er om analytische redenen de voorkeur overheid greep te krijgen op immigratie in een aan hebben gegeven indien een duidelijker situatie van toenemende internationale mobi­ onderscheid was aangebracht mssen Europeani­ liteit van mensen, de noodzaak concrete keuzen sering en internationalisering. De bijdrage van in het milieubeleid onder ogen te zien in plaats Asbeek Brusse, Hemerijck, Pelkmans en Sie van belangentegenstellingen te bedekken onder Dhian Ho biedt een goed inzicht in de institutio­ de ‘warme deken’ van duurzame ontwilckeling, nalisering en complexiteit van de Europese be­ en het belang van het behoud van extern ver­ sluitvorming, die in schril contrast staat met de trouwen in Nederland indien ons land zijn posi­ wijze waarop menige internationale organisatie tie als handelsnatie wil behouden. functioneert. Hiernaast vormt ook de slotbe­ schouwing van Scheltema, waarin de uniciteit van de rechtsorde van de Europese Unie wordt Europese Unie benadrukt, een illustratie van het suigeneris-ka- In de meeste andere hoofdsrukken (onder meer rakter van dit supranationale samenwerkings­ in de bijdragen over gezondheidszorg, arbeids­ verband (p. 341). marktbeleid, ruimtelijke ordening en de rechts­ staat), wordt internationalisering vooral begre­ pen als de toenemende invloed van de Europese Kennis Unie, De invloed van de Europese integratie kan De redactie van de onderhavige bundel heeft er- volgens verschillende hoofdstukken in het i voor gekozen telkens één of twee reacties op de onderhavige boek vooral worden gezien als een || hoofdstukken van de WRR-auteurs op te nemen. beperking van het beleidsinstrumentarium van |! Deze aanpak leidt mijns inziens tot een tamelijk nationale overheden. Goede voorbeelden hier­ onbevredigend eindproduct. Aangezien de au­ van zijn de hoofdstukken over gezondheidszorg teurs van de hoofdstukken niet de mogelijldieid en arbeidsmarkt. In de gezondheidszorg gaat tot repliek hebben, blijven vele commentaren in het, volgens Kronjee, om ‘het feit dat er steeds de lucht hangen. Gelukldg bieden sommige re­ minder een nationale grens is voor de aanbie­ acties een aardig tegenwicht tegen de hoofd­ ders, verzekeraars en vragers van de zorg’ (p. 8 8), stukken. Zo geeft De Wilde, in zijn commentaar waardoor de eerste twee groepen vrijer zijn in op hethoofdsmk van Schuyt en Dijstelbloem het vinden en bedienen van lucratieve markten, over de kennissamenleving, aan dat ‘kennis’bij terwijl de zorgvragers minder belemmeringen de WRR-auteurs wel een vage inhoud krijgt; ‘Zo’n worden opgelegd bij het vinden van een verze­ beetje iedere cognitieve activiteit valt bij hen on­ keraar of zorgverlener. der dit begrip! Voor het Nederlandse arbeidsmarktbeleid Vroeger had alleen een elite van experts ken­ heeft de toegenomen Europese coördinatie van nis, maar na een avondje surfen hebben u en ik monetair, budgettair en fiscaal beleid, aldus Den hetnu ook’ (p. 28). Ringeling geeft, in reactie op 101 Butter en Hazeu, vooral gevolgen voor nationale Hazeu en Schooneboom, aan sceptisch te zijn mechanismen om externe schoklcen op te van­ over de analyse van de WRR-medewerkers van gen; deze ontwikkeling leidt ertoe dat schokken het internationale milieubeleid. Waar ik de bij­ vooral door de arbeidsmarkt dienen te worden drage van Hazeu en Schooneboom één van de opgevangen. Wat het ruimtelijke ordeningsbe­ prikkelendste vind in de bundel, zou ik zeer leid betreft, leidt de Europeanisering vooral tot geïnteresseerd zijn in de manier waarop zij ge­ beperkingen die voortkomen uit het Europese tracht zouden hebben Ringelings commentaar recht en beleid. te pareren. Teveel commentaren gaan evenwel Gelet op het uitzonderlijke en hogelijk geïn­ niet duidelijk genoeg in op de inhoud en impli­ stitutionaliseerde karakter van de Eu-invloed caties van de hoofstukken. Een voorbeeld hier-

S&D 7/8 I 2003 BOEKEN Wil Hout bespreekt De vitaliteit van de nationale staat in een internationaliserende wereld

van is het commentaar van Bovenberg op Hoef­ leidsterreinen lijkt hij nog tamelijk vitaal, maar nagels en Scheltema’s bijdrage over publieke en op andere terreinen kan hij slechts iets bereiken private verantwoordelijkheden, dat een tamelijk indien wordt geparticipeerd in internationale losgezongen en van neo-instimtioneel econo­ samenwerkingsverbanden. Wat bijvoorbeeld te misch jargon doorspekte verhandeling is en dat denken van de stelling, andermaal van Schel­ voor menigeen weinig meerwaarde zal hebben. tema, dat ‘soevereine staten hun autonomie Wanneer de internationalisering, casu quo de (moeten) opgeven in het belang van de interna­ Europeanisering, opgevat kan worden als de on­ tionale rechtsorde. Het uitvoeren van de over­ afhankelijke variabele in de redenering van de heidstaak ... is immers niet meer mogelijk zon­ WRR, dan zou de vitaliteit van de nationale staat der vormen van samenwerking en afstemming in deze benadering de afhankelijke variabele tussen de staten’ (p. 340). Deze stelling moge zijn. De redactie van de bundel had op dit punt waar zijn, maar lezers van de onderhavige bun­ voor mij wel wat duidelijker positie mogen kie­ del — en, afortiori, diegenen met een politieke of zen. De slotbeschouwing van Scheltema is tame­ beleidsverantwoordelijkheid — zullen vooral lijk ambivalent. Volgens de WRR-voorzitter staat geïnteresseerd zijn in de mate waarin op natio­ namelijk ‘tegenover het verlies aan macht en aan naal niveau beleid kan worden gemaakt en in de vrijheid om het publieke belang naar eigen in­ kosten die de aanpassing aan de internationale zicht te behartigen,... het grotere beroep dat op omgeving voor bepaalde groepen met zich [de staat] gedaan wordt om de mogelijlcheden brengt. Jammer genoeg is op deze vragen in de voor de behartiging van het publieke belang in besproken bundel geen (systematisch) ant­ een internationaliserende kennissamenleving’ woord te vinden. (P-346). Wat betreft de beoordeling van de vitaliteit Noten van de nationale staat, en de invloed van proces­ sen van internationalisering hierop, wreekt zich 1. Wil Hout en Monika Sie Dhian Ho, Aanpassing onder druk: Nederland en de gevolgen van de internationalise­ de afwezigheid van een gemeenschappelijk the­ ring. Assen: Van Gorcum, 1997, p. 3. Zie hoofdstuk 1 oretisch of analytisch kader van waaruit de ver­ van dit boek voor een verdere bespreking van dit schillende problemen worden benaderd. De le­ concept en verwante begrippen. zer blijft achter met het gevoel dat het eigenlijk alle kanten op kan met de staat: op sommige be­

102

S & D 7/8 I 2003 In memoriam Piet Dankert

KLAAS DE VRI ES

Piet Dankert is te vroeg weggegaan. Deze woor­ maar vaak ook zéér dualistische verhoudingen, den op de rouwkaart zullen ook velen door het samen met de ministers Max van der Stoel en hoofd zijn gegaan, toen zij via de media hoorden HenkVredeling. van zijn overlijden. Na een leven in de hectische Piet was, zoals gezegd, toen al een bekend po­ wereld van de politiek moet er eigenlijk tijd zijn liticus. In de jaren zestig had hij binnen de Partij om met je vrienden na te praten. En zoals we alle­ van de Arbeid talloze functies bekleed: afdelings­ maal wel weten: in de politiekheb je politieke voorzitter, voorzitter van de Federatie van Jonge­ vrienden en echte vrienden. Piet was een echte rengroepen, directeur van het Koos Vorrink-in- vriend. stituut, lid van het hoofdbesmur, en Internatio­ Ik leerde hem in 1973 kennen toen ik lid werd naal Secretaris. In 1968 kwam hij in de Kamer. van de Tweede Kamer. Piet was dat al vij f j aar en Zijn eerste schriftelijke vraag betrof de onder- hij had een grote reputatie. Toen ik in het najaar handelingen van de E.E.G. met een aantal Afri­ onverhoeds van mijn fractieleider Ed. van Thijn kaanse landen, waarbij de E.E.G. het bestaan had opdracht kreeg om enkele dagen later het perso- voorkeursrechten te bedingen. neelsdeel van de defensiebegroting te behande­ Piet was een bijzonder kamerlid. Hij deed len, ging ik in volledige onwetendheid bij Piet te nooit formeel of gewichtig. Integendeel, hij ge­ rade. Hij zag het probleem en zei: ‘Tja, snel lezen noot van het politieke spel en nam er haast jon­ en veel bellen!’ En hij vertelde me wat ik moest gensachtig aan deel. Hij stond zich niet voor op lezen en wie ik moest bellen. Het kwam allemaal de functies die hij bekleedde en deed gewoon net goed. zijn werk, zichtbaar ongemakkelijk in ‘pomp Het was het begin van een jarenlange inten­ and circumstance’. Toen hij als eerste Neder­ sieve samenwerking in een van de meest bewo­ landse voorzitter van het rechtstreeks gekozen gen periodes in ons parlement. Eerst tijdens het Europese parlement het Byzantijnse hof betrad, altijd onder hoogspanning staande kabinet van dat door zijn voorgangster in Brussel en Straats­ Joop den Uyl, daarna tij dens dat van Van Agt- burg was opgetuigd, bleef hij gewoon Piet Dan­ Wiegel. Met collega’s als Relus Ter Beek, Bram kert, die, als het zo uitkwam, met zijn kamerbe- 103 Stemerdink, Schelto Patijn en Hariy van den waarder in het restaurant ging eten. En als er in Bergh en medewerkers als Lo Castelijn, Beer van die tijd op een hotelkamer elke avond een fles den Boomen en Jan Marinus Wiersma vormden champagne voor de president werd klaargezet, we in die jaren een hechte groep. We mochten el­ nam hij een ander hotel. kaar en gunden elkaar, binnen de grenzen van Het respect dat hem tot op de laatste dag van het redelijke, ook het licht in de ogen. Daarbij zijn lidmaatschap van het Europees Parlement werkten we in goede kameraadschappelijke. ten deel viel, vloeide dan ook maar ten dele voort uit het feit dat hij hoge functies had bekleed. Het Over de auteur Klaas de Vries is Tweede Kamerlid uoor kwam vooral voort uit de indrukwekkende en de PudA sympathieke wijze waarop hij dat had gedaan.

s &’d 7/8 I 2003 IN MEMORIAM PietDankert

Dat was ook wat bij zijn collega’s in de Tweede Daarin ligt ook de verklaring voor de moeilijkste Kamer respect afdwong. Piet kende zijn vak en en mooiste perioden uit zijn loopbaan. hij wilde het ook altij d beter beheersen dan an­ Toen hij bij de aanloop naar de vervanging deren. Hij was mateloos nieuwsgierig, las alle van de Starfighter de overtuiging kreeg, dat een internationale kranten en tijdschriften, bestu­ van de potentiële leveranciers met steekpennin­ deerde elk document waar hij de hand op kon gen wilde werken, liet hij dit via bevriende jour­ leggen en kende iedereen die zich met buiten­ nalisten aan de buitenwereld weten. Daarna landse politiek en defensie bezig hield, in ons werd hij bikkelhard geconfronteerd met het land en elders. Later zou hij zich wel eens inge­ pijnlijke verschil mssen iets heel zeker weten en nomen tonen met het feit dat hij in de kring van het ook kunnen bewijzen. Toen sommigen internationale ‘defence intellectuals’ door de daarin aanleiding zagen om zijn integriteit ter meest vooraanstaanden werd gerespecteerd en discussie te stellen, was hij tot in het diepst van geraadpleegd. zijn ziel geraakt. Zijn bij dragen in de Kamer bij debatten over het buitenlands beleid en meer in het bijzonder INTUÏTIE EN SPEURGEEST over de n a v o waren doorwrochte analyses, waaruit bleek dat hij op zoek was geweest naar Maar zijn inmïtie en speurgeest leidden er ook waar het echt om ging. En als hij de waarheid toe dat hij in de eerste jaren van zijn lidmaat­ achter een schijnbare werkelijlcheid aan het licht schap van het Europees parlement kans zag het kon brengen gaf dat hem zichtbaar voldoening. parlement tanden te geven. Door zijn toedoen Hij wilde zich als kamerlid onderscheiden. werd de begroting verworpen, hetgeen een Mateloos kon hij zich ergeren aan wat hij schok door de Europese instellingen joeg. Het noemde 'het geheimhouderig gedoe', dat het parlement had macht en kon die gebruiken! haast onmogelijk maakte het beleid van mi­ Daarna volgden met de regelmaat van de klok fa­ nisters afdoende te controleren. Ook wilde hij meuze Dankert-acties tegen fraude van allerlei collega’s, die naar zijn mening hun zaken niet aard, met olijven en wijn en met boter en vis. kenden, wel eens publiekelijk een suggestie Van het leveren van een bijzondere intellecm- doen, door bijvoorbeeld onschuldig te opperen ele prestatie kon Piet intens genieten. Als rappor­ dat ze wellicht een present-exemplaar van de Mi­ teur van de Politieke Commissie van de Noord- litary Balance zouden kunnen aanvragen? Aan in­ Atlantische Assemblee schreef hij prachtige ana­ formatie van de regering stelde hij voor die tijd lyses, waarvan de conservatieve meerderheid ongebruikelijk hoge eisen. De nota Ontwape­ steevast gruwde. Vaak heb ik vergaderingen van ning en Veiligheid typeerde hij als ‘weinig meer zijn commissie bijgewoond, alleen om gade te dan vertaalde communiqués voor beginners’. Es­ slaan hoe Piet, met behulp van zijn fabelachtige sentiële informatie werd volgens hem de lezer talenkennis, alle bezwaren tegen zijn rapporten 104 onthouden: Tn de nota wordt de rol van het kern­ genadeloos met de grond gelijk maakte. Dat een wapen veertien keer teruggedrongen, maar niet meerderheid er dan toch nog tegen wilde stem­ een keer wordt uitgelegd wat de rol van het kern­ men, ervoer hij eerder als een eerbewijs dan als wapen is.’ een nederlaag. Toen ikzelf als rapporteur van de In Kamerdebatten was hij op zijn best. Uitda­ Militaire Commissie er ook in slaagde mijn com­ gend en provocerend, snel en geestig, genietend missie te verdelen en mijn rapporten door de van flitsende interrupties, die in die tijd een Ka­ conservatieven te laten afwijzen, steeg ik zeer in merdebat tot een feest maakten. Zijn perma­ zijn achting. nente behoefte om door te vragen en door te zoe­ Zijn vertrek uit het Nederlands Parlement ken en om zaken aan het licht te brengen, naar het Europees Parlement kwam niet voort maakte van hem een eersteklas parlementariër. uit een diep gekoesterd verlangen naar Europa.

S&’D 7/8 I 2003 jt

w^-1 " ‘

^ -S-» ^i '• ^ •.

. ' 4 » I* IN MEMORIAM Piet Donkert

In de hitte van de politieke en publieke discussie weinig tijd kon doorbrengen. Hij heeft over hen over de plaatsing van nieuwe kernwapens in Eu­ in enkele van zijn talloze interviews wel eens ropa, stoorde hem in toenemende mate, dat alle iets verteld. voor hem wezenlijke nuanceringen verloren ‘Ik heb geen vrouw die streeft naar een carri­ gingen. 'Kernwapens de wereld uit, te beginnen ère makende politicus’, zei hij in 1984 tegen de uit Nederland’ was hem veel te simplistisch. Haagse Post. ‘Bij mijn vrouw speelt altijd de zorg Daar kon hij niks mee. Vroeger had hij in soort­ mee, dat mensen door de politiek hun persoon­ gelijke discussies over het lidmaatschap van de lijke integriteit verliezen. Datje, vanwege de po­ NAVO vaak gezegd, dat Nederland daar natuur­ litiek, compromissen met jezelf sluit die je ei­ lijk best uit kon, maar dat j e ons land dan wel genlijk niet mag sluiten; dat is voor haar het kar­ naar een ander deel van de wereld moest slepen. dinale punt. Ik geloof niet, dat in de politiek je Hij charmeerde zijn tegenstanders niet. persoonlijkheid vervormd hoeft te worden, al­ Veel ruimte voor zijn eigen opvattingen over leen, je hebt wel iemand nodig die je daaraan het veiligheidsbeleid trof hij in die dagen in de voortdurend herinnert. Want die verleiding is PvdA niet aan. Bij een kandidaatstelling voor het inderdaad altijd aanwezig. Vanwege de carrière lijsttrekkerschap voor de Europese verkiezingen dus maar weer een partijstandpunt innemen. kwamen enkele partijgenoten zelfs met leuzen, Ook als je het er niet mee eens bent. Nou, daar die uitspraken dat een stem op Piet geen stem houdt zij mij dus stevig vast.’ voor de vrede zou zijn. Gelukkig trok een meer­ Blakend van trots is het dubbel-interview met derheid zich van deze dwaasheid niets aan. Maar zijn dochter Cléo in HP/De Tijd in 1995. Cléo het deed pijn. Men kende hem toch? speelde toen de rol van Anne in de toneelversie Deze moeilijke periode heeft geen beslis­ van ‘Het dagboek van Anne Frank’. In dat inter­ sende invloed gehad op zijn band met de PvdA. view zegt Cléo iets heel treffends over haar vader: Die vormde ondanks alles zijn politieke huis, al ‘Wat ik goed vind aan mijn vader is dat-ie altijd voelde hij er zich lang niet altijd op zijn gemak. wel zo’n beetje dezelfde blijft; dat-ie niet eerst Toen hem in 19 8 9 door het Algemeen Dagblad ge­ het ene vindt en dan het andere. Dat vind ik ge­ vraagd werd of hij wel bij de goede politieke par­ loofwaardiger dan mensen die te ver willen gaan; tij zat en wellicht in d 6 6 meer mogelijkheden die prachtige, maar totaal onrealiseerbare din­ zou hebben gehad, was zijn antwoord: ‘Ach, dat gen zeggen. Een soort heldere, nuchtere blik, laatste weet ik niet. Maar ik heb me altijd thuis daar kan ik me wel in vinden.’ gevoeld bij de PvdA. Misschien komt dat door Piet is te vroeg weggegaan, maar de boeren­ mijn boerenachtergrond in Friesland; ik vind de zoon uit Stiens, de onderwijzer uit Stompetoren, groep die PvdA stemt échter. Daar hoor ik poli­ de leraar geschiedenis uit Gorinchem heeft zelf tiek thuis.’ een hele lange en belangrijke geschiedenis ge­ Piet is te vroeg weggegaan. Waarschijnlijk schreven, met en voor heel veel mensen. Hij 1 o 6 heb j e aan politieke vrienden en aan vrienden in wordt gerespecteerd als een zeer succesrijke en de politiek nooit even veel als aan andere vrien­ gedreven politicus. In eigen land, in Europa en den en dierbaren. Als je uit de politiek vertrekt, ver daarbuiten. Een man met een heldere, nuch­ ben je ook echt weg, totdat je elkaar weer tegen­ tere blik. Iemand die altijd wel zo’n beetje de­ komt en het gesprek voortzet waar het soms ja- zelfde bleef. Die niet nu eens dit vond en dan ren geleden werd afgebroken. weer dat. Die gesprekken gingen ook — vaker dan an­ Een heel gewone, heel bijzondere man. deren wel denken — over wat echt belangrijk is En een vriend. en waar je op koerst en watje overeind houdt als je het moeilijk hebt. Voor Piet waren dat Paulette (Tekstuitgesproken tijdens de herdenkingsbijeen­ en zijn kinderen, bij wie hij door zijn werk maar komst in de GroteKerkin Edam op 29 juni 2003)

s&D 7/8 I 2003 S G l D

BEGINT WAAR DE OPINIEPAGINA'S OPHOUDEN

De ‘roots’ van Nationale de PvdA .temperamenten \ & humeuren

■ 1 1 U * iM a

I A /44 •

Hoe serieus nemen we kennis? Het primaat van de politiek

MIRKONOOROfGRAAF I WAKIIKE LINTHOftST, MIM MCIJNIN, cck-'ï mETEK HIIHOKST. HARUEM BAKTH LOOEWIJKASSCHER EiUNS M VljltH R

■ £ói_ 3 COLUMN RENÉCUPERUS

4 INTERVENTIE

ARJEN BERKVENS Moet dc PvdA de nieuwe Europese grondwet steunen? GREETjE TROMP Participatie TOBY WITTE Verbrokkeldsamenkven?

8 FRANS TIMMERMANS De ins&outs van de Europese Conventie

20 Wat de PvdA te doen staat

22 PAULKALMA Overgelijkheid 35 PETER VAN WALSUM Nederland liep schade op dooT een dooTgeschotcn gelijkheidsideaal 40 ALBERT JAN KRUiTER DenieuweWereldvan WouterBos 50 ALVARO PiNTO SCHOLTBACH ProgressiefTransatlantischeDialoog 56 HANS ANKER & ERiK VAN BRUGGEN Hoeleden techtstrceksKamet-kandidaten kunnen kiezen 66 WILLEM MINDERHOUT Zesafsprakenvooreen‘vemieuwde’PvdA

69 JOOP VAN DEN BERG Het merkwaardige karakter van Nederlandse kabinetsformaties

76 HANS OOSTENDORP Lokaal bestuur in Nederland: matig uw snelheid!

80 BOEKESSAY JAN BREMAN De historische balans van het kolonialisme — Over Europa's koloniale eeuw van H. L. Wesseling

91 BOEKEN

JOB VAN AMERONGEN MennoPolakÊFCerritvanHerwijnen(samenst.),WimPolflk, Amsterdammer en sociaal-democraat; Ed van Thijn, BM GER VERRIPS August Hans den Boef, Nederland seculier!

HANS WA N s IN K Ido de Haan, Het beginsel van leven en wasdom WIL HOUT Cock Hazeu & Gerrit Kronjee (red.), De vitaliteit van de nationale staat in een internationaliserende wereld

103 KLAAS DE VRIES InmemoriamPietDankcrt

S G ^ D JAARGANG 60 NUMMER 7/8 2003

MAANDBLAD VAN DE WIARDI BECKMAN STICHTING W ETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID

BOOM TIJDSCHRIFTEN