Midilli Adasi'nin Idari Ve Sosyo-Ekonomik Yapisi (1876
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI Doktora Tezi MİDİLLİ ADASI’NIN İDARİ VE SOSYO-EKONOMİK YAPISI (1876-1914) Metin ÜNVER 2502060045 Tez Danışmanı Prof. Dr. Mahir AYDIN İstanbul 2012 Bu tez, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (BAP) tarafından desteklenmiştir. (Proje No: 3441) II III Midilli Adası’nın İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1876-1914) - Metin Ünver ÖZ XIX. yüzyılın son çeyreği, Osmanlı Devleti’nde önemli siyasî, sosyal ve ekonomik değişikliklerin yaşandığı bir dönem olmuştur. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, sonuçları itibariyle Doğu Akdeniz’de bir statüko değişikliğine yol açmıştır. Kıbrıs’a yerleşen İngiltere, geleneksel savunma hattını İstanbul’dan Süveyş’e kaydırmıştır. Diğer taraftan, bölgenin küçük ama muhteris gücü Yunanistan, yeni denklemde yerini almaya çalışmaktaydı. Bu süreçte Girit, her zaman birinci derece mücadele sahası olmuştur. Doğu Akdeniz’de önemli birtakım siyasî gelişmelerin yaşandığı bu süreçte, bölgenin özellikle ticarî bir parçası olan Midilli Adası’nda, bir sosyo-ekonomik dönüşüm yaşanmaya başlamıştı. Bu, gelişen zeytinyağı ve sabun sanayisinin gerçekleştirdiği bir dönüşümdü. Ekonomik olarak zenginleşen Midilli’nin büyük çoğunluğunu Rumların oluşturduğu sakinleri, kapitalizm ve Yunan irredentismi arasında, menfaatlerine uygun bir yer edinmeye çalışmışlardır. Bu dönemde, Osmanlı Devleti, hayata geçirdiği, Midilli Adası’nı da kapsayan, değişik idarî ve ekonomik düzenlemeler aracılığı ile bölgedeki siyasî varlığını güçlendirerek, devam ettirmeye çalışmaktaydı. Girit’e göre, Kuzey Ege’deki Midilli, Sakız gibi adalar, dönemin Türk-Yunan ilişkilerinde ikinci derecede bir mücadele sahasıydı. Bu tez 1876-1914 yılları arasında, Midilli Adası’nda idarî, sosyal ve ekonomik olarak yaşanan olayları, yukarıda bahsedilen bölgesel gelişmelerin ışığında, yerli ve yabancı arşiv kaynakları kullanılarak, değerlendirmeye çalışmıştır. IV The Administrative and Socio-economic Structure of Mytilene Island (1876-1914) - Metin Ünver ABSTRACT The last quarter of the 19th century was a period in which important political, social and economic changes took place. The Russo-Ottoman War of 1877-1878 and its results caused a shift in the status quo of Eastern Mediterranean. Thus, obtaining Cyprus, England was re-defining the limits of its traditional defence line from the Straits to Suez Channel. In the meanwhile, Greece, small but acquisitive power of the region, was trying to have a good position in the new power balance. In this period, Crete would always be a-first-rate site for struggles. While Eastern Mediterranean underwent some important political changes, the Island of Lesvos, a commercial part to the said region, started experiencing a socio-economic transformation. This was a transformation driven by the growing olive oil and soap-making industry. The inhabitants of Lesvos, comprised mostly Ottoman Greeks, while growing rich, tried to obtain the most beneficial place between capitalism and Greek irredentism. During this period, the Ottoman Empire with the implementation of a series of administrative and economic reforms in the country, also including Lesvos, were trying to enhance and retain its sovereignty in the region. Comparing with Crete, the Northern Aegean was a second-rate struggle site in the Greco-Turkish relations. This thesis aims to evaluate the administrative, social and economic developments in Lesvos Island between 1876 and 1914, in the light of above mentioned events, with documents from Turkish and British archives. V ÖNSÖZ Coğrafî olarak Batı Anadolu ile karşıkarşıya bulunan Midilli Adası, Sakız ve Sisam örneklerinde olduğu gibi, tarih içinde, karşı kıyıdaki, Ayvalık ve İzmir gibi şehirlerle, sosyal ve ekonomik ilişkiler geliştirmiştir ve bu şekilde anakara ile adeta bütünleşmeşmiştir. Bu ilişki, Osmanlı Devleti zamanında, hiçbir şekilde göz ardı edilmeyerek, adaların idarî olarak anakara ile irtibatlandırıldığı görülmektedir. Adalarla ilgisini her zaman sürdüren Osmanlı Devleti’nin, buradaki idarî uygulamaları, devletin diğer bölgelerindeki idarî birimlerinden farklı olmamıştır. Midilli Adası’nın İdarî ve Sosyo-ekonomik Yapısı (1876-1914) adlı tez çalışmamızda Osmanlı Devleti’nin Midilli Adası’nında takip ettiği yönetim tarzı üzerinde durulduğu gibi, Midilli’nin, tarih içinde gelişen ticarî ilişkileri ve 1876 sonrasında bu anlamda yaşanan gelişmeler ele alınmıştır. Bu arada yaşanan uluslararası siyasî gelişmelerin, tarih içinde oluşmuş idarî, sosyal ve ekonomik dengeler üzerinde yarattıkları etkiler anlaşılmaya çalışmıştır. Bu bağlamda, Osmanlı Devleti’nin geliştirdiği karşı uygulamalar ve tutumların da Midilli örneğinden hareketle tespitine gayret edilmiştir. Burada peşinen ifade edilmelidir ki, Yunanistan tarafından işgal edilmeleri sonrasında, özellikle I. Dünya Savaşı’nın zorunlu kıldığı birtakım yasaklamalar ve kısıtlamalarla üzerine, Batı Anadolu ile tarih içinde oluşmuş tüm ilişkilerinden mahrum kalan, başta Midilli olmak üzere, Doğu Ege Adalarında hayat şartları oldukça zorlaşmış, çok sıkıntılı yıllar yaşanmıştır. Daha uzun vadede, söz konusu adaların her birinin sahip olduğu belirli ölçekteki sanayi yine aynı sebepten ötürü büyük bir çöküş yaşamıştır. Bu bağlamda Midilli’de zeytinyağı ve özellikle de sabun sanayisi boyut değiştirerek, küçülmek durumunda kalmıştır. Çünkü Midilli’deki sanayi ve ticarî faaliyetler Batı Anadolu kıyıları ile olan ilişkiler ve Anadolu Yarımadası’nda mevcut idarî yapı (bu sırada Osmanlı Devleti) ile bağlantısı olduğu sürece anlamlıdır. Yunanistan hakimiyeti söz konusu doğal ilişkiyi sona erdirmiştir. Tezin, Osmanlı İdaresi’nde Bir Ege Adası: Midilli adlı birinci bölümüden, Osmanlı yönetimi altında, Midilli’de gerçkleştirilen idarî düzenlemeler, sebepleri ve sonuçları dikkate alınarak, incelenmeye çalışılmıştır. Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti’nin en kalabalık adası olan Midilli, Rumların çoğunlukta olduğu bir nüfus VI yapısına sahipti. Bu bakımdan merkezden atanan Müslüman idareciler ile yerel nüfuz grupları arasında yaşanan mücadele, bu mücadelenin sebepleri; özellikle Yunanistan’ın bölgede sürdürdüğü düşük yoğunlukta, daha çok kültürel ve dinî boyuttaki propaganda çalışmaları dikkate alınarak incelenmiştir. Burada, benimsediği farklı yönetim tarzı ve görüşleri dikkate alınarak, Namık Kemal’in mutasarrıflığı bir örnek olmak üzere etraflıca değerlendirilmiştir. Midilli Adası’nın nüfus ve yerleşim yapısı ve sosyal kurumlarının ele alındığı, ikinci bölümünde, iki toplumun sosyal hayatında rol oynayan önemli müesseseler ve bunların etkileri üzerinde durulmuştur. Bu bakımdan eğitim-öğretim faaliyetleri ve sosyal dayanışma, üzerinde durulan iki konu olmuştur. Cezayir-i Bahr- i Sefid Vilayet dahilinde, en fazla Müslüman, Midilli Adası’nda yaşamaktaydı. Önceki yüzyıllarda olduğu gibi Müslüman ve Rumların, XIX. yüzyıllın sonlarında, bir arada yaşayarak, ortak menfaatler söz konusu olunca dayanışma içine girebilecekleri, incelediğimiz dönemde Midilli Adası’nda örnekleriyle ortaya konmuştur. Bu bakımdan Midilli’deki iki cemaat arasındaki ilişkileri etkileyen unsurlar değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu bölümde, özellikle, Midillili Müslüman ve Rumların yol yapımı için bulundukları ortak fedakarlığa dikkat çekilmiştir. Tezin, Bir Ekonomik Birim Olarak Midilli Adası adlı son bölümünde, Midilli Adası’nın XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren yaşadığı ekonomik patlama ve bu patlamanın boyutları üzerinde durulmuştur. Bu noktada zeytinyağı ve sabun üretimi, bu üretimin iyileştirilmesi için Osmanlı Devleti’nin gösterdiği çaba ve sağladığı kolaylıklar ön plana çıkmaktadır. Üretim tekniklerinde yaşanan dönüşüm ve bunun Midilli’nin ihracat ve ithalatına ne şekilde yansıdığı, sayısal veriler eşliğinde incelenmiştir. Midilli Adası’nın sahip olduğu ekonomik potansiyel, Düyun-ı Umumiye verileri kullanılmak suretiyle, ortaya konulmuştur. Tez çalışmamızda ana kaynağımız Başbakanlık Osmanlı Arşivi olmuştur. Bunun yanında İngiliz Milli Arşivleri’nde yürütülen on aylık araştırma sonucunda elde edilen bulgular, tezimize önemli katkı sağlamıştır. Ayrıca, konumuzla ilgili olarak yabancı literatür ve incelediğimiz dönemde kaleme alınmış seyahatnamelere de müracaat ederek, arşiv belgelerinin eksik bıraktıkları ya da değinmedikleri hususlara ulaşılmaya çalışılmıştır. VII Tez projeme sağladığı destek için İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi, 2214-Yurtdışı Doktora Araştırma Burs Programı desteği ile İngiltere’deki araştırmalarımı finanse eden Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) ve maddî destekleri için Türkpetrol Vakfı’nın sayın yetkililerine teşekkürlerimi sunmaktan mutluluk duyuyorum. Yunanistan’da Midilli Adası hakkında yayımlanan bir eseri hediye eden sayın Hocam Doç. Dr. Fikret Sarıcaoğlu’na, hiç bir zaman eksik etmediği akademik muaveneti için teşekkürü ederim. Londra günlerindeki yardım ve dayanışması için baki dost, değerli akademisyen Yrd. Doç. Dr.Yahya Yeşilyurt’a, her zaman yeni birşeyler öğrendiğim, sevgili dostum Dr. Fatih Tığlı’ya katkıları için teşekkür etmeden geçemeyeceğim. Destekleri için Anabilim Dalımız öğretim üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Şamil Mutlu, Yrd. Doç. Dr. Neriman E. Hacısalihoğlu ve Araş. Gör. Burcu Kutlu Dilbaz’a teşekkürü bir borç bilirim. Londra’da arşiv ve kütüphane çalışmalarında bulunduğum sırada danışmanlığımı yapan, Exeter Üniversitesi Exeter Turkish Studies merkezinin başkanı Prof. Dr. Gerald MacLean’e değerli katkıları ve özellikle tezin kurgusu noktasında soru ve önerileri için şükran borçluyum. Yunanca çeviriler konusunda