Ochrona Zabytków Ochrona Zabytków

ISSN 0029-8247 1-2 (256-257) LXV INDEKS – 367605

NR 1-2/2012 cena 45 zł (w tym 5% VAT)

1-2/2012 Ochrona Zabytków Ochrona Zabytków

ISSN 0029-8247 INDEKS – 367605 Ochrona Zabytków INFORMACJA O PRENUMERACIE

WYDAWCA Prenumeratę „Ochrony Zabytków” można zamówić za pośrednictwem:

RUCH SA ul. Szwoleżerów 9, 00-464 Warszawa Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania tel. 22 628 48 41, 622 60 92 udziela „RUCH” SA Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, e-mail: [email protected] 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33; tel. 22 532 87 31, 532 88 20, 532 88 16, fax 22 532 87 32; www.zabytek.pl www.ruch.pol.pl, [email protected]

„Ochrona Zabytków” ﬁguruje w wykazie czasopism (cz. B, poz. 120) punktowanych w ramach oceny FIRMA AMOS parametrycznej jednostek naukowych. Za publikację 01-785 Warszawa, ul. Broniewskiego 8a; tel. 22 639 73 67; w „Ochronie Zabytków” autor uzyskuje 4 punkty. e-mail: [email protected]

Wersja papierowa „Ochrony Zabytków” (ISSN 0029-8247) jest wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma. GARMOND PRESS SA 01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3; tel./fax 22 836 69 21; RADA REDAKCYJNA e-mail: [email protected] Mariusz Czuba Paulina Florjanowicz dr inż. arch. Halina Landecka INMEDIO SP. Z O.O. prof. dr Bogumiła J. Rouba 90-446 Łódź, ul. Kościuszki 132; tel./fax 42 636 44 47; e-mail: [email protected]

REDAKCJA

Paulina Florjanowicz | redaktor naczelny KOLPORTER SA Beata Bauer | redaktor prowadzący 05-080 Izabelin, Mościska, ul. Bakaliowa 3; Andrzej Siwek | sekretarz redakcji tel. 22 355 05 65(66), fax 22 355 05 67(68); Olga Dyba | redaktor e-mail: [email protected] Laura Bakalarska | redaktor Tadeusz Sadowski | redaktor Piotr Berezowski | opracowanie graﬁczne Wydawnictwa Narodowego Instytutu Dziedzictwa do nabycia w siedzibie przy ul. Kopernika 36/40, 00-924 Warszawa, TŁUMACZENIA w godz. 9.00-15.00. Zamówienia można także składać telefonicznie: 22 826 93 52, Esplanada Language Solutions za pośrednictwem poczty elektronicznej: [email protected]. Spis dostępnych publikacji na stronie internetowej: www.zabytek.pl DRUK Geokart-International Sp. z o.o. Rzeszów

Nakład 800 egz. Warszawa 2012 realizacje

Ochrona Zabytków 1-2 (256-257) LXV 1-2/2012

Marek Konopka Aby z dawnego bytu wartości utrwalić i upowszechnić… 9 To preserve and disseminate values from the former existence… 33

Juliusz Wendlandt Od Ośrodka Dokumentacji Zabytków do Narodowego Instytutu Dziedzictwa 35 From the Centre for Documentation of Monuments to the National Heritage Board of Poland 45

Paulina Florjanowicz Narodowy Instytut Dziedzictwa czyli Ośrodek Dokumentacji Zabytków 50 lat później 49 The National Heritage Board of Poland – the Centre for Documentation of Monuments 50 years later 56

Andrzej Michałowski Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu Narodowa Instytucja Kultury. Historia struktury organizacyjno-prawnej. Lata 1977-2002 57 The Centre for the Protection of Historic Landscape, a National Institution for Culture – the history of the organisational and legal structure, years 1977-2002 72

Michał Grabowski Od Ośrodka Dokumentacji Zabytków do Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Rewolucyjna zmiana czy procesowa kontynuacja zadań z zakresu archeologii? 73 From the Centre for Documentation of Monuments to the National Heritage Board of Poland. A revolutionary change or a procedural continuation of tasks relating to archaeology? 80

Roman Marcinek Dwadzieścia lat działalności ośrodków regionalnych 81 Twenty years of activity of regional centres 93

Ewa Nekanda-Trepka Zespół Ekspertów – 10 lat w służbie ochrony zabytków 95 The Team of Experts – 10 years serving the protection of monuments 100

1 realizacje

Elżbieta Jagielska Rola Działu Analiz Konserwatorskich w realizacji zadań statutowych Narodowego Instytutu Dziedzictwa 101 The role of the Conservation Analyses Department in the performance of statutory tasks of the National Heritage Board of Poland 110

Michał Gradowski Dokumentacja zabytkowego złotnictwa 111 Documentation of historic silver work 115

Jerzy Szałygin Rejestr i ewidencja zabytków nieruchomych oraz ruchomych w działaniach Narodowego Instytutu Dziedzictwa 117 The role and tasks of the Monument Record and Register Department in the organisational structure of National Heritage Board of Poland 158

Arkadiusz Kołodziej Rejestr zabytków nieruchomych we wdrażaniu dyrektywy INSPIRE. Podsumowanie stanu prac w latach 2010-2011 159 Register of non-movable monuments in the implementation of the INSPIRE directive. Summary of the level of work progress in years 2010-2011 168

Bartosz Skaldawski Działalność edukacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa 169 Educational activity of the National Heritage Board of Poland 182

Małgorzata Fokt-Willmann Europejskie Dni Dziedzictwa – pierwsze edycje 183 European Heritage Days – first editions 186

Marcin Rembacz Wspólny temat i ogólnopolska inauguracja – dalszy rozwój Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce 187 The common topic and the nationwide inauguration in Poland – the further development of European Heritage Days in Poland 190

Marcin Sabaciński Dekada nowych wyzwań. Następcy Ośrodka Dokumentacji Zabytków w walce z przestępczością przeciwko zabytkom 191 The decade of new challenges. Successor of the Centre for Documentation of Monuments in the fighting of crime against monuments 198

2 realizacje

Szanowni Państwo!

Narodowy Instytut Dziedzictwa, wydawca „Ochrony Zabytków”, powstał w 2011 roku i już świętuje jubileusz 50-lecia działalności. Jak to możliwe? Narodowy Instytut Dzie- dzictwa, dawniej Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków jest bowiem prawnym następcą wielce zasłużonej dla polskiego konserwatorstwa instytucji – Ośrodka Do- kumentacji Zabytków. ODZ został powołany do życia przez ówczesnego Ministra Kultury i Sztuki w 1962 roku i z sukcesem realizował swoje zadania przez cztery kolejne dekady. W 2002 roku z dawnego ODZ oraz Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu powstał Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, do którego w roku 2007 dołączono Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. W 2011 roku decyzją ministra kultury i dziedzictwa narodowego KOBiDZ zmienił nazwę na Narodowy Instytut Dziedzictwa. Postanowiliśmy uczcić ten piękny jubileusz specjalnym wydaniem naszego pisma. Znajdą w nim Państwo informacje zarówno o czterdziestoletnim dorobku Ośrodka Do- kumentacji Zabytków oraz przypomnienie działalności Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, jak i Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, które to instytucje z czasem utworzyły KOBiDZ, a następnie NID. Ostatni numer jubileuszowy „Ochrony Zabytków”, z okazji 40-lecia ODZ, ukazał się równo dekadę temu, na początku 2002 roku („Ochrona Zabytków” nr 1 z 2002 r.). Kilka miesięcy później ODZ przestał istnieć w swojej dotychczasowej formie. Jego idee konty- nuował Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, a następnie Narodowy Insty- tut Dziedzictwa. Obecny numer jubileuszowy różni się jednak od tego sprzed dziesięciu lat. Kolejne artykuły zostały zestawione w taki sposób, aby ukazać ciągłość realizowanej misji naszej instytucji – artykułom historycznym towarzyszą teksty obecnych pracowni- ków NID, którzy prezentowane projekty kontynuują, dostosowując je jednak do współ- czesnych oczekiwań odbiorców i wykorzystując najnowszą metodologię. Nowatorstwo zresztą od samego początku było wizytówką ODZ – była to wszak jedna z pierwszych konserwatorskich instytucji na świecie, która w sposób zestandaryzowany gromadziła dokumentację o zasobie zabytkowym całego kraju. Warto o tym pamiętać. Zmieniająca się rzeczywistość każe dostosowywać metodykę naszych działań do wyzwań współczesności, jednak misja ODZ, zdefiniowana w statucie sprzed pół wieku pozostaje aktualna: „usprawnienie inwentaryzacji zabytków dla racjonalnego planowania ich odbudowy i konserwacji”. Dziś oczywiście nie odbudowuje się już zabytków, ale misją NID nadal pozostaje tworzenie podstaw dla zrównoważonej ochrony dziedzictwa poprzez gromadzenie i upowszechnianie wiedzy o zabytkach, wyznaczanie standardów ich ochrony i konserwacji oraz kształtowanie świadomości społecznej celem zachowania dziedzictwa kulturowego Polski dla przyszłych pokoleń. Narodowy Instytut Dziedzictwa działa na styku wielu różnych obszarów aktywności państwa i społeczeństwa – stąd mnogość naszych projektów i różnorodność grup docelowych. W konsekwencji niezwykle trudno jest dotrzeć z informacją o pełnym spectrum naszej działalności do wszystkich zainteresowanych. Niniejszy tom także nie pomieścił artykułów dotyczących całej aktywności NID. Brakuje chociażby omówienia całego obszaru współpracy międzynarodowej, w tym tak ważnych zagadnień jak realizacja części zapisów konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO, czy realizowanej z powodzeniem od kilku lat współpracy eksperckiej z Radą Europy i Komisją Europejską. Nie wspominamy także o naszej aktywności na polu wspie-

3 realizacje

rania działań konserwatorskich na Ukrainie i Białorusi, ani o wieloletnim programie rewitalizacji Parku Mużakowskiego, którym zresztą NID zarządza bezpośrednio. Nie ma mowy o roli NID w procesie uznawania najcenniejszych obiektów za Pomniki Historii i naszych intensywnych staraniach stworzenia ich silnej marki. Nie ma też omówienia wielu innych obszarów aktywności NID – nie dlatego, że są one mniej ważne, ale dlatego, że na wszystko po prostu nie starczyło miejsca. Przede wszystkim jednak ideą tego szczególnego numeru „Ochrony Zabytków” było pokazanie pierwotnych zadań ODZ oraz sposobu, w jaki dziś ich realizację kontynuuje NID. A zadań ciągle przybywa i będzie jeszcze wiele okazji, żeby o nich pisać, także na tych łamach. Zgodnie ze złożoną w poprzednim numerze obietnicą, „Ochrona Zabytków” trwale się zmienia, jest coraz ciekawsza i bliższa realnym i bieżącym problemom konserwatorskim. Przygotowując ten numer specjalny przyjęliśmy założenie, że każdy z nas ma prawo do swoich wspomnień i traktujemy zamieszczone teksty jako dzieła autorskie. Dotyczy to szczególnie tych autorów, którzy z ODZ i innymi przodkami NID byli związani wiele lat temu i patrzą na pół wieku dokonań z nieco innej perspektywy. W niektórych z nich nie brak krytyki naszych obecnych działań, którą z pokorą przyjmujemy i za którą w tym miejscu pragnę bardzo podziękować. Artykuły pióra obecnych pracowników NID podlegały zgoła innej zasadzie – nie ma w nich krytyki czasów minionych, nie to jest naszą rolą, bo czujemy się kontynuatorami idei ODZ sprzed 50 lat i mimo różnych zakrętów historii naszym zadaniem jest konty- nuować tę misję i starać się ją wypełniać jak najlepiej. Nie chcemy krytykować tego co było, ale ewaluować i dostosowywać do wymogów współczesności. Wierzę, że to się nam udaje i mam nadzieję, że taki też będzie Państwa odbiór. Na zakończenie, zapraszając do lektury, pozostaje mi życzyć wszystkim Państwu, przede wszystkim dawnym i obecnym pracownikom i współpracownikom ODZ, OOZK, ORBA, OODA, KOBiDZ oraz NID, a w szczególności wszystkim byłym dyrektorom tych szacownych instytucji, wszystkiego najlepszego z okazji jubileuszu 50-lecia. Pragnę po- dziękować za Państwa pracę, wiedzę oraz pasję – pasja, zaangażowanie i osobisty stosunek do podejmowanych zadań, do polskich zabytków łączą bowiem autorów minionych sukcesów ODZ i dzisiejszych twórców wizerunku Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

Paulina Florjanowicz

Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa

4 realizacje

Dear Readers!

The National Board of Poland, the publisher of the Ochrona Zabytków magazine, was established in 2011, but is already celebrating the 50th anniversary of its activity. How is that possible? The National Board of Poland, formerly the National Centre for Research and Documentation of Monuments, is the legal successor of the Centre for Documenta- tion of Monuments (CDM) – an institution to which the Polish conservation owes very much. CDM has been established by the then Minister of Culture and Art in 1962 and accomplished its tasks successfully for four successive decades. In 2002 the former CDM and the Centre for the Protection of Historic Landscape were merged to establish the National Centre for Research and Documentation of Monuments (NCRDM), into which the Centre for the Protection of Archaeological Heritage was incorporated in 2007. In 2011, by the decision of the Minister of Culture and National Heritage, NCRDM changed its name to the National Heritage Board of Poland. We decided to celebrate this magnificent anniversary with a special issue of our magazine. It will contain information about achievements of the Centre for Documentation of Monuments during 40 years of its existence and about the activities of the Centre for the Protection of Historic Landscape and the Centre for the Protection of Archaeological Heritage, i.e., the institutions on the basis of which NCRDM and later the National Herit- age Board of Poland was established. The last jubilee issue of Ochrona Zabytków was published on the occasion of the 40th anniversary of CDM exactly 10 years ago, at the beginning of 2002 (Ochrona Zabytków no. 1, 2002). A few months later, CDM ceased to exist in its then-current structure. Its ideas were continued by the National Centre for Research and Documentation of Monu- ments and later the National Heritage Board of Poland. However, the current jubilee issue is different from the one published 10 years ago. Successive articles were arranged in a manner showing the continuity of the mission of our institution; articles on historical topics are accompanied by texts of current employees of the National Heritage Board of Poland (NHB), who continue the presented projects, at the same time adapting them to contemporary expectations of recipients and making use of the latest methodology. Anyway, innovation was the trademark feature of CDM – after all, it was one of the first conservation institutions in the world that collected documentation about historic object resources of the entire country in a standardised manner. It is something worth remembering. In the changing reality, we have to adapt the methodology of our activities to challenges of contemporary times, but the mission of CDM that was defined in its statutes 50 years ago remains valid: „to improve the stock-taking of monuments for the rational planning of their reconstruction and conservation”. Obviously, monuments are no longer reconstructed today, but the mission of NHB is still to create the basis for the sustainable preservation of heritage by gathering and disseminating knowledge about historical monuments, by setting standards for their protection and conservation, and by raising the social awareness of Polish cultural heritage in order to preserve it for posterity. The National Heritage Board of Poland acts at the intersection of many different fields of activity of the state and society and, therefore, runs a multitude of projects addressed to diverse target groups. Consequently, it is extremely difficult to pass information about the full scope of our activity to all interested persons.

5 realizacje

This volume does not contain all articles concerning the entire activity of NHB, either. For instance, the entire area of international co-operation was not covered, including important issues such as the implementation of part of the provisions of the UNESCO World Heritage Convention, or expert co-operation with the Council of Europe and the European Commission that has been carried out successfully for a few years. There is also no mention of our activity concerning the support of conservation initiatives in the Ukraine and Belarus or the long-term program of revitalisation of the Muskau Park, which is managed directly by NHB. The role of NHB in the recognition of the most valuable objects as Monuments of History and our intense efforts to create their strong brand are not mentioned, either. Many other areas of NHB’s activity were not covered as well – not because they are less important, but because there was not enough space to write about everything. However, the primary idea of this special issue of Ochrona Zabytków was to present the original tasks of CDM and the manner in which their implementation is continued by NHB today. And the number of these tasks is continuously increasing and there will be many opportunities to write about them, also in this magazine. According to the promise made in the previous issue, Ochrona Zabytków is being transformed into a more interest- ing magazine that reflects more closely real and current conservation issues. When preparing this special issue, we assumed that each of us had the right to include his own memories and we treat the published texts as authors’ works. This applies particularly to the authors who participated in activities of CDM and other predecessors of NHB and look back on 50 years of achievements from a slightly different perspective. Some of them contain critical remarks about our current activities, which we humbly accept and for which I would like to thank very much here. Articles by current employees of NHB were written according to a completely different principle – they contain no criticism of the past. This is not our role, because we feel that we continue the idea of CDM formulated 50 years ago and, in spite of various twists and turns of history, our task is to pursue this mission and try to fulfil it as best as possible. We do not want to criticise things from the past, but to evolve and adapt our current activities to requirements of contemporary times. I believe that we succeed in doing this and I hope that you have this feeling, too. Finally, let me wish all of you, including former and current employees and collabo- rators of CDM, CPHL, the Centre for Archaeological Rescue Research, CPAH, NCRDM and NHB, in particular all former directors of those renowned institutions, all the best on the occasion of the jubilee of the 50th anniversary. I would like to thank you for your work, knowledge and passion, because it is the passion, commitment and personal atti- tude to the tasks being undertaken that connects authors of past successes of CDM with today’s creators of the image of the National Heritage Board of Poland.

Paulina Florjanowicz

Director of the National Heritage Board of Poland

6 realizacje

Szanowni Państwo!

W tym roku mija 50 lat od powołania instytucji, której zasługi dla ochrony zabytków w Polsce są trudne do przecenienia. Powstały w 1962 roku Ośrodek Dokumentacji Zabytków był miejscem, w którym przez dziesiątki lat ludzie oddani ochronie zabytków wypracowywali standardy dokumentowania i badań zabytków, tworzyli zbiór dokumentacji konserwatorskiej i archiwalnej. Działania te, a także żywa współpraca ze specjalistami różnych branż działających na rzecz ochrony konserwacji obiektów i zespołów zabytkowych oraz państwowymi służbami odpowiedzialnymi za ich ochronę tworzyły podstawy do kształtowania strategii ochrony zabytków w Polsce. Dorobkiem tej instytucji jest zarówno stworzenie unikatowej dokumentacji konserwatorskiej, jak i integracja środowiska konserwatorskiego w naszym kraju. Kontynuatorem działań ODZ i dziedzicem jego dorobku jest instytucja powstała ze scalenia Ośrodka Dokumentacji Zabytków, Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego -Narodowy Instytut Dziedzictwa. W takim kształcie instytucja ta działa od niespełna dwóch lat, ale z sukcesem realizuje swoją misję przy wsparciu najnowszych technologii informatycznych, czym otwiera nowy rozdział w dziejach polskiego konserwatorstwa. Wyzwaniem współczesności jest także szukanie dróg kształtowania społecznej potrzeby ochrony naszego dziedzictwa, potrzeby, która nie może jedynie być udziałem grup specjalistów, nielicznych hobbistów oraz administracji publicznej, ale także jak najszerszych kręgów polskiego społeczeństwa. Zapraszam na spotkanie z historią ODZ i współczesnym dorobkiem Narodowego Instytutu Dziedzictwa na łamach szczególnego numeru „Ochrony Zabytków”, wydanego z okazji jubileuszu 50-lecia powołania Ośrodka Dokumentacji Zabytków.

Bogdan Zdrojewski

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

7 realizacje

Szanowni Państwo!

Współczesna ochrona zabytków to kompleks działań mających na celu przywracanie do świetności danych budynków, dzieł sztuki i przedmiotów użytkowych, utrzymywanie ich w jak najlepszym stanie zachowania, stałą ochronę i opiekę, dokumentowanie i propagowanie wartości, które reprezentują. Działania te mają obecnie charakter interdyscyplinarny, wymagają zatem jak najszerszego zakresu wiedzy i stałej wymiany doświadczeń. W ochronie zabytków, a szerzej rzecz ujmując w ochronie dziedzictwa kulturowego rola wiodąca przypada służbom konserwatorskim i instytucjom kultury funkcjonujących w tej sferze. Spośród podmiotów działających na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, Narodowy Instytut Dziedzictwa pełni niewątpliwie rolę lidera, z uwagi na cele strategiczne i zadania jakie instytucja ta realizuje - udostępnianie wiedzy o zasobach dziedzictwa kulturowego, waloryzacja zasobów kulturowych, tworzenie merytorycznych podstaw systemu ochrony zabytków, edukacja o dziedzictwie. Narodowy Instytut Dziedzictwa jest godnym spadkobiercą Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, a przede wszystkim powołanego równo 50 lat temu, Ośrodka Dokumentacji Zabytków. Chciałbym ze szczególnym szacunkiem odnieść się do pionierów dokumentacji zabytków w powojennej Polsce. Ich zadaniem było odtworzenie zasobów dokumentacji architektoniczno-konserwatorskiej, stanowiących punkt wyjścia do odbudowy zabytków ze zniszczeń wojennych. Dokonania te okazały się na tyle obiecujące, że powstała koncepcja zinstytucjonalizowania działań związanych z dokumentowaniem zabytków w Polsce. Tak w roku 1962 powstał Ośrodek Dokumentacji Zabytków, z zadaniem dokumentowania w jak najszerszym zakresie zasobów ocalałego z pożogi wojennej dziedzictwa kulturowego. Z zadań tych, mimo wszelkich trudności i ograniczeń, pracownicy i współpracownicy Ośrodka Dokumentacji Zabytków wywiązali się znakomicie, tworząc niezwykły zbiór dokumentacji pomiarowej, fotograficznej i opisowej. Z okazji Jubileuszu 50-lecia, wszystkim byłym Pracownikom Ośrodka Dokumentacji Zabytków pragnę złożyć najserdeczniejsze podziękowania za hart ducha, pasję i wytrwałość w dążeniu do celu, ale też za skromność i życzliwość. Pracownicy Ośrodka Dokumentacji Zabytków mogą czerpać wielką satysfakcję, z faktu, że ich trud nie poszedł na marne. Czterdziestoletnią działalność Ośrodka Dokumentacji Zabytków kontynuował utworzony w 2002 roku Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, a obecnie dorobek ten, w sposób wszechstronny i nowoczesny, pomnaża od początku 2011 roku Narodowy Instytut Dziedzictwa. Biorąc pod uwagę dotychczasowe dokonania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, możecie Państwo odczuwać zadowolenie z dobrze spełnionego obowiązku przekazywania przyszłym pokoleniem spuścizny naszych ojców i dziadów. Życzę dalszych sukcesów, wytrwałości w pokonywaniu trudności, radości z wielkich i małych sukcesów w życiu osobistym.

Piotr ŻUCHOWSKI

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Generalny Konserwator Zabytków

8 realizacje

Aby z dawnego bytu wartości utrwalić i upowszechnić…

Marek Konopka „Zachować od zatracenia pamiątki narodowe, podawać je wnukom potomnym, było zawsze i wszystkich ludów wicedyrektor ODZ w latach 1981-1989, powinnością świętą i tkliwą…” dyrektor ODZ 1990-995 (Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia, 1821)

Gałąź z tradycji inwentarza zabytków Po 140 latach od ukazania się „pierwszego bodaj rządowego wydawnictwa o charakterze inwen- Rozpoczynając w 2010 roku edycję dzieła Kazi- taryzacyjnym” w 1821 roku1 na przełomie 1961 i 1962 mierza Stronczyńskiego opisy i widoki w Królestwie roku powstał Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Po- Polskim(1844-1855) Ośrodek nawiązał do pierwszej wołany przed 50 laty2, obecnie, pod trzecią już nazwą zrealizowanej próby inwentaryzacji zabytków3 na – Narodowego Instytutu Dziedzictwa – jest, zgodnie ziemiach polskich, niezwykłej co do zasięgu i zakre- z powszechną opinią środowiska konserwatorskiego – su wykonania, wskazując poniekąd na korzenie swej główną (choć ciągle niespełniającą wszystkich oczeki- działalności. Ale rzeczywistym kamieniem węgiel- wań i nadziei) instytucją w obszarze ochrony zabytków nym Ośrodka był Spis zabytków architektury i budow- i krajobrazu kulturowego. Efekty działań ODZ i jego nictwa (Warszawa 1964), który według intencji jego przeobrażenia w ciągu tych 50 lat były ściśle związane inicjatora i twórcy, Kazimierza Malinowskiego4, był z jednej strony z polityką państwa w zakresie ochro- uwieńczeniem, a więc zakończeniem inwentaryzacji5. ny zabytków, z drugiej zaś z przeobrażeniami, jakie Nieprzypadkowo zresztą w nazwie instytucji pojawił przechodziła idea ochrony patrymonium narodowego się termin „dokumentacja”, określający wszelkie formy i dorobku kulturalnego w Europie i na świecie, a także opisu i utrwalania działań przy pracach związanych ze zmianami w rozumieniu roli reliktów przeszłości z ochroną zabytków. w przestrzeni społecznej i, co za tym idzie, w formo- Dzieje tworzenia inwentarza zabytków w XIX waniu idei ochrony zabytków przez środowiska wie- wieku w Polsce doczekały się znakomitej analizy lu dyscyplin naukowych i organizacji społecznych na i opisu Michała Walickiego6, a kolejne próby, zwłasz- rzecz wyboru wartości, które kształtują i stanowią cza starania w okresie międzywojennym, przedstawił o tożsamości społeczeństwa. Ośrodek Dokumentacji skrupulatnie Kazimierz Malinowski we wspomnia- Zabytków miał być instytucją – narzędziem do realiza- nym Spisie…7. Jednak termin „inwentarz zabytków” cji praktycznych działań w ochronie zabytków, przede zniknął w okresie minionego pół wieku z języka wszystkim w kwestii podstawowej, a mianowicie w for- opisującego problematykę ochrony zabytków. Sło- mułowaniu odpowiedzi na pytanie, co należy chronić, wami kluczowymi stały się ewidencja, spis, studium a więc: czym jest zabytek, jakie są jego cechy i jakie i krajobraz kulturowy. Zasady i kryteria inwenta- przedstawia wartości, które należy zachować. rza zabytków wnikliwie i dokładnie sprecyzowane

9 realizacje

zostały w okresie II Rzeczpospolitej. Zakreślały one Drugą gałęzią wyrosłą z pnia inwentarza topo- jego przedmiot i zakres w dwóch wzajemnie się uzu- graficznego stał się Katalog zabytków sztuki, pomni- pełniających celach. Pierwszy z nich – spis admini- kowe dzieło Instytutu Sztuki PAN14. Instytut nie stracyjny służący określeniu zadań rządu dla wywią- tylko przejął materiały gromadzone w poprzednich zania się z obowiązków konserwatora zabytków, drugi latach przez CBI, ale także w znacznej mierze pro- – spełniający cele inwentaryzacji naukowej. Oba te gram i zakres inwentarza15. Ogromny zbiór materia- cele pojawiały się już u zarania idei ochrony zabytków łów dokumentacyjnych zgromadzonych przez inwen- w XVIII wieku, są werbalizowane także przed spisem taryzatorów Instytutu zaowocował z jednej strony K. Stronczyńskiego, co zrozumiałe, bo tylko analiza imponującą serią wydawniczą Katalogu16, z drugiej wartości na podstawie wiedzy z zakresu historii po- wieloma odkryciami nieznanych, a wielkiej wartości zwala podejmować racjonalne decyzje administra- dzieł sztuki i znakomitymi publikacjami naukowymi, cyjne. Warunki te spełniała koncepcja inwentarza przygotowywanymi na bazie gromadzonych materia- topograficznego zabytków, którego przygotowywa- łów, przedstawiającymi zabytki architektury i sztuki17, nie rozpoczęto w latach 30. i który udało się wykonać a także przyczynił się do wykształcenia kadry histo- i wydać jedynie dla trzech powiatów. Ostatni – „ży- ryków sztuki o eksperckiej wiedzy. Jednakże w mia- wiecki”, przygotowany przez Jerzego Szablowskiego, rę upływu czasu, mimo wspólnoty celu, obie gałęzie ukazał się w 1948 roku8. z „pnia inwentarza” rosły w zgoła innym kierunku. Spis… z 1964 roku (ukończony w 1960 roku) był, Rezultaty penetracji terenowych wysłanników Ka- zgodnie z przyjętym w tytule terminem, jedynie spi- talogu – w postaci wszelkich możliwych obserwacji, sem klasyfikacyjnym, zrealizowanym właśnie dla dokumentacji fotograficznej i pomiarów – trafiały do potrzeb administracji państwowej9. Uznanie przez teczek archiwalnych, z których wyłaniały się w posta- K. Malinowskiego, że spełniono cel zakreślony przez ci syntetycznych tomów Katalogu. Cykl wydawniczy J. Remera10, a następnie J. Szablowskiego po wojnie11, charakterystyczny dla PRL, ograniczany limitami fi- jakim miał być inwentarz topograficzny, można uznać nansowymi, znikomymi przydziałami papieru i stałą za charakterystyczny dla PRL zabieg manipulacji se- kolejką do drukarni, powodował, że rezultaty badań mantycznej, podstawiania imitacji pod nazwę z jasno oglądały światło dzienne po wielu latach. Dlatego określonym desygnatem. Spis miał służyć ochronie za- katalog nie mógł pełnić roli narzędzia operacyjnego bytków, a – jak się okazało – posłużył jako kamuflaż dla służby konserwatorskiej. Program zawężąjący jego dla ograniczenia zakresu zainteresowania i interwen- zakres (aczkolwiek zmieniany) do dzieł sztuki powo- cji państwa wobec tysięcy obiektów znacznej wartości, dował selekcję materiału już na etapie opracowania. które zostały odebrane osobom zakwalifikowanym do Nie miał więc cech ewidencji pełnej, gdyż kryteria, klasy wrogów systemu (dwory, rezydencje i kamieni- zgodnie z którymi opisane obiekty można było wpro- ce w miastach, obiekty przemysłowe itp.). Znamien- wadzić do katalogu, w 2. połowie XX wieku zmieniane jest przy tym, że formułujący cele statutowe ODZ ły się zwłaszcza w stosunku do powstałych po 1850 mieli świadomość tej manipulacji. W zarządzeniu nr roku, która to cezura, w odniesieniu do tego co jest 168 z 22 grudnia 1961 roku pada sformułowanie, że lub nie jest zabytkiem, w dalszym ciągu funkcjonowa- tworzy się Ośrodek „W celu usprawnienia inwentary- ła w świadomości środowisk zajmujących się ochroną zacji zabytków”12, a w regulaminie (pełniącym funkcję zabytków. W rezultacie zarówno ze względów prak- statutu) z 31 sierpnia 1962 roku, w punkcie 313 posta- tycznych (brak syntetycznego dokumentu zabytku), nawia, że „Do zakresu działania Ośrodka należy ewi- jak i specyfiki długodystansowej pracy przy katalo- dencja dóbr kultury z dziedziny architektury i budow- gu, efekty mogły być wykorzystywane przez służbę nictwa oraz dokumentacji prawnej zarejestrowanych konserwatorską tylko dla ogólnego rozeznania co do zabytków nieruchomych” (ewidencji miast i zespołów nasycenia zabytkami danego regionu, ale nie mogły zabytkowych, ewidencji dokumentacji historycznej stanowić bazy dla podejmowania decyzji o wpisie i technicznej zabytkowej architektury i budownictwa), do rejestru zabytków. Tymczasem to właśnie rejestr ewidencji ruchomych dóbr kultury (a także inwenta- zabytków, powołany po odzyskaniu niepodległości rzy muzealiów i muzealiów o wysokiej wartości). w 1918 roku18 i kontynuowany w Ustawie o ochronie

10 realizacje

dóbr kultury i o muzeach z 1962 roku, stał się osią19, spisu zabytków doprowadzi do końca. Finałem akcji wokół której zbudowany został system ochrony zabyt- była klasyfikacja zebranych materiałów i publikacja ków w PRL. całości. Ten cel można było zrealizować w ramach Powstanie Ośrodka Dokumentacji Zabytków wyodrębnionej instytucji gromadzącej i opracowują- wiąże się ściśle z przemianami po tzw. przełomie paź- cej dokumentację. dziernikowym 1956 roku i procesem decentralizacji Dzień 4 października 1962 roku był ostatnim w zarządzaniu państwem. Odbudowa i prace konser- dniem pracy K. Malinowskiego w ZMiOZ, ale od watorskie oraz organizacja muzealnictwa powierzo- sierpnia nowa instytucja, której został dyrektorem, na została po 1945 roku Naczelnej Dyrekcji Muzeów Ośrodek Dokumentacji Zabytków, dysponowała za- i Ochrony Zabytków. Po jej likwidacji zadania z tego twierdzonym przez ministra kultury i sztuki statutem zakresu w Ministerstwie Kultury i Sztuki realizował (regulaminem). Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków, w końcu lat 50. – Zarząd Muzeów i Ochrony Zabyt- Poszukiwanie tożsamości ków, którego dyrektorem był Kazimierz Malinowski. (1962-1974) Jako jeden ze współtwórców nowej ustawy (wprowadzenie jej stało się uwieńczeniem jego pracy w tym Program działalności Ośrodka Dokumentacji Zabyt- zakresie20) zdawał sobie sprawę, że po jej uchwaleniu ków określony zarządzeniem ministra kultury i sztuki podejmujący decyzję o wpisie do rejestru wojewódzcy i uszczegółowiony regulaminem (statutem), skonstru- konserwatorzy zabytków powinni dysponować spisem owany został zwięźle, nieprecyzyjnie i nieadekwatnie zabytków, o co, zgodnie z planowanym zapisem usta- do narzędzi, jakimi dysponowała nowa instytucja. wy, powinno zadbać państwo21. W Zarządzie Muze- Głównym celem Ośrodka – określonym w zarządze- ów i Ochrony Zabytków w latach 1958-1960 podjęto niu – miało być przeprowadzenie centralnego rejestru więc zadanie przygotowania spisu zabytków archi- zabytków, ale w regulaminie określonym już „central- tektury i sztuki z wykorzystaniem zaprojektowanego ną ewidencją” oraz „ewidencją dóbr kultury…”. Sfor- tam formularza, znanego dzisiaj pod nazwą „karty mułowania te były egzemplifikacją przygotowywanej zielonej”. Akcja ta, przeprowadzona w imponują- wcześniej ustawy z 1962 roku, która wprowadziła roz- cym tempie, objęła 35 000 obiektów. W ramach Na- różnienie „dobra kultury” i „zabytku”. Dobro kultury czelnej Dyrekcji, a następnie Centralnego Zarządu, stawało się zabytkiem przez wpis do rejestru. Kopie funkcjonowały liczne pracownie (także pomocnicze decyzji o wpisie do rejestru były odtąd przekazywane w postaci biblioteki), realizujące zadania niezbędne z ministerstwa do ODZ, ale w latach 60. nie miał on w zakresie planowania i projektowania, a tworzona żadnych narzędzi, aby zająć się analizą ich jakości me- dokumentacja była magazynowana w ministerstwie. rytorycznej i prawnej23. W pierwszych latach istnienia Kazimierz Malinowski zdawał sobie sprawę, że po ODZ stał się więc poniekąd „zewnętrznym” wydzia- wprowadzeniu nowej ustawy w 1962 roku materiały łem ZMiOZ, gromadzącym elementy działalności związane z jej przygotowaniem, a także dokumenta- dawnej Naczelnej Dyrekcji i Centralnego Zarządu, cja powstała w okresie działania CZMiOZ, nie będę które miały cechy pracy merytorycznej, a nie związa- mogły być należycie wykorzystywane przez służbę nej z zarządzaniem. konserwatorską. Zaledwie zainicjowanym elementem Regulamin przewidywał istnienie pięciu działów: przygotowań do „nowej rzeczywistości”, po uchwale- zabytków nieruchomych, ruchomych, muzealiów, ar- niu ustawy, była kwestia ewidencji zabytków rucho- chiwum i biblioteki. Dział zabytków nieruchomych mych znajdujących się poza muzeami. Około 1960 wyposażony został w zbiór „kart zielonych”, dział roku przygotowany został w ZMiOZ formularz dla ruchomych – w formularz karty opracowanej dla ewidencji tych zabytków w postaci karty tego samego tych zabytków jeszcze w ministerstwie i kilkadzie- formatu i zbliżonej koncepcją do „karty zielonej”. Ka- siąt próbnie zrealizowanych kart dla testowanych zimierz Malinowski wiązał osobiste plany z pracą uni- obiektów. Stamtąd też przeniesiony został księgo- wersytecką i stanowiskiem dyrektora Muzeum Naro- zbiór gromadzony przez różne wydziały ZMiOZ dowego w Poznaniu22, uznał jednakowoż, że sprawy oraz archiwalna dokumentacja, tzw. Teki Glinki,

11 realizacje

w zespołach przygotowujących klasyfikację30, a także z wojewódzkimi konserwatorami zabytków, z czasem z biurami dokumentacji zabytków, powstającymi od 1965 roku w kolejnych województwach31. Spis…, który według zawartej w nim opinii K. Mali- nowskiego zakończył dzieło inwentaryzacji (a wła- ściwie ewidencji) zabytków architektury w Polsce32, znalazł licznych krytyków wśród wojewódzkich kon- serwatorów33. Co więcej, mimo że zmiany kryteriów oceny „zabytkowości” budowli, szczególnie z 2. po- łowy XIX wieku, a więc o metryce znacznie ponad

1 przyjmowanej dla wieku zabytków cezury 50 lat, i nawet według ortodoksyjnych historyków uznawanych które stały się zaczątkiem archiwum ODZ i obejmo- za obiekty o znaczeniu historycznym, nie było wia- wały dokumentację parków i ogrodów zabytkowych. domo, czy opublikowany już spis będzie uzupełniany Regulamin ustalał także, że Ośrodek „prowadzi ani jaki stosować formularz dokumentacyjny dla tych wydawnictwa” ZMiOZ. „nowych” zabytków, gdyż „karta zielona” stała się ry- Z tego zwięzłego zapisu zrodziła się działalność chło anachronizmem niespełniającym wymaganych wydawnicza ODZ24, imponująca zarówno zakresem kryteriów dokumentacji zabytków. W latach 60. na- tematyki, jak i liczbą woluminów. Zaczynem było rastało przekonanie, że rejestr, zwłaszcza w miastach jednak realizowanie edycji „Ochrony Zabytków”, o korzeniach historycznych, nie pozwala chronić ich głównego czasopisma konserwatorskiego, oficjalne- zabytkowego układu urbanistycznego, a także nawet go organu Generalnego Konserwatora Zabytków, ich zachowanych fragmentów, w których wiele ka- którego redaktorem naczelnym został prof. Józef mienic miało proweniencję XIX-wieczną. Rejestrem Dutkiewicz25. nie można było bowiem objąć całej ulicy ani także Organizacyjną bazą ośrodka stało się kilka pokoi tych fragmentów miasta, których wartość wiązała się w Pałacu Prymasowskim, wówczas administrowanym nie tyle z wybitnymi dziełami architektury, co z hi- przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, oraz sześć eta- storycznym charakterem zabudowy, świadectwem tów26. Było to miejsce tymczasowe i od razu podjęto funkcjonowania i różnorodności kulturowej danej plany pozyskania własnej siedziby, którą stała się, po społeczności. O ile wydawało się, że dla układów ru- dziesięciu latach, kamienica na Starym Mieście przy ralistycznych rozwiązaniem ułomnym, choć dalece ul. Brzozowej 35, o powierzchni 360 m² (ostatnia ka- niewystarczającym34, może być tworzenie sieci muze- mienica odbudowana na Starówce). Pracujący tam ów na otwartym powietrzu, to w miastach, w których wówczas zespół liczył 26 osób27. obowiązki właścicieli przejęły instytucje gospodarki Dział zabytków nieruchomych, którego pierw- komunalnej, degradacja zabytkowej substancji szybko szym kierownikiem aż do 1972 roku był Przemysław stawała się widocznym problemem. Wprawdzie arty- Maliszewski28, zajmował się obiektami architektury kuł 8 ustawy z 1962 roku pozwalał ochronić zabudowę i budownictwa. Zgodnie z wyżej nakreśloną koncep- sąsiadującą z zabytkami rejestrowymi, ale wymagało cją twórcy Ośrodka, podjął najpierw prace nad wyda- to skomplikowanych zabiegów prawnych i decyzji nie niem spisu na podstawie zbioru „kart zielonych”, co wojewódzkiego konserwatora, lecz władzy lokalnej, wykonano w ciągu 2 lat29. Następnie, wobec licznych głosów wytykających nieścisłości i pominięcia, opra- 1. Michał Gradowski, dział zbytków ruchomych cowywał przez dekadę kolejną wersję tegoż spisu, tym 1. Michał Gradowski, Department of Non-Movable razem w postaci 17 zeszytów – zgodnie z ówczesnym Monuments 2. Wojciech Jankowski z działu zabytków architektury podziałem terytorialnym województw. Wymagało podczas pracy w terenie to stałej współpracy z gronem wybitnych historyków 2. Wojciech Jankowski from the Department of Monuments of Architecture during field work sztuki, architektów i konserwatorów, którzy pracowali

12 realizacje

której przedstawiciele rzadko wykazywali zrozumienie dla wartości kwestionowanych przecież do niedawna także przez środowisko naukowe35. Ta sytuacja była jednym z powodów pojawienia się inicjatyw zwią- zanych z ewidencją i waloryzacją miast. Ideę podjął Ośrodek, stając się miejscem projektu zrealizowanego przez historyków urbanistyki i historyków z różnych instytucji naukowych. Było to opracowanie podstawowego kompendium dla historycznych ośrodków miejskich, a zebrane do niego materiały posłużyły na- stępnie do wykonania waloryzacji miast. Objęła ona 1400 miast, w tym 800 o zachowanych wartościach historycznych, urbanistycznych i architektonicznych. Praca ta, mająca uzupełnić Spis… o aspekt urbanistyczny, była zadaniem, któremu priorytet nadała Maria Charytańska36, zastępczyni K. Malinowskiego, a od 1966 roku drugi dyrektor ODZ. Niestety, staraniom wydania tego opracowania, podejmowanym 2 nieustannie aż do lat 90., stanęła na przeszkodzie cen- zura, która nie pozwalała na publikację planów miast w kościele inwentaryzatorom delegowanym przez niezdeformowanych, a bez nich opracowanie to nie WKZ. W latach 1979-2000 Michał Gradowski zaini- miało uzasadnienia37. cjował i przystąpił do wykonania Dokumentacji Spe- Idea ewidencji zabytków ruchomych wymaga- cjalistycznej Zabytkowego Złotnictwa, opartej głów- ła sprecyzowania zakresu takiego przedsięwzięcia. nie na profesjonalnej fotografii, która miała przekazać Pewna część zabytków ruchomych znajdowała się wygląd zabytku i jego detale tak, aby można prowa- w muzeach prowadzących własne inwentarze i kar- dzić badania naukowe bez konieczności kontaktu toteki naukowe, niemała, ale trudna do oszacowania z trudno dostępnym obiektem. Dokumentację taką ich liczba mogła znajdować się w kolekcjach prywat- opracowano dla całego Pomorza, wschodniej Wielko- nych, których właściciele ujawniali swoje zasoby na polski, północnego Mazowsza. Została ona przerwana ogół tylko wtedy, gdy występowali do władz o dodat- na podstawie decyzji dyrekcji ODZ w 2002 roku40. kowy „metraż”38 dla swoich zbiorów. Część (procen- Głównym wykonawcą tych prac w terenie był zna- towo niewielka) ruchomych zabytków, obejmująca komity fotografik Wacław Górski wspomagany przez głównie meble i obrazy, znajdowała się w obiektach kilku studentów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika41. użytkowanych przez administrację publiczną. Pozo- Rychło okazało się, że zgromadzone fotografie umoż- stawały jednak, także trudne do oszacowania, ale nie- liwiają rekonstrukcję zniszczonych przez wandali za- zwykłej wartości, zasoby znajdujące się w posiadaniu bytków złotnictwa42. instytucji kościelnych. Dzieła sztuki w parafiach lub Z kościelnych murów i archiwów na światło kuriach (szczególnie argentaria), trudne do zinwenta- dzienne wyszły także inne, na ogół pomijane zabyt- ryzowana, narażone były szczególnie na kradzież lub ki, jak instrumenty muzyczne (szczególnie organy), zniszczenie39. Ich ewidencjonowanie bywało niekiedy meble kościelne, tkaniny – w tym niezwykłe „wie- bardzo utrudnione, gdyż pojawienie się pracownika lowarstwowe” ornaty, składające się często z uni- z legitymacją instytucji państwowej budziło w pla- katowych tkanin sprzed kilku stuleci lub znacznie cówkach kościelnych nieufność i niechęć do ujawnia- starszych, które wykorzystywano często do wykony- nia zbiorów. wania szat liturgicznych kolejnych generacji. Prace Mimo tych trudności z biegiem czasu coraz ła- nad ewidencją zabytków ruchomych stały się zaczy- twiej było przekonać władze kościelne, aby wyrażały nem trwałych kontaktów z osobami zajmującymi się zgodę na udostępnienie zabytków przechowywanych „nietypowymi” zabytkami, bo ewidencja zabytków

13 realizacje

niebędących w głównym nurcie zainteresowań hi- powstawał w nim rocznik „Muzealnictwo”, który – storyków sztuki (instrumentów muzycznych, argen- podobnie jak „Ochrona Zabytków” – zawsze miał tariów, militariów, mebli, tkanin) wymagała przede redaktora spoza Ośrodka, będącego autorytetem wszystkim przyjęcia zasad i terminologii ich opisu, w środowisku46. Drugim istotnym zadaniem była bi- wynikających ze znajomości sposobu ich wytwarzania bliografia muzealnictwa, publikowana systematycznie i cech szczególnych; często zgoła innych niż w opisie w kolejnych tomach. Działem tym, zatrudniającym przez 50 lat niemal zawsze trzy osoby, kierowała Beata Wilde. Gromadził on elementarne informacje, niezbędne w pracach nad teorią muzealnictwa i sta- nowiące punkt wyjścia do de- baty nad przemianami muzeów w Polsce i na świecie. Wyniki jego pracy mogły być w każdej chwili wykorzystane jako za- czyn osobnej, specjalistycznej instytucji, poświęconej tej problematyce, co nastąpiło dopiero w przeddzień jubileuszu ODZ47. Także w tym przypadku działal- 3 ność działu muzealnictwa nie byłaby owocna bez stałych kon- obrazów, rzeźb czy grafiki. Z czasem współpraca ze taktów i współpracy z wszystkimi, którzy pracując specjalistami43 zajmującymi się tymi wąskimi działa- w muzeach, związali swoją pracę i drogę zawodową mi sztuki i rzemiosła pozwalała na ustalenie innego z tą problematyką. rodzaju składników ewidencji, wymagających opisu Pierwsza dekada Ośrodka to także tworzenie lub po prostu innego udokumentowania niż w stan- biblioteki i archiwum. W obu przypadkach były to dardach stosowanych dotąd w głównych działach. prace pionierskie. Mimo że na Uniwersytecie Mi- Istotnym elementem działania Ośrodka, podob- kołaja Kopernika istniało studium konserwatorstwa nie jak w przypadku zabytków nieruchomych, było i zabytkoznawstwa, a w wielu uczelniach, na różnych przede wszystkim utrzymywanie stałego kontaktu ze wydziałach, problematyka ta była obecna, to jednak specjalistami mniej popularnych dziedzin. Stawali się nigdzie nie kształtowano zbioru bibliotecznego o tak oni zapleczem merytorycznym ODZ, a ODZ był dla wyraziście sprofilowanej tematyce, obejmującej całość nich niekiedy nieoficjalnym drugim miejscem pracy problematyki konserwatorstwa (od początku przez 20 badawczej44. Konieczność uporządkowania, ujedno- lat bibliotekarzem był Stanisław Hiż, jego następczy- licenia, niekiedy stworzenia od podstaw terminologii nią aż do 2012 roku – Elżbieta Chmielewska). i definicji, które składały się na język opisu, a następ- Również mimo istnienia archiwalnych zbiorów nie prac badawczych stała się impulsem do tworzenia dokumentacji, niekiedy niezwykle istotnych (np. na słowników terminologicznych. Potrzeba utrwalania wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej), opracowań i wyników dyskusji z konferencji konser- w żadnej instytucji nie gromadzono kolekcji wybit- watorskich oraz słowniki terminologiczne stały się nych przedstawicieli związanych z tą problematyką. z czasem programem wydawniczej serii B „Biblioteki Niezwykła zarówno objętością, jak i bogactwem te- Muzealnictwa i Ochrony Zabytków”, będącej jedną matyki okazała się spuścizna po profesorze Gerardzie z najważniejszych części dorobku Ośrodka45. Ciołku, znana jako Teki Ciołka48. Biblioteka i archi- Innym fragmentem dokumentacji ODZ stał się wum Ośrodka mogły więc służyć całemu środowisku także dorobek działu muzealnictwa. Przez wiele lat i wielu dyscyplinom konserwatorskim, mogły też stać

14 realizacje

się bazą dla podejmowania przez pracowników ODZ studiów i badań naukowych w różnych zakresach, w zależności od tego, jakie cele przyświecały działa- niom instytucji. Przez dziesięć lat ODZ zyskał status centralnej instytucji gromadzącej dokumentację z zakresu ochrony zabytków i muzealnictwa, stał się nieoficjalną oficyną wydawniczą, dzięki której całe środowisko, wiele instytucji z całego kraju, wielu naukowców i pracowni- ków instytucji ochrony zabytków mogło przedstawiać rezultaty swoich badań, działalności i poglądy w kwestii ochrony zabytków. Pod tym względem szczególną rolę pełnił kwartalnik „Ochrona Zabytków”, które- go redakcja podejmowała z powodzeniem aktualne i najważniejsze problemy, a dobór autorów zapewniał 4 wysoki poziom merytoryczny tekstów. Największym osiągnięciem Ośrodka było w tym informacyjnych tworzonych w Ośrodku. Natomiast czasie rozwiązanie problemu podejmowania proble- gorzej układała się współpraca ODZ z biurami do- matyki interdyscyplinarności. Ochrona dóbr kultury, kumentacji tworzonymi w województwach, niewąt- jak – zgodnie z ustawą z 1962 roku – określany był pliwie na wzór ODZ, zajmującymi się wspieraniem przedmiot działania ODZ, dotyczyła tak krańcowo działalności wojewódzkich konserwatorów zabytków. odmiennych zagadnień, jak konserwacja z wykorzy- Co prawda z ODZ konsultowano projekty statutów staniem metod fizykochemicznych, teoria konserwa- tych placówek, ale nie miał on wpływu ani na ich ob- torstwa, koncepcja analizy i oceny dzieła sztuki czy sadę personalną, ani na ich działalność merytoryczną. architektury, budownictwo regionalne itp. Tworze- Nie dysponował też narzędziami, np. w postaci dzia- nie wspólnej bazy dokumentacyjnej dla tak wielu łu, którego zadaniem byłaby stała współpraca z tymi dziedzin wymagało znalezienia formuły, w której instytucjami w kilkunastu województwach. Tymcza- zespół kilkunastu osób, reprezentujący różne przygo- sem synchronizacja wdrażania wzorów dokumentacji towanie fachowe, znajduje sposób na przekraczanie i oceny ich wykonania wymagała takiego współdzia- bariery specjalistycznych dziedzin. Rozwiązanie tego łania na co dzień. Nowa siedziba, pozyskana w latach podstawowego zagadnienia było możliwe tylko dzięki 70., wydawała się oznaką stabilizacji instytucji, jed- stałej współpracy i kontaktom z ekspertami różnych nakże przyjęte w 1962 roku „wąskie sformatowanie” dziedzin, którzy zyskiwali szansę korzystania z baz statutowe i brak koncepcji dalszego rozwoju, adekwatnej do zmieniającej się rzeczywistości49 sprawiały, że wymagała ona nowego impulsu, reorientacji jej misji. 3. Pracownicy ODZ na Dolnym Śląsku w Lubiążu. Wyniki badań przedstawia Ewa Łużyniecka z Wrocławskiego Ośrodka Archeologicznego (obecnie profesor Politechniki Podstawy ewidencji zabytków Wrocławskiej) 3. CDM’s employees in Lower Silesia in Lubiąż. Results (1975-1980) of research are presented by Ewa Łużyniecka from the Wrocław Archaeological Centre (currently the professor of the Technical University of Warsaw) Lata 70. przyniosły zmiany realnego socjalizmu, co 4. Objazd zabytków Dolnego Śląska w latach 80. Od było widoczne zarówno w polityce wewnętrznej, jak lewej: Michał Gradowski, Halina Galewska, Beata Wilde, Magdalena Róziewicz, Karol Guttmejer, Grzegorz i zagranicznej. Ochrona zabytków, mająca tak znaczą- Grajewski, pracownik Biura Dokumentacji Zabytków we Wrocławiu cy udział w kształtowaniu świadomości społecznej, 4. A tour of Monuments of Lower Silesia in the 1980s. podobnie jak w latach 50. ponownie stawała się instru- From the left: Michał Gradowski, Halina Galewska, Beata mentem „polityki historycznej”, wymagała więc no- Wilde, Magdalena Róziewicz, Karol Guttmejer, Grzegorz Grajewski, an employee of the Office for Documentation of wych bodźców i rozwiązań. Przykładem-symbolem na Monuments in Wrocław szczeblu centralnym była decyzja o odbudowie Zamku

15 realizacje

Królewskiego w Warszawie, a więc dokończenia odbu- normatywnych53. Sytuacja, w której Zarząd Muzeów dowy Starego Miasta, która zyskała rozgłos i uznanie i Ochrony Zabytków (w istocie departament) w Mi- nie tylko w kraju, ale i na arenie międzynarodowej. nisterstwie Kultury i Sztuki zarządzał największymi Kontakty zagraniczne i ugruntowana opinia zawodo- tzw. centralnymi muzeami i zajmował się propagan- wa profesorów Jana Zachwatowicza i Stanisława Lo- dowymi elementami polityki muzealnej, wymagała rentza mogły być wykorzystane w okresie odprężenia, korekty. Gdy dyrektorem ZMiOZ został, sprawujący jakim stawała się tzw. konferencja helsińska50. O ile wcześniej funkcję konserwatora miasta Torunia, Boh- jednak firmy konserwatorskie, takie jak PP PKZ czy dan Rymaszewski, przywrócony został tytuł General- Kierownictwo Odnowienia Zamku na Wawelu mo- nego Konserwatora Zabytków i podzielono ZMiOZ gły być wykorzystane do prac restauratorskich i kon- na dwie jednostki: jedną do spraw zabytków, drugą do spraw muzeów. Stanowisko generalnego konserwatora objął prof. Alfred Majewski, architekt, kierujący instytucją prowadzącą prace konserwatorskie na Wa- welu i w wielu zespołach zabytkowych Małopolski. Po nim, w latach 1974-1977, stanowisko GKZ objął B. Rymaszewski54. W takiej sytuacji w 1975 roku dyrektorem ODZ został prof. Wojciech Kalinowski, architekt, historyk urbanistyki, uprzednio kierownik Zakładu Doku- mentacji i Informacji, następnie sekretarz naukowy w Instytucie Urbanistyki i Architektury, a w latach 70. pracownik IHKM PAN55. Jego celem stało się 5 zorganizowanie systemu ewidencji zabytków w Polsce, przede wszystkim jednak dokonania zmiany sposobu serwatorskich przy zabytkach prestiżowych w Polsce myślenia o zabytkach. Istotą problemu było odejście i za granicą, o tyle ochrona prawna i zarządzanie za- od doktryny, zgodnie z którą mamy do czynienia ze bytkami w kraju wymagało odpowiedzi na pytanie, zbiorem pojedynczych obiektów materialnych o szcze- co powinniśmy chronić i w jakiej mierze, na co spis gólnej wartości. Publiczny spór o Kazimierz Dolny z 1964 roku i klasyfikacja nie przyniosły zadowalającej mógł być tego dobrą egzemplifikacją, ale sprawa do- odpowiedzi. Względna wolność wypowiedzi w okresie tyczyła budownictwa drewnianego, tak charaktery- gierkowskim sprawiała, że w prasie można było prze- stycznego dla tradycyjnego krajobrazu (w tym niszcze- czytać niepokojące informacje. Publicyści ujawniali jących dworów i willi setek miast z cenną zabudową skandale (np. plany zabudowy Kazimierza Dolne- z przełomu XIX i XX stulecia, przede wszystkim go)51 czy informacje o pogarszającym się stanie miast jednak zespołów zabytkowych, z których w spisie o wybitnych walorach historycznych i zabytkowych znajdowała się na ogół budowla centralna lub świąty- (jak Kraków czy Zamość). Płynęły sygnały niemal nia z pominięciem późniejszych – „mniej wartościo- z całego kraju, a szczególnie z tzw. ziem odzyskanych wych”, „zbyt młodych”, tworzących materialny zapis o bulwersujących działaniach niszczenia zabytków historii i dziedzictwa, w znacznej mierze uznawanych, wskutek decyzji władz lokalnych52. Równocześnie na arenie międzynarodowej kwestia ochrony zabytków, 5. Magdalena Róziewicz z działu zabytków ruchomych przy tym już nie w tradycyjnym ich rozumieniu, ale nad „kartami białymi” jako krajobrazu historycznego, stawała się ważnym 5. Magdalena Róziewicz from the Department of Movable Monuments over “white cards” elementem, w którym polskie osiągnięcia (odbudowa 6. Szkolenie z realizacji programu Archeologicznego Starego Miasta w Warszawie czy Gdańsku) mogły le- Zdjęcia Polski. Mapa Polski jest jeszcze szachownicą zbadanych obszarów, 1984 r. gitymizować system. Należało także wyciągnąć kon- 6. A training course concerning the implementation of the sekwencje z faktu podpisania, a niekiedy współuczest- Archaeological Photo of Poland programme. The Map of nictwa w redagowaniu międzynarodowych aktów Poland is still a checkerboard of examined areas, 1984

16 realizacje

zgodnie z doktryną polityczną, za symbole minionego ustroju. Możli- wości interwencji konserwatorskich ograniczały też wpisy do rejestru wy- znaczające granice zabytku na linii budynku, z pominięciem tzw. otuliny. Lista rodzajów zabytków, któ- rych wartości nie znajdywały uznania, a zatem mogły być bezkarnie przebudowywane lub znikały z powierzchni w latach 70., była długa (np. przemysłowe, folwarczne, dzielnice mieszkalne dla pracowników wielkich fabryk, budowle techniczne i komunikacyjne itp.). Tę, od połowy lat 60. dostrzegalną zmianę w ro- 6 zumieniu pojęcia zabytku w Polsce, sygnalizowały wypowiedzi przedstawicieli różnych obiektu, skalowanego planu oraz wypełnienia rubryk dziedzin56, jednak właśnie w 1975 roku, ustanowio- związanych z działaniami konserwatorskimi, przede nym międzynarodowym rokiem architektury, znala- wszystkim jednak wykonania zdjęć dokumentujących zły one zwieńczenie w 2. numerze „Ochrony Zabyt- stan zabytku. Ważną cechą „karty białej” było zwięk- ków”, w którym w dyskusji, poza głównym artykułem szenie jej objętości z dwóch do czterech stron, a także prof. Jerzego Stankiewicza, znalazły się wypowiedzi możliwość umieszczenia znacznej liczby fotografii J. Bogdanowskiego, W. Kalinowskiego, L. Krzyża- i informacji na kolejnych wkładkach. nowskiego i A. Billerta57. Zgodnie z intencjami planowanego systemu W. Kalinowski przystąpił do pracy w Ośrodku ewidencji „karty białe” należało wykonywać przede Dokumentacji Zabytków ze sprecyzowaną wizją no- wszystkim dla obiektów, które planowano wpisać do wej, pełnej ewidencji zabytków. Rok wcześniej przed- rejestru. Z czasem miały zastąpić „karty zielone”, któ- stawił na życzenie Generalnego Konserwatora Za- re dołączane były do nowej „karty białej”. Realizacja bytków analizę sytuacji i program zmian58. Realizację „kart białych” wymagała przygotowania fachowego tych planów mógł rozpocząć od 1975 roku. Najistot- z kilku dziedzin, a ich wykonanie zgodnie z przyjętym niejszą zmianą wprowadzoną przez W. Kalinowskiego założeniem i w planowanym okresie kilku lat – także w ODZ było przywrócenie rangi działowi zabytków środków finansowych. Ich realizacja dla podstawowe- architektury oraz powierzenie mu opracowania no- go zasobu zabytków była pracą, którą należało więc wych wzorów ewidencji i instrukcji ich realizacji. Pra- planować na co najmniej kilkanaście lat. Jakość kart ca ta została wykonana w imponującym tempie. Głów- mogła być kontrolowana przez Ośrodek, gdyż zawsze nym narzędziem pracy odtąd miała być i stała się karta powstawały w trzech egzemplarzach, z których jeden zabytków architektury, zwana dla odróżnienia od tej, wchodził w skład centralnej ewidencji. Duże wyma- która była podstawą spisu z 1964 roku – „kartą białą”. gania, jakie postawiono wykonawcom „kart białych”, Autorami jej koncepcji byli dr Andrzej Olszewski, miały istotny wpływ na podwyższenie poziomu fa- przez krótki okres kierownik działu59 oraz Wojciech chowości pracowników służb konserwatorskich, da- Jankowski i Jerzy Kalicki. Temu ostatniemu przypa- wały bowiem okazję do doskonalenia dokumentacji dła rola organizatora nowego zespołu pracowników fotograficznej i planistycznej. i wdrażania w życie nowej podstawy ewidencyjnej60. Nowa koncepcja ewidencji pojawiła się równocze- „Karta biała”, w formacie zgodnym z powszechnie śnie z reformą administracji, której rezultatem było używanym do ewidencji kształtem (strony A4), wyma- powołanie aż 49 województw. W wielu z nich trud- gała bardzo skrupulatnego opisu i określenia wartości no było znaleźć dobrze przygotowanego kandydata

17 realizacje

na wojewódzkiego konserwatora zabytków. Aż do Lata 70. przyniosły również znacznie więcej połowy lat 80. organizowane były w nowych woje- niż poprzednio opracowań studialnych zarówno wództwach biura dokumentacji zabytków, a przej- zabytków pojedynczych, jak i zespołów oraz miast. mowanie przez nie zasoby dokumentacji ze „starych” Wiązało się to z podejmowanymi pracami konser- województw stawało się niemałym wyzwaniem61. Była watorskimi, w większości realizowanymi przez PP to jednak także szansa na powiększenie liczby pra- PKZ, a także ze zleceniami dla pracowni naukowych cowników w służbach konserwatorskich i okazja do PKZ. Pionierem i autorem wielu studiów miast był wdrożenia ewidencji na nowych zasadach. Ważnymi W. Kalinowski, a wiele z tych opracowań stawało się wieloletnimi wykonawcami kart białych okazały się odkryciem wartości zabytkowych, w poprzednich la- pracownie naukowe PP PKZ62. tach niedostrzeganych64. Kopie tych opracowań były Rychło okazało się jednak, że podwyższenie stan- gromadzone w Ośrodku. Tym samym powstawał dardu programu „karty białej” nie rozwiązuje głów- trójstopniowy zapis składający się na system ewiden- nego problemu służb konserwatorskich, a mianowicie cji zabytków, obejmujący kolejno: fiszkę adresową, oceny zasobu i decyzji o wybraniu tych, co do których „kartę białą” i studium historyczne. Każde ogniwo należy wszcząć procedury wpisu do rejestru. Do tego tego schematu pełnić powinno różną funkcję i każ- potrzebna była znacznie szersza kwerenda wstępna, de następne zwiększało zasób informacji o zabytku. wykonywana w niektórych województwach, jednak Z pewnymi modyfikacjami ten schemat mógł być według doraźnie określanych kryteriów. Ta sytuacja stosowany do każdego rodzaju zabytku. Przykładem legła u podstaw podjęcia wykonania spisu adresowego. mogła być ewidencja miast zabytkowych prowadzo- Program tzw. fiszek adresowych obejmował fotografię na w ODZ w latach 1962-1963. Przyniosła ona pełne budynku i elementarne dane adresowe oraz określenie rozpoznanie zasobu – dla wszystkich miast założono chronologii obiektu i miał objąć wszystkie (murowane teczki ewidencyjne i stopniowo przygotowywano i drewniane) budynki, które posiadają atrybuty skła- opracowania szczegółowe dla 500. W latach 80. i 90. niające do umieszczenia ich w zasięgu zainteresowa- kontynuowano prace nad wykonaniem dla nich zdjęć nia konserwatorskiego. Poligonem doświadczalnym lotniczych65. dla spisu adresowego stało się województwo leszczyń- W 1975 roku rozpoczęto też prace nad ewiden- skie, w którym funkcję wojewódzkiego konserwato- cją zabytkowych parków i ogrodów oraz cmentarzy. ra zabytków pełnił Wawrzyniec Kopczyński, postać W regulaminie (statucie) ODZ ewidencję parków charyzmatyczna w środowisku konserwatorskim. Jed- zapisano jako zadanie wspólne z ewidencją miast. Do nak założenie, że spis uda się przeprowadzić w ciągu realizacji obu tych obszarów nie przewidziano jednak dwóch lat, okazało się płonne. Szacunkowe prognozy, żadnej komórki wewnętrznej ODZ. Ewidencja miast sugerujące, że spis adresowy obejmie około 100 000 była więc zadaniem realizowanym przez dwuosobową obiektów (a więc około trzy razy więcej niż kart „zie- pracownię urbanistyczną działu zabytków architektu- lonych”, które stały się podstawą klasyfikacji w 1964 ry. Niestety – dla parków i ogrodów zabrakło etatów. roku) okazały się nierealistyczne, co przyczyniło W ministerstwie kultury i sztuki idea przeprowadze- Ośrodkowi istotnych trudności63. Prognozy te były nia pełnej ewidencji znajdowała wówczas zrozumienie bowiem podstawą uzyskiwania funduszy na finanso- wśród zastępców Generalnego Konserwatora Zabyt- wanie spisu adresowego, a przedłużanie się prac nad ków i dla obu tych zakresów ZMiOZ zlecał ewiden- nim stało się okazją do krytyki tego przedsięwzięcia. cję wybranym specjalistom, ale na kartach i według Było wiadomo, że większość budynków, które znala- instrukcji przygotowanych w ODZ66. zły się w spisie adresowym, nie będzie chroniona wpi- Ostatnim ogniwem systemu ewidencji zabytków sem do rejestru, jednak nie ulegało wątpliwości, że w Ośrodku stała się ewidencja stanowisk archeolo- tylko tak szeroko zarzucona sieć ewidencyjna pozwo- gicznych. W. Kalinowski, jak niewielu z jego genera- li właściwie ocenić i waloryzować zasoby zabytkowe. cji architektów, interesował się archeologią i widział Dzięki spisowi ujawniono setki zabytków o znacznych niezbędność przeprowadzenia rozpoznania stano- wartościach pominiętych w poprzednich próbach wisk archeologicznych jako pierwszego kroku prowa- inwentaryzacji. dzącego do ich ochrony. W środowisku archeologów

18 realizacje

powszechna była praktyka badań powierzchniowych W latach 70. dział zabytków ruchomych konty- ukierunkowanych na lokalizację stanowisk, których nuował prace ewidencyjne. Zbiór kart zabytków ru- badanie wykopaliskowe dostarczyłoby materiałów do chomych w tym czasie liczył już 150 000 i co roku po- kolejnych studiów problemowych. Do lat 70. tylko większał się o kilka tysięcy. Teraz konieczne stało się w niektórych archeologicznych instytucjach badaw- znalezienie nośnika, na którym można byłoby ich za- czych stosowano własne, ale zróżnicowane schematy wartość przechowywać. Pierwsze próby przenoszenia zapisu informacji uzyskiwanych metodą badań po- zawartości kart na nośnik elektroniczny rozpoczęły wierzchniowych67. Przełomem stały się systematyczne się w Ośrodku w 1973 roku. Przy współpracy z Insty- badania Stefana Woydy, konserwatora do spraw arche- tutem Łączności opracowane zostały dwa systemy (dla ologii województwa warszawskiego, prowadzone sys- zabytków ruchomych i nieruchomych) wprowadzania tematycznie przez kilka lat na Równinie Błońskiej68, kart do maszyn cyfrowych. Ten program nie zdał eg- która uznawana była za jałową pod względem relik- zaminu i po pierwszych próbach został zaniechany72. tów pradziejowych. Odkrycia dokonane wówczas me- Stała współpraca i konsultacje z fachowcami z tego todą penetracji powierzchniowej, opracowanej przez zakresu pozwoliły opracować specjalny formularz, S. Woydę, ujawniły na tym terenie kilka tysięcy stano- na który nanoszono dane z karty ewidencyjnej. Pro- wisk z okresu rzymskiego, związanych z dymarkową jekt karty architektury i stanowisk archeologicznych produkcją żelaza. S. Woyda opracował podstawowe opracowany został już z uwzględnieniem wymogów zasady lokalizacji stanowisk oraz opisu dokonywa- przyszłego programowania komputerowego73. nych obserwacji, jednakże nie podjął się próby opra- W pozostałych działach Ośrodka, w latach 70., cowania systemu, który można byłoby upowszechnić systematycznie powiększała się baza wszelkich opraco- jako obowiązujący na obszarze całego kraju. Jesz- wań z zakresu konserwatorstwa i muzealnictwa. Rósł cze we wrześniu 1977 roku w raporcie o ewidencji69 księgozbiór, kolekcje archiwum, w dziale muzeów W. Kalinowski, uznając za pilną realizację ewiden- trwały prace nad bibliografią publikacji z zakresu mu- cji stanowisk archeologicznych, stwierdził, że ODZ zealnictwa. Nowy system ewidencyjny wymagał upo- nie ma takiej możliwości, nie dysponuje bowiem ani wszechniania nowych formularzy i instrukcji, które etatami, ani środkami finansowymi. Te zaplanowane opublikowano w 1981 roku w serii BMiOZ74. Trwały zostały w międzyresortowym problemie badawczym, prace nad kolejnymi słownikami terminologicznymi. a ich wykonania miały się podjąć PKZ70. Dział wydawnictw podjął wówczas szczególną ini- Zadanie to ostatecznie powierzono ODZ, a jego cjatywę – edycji czasopisma poświęconego zabytkom realizacji podjąłem się w 1978 roku, po akceptacji i ich ochronie, przeznaczonego dla większej liczby planu przedstawionego ówczesnemu dyrektorowi czytelników. Uzyskanie debitu dla stałego czasopisma ZMIOZ, B. Rymaszewskiemu. W ciągu dwóch lat, po było przedsięwzięciem skomplikowanym. Narodziły wszechstronnej konsultacji z archeologami ze wszyst- się „Spotkania z Zabytkami”, najpierw ukazujące się kich ośrodków dysponujących doświadczeniem w za- pod niezobowiązującą nazwą informatora. Koncepcję kresie badań powierzchniowych, zatwierdzona zo- „Spotkań…” przygotowali Krzysztof Nowiński, ów- stała karta ewidencyjna (KESA), instrukcja i system czesny szef działu wydawnictw, i Lidia Bruszewska. jej wdrożenia71. Ponownie sprawdziła się w tym wy- Należy także podkreślić wsparcie dla tego wydawnic- padku metoda działania stosowana w ODZ od wielu twa ze strony dyrekcji Ośrodka, a następnie aktywny lat. Ośrodek nie funkcjonował jak „ministerialna”, nadzór nad jego rozwojem. Stało się ono flagowym nakazowa instytucja władzy, w izolacji od środowisk wydawnictwem ODZ, przez wiele lat jedynym w tej naukowych, które były najbardziej zainteresowane części Europy, zyskującym uznanie fachowych gre- ewidencją stanowisk, choć nie podlegały resortowi miów dziennikarskich75. kultury. Podjął natomiast skutecznie prace nad opra- Autorytet dyrektora Ośrodka jako badacza, autora cowaniem wzorów dokumentacji, instrukcją ich wy- pionierskich opracowań i wykładowcy akademickie- konania oraz koordynacją realizacji przez najbardziej go, a także jego niezwykle otwarta osobowość, powo- zainteresowaną sieć urzędów konserwatorskich i biur dowały, że przyjęta w latach 60. w Ośrodku metoda dokumentacji. działania, oparta na bliskiej współpracy na co dzień

19 realizacje

poszczególnych działów ze specjalistami różnych dzie- 80. baza materialna ODZ stawała się istotną barierą dzin i zespołami eksperckimi, przynosiła efekt „warto- funkcjonowania instytucji, wobec której zmienił się ści dodanej” i możliwości korzystania z najnowszych także klimat w Ministerstwie Kultury i Sztuki, któ- ustaleń współdziałających naukowców76. Szczegól- remu podlegała. Nadzieje na korzystną zmianę ustawy nie dotyczyło to Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w okresie stanu wojennego znikły81. Już w połowie lat w Toruniu, w tym Instytutu Konserwatorstwa i Za- 70. W. Kalinowski sygnalizował skutki zmian w ewi- bytkoznawstwa oraz Instytutu Archeologii, jedyne- dencji w kontekście zbyt małej siedziby ODZ, składał go, który specjalizował się wówczas w badaniach nad także projekty nowego statutu82, który – sformułowa- średniowieczem i nowożytnością. Dotyczyło to także ny w zgoła odmiennej rzeczywistości końca lat 50. – Politechniki Łódzkiej i Uniwersytetu Warszawskiego, stanowił istotną przeszkodę w działaniach Ośrodka, a więc tych uczelni, na których W. Kalinowski prowa- zwłaszcza we współpracy ze służbą konserwatorską dził stałe wykłady77. aż w 49 województwach83. Próby ustalenia profilu biur dokumentacji w województwach i stała współ- Zabytki w krajobrazie praca nad ewidencją w istotny sposób pozycjonowa- kulturowym (1980-1989) ły miejsce ODZ w systemie ochrony jako instytucji ustalającej wzory dokumentacji, będącej podstawą re- Odejście od doktryny traktującej zabytek jako obiekt alizacji polityki państwa w stosunku do dóbr kultury o szczególnej wartości artystycznej, podkreślenie jego i zabytków, ale także stymulującej metody działania znaczenia historycznego w kontekście krajobrazu w tym obszarze84. Ośrodek zaczął więc organizować kulturowego i jego roli wizerunkowej78 powodowało cykliczne konferencje z przedstawicielami biur doku- w latach 80. narastanie fali krytyki systemu ochrony mentacji i starał się wpływać na sposób ich działania. zabytków. Nie chodziło już jednak tylko o obronę za- Pojawił się dylemat: czy mają one być przedłużeniem grożonych obiektów zabytkowych, lecz także o poło- biura WKZ i zajmować się działalnością admini- żenie tamy dewastacji krajobrazu tandetną zabudową, stracyjną, czy też w większym stopniu ewidencją, o ochronę układów urbanistycznych i panoram miast monitoringiem zabytków i analizą sytuacji w danym historycznych. Nasilała się krytyka ustawy z 1962 roku województwie. i wnioski o nadanie jej nowego kształtu79. Niezwykle Wdrażanie ewidencji archeologicznej wyma- istotnymi argumentami stawały się więc także infor- gało przede wszystkim współpracy z archeologami macje o zasobie zabytków i ich stanie. Podjęte od 1975 zatrudnionymi w biurach dokumentacji zabytków roku w ODZ prace nad pełną ewidencją zabytków i instytucjami współpracującymi w danym środowi- i przeprowadzona niezwykle skutecznie w tym zakre- sku, gdyż wdrożony system wymagał zakorzenienia sie zmiana zasad jej wykonywania znacznie poszerzy- metody, niebędącej dotąd przedmiotem nauczania ły zakres i wymogi formalne ewidencji. Jej realizacja na wyższych uczelniach, a także oceniania rezultatów wymagała jednak czasu80. Mimo skromnych środków badań powierzchniowych, z których materiały po- finansowych prace postępowały w latach 80. nad po- chodzące z różnych okresów pradziejów musiały być dziw systematycznie. Istotna była w tym wypadku weryfikowane zgodnie z lokalnymi doświadczenia- rola nowego wówczas kierownika działu zabytków mi badaczy. Konferencje i konsultacje organizowane nieruchomych – Hanny Krzyżanowskiej, która wraz przez D. Jaskanis, kierującą działem archeologicznym, kilkuosobowym działem potrafiła systematycznie w ciągu kilku lat uformowały archeologiczną służbę i skutecznie współpracować z biurami dokumentacji konserwatorską, jej obowiązki, zadania i metody pra- zabytków w sprawach „kart białych” i spisu adreso- cy niejako w ramach środowiska konserwatorskiego, wego. Co roku zbiór powiększał się o kilkanaście w którym archeolodzy pracowali dotąd doraźnie i bez tysięcy kart ewidencyjnych, zaczynały masowo się jasno zakreślonych zadań85. pojawiać fiszki adresowe oraz teczki dokumentacyjne Większa niż kiedykolwiek współpraca z admini- Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Utworzo- stracją wojewódzką i biurami dokumentacji wymagała no dział archeologiczny i uzyskano kilka etatów do od pracowników Ośrodka lepszego rozeznania w sytu- realizacji nowych zadań. Jednak już w połowie lat acji zabytków niż tylko przez pryzmat dokumentacji

20 realizacje

ewidencyjnej. Problemu tego nie roz- wiązywały indywidualne delegacje terenowe, na ogół wykorzystywane do konsultacji w samych ośrodkach wojewódzkich. Dlatego w latach 80. Ośrodek zorganizował tygodniowe objazdy terenowe kolejno do wszystkich regionów, służące poznaniu naj- ważniejszych zespołów zabytkowych i nawiązaniu kontaktów z pracownikami biur dokumentacji pełniących 86 rolę przewodników . 7 Narastający problem braku miej- sca87 na powiększające się zbiory mógł być częściowo rozwiązany przez wykorzystanie zabytkowego dworca otrzy- manego od władz miasta Grodziska Mazowieckiego. Warunkiem było jednak przeprowadzenie kapitalnego remontu obiektu. Niestety, wykonaw- ca prac, PP PKZ, kilka lat pozosta- wiał rozpoczęte prace w zawieszeniu (dotyczyło to również kilku innych obiektów na Mazowszu). Gdy ewidencja nie mogła być udostępniana zainteresowanym z braku miejsc, warunki pracy się pogarszały88. Ośrodek 8 zaczął wynajmować osobne lokale dla swoich działów. Kolejno wyprowadzały się dział wy- nienie funkcji w tak intensywnym zakresie jak do- dawnictw, redakcja „Spotkań z Zabytkami”, fototeka, tychczas, a po powrocie z leczenia bardzo ograniczyła dział muzealnictwa, w końcu dział archeologiczny. jego aktywność. Od połowy lat 80. ODZ nie mógł też korzystać, tak Pojawiły się jednak pierwsze oznaki zmian poli- jak uprzednio, z doświadczenia i wiedzy dyrektora tycznych, które rodziły nadzieję, że uda się przepro- W. Kalinowskiego. Choroba uniemożliwiła mu peł- wadzić zmiany w zakresie ochrony zabytków i uda się wykorzystać z takim trudem gromadzoną bazę infor-

7. Architekt Wojciech Czech (stoi) przedstawia opracowanie macji o zasobie zabytków w Polsce. Sygnałem zmian historii, przemian środowiska kulturowego i zabytków była nominacja na stanowisko Generalnego Konser- Górnego Śląska, 1988 r. 7. Architect Wojciech Czech (standing) presents a study of watora Zabytków (właściwie dyrektora Zarządu Mu- history, transformations of the cultural environment and zeów i Ochrony Zabytków z takim tytułem) Tadeusza monuments of Upper Silesia, 1988 8. Siedzą od lewej: Izabella Cywińska, minister kultury Zielniewicza, historyka sztuki, uprzednio wojewódz- i sztuki w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, prof. Stanisław kiego konserwatora zabytków w Lublinie, który od Mossakowski, dyrektor Instytutu Sztuki PAN, prof. Wojciech Kalinowski, dyrektor ODZ i Marek Konopka, kilku lat brał udział w dyskusji w sprawie zmian prawa wicedyrektor ODZ, 1989 r. i braków w funkcjonowaniu służb konserwatorskich89. 8. Sitting from the left: Izabella Cywińska, Minister of Culture and Art in Tadeusz Mazowiecki’s government, Prof. Uważał on, że ODZ dostarczy „paliwa” do projektów Stanisław Mossakowski, Director of the Institute of Art reform w tym zakresie, a więc nie tylko informacji, of the Polish Academy of Sciences (PAN), Prof. Wojciech Kalinowski, Director of CDM, and Marek Konopka, Vice- lecz także elementów do diagnozy sytuacji. Powołana Director of CDM, 1989 została komisja w sprawie założeń zmian w ustawie

21 realizacje

się także zapis o utworzeniu nowej struktury wewnętrznej instytucji, sankcjonując m.in. istnienie działu archeologii, powołując dział informacji i technik komputerowych oraz 12 oddziałów terenowych. Były one próbą konstrukcji nowych narzędzi w systemie, niezwykle istotnych dla realizacji idei ochrony środowiska (krajobrazu) kulturowego93, a zarazem spełnieniem postulatu W. Ka- linowskiego jeszcze z lat 70.94 9 Określenie miejsc, w których oddziały ODZ powinny funk- (tzw. Komisja Gieysztora). Przygotowany został też cjonować, było świadomą antycypacją idei zmian raport oceniający aktualną sytuację w ochronie zabyt- w administracji i tworzenia nowych, dużych woje- ków i muzealnictwie i perspektywy zmian do 2000 wództw nawiązujących do historycznych regionów roku90. Były to działania, których przydatność i istot- Rzeczpospolitej95. ność można było docenić, gdy u progu lat 90. doszło Rozwiązany został także problem siedziby Ośrod- do zmian systemu politycznego i gospodarczego. ka (niestety, tylko na 10 lat). Otrzymał on dawny budynek poszpitalny, obiekt w Alejach Ujazdow- Wielka zmiana (1990-1995) skich 696, należący dotąd do Muzeum Niepodległo- ści (przekształconego z dawnego Muzeum Historii Dyskusje o potrzebie reformy ochrony zabytków z lat Ruchu Rewolucyjnego). Zbiory kart ewidencyjnych 80. i związane z tym propozycje zmian legislacyjnych działu architektury nareszcie mogły być powiększane, umożliwiły znowelizowanie ustawy z 1962 roku już 19 udostępniane i opracowywane, a pracownicy zyskali lipca 1990 roku91. Na jej podstawie 22 września 1990 minimum niezbędne dla wykonywania codziennej roku powołana została przy Ministrze Kultury i Sztu- pracy. Tym razem jednak stawali się oni partnerami ki Państwowa Służba Ochrony Zabytków (PSOZ), nowo powstałych urzędów konserwatorskich i od- kierowana przez Generalnego Konserwatora Zabyt- działów ODZ. Nowym kierownikiem działu został ków. Jednym z organów sprawujących ochronę dóbr Juliusz Wendlandt. kultury został dyrektor Ośrodka Dokumentacji Za- Dnia 22 stycznia 1991 roku otwarto oddział re- bytków, kierujący centralną ewidencją dóbr kultury. gionalny w Gdańsku, a kolejne uruchamiano w ciągu Ze względu na stan zdrowia na emeryturę przeszedł roku. O ile pracownicy urzędów konserwatorskich wówczas prof. W. Kalinowski. Dyrektorem Ośrodka został Marek Konopka (od 1981 roku zastępca dy- 9. Otwarcie nowego lokalu Gdańskiego Ośrodka Dokumentacji Zabytków w styczniu 1991 r. Obok drzwi – rektora ODZ), mianowany przez minister Izabellę Janina Grabowska, kierownik Ośrodka Cywińską. 9. Opening of new premises of the Gdańsk Centre for 92 Documentation of Monuments in January 1991. Near the W nowym statucie ODZ z 22 grudnia 1990 roku door: Janina Grabowska, Head of the Centre określono jego najważniejsze cele: wspieranie PSOZ, 10. Dyrektorzy „bratnich” ośrodków: Marek Konopka, dyrektor Ośrodka Dokumentacji Zabytków i Andrzej prowadzenie centralnej ewidencji zabytków i koordy- Michałowski, dyrektor Ośrodka Ochrony Zabytkowego nacja jednostek PSOZ w tym zakresie, opracowywa- Krajobrazu, Jasna Góra, 1991 r. 10. Directors of “fellow” centres: Marek Konopka, Director nie zasad dokumentacji zabytków, opracowywanie of the Centre for Documentation of Monuments, and merytorycznych podstaw konserwatorskiej polityki Andrzej Michałowski, Director of the Centre for the Preservation of Historic Landscape, Jasna Góra, 1991 ochrony środowiska kulturowego. W statucie znalazł

22 realizacje

uprzednio zatrudnieni w biurach dokumentacji zabyt- ków, obecnie wchodzili do wojewódzkich oddziałów PSOZ, o tyle w oddziałach regionalnych ODZ poja- wiali się nowi pracownicy, z doświadczeniem zawodowym w wyższych uczelniach lub pracowniach naukowych PKZ. Ośrodki regionalne dopiero musiały wypracować zakres i metody działania, dostosowując się do rozmaitych warunków i odmiennych potrzeb w poszczególnych środowiskach97. Nowa struktura organizacyjna ochrony zabytków zmieniała też sytuację innych instytucji podległych Ministerstwu Kultury i Sztuki, zajmujących się pro- blematyką ochrony zabytków. Należał do nich Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodo- wych, Ośrodek Ochrony Obiektów Muzealnych i Ze- 10 spól Ekspertów Międzyresortowej Komisji ds. Rewa- loryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich. Instytucje mający status organu administracji państwowej, na te wraz z ODZ podpisały 8 kwietnia 1991 roku poro- ogół nie miał żadnego zespołu pracowników, z który- zumienie o powołaniu Rady Programowej Centrum mi mógłby te zadania wykonywać. Reforma stwarzała Badań i Ochrony Zabytków. Jej przewodniczącym tę możliwość przekazując etaty biur dokumentacji do został prof. Janusz Bogdanowski. Miały one tworzyć urzędów w wojewódzkich99. Rejestr zabytków w dal- zaplecze merytoryczne dla Generalnego Konserwato- szym ciągu określał te zabytki, które należały chronić ra Zabytków i współpracować przy rozwiązywaniu prawem. Dla ochrony krajobrazu kulturowego, a więc wspólnych problemów. Z nich najbliższym Ośrodkowi także zabytków nie wpisanych do rejestru, niezbędne był Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałaco- były nowe narzędzia. Pojawiło się w ustawie pojęcie wo-Ogrodowych gromadzący dokumentację parków, parku kulturowego, niestety nie określono jak należy ogrodów i cmentarzy i rychło przekształcony w insty- go tworzyć. Podstawowym narzędziem powinna stać tucję, której głównym zadaniem stała się problematyka się ewidencja, której zasoby należało waloryzować. krajobrazu kulturowego. Dla potrzeb PSOZ i instytu- Określanie wartości zabytków, jak miało to miejsce cji GKZ powołany został „Kuryer Konserwatorski” przy spisie z 1964 roku, okazało się wręcz szkodli- (jako Biuletyn PSOZ), przygotowywany w ODZ. we. Tylko waloryzacja porównawcza, na podstawie Publikowano w nim najważniejsze teksty informujące opisu wartości istotnych dla danego regionu, mogła o funkcjonowaniu GKZ i PSOZ, zarządzenia, opinie stworzyć warunki dla opieki nad zabytkami przez prawne i programowe tekstów merytorycznych doty- samorządy100. Drugim ramieniem realizacji ustawy czących ochrony środowiska kulturowego98. miały być z czasem ośrodki regionalne – oddziały Na czym polegała istota zmian strukturalnych ODZ, skupiające w ramach swojej działalności osoby przeprowadzonych w 1990 roku w kontekście ODZ? różnych specjalności i zawodów z całego środowiska, Nowelizacja ustawy zmieniała jej główne założenie, że których wiedza o regionie dawałaby podstawę do ochrona zabytków jest obowiązkiem państwa. W no- określania najważniejszych (i najpilniejszych) celów wej wersji dbanie o zabytki powierzono ich użytkow- ochrony i opieki. nikom, a państwo zostało zobowiązane do tworzenia Oddziały ODZ były zróżnicowane w zależności właściwych do tego warunków. Pierwszym z nich było od możliwości środowiska, w którym funkcjonowały przestrzeganie prawideł działań konserwatorskich, i indywidualności ich kierowników101. Niewątpliwie wykonywanych już nie przez centralną firmę państwo- do najbardziej aktywnych należały gdański, kiero- wą, lecz liczne podmioty. Ten obowiązek wymagał wany przez Janinę Grabowską, a następnie przez dysponowania przez państwo służbą konserwatorską. dr. A. Kostarczyka i krakowski, którego szefem zo- Dotychczasowy wojewódzki konserwator zabytków, stał dr Z. Myczkowski. Szybko okazało się, że wiele

23 realizacje

inicjatyw podejmują oddziały toruński, kierowany wydane zostały cztery zeszyty z materiałami. Niestety, przez dr. Z. Jabłońskiego i poznański, kierowany przez bardzo interesujące rezultaty opracowania, zwłaszcza D. Matyaszczyk. Trudniejszy start miały ośrodki we w aspekcie ochrony krajobrazu kulturowego, nigdy Wrocławiu, z kierownikiem G. Grajewskim i war- nie ujrzały światła dziennego105. szawski z E. Pustołą-Kozłowską. Oba regiony – Dol- Krokiem w kierunku nadchodzącej rewolucji elek- ny Śląsk i Mazowsze, mimo istnienia wielu fachowych tronicznej stało się w początku lat 90. wyposażenie instytucji w stolicy regionu, potrzebowały placówki, Ośrodka i jego oddziałów w kosztowny sprzęt kompu- która zajęłaby się systematycznie całością problema- terowy. Dzięki funduszom uzyskanym z Fundacji Pol- tyki zabytków na ich terenie. Wszystkie te ośrodki sko-Niemieckiej udało się kupić sprzęt firmy Apple. W nowym dziale technik komputerowych podjęto prace nad koncepcją programu zapisu danych ewidencji zabytków do pamięci cyfrowej, jednak w tych latach w Polsce brakowało programistów, którzy koncepcje te mogliby wprowadzić w życie. Było jednak wiadomo, że przy tempie obserwowanym już wówczas rozwoju informatyki digitalizacja zbiorów ewidencyjnych będzie realna w nadchodzących latach. W znowelizowanej ustawie pojawił się artykuł 6 powołujący kategorię pomników historii. W Ośrodku przy współpracy oddziałów regionalnych przygotowano wnioski skierowane do prezydenta RP o uznanie zabytków za pomniki historii. Przygotowana została też pierwsza (zaledwie w kilku egzemplarzach) pu-

11 blikacja tych opracowań. W Ośrodku powstały też wnioski o wpis na Listę Światowego Dziedzictwa w ciągu krótkiego czasu rozpoczęły działalność wy- Zamościa i Jasnej Góry. Były to pierwsze doświad- dawniczą, zarówno doraźną na potrzeby szkoleniowe, czenia współpracy z organizacjami międzynarodo- jak i opracowując pilnie potrzebne opracowania mo- wymi w tym zakresie106. Zmiana rządu w 1994 roku nograficzne różnych tematów regionalnych, a takżę (tworzonego przez SLD i PSL) przyniosła stopniowy podejmując trud wydawania czasopisma. Krakowskie demontaż systemu stworzonego w 1990 roku. Pierw- „Teki konserwatorskie” i warszawskie „Mazowsze” sta- szym krokiem było „oddanie” wojewódzkich oddzia- ły się przykładami znakomitych (choć w obu wypad- łów PSOZ z powrotem do urzędów wojewódzkich. kach różnych w koncepcji i formie) regionalnych pe- Zmiany polityczne w 1990 roku wpłynęły także riodyków, publikujących znakomite teksty i mających na kształt Ośrodka Dokumentacji Zabytków. Z in- atrakcyjną formę102. Niewątpliwie przyczyniły się do stytucji stanowiącej archiwum Ministerstwa Kultury animacji środowiska zainteresowanych ochroną zabyt- ków specjalistów różnych dziedzin. Spoiwem współ- 11. Prof. Janusz Bogdanowski, przewodniczący Rady Programowej ODZ pracy ODZ i oddziałów regionalnych był program 11. Prof. Janusz Bogdanowski, Chairman of the Programme badawczy „Synteza kulturowych wartości przestrzeni Board of CDM 12. Prof. Michael Petzet, Generalny Konserwator państwa polskiego”. Jego geneza sięgała 1988 roku, gdy Zabytków Bawarii i przewodniczący ICOMOS, zwiedza ODZ zorganizował dla biur dokumentacji zabytków zamek w Malborku (przed wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO). Z lewej Marek Konopka, dyrektor seminarium w Rudach k. Raciborza na temat mode- ODZ, z prawej Mariusz Mierzwiński, dyrektor Muzeum lu interdyscyplinarnych studiów regionalnych nad w Malborku, 1994 r. Prof. Michael Petzet, General Conservator of 103 12. środowiskiem kulturowym . Programem kierował Monuments in Bavaria and Chairman of ICOMOS, visits the Castle in Malbork (before inscription into the UNESCO oddział gdański, a przewodniczącym Rady Progra- World Heritage List). From the left: Marek Konopka, mowej był prof. Janusz Bogdanowski104. W ramach Director of CDM, from the right: Mariusz Mierzwiński, Director of the Museum in Malbork, 1994 programu odbyło się wiele spotkań seminaryjnych,

24 realizacje

12 i Sztuki w obszarze ochrony zabytków, dzięki realizacji ODZ, KOBiDZ, NID w latach 70. i 80. wizji Wojciecha Kalinowskiego no- (1995-2011) wej ewidencji zabytków107, stał się instytucją obejmują- cą nie tylko wybrane dzieła kultury, lecz kompleksowo W latach 1995-2000 Ośrodek kontynuował swoje do- wszelkie historyczne elementy środowiska kulturowe- tychczasowe działania, kierowany przez dr. Roberta go. Ośrodek włączył system ochrony zabytków w Pol- Kunkla. Kolejną zmianą było połączenie w 2002 roku sce do aktualnych koncepcji ochrony dziedzictwa, ODZ z Ośrodkiem Ochrony Zabytkowego Krajo- znajdujących odzwierciedlenie w międzynarodowych brazu, co pozwoliło stworzyć pełny i jednolity zasób normach ustalanych w konwencjach UNESCO i kar- ewidencyjny i zmienić nazwę instytucji na Krajowy tach ICOMOS. Ośrodek stał się także instytucją nie Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. W latach tylko gromadzącą dokumentację, lecz także meryto- 2000-2010 instytucją kierowało kolejno czterech rycznym zapleczem administracji państwa w sprawach dyrektorów: Michał Urbanowski, Tomasz Mikoc- ochrony dziedzictwa. Oczekiwania wobec roli insty- ki, Jacek Rulewicz i Marcin Gawlicki, a następnie, tucji, będącej obecnie kontynuacją ODZ, formułowa- jako pełniąca obowiązki dyrektora, Paulina Florja- ne przez środowiska konserwatorskie, świadczą także nowicz. W 2011 roku powołano Narodowy Instytut o tym, że w okresie kilku lat „po wielkiej zmianie” Dziedzictwa. Ośrodek potrafił przedstawić taki model współpra- cy z instytucjami konserwatorskimi w całym kraju, Marek Konopka, ukończył studia z zakresu archeologii i dzien- że stał się instytucją kreującą nowe kierunki ochrony nikarstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Pracował jako inspek- dziedzictwa materialnego i pamięci jego historycznych tor w Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków, adiunkt w Instytu- korzeni. Konsekwencją nowej ewidencji było przeka- cie Historii Kultury Materialnej PAN, kierownik działu Archeologii i dyrektor w ODZ, główny specjalista w Naczelnej Dyrekcji Archi- zanie zasadniczego problemu, co i jak chronić, ze szcze- wów Państwowych, był doradcą wiceministra w MKiDN (1999- bla centralnego do historycznych regionów, państwu -2001), dyrektorem departamentu archeologii w Urzędzie Gene- zaś pozostawienie troski o dzieła, miejsca i pamiątki ralnego Konserwatora Zabytków (do jego likwidacji w 2002 r.). Pracował także w Zamku Królewskim w Warszawie (w realiza- mające szczególne znaczenie ogólnopolskie. cji Programu Trakt Królewski). Autor 450 publikacji poświęco- Dokumentacja tego, co przetrwało z dawnego, nych muzealnictwu, ochronie zabytków i archeologii. Przez 25 nie ma służyć klasyfikacji, lecz oznaczeniu tych ele- lat redaktor kwartalnika „Z otchłani wieków” i „Informatora Ar- mentów dziedzictwa kulturowego, które są istotne dla cheologicznego”, redaktor „Wiadomości Konserwatorskich” SKZ i „Biuletynu Informacyjnego PKN ICOMOS”. Sekretarz Generalny zachowania tożsamości kraju, regionu, miasta czy tra- Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków (1982-1991), wice- dycji, mającej znaczenie dla spójności społecznej. prezes Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS (od 2009 r.)

25 realizacje

Przypisy 12 Zarządzenie nr 166 Ministra Kultury i Sztuki z 22 grudnia 1961 r. w sprawie utworzenia Ośrodka Dokumentacji Zabyt- 1 M. Walicki, Sprawa inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa ków (Dz.Urz. MKiS z 1962 r. Nr 1, poz. 6). Polskiego (1827-1862), Warszawa 1931, s. 33; niewiele wcze- 13 Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki z 31 sierpnia 1962 r. śniej kwestię inwentaryzacji uznał za niezmiernie istotną w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ośrodko- F.K. Schinkel, w 1815 r. pisząc: „Wpierw zdobyć więc należy wi Dokumentacji Zabytków, pkt. 3a (Dz.Urz. MKiS nr 10, wiedzę – co się zachowało… pierwszym zajęciem powinno poz. 90). być sporządzenie spisów tego co się na obszarze danego re- 14 Państwowy Instytut Sztuki wchodził w skład Naczelnej Dy- gionu znajduje”. Cyt. za M. Arszyński, Idea. Pamięć. Troska, rekcji Muzeów i Ochrony Zabytków (następnie jako IS PAN), Malbork 2007, s. 148, p. 547. po jego usamodzielnieniu przejął materiały po Centralnym 2 Zarządzenie nr 166 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 23 grud- Biurze Inwentaryzacji (m.in. 30 tys. zdjęć) i prowadził wienia 1961 r. w sprawie utworzenia Ośrodka Dokumentacji Za- loletnią owocną kwerendę, opracowując zeszyty Katalogu bytków. Zabytków Sztuki. 3 Wydawnictwo Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Ga- 15 J. Łoziński, Inwentaryzacja zabytków sztuki w Polsce. Stan i po- binetu Rycin i Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji trzeby, „Biuletyn Historii Sztuki” 1954, nr 3, s. 342-447. Zabytków, Warszawa 2009. 16 Tomy Katalogu przekroczyły już liczbę 200 woluminów, nie- 4 Kazimierz Malinowski (1907-1977), historyk sztuki i muze- które z nich jednak ukazywały się kilkanaście lat po opraco- olog, w latach 1954-1962 dyrektor Centralnego Zarządu Mu- waniu do druku. zeów i Ochrony Zabytków MKiS, od 1961 r. pracownik, na- 17 J. Łoziński, Inwentaryzacja zabytków sztuki w Polsce 1945- stępnie profesor UMK, w latach 1962-1966 dyrektor ODZ. Na -1995, [w:] Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Polsce 1944- temat ewidencji i klasyfikacji patrz : K. Malinowski, Weryfi- 1989, Warszawa 1996, s. 138-142. kacja obiektów zabytkowych (maszynopis powielany). Zasady 18 Rejestr zapoczątkowany w 1918 r. wprowadzono w 1928 r. przeprowadzania ewidencji zabytków architektury, Warszawa (Rozporządzenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświe- 1958 (maszynopis powielany). Problemy wartościowania i kla- cenia Publicznego z 17 lipca 1928 r. o prowadzeniu rejestru syfikacji zabytków [w:] Dzieło sztuki i zabytek, Warszawa 1976, zabytków). Ustawa z 17 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultu- s. 56-60, BMOZ, t. 43. ry i o muzeach (Dz.U. z 1962 r. Nr 10, poz. 48). 5 Ostatnio przebieg spisu, jego autorów i rezultaty przed- 19 Ustawa miała chronić dobra kultury, ale zabytkiem był tylko stawił J. Lewicki Między waloryzacją a klasyfikacją czyli obiekt wpisany do rejestru, tak więc wyznaczenie listy za- o skutecznej ochronie zabytków w Polsce [w:] System ochrony bytków, które powinny były być wpisane do rejestru, miała zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin- istotne znaczenie, limitowała bowiem jednoznacznie zakres Warszawa 2011, s. 171-179, uznając, że na nim zakończyły ochrony, zgodnie z art. 1 będącej obowiązkiem państwa. się próby inwentaryzacji zabytków w Polsce, podnosząc jej 20 Ustawę przygotowywano w 1957 r. (tzw. komisja niebo- zalety (systematyczność i naukowa precyzja) oraz przydat- rowska), jednak jej najważniejsze propozycje zostały odrzu- ność klasyfikacji jako metody waloryzacji i wartościowania. cone; na ostateczny kształt istotny wpływ mieli prawnicy Autor nie zauważył jednak niezwykle wąskiego zakresu po- W. Sieroszewski, S. Nahlik i K. Malinowski. Przygotowywa- jęcia zabytku przyjętego w spisie i zlekceważył wszystkie nie ustawy omawia obszernie J. Pruszyński, Ochrona zabyt- głosy o szkodach, jakie ta klasyfikacja spowodowała. W 1978 ków w Polsce, Warszawa 1989, s. 191-197. r. podział na klasy został anulowany, a XIX-wieczne rozu- 21 St. Łazarowicz, W. Sieroszewski, Przepisy prawne dotyczące mienie pojęcia zabytku stało się anachronizmem. Jakie zasa- ochrony dóbr kultury oraz muzeów, Warszawa 1970, BMOZ, dy przyświecały Spisowi... przypominają słowa Z. Świechow- seria B, t. 28. skiego: „Pomiędzy historią sztuki a konserwacją zabytków 22 W roku 1966 K. Malinowski przestał pełnić funkcję dyrektora istnieje związek organiczny. To tylko zachowajmy, co uwa- ODZ i został dyrektorem Muzeum Narodowego w Poznaniu. żamy za cenne, a historia sztuki właśnie dostarcza wszyst- 23 Do połowy lat 70. w Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków kich kryteriów wartościowania”, „Ochrona Zabytków” 1954, w Ministerstwie Kultury i Sztuki pracowali prawnicy wy- z. 4, s. 181. sokiej klasy, zajmujący się problemami związanymi z usta- 6 M. Walicki, jw. wą i zarządzeniami wykonawczymi (Stanisław Łazarowicz, 7 K. Malinowski, Aby pamiątki uczynić powszechnie wiadomymi Władysław Sieroszewski, a następnie Aleksander Żółkiew- i wieczno trwałymi… (wstęp do Spisu architektury i budownic- ski). Powszechne stawały się też problemy z wadliwymi twa, s. VII –XXVII, BMOZ, seria A, t. 1, Warszawa 1964. wpisami do rejestru zabytków. Mimo że do systematycznej 8 Zabytki zztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. III, woje- współpracy w tej sprawie ze służbą konserwatorską bardziej wództwo krakowskie, powiat żywiecki, opr. J. Szablowski, War- był predestynowany ODZ, to w jego statucie nie przewi- szawa 1948. dziano komórki, która mogłaby się zająć rejestrem. Wady 9 M. Charytańska, Przebieg weryfikacji, spis zabytków, Warsza- rejestru stawały się pilnym zadaniem dopiero w latach 80. wa 1964, s. 28 i nn. i 90. Wówczas w ODZ, po analizie wpisów, opublikowano 10 J. Remer, Program inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce, instrukcję normującą postępowanie w tym zakresie: Wpi- „Ochrona Zabytków Sztuki”, 1930-1931, cz. 2, s. 413-422. sywanie dóbr kultury do rejestru. Informator, opr. D. Jaskanis 11 J. Szablowski, Zagadnienie inwentaryzacji zabytków sztuki i H. Krzyżanowska, konsult. A. Żółkiewski, Warszawa 1986, s. w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki” 1946, nr 1-2, s. 22-35. 42. W latach 90. pracę tę kontynuował w dziale architektury Program topograficznego inwentarza zabytków próbowano J. Wendlandt. Jej podsumowanie przedstawił w artykule Cen- reaktywować po wojnie, ale rozdzielenie celów naukowych tralna ewidencja i rejestr zabytków architektury i budownictwa i administracyjnych uniemożliwiło jego realizację w sposób w Polsce w świetle zasobów Ośrodka Dokumentacji Zabytków, zgodny z założeniami. „Ochrona Zabytków” 1998, nr 3, s. 191-212.

26 realizacje

24 Działalność wydawnicza ODZ była osiągnięciem wyjątko- 29 Spis zabytków architektury i budownictwa, BMiOZ, t. 1, War- wym. Trudne do przecenienia zasługi miały dwie osoby szawa 1964. ściśle związane z Ośrodkiem i mające znaczny wpływ na 30 M. Charytańska, Przebieg weryfikacji, spis zabytków, Warsza- kształt i ciągłość pracy w tym zakresie. Były to: Barbara Le- wa 1964, s. 28. nard (1920-1995) i Michał Gradowski, oboje historycy sztuki. 31 Pierwsze biuro dokumentacji zabytków powstało na szcze- B. Lenard była kierownikiem działu wydawnictw w pierw- blu wojewódzkim w Rzeszowie w 1965 r. Do reformy admi- szych latach działalności instytucji, następnie redaktorką nistracyjnej w 1975 r., likwidującej powiaty i powołującej wielu tomów tzw. serii A (katalogi rysunków architekto- nowe województwa, w dotychczasowych funkcjonowały biu- nicznych z kilku zbiorów archiwalnych), wieloletnią za- ra, jednak o różnym umocowaniu prawnym. Na ogół były stępczynią redaktora „Ochrony Zabytków”, a także pełniącą to jednostki podległe wydziałom kultury (w nich znajdował istotne funkcje organizacyjne jako wieloletnia kierowniczka się etat wojewódzkiego konserwatora zabytków), były jed- archiwum Ośrodka i jego wicedyrektor (w latach 1978-1980). nak takie jak w Poznaniu, gdzie biuro miało status wydziału Michał Gradowski, „mistrz złotnictwa”, przejął dział wydaw- urzędu wojewódzkiego. nictw w 1966 r. i ukształtował profil serii B (Biblioteka Mu- 32 K. Malinowski, Aby pamiątki uczynić powszechnie wiadomymi zealnictwa i Ochrony Zabytków), która odegrała szczególną, i wiecznotrwałymi… jw. podręcznikową rolę dla służby konserwatorskiej i kształce- 33 Spis… nie spotkał się z pełną aprobatą wojewódzkich konser- nia kadr w tej dziedzinie. Objęła ona w zasadzie wszystkie watorów zabytków. Do największych krytyków należał Je- elementy problematyki konserwatorskiej: zagadnienia teore- rzy Tur z Rzeszowa, co zrozumiałe, bo na jego terenie było tyczne (polskie i zagraniczne), prawne, problemy ewidencji, najwięcej zabytków drewnianych, które spis zepchnął do IV kwestie konserwatorskie ze wszystkich dziedzin w postaci klasy. Krytyczne opinie wyrażali także konserwatorzy z ziem tomów materiałów z konferencji, monografie, zagadnienia zachodnich. Tam z kolei liczba „klasowych’ zabytków była muzealnictwa i wiele innych kwestii. Skala tej produkcji jest znacząca, ale nie rozpoznana do końca i braki te udało się szczególnie godna podkreślenia w kontekście restrykcji środ- nadrobić dopiero w latach 80. Zupełnie odmienne zdanie od ków zarówno finansowych, jak i technicznych, reglamentacji członków komisji weryfikacyjnej co do tego, czym jest zabytek papieru i innych okoliczności charakteryzujących możliwo- miała Hanna Pieńkowska z Krakowa, czemu dała wyraz zarów- ści wydawnicze w PRL. Wiele tomów serii B wydawanych no w praktyce, ratując drewniane zabytki ziemi krakowskiej, było zaledwie w 250-400 egz. w technologii ubogiej. Dlatego jak i w teorii, domagając się rewizji „omszałej” doktryny. należałoby oczekiwać, że NID podejmie się reedycji części 34 W latach 1963-1964 działający przy ZMiOZ zespół ds. bu- tego dorobku, po aktualizacji i w postaci edytorskiej obec- downictwa drewnianego opracował plan budowy muzeów nych standardów. Niewątpliwie wiele z tych pozycji powin- skansenowskich w Polsce, przeciwstawiając się koncepcjom no być dostępnych w postaci elektronicznej biblioteki, są budowy centralnego skansenu wsi na… Mazowszu. Był to bowiem dorobkiem, z którego będzie można czerpać jeszcze okres intensywnych starań H. Pieńkowskiej, wojewódzkiego przez wiele lat. O wydawnictwach ODZ i atmosferze w zespo- konserwatora zabytków w Krakowie, o uratowanie Chocho- le w pierwszych latach jego istnienia w swoim niepowtarzal- łowa, co w dużej mierze się udało – wieś ta jest ewenemen- nym stylu pisze M. Gradowski w artykule Jubileusz „Ochrony tem w skali europejskiej. Z punktu widzenia instrukcji spisu Zabytków”, „Ochrona Zabytków” 1998, nr 2, s. 178-180. architektury domy chochołowskie nie kwalifikowały się do 25 Kolejnymi redaktorami naczelnymi „Ochrony Zabytków” ochrony. byli: prof. prof. Józef Dutkiewicz (1903-1968), Władysław 35 Wada systemu, którego filarem miał być wpis do rejestru Ślesiński (1929-1995), Olgierd Czerner, a następnie dr Lech w oparciu o Spis… z 1964 r. do dzisiaj jest największym pro- Krzyżanowski i Wojciech Fijałkowski. blemem, nie rozwiązanym w kolejnej Ustawie o ochronie 26 M. Charytańska, Pierwsze dziesięciolecie, „Ochrona Zabytków”, zabytków i opiece nad zabytkami z 21 lipca 2003 r. (Dz.U. 1971, nr 4, s. 229-230. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568). Wnikliwą analizę tej „wady wro- 27 Doprowadzenie do budowy siedziby Ośrodka było w znacz- dzonej”, na podstawie licznych materiałów przygotowanych nej mierze zasługą Marii Charytańskiej. Już w latach 1959- przez ODZ (głównie kierownika działu architektury J. Wen- 1960 M. Charytańska (1920-1995), historyk sztuki, pracowa- dlandta) przedstawił ostatnio M. Gawlicki w artykule Rejestr ła z K. Malinowskim w ZMiOZ nad kwestią spisu zabytków zabytków w praktyce ochrony konserwacji, „Ochrona Zabyt- architektury i jego weryfikacją. Kontynuowała te prace ków” 2008, nr 2, s. 55-82. przy przygotowaniu spisu do publikacji z Przemysławem 36 Główne prace przy ewidencji miast prowadzone były Maliszewskim, pierwszym kierownikiem działu zabytków w pierwszych latach działania ODZ. Przełomem w traktowa- nieruchomych ODZ. W roku 1966 M. Charytańska została niu problematyki ochrony układów urbanistycznych był nie- dyrektorem ODZ i dzięki jej staraniom w ciągu ośmiu lat wątpliwie podstawowy tekst K. Pawłowskiego i M. Witwic- ukończono odbudowę kamienicy dla Ośrodka na Starym kiego, współtwórców tej ewidencji, Problemy oceny wartości Mieście w Warszawie. zabytkowej zespołów miejskich, „Ochrona Zabytków” 1968, nr 28 Przemysław Maliszewski (1933-1997), historyk sztuki, w la- 4, s. 4-11. tach 1962-1972 był kierownikiem działu architektury i urba- 37 „Strażnikiem” tej części ewidencji w Ośrodku, a następnie nistyki ODZ. Pod jego kierunkiem Spis... z 1964 r. był wery- pionierem w tworzeniu kartoteki zdjęć lotniczych miast był fikowany i wydawany w zeszytach wojewódzkich. W latach Henryk Andrulewicz, kierownik pracowni urbanistycznej. następnych był wojewódzkim konserwatorem zabytków Obecne możliwości edycji planów miast i ich historycznych w Lublinie i dyrektorem Muzeum Mikołaja Kopernika we „warstw” skłaniałyby do postulatu podjęcia inicjatywy opra- Fromborku. Działalność w ODZ przedstawili w artykule cowania i wydania takiego atlasu przez NID. P. Maliszewski, H. Andrulewicz, A. Łotysz, Dział Zabytków 38 Liczba metrów kwadratowych na osobę była w PRL ściśle Architektury i Urbanistyki ODZ, „Ochrona Zabytków” 1971, limitowana. Zabiegi o uzyskanie dodatkowego metrażu nr 4, s. 234-244. mieszkania podobne były do starań o talon na samochód.

27 realizacje

Dlatego możliwość korzystania z większego pomieszczenia zacji serii słownikowej M. Gradowski przedstawił w artykule stała się przywilejem, który mógł skłaniać kolekcjonerów do Zapomniane słowniki „Spotkania z Zabytkami” 2011, nr 7-8, ich rejestrowania. s. 66-68. 39 Problem udostępniania zbiorów kościelnych dzisiaj wydaje 46 Rocznik „Muzealnictwo”, którego twórcą i wieloletnim re- się być może mało zrozumiały. Liczne napięcia i konfiska- daktorem był K. Malinowski, przez 50 lat stał się jedynym ty w latach 50. powodowały uzasadnioną nieufność wobec periodykiem poświęconym muzeologii i teorii, miejscem przedstawicieli państwa. Jednocześnie jednak pojawił się publikacji ważnych wypowiedzi, które nie znajdowały miej- problem nieznany wcześniej, a mianowicie kradzieże. Du- sca w wydawnictwach muzeów koncentrujących się przede chowni mniemali, że kradzież mienia kościelnego była rzad- wszystkim na własnej problematyce, związanej z profilem kością, gdyż ocenianio ją jako świętokradztwo. To zmieniło danej placówki. Wśród wielu znakomitych autorów warto się w PRL, czemu sprzyjała także otwartość kościołów i brak wymienić profesorów J. Ryszkiewicza, J. Świecimskiego, zabezpieczeń. Ewidencja i rozpoznanie zbiorów stała się Z. Żygulskiego jr. Podobnie jak w przypadku „Ochrony Za- więc pilną sprawą. bytków”, rangę pisma podnosił fakt, że funkcję redaktora 40 Dokumentacja specjalistyczna zabytkowych argentariów ko- naczelnego pełnił zawsze wybitny muzeolog; w ciągu 30 ścielnych objęła 6500 obiektów z 625 miejscowości i 18 500 lat był nim Janusz Odrowąż-Pieniążek, przez 37 lat dyrektor zdjęć. Pełen wykaz obiektów znajduje się w pracy M. Gra- Muzeum Literatury w Warszawie. dowskiego i M. Pielas, Katalog złotnictwa, cz. 1 i 2, Warszawa 47 W 2011 r. powołany został na bazie Ośrodka Ochrony Zbio- 2006. rów Publicznych Instytut Muzealnictwa, w którego skład 41 Wacław Górski swą postawą zaskarbił sobie zaufanie Epi- wszedł dział muzealnictwa d. ODZ wraz z jego archiwami skopatu, co otwierało mu dostęp do skarbców katedralnych i wydawnictwami. i szaf zakrystii w kościołach parafialnych. 48 Teki Ciołka, spuścizna po prof. Gerardzie Ciołku, stanowią 42 Przykładem było w tym wypadku zidentyfikowanie pacyfi- „kopalnię” dokumentów, planów, tekstów i pomiarów, któ- kału zewidencjonowanego w niewielkim kościele prowin- rych wartość dla prac z zakresu ochrony zabytków szcze- cjonalnym, który został ofiarowany do sprzedaży w „Desie”. gólnie zabytkowych ogrodów, trudno przecenić. Opracowa- Proboszcz, nie zdając sobie sprawy z jego wartości, „zapła- nie ich wymagało wieloletniej żmudnej pracy archiwalnej. cił” nim za remont kościoła majstrowi, który postanowił W ciągu lat ODZ skupił w archiwum kilka tego rodzaju odzyskać należne pieniądze. Natomiast zasługą fotografii zbiorów po wybitnych przedstawicielach konserwatorstwa Górskiego jest możliwość rekonstrukcji słynnego relikwia- (Teki Łopacińskiego, Teki Marconiego, Teki Tłoczka, rysunki rza-sarkofagu św. Wojciecha w Gnieźnie – stały się one pod- Thulie’go), choć należy żałować, że niektóre pozostają nie- stawą rekonstrukcji. osiągalne (na ogół przez brak zrozumienia ze strony spadko- 43 Stałymi współpracownikami w kwestiach zabytków muzycz- bierców). nych (organy, instrumenty muzyczne różnego rodzaju) byli 49 Publikacja Spisu… w zeszytach wojewódzkich spotkała się prof. J. Gołos i dr B. Vogel. Do „złotników” należał dr M. Woź- z negatywną oceną Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków. niak. Przez wiele lat brakowało fachowych współpracowni- Wytykano publikacji błędy i pominięcia. Początek lat 70. ków w dziedzinie zabytkowych tkanin. Sytuacja zmieniła zwiastował inny stosunek ówczesnych władz do ochrony za- się, gdy tej tematyce poświęciła się dr Marta Michałowska, bytków, a nie było wątpliwości, że Ośrodek reprezentował która, zacząwszy od prac ewidencyjnych i penetracji tere- koncepcję działania sformułowaną w końcu lat 50. Z tą sytu- nowych, opracowała Słownik terminologiczny włókiennictwa acją wiązało się odejście dyrektor M. Charytańskiej, a także wydany przez ODZ w 1995 r., a następnie dokonała reedycji P. Maliszewskiego. Równocześnie nastąpiły istotne zmia- w układzie alfabetycznym Leksykonu włókiennictwa (War- ny w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Po 10 latach odszedł szawa 2006), obejmującego ponad 3300 haseł dotyczących M. Ptaśnik, następca K. Malinowskiego na stanowisku dy- wszystkich aspektów tej interesującej dziedziny twórczości. rektora ZMiOZ. 44 Mimo ciasnoty w siedzibie ODZ przez wiele lat przestrze- 50 Konferencja w Helsinkach, kończąca w 1975 r. trzyletnie gano zasady, że jest to instytucja otwarta dla wszystkich, rokowania, przyniosła uznanie przez ZSRR praw obywatel- którzy chcą poświęcać czas studiom nad dziedzictwem kul- skich, co okazało się po latach niezwykle ważnym argumen- turowym. Stąd typowym zjawiskiem była obecność w róż- tem przemian wolnościowych w obozie państw tzw. realne- nych działach gości z terenu, współpracowników z innych go socjalizmu. instytucji, a często też pracujących nad zbiorami po oficjal- 51 A. Małachowski, Pamiętnik współczesny. Wieżowce w skanse- nym czasie pracy. Przynosiło to pożytek instytucji w postaci nie, „Kultura” 1972, nr 52. Interwencja wybitnego publicysty konkretnych opracowań współpracowników, niekiedy zna- (w latach 90. marszałka Sejmu RP) nagłośniła wystąpienia komitych odkryć badawczych, umiejscawiało każdy dział J. Żurawskiego, ówczesnego konserwatora Kazimierza Dol- w sieci kontaktów środowiskowych danej dziedziny, tak nego i spowodowała rezygnację z zabudowy wieżowcami istotnych dla rozumienia sytuacji zabytków i potrzeb opieki zabytkowego miasta, obecnie pomnika historii. nad nimi. 52 Najsłynniejszym (wśród wielu pomniejszych) aktem wanda- 45 Słowniki terminologiczne stanowią wyjątkową część do- lizmu była decyzja prezydenta miasta Wrocławia o zburze- robku ODZ zarówno co do skali, jak konsekwencji przed- niu reliktów średniowiecznego klasztoru, skutkiem czego do sięwzięcia. Objęły one rzemiosło artystyczne, uzbrojenie, dymisji podał się wówczas konserwator miasta dr Edmund meble, tkaniny, instrumenty muzyczne, a nawet fortyfikacje. Małachowicz. Inicjatorem i niezwykle konsekwentnym animatorem serii 53 Istotną rolę odegrały Konwencja w sprawie ochrony Świa- był Michał Gradowski, który rozpoczął pracę w Ośrodku towego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego (Paryż jako kierownik działu wydawnictw, a następnie przez 40 lat 1972) podpisana przez Polskę, Deklaracja amsterdamska był filarem działu zabytków ruchomych. Niestety, prace nad w sprawie dziedzictwa architektonicznego (1975) oraz Re- słownikami zostały zaniechane w 2002 r. Omówienie reali- komendacja warszawska (Nairobi) dotycząca ochrony miast

28 realizacje

historycznych (1976). Te międzynarodowe normy deklaro- ki czas kierownikowi działu, reprezentującemu podejście wały konieczność ochrony układów urbanistycznych i ze- badacza (obecnie jest profesorem na UKSW w Warszawie) społów zabytkowych oraz wadliwość ochrony ograniczającej i specjalizującemu się w problematyce architektury współ- się do „wyrywanych” ze środowiska kulturowego zabytko- czesnej), W. Jankowskiemu, wieloletniemu pracownikowi wych obiektów. Dekadę zakończyły Karta ICOMOS z Burra ZMiOZ (w tym ewidencją na formularzu „karty zielonej”) (1979) w sprawie ochrony miejsc o znaczeniu kulturowym i swemu uczniowi z uczelni toruńskiej, J. Kalickiemu. oraz Karta Florencka (1981) w sprawie ogrodów. Dla ochrony 60 J. Kalickiemu, nowemu kierownikowi działu, przypadło za- środowiska i krajobrazu kulturowego, co postulowały i nor- danie praktycznego wdrażania nowej ewidencji. J. Kalicki mowały międzynarodowe deklaracje, spis z lat 50. będący Potrzeby weryfikacji dotychczasowych metod ewidencji i doku- podstawą systemu ochrony zabytków w Polsce był zbiorem mentacji zabytków architektury i budownictwa, [w:] „Informa- informacji – niepełnym, niemiarodajnym i anachronicznym. tor PKZ”, Warszawa 1979, s. 52-62. Wkrótce pracownikami 54 B. Rymaszewski odegrał istotną rolę w ukształtowaniu w la- działu zostały M. Róziewicz i K. Murawska. Tej pierwszej tach 70. nowego etapu funkcjonowania ODZ. Za jego ka- w latach 80. i 90. przypadła niełatwa praca oceny i korygo- dencji jako GKZ nowym dyrektorem został W. Kalinowski, wania usterek kart nadsyłanych przez konserwatorów woje- rozpoczęto prace ewidencyjne i konserwatorskie przy cmen- wódzkich i opracowywania do druku tomów spisu adresowe- tarzach zabytkowych, on też powierzył Ośrodkowi zadanie go. W obu zadaniach stała się ekspertem najwyższej klasy ewidencji stanowisk archeologicznych i doprowadził do i postacią kluczową działu architektury. przygotowania projektu nowej ustawy o zabytkach (niestety, 61 Przekazywanie dokumentacji konserwatorskiej ze starych to przyczyniło się do jego odejścia z Ministerstwa Kultury województw do nowych trwało kilka lat i mogło być przy- i Sztuki, gdyż projekt przywracał pozycję Generalnemu Kon- kładem strat i konfliktów, jakie rodziła reorganizacja ad- serwatorowi Zabytków). Problematykę ochrony zabytków po ministracji, nie poparta żadnymi analizami społecznymi, wojnie i sytuację w latach 70. B. Rymaszewski przedstawia łamiąca ciągłość historyczną. Układ „starych” województw, w pracy Geneza, uwarunkowania i mechanizmy ochrony zabyt- w pewnej mierze nawiązywał do historycznych regionów ków w Polsce, Białystok 1988. i średniowiecznego systemu siatki powiatów. W ochronie 55 Wojciech Kalinowski (1919-1992) był przez 15 lat dyrektorem zabytków dokumentacja konserwatorska, często gromadząca Ośrodka (1975-1990) i twórcą nowej koncepcji i wizerunku jeszcze archiwa przedwojenne, przez 30 lat odgrywała dużą tej instytucji. Będąc historykiem urbanistyki, zajmował się rolę, aby nagle wskutek woluntarystycznej decyzji o refor- w pracy badawczej wieloma elementami dziedzictwa kultu- mie dzielić te zespoły archiwalne na małe jednostki nowych rowego, których znaczenie długo było nie doceniane. Liczne województw. studia historyczne miast, obiektów przemysłu, współpraca 62 Sukcesy PP PKZ w wielu krajach tworzyły oczywisty kon- przy badaniach archeologicznych wyrobiły w nim przeko- trast z wieloma realizacjami krajowymi. Niemniej pracownie nanie o konieczności studiów historycznych nad zabytkami, naukowo-dokumentacyjne PKZ zyskiwały bardzo pozytywne a w konsekwencji ewidencji i dokumentacji zabytków znacz- opinie i zainaugurowana w 1975 r. przez ODZ ,„nowa ewi- nie szerszej niż przyjęto to w latach 50. Przykładem rozu- dencja” mogła korzystać z ich możliwości wykonawczych. mienia roli zabytków była jego, wielokrotnie podkreślana, 63 Mało kto wyobrażał sobie, jak niezwykłe wyniki przyniesie opinia o konieczności dokumentowania obiektów, których spis adresowy. W województwach południowo-wschodniej nie udało się uratować. W wywiadzie dla „Spotkań z Zabyt- Polski spis adresowy do końca lat 80. objął około 40 tys. kami” tak postrzegał najważniejsze zadania: „Wydaje się, że obiektów, w większości drewnianych. Nawet jeśli przyjąć, najważniejsza jest rewaloryzacja miast (…) Sprawa druga (…) że wykonawcy nie zawsze dotrzymywali przyjętego kryte- to ochrona krajobrazu. Trzecia – to ochrona zabytków tech- rium o wyróżniających się obiektach, skala ewidencji adre- niki”. Na temat Ośrodka powiedział wówczas: „Od początku sowej przy porównaniu ze spisem z 1964 r. dla całego kraju swojej działalności ODZ oparty jest na błędnych założeniach. (35 tys.) jest niezwykła. Należy bowiem patrzeć na Ośrodek jako zalążek instytutu 64 W. Kalinowski był autorem studiów historycznych 21 miast. naukowego. Resort kultury jest jedynym resortem, który nie Często prawidłowe określenie wartości zabytku, które decy- ma swojego ośrodka badawczego, a konserwatorstwo, ewi- dują o wpisaniu obiektu do rejestru, jest możliwe jedynie dencja zabytków wymagają badań naukowych. Inaczej nie dzięki opracowaniu studium, przede wszystkim określeniu posuniemy się nawet o krok” (Sześć pytań do Profesora – wy- jego wartości historycznych, co wymaga umiejętności pracy wiad K. Nowińskiego, „Spotkania z Zabytkami” 1982, nr 9, ze źródłami archiwalnymi i wykorzystania badań architekto- s. 36-37). niczno-archeologicznych. W tym tkwiła zasadnicza różnica 56 Obszerną i precyzyjną analizę zmian, jakie nastąpiły w la- w rozumieniu wartości zabytkowych; dotyczy to szczególnie tach 60. i 70. zarówno w Polsce, jak i za granicą, przedstawił zabytków techniki i przemysłu. B. Szmygin w pracy Kształtowanie koncepcji zabytku i doktry- 65 Zdjęcia lotnicze można było wykonywać tylko przy współ- ny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000, s. 199- pracy instytucji militarnych i podlegały one, podobnie jak -255. Zadziwiające, że ani proces przemian, ani jego nauko- plany miast, kontroli cenzury. Dopiero w latach 80. dzięki wa analiza do dzisiaj nie zostały dostrzeżone przez niektó- współpracy W. Stępnia z Łodzi (późniejszego dyrektora od- rych zajmujących się problematyką konserwatorską, działu regionalnego ODZ) skala możliwości znacznie się po- 57 J. Stankiewicz, Na przełomie?, „Ochrona Zabytków” 1975, szerzyła. nr 2, s. 23. 66 Ewidencję cmentarzy K. Pawłowski, ówczesny zastępca Ge- 58 W. Kalinowski, Analiza działalności dokumentacyjnej i infor- neralnego Konserwatora Zabytków, powierzył doświadczo- macyjnej w Polsce w zakresie ochrony i konserwacji dóbr kultury, nej w tym zakresie dr Elżbiecie Baniukiewicz. Pogarszające Warszawa 1974, s. 53, maszynopis powielany. się warunki lokalowe ODZ (w miarę powiększania zbiorów) 59 Opracowanie „karty białej” architektury W. Kalinowski praktycznie uniemożliwiały znalezienie miejsca dla kolejnej powierzył trzem osobom: dr. A. Olszewskiemu, przez krót- kartoteki. Z tego powodu w latach 80. ewidencja ta znalazła

29 realizacje

swoje miejsce w Ośrodku Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. 73 W latach 80., niezależnie od postępującej digitalizacji ewi- Natomiast problematyką ewidencji zabytków techniki zajęła dencji zabytków ruchomych dotychczasowy konsultant się w ZMiOZ Krystyna Rosińska, która w latach 80. przeszła ds. digitalizacji zbiorów dr Kazimierz Mardoń, matematyk, do pracy w ODZ, gdzie opracowała kartę i instrukcję dla za- rozpoczął etatową pracę w Ośrodku. Zakupiony został kom- bytków techniki. puter polskiej produkcji i pracownicy zaczęli się oswajać 67 Pod koniec lat 70. kartoteki muzeów i instytutów naukowych z możliwościami zapisu elektronicznego. Pierwsze kompu- obejmowały łącznie około 60 tys. stanowisk archeologicz- tery nowszej generacji pojawiły się dopiero na początku lat nych, opisywanych i dokumentowanych całkowicie dowol- 90. Konieczność digitalizacji ewidencji w sytuacji narastają- nie, przy tym właściwie niedostępnych służbie konserwa- cego zasobu informacji i kryzysu braku miejsca była oczy- torskiej. Szacunkowe obliczenia po dwóch latach realizacji wista. W 1991 r. za pomocą programu „Ventura” dokonano Archeologicznego Zdjęcia Polski wskazywały, że może ich składu pierwszego wydawnictwa. być od 400 do 500 tys.! 74 Metody ewidencji zabytków, Warszawa 1981, BMiOZ, seria B, 68 Impulsem do systematycznych penetracji powierzchnio- t. 67 – oprac. M. Gradowski. Zawiera charakterystykę zespo- wych na południe od Warszawy stały się dla S. Woydy plany łów ewidencyjnych w ODZ, wzory kart i instrukcję ich wy- pomiarów pasa przyszłej autostrady na obszarze, z którego pełniania. nie znano stanowisk archeologicznych. Jak się okazało, dy- 75 Krzysztof Nowiński (1938-2007) był kolejnym pracowni- marki z okresu rzymskiego występowały niemal w każdym kiem ODZ, którego osobowość i inicjatywa pozwalała na gospodarstwie czy sadzie w Brwinowie, Milanówku i innych przekraczanie ograniczeń wynikających z ram instytucji. miejscowościach. Z wykształcenia archeolog, z sukcesem prowadzący badania 69 W Raporcie o stanie i potrzebach ewidencji dóbr kultury w Polsce, wykopaliskowe, autor kilku książek popularnonaukowych, Warszawa, wrzesień 1977, W. Kalinowski napisał, że istnieje obejmując dział wydawnictw Ośrodka w 1973 r. dyspono- pilna potrzeba ewidencji zabytków archeologicznych, ale są- wał sprawdzonym programem wydawnictw. W ciągu 20 lat dzi, że będzie to możliwe najwcześniej do 1990 r. Wówczas pracy pod jego kierownictwem ODZ wydawał trzy periodyki nie widział możliwości realizacji tego zadania przez ODZ, i siedem serii książkowych. K. Nowiński dostrzegał jednak ale zdumiewająca jest intuicja, która pozwoliła mu określić potrzebę „uspołecznienia” ochrony zabytków, tworzenia wprawdzie nie dokładną, ale zbliżoną datę takiego przedsię- forum wypowiedzi dla tych, którzy angażują się w opiekę wzięcia. nad zabytkami we własnym regionie, a także specjalistów, 70 Na jesieni 1977 r. Generalny Konserwator Zabytków zwrócił którzy chcą ujawnić swoje dokonania szerszej niż środowi- się do autora niniejszego tekstu z propozycją opracowania sko naukowe grupie odbiorców. Spotkanie K. Nowińskiego programu realizacji ewidencji stanowisk archeologicznych. z W. Kalinowskim, który wspierał wszystkie twórcze inicja- Program taki przedstawiłem w grudniu 1977 r. Od 1 stycz- tywy, zaowocowało unikatowym miesięcznikiem „Spotkania nia 1978 r. zostałem zatrudniony w ODZ na stanowisku z Zabytkami”, który nigdy nie stracił związku z korzeniami ds. archeologii, którego zadaniem była realizacja opracowa- ODZ, ale który wyrósł na instytucję „osobną”. Jej rozmach nego projektu. i atrakcyjność stworzyły szanse docierania do odbiorcy w ca- 71 Program Archeologicznego Zdjęcia Polski wdrożony został łym kraju. „Fregata”, jaką stały się wśród czasopism „Spotka- w latach 1979-1980. Według naszej oceny jego realizacja nia z Zabytkami”, płynie z sukcesem już 35 lat. mogła zająć 20-25 lat, a więc mniej optymistycznie niż oce- 76 Owocna współpraca z osobami spoza ODZ mogła mieć miej- niał to W. Kalinowski. Barierą stał się stan wojenny i wyni- sce również dlatego, że w instytucji panowała atmosfera kające z niego ograniczenia. program mógł jednak służyć świadomości realizacji wspólnych celów oraz „nieurzędo- jako podstawa do przygotowywania opinii dla wykonawców we” otwarcie dla wszystkich zajmujących się tymi samy- dróg ekspresowych i autostrad znacznie wcześniej. Jako mami problemami w kraju. Przykładem może być wieloletnia teriał do oceny potrzeb konserwatorskich w regionie wy- współpraca z pracownikami Muzeum Rolnictwa w Szrenia- starczało objęcie badaniami powierzchni kraju w 60-70%. wie, którzy opracowywali kartotekę dawnych budynków fol- Program AZP, poza swoją funkcją ewidencyjną, był także warcznych Wielkopolski w kolejnych powiatach, a następnie istotnym elementem budowania i szkolenia archeologicznej rozpoczęli takie prace w innych regionach. Seria publikacji służby konserwatorskiej. Jego realizacja regionalna, w miarę tych, jakże często pomijanych dawniej zabytków, pod redak- pozyskiwania środków i przy angażowaniu środowisk regio- cją Marii Andrzejewskiej i naukową opieką prof. J. Skurato- nalnych, miała pełnić istotną funkcję społeczną. Zdjęcie Ar- wicza, może być wzorcowym przykładem roli ODZ jako in- cheologiczne Polski, red, M. Konopka, BMiOZ, Seria B, TL.XVI, spiratora i instytucji merytorycznie wspierającej inicjatywy Warszawa 1981. regionalne. 72 Pierwszy program na potrzeby komputeryzacji zabytków 77 Szczególnie bliskie więzy łączyły W. Kalinowskiego z Uni- stworzony został we współpracy z Instytutem Łączności wersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jako wykładow- (Michał Masłowski). Przenoszenie danych z karty ewiden- ca tej uczelni współpracował na wielu polach z prof. prof. cyjnej na perforowaną taśmę zabierało jednak tyle czasu, że M. Arszyńskim, J. Fryczem, J. Domasłowskim, J. Tajchma- zrezygnowano z jego wdrażania. Jednak fakt opracowania nem z Instytutu Konserwatorstwa i Zabytkoznawstwa, ale pierwszego takiego programu dla zabytków prof. W. Kali- także z Zakładem Archeologii, który pod kierunkiem prof. nowski uznał za osiągnięcie. Na jego prośbę M. Gradowski J. Chudziakowej specjalizował się (jako jedyny w kraju) w ba- i M. Masłowski, autorzy projektu, przedstawili go w osobnej daniach nad średniowieczem i badaniami podwodnymi. Ta publikacji ze wstępem W. Kalinowskiego. The EPDsystem for dziedzina była mizernie reprezentowana w ówczesnej arche- inven-toring of historical monuments. Warszawa, 1975 (tłum. ologii, a badania z tego zakresu miały podstawowe znacze- Jerzy Mierzejewski). Ma ono już tylko historyczne znaczenie dla poznania i ochrony architektury średniowiecza i no- nie, jest jednak świadectwem jakości koncepcji programu wożytnej. Zainteresowanie zabytkami techniki i przemysłu ODZ pod nowym wówczas kierownictwem. znajdowało wsparcie u prof. T. Jaworowskiego z Politechniki

30 realizacje

Łódzkiej; bliskie więzy łączyły też W. Kalinowskiego z tzw. 83 Warto podkreślić, że konsekwencje realizacji „nowej” ewi- szkołą krakowską prof. J. Bogdanowskiego i, co zrozumia- dencji przewidywał W. Kalinowski zaraz po objęciu stano- łe, z „rodzimą” warszawską i jej absolwentami pracującymi wiska. Wówczas to złożył odpowiednie dokumenty co do w różnych środowiskach (prof. B. Gerquin). Bliskim współ- koniecznych zmian w statucie i uzyskania przez Ośrodek lo- pracownikiem był również historyk urbanistyki, związany kalu na miarę potrzeb centralnej placówki realizującej istot- ściśle z problematyką ochrony zabytków, prof. K. Pawłow- ny dla ochrony zabytków program. Sygnalizuje to w swoim ski, w tym czasie zastępca GKZ. W. Kalinowski brał udział raporcie z 1977 r., W. Kalinowski, Raport o stanie i potrzebach w licznych konferencjach za granicą: w Europie (szczególnie ewidencji dóbr kultury w Polsce, Warszawa, wrzesień 1977. w Niemczech) i USA, reprezentując polskie konserwator- 84 Problem funkcjonowania biur dokumentacji zabytków i za- stwo. Podsumowaniem jego pracy stała się redakcja książki dań, jakie powinny realizować, w latach 80., wobec powsta- o pracach konserwatorskich w polskich miastach po wojnie wania ich w nowych województwach, był palący. ODZ nie Odbudowa i konserwacja, t. 1, red. W. Kalinowski, Warszawa miał oficjalnego związku z biurami. Niektóre biura były 1986 (w zamierzeniu miała być pierwszym tomem trzyczę- tworzone jako instytucje niezależne od wojewódzkiego kon- ściowej publikacji). W drugiej połowie lat 80. ciężka choroba serwatora zabytków i uprawiały własną politykę. W niektó- uniemożliwiła prof. Kalinowskiemu prowadzenie tak inten- rych województwach biura, mimo że funkcjonowały poza sywnej i szerokiej działalności. urzędem, zajmowały się wyłącznie załatwianiem spraw ad- 78 Pojawiały się pierwsze ujęcia podręcznikowe, patrz: E. Mała- ministracyjnych (np. w Radomiu). Dochodziło do licznych chowicz, Ochrona środowiska kulturowego, t. 1 i 2, Warszawa sporów, a nawet konfliktów. ODZ nie miał możliwości in- 1988, J. Bogdanowski, Metoda jednostek i wnętrz architekto- terwencji. Zmiana niekompetentnego kierownika biura wy- niczno-krajobrazowych w studiach i projektowaniu, Kraków magała okrężnej drogi postępowania – przez ministerstwo 1989, a także opracowania postulujące wykorzystanie poli- do wojewody. Zagadnienie dylematu związanego z zakre- tyki przestrzennej w ochronie zabytków i środowiska kultu- sem zadań biur przedstawił w artykule M. Konopka, Biuro rowego, A. Czyżewska, A. Kostarczyk, Problematyka ochrony czy pracownia badawcza? „Ochrona Zabytków” 1985, nr 38, i kształtowania środowiska kulturowego Polski w planie prze- s. 49-54. strzennego zagospodarowania kraju [w:] „Biuletyn KPZK PAN” 85 Po 1945 r. problematyką ochrony zabytków archeologicz- 1989, z. 142. nych zajmowały się muzea, których sieć samodzielnych 79 Znajdowało to odzwierciedlenie na łamach „Ochrony Zabyt- (i dużych działów w muzeach okręgowych) pozwalała re- ków”, publikującej sprawozdania z konferencji konserwa- alizować, jak się wówczas wydawało, najważniejsze zadania torskich, gdzie problem wad ustawy był tematem stałym. – prowadzenie badań ratowniczych i gromadzenie zbiorów. Szczególnie otwarcie występowali w tej kwestii W. Kopczyń- Przy 49 województwach takie rozwiązanie stawało się coraz ski, W. Ślesiński, L. Krzyżanowski, także prawnicy, np. prof. bardziej nieadekwatne do potrzeb (muzea nie mogły działać J. Pruszyński, wypowiadając się o niej bardzo krytycznie. w innych województwach). W urzędach konserwatorskich 80 Ewidencja finansowana była wówczas ze środków Minister- coraz częściej zatrudniano archeologów, zaczęły pojawiać stwa kultury i sztuki w 50 procentach, pozostałe środki po- się odrębne archeologiczne ośrodki dokumentacji. Sytuację zyskiwano z budżetów wojewódzkich, choć sposób ich wyko- skomplikowała realizacja AZP wymagającego nadzoru kon- rzystania zależał od wojewódzkich konserwatorów zabytków. serwatorów zabytków. Dlatego podjęcie działań mających Na przykład w Elblągu większość środków WKZ przeznaczał na celu ukształtowanie standardu działań konserwatorskich na realizację „białych kart”, w innych województwach, wo- w zakresie archeologii (niezależnie od usytuowania odpo- bec mniejszego rozeznania terenowego, pilniejszym zada- wiedzialnej instytucji czy inspektora) było ważnym zadaniem był spis adresowy. niem, realizowanym konsekwentnie przez ODZ, do czego 81 Stan wojenny zamroził aktywność w każdej dziedzinie, tym pretekstem stał się program AZP. bardziej w pracach wymagających penetrowania terenu 86 Tygodniowe objazdy terenowe regionów pozwalały pracow- i badań powierzchniowych. Minister Kultury i Sztuki w sta- nikom Ośrodka zobaczyć zabytki w wielu wypadkach znane nie wojennym, Kazimierz Żygulski, prowadził przy tym tylko z literatury i poznać ich rzeczywistą sytuację (np. nie- politykę restrykcji wobec autorytetów związanych z ochro- wiele osób zdawało sobie sprawę z bogactwa i tragicznego ną zabytków (zwolnienie prof. S. Lorentza). Pracę stracił losu zabytków Dolnego Śląska). Nawiązały one do wyjaz- B. Rymaszewski, a przygotowywana od kilku lat nowa usta- dów terenowych ODZ w latach 60. Były organizowane do wa o ochronie zabytków trafiła do kosza. Małopolski, Wielkopolski, Polski południowo-wschodniej, 82 Jedną z wielu dolegliwych wad ustawy z 1962 r. był brak do na Pomorze Zachodnie, Dolny Śląsk oraz na Warmię i Ma- niej kilkunastu zarządzeń wykonawczych. Również sformu- zury. Ekskursje te cieszyły się powodzeniem, budowały łowanie regulaminu (statutu) ODZ zawierało zadanie reali- także wspólnotowość zespołu i identyfikację pracowników zacji centralnej ewidencji zabytków, które zastąpiło inwen- z instytucją. taryzację i nie było zdefiniowane. Tak więc, czy ewidencja 87 Remont dawnego dworca w Grodzisku udało się ukończyć w postaci kart różnego rodzaju i formatu jest formą central- po 13 latach inwestycji, dopiero w 1990 r., gdy można było nej ewidencji oraz czy wzory przyjmowane w Ośrodku po- powierzyć go firmie prywatnej. winny być respektowane w całym kraju, nie było formalnie 88 Sygnałem alarmowym stała się sytuacja, gdy interesant nie potwierdzone. Aby minister kultury i sztuki mógł wydać mógł otrzymać do wglądu karty zabytku (z Wielkopolski), w tej sprawie zarządzenie należało wpierw uzyskać rozpo- ponieważ z powodu ciasnoty nie udało się wysunąć szuflady, rządzenie Rady Ministrów. Po 25 latach od chwili powołania w której karta ta się znajdowała. ODZ udało się doprowadzić do uregulowania i de facto zale- 89 Szerokim echem odbiły się krytyczne wystąpienia woje- galizowania działalności Ośrodka. M. Konopka, Ewidencja za- wódzkiego konserwatora zabytków w Lublinie, zaledwie bytków – metody i zakres prac Ośrodka Dokumentacji Zabytków 30. letniego Tadeusza Zielniewicza, do ówczesnego ministra w Warszawie, „Ochrona Zabytków” 1988, nr 4, s. 216-224. kultury i sztuki, w sprawach polityki wobec zabytków.

31 realizacje

90 Mianowany w 1987 r. Generalnym Konserwatorem Zabyt- czasopisma pod red. K.T. Toeplitza. Niedługo zostały one ków Tadeusz Zielniewicz przygotował przy współpracy podnajęte także firmom rodziny redaktora. z ODZ bardzo krytyczny raport o stanie ochrony zabytków 97 Zadania ośrodków regionalnych nie zawsze były w pełni ro- i muzeach, który miał po raz pierwszy szansę dotrzeć do jed- zumiane przez pracowników PSOZ. Wielu sądziło, że będą nego z komitetów KC PZPR. Wiele takich opracowań przy- to „klony” dotychczasowych biur dokumentacji. Koncepcja gotowywanych w ministerstwie w poprzednich latach było zadań ośrodków regionalnych przestawiona została w arty- tam „fryzowanych” i najczęściej lądowało w archiwach. kule M. Konopki, A. Kostarczyka, Komu i czemu mają służyć 91 Ówczesne projekty opracowania nowego systemu, spełnia- Regionalne Ośrodki Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowe- jącego od dawna wysuwane postulaty środowiska konser- go, „Kuryer Konserwatorski” 1991, nr 3, s. 32-34. watorskiego, przygotowywane były przy współpracy woje- 98 Wkrótce Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo- wódzkich konserwatorów zabytków i Ośrodka. Rozeznanie Parkowych przekształcił się w Ośrodek Ochrony Zabytkowe- uzyskane w Ośrodku w toku realizacji ewidencji w latach 80. go Krajobrazu, a Ośrodek Ochrony Obiektów Muzealnych co do sytuacji organizacyjnej i stanu zabytków dostarczało w Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych. Zespół Eksper- argumentów dla tych rozwiązań. tów zakończył pracę w dotychczasowej formule i powołany 92 Patrz: „Kuryer Konserwatorski” 1990, nr 2, s. 20-21. został Oddział ODZ zajmujący się organizacją pracy rze- 93 Problem zmiany dokonanej w ewidencji zabytków w kształ- czoznawców ministra kultury i sztuki, a także działaniami cie, jaki nadały mu nowe formy jej realizacji, wprowadzone w obszarze będącym dotąd na dalekim planie zaintereso- przez W. Kalinowskiego, i wynikające stąd konsekwencje dla wania ochrony zabytków, mianowicie przemysłu i techniki. ochrony zabytków (a raczej krajobrazu i środowiska kultu- Misję jego organizacji powierzono Ewie Nekandzie-Trepce. rowego) zostały przedstawione w programowym referacie Idea „Centrum”, aczkolwiek niewątpliwie antycypowała kon- na spotkaniu służb konserwatorskich na początku 1990 r. cepcję połączenia przynajmniej niektórych z nich, wówczas w Książu Wielkim, gdzie ustalono wstępnie kształt nowe- łączyła je w zespół będący zapleczem merytorycznym dla lizacji ustawy z 1962 r. Tekst wydano w publikacji Synteza Generalnego Konserwatora Zabytków. Na ówczesnym eta- kulturowych wartości przestrzeni państwa polskiego, 1991, z. 1, pie chodziło przede wszystkim o tworzenie płaszczyzny ich M. Konopka, W poszukiwaniu świadectw czasu, s. 5-13. stałej współpracy. Temu służył też nowy periodyk publiku- 94 Już w 1977 r. W. Kalinowski proponował, aby nie tworzyć jący ważniejsze teksty prawne i sprawozdania z pracy GKZ rachitycznych biur w 49 województwach, lecz placówki z pozostałymi instytucjami. Ukazało się wówczas, w latach ponadwojewódzkie, w siedzibach dawnych województw, 1990-1995, sześć numerów „Kuryera Konserwatorskiego”. działające na obszarze regionu historycznego. Taka kon- Na szczeblu wojewódzkim forum współpracy tworzyć miały strukcja w państwie „socjalistycznym”, choć uzasadniona regionalne rady, skupiające przedstawicieli PSOZ i regional- merytorycznie, nie miała szans realizacji. Istotą problemu nych ośrodków oraz przedstawicieli środowisk naukowych było (i jest do dzisiaj), że wszelkie wartościowanie i walo- zajmujących się ochroną zabytków. ryzacja nie dotyczące pomników „narodowych” nie powinny 99 Mimo likwidacji PSOZ i centralnego urzędu Generalnego być dokonywane państwowo – ani centralnie, ani w powia- Konserwatora Zabytków obecne urzędy wojewódzkich kon- tach. Zabytki jako materialne świadectwo dziedzictwa mają serwatorów zabytków dysponują wówczas sformowanymi określoną wartość w kontekście tradycji dawnych ziem zespołami. Rzeczpospolitej. 100 Przykładem mogą tu być choćby domy podcieniowe na 95 Wyznaczenie stolic nowych województw dla oddziałów wschodnim Pomorzu, ważny element identyfikacyjny tra- ODZ, które powołała reforma administracyjna dopiero dycji regionu. Ustawienie ich w rankingu obok chałupy na przełomie XX i XXI w., było możliwe wskutek podjęcia z Chochołowa czy domu mazurskiego z Hejdyka nie pozwala w końcu lat 80. przez Ośrodek i Gdańskie Biuro Dokumenta- dokonać uzasadnionego wyboru. Jako symbol dziedzictwa cji (w pracowni planowania przestrzennego A. Kostarczyka kulturowego ziemi gdańskiej mogą być otoczone opieką sa- i A. Czyżewskiej) problematyki regionów. Materiały z anali- morządu. zy dziedzictwa historycznego posłużyły następnie zespołowi 101 Sprawozdanie z prac ODZ, regionalnych Ośrodków Studiów przygotowującemu reformę krajową. Niestety, ze względów i Ochrony Środowiska Kulturowego oraz Regionalnych Rad politycznych nie udało się utrzymać optymalnego podzia- Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w 1994 r. „Kuryer łu i powołano o 25 procent województw więcej, wbrew Konserwatorski” nr 6, s. 49-50. Niewątpliwie obok gdańskie- wynikom analiz ekonomicznych (dodatkowe województwa go ośrodka, zorientowanego przede wszystkim na problema- nie spełniały wymogu minimum 80 tys. przedsiębiorstw). tykę regionalną i metodę geografii historycznej, wyróżniał Problematykę tę przedstawia publikacja regionalnych się ośrodek regionalny w Krakowie. Pracował on nad alter- ośrodków – gdańskiego i toruńskiego Województwo w zmie- natywnym projektem „Karty dziedzictwa kulturowego miej- nionej strukturze terytorialno-administracyjnej Polski (Sym- scowości”, mającej być ujęciem syntetycznym ewidencji za- pozjum w dniu 15 grudnia 1993 w Toruniu), red. M. Kallasa, bytków. Z. Myczkowski, Z kart kroniki Regionalnego Ośrodka Warszawa 1994. Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie (okres 96 ODZ otrzymując nowy budynek dysponował teoretycznie 1991-1994, „Teki Krakowskie II” 1995, s. 181-186. również dotychczasowym na ul. Brzozowej (zbudowanym 102 „Mazowsze. Dziedzictwo kulturowe” (red. Ewa Pustoła- dla Ośrodka i wpisanym do księgi wieczystej jako własność Kozłowska, Janusz Sztetyłło, Artur Wołosz, Karol Guttme- instytucji). Jednak po przeprowadzce w Aleje Ujazdowskie 6 jer, Maciej Czarnecki), wydawane przez 10 lat (1993-2002). część pomieszczeń na Starym Mieście zostało wydzierża- Ukazało się 15 numerów. Zeszyty były tematyczne, np. wionych Muzeum Niepodległości, które nie miało gdzie poświęcone Otwockowi i tzw. linii otwockiej, wojewódz- przenieść swojej biblioteki. Po utworzeniu rządu SLD mini- twu płockiemu, Warszawie, Kurpiowszczyźnie, miastom- ster kultury zdecydował, że pomieszczenia te należy wyna- -ogrodom. Miało stałe rubryki, np. Śladami Krasińskich. jąć redakcji „Wiadomości Kulturalnych”, nowo utworzonego Autorami, oprócz pracowników regionalnego ośrodka, byli

32 realizacje

naukowcy z uczelni (PW, UW), pracownicy placówek muze- i A. Kostarczyk z gdańskiego ośrodka byli konsultantami ze- alnych, biur konserwatorskich i pasjonaci z terenu. Tema- społu prof. Elżbiety Wysockiej, opracowującej ten system. tyka to: historia, język, sztuka ludowa, archeologia, archi- Niestety, pełne materiały syntezy, złożone w urzędzie Gene- tektura, urbanistyka, sztuki piękne, muzea, wspomnienia ralnego Konserwatora Zabytków, wraz dekompozycją syste- o ludziach. W zeszycie ostatnim zebrana została bibliografia mu w 1995 r. zostały odłożone do szuflady. zawartości wszystkich numerów. Regionalny Ośrodek Stu- 106 Projekty rozporządzeń ministra kultury i sztuki (opubli- diów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie zaczął kowane w „Kuryerze Konserwatorskim” 1995, nr 6, s. 10) wydawać od 1994 r. „Teki Krakowskie” (red. Stanisław Ko- w sprawie organizacji i sposobu ochrony pomników historii łodziejski i Roman Marcinek). Przyciągnął wybitnych auto- i w sprawie uprawnień PSOZ do nakładania grzywien mia- rów (dr Franciszek Sikora, dr Jacek Laberschek, dr Zbigniew ły być sposobem wprowadzenia w życie nowych przepisów, Myczkowski, dr Marian Kornecki). „Teki Krakowskie” stały które pojawiły się w nowelizacji ustawy w 1990 r. Grupa po- się czasopismem naukowym łączącym problematykę za- mników historii zyskałaby konkretne uprawnienia, a służba bytków i krajobrazu kulturowego, jakiego dotąd brakowało konserwatorska otrzymywała, w sytuacji jaskrawego zanie- w środowisku krakowskim. dbania zabytków, narzędzie doraźne umożliwiające realny 103 W. Czech, A. Kostarczyk, Seminarium problemu badawcze- nacisk na użytkowników zaniedbujących swoje obowiązki. go Rudy’89 (wnioski poseminaryjne), [w:] Synteza kulturowych Niestety, projekty te pozostały tylko zapisem intencji, a na wartości przestrzeni państwa polskiego, z. 1, Materiały wyjścio- nową ustawę trzeba było czekać osiem lat i nie uwzględniła we, Gdańsk 1991, s. 14-16. ona tych inicjatyw. 104 Synteza… miała pogłębić problematykę związków między 107 ODZ w ciągu pół wieku istnienia prezentował niestandar- historią poszczególnych ziem polskich a zabytkami rozu- dowy sposób działania. Mimo że zrodzony z urzędu w okre- mianymi przede wszystkim jako świadectwa. Inspiracją stał sie PRL, zawsze był instytucją antybiurokratyczną, otwartą się projekt realizowany przez Wojciecha Czecha, architekta dla tych, którzy chcieli współpracować lub sami działać na z Katowic (późniejszego wojewodę), który zgromadził ogrom- rzecz ochrony zabytków. Zależało to przede wszystkim od ne materiały z różnych dziedzin, będące poniekąd „fotografią pracowników, zarówno kierujących działami, jak i tych, któ- historyczną” Górnego Śląska. Ukazywała ona jego zapozna- rzy na co dzień mieli kontakt z osobami ze środowiska na- ne korzenie, jak choćby trzy wsie komunikujące się językiem ukowego i służby konserwatorskiej. Tych pierwszych wspo- morawskim (!), średniowieczny system gospodarki wodnej mniałem już w tekście; nie sposób wymienić wszystkich, i leśnej stworzony przez cystersów z Rud, dzielnice robot- którzy na krócej lub dłużej podjęli pracę w Ośrodku, ale wie- nicze projektowane dla wielkich syndykatów, jak Giszowiec lu zawdzięcza on ten pozytywny, przyjazny klimat, niezbęd- czy Nikiszowiec (o których uratowanie przed zniszczeniem ny w codziennej pracy i osiąganiu jej dobrych rezultatów. W. Czech domagał się wbrew planom władz Katowic jeszcze Przypomnę więc nazwiska niektórych z nich, pozostających w latach 80.). Badania w ramach syntezy, w znacznej mierze trwale w dobrej pamięci, których obecność w Ośrodku pozwa- z wykorzystaniem metod geografii historycznej, miały okre- lała cieszyć się codziennym wyjściem do pracy. Są to: Maria ślać tożsamość regionów, a ich cechy wyróżniające miały Decko i Lech Krzyżanowski z okresu pierwszej dekady ODZ, być podstawą waloryzacji wartości zabytków. Wojciech Jankowski i Iwona Kochanowska z działu zabyt- 105 Koordynatorem syntezy był Gdański Ośrodek Regionalny, ków architektury, Urszula Zielińska i Ewa Pokorzyna z dzia- który opublikował cztery zeszyty informujące o postępie łu zabytków ruchomych, Maria Sołtysiak z muzealnictwa, prac. Był to pierwszy krok na drodze do stworzenia racjonal- Wanda Kamler i Ryszard Kiełczewski z działu koordynacji nego systemu waloryzacji zasobów zabytkowych nie w ra- badań naukowych, Leszek Kwiatkowski i Małgorzata Merkel mach poszczególnych rodzajów zabytków, ale terytoriów, z archiwum, Ewa Damentka z działu informacji, Ewa Porę- a więc zgodnie z koncepcją inwentarza topograficznego. Jej bowicz z fototeki, Zbigniew Dubiel i Jacek Marczuk z pra- wyniki miały istotne znaczenie dla projektowanej wówczas cowni fotograficznej, Zofia Szczerba, niezastąpiona księgowa sieci administracyjnej nowych województw. A. Czyżewska i Jerzy Szydłowski, kierowca licznych samochodów.

Summary museums was entrusted after the war to the central institution named the General Directorate for Museums and Protection of To preserve and disseminate values from the Monuments, which was headed by Stanisław Lorentz and Prof. former existence… Jan Zachwatowicz (General Conservator of Monuments). At the end of the 1950s, museums and protection of monuments he Centre for Documentation of Monuments (CDM) was were managed centrally by the Ministry of Culture of Art and Tcreated at the end of 1961 and at the beginning of 1962. its subordinated entity – the Administration of Museums and Currently it functions under the name “National Heritage Monument Protection (AMMP) (the counterpart of a depart- Board of Poland”. The axis around which the system of protec- ment), the head of which was doc. dr Kazimierz Malinowski, tion of historical monuments in the People’s Republic of Po- an art historian. In years 1958-1960, works were undertaken in land was built was the register of monuments set up after the AMMP to create a list of monuments of architecture and art on regaining of independence in 1918 and continued in the Law the “green card” form. on the protection of cultural property and on museums that In 1962, after a new law was passed, the state took over re- was passed in 1962. The establishment of CDM is strictly con- sponsibility for the condition of monuments, and the monu- nected with political changes (the “thaw”) that happened after ment was defined as a cultural property entered into the regis- October 1956. The restoration, conservation and organisation of ter. The prepared list resulted in the classification of collected

33 realizacje

materials and the division of monuments into five groups, the system became the register of archaeological sites (KESA where the highest classes were subject to protection and the card). New forms and instructions were published in 1981. Glos- lowest classes were left without care on the state level. K. Mal- saries necessary for the proper description of monuments were inowski was the originator of the idea to establish a new insti- being prepared for all specialistic fields. It was also at that time tution – the Centre for Documentation of Monuments, whose that Spotkania z zabytkami – the first and only magazine about main collection consisted of documentary materials gathered popular science in the Eastern Bloc countries – began to be in the Ministry of Culture and, primarily, cards of the list of released. The emphasising of the importance of the monument monuments, which encompassed 35,000 items. in the context of cultural landscape became more intense in the Thus, at the beginning CDM became an “external” depart- 1980s. These discussions made it possible to prepare amend- ment of AMMP. The regulations specified the existence of five ments to the 1962 Law. departments: non-movable monuments, movable monuments, At the time of political transformations in 1989, the State museum exhibits, archives and the library and issuing of Monument Protection Service managed by the General Conser- AMMP’s publications. This activity began with the Ochrona za- vator of Monuments was established. On the voivodeship level, bytków quarterly. The department of non-movable monuments SMPSs were formed by offices of voivodeship conservators of dealt with objects of architecture and historic buildings. The monuments. One of the authorities exercising the protection idea to prepare a register of movable monuments required the of cultural property was the Director of CDM, who performed scope of such a project to be determined. The museology de- the following tasks: support of SMPSs, keeping of the central partment prepared the Muzealnictwo annual. Within 10 years record of monuments and co-ordination of SMPS units in this of its existence, CDM gained the status of a central institution respect, development of the rules of documentation of monu- collecting documentation concerning the protection of monuments, preparation of the substantive basis for the conservator’s ments and museology and became an unofficial publishing policy of protection of the cultural environment. In the amend- house. Issued in one volume in 1964, the list of monuments ment to the law, the care of monuments was entrusted to their of architecture was published in 17 journals in division into users. In 1990 CDM gained a new statute and new role: it was voivodeships existing at that time. transformed from the institution keeping the register of monu- In the 1970s, monument protection was becoming an instru- ments into the institution supporting the office of the General ment of „historical policy” again. The title of the General Con- Conservator of Monuments on the one hand and voivodeship servator of Monuments was restored. The criteria of “selection conservators of monuments in historical regions of the country of monuments” applied in the list, which completely ignored on the other hand. This purpose was to be served by regional objects from the 2nd half of the 19th century and the 20th cen- centres – divisions of CDM forming interdisciplinary teams of tury, traditional wooden buildings – characteristic elements specialists. At the beginning of the 1990s, the Centre and its of the cultural landscape of Poland, monuments of industry divisions were computerised. As a result of changes introduced and technology, historic cemeteries and archaeological sites in 1990, the Centre became a content base of state administra- were questioned during the discussion published in Ochrona tion in the field of heritage protection (at the time of its estab- zabytków. lishment, i.e. in 1962, CDM employed 6 persons, and by 1991 In 1975 the function of Director of CDM was taken over by this number rose to 160, including 100 persons in 12 regional Prof. Wojciech Kalinowski, an architect and a town planner, divisions). However, the new law on the protection and care who prepared a new conception of the institution and under- of monuments adopted in 2003 changed the cultural heritage taken the idea of preparation of a full list and record of monu- protection system once again. ments. From 1975 new models of records and instructions for In 2002, CDM was merged with the Centre for the Protec- their implementation began to be developed, resulting in the tion of Historic Landscape, which had dealt with the subject preparation of the “white card” of monuments of architecture, area of cultural landscape until then, and its name was changed the address list and the three-level system supplemented with to the National Centre for Research and Documentation of a historical study. The preparation of the register of historic Monuments. In 2011, the National Heritage Board of Poland parks, gardens and cemeteries was started, too. The last link of was established.

34 realizacje

Od Ośrodka Dokumentacji Zabytków do Narodowego Instytutu Dziedzictwa

Juliusz Wendlandt xxxxxxxxxxxx Narodowy Instytut Dziedzictwa

w Ministerstwie Kultury i Sztuki – prof. Kazimierz Malinowski. Był on również współtwórcą pierw- W„ celu usprawnienia inwentaryzacji szej powojennej Ustawy z dnia 15 lutego 1962 roku zabytków dla racjonalnego planowania ich odbudowy o ochronie dóbr kultury i o muzeach (Dz.U. z 1962 i konserwacji zarządza się, co następuje: roku, Nr 10, poz. 48). § 1. Tworzy się z dniem 1 stycznia 1962 r. Ośrodek Podstawę merytorycznej działalności ODZ Dokumentacji Zabytków, zwany dalej Ośrodkiem. stanowiły materiały przejęte z dawnego Wydziału § 2. Do zadań ośrodka należy przeprowadzenie Dokumentacji Konserwatorskiej Zarządu Muzeów centralnego rejestru, ewidencji i dokumentacji pomoc- i Ochrony Zabytków. Były to przede wszystkim kar- niczej zabytków nieruchomych i ruchomych”. ty ewidencyjne zabytków nieruchomych (ok. 40 000 Tak określone priorytety, rozpoczynające Zarzą- wykonanych w latach 1951-1961 tzw. zielonych kart dzenie nr 166 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 22 ewidencyjnych) i ruchomych, kartoteka ewidencyjna grudnia 1961 roku w sprawie utworzenia Ośrodka miast i zespołów zabytkowych, kartoteka parków za- Dokumentacji Zabytków (Dz.Urz. MKiS z 1962 roku, bytkowych, dokumentacja historyczna i techniczna Nr 1, poz. 6) stały się na następne 50 lat wyznaczni- zabytków architektury i budownictwa, a także mate- kiem działania instytucji kultury, która po kolejnych riały archiwalne i fotograficzne. – wynikających z uwarunkowań politycznych, go- Uporządkowanie tych materiałów i realizacja spodarczych i społecznych – przekształceniach orga- zadań postawionych przed Ośrodkiem wymagała nizacyjnych i merytorycznych, nosi od 1 stycznia 2011 stworzenia odpowiednich komórek organizacyjnych, roku nazwę Narodowego Instytutu Dziedzictwa (Za- które przybrały formę działów. Ulegały one z biegiem rządzenie nr 32 Ministra Kultury i Dziedzictwa Naro- czasu i w miarę potrzeb pewnym reorganizacjom, tak dowego z dnia 23 grudnia 2010 roku w sprawie zmiany jak zmieniała się metodyka konserwatorska i podejście nazwy i zakresu działania Krajowego Ośrodka Badań do wielu grup zabytków. Ostatecznie wykształciły się i Dokumentacji Zabytków). trzy działy badawcze: Architektury i Urbanistyki, Zabytków Ruchomych oraz Archeologii. Ten ostatni Inicjatorem powstania i pierwszym dyrektorem powstał w 1978 roku, w związku z rozpoczęciem reali- Ośrodka był – dziś niesłusznie zapomniany, ówcze- zacji ogólnopolskiego programu ewidencji stanowisk sny dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków archeologicznych pod nazwą Archeologiczne Zdjęcie

35 realizacje

Polski (AZP) i powierzeniem ODZ roli krajowego roku, Nr 19, poz. 101 i z 1985 roku, Nr 42, poz. 204) koordynatora tego zadania. oraz Instrukcja nr 7 Ministra Kultury i Sztuki z dnia Uzupełnienie struktury ODZ stanowiły działy: 5 lipca w sprawie zasad prowadzenia centralnej ewi- Muzealnictwa, zajmującego się gromadzeniem i doku- dencji zabytków. Dokumenty te określiły, że obligato- mentowaniem wiedzy o polskich muzeach oraz Ar- ryjnie mają być przysyłane do Ośrodka Dokumentacji chiwaliów i Zbiorów Naukowych, gromadzący m.in. Zabytków odpisy decyzji o wpisaniu do rejestru zabyt- spuścizny badaczy, zawierające materiały związane ków oraz drugi egzemplarz dokumentacji ewidencyj- z historyczną i konserwatorską problematyką zabyt- nej. Upoważniały również ODZ do ustalania wzorów ków. Będąca częścią działu Fototeka zawiera unika- dokumentacji ewidencyjnej. Stan ten potwierdziło towy zbiór negatywów, pozytywów i diapozytywów, Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki nr 31 z dnia 30 w tym zdjęć lotniczych, dokumentujących najważniej- grudnia 1987 roku w sprawie szczegółowych zasad pro- sze zabytkowe zespoły urbanistyczne i założenia prze- wadzenia centralnej ewidencji zabytków przez Ośro- strzenne. Jest to zbiór tym cenniejszy, jako że dotyczy dek Dokumentacji Zabytków. Rangę ODZ w zakre- w wielu wypadkach obiektów już nieistniejących. sie ewidencji zabytków podkreśliła też Ustawa z dnia Od samego początku istniał w Ośrodku Dział 19 lipca 1990 roku o zmianie ustawy o ochronie dóbr Wydawnictw, realizujący zawarty w zarządzeniu mi- kultury i o muzeach (Dz.U. z 1990 roku, Nr 56, poz. nistra powołującym ODZ zapis o prowadzeniu spe- 322), w której wśród organów sprawujących ochronę cjalistycznych wydawnictw. Dorobek działu w tym dóbr kultury wymieniono dyrektora ODZ, kierujące- względzie jest imponujący. Wystarczy wspomnieć go centralną ewidencją dóbr kultury. ponad sto tomów Biblioteki Muzealnictwa i Ochro- W oparciu o te dokumenty Ośrodek ustalał wzo- ny Zabytków (BMiOZ), która w trzech seriach – A, ry i wyznaczał standardy ewidencji, przygotowując B i C – prezentuje różnorodną tematykę; od prawnej w tym celu słowniki terminologiczne. Organizował ochrony zabytków, materiałów z konferencji konser- szkolenia dla pracowników urzędów konserwator- watorskich, specjalistycznych zagadnień technologii skich i biur dokumentacji zabytków w zakresie właści- konserwacji po słowniki terminologiczne. Przez wie- wego wykonywania i prowadzenia ewidencji, a także le lat ODZ był wydawcą popularnonaukowych „Spo- kierunkował priorytety w ewidencjonowaniu zabyt- tkań z Zabytkami”, wydaje również „Muzealnictwo” ków. ODZ zlecał również wykonywanie ewidencji i „Ochronę Zabytków”. ze środków własnych, a ponadto przez pewien okres Również od początku istnieje w ODZ biblioteka, prowadził z upoważnienia Generalnego Konserwa- która jako jedna z niewielu w Polsce, obok księgozbio- tora Zabytków finansowanie całej akcji ewidencyjnej ru z dziedziny historii sztuki i muzealnictwa, groma- w Polsce. dzi księgozbiór poświęcony zagadnieniom inwenta- Reorganizacja służby konserwatorskiej w 1990 ryzacji i dokumentacji zabytków oraz problematyce roku stworzyła nowe możliwości dla działań ODZ, konserwatorskiej zarówno w zakresie teoretycznym, a przede wszystkim umożliwiła bliższy kontakt ze jak i praktycznym. służbami konserwatorskimi. Zmieniające się w tam- Struktura organizacyjna, a zwłaszcza kompetencje tych latach podejście do ochrony zabytków, postrze- ODZ w zakresie realizacji zadań określonych w akcie gające zabytek nie tylko jako samoistne dzieło, ale powołującym, tj. „(…) przeprowadzenie centralnego jako element istniejący w szerszym kontekście środo- rejestru, ewidencji i dokumentacji pomocniczej zabyt- wiskowym, wprowadziło do ochrony zabytków poję- ków nieruchomych i ruchomych” ulegały zmianom, cie ochrony obszarowej i przestrzennej. Konieczność wynikającym ze zmian i nowelizacji aktów prawnych, badania relacji zabytków z otoczeniem zaowocowała będących podstawą merytorycznych działań Ośrod- powołaniem w latach 1991-1992 dwunastu Ośrod- ka. Zasady gromadzenia zbioru dokumentacji określił ków Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego przede wszystkim pierwszy regulamin organizacyjny, jako oddziałów terenowych ODZ, zgodnie z nowym a następnie Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 statutem Ośrodka zatwierdzonym przez Minister- kwietnia 1963 roku w sprawie prowadzenia rejestru za- stwo Kultury i Sztuki w 1990 roku. Ośrodki regio- bytków i centralnej ewidencji zabytków (Dz.U. z 1963 nalne współpracują z wojewódzkimi konserwatorami

36 realizacje

1 zabytków oraz terenową administracją rządową lub Staromiejskich i równoczesną reorganizacją systemu samorządową, m.in. przy opracowywaniu wytycznych powoływania rzeczoznawców ministra kultury i sztu- konserwatorskich do projektów zagospodarowania ki. Zespół wykonywał opinie na potrzeby Generalne- przestrzennego, wykonują opracowania studialne na go Konserwatora Zabytków, zwłaszcza w kwestiach temat dziedzictwa kulturowego, a także wydają opi- dotyczących skreśleń i wpisów do rejestru zabytków, nie dla różnych przedsięwzięć związanych z ochroną ale również prowadzenia prac konserwatorskich i re- i konserwacją zabytków. montowych czy nowej architektury w historycznym Konieczność opiniowania różnych projektów, kontekście. Oprócz doradztwa Zespół opracowywał związanych z szeroko pojętą ochroną zabytków, głów- również standardy ochrony dóbr kultury na potrze- nie dotyczącą kwestii urbanistycznych, była powodem by planowania przestrzennego i ochrony zabytków powołania w 1993 roku, na mocy porozumienia Gene- postindustrialnych. ralnego Konserwatora Zabytków z dyrektorem ODZ Inicjatywną działalność ODZ w zakresie kie- – Zespołu Ekspertów ds. Architektury, Urbanistyki runkowania opracowań ewidencyjnych zmieniło i Krajobrazu Kulturowego. Wiązało się to z rozwiąza- Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa niem wiosną 1992 roku Zespołu Ekspertów Międzyre- Narodowego z dnia 6 września 2000 roku w sprawie sortowej Komisji dla Rewaloryzacji Miast i Zespołów prowadzenia rejestru zabytków i centralnej ewidencji dóbr kultury (Dz.U. z 2000 roku, Nr 86, poz. 965). Kompetencje ODZ w zakresie inicjowania i finanso- 1. Instytucje, z których przekształcenia powstał Narodowy Instytut Dziedzictwa wania ewidencji zostały ograniczone na rzecz służb 1. Institutions whose transformation led to the konserwatorskich, a Ośrodek pełnił rolę archiwiza- establishment of the National Heritage Board of Poland cyjną i informacyjną. Tym samym zamknięty został

37 realizacje

w pewnym sensie niemal czterdziestoletni okres dzia- • 640 000 fiszek adresowych zabytków architektury łalności ODZ, w którym stworzono imponującą i budownictwa, dokumentację ewidencyjną dla polskich zabytków. • 600 studiów historyczno-urbanistycznych miast, Powstała ona głównie z materiałów przekazywanych • 320 000 kart ewidencyjnych zabytków ruchomych, przez wojewódzkich konserwatorów zabytków, ale tak- • 6 600 teczek Archeologicznego Zdjęcia Pol- że pozyskanych z innych jednostek, współpracujących ski (68% powierzchni kraju; 375 000 stanowisk z Ośrodkiem, jak i działających przez pewien okres sa- archeologicznych), modzielnie w poszczególnych województwach Biurach • 70 000 decyzji o wpisie do rejestru zabytków Dokumentacji Zabytków (dla których ODZ był mery- (wszystkie kategorie zabytków), torycznym koordynatorem). Należy tu przypomnieć • 130 000 negatywów i 1000 segregatorów pozyty- również o długoletniej współpracy ODZ z Muzeum wów w fototece, Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożyw- • 35 000 negatywów, diapozytywów i fotografii doku- czego w Szreniawie, które zainicjowało bezpreceden- mentacji lotniczej miast i krajobrazu kulturowego, sową akcję ewidencyjną historycznego budownictwa • 50 metrów bieżących materiałów archiwalnych, folwarcznego i wiejskiego budownictwa gospodarczo- • 60 000 woluminów książek i czasopism w bibliotece. przemysłowego. W wyniku tej współpracy pozyskano znaczną liczbę kart ewidencyjnych, wykonanych zgod- 2. Pałac Prymasowski przy ul. Senatorskiej w Warszawie – pierwsza siedziba Ośrodka Dokumentacji Zabytków. nie ze standardami wyznaczonymi przez Ośrodek, Fot. P. Kobek który wspomagał finansowo te działania. 2. Primate’s Palace at ul. Senatorska in Warsaw – the first seat of the Centre for Documentation of Monuments. Z innych inicjatyw finansowanych przez ODZ Photo by P. Kobek należy wymienić ewidencję zabytkowych instrumen- 3. Siedziba Ośrodka Dokumentacji Zabytków od 1970 r. – kamienica przy ul. Brzozowej 35, stan z 1970 r. tów muzycznych (zwłaszcza organów) oraz zabytków Fot. archiwum NID złotnictwa w Polsce. 3. Centre for Documentation of Monuments’ seat since Zgromadzona w tych latach dokumentacja stano- 1970 – a tenement house at ul. Brzozowa 35, photo taken in 1970. Photo from NHBP’s archives wiła unikalny zbiór, obejmujący około: 4. Ul. Brzozowa 35, widok od podwórza. Fot. P. Kobek • 130 000 kart ewidencyjnych zabytków architektury 4. Ul. Brzozowa 35, a view from the backyard. Photo by P. Kobek i budownictwa,

38 realizacje

3 4

Ponadto w dyspozycji ODZ znalazły się materiały w strukturach Muzeum Narodowego w Warszawie, Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwa- Zarządu Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo- cji Zabytków z lat 1948-1988 (750 mb dokumentacji Ogrodowych. Pierwotnie zajmował się utrzymaniem konserwatorskiej; 250 000 negatywów; 1881 fotogra- i pielęgnacją zabytkowych parków w oddziałach Mu- metrii; 8 mb fotografii w pudłach), przejęte w 1995 zeum Narodowego – w Łazienkach, Wilanowie, Nie- roku na polecenie ministra kultury i sztuki. Doku- borowie i Królikarni. Stosowane tam metody w szero- mentacja archiwalna PKZ, przechowywana w „cen- ko pojętych działaniach konserwatorskich – od badań trali” w Warszawie i w oddziałach terenowych, zo- historycznych, poprzez projektowanie, bieżącą kon- stała powierzona Ośrodkowi na podstawie umowy serwację do rewaloryzacji tych parków – posłużyły użyczenia do końca 2015 roku. Materiały te służyły do wypracowania teoretycznych i praktycznych zasad nie tylko pracownikom służb konserwatorskich, ale odnoszących się do konserwacji zabytkowych założeń były szeroko udostępniane do badań naukowych zieleni w skali wykraczającej poza obiekty znajdujące i dydaktycznych. się w gestii Muzeum Narodowego. W tamtych latach W takiej, rzec można pierwotnej, formie ODZ brakowało wyspecjalizowanych instytucji zajmujących przetrwał 40 lat – do 2002 roku, w którym to na się zabytkowymi parkami; braki te szczególnie odczu- podstawie zarządzenia nr 54 Ministra Kultury z dnia wały terenowe urzędy konserwatorskie, które w swo- 14 października 2002 roku (Dz.Urz. MK Nr 5 z 2002 ich strukturach zatrudniały głównie historyków sztu- roku, poz. 67) – nastąpiło połączenie dwóch insty- ki, architektów, etnografów i archeologów. Zabytkową tucji kultury: Ośrodka Dokumentacji Zabytków zielenią zajmowali się nieliczni architekci krajobrazu (działającego od 1 stycznia 1962 do 14 października lub leśnicy. Konieczność wsparcia wojewódzkich 2002 roku) z Ośrodkiem Ochrony Zabytkowego konserwatorów zabytków sprawiła, że w 1983 roku Krajobrazu (działającym od 29 grudnia 1993 do 14 Zarząd Ochrony Zespołów Pałacowo-Ogrodowych października 2002 roku) i utworzenie Krajowego stał się jednostką niezależną od Muzeum Narodowe- Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. Ośrodek go i rozpoczął działalność ogólnopolską. Zarząd zo- Ochrony Zabytkowego Krajobrazu utworzony został stał upoważniony przez Generalnego Konserwatora na bazie działającego wcześniej, w latach 1977-1983, Zabytków do prowadzenia szeroko pojętego nadzoru

39 realizacje

rozpowszechniającej się mo- dzie na wprowadzanie do zabytkowych parków obcych gatunkowo drzew i krzewów. Zarząd przejął też prowadzenie akcji ewidencyjnej zabytkowych założeń zieleni, pod- jętej jeszcze w 1975 roku przez Ministerstwo Kultury i Sztuki w porozumieniu z Minister- stwem Leśnictwa i Przemy- słu Drzewnego. Opracowana wówczas instrukcja, mówiąca o zawartości zeszytu ewidencyjnego zabytkowych parków, ogrodów i alei była podstawą

5 akcji ewidencyjnej, intensywnie przebiegającej do końca lat konserwatorskiego nad pracami prowadzonymi w za- 90. W 1992 roku opublikowano Parki i ogrody zabyt- bytkowych parkach na terenie kraju. W tym celu kowe w Polsce, będące spisem zidentyfikowanych do zorganizowano inspektorat z wykwalifikowanych tego czasu historycznych założeń zieleni. architektów krajobrazu, którzy opiekowali się bezpo- Równolegle z ewidencją parkową prowadzono średnio wyznaczonymi regionami. Współpraca doty- ewidencję zabytkowych cmentarzy, które też zali- czyła zarówno kwestii projektowych, jak i wykonaw- czono do zabytkowych założeń zieleni. Zajęto się stwa. Rozpoczęto między innymi akcję prowadzenia też cmentarzami wojennymi – zwłaszcza na terenie prac porządkowych w zaniedbanych parkach, prze- Galicji, a także polskimi cmentarzami na Kresach kazując konserwatorom i użytkownikom instrukcję Wschodnich. Akcja ta, prowadzona bardzo energicz- umożliwiającą wykonywanie podstawowych prac nie, doprowadziła do wydawania katalogu zabytko- pielęgnacyjnych, wyprzedzających właściwą rewalo- wych cmentarzy w poszczególnych województwach, ryzację. Zarząd przygotował też zasady opracowania katalogu cmentarzy galicyjskich z I wojny światowej, dokumentacji konserwatorskiej, zwracając szczególną a także polskich cmentarzy na Białorusi i Ukrainie. uwagę na konieczność przeprowadzenia badań histo- Szczególną uwagę w działalności Zarządu zwra- ryczno-naukowych przed projektowaniem. Był też cano na rolę zabytkowych parków w lokalnym śro- inicjatorem prowadzenia przedprojektowych badań dowisku i ich znaczenie dla krajobrazu kulturowego. nazwanych „archeologią parkową”. Od początku dzia- W tym kontekście rozpoczęto badania nad szczegól- łalności Zarząd prowadził szeroko zakrojoną akcję nie zagrożonymi założeniami wielkoobszarowymi szkoleniową dla służb konserwatorskich. Utworzono i komponowanym krajobrazem. również pracownię projektową, wykonującą w ramach Rozszerzona strefa badań i działania w sferze działalności statutowej projekty rewaloryzacji parków. ochrony środowiska spowodowały, że z dniem 1 Równocześnie tworzono bazę naukową zakładając stycznia 1994 roku Zarząd Ochrony i Konserwacji wyspecjalizowaną bibliotekę i zbierając wszelkie ma- Zespołów Pałacowo-Ogrodowych przekształcony zo- teriały dotyczące historii ogrodnictwa. Zainicjowano stał w Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. również badania nad roślinnością parkową i jej do- W nowej formule działań OOZK może poszczycić się borem w rozwoju historycznym. Stworzono nawet takimi osiągnięciami, jak choćby wydobycie z gąszczu podstawy do założenia wyspecjalizowanej szkółki, niedostępnych, nadgranicznych lasów Parku Muża- która przez dobór rodzimych roślin występujących kowskiego w Łęknicy, dzieła parkowo-krajobrazowego w historycznych ogrodach miała przeciwdziałać o pierwszorzędnym znaczeniu dla historii światowej

40 realizacje

6 sztuki ogrodowej. Dla właściwego przebiegu rewalo- OOZK prowadził bardzo ożywioną działalność ryzacji OOZK przejął ten obiekt w zarząd i w ciągu szkoleniowo-konferencyjną, a materiały pozyskane tą kilku lat intensywnych prac przywrócono parkowi drogą zostały systematycznie opublikowane w kilku- pierwotny blask i rangę, a efektem było umieszczenie dziesięciu tomach wydawnictwa „Studia i Materiały”, go na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego podzielonego na kilka serii tematycznych. i Naturalnego UNESCO. Również OOZK zwrócił Zarówno Ośrodek Dokumentacji Zabytków, jak uwagę na niezwykłe wartości kulturowe Kotliny Jele- i Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, mimo niogórskiej, w której krajobraz wkomponowano roz- odrębności wynikającej z innych zadań sformułowa- ległe założenia pałacowo-parkowe tak, że naturalne nych w momencie ich powoływania, miały bardzo elementy przyrodnicze stanowią dopełnienie wido- wiele elementów zbieżnych. Przede wszystkim miały kowe projektowanych kompozycji parkowych, a one dokumentować dobra kultury, zbierać wiedzę nie- same też stanowią krajobrazowe elementy, widoczne zbędną do ich poznania, propagować rolę i wartość z sąsiednich rezydencji. Badania te, kontynuowane już zabytku w społeczeństwie, a także, przez wydawanie po zaprzestaniu działalności OOZK, doprowadziły specjalistycznych opinii wpływać na metody ochrony wszakże do uznania zespołu parków i pałaców Kotli- zabytków. W wielu przypadkach, a zwłaszcza w ewi- ny Jeleniogórskiej za pomnik historii. dencjonowaniu zabytków, zakres działań był identycz- ny. W dodatku podział kompetencji w pewnych przypadkach był sztuczny i niezrozumiały. Na przykład 5. Zabytkowy budynek dworca kolejowego w Grodzisku Mazowieckim przekazany Ośrodkowi Dokumentacji ODZ ewidencjonujący zabytki budownictwa i ar- Zabytków w 1979 r. Fot. K. Gołembnik chitektury gromadził materiał dotyczący pałacu, zaś 5. The historic building of the railway station in Grodzisk Mazowiecki, transferred to Centre for Documentation of OOZK miał wszystkie materiały dotyczące otaczający Monuments in 1979. Photo by K. Gołembnik ten pałac parku; podobnie – ewidencja cmentarza była 6. Pawilon poszpitalny, Aleje Ujazdowskie 6 – siedziba Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków do w OOZK, zaś kaplice na tym cmentarzu w kartotece 2004 roku. Fot. P. Kobek ODZ. Ponadto, zgodnie z ewoluującym na przestrzeni 6. The former hospital pavilion at Aleje Ujazdowskie 6 – the seat of the National Centre for Research and lat postrzeganiem zabytku nie jako odrębnego dzieła, Documentation of Monuments till 2004. Photo by P. Kobek ale jako elementu w kontekście otoczenia, ewidencja

41 realizacje

ODZ obejmować zaczęła szersze zespoły przestrzen- (w tym opracowaniem projektu kryteriów do wnio- ne, w tym urbanistyczne i ruralistyczne, zaś OOZK sku i przeprowadzeniem procedury), opiniowaniem nie mógł zajmować się tylko komponowanymi zespo- i weryfikacją wniosków. Przygotował też propozycje łami zieleni, nie uwzględniając istniejących w tych ze- monitoringu zabytków uznanych za pomnik historii społach obiektów kubaturowych. Z konieczności więc i wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kultu- dublowano np. dokumentację fotograficzną. Zatem ralnego i Naturalnego UNESCO. istnienie dwóch instytucji kultury o podobnym profi- Jednym z najważniejszych zadań KOBiDZ stała lu działania, tyle że w odniesieniu do różnego rodzaju się komputeryzacja zbiorów. Już wcześniej ODZ roz- zabytków, było jednym z powodów ich scalenia. Stąd począł prace w tym kierunku, ale nie były to działania na mocy powołanego wyżej Zarządzenia nr 54 Mini- kompleksowe, zmierzające do stworzenia jednolitego stra Kultury z dnia 14 października 2002 roku Ośro- programu dla wszystkich rodzajów dokumentacji. dek Dokumentacji Zabytków połączono z Ośrodkiem Każdy z działów stworzył bazy danych dla własnych Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, tworząc Krajowy potrzeb merytorycznych i teraz zaistniała koniecz- Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. ność scalenia ich w jeden spójny program. KOBiDZ KOBiDZ w zasadzie kontynuował zadania obu rozpoczął również, dla potrzeb służb i działań kon- połączonych instytucji, tyle że punkt ciężkości dzia- serwatorskich, wykonywanie skanów 3D obiektów łania skierowany został raczej na prace dokumenta- zabytkowych. Nadal też gromadzone są materiały dla cyjne i wypracowywanie metod ochrony i konser- prowadzonej krajowej ewidencji zabytków. Należy wacji zabytków, a stopniowo ograniczone zostały bezpośrednie prace projektowe i terenowe. Większą 7. Budynek dawnej oberży w Łazienkach, ul. Szwoleżerów 9 – jedna z siedzib Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji rangę nadano opiniowaniu różnych przedsięwzięć Zabytków po połączeniu ODZ z OOZK w 2002 roku. i projektów konserwatorskich. KOBiDZ stał się Fot. P. Kobek 7. The building of the former inn in Łazienki, głównym opiniodawcą Generalnego Konserwatora ul. Szwoleżerów 9 – one of the seats of the National Centre Zabytków, zwłaszcza w związku z nasilającą się licz- for Research and Documentation of Monuments after the merger of CDM and CPHL in 2002. Photo by P. Kobek bą wniosków o skreślenie obiektów z rejestru zabyt- 8. Kamienica przy ul. Szeroki Dunaj 5, dawna siedziba ków, a także z narastającym problemem nowych in- Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Fot. P. Kobek westycji w zabytkowych zespołach urbanistycznych. 8. The tenement house at ul. Szeroki Dunaj 5, the former KOBiDZ zajął się również przygotowywaniem mate- seat of Archaeological Heritage Preservation Centre. Photo by P. Kobek riałów związanych z ustanawianiem pomnika historii

42 realizacje

tu zaznaczyć, iż w latach 2002-2006 KOBiDZ nie zajmował się ewidencją zabytków archeologicznych, gdyż rolę tę pełnił Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. OODA (działał od 21 sierpnia 2002 roku do 31 grudnia 2006 roku) powstał z przekształcenia po- wołanego w 1995 roku Ośrodka Ratowniczych Ba- dań Archeologicznych (od 25 sierpnia 1995 roku do 21 sierpnia 2002 roku), którego głównym celem było nadzorowanie i badanie obszarów przeznaczonych pod projektowane inwestycje wielkoprzestrzenne. Działania te były niezbędne zwłaszcza na terenach, przez które miały przebiegać krajowe trasy szybkiego ruchu komunikacyjnego. Badania ORBA pozwoliły zbadać w stosunkowo szybkim czasie ogromną ilość stanowisk archeologicznych i przyniosły wiele waż- nych odkryć naukowych. Niezależnie od specyfiki badań archeologicznych, odmiennej od badań innego rodzaju zabytków, powstaje też dokumentacja naukowa i ewidencyjna, której sens i znaczenie jest tożsame z dokumentacją zabytków w ogóle. Z tego też względu, a także na zmieniane w trakcie postępującego procesu budowy autostrad zasady prowadzenia i finansowania badań archeologicznych sprawiły, że działania Ośrod- ka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego stały się zbieżne z pracą Krajowego Ośrodka Badań i Doku- mentacji Zabytków. Naturalną zatem konsekwencją tego stwierdzenia było Zarządzenie nr 28 Ministra

Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 paździer- 8 nika 2006 roku w sprawie połączenia instytucji kultury Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabyt- 3. kształtowanie świadomości społecznej w zakresie ków (14.10.2002-31.12.2006 roku) i Ośrodka Ochrony wartości i zachowania dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwa Archeologicznego (Dz.Urz. MKiDN, Nr Wynika z tego, że oprócz dotychczasowych dzia- 6 z 2006 roku, poz. 50). Połączone instytucje działały łań, m.in. w zakresie gromadzenia zbiorów doku- jako Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabyt- mentacji ewidencyjnej, co podkreśla Rozporządzenie ków do 31 grudnia 2010 roku, który od 1 stycznia 2011 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia roku, na mocy przytoczonego już zarządzenia ministra 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia rejestru kultury i dziedzictwa narodowego, otrzymał nazwę zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewi- Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Zmiana ta wią- dencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków że się też z nadaniem nowego statutu, w myśl którego skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgod- Instytut ma realizować zadania w zakresie zrównowa- nie z prawem (Dz.U. z 2011 roku, Nr 113, poz. 661), żonej ochrony dziedzictwa kulturowego Polski w celu Instytut ma podjąć zadania w szerszym wymiarze jego zachowania dla przyszłych pokoleń poprzez: społecznym, zwłaszcza w dziedzinie upowszechnia- 1. gromadzenie i upowszechnianie wiedzy o dzie- nia wiedzy o dziedzictwie kulturowym. Temu celowi dzictwie; mają służyć: monitorowanie stanu zachowania i ocena 2. wyznaczanie i upowszechnianie standardów ochro- wartości zasobu dziedzictwa; budowa i rozwój ogól- ny i konserwacji zabytków; nopolskiej, geoprzestrzennej bazy danych o zabytkach

43 realizacje

W momencie powołania, w 1962 roku prze- znaczono dla Ośrodka kilka pokoi w Pałacu Prymasowskim przy ul. Senatorskiej. Później, w 1970 roku, ODZ przeniósł się do wyremon- towanej specjalnie na jego potrzeby kamie- niczki staromiejskiej przy ul. Brzozowej 35. Siedziba ta, pełna uroku, ale niezbyt wygodna z racji kilku pięter skomunikowanych wąskimi i stromymi schodami, szybko okazała się za cia- sna dla rozrastających się zbiorów. W 1979 roku przekazano Ośrodkowi zabytkowy budynek dworca kolejowego w Grodzisku Mazowiec- kim, w którym miały znaleźć się magazyny dla rzadziej wykorzystywanych zbiorów. Niestety, remont mocno zdewastowanego budynku cią- gnął się ponad 10 lat, co praktycznie nie zmie- niło trudnej sytuacji lokalowej. Udało się tylko pozyskać niewielkie dawne mieszkanie na ul. Mazowieckiej 9, w którym przez wiele lat mie- ściły się działy Muzealnictwa i Wydawnictw. Po wieloletnich staraniach udało się pozyskać pawilon poszpitalny w Alejach Ujazdowskich 6, który zresztą też nie pomieścił całej instytu- 9 cji. W dodatku warunkiem otrzymania tego lokum była rezygnacja z użytkowania kamie- oraz ułatwienie dostępności zbiorów przez ich digi- niczki na ul. Brzozowej (pozostającej nota bene do talizację. Pozostaje wydawanie opinii i ekspertyz do- dnia dzisiejszego własnością NID). Choć obszerniej- tyczących działań przy zabytkach na rzecz organów szy od poprzedniej siedziby, pawilon okazał się równie administracji publicznej, ale również Instytut ma na ciasny; część dokumentacji trzeba było zdeponować zlecenie ministra realizować część zadań resortu kul- w piwnicach, gdzie uległa zawilgoceniu i po latach tury wynikających z przystąpienia Polski do Konwen- wymagała przeprowadzenia kosztownej konserwacji światowego dziedzictwa UNESCO z 1972 roku, cji odgrzybiającej. Szczęśliwie dla zbiorów można a w szczególności prowadzić prace nad zapewnieniem było ich część przetransportować do wyremontowa- standardów ochrony, konserwacji i prezentacji miejsc nego w końcu budynku w Grodzisku, ale stworzyło światowego dziedzictwa, monitorować i oceniać ich to z kolei znaczne utrudnienia w ich wykorzystaniu. stan, koordynować prace nad przygotowaniem pla- W wyniku połączenia ODZ z OOZK w 2002 roku nów zarządzania oraz czuwać nad ich realizacją, a tak- Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków że uczestniczyć we współpracy międzynarodowej na rozszerzył bazę lokalową o budynek dawnej oberży rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. w Łazienkach, przy ul. Szwoleżerów 9, ale faktycznie Do realizacji tych zadań Instytut dysponuje odpo- nie poprawiło to ogólnej sytuacji, gdyż obiekt ten był wiednio wykwalifikowaną kadrą i w miarę możliwości równie „wypełniony” zbiorami OOZK. finansowych uzupełnia wyposażenie techniczne. Pew- ną niedogodność stanowi natomiast brak właściwego 9. Dawny budynek Centralnej Rady Związków Zawodowych miejsca, zarówno dla ciągle powiększających się zaso- przy ul. Kopernika 36/40 – jedna z obecnych siedzib bów dokumentacyjnych, jak i do urządzenia pracowni Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Fot. P. Kobek 9. The former building of the Central Council of Trade naukowych. Właściwie od początku istnienia ODZ Unions at ul. Kopernika 36/40 – one of the current seats of instytucja borykała się z problemami lokalowymi. the National Heritage Board of Poland. Photo by P. Kobek

44 realizacje

Od momentu połączenia KOBiDZ czynił po- pomieszczeniach, zupełnie nieprzystosowanych do szukiwania większego obiektu, aby scalić rozdzielo- rodzaju prowadzonej działalności. Skutkiem tego, po ne zbiory i pracownie. Sprawa była tym pilniejsza, że pięćdziesięciu latach działania, wchodzi w nowy etap w 2004 roku Krajowy Ośrodek Badań i Dokumenta- jako Narodowy Instytut Dziedzictwa, bez adekwatnej cji Zabytków został zmuszony do opuszczenia siedziby do nazwy i powierzonej roli siedziby. Mieści się obec- w Alejach Ujazdowskich na rzecz powołanego w tym nie w kilku punktach miasta: przy ul. Szwoleżerów 9, czasie Instytutu Teatralnego. Wydawało się, że istnieje ul. Kopernika 36/40, ul. Szeroki Dunaj 5 i w Grodzi- możliwość znalezienia większych pomieszczeń w daw- sku Mazowieckim, przy ul. Bartniaka 28. nym budynku Centralnej Rady Związków Zawodo- Sytuacja taka utrudnia bieżącą działalność insty- wych przy ul. Kopernika 36/40; nie były one jednak tucji, ale przede wszystkim nie sprzyja wzajemnym re- na tyle obszerne, aby pomieścić całą instytucję. Tak lacjom między pracownikami i budowaniu zintegro- więc na ul. Kopernika przeniesiono tylko część pra- wanego zespołu, a ponadto stanowi poważny problem cowników i zbiorów KOBiDZ z Alej Ujazdowskich, dla bardzo dużej ilości interesantów korzystających pozostawiając resztę w budynku na ul. Szwoleżerów. z rozproszonych zbiorów. Kolejnym obiektem w gestii NID jest siedziba dawnego Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Juliusz Wendlandt ukończył studia na Wydziale Sztuk Pięk- który wraz z bogatymi zbiorami dokumentacji został nych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Studium przyłączony w 2006 roku; w tym wypadku również Podyplomowe Konserwacji Zabytków na Wydziale Architektu- nowe działy NID pozostały w swej dawnej siedzibie. ry Politechniki Warszawskiej. W latach 1964-1980 w służbach ochrony zabytków pełnił funkcje: rejonowego konserwatora Śledząc perypetie lokalowe Ośrodka Dokumenta- zabytków w Sandomierzu, wojewódzkiego konserwatora zacji Zabytków, można powiedzieć, że wszelkie zmiany bytków w Tarnobrzegu oraz głównego specjalisty ds. naukowo- były dokonywane wyłącznie pod kątem posiadanych konserwatorskich PKZ w Sandomierzu. W latach 1981-1984 był dyrektorem Zespołu Pałacowo-Ogrodowego w Wilanowie zasobów dokumentacyjnych i archiwalnych, jakimi z ramienia Zarządu Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo- dysponowała instytucja w chwili podejmowania de- Ogrodowych przy Muzeum Narodowym w Warszawie, a w la- cyzji o przeprowadzkach. Nigdy nie brano pod uwagę tach 1985-1991 – głównym specjalistą w Zarządzie Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych. Od 1992 r. oczywistego faktu, że placówka ta, powołana przecież pracował w Ośrodku Dokumentacji Zabytków w Warszawie, do wykonywania i gromadzenia dokumentacji zabyt- a w latach 1994-1995 pełnił funkcję wicedyrektora tej instytu- ków, będzie się rozrastać i powiększać swoje zbiory. cji. Obecnie pracuje jako główny specjalista w Pracowni Reje- stru i Ewidencji Zabytków w Narodowym Instytucie Dziedzic- Nigdy nie próbowano patrzeć perspektywicznie na twa. Jest Rzeczoznawcą Stowarzyszenia Zabytków w zakresie jej potrzeby, tylko „upychano” ją w przypadkowych architektury i urbanistyki.

Summary quired from the then existing Administration of Museums and Monument Protection. From the Centre for Documentation of Tasks were performed by the Centre in three research de- Monuments to the National Heritage Board partments: the Department of Architecture and Town Plan- of Poland ning, the Department of Movable Monuments and the De- partment of Archaeology and in supplementary departments: y the Order no. 166 of the Minister of Culture and Art the Department of Museology, which collected and docu- Bof 22 December 1961, the Centre for Documentation of mented knowledge about Polish museums, the Department Monuments was established “for the purpose of improve- of Archives and Scientific Collections, which collected, among ment of the stock-taking of monuments for the rational plan- others, materials relating to the historical issues and con- ning of their reconstruction and conservation”. Its tasks in- servation of monuments, and the Phototeque with a unique cluded the preparation of the central register, record and collection of negatives, positives and diapositives, includ- supplementary documentation of non-movable and movable ing historic aerial photographs of historic urban complexes monuments. and spatial development layouts. This collection is particu- CDM’s substantive activity was based on record cards of larly important, because it often concerns the objects that no non-movable (ca 40,000) and movable monuments, record files longer exist. of cities, historic complexes and parks, historical and technical Among achievements of the Department of Publications, documentation of historic objects of architecture and historic which existed in the Centre from the beginning, it is particular- buildings as well as archival and photographic materials ac- ly worth noting one hundred volumes of the Library of Muse-

45 realizacje

ology and Monument Protection (LMMP) devoted to a variety parks in the divisions of the National Museum –in Łazienki of topics: from legal protection of monuments, materials from Park, Wilanów, Nieborów and Królikarnia. The methods that conservation conferences, specialistic issues of the conserva- were used there in broadly understood conservation activities, tion technology, to glossaries. For many years CDM was the from historical research to the revitalisation of these parks, were publisher of a number of magazines devoted to popular science: employed to work out theoretical and practical rules relating to Spotkania z Zabytkami, Muzealnictwo and Ochrona Zabytków. the maintenance of historic green layouts in the scale going What also existed in CDM from the beginning, was the li- beyond museum objects. In those years, there were no special- brary – one of the few libraries in Poland that had not only a istic institutions taking care of historic parks; these shortages collection of books on the history of art and museums, but also were particularly severe for local conservation offices, which a collection of books on issues of stock-taking and documenta- employed mainly historians of art, architects, ethnographers tion of monuments and conservation issues – both with regard and archaeologists in their structures. Only a small group of to theory and practice. landscape architects or foresters took care of historic greens. Within the limits of its statutory activity, the Centre kept a Because of the need to support voivodeship conservators of central record of cultural properties, determined models and monuments, the Administration of the Protection of Palace & established standards of record-keeping. It organised training Garden Complexes was separated from the National Museum courses for employees of Conservation Offices and Offices for and started nationwide activity as an independent entity. Documentation of Monuments, directed priorities in the prepa- As far as records and documentation are concerned, the ration of records of monuments and supervised periodically the Administration’s activity was similar to that of CDM, but was financing of the entire record-keeping programme in Poland. carried on with regard to historic green layouts – parks, gar- For the purpose of closer co-operation with conservation dens and cemeteries, including former Polish cemeteries situ- services and local administration bodies, twelve Centres for ated outside the country. Apart from that, the Administration Studies and Protection of the Cultural Environment were es- was authorised by the General Conservator of Monuments to tablished as local centres of CDM in 1991 and 1992. exercise the broadly understood heritage conservator supervi- In 2000, part of CDM’s competences relating to the initia- sion of works being performed in historic parks in Poland. The tion and financing of records was transferred to conservation co-operation concerned both design and performance. For in- services and the Centre became responsible only for archives stance, a programme of clearing works in neglected parks was and information. Until then, during 40 years of its activity, commenced, under which conservators and users received an CDM had collected and co-created an imposing record docu- instruction concerning the performance of basic maintenance mentation, which constituted a unique collection encompass- works before proper revitalisation activities. The Administra- ing around: tion elaborated also the rules of preparation of conservation • 130,000 record cards of historic objects of architecture and documentation, paying particular attention to the need to carry historic buildings, out historical & scientific research before design works. It was • 640,000 address index cards of historic objects of architec- also the originator of pre-design research that was called “park ture and historic buildings, archaeology”. From the beginning of its activity, the Adminis- • 600 historical & urban planning studies of cities, tration ran a large-scale training programme for conservation • 320,000 record cards of movable monuments, services. A design studio was also created to carry out park revi- • 6,600 files of the Archaeological Photograph of Poland (68% talisation projects within the scope of statutory activity. At the of the surface of the country; 375,000 archaeological sites), same time, a scientific base was created by establishing a spe- • 70,000 decisions on entry into the register of monuments (all cialised library and collecting all materials concerning the his- categories of monuments), tory of gardening. Research on park plants and their selection in • 130,000 negatives and 1,000 binders of positives in the pho- the historical development process was also initiated. Grounds toteque, were even created for the establishment of a specialised nurs- • 35,000 negatives, diapositives and photographs of the aerial ery which was to prevent the spreading fashion for introduction documentation of cities and the cultural landscape, of foreign species of trees and shrubs to historic parks through • 50 linear metres of archival materials, selection of native plants occurring in historic gardens. • 60,000 volumes of books and magazines in the library. The large-scale research and record-keeping programme re- Moreover, CDM had at its disposal materials of the State sulted in a series of publications, including the list Parks and Enterprise Monument Conservation Workshops from years historic gardens in Poland, catalogues of historic cemeteries in 1948-1988 (750 linear metres of conservation documentation, various provinces, a catalogue of Galician cemeteries from 250,000 negatives, 1,881 photogrammetries, 8 linear metres of World War I and catalogues of Polish cemeteries in Belarus photographs in boxes). and the Ukraine. These materials were not only used by the personnel of con- Special attention in the activity of the Administration was servation services, but also made widely available for scientific paid to the role of historic parks in the local environment and and educational research. their importance for the cultural landscape. In this context, re- In 2002, two cultural institutions: the Centre for Documen- search on particularly endangered large-area layouts and com- tation for Monuments and the Centre for the Protection of His- posed landscape was commenced. toric Landscape were merged and the National Centre for Re- As a result of the extended research zone and environment search and Documentation of Monuments was established. protection activities, the Administration of the Protection of The Centre for the Protection of Historic Landscape was cre- Palace & Garden Complexes was transformed into the Centre ated on the basis of the Administration of the Protection and for the Protection of Historic Landscape on 1 January 1994. Conservation of Palace & Garden Complexes, which functioned Special achievements of CPHL include activities for the benefit from 1977 within the structures of the National Museum in of the Muskau Park in Łęknica, a park & landscape work of Warsaw. Originally it engaged in the maintenance of historic primary importance for the history of the world art of garden-

46 realizacje

ing. For the purpose of ensuring proper progress of revitali- Monuments, which changed its name to the National Herit- sation works, CPHL took over the administration of this facil- age Board of Poland by virtue of the order of the Ministry of ity and restored the original grandeur and importance of the Culture and National Heritage on 1 January 2011. This change park after a few years of intense work, as a result of which the involves also the adoption of new statutes, according to which park was entered into the UNESCO World Cultural and Natural the Institute is obliged to pursue tasks relating to the sustain- Heritage list. able protection of the cultural heritage of Poland in order to CPHL carried on very intense training & conference activi- preserve it for future generations through: ties, and materials acquired by means of them were systemati- 1. the collection and dissemination of knowledge about herit- cally published in a few dozen volumes of the Studia i Materiały age; publication, which was divided into several thematic series. 2. the determination and dissemination of standards of protec- The National Centre for Research and Documentation of tion and maintenance of monuments, Monuments basically continued the tasks of both merged in- 3. the formation of social awareness regarding the values and stitutions, but focused rather on documentation works and maintenance of cultural heritage. the elaboration of methods of protection and maintenance of This shows that, apart from activities being performed so monuments, and direct design and field works were gradually far, e.g. with regard to the collection of record documentation, limited. Higher importance was attached to giving opinions on the goal of the Institute is to undertake tasks on a broader various projects, including conservation projects. NCRDM be- social scale, especially those relating to the dissemination of came the main provider of opinions for the General Conserva- knowledge on cultural heritage. This goal should be supported tor of Monuments. by activities such as the monitoring of the state of preserva- In addition, NCRDM engaged in the preparation of materi- tion and the evaluation of the heritage resource, the building als connected with the establishment of a monument of history and development of the nationwide geospatial database about (including the elaboration of a draft of criteria for the applica- monuments and the improvement of access to collections tion and the carrying-out of the procedure), giving of opinions through their digitalisation. The Institute continues to issue on and verification of applications. It also prepared a proposal opinions and expertises concerning monument-related activi- for monitoring of historic objects regarded as monuments of ties to public administration bodies, but it is also obliged to history and entered into the UNESCO World Cultural and Natu- carry out, upon the Minister’s order, a part of tasks of the min- ral Heritage list. istry of culture resulting from the accession of Poland to the The computerisation of collections became one of the most 1972 UNESCO World Heritage Convention and, in particular, important tasks of NCRDM. NCRDM had already commenced carry out works to ensure standards of protection, conservation work on that subject in the past, but these were not complex and presentation of World Heritage sites, monitor and evaluate activities aimed at creating a unified programme for all kinds of their condition, co-ordinate work on the preparation of man- documentation. NCRDM also started to make 3D scans of histor- agement plans and supervise their implementation as well as ic objects for the needs of conservation services and activities. participate in international co-operation with a view to the pro- It is worth mentioning that from 2002 till 2006 NCRDM did tection of cultural heritage. not engage in recording of archaeological monuments, because In order to implement these tasks, the Institute has the prop- this function was fulfilled by the Centre for the Protection of erly qualified staff and supplements its technical equipment Archaeological Heritage. Its predecessor was the Centre for within the limits of its financial possibilities. Some difficulty Rescue Archaeological Research (CRAR) established in 1995, is caused by the lack of adequate place both for the expand- whose primary goal was to supervise and examine areas laid ing documentation resources and for arrangement of research out for large-area investments being designed. These activities workshops. The Centre for Documentation of Monuments has were particularly necessary in areas through which national actually grappled with the lack of appropriate premises since fast traffic roads were to run. Within the scope of CRAR’s re- the beginning of its existence; currently, after a series of or- search, a huge number of archaeological sites was examined ganisational changes and mergers, the National Heritage Board within a relatively short time and many important scientific of Poland with its rich archives and specialistic workshops is discoveries were made. Irrespective of the specific nature of located in four separate facilities in and outside Warsaw, in ac- archaeological research, which was different from research on cidental rooms that are completely inadequate to the kind of other kinds of monuments, scientific and record documentation its activity. This means that, after 50 years of its activity, the was being prepared, the meaning and significance of which was institution is entering the new stage as the National Heritage identical to that of documentation of monuments in general. Board of Poland without a seat that would be adequate to its Thus, the activities of the Centre for the Protection of Archaeo- name and role. logical Heritage turned out to coincide in many respects with Such a situation hinders the current activity of the institution work of the National Centre for Research and Documentation and, in the first place, does not contribute to the improvement of Monuments. As a result, both of these cultural institutions of mutual relations between employees and the building of an were merged in 2006. Until 31 December 2010, they functioned integrated team and causes a serious problem to a very large as the National Centre for Research and Documentation of number of clients making use of the dispersed collections.

47 realizacje

48 realizacje

Narodowy Instytut Dziedzictwa czyli Ośrodek Dokumentacji Zabytków 50 lat później

Paulina Florjanowicz dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa

ODZ. Wystarczy przypomnieć, że to w tej instytucji wypracowany został, obowiązujący do dziś, wzór Formalnie rzecz biorąc, Narodowy „karty białej”, KESA i inne standardy dokumentacji Instytut Dziedzictwa (NID) to nic innego jak Kra- obiektów zabytkowych. jowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków Inne kluczowe obszary działalności ODZ obejmo- (KOBiDZ) ze zmienioną nazwą i poprawionym statu- wały publikację wydawnictw, które stanowiły wów- tem, dostosowanym do aktualnych wyzwań, stojących czas jedyne powszechnie dostępne źródło wiedzy o naj- przed systemem ochrony zabytków1. NID jest zatem nowszych trendach w światowym konserwatorstwie. nie tylko kontynuacją KOBiDZ, ale nadal tą samą in- Wydawano także liczne opracowania własne oraz ist- stytucją. A zatem jest także następcą prawnym insty- niejące do dziś czasopisma branżowe – „Ochronę Za- tucji, które zostały doń włączone na przestrzeni ostat- bytków”, „Muzealnictwo” i „Spotkania z Zabytkami”. niego dziesięciolecia: Ośrodka Ochrony Dziedzictwa W kontekście tego ostatniego tytułu warto wspo- Archeologicznego (2007 r.), Ośrodka Ochrony Zabyt- mnieć, że działania edukacyjne, zwane wówczas po- kowego Krajobrazu (2002 r.), ale przede wszystkim pularyzatorskimi, także mają bardzo długą tradycję, Ośrodka Dokumentacji Zabytków (2002 r.). sięgającą czasów ODZ. To właśnie „Spotkania z Za- Ośrodek Dokumentacji Zabytków powstał bytkami”, inicjatywa własna pracowników ODZ, były 1 stycznia 1962 roku w celu „usprawnienia inwenta- pierwszym czasopismem w Polsce w pełni poświęco- ryzacji zabytków dla racjonalnego planowania ich nym popularyzacji idei ochrony zabytków w naszym odbudowy i konserwacji”2. Powstanie ODZ wyprze- kraju. To także ODZ, głównie poprzez ówczesne dziło o kilka lat postanowienia konwencji UNESCO Regionalne Ośrodki Studiów i Ochrony Środowiska z 1970 roku, która zalecała państwom członkowskim Kulturowego, od początku zaangażował się w ogar- m.in. powołanie służb i agend gromadzących ewiden- niający cały kontynent program Europejskich Dni cję i dokumentację dziedzictwa narodowego oraz ich Dziedzictwa. stałą aktualizację3. Nie sposób wymienić wszystkich zadań realizowa- Dokumentacja, w szczególności zasób krajowej nych przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków przez ewidencji zabytków, komplet decyzji o wpisie do reje- cztery dekady jego istnienia. Jeśli dodać do tego eks- stru zabytków, a także zgromadzone w ciągu dziesię- percki dorobek Ośrodka Ochrony Zabytkowego Kra- cioleci archiwa zawsze były fundamentem działalności jobrazu, a następnie rozbudowany program działań

49 realizacje

Jedynym obszarem dawnej działalności ODZ i innych instytucji tworzących dzisiejszy NID, który przestał być naszą domeną, jest muzealnictwo. Na przestrzeni lat konserwatorstwo i muzealnictwo stały się dwiema odrębnymi dziedzinami, każda z ogromnym dorobkiem i wymaganiami. Dlatego z pełnym zrozumieniem przyjęliśmy decyzję Ministra Kultu- ry i Dziedzictwa narodowego o utworzeniu w 2011 roku Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochro- 1 ny Zbiorów, któremu przekazaliśmy dorobek naszej

realizowanych przez Ośrodek Ochrony Dziedzictwa instytucji w tym zakresie (m.in. redakcję rocznika Archeologicznego, to o zakresie odpowiedzialności „Muzealnictwo”, konkurs „Sybilla” i bazę muzeów Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabyt- w Polsce). Dalej jednak ściśle współpracujemy ków, a obecnie Narodowego Instytutu Dziedzictwa, z NIMOZ, m.in. współodpowiadając za proces digi- można powiedzieć tylko jedno – jest on stale i konse- talizacji muzealiów w Polsce. kwentnie rozszerzany. W ostatnich latach KOBiDZ Reasumując to krótkie przypomnienie zadań rozwinął działania na polu tworzenia standaryzacji dawnego Ośrodka Dokumentacji Zabytków, głów- i waloryzacji zasobu zabytkowego, a po zmianie nazwy nej instytucji tworzącej dzisiejszy Narodowy Instytut na NID uzyskał nowe kompetencje, m.in. w obszarze Dziedzictwa, należy stwierdzić, że to właśnie inwen- monitoringu zasobu zabytkowego (w tym pomników taryzacja i dokumentacja obiektów zabytkowych była historii), digitalizacji zgromadzonej dokumentacji od zawsze fundamentem działalności tej instytucji. i tworzenia baz danych o zabytkach, a także ochrony ODZ nigdy nie był jednostką badawczą, nie był też dziedzictwa niematerialnego. nigdy organem administracji publicznej. Mimo to

50 realizacje

3 bez zgromadzonych tu zasobów wiedzy o naszym Misją Narodowego Instytutu Dziedzictwa jest wspólnym dziedzictwie ani działalność naukowa, ani tworzenie podstaw dla zrównoważonej ochrony dzie- konserwatorska nie mogłyby być realizowane. Warto dzictwa poprzez gromadzenie i upowszechnianie podkreślić, że kolejni szefowie ODZ rozumieli inwen- wiedzy o zabytkach, wyznaczanie standardów ich taryzację i dokumentację dziedzictwa jako metodę jego ochrony i konserwacji oraz kształtowanie świadomo- trwałej ochrony wobec wyzwań czasów współczesnych, ści społecznej w celu zachowania dziedzictwa kulturo- coraz częściej mających charakter działań inwazyjnych wego Polski dla przyszłych pokoleń. i destrukcyjnych. Była to swoista filozofia ODZ, a uży- Tak sformułowana filozofia działania w zasadzie wając dzisiejszej terminologii z dziedziny zarządzania, nie wymaga komentarza. Nawiązuje wprost do pol- powiedzielibyśmy, że była to misja ODZ. skiej ustawy zasadniczej, która zapewnia skuteczne Misja to swoista deklaracja programowa, prezen- ramy dla ochrony dziedzictwa poprzez zapis w art. 5: tująca wartości, jakimi kieruje się dana organizacja „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa naro- i określająca jej rolę w całym systemie. dowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Zasada zrównoważonego rozwoju, mówiąc naj- 1. Ostrów Lednicki – karta adresowa, tzw. fiszka – lata 70. XX wieku, w zbiorach archiwum NID prościej, to szukanie równowagi między korzyściami 1. Ostrów Lednicki – address index card - the 1970s, kulturowymi, społecznymi i ekonomicznymi, wyni- in NHBP’s archives kającymi z eksploatacji zasobów dziedzictwa, w taki 2. Ostrów Lednicki – karta zielona zabytku nieruchomego – lata 60. XX wieku, w zbiorach archiwum NID sposób, aby następne pokolenia mogły z nich korzy- 2. Ostrów Lednicki – green card of a non-movable stać w nie mniejszym stopniu. Zasada ta, stanowiąca monument – the 1960s, in NHBP’s archives podstawę wszystkich współczesnych strategii rozwoju 3. Ostrów Lednicki – karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. karta biała – lata 90. na świecie, ma szczególną wartość w odniesieniu do XX wieku, w zbiorach archiwum NID zasobów dziedzictwa zarówno przyrodniczego, jak 3. Ostrów Lednicki – record card of monuments of architecture and historic buildings („white card”) – i kulturowego. Określa bowiem jako cel nadrzędny the 1990s, in NHBP’s archives konieczność zachowania tegoż zasobu dla kolejnych

51 realizacje

pokoleń w formie możliwie niezmienionej, co ozna- zawodowych i społecznych, mająca na celu przekona- cza, że z punktu widzenia tworzenia jakichkolwiek nie opinii społecznej, że dziedzictwo nie tylko należy, strategii czy koncepcji ochrony dziedzictwa znaczenie ale przede wszystkim warto chronić. Również ten kluczowe ma perspektywa długofalowa, a nie osiąga- obszar był obecny w dawnej działalności ODZ, choć nie doraźnych korzyści. w stopniu mniejszym niż obecnie, co ma jednak swoje Działalność NID koncentruje się wokół trzech uzasadnienie. głównych obszarów. Są to: gromadzenie i upowszech- Cele instytucji nie uległy bowiem zmianie, co nianie wiedzy o dziedzictwie, wyznaczanie i upo- świadczy zresztą o trafnym wyborze modelu jej dzia- wszechnianie standardów ochrony i konserwacji zabyt- łania blisko pół wieku temu, ale metody ich realizacji ków, kształtowanie świadomości społecznej w zakresie zostały dostosowane do potrzeb współczesności. Nie wartości i zachowania dziedzictwa kulturowego4. ma bowiem docelowego systemu ochrony dziedzictwa, Podobieństwo celów i zadań Narodowego Insty- tutu Dziedzictwa i Ośrodka Dokumentacji Zabytków 4. Ostrów Lednicki – strona główna obiektu na portalu jest uderzające i, oczywiście, nieprzypadkowe. Na mapowym NID 4. Ostrów Lednicki – home page of the object on NHBP’s pierwszym miejscu, podobnie jak w czasach świetno- map portal ści ODZ, znajduje się konieczność ewidencjowania 5. Ostrów Lednicki – na tle danych serwowanych przez geoportal (ortofotomapa oraz dane ARiMR – granice i dokumentacji zasobu zabytkowego. Kolejny obszar odniesienia działek ewidencyjnych) to, podobnie jak w przeszłości, upowszechnianie naj- 5. . Ostrów Lednicki – against the background of data served by the geoportal (an orthophotomap and data of the lepszych standardów ochrony i konserwacji poszcze- Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture gólnych kategorii zabytków. Wreszcie – obszar eduka- (ARMA) – reference borders of record plots) 6. Ostrów Lednicki – na tle danych serwowanych przez cji na rzecz dziedzictwa, rozumiany jako działalność geoportal (mapa topograficzna w skali 1:10 000) szkoleniowa i popularyzatorska realizowana na wielu 6. Ostrów Lednicki – against the background of data served by the geoportal (a topographic map in a scale of 1:10,000) płaszczyznach, dostosowana do potrzeb różnych grup

52 realizacje

6 tak jak nie ma docelowego systemu dla jakiejkol- koncentrowała się bowiem na szukaniu odpowiedzi na wiek innej dziedziny. Dobry system, dobra strategia, pytanie „jak?”. Jak chronić zabytki? Jak dokumento- zawsze musi uwzględniać zmieniające się okoliczności, wać? Jak zachować? W natłoku działań związanych czynniki zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne, tak z koniecznością pilnej dokumentacji i rewitalizacji aby skutecznie unikać zagrożeń i efektywnie wykorzy- dziedzictwa kulturowego ziem Polski, którego zasób stywać pojawiające się szanse. został tak drastycznie uszczuplony w wyniku działań I tak jak nie działamy już z myślą o odbudowie wojennych, nie postawiono pytania fundamentalne- zabytków, jak pierwotnie ODZ, tak z kolei obecnie go z perspektywy wyzwań czasów współczesnych, szczególnie istotnym zadaniem NID jest edukacja na a mianowicie: „po co?”. Po co chronić zabytki? Po co rzecz konieczności ochrony dziedzictwa i jego warto- dokumentować? Po co zachować? Być może działo się ści. W ostatnich dekadach polska myśl konserwatorska tak dlatego, że pytania te zaliczano do kategorii pytań

53 realizacje

retorycznych. Było też pewnie wiele innych powodów. i ODZ. Jeśli dodać do tego działalność wydawniczą Tymczasem, z biegiem lat, wszystkie te czynniki suk- (w szczególności powstały kilka lat temu i cieszący się cesywnie i bardzo znacząco osłabiły poczucie związ- ogromnym zainteresowaniem „Kurier Konserwator- ku Polaków z otaczającymi ich zabytkami, czy szerzej ski”) oraz setki sporządzanych rokrocznie opinii i eks- – dziedzictwem. Konsekwencje takiego stanu rzeczy pertyz, to powstaje obraz instytucji, której zespół sta- widzimy na każdym kroku. nowią eksperci w swoich dziedzinach, w pełni oddani Z tego też względu od 2007 roku edukacja sta- idei zachowania dziedzictwa dla kolejnych pokoleń. ła się (i pozostaje do dziś) jednym z najważniejszych I wreszcie trzeci i kluczowy obszar działalności – obszarów działalności NID, a wcześniej KOBiDZ. dokumentacja zabytków, centralnie gromadzona in- Nadrzędnym celem sformułowanej wówczas strategii formacja o stanie zasobów dziedzictwa kulturowego edukacyjnej jest zachowanie dziedzictwa kulturowego Polski. To przede wszystkim zasób krajowej ewidencji Polski dla przyszłych pokoleń. W oparciu o analizę po- zabytków (w tym AZP), komplet decyzji rejestrowych trzeb trzech grup docelowych, do których adresowane oraz prawie pięć kilometrów archiwaliów i dokumen- są działania NID w obszarze edukacji zdefiniowano tacji. Zasób ten to – obok ludzi – największy kapitał trzy cele szczegółowe: Narodowego Instytutu Dziedzictwa, podobnie jak 1. Skuteczniejsze działania służb powołanych do to było od początku działalności ODZ. Aby jednak ochrony zabytków – grupa docelowa: osoby zawo- można było z niego korzystać w sposób wygodny, no- dowo zajmujące się problematyką ochrony zabyt- woczesny, ale przede wszystkim efektywny, konieczne ków (służby konserwatorskie, środowisko naukowe, jest wdrożenie nowych narzędzi na miarę XXI wieku. a także funkcjonariusze Policji, Straży Granicznej, Od dwóch lat trwają intensywne prace nad zintegro- Służby Celnej); wanym systemem informacji o zabytkach, który bę- 2. Lepsza opieka nad zabytkami sprawowana przez ich dzie działał w oparciu o bazę danych geoprzestrzen- właścicieli i zarządców – grupa docelowa: właści- nych. Działanie to wynika wprost z zapisów Ustawy ciele i użytkownicy zabytków, w tym samorządy, z dnia 4 marca 2010 roku o infrastrukturze informacji kościoły, osoby prywatne; przestrzennej6, będącej transpozycją do prawa krajowe- 3. Zwiększenie społecznej odpowiedzialności za stan go zapisów unijnej dyrektywy INSPIRE7. Założeniem zabytków – grupa docelowa: tzw. opinia publicz- dyrektywy jest opracowanie baz danych GIS oraz udo- na, osoby nie związane z zabytkami zawodowo, ze stępnienie tych danych za pomocą usług sieciowych szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży. (serwisów internetowych) w celu upowszechnienia da- Nie czas i miejsce, aby szczegółowo omawiać nasze nych stanowiących rejestr publiczny oraz darmowego dokonania w tym zakresie5. Wystarczy wspomnieć, że do nich dostępu (wraz ze zdefiniowaniem ograniczeń dzięki wdrożeniu nowych form działania w koordyno- dostępu do tych danych, jeśli wymaga tego interes wanych przez NID Europejskich Dniach Dziedzictwa państwa). Założenia dyrektywy określają sposób, każdego roku uczestniczy ponad ćwierć miliona Pola- w jaki dane te będą organizowane – ze szczególnym ków, co plasuje nas w czołówce państw europejskich. naciskiem na brak powielania kompetencji poszcze- A symbolicznym nawiązaniem do pierwszych dzia- gólnych jednostek administracji publicznej w zakresie łań edukacyjnych na rzecz szerokiego grona odbior- pozyskiwania tych danych, co w efekcie ma prowadzić ców realizowanych przez ODZ jest fakt, że od 2011 do optymalizacji wydatków ponoszonych przez podat- roku NID ponownie został współwydawcą „Spotkań nika na tworzenie zbiorów cyfrowych odzwierciedla- z Zabytkami”. jących stan rejestrów publicznych. Dyrektywa zakłada Inne działania z zakresu edukacji (a w tym kon- także interoperacyjność wprowadzanych rozwiązań, tekście także wymiany doświadczeń) dotyczą drugie- co zapewni kompatybilność danych gromadzonych go filaru działań NID, tj. wyznaczania i upowszech- przez różne resorty i instytucje na poziomie krajo- niania standardów ochrony i konserwacji zabytków. wym i unijnym. Realizacja dyrektywy, po raz pierw- Nie sposób wymienić wszystkich konferencji, semina- szy na taką skalę, umożliwi holistyczną i interdyscy- riów, szkoleń czy studiów podyplomowych realizowa- plinarną analizę danych dotyczących różnych sfer nych każdego roku przez NID, a wcześniej KOBiDZ funkcjonowania państwa. Zbudowana w ten sposób

54 realizacje

7. Ostrów Lednicki – trójwymiarowy model obiektu wykonany na podstawie chmury punktów pozyskanej w wyniku skanowania laserowego – 2011 rok 7. Ostrów Lednicki – three-dimensional model of the object prepared on the basis of a cloud of points obtained as a result of laser scanning – 2011 infrastruktura informacji przestrzennej umożliwi za- do potrzeb wszystkich grup odbiorców, z wykorzy- rządzanie zasobem dziedzictwa kulturowego i ochro- staniem narzędzi na miarę XXI wieku. NID nadal nę zabytków w nowy jakościowo sposób, niedostępny nie jest ani instytucją naukową, ani badawczą, nie nigdy wcześniej. Korzyści dla zabytków wynikające wchodzi też w kompetencje służb konserwatorskich. z realizacji tego zadania są nie do przecenienia. Jest zapleczem dla wszystkich środowisk i grup zawo- Zadanie to, powierzone w pełni Narodowemu In- dowych zajmujących się ochroną zabytków w Polsce, stytutowi Dziedzictwa przez ministra kultury i dzie- jak również buduje zaplecze społeczne dla idei zacho- dzictwa narodowego, jest ogromnym wyzwaniem, na wania naszego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń – miarę działań, jakie podejmował ODZ w początkach co, jeśli połączyć działania NID z działaniami ODZ, swojego funkcjonowania w zakresie standaryzacji spo- trwa już 50 lat. sobu dokumentacji zasobu zabytkowego i jego pełnej inwentaryzacji. Budowany obecnie przez NID system Paulina Florjanowicz z wyróżnieniem ukończyła studia w In- pozwoli nie tylko korzystać ze zgromadzonych przez stytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizując dziesięciolecia informacji, ale przede wszystkim umoż- się w zakresie archeologii późnego średniowiecza i czasów no- liwi realną ocenę i aktualizację stanu zasobu zabytko- wożytnych. Autorka wielu publikacji z zakresu polityki kulturalnej, projektowania i finansowania przedsięwzięć kulturalnych, edu- wego. Proces ten poprzedza prowadzona od 2009 roku kacji na rzecz dziedzictwa, promocji zabytków oraz zwalczania terenowa weryfikacja rejestru zabytków nieruchomych przestępczości w sferze archeologii. Wykładowca na studiach i archeologicznych. podyplomowych „Ochrona i zarządzanie dziedzictwem archeologicznym” organizowanych przez NID i UAM oraz „Zarządzanie Konkludując, obecna strategia działania Narodo- kulturą w strukturach Unii Europejskiej” organizowanym przez wego Instytutu Dziedzictwa to bezpośrednie nawią- Instytut Badań Literackich PAN. Zawodowo związana zarówno zanie do filozofii i dokonań Ośrodka Dokumentacji z organizacjami pozarządowymi – Fundacją im. Stefana Bato- rego, Fundacją Edukacji Ekonomicznej, jak i instytucjami pu- Zabytków i wszystkich innych instytucji, które we- blicznymi – Narodowym Centrum Kultury i Ośrodkiem Ochrony szły w jego skład. Fundamentem wszystkich działań Dziedzictwa Archeologicznego. Członek EU & Cultural Heritage jest przekonanie o konieczności zgromadzenia pełnej Reflection Group, Monitoring Group on Cultural Heritage in Bal- tic Sea Region oraz szeregu paneli ekspertów poświęconych i rzetelnej informacji o zasobie dziedzictwa kulturo- tematyce zarządzania dziedzictwem kulturowym. Od 2011 r. wego Polski w jednym miejscu, w formie dostosowanej dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

55 realizacje

Przypisy 4 Par. 3 statutu NID stanowiącego załącznik do Zarządzenia nr 32 z dnia 23 grudnia 2010 r. Ministra Kultury i Dziedzic- 1 Z dniem 1 stycznia 2011 r., zgodnie z Zarządzeniem nr 32 Mi- twa Narodowego. nistra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 grudnia 5 Tekst niniejszy jest z konieczności bardzo skrótową prezen- 2010 r., Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków tacją zadań realizowanych aktualnie przez NID. Pełne spra- zmienił nazwę na Narodowy Instytut Dziedzictwa i uzyskał wozdania z działalności od początku 2011 r. są publikowane nowy statut. Nazwa instytucji w języku angielskim (Natio- na portalu internetowym Instytutu www.zabytek nal Heritage Board of Poland) nie uległa zmianie. 6 Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji 2 Zarządzenie nr 166 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 22 grud- przestrzennej (Dz.U. z 2010 r., Nr 76, poz. 489). nia 1961 r. w sprawie utworzenia Ośrodka Dokumentacji Za- 7 Infrastructure for Spatial Information in the European Commu- bytków (Dz. Urz. MKiS z 1962 r., nr 1, poz. 6). nity (INSPIRE, pol.: Infrastruktura informacji przestrzennej we 3 Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i za- wspólnocie europejskiej) – dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu pobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przeno- Europejskiego Unii Europejskiej z dnia 14 marca 2007 r., szeniu własności dóbr kultury, Paryż 1970 (Dz.U. z 1974 r., Nr opublikowana w Dzienniku Urzędowym 25 kwietnia 2007 r. 20, poz. 106). i obowiązująca od 15 maja 2007 r.

Summary heritage, the determination and dissemination of standards of protection and maintenance of monuments, the formation of The National Heritage Board of Poland – social awareness regarding the values and maintenance of Pol- the Centre for Documentation of Monuments ish cultural heritage for future generations. 50 years later The similarity of goals and tasks of the National Heritage Board of Poland and the Centre for Documentation of Monu- ormally speaking, the National Heritage Board of Poland ments is striking and unaccidental. As in the peak period of F(NHBP) is simply the National Centre for Research and CDM’s activity, the most important priority is the need to re- Documentation of Monuments (NCRDM) with the altered cord and document the resource of monuments. Another area name and the revised statutes adapted to current challenges that is still an important priority is the dissemination of the faced by the monument protection system. Thus, NHBP is not best standards of protection and maintenance of particular cat- only a continuation of NCRDM, but still the same institution. egories of monuments. Finally, there is an area of education This means it is also the legal successor of institutions that regarding heritage, which is understood as training and popu- were incorporated into it during the last 10 years: the Centre for larisation activities carried out in many fields and adapted to the Protection of Archaeological Heritage (2007), the Centre for the needs of various professional and social groups, the aim the Protection of Historic Landscape (2002) and, primarily, the of which is to convince the public opinion that heritage is not Centre for Documentation of Monuments (2002). only something that must be protected, but something that is The Centre for Documentation of Monuments was estab- worth protecting. lished on 1 January 1962 in order to improve the stock-taking of The foundation of all activities of NHBP is the conviction monuments for the rational planning of their reconstruction and of the need to collect full and reliable information about the maintenance. The establishment of CDM anticipated the provi- resource of cultural heritage of Poland in one place, in the form sions of the 1970 UNESCO Convention, which recommended, adapted to the needs of all groups of recipients, with the use of among others, the creation of services and agencies collecting tools adequate to the 21st-century requirements. NHBP is still the records and documentation of national heritage and their not a scientific or research institution, nor does it take over the regular updating by member states. The primary foundation competencies of conservation services. It constitutes a base for of CDM’s activity was the stock-taking and documentation of all environments and professional groups dealing with the pro- historic objects. The mission of the National Heritage Board tection of monuments in Poland and builds a social base for the of Poland is to create a basis for the sustainable protection of idea of protection of our heritage for future generations – if we heritage. The activity of NHBP focuses on three main areas. combine NHBP’s activities with CDM’s activities, this process These are: the collection and dissemination of knowledge about has been carried out for 50 years.

56 realizacje

Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu Narodowa Instytucja Kultury. Historia struktury organizacyjno-prawnej. Lata 1977-2002

Andrzej Michałowski

i finansowo-administracyjnych3. W roku 1984 minister kultury i sztuki podporządkował sobie Zarząd eneza utworzenia instytucji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych, nadając mu nowy G 4 skupiającej interdyscyplinarny zespół pracowników, statut . Przedmiotem działania Zarządu stały się kon- a zwłaszcza historyków sztuki, architektów, ogrodni- serwacja i pielęgnacja zabytkowej zieleni, a w szczegól- ków i architektów krajobrazu, wiązała się z nowator- ności prowadzenie: ską działalnością prof. Stanisława Lorentza w zakresie • prac badawczych, dokumentacyjnych i projektowych, muzealnictwa i ochrony zabytków1. Profesor Stani- • prac ogrodniczych, sław Lorentz już od początku swej powojennej dzia- • produkcji roślinnej i szkółkarskiej, łalności starał się objąć opieką zespoły pałacowe zna- • prac remontowo-konserwatorskich. czące dla kultury polskiej. Podporządkował Muzeum Otrzymał też zadanie (przejęte od ministerial- Narodowemu w Warszawie m.in. Wilanów i Niebo- nego Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków) kon- rów. Od roku 1960 odrestaurowany budynek Białego tynuowania prowadzonej od 1977 roku powszechnej Domu w Łazienkach stał się Oddziałem Muzeum akcji ewidencjonowania parków, ogrodów i alei oraz Narodowego. Pozostałą część Łazienek Królewskich, innych ogólnopolskich zadań w zakresie ochrony zarządzaną początkowo przez Zarząd Pałacu Kultu- oraz konserwacji zabytkowych założeń ogrodowych ry i Nauki, przejęło Miejskie Przedsiębiorstwo Robót i parkowych5. Ogrodniczych. Postępująca degradacja królewskiego Rozwój i specjalizacja instytucji doprowadziły ogrodu łazienkowskiego i przekształcanie go w bezsty- w 1993 roku do przekształcenia Zarządu w Ośrodek lowy park miejski, przy równoczesnych aktach wan- Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Narodową In- dalizmu, dały impuls do utworzenia Zarządu Ochro- stytucję Kultury. Do obowiązków Ośrodka należało ny i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych prowadzenie badań i dokumentacji oraz prac projek- Muzeum Narodowego w Warszawie2. Wymagało to towych i ogrodniczych w zakresie ochrony krajobrazu ogromnej pracy organizacyjnej: utworzenia trzech kulturowego, zabytkowych założeń parkowych, ogro- oddziałów Zarządu w Łazienkach, Wilanowie i Nie- dowych i cmentarzy. Ponadto miał on również podej- borowie, wyposażonych w różnorodne zespoły spe- mować działania na rzecz ochrony i konserwacji tych cjalistyczne, sprzęt i środki do prowadzenia działal- dóbr kultury w porozumieniu z Generalnym Konser- ności ogrodniczej, prac remontowo-konserwacyjnych watorem Zabytków, wojewódzkimi konserwatorami

57 realizacje

zabytków oraz wyspecjalizowanymi jednostkami or- z właściwymi jednostkami organizacyjnymi w pro- ganizacyjnymi ochrony środowiska naturalnego i kul- dukcji materiału roślinnego dla stworzenia naro- turalnego6. W roku 1996 – na podstawie dotychczaso- dowej kolekcji roślin ogrodów historycznych. wych doświadczeń – Ośrodek otrzymał nowy statut, 5. Upowszechnia wiedzę o krajobrazie kulturowym, w którym szczegółowo określono cele i zadania: zabytkowych założeniach parków i ogrodów hi- „Celem działania Ośrodka jest prowadzenie ba- storycznych i cmentarzy oraz popularyzuje, także dań i dokumentacji oraz prac projektowych i ogrod- w mass mediach i szkołach, wartości i postawy niczych w zakresie ochrony krajobrazu kulturowe- przyczyniające się do lepszej ochrony i konserwacji go, zabytkowych założeń parkowych, ogrodowych tych obiektów i terenów. i cmentarzy, krzewienie wiedzy o zabytkowym krajo- 6. Uczestniczy i organizuje tak popularyzatorskie, brazie, jak i sprawowanie funkcji mecenatu państwa jak i specjalistyczne konferencje, seminaria i prace, w zakresie zleconym przez Ministra Kultury i Sztu- również interdyscyplinarne w swoim statutowym ki, a także współdziałanie w upowszechnieniu nauki zakresie. i sztuki z instytucjami, organizacjami i stowarzysze- 7. Organizuje międzynarodowe warsztaty i szkolenia niami o podobnych celach w kraju i zagranicą.” oraz bezdewizową wymianę specjalistów, a także Ośrodek realizuje swoje cele w ramach pań- wspólne przedsięwzięcia konserwatorskie z udzia- stwowego systemu ochrony dóbr kultury i w szcze- łem specjalistów krajowych i zagranicznych. gólności: 8. Publikuje i rozpowszechnia, także nieodpłatnie, 1. Współpracuje i wspiera Państwową Służbę Ochro- katalogi, wyniki badań naukowych oraz prac pro- ny Zabytków oraz udziela pomocy indywidualnym jektowych i robót konserwatorskich oraz inne wy- i społecznym użytkownikom zabytkowych założeń dawnictwa z zakresu swojej działalności i udostęp- parkowych, ogrodowych i cmentarzy. nia korzystanie ze swojej biblioteki i archiwum. 2. Współdziała ze służbami ochrony środowiska 9. Inicjuje, organizuje i koordynuje działania na rzecz i przyrody, gospodarki przestrzennej i budownic- rozwoju tzw. turystyki kulturalnej, współdziałając twa na rzecz integracji działań konserwatorskich w tym celu z wyspecjalizowanymi agendami rzą- w ochronie krajobrazów polskich oraz przyczynia dowymi i pozarządowymi w kraju i zagranicą. się do, zgodnego z zabytkowym charakterem, roz- 10. Pomaga w zagospodarowaniu zespołów dworsko- woju turystyki kulturalnej, jako formy aktywizacji i pałacowo-parkowych, stanowiących własność zagospodarowania krajobrazu.” Skarbu Państwa, gminy lub prywatną, współpra- W celu realizacji statutowych celów i zadań Ośro- cując w tym zakresie z wojewodami, samorządami dek (...): i wyspecjalizowanymi instytucjami. 1. Prowadzi badania i opracowuje wzorcowe projek- 11. Udziela informacji, porad i pomocy, w tym także ty i zasady postępowania oraz wykonawstwa prac nieodpłatnie, właścicielom i użytkownikom obiek- konserwatorskich i merytoryczne podstawy kon- tów zabytkowych w zakresie ochrony i konserwa- serwatorskiej polityki ochrony oraz metody ich cji zespołów ogrodowych, parkowych, cmentarzy lepszego i bardziej fachowego wdrażania. i krajobrazu kulturowego. 2. Gromadzi centralny zasób informacji dotyczących 12. Podejmuje, w porozumieniu z Generalnym Kon- krajobrazu kulturowego, zabytkowych założeń serwatorem Zabytków i kierownikami właściwych ogrodowych, parkowych i cmentarzy. wyspecjalizowanych jednostek organizacyjnych 3. Organizuje i prowadzi specjalistyczne szkolenia ochrony i dokumentacji zabytków, zadania w za- zawodowe i podyplomowe w różnych formach: kresie ochrony dóbr kultury, jak również współ- studiów semestralnych, kursów, praktyk warsz- działa na rzecz ochrony środowiska naturalnego tatowych, patronatów, jak i tzw. szkół letnich, i kulturowego, a w szczególności przy tworzeniu oraz wspiera, również pedagogicznie, te kierunki obszarów chronionych. w szkołach zawodowych i w wyższych uczelniach. 13. Uczestniczy w pracach międzynarodowych orga- 4. Prowadzi prace doświadczalne w zakresie me- nizacji zajmujących się ochroną zabytków i kra- todologii robót ogrodniczych oraz współdziała jobrazu kulturowego, prezentuje polski dorobek

58 realizacje

konserwatorski zagranicą oraz pomaga przenosić z XX wieku. Obszary te objęto nadzorem konserwa- i wdrażać doświadczenia zagraniczne w kraju. torskim prowadzonym przez architektów krajobra- 14. Realizuje zadania zlecane przez Ministra Kul- zu oraz utworzono strukturę organizacyjną brygad tury i Sztuki, jak i Generalnego Konserwatora wykonawczych. Ważną rolę odgrywała pracownia Zabytków.” projektowa, która przygotowywała projekty tech- Postawione przez ministra kultury i sztuki zadania niczne urządzania ogrodu oraz prowadziła studia i cele Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu wy- koncepcyjne porządkowania pozostałych ogrodów znaczały jego zakres i nową skalę działalności wobec będących pod zarządem (Wilanowskiego, Królikar- narastających potrzeb dotyczących ochrony ogrodów, ni i Nieborowa)11. Od początku swej działalności parków, cmentarzy oraz krajobrazu kulturowego. Po- (za zgodą kuratorium oświaty) Zarząd organizował wołano nowoczesną instytucję narodową, której przy- kursy z zakresu historii i pielęgnowania zabytkowych znano szerokie kompetencje do współpracy zarówno ogrodów zarówno dla swoich pracowników12, jak między resortami, jak i międzynarodowej, a zarazem, i w różnych regionach kraju, m.in. w Boguchwale, jak to podkreślano, wzorcową w skali Europy. Wrocławiu, Zamościu itd. Ośrodek prowadził także Niestety, w 2002 roku, mimo sprzeciwu7 części szkolenie kadr Państwowej Służby Ochrony Zabyt- środowiska konserwatorskiego w kraju i instytucji ków. Począwszy od 1986 r. organizował i prowadził zagranicznych, minister kultury postanowił połączyć specjalistyczne szkolenia zawodowe i podyplomowe Ośrodek Dokumentacji Zabytków i Ośrodek Ochro- (w różnych formach) dotyczące pielęgnowania zany Zabytkowego Krajobrazu w Krajowy Ośrodek bytkowych założeń ogrodowych, m.in. wykłady na Badań i Dokumentacji Zabytków8. Cele nowego Studium Podyplomowym SGGW „Ochrona i kon- Ośrodka ograniczono do: serwacja zabytkowych założeń ogrodowych”. Rów- 1. rozpoznania, badania i dokumentowania dóbr nocześnie prowadził zajęcia dla studentów czwartego kultury, i piątego roku Instytutu Zabytkoznawstwa i Konser- 2. gromadzenia informacji dotyczących środowiska watorstwa Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu i krajobrazu kulturowego oraz zabytków, im. Mikołaja Kopernika w Toruniu 13. Organizowano 3. wypracowania merytorycznych podstaw konserwa- także kursy z zakresu pielęgnowania i leczenia drze- torskiej polityki ochrony środowiska i krajobrazu wostanów oraz urządzania i utrzymywania ogrodów kulturowego oraz zabytków, historycznych, m.in. dla pracowników Państwowych 4. gromadzenia i udostępniania informacji o muzeach Gospodarstw Rolnych. i ich zbiorach, Z inicjatywy Ośrodka w 1989 roku utworzono 5. upowszechniania wiedzy o środowisku i krajobra- w Gdańsku-Oliwie Technikum Terenów Zieleni. Po- zie kulturowym oraz zabytkach9. wołanie nowej szkoły średniej wynikało z potrzeby kształcenia fachowych kadr, niezbędnych dla ratowa- Działalność merytoryczna nia dziedzictwa kultury i przywrócenia tradycji sztuki Zarządu, a następnie Ośrodka ogrodniczej. Zespół pracowników Ośrodka opraco- Ochrony Zabytkowego wał program nauczania dla specjalizacji „urządzanie Krajobrazu i pielęgnacja terenów zabytkowych”. Z jego inicjatywy delegowano uczniów na praktyki w ogrodach angiel- Samodzielną działalność rozpoczęto od przyswojenia skich. Ponadto, sprawując patronat nad przebiegiem nowych celów przez pracowników Zarządu, a zwłasz- kształcenia ogrodniczego młodzieży, organizował dla cza kadry technicznej i inżynierskiej. Prace badaw- uczniów zawodowe praktyki ogrodnicze, prowadzone cze i wprowadzanie ich w życie stanowiły swego ro- w kolejnych latach w zabytkowych parkach w Oblę- dzaju novum. Przykładem działalności są Łazienki gorku (woj. kieleckie), Sypniewie (woj. bydgoskie), Ka- Królewskie, gdzie dokonano analizy stylistycznej10 rolewie (woj. bydgoskie), Orońsku (woj. radomskie), i wyodrębniono m.in. trzy obszary składowe: Ogród Karolinie (woj. warszawskie), Połoninach-Nabrzeżu Królewski z końca XVIII wieku, Ogród Belwederski (woj. elbląskie), Gdańsku-Oliwie, Nieborowie i Kle- z 1. połowy XIX wieku oraz Ogród Modernistyczny mensowie (woj. zamojskie)14.

59 realizacje

Poligony konserwatorskie Gospodarstwa Leśnego z przeznaczeniem na odtworzenie Parku Mużakowskiego w Łęknicy. W tym samym czasie rozpoczęto współpracę z lokalnym sa- Park Mużakowski morządem przy opracowaniu studium uwarunkowań Działalność Zarządu, a następnie Ośrodka polegała i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmina łączeniu prac badawczych i dokumentacyjnych ny17 oraz organizowania corocznego Święta Parku dla z pracami studialno-projektowymi oraz terenowymi młodzieży szkolnej z miast leżących po obu stronach robotami rewaloryzacyjnymi. Jedną z pierwszych Nysy Łużyckiej. Celem obchodów było przybliżenie prac kompleksowych, interdyscyplinarnie prowadzo- młodzieży walorów parku oraz podniesienie świado- ną we współpracy z konserwatorami niemieckimi, mości obcowania z wyjątkowym zabytkiem, który był Park Mużakowski15. Generalny Konserwator Za- znajdował się wówczas w strzeżonym pasie przygra- bytków w 1988 roku powierzył Ośrodkowi zadanie nicznym. Jednym z projektów najistotniejszych dla objęcia opieką nierozpoznanego, zalesionego obszaru rewaloryzacji parku było doprowadzenie do zawar- dawnego parku, który w wyniku zmian granic po II cia umowy urzędów pracy niemieckim i polskim za- wojnie światowej znalazł się po polskiej stronie Nysy trudniających bezrobotnych z obu krajów przy pra- Łużyckiej. Zawarta wówczas umowa o współpracy cach wykonywanych w parku18. Kolejnym ważnym Zarządu z Instytutem Ochrony Zabytków w Berlinie, dzięki powołaniu wspólnej komisji konserwatorskiej oraz grup roboczych, stwarzała szerokie możliwości w podejmowaniu prac inwentaryzacyjno-dokumen- tacyjnych16. Celem nadrzędnym stało się odtworzenie układu i przywrócenie ścisłych powiązań obu części parku – niemieckiej z ruiną (wówczas) zamku i pleasure-ground w jego najbliższym otoczeniu oraz, po polskiej stronie, częścią z parkiem leśnym. Podję- te prace porządkowe w części leśnej doprowadziły do przejęcia przez Ośrodek 275,55 ha od Państwowego 2

60 realizacje

działaniem Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajo- brazu było opracowanie przez zespół pracowników Ośrodka we współpracy z Fundacją Księcia Herma- na von Pücklera – Park Bad Muskau, dokumentacji wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, która po podpisaniu przez polskiego i niemieckiego ministra kultury została w 2002 r. złożona w siedzibie UNESCO w Paryżu.

Ogród Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku Ośrodek prowadził różnorodne działania. W sferze ochrony ogrodów i parków uczestniczył w pracach na rzecz rewitalizacji ogrodu barokowego o znako- mitym, XVIII-wiecznym układzie artystycznym i kompozycyjnym w Białymstoku. Zaniedbany po rekonstrukcji (G. Ciołka) z 1946 roku, nieodpowied- nio pielęgnowany, stracił dawną świetność. Partery poprzerastały, gubiąc czytelność formy, ogród zaś 3 podupadał w zacieśniającej się zabudowie miasta. Okazją do podjęcia badań i prac projektowych sta- miasta Białegostoku, jako gospodarzem ogrodu, pod- ły się obchody 300-letniej rocznicy wyboru na tron pisano umowę o współpracy, zobowiązując się do roz- polski Augusta II Mocnego. Ośrodek, we współpracy poczęcia badań, studiów projektowych i nadzoru nad z Saksońskim Zarządem Zamków w Krajowym Urzę- pracami realizacyjnymi. Zapoczątkowało to badania dzie Finansów w Dreźnie, w 1997 roku zorganizował archeologiczne i przyczyniło się do stworzenia warun- w Warszawie wystawę „Barokowa sztuka ogrodowa ków do specjalizowania się archeologów w badaniach w Polsce i Saksonii”, połączoną z międzynarodową ogrodowych, dość powszechnych już wtedy w Europie konferencją w Białymstoku „Barokowy krajobraz Eu- Zachodniej21. ropy”19. Poparcie opinii międzynarodowej było ważne dla podjęcia przez Ośrodek badań nad ogrodem i ba- Kotlina Jeleniogórska rokowym warsztatem ogrodowym. Do koordynacji Prace Ośrodka toczyły się również na obszarze gminy prac powołano Międzynarodową Radę Konserwa- Mysłakowice, która stanowi część Kotliny Jelenio- torską do spraw Ogrodu Branickich z dr. Robertem górskiej. Znajdują się tu cenne kompleksy zamkowe Jongiem, prezydentem Międzynarodowego Komite- i pałacowe wraz z ogrodami, parkami oraz kompono- tu Ogrodów Historycznych i Krajobrazu ICOMOS wanymi kompleksami leśnymi i rolniczymi. Tworzą – IFLA na czele20. W porozumieniu z prezydentem kreowany przez wieki krajobraz łączący wartości kulturowe z przyrodniczymi w jednorodną przestrzenną

1. Łęknica, fragment Parku Mużakowskiego. całość. W ślad za rezydującym tu niegdyś pruskim Fot. archiwum NID dworem Wilhelma III i Wilhelma IV (Mysłakowice, 1. Łęknica, fragment of Muskauer Park. Photo from NHBP’s archives Karpniki, Wojanów) osiedlały się w tym miejscu rody 2. Łęknica, Park Mużakowski, odtwarzanie widoku spod szlacheckie i arystokratyczne, m.in. von Reuss, von Kamienia Pücklera – końcowa faza prac, rok 1991. Fot. archiwum NID Reden, von Küster (Stanisławów, Bukowiec, Łom- 2. Łęknica, Muskauer Park, reconstruction of the view nica) oraz Radziwiłłowie i Czartoryscy (Ciszyca). from under the Pückler Stone – final stage of works, 1991. Photo from NHBP’s archives Działali tu najwybitniejsi architekci i planiści XIX 3. Białystok, pałac i ogród Branickich. Fot. archiwum NID wieku, Karl Friedrich Schinkel i Peter Joseph Lenne 3. Białystok, Branicki Palace and Garden. Photo from oraz ich uczniowie. Ośrodek dążył przede wszystkim NHBP’s archives do ochrony wspaniałego, romantycznego krajobrazu.

61 realizacje

Przyjęto zasadę organizowania corocznych konfe- resortowego Zespołu, powołała sekretariat Programu, rencji naukowych i wydawania towarzyszących im wskazując Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajo- materiałów, które popularyzowałyby tematykę regio- brazu do wykonywania jego obowiązków. Zorgani- nu. Działalność Ośrodka wspierały samorządy gmin zowano cykl spotkań międzyresortowych na potrze- jeleniogórskich, co przejawiało się m.in. przy kon- by opracowania programu, który zatwierdziła Rada sultacjach miejscowych planów zagospodarowania Ministrów w 1999 roku Programowi towarzyszył przestrzennego22. kwartalnik „Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego”26. Istotnym zadaniem Ośrodka było organizowanie kon- Ogólnopolski program ochrony ferencji i warsztatów dla nauczycieli oraz publikowa- krajobrazu nie materiałów dydaktycznych27. Ponadto prowadzono interdyscyplinarne obozy studenckie w Kotlinie Rok 1995 był szczególny w działalności Ośrodka. Jeleniogórskiej, których zakończenie uwieńczyły sesja Minister kultury i sztuki podjął program „Ochrona naukowa i wystawa plenerowych prac w Starej Poma- i konserwacja zabytkowego krajobrazu kulturowego”, rańczarni Łazienek Królewskich28. W tym czasie duże uzupełniający studia i prace Centralnego Urzędu znaczenie miało propagowanie regionalizmów i tzw. Planowania – „Polska 2000 plus”. Myślą przewod- Małych Ojczyzn, aktywując środowiska lokalne. nią było określenie znaczenia i roli historycznego Zagadnienia te popularyzowano w wydawnictwach dziedzictwa kulturowego znajdującego się w grani- Ośrodka, np. jeden z numerów „Krajobrazów Dzie- cach państwa polskiego23. Program, realizowany pod dzictwa Narodowego” poświęcono wpływom kultury kierunkiem prof. dr. hab. Janusza Bogdanowskiego, niderlandzkiej w Polsce. Z kolei w 2001 roku w Toru- zakładał opracowanie syntezy problematyki ochro- niu, wraz z Muzeum Etnograficznym, zorganizowany krajobrazu kulturowego w skali kraju oraz spo- no konferencję „Olędrzy i ich dziedzictwo w Polsce. rządzenie wytycznych w odniesieniu do regionów Historia, stan zachowania, ochrona”, które pobudziło (49 województw). Metoda opracowana przez prof. aktywność naukową i społeczną dającą się zauważyć J. Bogdanowskiego polegała na podziale obszaru na jeszcze dziś29. jednostki architektoniczno-krajobrazowe (JARK) jednorodne pod względem ukształtowania, pokrycia Pracownia krajobrazu i tradycji historycznej. Projekt zasad ochrony krajo- kulturowego brazu kulturowego został opracowany przez Ośrodek i zaopiniowany przez Radę Ochrony Zabytków przy Z biegiem czasu Ośrodek podejmował nowe wyzwa- Ministrze Kultury i Sztuki (1994)24. Program został nia. W Kielcach w 1986 roku utworzono pracownię opisany m.in. w zeszytach pilotażowych dotyczących specjalistyczną, oddział Ośrodka, która zajęła się opra- województw rzeszowskiego i włocławskiego. cowaniem „Studium historycznego przyrodniczo-kulturowego doliny rzeki Kamiennej”, mającego na celu Świadome kształtowanie rozpoznanie oraz właściwe kształtowanie krajobrazów krajobrazu i ochrona krajobrazu kulturowych w miejscowych planach zagospodarowa- historycznego nia przestrzennego. Przez 10 lat działalności poddano ocenie jakość treści przyrodniczych i kulturowych Z inicjatywy Joanny Wnuk-Nazarowej, minister kul- zawartą w planach zagospodarowania przestrzenne- tury i sztuki, oraz Jana Szyszko, ministra ochrony go 51 gmin leżących na wyżej wymienionym terenie. środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa, przy Opracowano koncepcję Ekomuzeum Aglomeracji poparciu ministra edukacji narodowej oraz prezesa Staropolskiej w Starachowicach (zabytkowy zakład Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast utworzono Międzyresortowy Zespół do spraw Opracowania 4. Założenie pałacowo-parkowe w Mysłakowicach Programu Edukacyjnego „Świadome kształtowanie w Kotlinie Jeleniogórskiej. Fot. W. Stępień 25 krajobrazu i ochrona krajobrazu historycznego” . Mi- 4. A palace and park layout in Mysłakowice in the Jelenia nister kultury i sztuki, jako przewodnicząca Między- Góra Valley. Photo by W. Stępień

62 realizacje

4 wielkopiecowy), plan utworzenia w dolinie rzeki Ka- obraz kulturowy skarpy warszawskiej. Główne zało- miennej parku kulturowego oraz strefy ochrony Kon- żenia wielkoprzestrzenne. Stanowiły one interesującą serwatorskiej w Nietulisku Dużym i inne30. analizę komponowanych krajobrazów nadwiślań- skich, których nierozpoznanie przyśpieszało ich po- Inne studia krajobrazowe stępującą degradację32. W złożoności problematyki krajobrazowej zajmo- Podejmowano również zadania mające na celu porów- wano się także odrębnym typem krajobrazu historycz- nanie różnych metodyk postępowania, prac podejmo- nego, jakim są krajobrazy bitewne. Metodykę ochrony wanych we własnym zakresie i powstających w innych konserwatorskiej starano się ustalić, podejmując temat środowiskach, a poprzez publikację wnoszących nowe pola bitwy pod Racławicami (z okazji zbliżającego się propozycje i rozwiązania. Na wniosek konserwatora w 1994 roku 200-lecia bitwy). Dzięki studiom i ana- podjęto kwestię otoczenia Jasnej Góry w Częstocho- lizom szczegółowym obszaru opracowano wytyczne wie. W jej wyniku dokonano inwentaryzacji, opraco- stref ochrony konserwatorskiej oraz wnioski do re- wano wytyczne dotyczące ukształtowania przestrzeni konstrukcji krajobrazu i zagospodarowania tego tere- ulicznych w rejonie wzgórza, przygotowano koncepcję nu33. W czasie badań i studiów Ośrodka uznano, że rewaloryzacji Parków Podjasnogórskich i przedstawio- krajobrazem kulturowym mogącym pretendować do no problemy rekonstrukcji alei Najświętszej Marii wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Panny w Częstochowie31. W tym okresie, w związku jest Kanał Augustowski. W związku z tym Ośrodek z planowaną siecią nowych autostrad na terenie kra- podjął współpracę międzynarodową ze specjalistą ju, ważne stały się opracowania związane z rejonem z tego zakresu, prof. Michele Cotte z Francji (eksper- Pałacu Wilanowskiego i publikacja Studium ochrony tem UNESCO do spraw kanałów historycznych). Do krajobrazu zespołu pałacowo-krajobrazowego Wilano- współpracy przystąpili przedstawiciele Białorusi oraz wa oraz propozycja „Ochrony konserwatorskiej krajo- Międzynarodowy Komitet Ogrodów Historycznych brazu – w formie rezerwatu kulturowego w Wilano- i Miejsc ICOMOS – IFLA, wspomagający meryto- wie”. Z zagadnieniem kulturowej makroprzestrzeni ryczne działania na rzecz Kanału. Ze strony polskiej historycznej miasta Warszawy wiązała się praca Kraj- do opracowania włączyły się samorządy lokalne, różne

63 realizacje

jednostki terenowe, wojewódzkie i centralne. Ośro- Ochrona i rewaloryzacja ogrodów dek przeprowadził podstawowe prace rozpoznawcze i zgromadził dotychczas opracowane materiały oraz W ścisłej współpracy z użytkownikami zespołów rozpoczął studia na temat „Park kulturowy Kanału dworsko- i pałacowo-ogrodowych oraz państwową Augustowskiego, granice, waloryzacja, wytyczne”. służbą konserwatorską podejmowano przedsięwzięcia Istotną rolę odgrywały międzynarodowe seminaria na rzecz ich ochrony i rewaloryzacji. Były to m.in. spo- i przygotowywane z tej okazji materiały34. Rozpo- tkania dotyczące konsultacji, sporządzania projektów znanie tematu miało na celu uzasadnienie wniosku koncepcyjnych i realizacyjnych, pełnienia nadzorów dla ministra kultury i sztuki o opracowanie wniosku nad pracami oraz przeprowadzania z wykorzystaniem i zgłoszenie Kanału Augustowskiego na Listę Świato- środków własnych stosownych prac lub zlecania robót wego Dziedzictwa UNESCO. w ogrodach i parkach. W celu unormowania działal- ności na terenie całego kraju opracowano w Ośrodku Problematyka ochrony miast „Zasady i wytyczne dla prowadzenia prac w zabytkowych założeniach ogrodowych”, które w 1987 roku W przypadku krajobrazu miast, posiadających odręb- zostały zatwierdzone przez Generalnego Konserwa- ną specyfikę przestrzenną, Ośrodek nawiązał współ- tora Zabytków „do stosowania przez Wojewódzkich pracę z Komitetem Architektury i Urbanistyki PAN. Konserwatorów Zabytków”. Zawierały one ogólne W roku 1992, współdziałając z Sekcją Urbanistyki zasady prowadzenia prac ogrodniczych, wytyczne do KAiU PAN, zorganizowano konferencję „Kryteria sporządzania uproszczonej dokumentacji projekto- oceny krajobrazu kulturowego miast współcześnie wej, instrukcję dotyczącą podstawowych składników rozwijanych”, stanowiącą przegląd problematyki dokumentacji powykonawczej zabytkowych założeń oraz ustalającą różnorodność kryteriów mających ogrodowych i inne.36 zastosowanie w ocenie krajobrazów miejskich. Ko- Wśród zadań, w które angażował się Ośrodek, lejnym znaczącym wydarzeniem była wspólna z Ko- należy wymienić następujące prace prowadzone na mitetem Architektury i Urbanistyki PAN w 1995 terenie założeń ogrodowych: roku konferencja „Twórczość i konserwatorstwo • Choroszcz (z Muzeum w Białymstoku); w architekturze”, podczas której starano się ustalić • Dąbroszyn (z burmistrzem Witnicy); uwarunkowania działalności architekta i urbanisty • Dołhobyczów (z PGR) w strukturach zabytkowych. Dopełnieniem tej deba- • Głuchy (z Beatą Tyszkiewicz); ty były dwie publikacje Ośrodka: Krajobraz miejski • Henryków (z kurią metropolitalną we Wrocławiu); w warunkach demokracji i wolnego rynku (Instytutu • Lusławice (z Krzysztofem Pendereckim); Architektury Krajobrazu PK) oraz Strategie rewalo- • Łabuńki (z wojewodą zamojskim); ryzacji miast w Polsce i w innych krajach, w których • Morawa (z Fundacją Świętej Jadwigi), omówiono pokonferencyjne wnioski Sekcji Historii • Mysłakowice (z urzędem gminy); Architektury i Urbanistyki oraz Konserwacji Zabyt- • Narol (z Fundacją Pro Academia Narolense); ków KAiU PAN. Otwarciem nowych perspektyw • Oporów (z Muzeum); w ochronie i kształtowaniu krajobrazu miast stała się • Ożarów (z Muzeum); międzynarodowa konferencja „Co robimy, by ocalić • Puławy (z Instytutem Uprawy, Nawożenia i Gle- piękno historycznych miast... – Wrocław – 2000”. boznawstwa); Problematykę konferencji zawarto w pięciu sesjach: • Przeworsk (z Muzeum); ogólnej wprowadzającej; panoramy i widoki miast • Stalowa Wola (z Muzeum); historycznych; planty, tereny fortyfikacji, parki miej- • Złoty Potok (z Zarządem Zespołu Jurajskich Par- skie, cmentarze; place skwery, ulice, aleje dziedziń- ków Krajobrazowych). ce zabudowań; roślinność przedmieść, ogrody wil- Nawiązana współpraca z państwowymi gospodar- lowe, miasta ogrody. Konferencja przyniosła wiele stwami rolnymi po latach niepowodzeń zaczęła przy- ciekawych prezentacji zagranicznych i krajowych nosić pozytywne efekty. W roku 1992, gdy nastąpiła zakończonych rezolucją35. likwidacja PGR-ów i załamała się struktura opieki

64 realizacje

5 nad zabytkowymi zespołami pałacowo-ogrodowy- Badania ogródków rustykalnych mi, Ośrodek zorganizował seminarium „Krajobraz wielkoobszarowych majątków ziemskich w Wielko- Mając na względzie dobro ogrodów i parków w Polsce, polsce – od Turwi do Sobiejuch”. Kolejne seminaria Ośrodek prowadził badania i podejmował inicjatywy odbywały się na terenie trzech różnych województw na rzecz określania zasobów historycznych. Dawne pod patronatem wojewodów: poznańskiego, lesz- odmiany roślin kwietnych, które powinny być stoso- czyńskiego i bydgoskiego. Uczestnicy wypowiadali wane w rewaloryzowanych ogrodach historycznych, się przeciwko podejmowaniu drugiej pobolszewickiej przetrwały dzięki tradycyjnej uprawie w niektórych parcelacji majątków ziemskich polegającej na rozdzie- ogródkach wiejskich. Pracownicy Ośrodka nawiąza- leniu dworu czy pałacu z ziemią. Zaapelowali też do li współpracę z Ogrodem Botanicznym – Centrum Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa o ochronę Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN w celu wartości zabytkowych. Z inicjatywy Ośrodka opu- zgłębienia tej problematyki. Podpisana umowa prze- blikowano Model postępowania konserwatorskiego dla widywała inwentaryzację ogródków wiejskich i archi- zdewastowanych założeń ogrodowych przejmowanych wizację nasion w bankach genów. W 1997 roku zajęto przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, pod się przebadaniem terenów województw: przemyskie- redakcją Anny Mitkowskiej z Politechniki Krakow- go, krośnieńskiego, rzeszowskiego i tarnowskiego. skiej37. Przykładem współpracy w zakresie prac rewa- W celu koordynacji prac powołano Komisję Nauko- loryzacyjnych były działania podjęte w ogrodzie i par- wą do spraw Ochrony Zasobów Roślinnych Polskich ku Potockich w Muzeum Zamkowym w Łańcucie. Ogrodów i Parków. Nawiązano kontakty w tej sprawie Dyrektor Muzeum powołał w 1996 roku Radę Na- z muzeami, parkami etnograficznymi i muzeami wsi ukowo-Konserwatorską do spraw Ogrodu, Ośrodek regionalnych. W Przeworsku utworzono Pracownię natomiast prowadził prace dokumentacyjne i projek- Kolekcji Roślin Ogrodów Historycznych oraz zało- towe oraz nadzorował pracę38. Od początku działal- żono ogródek rustykalny starych odmian kwietnych. ność Ośrodka dotyczyła również zasad utrzymywania W roku 2000 zorganizowano konferencję „Zasoby parków miejskich i parków uzdrowiskowych. Wspól- roślinne ogrodów i ogródków rustykalnych. Historia nie z prof. L. Majdeckim z SGGW w 1994 roku zor- – edukacja – przyszłość”. Mimo że materiał pokonfe- ganizowano sympozjum „Dziedzictwo miejskich rencyjny był wartościowy, to nie wydano go drukiem. ogrodów i krajobrazu historycznego. Zagrożenia, ochrona, rewaloryzacja i wykorzystanie na potrzeby Konkurs na najlepsze prace współczesne”, a w 2001 roku z samorządami miast z zakresu ochrony zabytkowych Kudowa-Zdrój i Duszniki-Zdrój – konferencję „Kra- założeń ogrodowych jobraz kulturowy Uzdrowisk Sudeckich. Wczoraj – dziś – jutro”39. Konkurs, organizowany przez Ośrodek już od roku 1896, odbywał się pod auspicjami ministra kultury i sztuki, a następnie ministra kultury i dziedzictwa 5. Zespół pałacowo-ogrodowy w Lusławicach. Fot. archiwum NID narodowego w następujących kategoriach: najlepiej 5. A palace and garden complex in Lusławice. utrzymany i pielęgnowany ogród roku; najlepszy Photo from NHBP’s archives projekt roku; najlepiej zorganizowane i prowadzone

65 realizacje

prace rewaloryzacyjne; najlepsze urządzenie zieleni Podczas ogólnopolskiej konferencji wojewódzkich towarzyszącej obiektom zabytkowym; od roku 1997, konserwatorów zabytków i wojewódzkich konserwa- tj. XI edycji konkursu – tradycyjne ogrody przydo- torów przyrody, zorganizowanej w Jachrance w 1993 mowe. W okresie do roku 2001 wyróżniono 225 osób oku, rozważano zasady współpracy z uwzględnieniem i obiektów dyplomami oraz złotymi, srebrnymi i brą- prawnych przyrodniczych i kulturowych kryteriów zowymi medalami przyznawanymi przez ministra, co ochrony w obszarach: pomniki przyrody – obiekty świadczyło o dużej popularności tej akcji40. zabytkowe; rezerwaty przyrody – zespoły zabytkowe; obszary krajobrazu chronionego – strefy ochrony Działania na rzecz integracji konserwatorskiej; parki krajobrazowe – parki kulturowe; parki narodowe – rezerwaty kulturowe oraz Inicjatywy na rzecz integracji środowiska konserwa- podejmowanie wspólnych zadań konserwatorskich. torów zabytków i przyrody zostały wprowadzone do Inną formą integracji środowisk było zwołane w 1998 działalności Ośrodka w porozumieniu z Generalnym roku z inicjatywy Instytutu Architektury Krajobrazu Konserwatorem Zabytków i Naczelnym Konser- PK I Forum Dydaktyczne Architektury Krajobrazu watorem Przyrody w formie cyklicznych wspólnych w celu omówienia kierunków, programów i efektów spotkań i konferencji. Minister kultury i sztuki oraz szkolenia w zakresie architektury krajobrazu. Mate- minister ochrony środowiska i zasobów naturalnych riały pokonferencyjne z wymianą programów i poglą- zawarli w 1989 roku porozumienie o współpracy w za- dów realizowanych m.in. przez SGGW, Politechni- kresie ochrony krajobrazu kulturowego oraz obszarów kę Krakowską, Politechnikę Gdańską, Politechnikę chronionych. Podkreślono wówczas: „Ministrowie Wrocławską i Ośrodek zostały opublikowane w jego opowiadają się za jednością ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz za podejmowaniem 6. Migawki z kursu Międzynarodowej Podyplomowej przedsięwzięć w tym zakresie. Uważają za sprawę szkoły Letniej – Akademii Nieświeskiej. bardzo ważną głębsze zrozumienie tej jedności dla Fot. archiwum NID 6. Snapshots from the course of the International zachowania narodowej i regionalnej tożsamości przy- Postgraduate Summer School – the Nieśwież Academy. rodniczej i kulturowej krajobrazów Polski”41. Photo from NHBP’s archives

66 realizacje

wydawnictwach. Na II Forum Dydaktycznym Archi- kirkuty, cmentarze” (2002 rok). Oddzielną formę tektury Krajobrazu w 1999 roku dyrektor A. Micha- działalności stanowiły inspekcje i udział w pracach łowski przedstawił nowy rządowy program eduka- porządkowych na cmentarzach zarówno dobrze za- cyjny „Świadome kształtowanie krajobrazu i ochrona chowanych, jak i zdewastowanych, którymi nie opie- krajobrazu historycznego”42, który zyskał szerokie kowały się już gminy wyznaniowe. W roku 1993 zor- poparcie środowisk. ganizowano szkolenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków i wydano materiały szkoleniowe Ochrona Cmentarze cmentarzy zabytkowych. Organizacja lapidariów cmen- tarnych (1994). W strukturach Ośrodka wydzielono grupę, która zajęła się problematyką dotyczącą cmentarzy. Jej za- Współpraca z zagranicą43 daniem było organizowanie pracy w terenie i ewi- dencjowanie nekropolii na tzw. kartach cmentarza, Współpraca międzynarodowa dotyczyła wielu złożo- rozpoczęte przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, nych zagadnień i państw, które wspólnie podejmowa- prowadzone następnie przez Zarząd i kontynuowane ły dyskusje i działania na rzecz ochrony zabytków. przez Ośrodek. Zebrane materiały ewidencyjne pod- legały opracowaniu redakcyjnemu z uwzględnieniem Białoruś 49 ówczesnych województw – od 1991 roku ukazy- Zorganizowanie wspólnie z Międzynarodowym Ko- wały się w serii katalogowej „Zabytkowe cmentarze mitetem Ogrodów Historycznych ICOMOS – IFLA i mogiły w Polsce, województwo...”. Aby przyśpieszyć w 1995 roku międzynarodowej konferencji „Proble- dostarczanie informacji o posiadanych ewidencjach matyka ogrodów historycznych w Europie Środkowej i weryfikowanie zasobu danych, w 1996 roku postano- i Wschodniej – Nieborów (Polska) – Nieśwież (Bia- wiono opublikować „Wykazy zabytkowych cmentarzy łoruś) – Wilno (Litwa) – Pułtusk (Polska)” stworzy- w Polsce” jako zapowiedź serii katalogowej. Opubliko- ło nowe uwarunkowania do powołania Międzyna- wano katalogi 7 i 22 „Wykazy” wojewódzkie do czasu rodowej Podyplomowej Szkoły Letniej – Akademii reformy administracyjnej kraju. Uruchomiono rów- Nieświeskiej. Międzynarodowy Komitet ICOMOS nież serię „Cmentarze wojenne z okresu I wojny świa- – IFLA objął szkołę patronatem i jednocześnie pod- towej”, publikując katalog W. Knercera województwa pisał porozumienie o stałej współpracy z Ośrodkiem, olsztyńskiego oraz katalog O. Dudy dotyczący cmen- zobowiązując się do sygnowania dyplomów Akademii. tarzy Galicji Zachodniej. Sfinansowano i wydano Były to dwuletnie kursy (wykładowy i praktyczny), serię katalogów zespołu pod kierunkiem A. Biernata które w latach 1995-2000 ukończyło 50 osób, w tym „Inskrypcje grobów polskich w Paryżu”, obejmujące z Białorusi – 32 osoby, Litwy – 12 osób, Polski – dwie cmentarze: Montmartre, San Vincent, Batignolles, osoby, Ukrainy – cztery osoby. Wydano katalog gro- Père-Lachaise, Montparnasse, Neuilly, Vaugirard, bów opracowany w latach 1996-1997 przez Aleksandra Montrouge, Clichy, Gentilly, Grenelle, Saint-Ouen. Jaroszewicza Rzymskokatolicki Cmentarz Kalwaryj- Kolejną formę działalności w sferze ochrony ski w Mińsku na Białorusi oraz suplement do niego cmentarzy stanowiły konferencje ogólnopolskie na w 2000 roku. Ponadto w 2000 roku opublikowano tematy problemowe, m.in. „Ochrona i konserwacja Województwo Poleskie na obszarze Republiki Białoruś kamienia na cmentarzach” (1991 rok), „Problemy opracowane przez Annę Lewkowską, Jacka Lewkow- konserwatorskie cmentarzy żydowskich w Polsce” skiego i Wojciecha Walczaka. i opublikowany materiał konferencji omawiający stan i wykaz cmentarzy (z Żydowskim Instytutem Histo- Czechy rycznym w 1992 roku) czy udział w konferencji i pu- W okresie istnienia Czechosłowacji co roku prze- blikacja Cmentarze muzułmańskie w Polsce (A. Ko- miennie w obu krajach odbywały się spotkania de- łodziejczyk 1998 rok). Prezentowano również zagad- legacji Ośrodka i Instytutu Ochrony Zabytków nienia ochrony zabytkowych cmentarzy na innych i Przyrody w Pradze w ramach wymiany bezdewizo- konferencjach, np. w Szczecinie – Expo „Nekropolie, wej. W nowym układzie politycznym do znaczących

67 realizacje

zorganizowanych w 1990 roku sympozjów polsko- Stany Zjednoczone Ameryki -czeskich należało spotkanie „Krajobraz dobrem na- Północnej rodu – współpraca służb konserwatorskich”, które od- Współpraca, mimo wcześniejszych kontaktów, roz- było się w Pieskowej Skale, w Górach Świętokrzyskich poczęła się dopiero w 1989 roku porozumieniem pre- i w Zamku Królewskim w Warszawie. zydentów PKN ICOMOS i US ICOMOS w sprawie upoważnienia Zarządu do zawarcia umowy z National Niemcy Park Service w Waszyngtonie dotyczącej bezdewizo- Poza rozlicznymi kontaktami i wspólnymi projektami wej wymiany stażystów, która trwała ponad 10 lat do jako bardzo istotną należy wskazać współpracę z Urzę- 2002 roku44. Polsko-amerykańskie warsztaty „Ochro- dem Ochrony Zabytków w Berlinie, a zwłaszcza wice- na krajobrazu kulturalnego” zostały przeprowadzone dyrektorem dr. Klausem von Krosigkiem zajmującym w 1989 roku. Wzięła w nich udział sześcioosobowa się ogrodami historycznymi. Konsultacje i projekty delegacja National Park Service i 30-osobowa delega- dotyczyły również prowadzenia prac rewaloryzacyj- cja ze strony polskiej, reprezentująca różne środowiska nych ogrodów w Polsce (Dąbroszyn, Łomnica i inne) naukowe i konserwatorskie. Tematem przewodnim czy zorganizowanie wizyty uczestników Akademii było planowanie i gospodarowanie krajobrazem kul- Nieświeskiej w Berlinie i zapoznanie ich z proble- turowym dla ochrony wartości przyrodniczych i kul- mami rewaloryzacji oraz utrzymania ogrodów i par- turowych. W latach 1989-1990 stypendium Fundacji ków na terenie Niemiec (Klein Glinicke i Sanssouci Fulbrighta otrzymał Tomasz Zwiech, który podczas w Poczdamie, Branitz, Charlottenburg). Ponadto pobytu w USA zajął się studiowaniem ochrony i kon- Ośrodek był zaangażowany we współorganizowanie serwacji pól bitewnych z okresu Wielkiej Wojny Se- Grupy Roboczej Polskich i Niemieckich Historyków cesyjnej 1851-1865 administrowanych przez National Sztuki w 1999 roku w Łomnicy na temat „Krajobraz Park Service. Kolejne warsztaty polsko-amerykańskie kulturowy Śląska – nasze wspólne dziedzictwo. Bada- „Zdefiniowanie walorów przyrodniczego i kulturalne- nia i ochrona”. Ośrodek był gospodarzem konferencji go krajobrazu oraz rola społeczeństwa w jego ochro- „Krajobraz kulturowy południowych pobrzeży Bał- nie” zorganizowane w 1993 roku zostały poszerzone tyku” zorganizowanej w 2001 roku w Zamku Kro- o udział specjalistów z Białorusi, Estonii, Litwy, Ło- kowej dla polskich i niemieckich historyków sztuki. twy, Niemiec, Ukrainy i Wielkiej Brytanii. Odbywały Wydano w 1998 roku album Kamienne echa. Groby się one w Zamku Królewskim w Warszawie, w Mu- Niemców w Polsce (Echo der Steine. Graben der Deut- zeum na Świętym Krzyżu, w Bibliotece oo. Paulinów schen in Polen). na Jasnej Górze, w zamku w Żaganiu i pałacu w Ro- kosowie. Zaprezentowano na nich różnorodność kra- Ukraina jobrazów polskich. Ośrodek podpisał w 1998 r. trójstronną umowę z Muzeum Zamek w Łańcucie i dyrekcją Dendrolo- Współpraca z PKN ICOMOS gicznego Parku „Zofiówka” w Humaniu w celu or- i ICOMOS – IFLA ganizowania konferencji naukowych pod wspólnym tytułem: „Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX Z inicjatywy Zarządu Ochrony i Konserwacji Ze- w. w Europie Środkowej i Wschodniej oraz problemy społów Pałacowo-Ogrodowych w 1986 roku. zorga- ich ochrony”. W roku 1999 w Łańcucie – „Ogrody nizowano międzynarodową konferencję Polskiego Potockich”; w 2000 roku w Humaniu – „Ogrody Komitetu Narodowego ICOMOS i Międzynarodo- Czartoryskich”; w 2001 roku w Łańcucie – Ogrody wej Federacji Architektów Krajobrazu (IFLA) „Za- Lubomirskich”; w 2002 roku w Humaniu i Białej gospodarowanie krajobrazu wiejskiego – historia, Cerkwi – „Ogrody Branickich”. współczesność, przyszłość”. Przewodniczącymi kon- Na wniosek byłego dyrektora Ośrodka prof. dr ferencji byli Edward Bartman, prezes Międzynarodo- Iwan Semenowicz Kosenko, dyrektor „Zofiówki”, zo- wego Komitetu Planowania Wiejskiego Krajobrazu stał wyróżniony w 2005 roku Nagrodą PKN ICOMOS IFLA, oraz Andrzej Michałowski, sekretarz general- im. prof. Jana Zachwatowicza. ny PKN ICOMOS. Podczas konferencji omawiano

68 realizacje

następujące zagadnienia: „Integracja wiejskiego krajobrazu” (Warszawa); „Wartości historyczne, trans- formacje funkcjonalne i przestrzenne, turystyka i re- kreacja w krajobrazie wiejskim” (Kraków); „Ekologia, gospodarka krajobrazu wiejskiego” (Kietrz – Opole); „Ochrona krajobrazu wiejskiego” (Gniezno). W konferencji uczestniczyli: Jot D. Carpenter, IFLA USA, Olgierd Czerner, PKN ICOMOS; Hans Dorn, prezydent IFLA RFN; Zvi Miller, b. prezydent IFLA Izra- el; Walter Mrass, RFN; Ronald W. Tuttle, Departa- ment Rolnictwa USA45.

Współpraca z UNESCO UNESCO. Eksperci opracowali zalecenia w trzech grupach roboczych: identyfikacji, definicji, warto- UNESCO, w porozumieniu z ICOMOS, zleciło ści krajobrazów kulturowych; zagadnień prawnych; w 1993 roku zorganizowanie sympozjum między- rozwoju krajobrazów kulturowych. Zostały one za- narodowego „Sztuka cmentarna”, które odbyło się prezentowane na posiedzeniu Komitetu Światowego w Muzeum Architektury we Wrocławiu we współ- Dziedzictwa w Marrakeszu w Maroku. Materiały ze pracy z Ośrodkiem. Było to pierwsze światowe spo- spotkania w Białymstoku zostały opublikowane przez tkanie w sprawie zasad waloryzacji i ochrony cmen- Ośrodek w The Regional Expert Meeting on Cultural tarzy. Postawiony cel 64 uczestnikom spotkania z 14 Landscapes in Eastern Europe (Warszawa 2000). krajów dotyczył rozważenia kryteriów historycznych, estetycznych, architektonicznych, przestrzennych, na- Résumé rodowościowych i duchowych, jakie mogą być moż- liwe do stosowania w ocenach wartości cmentarzy Działalność Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajo- w różnych regionach geograficznych oraz należących brazu dotyczyła wielu tematów związanych z ochroną do społeczności o różnych religiach i obyczajowości, krajobrazu kulturowego. Obejmowała kwestie uświa- a będących tworami długiego procesu historyczne- damiania wartości w nim zawartych. Dotyczyła jego go. Sympozjum towarzyszyły wystawy: „Historycz- najcenniejszych walorów i mniej cennych fragmentów. ne cmentarze” i „Współczesna sztuka cmentarna”. Podejmowała niełatwe wyzwanie edukacyjne, które Za zgodą UNESCO w 1994 roku Ośrodek przetłu- znalazło uznanie w środowiskach niezwiązanych bez- maczył i wydał pracę Bernarda M. Fieldena i Jukka pośrednio z ochroną zabytków. Praca zarówno projek- Jokilehto Wytyczne zarządzania miejscami Świa- towa, jak i teoretyczna, poparta publikacjami, stano- towego Dziedzictwa Kulturowego, stanowiącą nowy wi wkład w budowanie państwa skupionego także na uniwersalny podręcznik do ochrony zabytków. Na zabytkach, o których Ośrodek nie zapominał. Oce- zlecenie UNESCO w 1999 r. Ośrodek zorganizował niając z perspektywy lat, należy zauważyć, że nawet w Białymstoku „Regionalne tematyczne spotkanie najmniejszy wycinek kultury, najmniejszy fragment ekspertów UNESCO na temat krajobrazu kulturo- krajobrazu trzeba przekazać następnym pokoleniom, wego Europy Wschodniej”. W spotkaniu uczestni- by dokumentować kolejne lata. Są to niezbywalne, czyli przedstawiciele 14 państw: Albanii, Bułgarii, najważniejsze wartości naszej historii. Chorwacji, Czech, Estonii, Gruzji, Litwy, Łotwy, Polski, Rosji, Rumunii, Słowacji, Ukrainy i Węgier Dr Andrzej Michałowski, docent na Wydziale Architektury oraz pracownicy Centrum Światowego Dziedzictwa Wyższej Szkoły Ekologii i Zarządzania w Warszawie. Doktory- zował się na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej. Były dyrektor Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu 7. Logotyp Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu (1980-2002), wicedyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie 7. Logotype of the Centre for the Preservation of Historic (1974-1980), PP PKZ (1970-1973) oraz Wojewódzki Konserwa- Landscape tor Zabytków w Kielcach (1960-1970).

69 realizacje

Przypisy Warszawy i Mazowsza, ograniczając działalność do spraw dokumentacyjno-opiniodawczych. 1 A. Michałowski, Profesor Stanisław Lorentz, „Spotkania z Za- 10 M. Szafrańska, Analiza stylowa Parku Łazienkowskiego, Zarząd bytkami”, 3/1980, s. 34-35. Tenże, Stanisław Lorentz (1899- Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych 1991), „Muzealnictwo”, 34/1992, s. 102-105. MN w Warszawie, 1981 rkps. 2 Decyzję w sprawie przekazania Łazienek podjął 22 stycz- 11 Muzeum utworzyło komisję konserwatorska, która rozpa- nia 1977 r. prezes Rady Ministrów Piotr Jaroszewicz, a 26 trywała problemy konserwatorskie Łazienek, Królikarni, lipca 1977 r. zarządzeniem nr 23 Minister Kultury i Sztuki Wilanowa i Nieborowa, w składzie: prof. dr Stanisław Lo- utworzył Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałaco- rentz – przewodniczący; mgr Andrzej Michałowski – wice- wo-Ogrodowych Muzeum Narodowego w Warszawie, jako przewodniczący; prof. dr Jan Zachwatowicz; prof. dr Aleksan- zakład budżetowy. der Gieysztor; dr Bohdan Rymaszewski; arch. Jacek Cydzik; 3 Dyrektorem Zarządu został Marian Sołtysiak, z ramienia Mu- dr Marek Kwiatkowski; dr Andrzej Rottermund; mgr Marian zeum prace nadzorował jako wicedyrektor Andrzej Micha- Sołtysiak. łowski, który przejął (wrzesień 1980 r.) stanowisko dyrektora 12 Zezwolenie Ministerstwa Edukacji Narodowej na prowadze- Zarządu po objęciu przez M. Sołtysiaka funkcji wicedyrektora nie kursów i szkoleń, np. „Dyplom ukończenia kursu podsta- Zamku Królewskiego w Warszawie. Dyrektorami Oddziałów wowego historii i pielęgnacji zabytkowych ogrodów”, zorga- Zarządu zostali: Hanna Bogucka w Łazienkach, Jacek Rule- nizowany w Warszawie w 1982 r., stwierdzał, że słuchacze wicz w Wilanowie i Andrzej Pszczółkowski w Nieborowie. uczestniczyli w 52 godz. szkoleń. Wykłady na nich wygłosili: 4 Zarządzenie nr 18 Ministra Kultury i Sztuki z 10 kwietnia dr Bohdan Rymaszewski, Andrzej Michałowski, Małgorza- 1984 r. zmieniające zarządzenie w sprawie utworzenia Zarzą- ta Szafrańska, prof. Edward Bartman (SGGW), doc. Marek du Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych Kwiatkowski, dr Wojciech Fijałkowski, Wanda Górska (Wila- Muzeum Narodowego w Warszawie. nów), Karol Adamiecki (Nieborów), Ewa Stefaniak (Zarząd), 5 Por.: A. Michałowski, Parki i ogrody zabytkowe w Polsce stan Stefania Anozy (Łazienki), Marzena Hołówka (Łazienki), Zbi- 1991 rok, [w:] Studia i Materiały Zarządu Ochrony i Konserwa- gniew Chludziński (Zarząd), Urszula Maciejewska (Łazienki), cji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych, „Ogrody” nr 1, Warszawa Teresa Hampel (Zarząd). Kurs zakończył się egzaminem ko- 1992, s. 7-18. misyjnym. 6 Zarządzenie nr 54 Ministra Kultury i Sztuki z 29 grudnia 13 Na wniosek Rady Wydziału Sztuk Pięknych w 1997 r. przy- 1993 r. w sprawie utworzenia Ośrodka Ochrony Zabytkowe- znano Ośrodkowi medal pamiątkowy „200-lecia tradycji Wy- go Krajobrazu. działu Sztuk Pięknych”. Senat Uniwersytetu im. Mikołaja 7 Do Waldemara Dąbrowskiego, ministra kultury, przesłano Kopernika w Toruniu w 2001 r. przyznał medal „Za zasługi listy, na które nadawcy nie otrzymali nawet zdawkowej in- położone dla rozwoju Uczelni”. formacji. Ich nadawcami byli: Rada Wydziału Sztuk Pięknych 14 Por.: M. Bielecka, Praktyki uczniów szkoły w Gdańsku – w za- Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu; prof. dr hab. bytkowych parkach. „SKZ Wiadomości Konserwatorskie” nr Edward Bartman, przewodniczący Rady Naukowej OOZK; 5/1999. prof. dr hab. Andrzej Kadłuczka, prezes Stowarzyszenia Kon- 15 C. Panning, A. Michałowski, Współpraca niemiecko-polska serwatorów Zabytków; prof. Francesco Adorno, Włochy – w Parku Mużakowskim [w:] Wspólne Dziedzictwo. Polsko-nie- Akademia Sztuki i Malarstwa we Florencji; prof. Francesco miecka współpraca konserwatorska 1970-2000. Warszawa 2001. Gurrieri, Włochy – Uniwersytet we Florencji; dr Geza Hajos Także: Współpraca polskich i niemieckich konserwatorów za- Austria – Bundesdenkmalamt Wiedeń, dr Robert de Jong Ho- bytków celem rekonstrukcji parku Księcia Hermana von Pückler landia – prezydent Międzynarodowego Komitetu Ogrodów nad Łużycką w latach 1989-92. [w:] Studia i materiały Zarzą- Historycznych i Krajobrazu Kulturowego ICOMOS – IFLA; du Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych, dr Klaus von Krosigk, Niemcy – Landeskonservator w Berli- „Krajobrazy” nr 5, Warszawa 1992 oraz tamże: Miejscowy nie; Cord Panning – Fundacja Księcia Pücklera Bad Muskau; Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Łęknicy, dr Horst Metz, Saksonia – minister finansów, Anthony Mit- „Krajobrazy” nr 11(23). chel, Wielka Brytania – wiceprezydent Międzynarodowego 16 W skład komisji weszli: prof. dr Michael Seiler – Poczdam, dr Komitetu Ogrodów Historycznych i Krajobrazu Kulturowego Gerhard Glaser – Drezno, dr Detlef Karg – Berlin oraz z Za- ICOMOS – IFLA, Monique Mosser, Francja – Centrum Badań rządu Andrzej Michałowski, prof. dr Edward Bartman i prof. i Historii Sztuki Uniwersytetu na Sorbonie w Paryżu; prof. dr Marek Siewniak. Do grup roboczych weszli pracownicy Luigi Zangheri, Włochy – Uniwersytet we Florencji, a także Zarządu i Instytutu Ochrony Zabytków w Dreźnie. burmistrzowie miast i gminy w Augustowie, Białymstoku, 17 Por.: Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Chmielniku, Lubaczowie, Łęknicy, Mysłakowic, Płaska, Wit- Miasta Łęknica. Studia i Materiały Ośrodka Ochrony Zabyt- nica i in. kowego Krajobrazu, „Krajobrazy” nr 11(23), Warszawa 1995. 8 Zarządzenie nr 54 Ministra Kultury z 14 października 2002 r. 18 Por.: Wydawane ulotne zeszyty Praca i nauka ponad granica- w sprawie połączenia instytucji kultury: Ośrodka Dokumen- mi. Polsko-niemieckie projekty młodzieżowe o wspólnej pielęgna- tacji Zabytków i Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu cji parku po obu stronach Nysy. Część 1 i 2, 1999/2000 itd. oraz utworzenia Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji 19 Por.: A. Michałowski, B. Werner, Rok 1997 – Rokiem Ogrodów Zabytków i nadania mu statutu. Barokowych w Polsce, [w:] BAROK. Historia – Literatura – Sztu- 9 Również nadany statut KOBiDZ w sprawach organizacyj- ka, Wyd. Neriton, IV/1(7) 1997. Komisarz wystawy: Barbara nych jest wymowny, tworząc merytoryczne jednostki: Dział Werner; autorzy scenariusza: Andrea Dietrich, Roland Puppe; Zabytków Nieruchomych, Dział Zabytków Ruchomych, Dział Reinhard Grau; Tadeusz Bernatowicz; Wojciech Fijałkowski. Kwerend Źródłowych, Dział Promocji Dziedzictwa Kulturo- 20 Ogród Branickich w Białymstoku. Badania – projekty – reali- wego, Dział Ekspertyz i Analiz, Dział Dokumentacji i Badań zacja 1998; 1999; 1999-2000, Studia i Materiały Ośrodka

70 realizacje

Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, „Ogrody” nr 4(10); 7(13); 30 Podstawową kadrę pracowni stanowili: kierownik dr inż. 9(15) Warszawa 1998; 1999; 2000 oraz A. Michałowski, Re- arch. Henryk Stawicki, mgr inż. arch. Hieronim Lis, mgr hist. waloryzacja ogrodu Jana Klemensa Branickiego w Białymsto- Edward Ćwiertak. Z publikacji: Idea oraz działalność Pracow- ku na tle działań konserwatorskich w ogrodach historycznych ni Krajobrazu Kulturowego w Kielcach (1987-1991), [w:] Studia Europy, [w:] Parki i ogrody zabytkowe, ochrona i konserwa- i Materiały Zarządu Ochrony i Konserwacji Zespołów Pała- cja. Ogród Branickich w Białymstoku, historia rewaloryzacji, cowo-Ogrodowych, „Krajobrazy” nr 4. Warszawa 1992, a tak- Białystok 2011. że Ostrowiec Świętokrzyski w pejzażu przyrodniczo-kulturowym 21 Ośrodek zlecał prowadzenie badań archeologicznych par- dorzecza Kamiennej. Tamże: „Krajobrazy” nr 7. Warszawa ku w Oporowie, ogrodzie poklasztornym w Jędrzejowie czy 1993, oraz J. Suliga, Historyczne budowle wodno-energetyczne Parku Mużakowskim. Zob. A. Marconi-Betka, D. Sikora, Park dorzecza Kamiennej i ocena możliwości budowy nowych elek- Zamkowy w Oporowie, [w:] SKZ „Wiadomości Konserwator- trowni wodnych, [w:] Studia i Materiały Ośrodka Ochrony skie” nr 5, 1999. Zabytkowego Krajobrazu, „Krajobrazy” nr 8 (20) Warszawa 22 E. Kica, E. Kieres-Jakubaszek, A. Hryniewicz, Krajobraz Kotli- 1995, a także Wybrane problemy zagrożeń wód, powietrza i gleb ny Jeleniogórskiej. Kwerenda archiwalna i bibliograficzna założeń w dorzeczu Kamiennej. Tamże: „Krajobrazy” nr 9 (21), War- pałacowo-ogrodowych. „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 19 szawa 1995. J. Braga-Więcławska, Malakofauna jako wskaź- (31), Warszawa 1997. Krajobraz Kotliny Jeleniogórskiej. Między- nik regeneracji środowiska przyrodniczego wybranych obiektów narodowe sympozjum. „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 21 przemysłowych Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w Górach (33), Warszawa 1990. Krajobraz Kotliny Jeleniogórskiej. Powrót Świętokrzyskich. Tamże: „Krajobrazy” nr 23 (35), Warszawa romantycznego krajobrazu. „Studia i Materiały – Krajobrazy” 2000. nr 27 (39), Warszawa 2000. A. Oleńska, II Międzynarodowe 31 „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 3, Warszawa 1992 sympozjum naukowo-konserwatorskie pt. „Kotlina Jeleniogórska (M. Bielecka, A. Bubieniec, J. Kołomycki, W. Trzópek) oraz – powrót romantycznego krajobrazu”, [w:] SKZ „Wiadomości „Krajobrazy” nr 10, Warszawa 1993 (M. Bielecka, A. Bubie- Konserwatorskie” nr 3/4 1998. niec, J. Kołomycki, W. Trzópek, Stępkowski J.); a także „Ogro- 23 A. Michałowski, Zadania i cele Programu Ministerstwa Kul- dy” nr 4, Warszawa 1993 (A. Chmiel) oraz „Ogrody” nr 5, War- tury i Sztuki „Ochrona i Konserwacja Zabytkowego Krajobrazu szawa 1993 (A. Chmiel, M. Siewniak). Kulturowego” w integrowanej przyrodniczo-kulturowej ochronie 32 „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 8, Warszawa 1993 (M. Li- tożsamości oraz kształtowanie przestrzeni geograficznej Polski, sowska, A. Marconi-Betka, P. Wolski) oraz „Studia i Materiały [w:] SKZ „Wiadomości Konserwatorskie” nr 3/4 1998. – Krajobrazy” nr 9, Warszawa 1993 (M. Świątkowski); a tak- 24 J. Bogdanowski, Projekt standardowego opracowania proble- że „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 12, Warszawa 1993 matyki ochrony wartości kulturowych, w studium do planu (E. Kicińska). i miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. „Studia 33 „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 1 (13), Warszawa 1994 i Materiały – Krajobrazy” nr 5 (17), Warszawa 1994. A. Sapeta, (A. Michałowski, T. Rawski, H. Stawicki, E. Ćwiertak, J. Tur, Opracowania regionalne: Ochrona zabytkowego krajo- M. Świątkowski). brazu kulturowego województwa rzeszowskiego. Tamże, „Kra- 34 Krajobraz kulturowy Kanału Augustowskiego. „Studia i Mate- jobrazy” nr 17/34 (29), Warszawa 1997. O. Krut-Horonziak, riały – Krajobrazy” nr 24 (36), Warszawa 1999 oraz Ochrona E. Szulc, J. Zemła, Opracowania regionalne: Ochrona zabyt- i zagospodarowanie Kanału Augustowskiego, wartości przyrod- kowego krajobrazu kulturowego województwa Włocławskiego. niczo-kulturowe, historia, turystyka. „Studia i Materiały – Kra- Tamże, „Krajobrazy” nr 17/46 (29), Warszawa 1997. jobrazy” nr 26 (38), Warszawa 2000, a także M. Świątkowski, 25 Zarządzenie nr 34 Prezesa Rady Ministrów z 20 maja 1998 r. Kanał Augustowski. Międzynarodowe seminarium „Ochrona Zob.: B. Werner, Program Edukacyjny „Świadome Kształtowa- i zagospodarowanie Kanału Augustowskiego – wartości przyrod- nie Krajobrazu i Ochrona Krajobrazu Historycznego”, [w:] SKZ niczo-kulturowe, historia, turystyka” – problemy i zadanie, [w:] „Wiadomości Konserwatorskie” nr 3/4 1998. SKZ „Wiadomości Konserwatorskie” nr 6 1999 oraz M. Świąt- 26 W pierwszym numerze kwartalnika z 2000 r. został opubli- kowski, Znaczenie kulturowe i integracyjne kanałów i dróg wod- kowany międzyresortowy program realizowany na podsta- nych, historia, dzisiaj, jutro. Międzynarodowa konferencja, Au- wie Zarządzenia nr 41 Prezesa Rady Ministrów z 27 lipca gustów 2000, [w:] SKZ „Wiadomości Konserwatorskie” nr 7/8 1999 r. Redaktor naczelny kwartalnika: A. Michałowski, za- 2000. stępca i sekretarz: A. Werner. 35 We współpracy z prof. dr Hanną Adamczewską-Wejchert, 27 Por.: J. Bojarska, Warsztaty dla nauczycieli „Krajobraz kultu- Kryteria oceny... „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 4 (16) rowy regionu Podkarpacia” – omówienie, [w:] „Krajobraz Kul- Warszawa 1994. We współpracy z prof. dr. Edmundem Ma- turowy”. Warsztaty dla nauczycieli i metodyków, Warszawa łachowiczem, Twórczość i konserwatorstwo. „Studia i Materia- 2001, a także: Krajobraz kulturowy Łodzi i województwa Łódz- ły – Krajobrazy” nr 15 (27), Warszawa 1996. We współpracy kiego w nauczaniu młodzieży, Warszawa 2002. z prof. dr. Aleksandrem Böhmem, Krajobraz miejski... „Studia 28 A. Oleńska, Interdyscyplinarny obóz studencki w Kotlinie Je- i Materiały – Krajobrazy” nr 13 (25), Warszawa 1996. We leniogórskiej, [w:] SKZ „Wiadomości Konserwatorskie” nr 5 współpracy z prof. dr Teresą Zarębską, „Studia i Materiały 1999, oraz BW (B. Werner), Interdyscyplinarny Obóz Studencki – Krajobrazy” nr 25 (37), Warszawa 2000 oraz B. Werner, w Kotlinie Jeleniogórskiej, [w:] KDN, nr 1/2000. A także: oprac. K. Piotrowska-Nosek, Międzynarodowa konferencja – Wrocław zbiorowe: Studencka sesja naukowa; Lista uczestników Inter- 2000. „Co robimy, by ocalić piękno historycznych miast”, [w:] dyscyplinarnego Obozu Studenckiego w Kotlinie Jeleniogórskiej; „Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego” nr 2/2000. Prezentacja Uczelni, [w:] „Krajobraz – Ogród – Park. Informa- 36 „Informacje bieżące Zarządu Ochrony i Konserwacji Zespo- cje bieżące OOZK”, nr 2/98. łów Pałacowo-Ogrodowych”, nr 8 z 1987 r. 29 OOZK i Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Olędrzy i ich dzie- 37 Krajobraz wielkoobszarowych majątków ziemskich w Wielkopol- dzictwo w Polsce. Historia, stan zachowania, ochrona, [w:] SKZ sce od Turwi do Sobiejuch. „Studia i Materiały – Krajobrazy” „Wiadomości Konserwatorskie” nr 9/10 2001. nr 6, Warszawa 1993, w następnym roku zorganizowano

71 realizacje

konferencję „Znaczące rody i ich siedziby w Wielkopolsce”, [w:] Polskie konserwacje poza granicami Rzeczypospolitej. Sto- na którą zaproszono z referatami Lorda Earl of Shelburne warzyszenie Konserwatorów Zabytków, Wrocław–Warszawa z Bowood (Anglia) i Carmen Anon Feliu (Hiszpania) w celu 2006 – tu zostaną przedstawione najistotniejsze kwestie. przedstawienia współcześnie funkcjonujących historycznych 44 Ze strony Zarządu wyjechali: 1989 – Jakub Zemła; 1992 – majątków ziemskich, oraz A. Mitkowska, Model postępowa- Dorota Pape-Śliwończuk; 1993 – Renata Stachańczyk; 1994 nia konserwatorskiego dla zdewastowanych założeń ogrodowych – Anna Marconi-Betka; 1995 – Magdalena Bielecka; 1996 – przejmowanych przez Agencją Własności Skarbu Państwa. „Stu- Dorota Sikora; 1997 – Lidia Klupsz; 1998 – Anna Śniegucka; dia i Materiały – Ogrody” nr 2 (8), Warszawa 1994. 1999 – Anna Dymek; 2000 – Magdalena Lisowska; 2001 – 38 Ogród i park Potockich w Łańcucie. Badania – projekty – realiza- Katarzyna Piotrowska-Nosek; 2002 – Barbara Furmanik. Ze cja 1999, [w:] „Studia i Materiały – Ogrody” nr 7 (13), Warsza- strony US ICOMOS odbywali staż w Polsce: 1990 – Cliff Gaw- wa 1999. ron z Uniwersytetu w Georgii; 1991 – Michele Hiltzik z Uni- 39 Dziedzictwo miejskich ogrodów... materiały sympozjum, War- wersytetu w Massachusetts; 1993 – Carol Perovshek z NPS szawa 1994 rkps, oraz Krajobraz kulturowy... „Studia i Mate- w Waszyngtonie; w 1994 – Cari Goetheus z Uniwersytetu riały – Krajobrazy” nr 30 (42). w Oklahomie; 1995 – Katherine Ann Hughes z Uniwersytetu 40 Zob. „Krajobraz – Ogród – Park. Informacje bieżące”, 1986- w Tample; 1996 – John Kevin Risk, architekt krajobrazu; 1996 -2001. – Karin Kolnes z Uniwersytetu w Georgii; 1998 – Vinita Besnt 41 Komunikaty Dendrologiczne Zarządu Ochrony i Konserwacji Sidhu z Harvardu; 2000 – Katya Marie Podsiadło z Uniwer- Zespołów Pałacowo-Ogrodowych nr 12, 1989. sytetu w Michigan; 2001 – Katherine Melcher z Uniwersyte- 42 Politechnika Krakowska, I Forum Dydaktyczne Architektury tu w Luizjanie; 2001 – Michael Chad Rother z Uniwersytetu Krajobrazu, [w:] „Studia i Materiały – Krajobrazy” nr 22 (34), w Oklahomie. Zob. B. Furmanik, Polsko-amerykańska współ- Warszawa 1999 oraz Politechnika Krakowska, II Forum Dydak- praca w zakresie ochrony zabytkowego krajobrazu US / ICOMOS tyczne Architektury Krajobrazu, Kraków 1999. Summer Intern Program. [w:] KDN 4(12)2002. 43 Ponieważ współpracę Ośrodka obszernie omówiono [w:] 45 Współpraca polsko-amerykańska w zakresie ochrony zabytko- A. Michałowski, Międzynarodowa wymiana myśli konserwa- wych założeń ogrodowych i krajobrazu kulturowego, [w]: „Studia torskiej w zakresie ochrony ogrodów i krajobrazu kulturowego. i Materiały – Ogrody” nr 6, Warszawa 1993.

Summary from the Kielce workshop, individual tasks were undertaken to confront various methodologies of action and works undertaken The Centre for the Protection of Historic independently and in other environments, also through publi- Landscape, a National Institution for cations contributing new proposals and solutions to our con- Culture – the history of the organisational siderations. Important topics included the Racławice battlefield and legal structure, years 1977-2002 and the Augustów Canal. New prospects in the protection and design of city landscapes were opened thanks to the interna- he idea to establish an institution comprising an interdis- tional conference “What are we doing to protect the beauty of Tciplinary team of employees, particularly historians of art, historic cities... – Wrocław 2000”. The Centre engaged in several architects, gardeners and landscape architects was connected works that were performed in garden complexes. After years of with the innovative activity of Professor Stanisław Lorentz with failures, the co-operation with State Farms began to produce fa- regard to museums and monument protection and dates back vourable results. The Centre did also research on rustic gardens. to 1960. The institution underwent a number of organisational In 1996 the Centre began to organise a competition for the best transformations and legal changes for years, finally becoming works concerning the protection of historic garden complexes. a part of the National Centre for Research and Documentation Initiatives for the integration of the environment of monument of Monuments after the liquidation of the Centre for the Pro- and nature conservators were visible, among others, at the con- tection of Historic Landscape and its merger with the Centre ference held in Jachranka in 1993. Cemeteries constituted an for Documentation of Monuments in 2002. The first steps of organisationally separate problem group in the Centre, which independent activity, which has been carried on permanently for focused on the creation of conditions for field penetration and further years, included the transformation of consciousness and record-keeping on the so-called cemetery cards. International the understanding of new aims of the entire staff of employees co-operation concerned many complex issues and states that of the Administration, particularly technical and engineering jointly engaged in discussions and activities relating to the pro- personnel. The idea of the activity of the Administration and tection of monuments. The Centre co-operated with institutions then the Centre was to combine research and documentation such as PKN ICOMOS, ICOMOS IFLA and UNESCO. The long- works with study and design works and field restoration works. term activity of the Centre for the Protection of Historic Land- One of the first comprehensive works, which was carried on in- scape was focused on many topics relating to the protection of terdisciplinarily in co-operation with German conservators, was cultural landscape and the propagation of values contained in the Muskau Park and the elaboration of the documentation of it. It undertook a difficult educational challenge and contributed the inscription into the UNESCO World Heritage List. A num- to the building of a better state taking good care of its monu- ber of projects was undertaken in the field of garden and park ments. From the perspective of years, looking back at what has protection (Białystok, Mysłakowice). 1995 was a special year in already been done, there arises a reflection that is worth passing the activity of the Centre, which constantly assumed new chal- on to further generations: even the smallest part of culture or lenges to meet the current demand for the most important top- landscape should be documented for the next years, because the ics both in Poland and abroad. In 1986 a division of the Cen- identification of the most important and inalienable values and tre – a specialistic workshop – was established in Kielce. Apart our history is enclosed in such documentation.

72 realizacje

Od Ośrodka Dokumentacji Zabytków do Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Rewolucyjna zmiana czy procesowa kontynuacja zadań z zakresu archeologii?

Michał Grabowski zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa

– Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Metoda ta polega na rozpoznaniu terenowym i obserwacji stano- Lata 70. przyniosły Polsce zmiany nie wisk archeologicznych, których pozostałości znajdują tylko istniejącego wówczas systemu komunistycz- się na powierzchni ziemi oraz na zapisywaniu wyni- nego. Nastąpił również, wspomagany pożyczkami ków tegoż rozpoznania w przygotowanym, zestanda- zagranicznymi, nienotowany wcześniej rozwój infra- ryzowanym formularzu nazwanym Kartą Ewidencyj- struktury i budownictwa. Ochrona zabytków stała się ną Stanowiska Archeologicznego (KESA). instrumentem państwa socjalistycznego w kreowaniu Systematyczne badania powierzchniowe prowa- własnej polityki historycznej. W tym czasie niezależ- dzone były na terenie Polski już w latach międzywo- nie rozpoczęły się w wielu środowiskach, związanych jennych, ich prekursorem był między innymi prof. nie tylko z archeologią, dyskusje, nad rolą tak zwanej Józef Kostrzewski. Jednak prawdziwy przełom na- ewidencji archeologicznej oraz nad sposobami jej wy- stąpił wraz z badaniami Stefana Woydy, który swoje korzystania w planowaniu dużych inwestycji PRL mazowieckie doświadczenia przedstawił w referacie i rozwoju kraju. Archeologiczne zdjęcie terenu w pracach konserwator- Już w 1976 roku ówczesny dyrektor Ośrodka Do- skich wygłoszonym w dniu 26 czerwca 1974 roku na kumentacji Zabytków (ODZ), architekt – prof. Woj- Ogólnopolskiej Konferencji Konserwatorów Zabyt- ciech Kalinowski (współpracujący z archeologami ków Archeologicznych we Wrocławiu2. m.in. w pracach nad studiami miast historycznych), Wywołana tym referatem ogólnopolska dyskusja wnioskował do władz o nowe etaty, by rozpocząć o metodzie, w której Stefan Woyda przedstawił pod- systematyczne prace nad ewidencją archeologiczną. stawowe zasady lokalizacji stanowisk oraz ich opis, W raporcie o ewidencji z 1977 roku pisze, że ODZ nie trwała ponad pięć lat. ma etatów i nie dysponuje środkami finansowymi, by W dniu 5 kwietnia 1978 roku z inicjatywy prof. rozpocząć systematyczne prace na tym polu1. Prawdzi- Wiktora Zina, ówczesnego Generalnego Konserwa- wy przełom miał nastąpić jednak niebawem. Początki tora Zabytków, odbyło się w Warszawie spotkanie działań związanych z archeologią w ODZ są właści- przedstawicieli większości naukowych i konserwa- wie tożsame z początkiem i rozwojem jednego z naj- torskich środowisk archeologicznych pod przewod- ważniejszych programów konserwatorskich w historii nictwem prof. Witolda Hensla. Podczas obrad wy- polskiej, a być może nawet i w europejskiej archeologii łoniono komisję, której zadaniem było stworzenie

73 realizacje

Od 1981 roku kuratorem do spraw zabytków archeologicznych, a następnie kierownikiem Działu Archeologii ODZ została Danuta Jaskanis, która rozwijała działalność, kontynuując swoją pracę aż do wczesnych lat 90. XX wieku. W tym czasie ODZ nie prowadził badań wykopaliskowych, ponieważ były one dome- ną prężnie w tym czasie działających Pracowni Konserwacji Zabytków, wojewódzkich ośrodków archeologiczno-konserwatorskich oraz ośrod- ków uniwersyteckich. 1 W latach 90. w ODZ podjęto próbę uporządkowania wpisów do re- ostatecznych zaleceń dotyczących uniwersalnej, jestru i stworzenia centralnego katalogu orzecznictwa jednolitej i zestandaryzowanej karty stanowiska ar- archeologicznego5. Sporządzono również spisy kopii cheologicznego oraz ustalenie zasad dotyczących decyzji, odnotowując błędy i ewentualne braki, roz- powierzchniowych badań terenu, obowiązujących syłając uwagi do służb konserwatorskich w celu upo- wszystkich badaczy. Przewodniczącym komisji został rządkowania wpisów. Próbowano również stworzyć prof. Andrzej Nadolski. Jeszcze w tym samym roku Katalog Archeologicznych Stanowisk Objętych Reje- zakończone zostały prace nad formularzem (KESA) strem Zabytków, oparty o współrzędne geograficzne. oraz instrukcją zasad metodycznych AZP. Ostatecznie wykonano komputerową wersję atlasu Z uwagi na znaczenie programu AZP, włączo- orzecznictwa archeologicznego. Rozpoczęto także no go do międzyresortowego programu badaw- weryfikację grodzisk, wpisanych do rejestru, w celu czo-wdrożeniowego „Pomniki kultury – źródłem stworzenia centralnego katalogu grodzisk w Polsce. świadomości narodu”, zapewniając jego centralne Zadanie to realizowano jednocześnie z tworzeniem finansowanie. W tym też czasie stworzono w ODZ szczegółowych planów warstwicowych, zlecając to w Warszawie stanowisko ds. archeologicznych, które służbom geodezyjnym. Opracowano szczegółową później na mocy nowego regulaminu organizacyjne- instrukcję postępowania w pracach geodezyjno-ar- go ODZ rozbudowano do Działu Archeologii. Wpro- cheologicznych6. Założone w 1987 roku przez Danutę wadzenie jednolitej doktryny badań i dokumentacji Jaskanis Studium Konserwatorstwa Archeologiczne- AZP oraz stworzenie centralnego archiwum tej doku- go przy ODZ (którego działalność skierowana była mentacji było ogromnym wysiłkiem organizacyjnym przede wszystkim do osób w sposób czynny wykonu- i merytorycznym. jących zawód konserwatora zabytków archeologicz- W pierwszych latach szczególnie aktywny na tym nych) było pierwszą próbą kształcenia kadr archeolo- polu był Marek Konopka, zatrudniony na stanowisku gicznej służby konserwatorskiej. W ciągu trzech lat ds. archeologii, późniejszy zastępca i dyrektor ODZ, istnienia wykształcono ponad 80 osób, które do dzisiaj będący jednocześnie twórcą pierwszej instrukcji pro- wspominają wysoki poziom merytoryczny wykładów. wadzenia ewidencji metodą AZP3, której realizację W dydaktyce korzystano z wzorców zagranicznych, rozpoczął we współpracy z licznymi środowiskami między innymi anglosaskich, wydając niezwykle archeologicznymi i konserwatorskimi. Szczególną aktywność w tym okresie wykazywał również Ry- 1. Grodzisko wczesnośredniowieczne w Samborach, szard Mazurowski, który na zlecenie ODZ wyko- woj. podlaskie nał pierwszy model Karty Archeologicznych Badań 1. The early medieval gord in Sambory, Podlaskie Powierzchniowych4. Voivodeship

74 realizacje

cenione do dzisiaj prace E.C. Harrisa7 oraz P. Barke- który rozpoczął daleko idące przeobrażenia wewnątrz ra8. Kontynuacją kształcenia było roczne studium po- instytucji. Jego zamiarem było zbudowanie ,,nowocze- dyplomowe w Instytucie Archeologii i Etnologii Uni- snego ośrodka badawczo-dokumentacyjnego”10. Jed- wersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wszystkie nak kierował on Ośrodkiem tylko dziesięć miesięcy. te działania wymagały od pracowników Działu Ar- Kolejnym dyrektorem KOBiDZ w latach 2003-2006 cheologii spotkań ze służbą archeologiczną, funk- został Jacek Rulewicz, pełniący wcześniej funkcję dy- cjonującą w 49 województwach, której działalność rektora Departamentu Ochrony Zabytków w Mini- koordynowano ,,dokonując nieformalnych inspekcji sterstwie Kultury. w zakresie prowadzenia ewidencji, orzecznictwa, do- W instytucji powstał Dział Dokumentacji Ba- kumentacji pomiarowej czy spraw organizacyjnych”9. dań Warszawy i Mazowsza, w skład którego weszła Kontynuowanie działań związanych z nieformal- Pracownia Badań Archeologicznych, a następnie ną koordynacją pracy służb archeologicznych na po- – na mocy nowego regulaminu z dnia 24 lutego ziomie centralnym zostało zakończone wraz z pismem 2004 roku – samodzielna Pracownia Badań Inter- ówczesnego Generalnego Konserwatora Zabytków dyscyplinarnych. Tadeusza Zielniewicza z 1991 roku, skierowanym do Jednostka ta (po zleceniu dla KOBiDZ w 2003 wojewódzkich konserwatorów zabytków, powiada- roku przez Muzeum Pałac w Wilanowie przepro- miającym o kompetencjach ODZ. Była to naturalna wadzenia badań archeologicznych na terenie ogrodu konsekwencja działań po reformie służb konserwa- i parku wilanowskiego) podjęła prace, które stały się torskich i stanu z lat 1991-1999, kiedy to Generalny poligonem najnowocześniejszych metod dokumenta- Konserwator Zabytków kierował Państwową Służbą cji, używanych w procesie badawczym w archeologii, Ochrony Zabytków, będąc jednocześnie przełożo- z wykorzystaniem technik 3D, ortofotografii i progra- nym wojewódzkiego konserwatora zabytków. mów AutoCAD. W latach 90. kontynuowano w Dziale Archeolo- W tym czasie KOBiDZ prowadził centralny re- gii ODZ realizację najważniejszych zadań, polegającą jestr zabytków archeologicznych. Krajowa Ewiden- na: cja w części archeologicznej trafiła po 2004 roku do • gromadzeniu, opiniowaniu i archiwizacji dokumen- Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, tacji z badań AZP; instytucji kultury powstałej również w 2002 roku, • gromadzeniu, analizie i archiwizacji decyzji o wpisie a będącej prawnym następcą Ośrodka Ratowniczych stanowisk archeologicznych do rejestru; Badań Archeologicznych (ORBA). • komputeryzacji, tzn. tworzeniu baz danych dla po- ORBA to stworzony od podstaw Ośrodek, któ- szczególnych kategorii dokumentacji; ry powstał na mocy Zarządzenia Ministra Kultury • prowadzeniu prac analitycznych w zakresie ewiden- i Sztuki nr 42 z dnia 25 września 1995 roku. Bezpo- cji zabytków archeologicznych i rejestru. średnim pomysłodawcą Ośrodka oraz jego nowym W tym czasie rozwijała się współpraca ODZ dyrektorem został prof. Zbigniew Bukowski, wybitny z wojewódzkimi konserwatorami zabytków, za- polski archeolog i wykładowca. Ośrodek był odpowie- stępcą Generalnego Konserwatora Zabytków ds. dzią Polski na ratyfikowanie przez nasz kraj Europej- archeologii oraz Ośrodkiem Ratowniczych Badań skiej konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicz- Archeologicznych. nego, przyjętej przez Komitet Rady Ministrów w dniu W 2002 roku, z inicjatywy ministra kultury, do- 13 listopada 1991 roku oraz podpisanej na Malcie 16 szło do istotnych zmian w nadzorowanych przez nie- stycznia 1992 roku w trakcie trzeciej Europejskiej go instytucjach. W dniu 14 października, na mocy Konferencji Ministrów ds. Dziedzictwa Kultural- zarządzenia ministra kultury nr 54, połączono Ośro- nego, ogłoszonej w Dzienniku Ustaw z 1996 roku dek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu oraz Ośrodek (Dz. U. 1996, nr. 120, poz. 564). Dokumentacji Zabytków w jedną instytucję kultury: W statucie nowo powstałego Ośrodka dokład- Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków nie sprecyzowano zakres jego działania. Zajmował (KOBiDZ), Pierwszym dyrektorem nowo powstałe- się on przede wszystkim ochroną i dokumentowa- go Ośrodka został archeolog, prof. Tomasz Mikocki, niem zagrożonych dóbr kultury, znajdujących się na

75 realizacje

terenie inwestycji budowy autostrad i dróg szybkiego w obrębie aktualnie realizowanych prac badaw- ruchu. Zadanie to miał wykonywać we współpracy czych, wykonywanych przez innych wykonawców z Państwową Służbą Ochrony Zabytków, Agencją oraz, co niezwykle ważne, zajmujący się prowa- Budowy i Eksploatacji Autostrad oraz innymi orga- dzeniem w razie konieczności własnych badań nami państwowymi, samorządowymi i organizacjami ratowniczych. społecznymi. W kompetencjach Ośrodka było także Niestety następne lata pokazały, że zamierzenia organizowanie i nadzorowanie oraz prowadzenie ra- dyrekcji Ośrodka z pierwszych lat jego istnienia ni- towniczych badań archeologicznych, wykonywanie gdy nie zostały zrealizowane. W 1999 roku13 Ośrodek badań i opiniowanie w sprawach oddziaływania au- wciąż realizował zadania w składzie pięciu pracowni- tostrad i dróg szybkiego ruchu na dobra kultury oraz ków etatowych, a prośby o zwiększenie ilości etatów organizowanie i prowadzanie innych prac związanych nie uzyskiwały pozytywnego stanowiska ministra. z ochroną dziedzictwa kulturowego na obszarach ob- Do 2002 roku, czyli do momentu przekształcenia jętych inwestycjami budowy autostrad i dróg szybkie- Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych go ruchu. w Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego W sprawozdaniu z działalności ORB-y w okresie (OODA), nigdy nie osiągnięto stanu kadrowego za- od 1 października 1995 roku do stycznia 1996 roku11, kładanego w początkach funkcjonowania ORB-y. To złożonym na ręce ówczesnego ministra kultury, prof. powodowało, że nie wykonywano części zadań zapi- Tadeusza Polaka, dyrektor Zbigniew Bukowski postu- sanych w statucie Ośrodka oraz w planach działania, lował zwiększenie obsady ORB-y do 25 etatów (w tym tworzonych we wczesnych latach 90. czasie w Ośrodku pracowały cztery osoby)12 oraz jego Sukcesem nowo powstałego Ośrodka było podział na trzy działy: podpisanie pierwszego porozumienia pomiędzy • Dział Ekonomiczno-Techniczny – sprawujący bie- prezesem Agencji Budowy i Eksploatacji Auto- żącą obsługę ekonomiczną Ośrodka i nadzór finan- strad a dyrektorem Ośrodka Ratowniczych Ba- sowy nad badaniami, a także zajmujący się opraco- dań Archeologicznych z dnia 26 stycznia 1996 waniem cenników badań archeologicznych; roku, określającego zakres oraz formy ich wzajem- • Dział Dokumentacji i Metodyki Badań – zajmują- nej współpracy. Porozumienie to było fundamen- cy się zbieraniem, opracowaniem i publikowaniem tem, na którym kształtowała się i trwa do dzisiaj materiałów, opracowaniem i wdrażaniem metod współpraca pomiędzy następcą prawnym ABiEA, badawczych oraz form dokumentacji, utrzymywa- Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad niem komputerowej bazy danych i uzupełnianiem a prawnym następcą ORB-y – Narodowym Instytu- jej danymi archiwalnymi, organizacją szkoleń i prac tem Dziedzictwa (NID). badawczych; W założeniach opracowanych już w 1996 roku, • Dział Nadzoru Terenowego – sprawujący bezpo- w celu realizacji zadań statutowych, Ośrodek opraco- średni nadzór nad ekipami pracującymi w terenie wał dwa programy:

76 realizacje

1. Ogólnopolski Program Ratowniczych Badań Ar- cheologicznych14, który jest kontynuowany do dzisiaj i opiera się na trzech etapach: • etap I – uzupełniające badania powierzchniowe oraz weryfikujące badania sondażowe. • etap II – ratownicze badania wykopaliskowe na stanowiskach zweryfikowanych w ramach etapu I. • etap III nadzory archeologiczne i ratownicze badania wykopaliskowe na stanowiskach odkrytych w trakcie prac budowlanych. 2. Program Efektywnej Ochrony Zabytków „Zakładający włączenie w infrastrukturę przyszłej autostrady zabytków architektury i parkowych, znaj- dujących się w jej sąsiedztwie oraz zakładający adapta- 3 cję „zabytkowej architektury” oraz parków historycznych, tworzenie skansenów z oryginalną zabudową partnera, czy nawet współuczestnika procesu badaw- wiejską oraz skansenów archeologicznych”. czego, którego częścią bez wątpienia są różnego rodza- Zorganizowano także radę konsultacyjną przy ju badania archeologiczne. Niestety nigdy nie doszło dyrektorze ORB-y, w której skład weszli przedstawi- do prawdziwej rozbudowy ORB-y. ciele regionalnych środowisk naukowo-badawczych, W latach 1995-1996 ORBA w porozumieniu Generalnego Konserwatora Zabytków oraz Agencji z Państwową Służbą Ochrony Zabytków ustaliła Eksploatacji i Modernizacji Autostrad. listę potencjalnych wykonawców przyszłych badań W mojej opinii istnienie ORB-y w formule z lat archeologicznych16. Rozwijała się współpraca ORB-y 90. było jedyną poważną próbą stworzenia w Polsce z Urzędem Generalnego Konserwatora Zabytków, instytucji, która na kształt francuskiego INRAP reprezentowanym przez zastępcę Generalnego Kon- (Institut National de Recherches Archéologiques serwatora Zabytków w latach 1995-1999 – prof. Zbi- Préventives) wykonywałaby wszystkie działania przy gniewa Kobylińskiego, prowadzącego aktywną polity- zabytkach archeologicznych w naszym kraju, nie kę związaną z ochroną dziedzictwa archeologicznego ograniczając się przy tym do konsultacji, oceny me- w Polsce oraz działalność w organizacjach i gremiach rytorycznej czy finansowej oraz prowadzenia central- europejskich: Europae Archaeologiae Consilium EAC nego archiwum dokumentacji, ale w sposób aktywny i European Association of Archaeologists. współuczestniczyłaby w pracach przy zabytku, zarzą- Niestety na końcu lat 90. dochodzi do ostrych dzając tym samym dziedzictwem archeologicznym sporów kompetencyjnych i merytorycznych pomię- oraz kreując standardy prac, wykonywanych przez dzy ORB-ą a Urzędem Generalnego Konserwatora uprawnione podmioty15. Zabytków, które kończą się wraz z likwidacją Urzędu W ten sposób wojewódzcy konserwatorzy za- GKZ w 2002 roku. bytków zyskaliby pomoc w procesie nadzoru oraz W 1996 roku rozpoczęto wydawanie publikacji ORB-y, m.in. „Zeszytów Ośrodka Ratowniczych Ba-

2. Plan sytuacyjno-wysokościowy grodziska dań Archeologicznych” i tzw. „Raportów”, dotyczą- w miejscowości Brzoza, woj. wielkopolskie, wykonany cych prezentacji wyników prac archeologicznych, przez pracowników Działu Archeologii NID przed inwestycjami związanymi z budową infrastruk- 2. A topograph map of the gord in Brzoza, Wielkopolskie Voivodeship, prepared by employees of the Department of tury drogowej. Archaeology of NHBP Pracownicy ORB-y brali także udział w licznych 3. Oznaczenie wpisanego do rejestru zabytków grodziska wczesnośredniowiecznego w miejscowości Grodzisk, postępowaniach przetargowych na wyłonienie wy- woj. mazowieckie konawców badań wykopaliskowych w ramach Prawa 3. The designation of the early medieval gord in Grodzisk, Mazowieckie Voivodeship, entered into the register of o zamówieniach publicznych. Jeśli nie było to moż- monuments liwe, w porozumieniu z WKZ, wskazywali w trybie

77 realizacje

zamówienia z wolnej ręki wykonawców prac arche- pełniący tę funkcję do czasu połączenia OOD-y i KO- ologicznych. W okresie od 1 lipca do 21 sierpnia 2002 BiDZ, co następuje z dniem 1 stycznia 2007 roku na roku, zgodnie z założeniami Ministerstwa Kultury mocy zarządzenia numer 28 ministra kultury i dzie- i poleceniem ówczesnego GKZ, dyrektor Ośrodka dzictwa narodowego. prof. Aleksander Kośko rozpoczął przygotowania do Nowo powstała Instytucja nosi nazwę Krajowy przekształcenia go w Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ). Archeologicznego. Zarządzeniem Ministra Kultury Dyrektorem zostaje architekt, dr inż. Marcin Gawlic- nr 51 z dnia 21 sierpnia 2002 roku powstał Ośrodek ki, pełniący wcześniej m.in. funkcję Wojewódzkiego Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (OODA), Konserwatora Zabytków w Gdańsku. Zgodnie z Re- którego dyrektorem został Marek Gierlach. W uza- gulaminem Organizacyjnym KOBiDZ (Zarządzenie sadnieniu do tej decyzji czytamy: „Z drugiej strony, nr 5/2007 KOBiDZ), w jego strukturze istniał Dział tego typu instytucja stanowi narzędzie realizacji po- Archeologii, podzielony na trzy pracownie: lityki państwa kształtowanej przez organ założyciel- 1. Pracownię Konserwatorstwa Archeologicznego; ski. W odróżnieniu od innych przedmiotów ochrony 2. Pracownię Archeologicznych Badań Ratowniczych; określonych w ustawie archeologiczne dobra kultury 3. Pracownię Ewidencji Archeologicznej. wymagają często dostosowania linii politycznej do W tym czasie rozwijana była działalność pogo- zachodzących sytuacji” oraz „Stąd też tak istotnym towia archeologicznego, które podejmowało szereg jest sam proces ochrony i wynikający dopiero z niego interwencji, zwłaszcza na stanowiskach zagrożonych rezultat polityczno-społeczny”17. OODA miała znacz- przez działalność tzw. poszukiwaczy skarbów. W dniu nie szerszy w porównaniu z ORB-ą zakres działań, 16 listopada 2007 roku KOBiDZ zawarł nowe poro- a w statucie w punkcie 6 czytamy: „Do działalności zumienie z GDDKiA. W dniu 15 lutego 2008 roku Ośrodka należy realizacja polityki państwa w za- zatwierdzony został nowy regulamin organizacyjny kresie ochrony dziedzictwa archeologicznego”, co (Zarządzenie 5/08 KOBiDZ). Jednocześnie nastąpiła w konsekwencji doprowadziło do tego, że z dniem 1 likwidacja stanowiska zastępcy dyrektora ds. arche- października 2004 roku minister kultury powierza ologii. Powstała również Pracownia Archeologii Ra- OOD-zie prowadzenie krajowej ewidencji zabytków towniczej, która jest częścią dużego Działu Strategii w części dotyczącej zabytków archeologicznych, co Ochrony Zabytków. z kolei skutkowało przekazaniem zbioru kart KESA z Archiwum KOBiDZ do OOD-y i umieszczeniu go Obecny podział Narodowego Instytutu Dziedzic- w pomieszczeniach przy ulicy Szeroki Dunaj18. Jedno- twa na komórki organizacyjne wynika z zarządzenia cześnie zbiór stanowisk archeologicznych wpisanych nr 16/10 z dnia 06 sierpnia 2010 roku, podpisane- do rejestru wciąż pozostawał w archiwum KOBiDZ. go przez dyrektor Paulinę Florjanowicz. Ponownie Załącznikiem do zarządzenia o powołaniu OOD-y w strukturze Instytutu powstał Dział Archeologii, był statut, który określał podział instytucji na komór- który realizuje zadania w trzech obszarach: ki organizacyjne: • gromadzenia i upowszechniania wiedzy o dzie- 1. Radę Naukową; dzictwie; 2. Dział Administracyjno-Finansowy; • wyznaczania i upowszechnia standardów ochrony 3. Dział Informacji, Edukacji i Popularyzacji; i konserwacji zabytków; 4. Dział Konserwatorstwa Archeologicznego; • kształtowania świadomości społecznej w zakresie 5. Dział Realizacji Polityki Konserwatorskiej; wartości i zachowania dziedzictwa kulturowego. 5. Zespół Ekspertów. Podstawą wiedzy o dziedzictwie archeologicznym W 2006 roku Agencja Bezpieczeństwa We- są gromadzone przez NID: wnętrznego odkryła nieprawidłowości w funkcjonowaniu OOD-y, co skłoniło ówczesnego ministra kul- 4. Prace pomiarowe na grodzisku w miejscowości Brzoza, tury i dziedzictwa narodowego do odwołania Marka woj. wielkopolskie Gierlacha z funkcji dyrektora OOD-y. Ostatnim p.o. 4. Measurement works in the gord in Brzoza, dyrektora instytucji zostaje dr Tomasz Nowakiewicz, Wielkopolskie Voivodeship

78 realizacje

1. Ogólnopolska dokumentacja, dotycząca rejestru zabytków. Tą formą ochrony objętych jest w Pol- sce 7570 stanowisk archeologicznych (stan na 31 marca 2012 roku). Najstarsze decyzje o uznaniu za zabytek pochodzą z lat międzywojennych, naj- większej ilości wpisów dokonano zaś w latach 60. (30%) oraz 70. XX wieku (37%). W kolejnych dekadach liczba wpisów stopniowo malała. Od 2000 roku do rejestru włączono tylko 212 stanowisk archeologicznych. Zasób rejestru gromadzony był uprzednio przez Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków Minister- stwa Kultury i Sztuki, następnie Ośrodek Do-

kumentacji Zabytków i Krajowy Ośrodek Badań 4 i Dokumentacji Zabytków. 2. Dokumentacja Krajowej Ewidencji Zabytków poprawność decyzji oraz dane o zabytku, jego lokali- w części archeologicznej, czyli Archeologiczne zacji i zasięgu ochrony konserwatorskiej porównywane Zdjęcie Polski. W wyniku systematycznie pro- są z wynikami badań archeologicznych, w tym badań wadzonych prac i badań (od początku funkcjo- AZP, oraz z archiwaliami. Informacje te są następnie nowania programu w końcu lat 70. w ODZ, po- konfrontowane z obserwacjami w terenie, gdzie do- przez KOBiDZ i OOD-ę, aż do chwili obecnej datkowo oceniany jest stan zachowania zabytku oraz w NID) rozpoznano ponad 93% powierzchni kra- zagrożenia. Aktualne informacje, pozyskane podczas ju oraz zlokalizowano około 400 tysięcy stanowisk weryfikacji, znajdą się w ogólnopolskiej, geoprzestrzen- archeologicznych. nej bazie o zabytkach, tworzonej przez NID. 3. Baza decyzji wydawanych przez wojewódzkich Programy i zadania z zakresu archeologii, współ- konserwatorów zabytków na prowadzenie różne- cześnie realizowane w NID , są w dużej mierze kon- go rodzaju prac archeologicznych. Prowadzona od tynuacją najważniejszych działań i planów, zapocząt- 2003 roku. kowanych przez archeologów w ODZ . Przez ostatnie 4. Dokumentacja przekazywana przez Generalną Dy- dwadzieścia lat znacznie zmieniły się możliwości tech- rekcję Dróg Krajowych i Autostrad, wraz z prawa- niczno-informatyczne oraz dostęp do najnowocze- mi autorskimi do jej upubliczniania. śniejszych technologii dokumentacji i przetwarzania 5. Archiwalne materiały dotyczące badań przy za- danych. Ciągły rozwój techniczny spowodował, że nie- bytkach archeologicznych, pochodzące z zasobu zbędne stało się ustawiczne doskonalenie umiejętności instytucji, których następcą prawnym jest NID przez wszystkich pracowników. Nasza praca zmieniła (Ośrodka Dokumentacji Zabytków, Krajowego nieco charakter – przesiedliśmy się z kartki i ołówka na Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków), jak komputer z odbiornikiem GPS. Wciąż jednak, podob- również bogata spuścizna dokumentacji, pochodzą- nie jak za czasów ODZ, najważniejszy pozostaje dla cych z części badań Przedsiębiorstwa Państwowego nas zabytek i kontakt z jego oryginalną substancją. Pracownie Konserwacji Zabytków. Od 2009 roku NID prowadzi weryfikację rejestru Michał Grabowski, absolwent Archeologii oraz Międzywy- zabytków archeologicznych. Celem tego strategicznego działowych Studiów Prawa, Zarządzania i Ekonomii na Uni- zadania jest wskazanie obiektów, które utraciły warto- wersytecie Warszawskim. Uczestnik licznych prac i badań przy zabytkach archeologicznych. Wykładowca na studiach podyplo- ści zabytkowe oraz tych, których zasadność ochrony mowych „Ochrona i zarządzanie dziedzictwem archeologicz- poprzez wpis do rejestru jest wątpliwa. NID zajmuje nym” organizowanych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa się także wyłanianiem niekompletnych bądź wadli- i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prowadził wykłady z zakresu archeologii na SGGW i Politechnice War- wych decyzji administracyjnych, uniemożliwiających szawskiej. Od 2010 r. zastępca dyrektora NID. Koordynuje prace właściwą ochronę stanowisk. W przypadku archeologii działów Archeologii, Archiwum i Biblioteki oraz Administracji.

79 realizacje

7 E.C. Harris, Zasady Stratygrafii Archeologicznej, BMiOZ, Przypisy seria B, t. 79. 8 P. Barker, Techniki wykopalisk archeologicznych, BMiOZ, 1 Archiwum Akt Nowych, Ośrodek Dokumentacji Zabytków seria B, t. 90. w Warszawie, sygnatura 9, s. 15. 9 Archiwum Akt…, jw., s. 23. 2 Stefan Woyda, Archeologiczne Zdjęcie Terenu – ogólne założe- 10 Pismo dyrektora KOBiDZ z dnia 8 września 2003 roku do nia metody w oparciu o doświadczenia mazowieckie, Wrocław Generalnego Konserwatora Zabytków. 1975, Wojewódzki Ośrodek Archeologiczno-Konserwatorski 11 Archiwum Akt Nowych, Ośrodek Ratowniczych Badań Ar- we Wrocławiu. cheologicznych, sygnatura 12, s. 10. 3 M. Konopka, Instrukcja wypełniania Karty Ewidencji Stano- 12 W ORB-ie do czasu przekształcenia w Ośrodek Ochrony wiska Archeologicznego, Zdjęcie Archeologiczne Polski, Bi- Dziedzictwa Archeologicznego (OODA) pracowało najwyżej blioteka Muzealnicza i Ochrony Zabytków (BMiOZ), seria B, siedem osób. t. 46, s. 40-49. 13 Archiwum Akt…, jw., s. 66. 4 R. Mazurowski, Karta Archeologicznych Badań Powierzchnio- 14 Jw., s. 11. wych, Warszawa-Wrocław 1979. 15 Chodzi tu o wszystkie prace związane z zabytkiem, nie tylko 5 Centralna Ewidencja Dóbr Kultury i Rejestr Zabytków w Polsce wykopaliskowe badania archeologiczne, które w mojej oce- w świetle zasobów Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warsza- nie powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. wie, BMiOZ, seria B, t. 101. 16 Archiwum Akt…, jw., s. 3. 6 „Instrukcja w sprawie wymogów przy pomiarach geodezyj- 17 Archiwum Akt…, jw., sygnatura 7, s. 1-3. nych”, pismo ODZ z dnia 26 lipca 1985 r., L.dz. X-20/85. 18 Pismo ministra kultury z dnia 22 września 2004 r.

Summary kept a central record of archaeological monuments. After 2004, the National Record, in the archaeological part, was sent to From the Centre for Documentation the Centre for the Protection of Archaeological Heritage. The of Monuments to the National Heritage institution was also founded in 2002, as the legal successor of Board of Poland. A revolutionary change the Centre for Rescue Archaeological Research (CRAR), created or a procedural continuation of tasks in 1995 after the ratification of the Malta Convention. It dealt relating to archaeology? with the protection and documentation of endangered cultural property, located on the territory of expressway and highway he beginning of archaeology activities in the Centre for Doc- construction investments. On 1 October 2004, the Minister of Tumentation of Monuments are identical with the beginning Culture entrusts the CPAH with keeping of the national record of one of the most important conservation programmes in the of monuments in the part regarding the archaeological monu- history of Polish archaeology, founded in the late 1970s – the ments. The merging of the CPAH and NCRDM took place on Archaeological Photo of Poland Programme. Due to the signifi- 1 January 2007. The newly founded institution was called the cance of the Archaeological Photo of Poland (AZP) programme, National Centre for Research and Documentation of Monu- it was included within the “Monuments of Culture – the Source ments (NCRDM), the Archaeology Department exists in its of the Nation’s Awareness” programme, thus ensuring its cen- structure. On 15 February 2008, the organisational regulations tral financing. During this time, the post for archaeological were approved and the position of Deputy Director of Archae- matters, later developed into the Archaeology Department was ology was terminated. The Archaeology Rescue Workshop, a founded at the CDM in Warsaw. The Archaeological Conserva- part of the large Monument Protection Strategy Department, tion Studies at the CDM founded in 1987 was the first attempt was also founded. The present organisational division of the at training archaeological conservation service staff. Until the National Heritage Board results from Regulation no. 16 of 6 1990s the Archaeological Department of the CDM performed August 2010. Subsequently, the Archaeological Department tasks related to the collection, opinion making, and archiving was founded in the structure of the Institution to carry out of documentation from Archaeological Photo of Poland (AZP) tasks in the area of collecting and disseminating knowledge research and the collection, analysis and archiving of deci- on heritage, indication and dissemination of standards on the sions on the entry of archaeological stations into the register, protection and conservation of monuments as well as shaping as well as computerisation. On 14 October 2002, the Centre for social awareness in the scope of values and the maintenance of the Protection of Historic Landscape was merged with the Cen- cultural heritage. From 2009, the National Heritage Board has tre for Documentation of Monuments into the National Centre conducted a verification of the record of archaeological monu- for Research and Documentation of Monuments (NCRDM). ments. Information obtained during the verification is included The Office of Research Documentation on Warsaw andMa- in the national, geo-spatial database on monuments created by zovia which was comprised of the Archaeological Research the National Heritage Board. Tasks in the scope of archaeol- Workshop was founded within the institution, and next, on 24 ogy activities carried out in the National Heritage Board are February 2004, it was extended by the independent Interdis- a continuation of the actions started by the archaeologists at ciplinary Research Workshop. During this time, the NCRDM the CDM.

80 realizacje

Dwadzieścia lat działalności ośrodków regionalnych

Roman Marcinek Oddział Terenowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Krakowie

Powołanie i przekształcenia Dokumentacji Zabytków został już wcześniej po- wołany z zamiarem oddzielenia zadań typowo ad- Ustawa o zmianie ustawy o ochronie dóbr ministracyjnych (pozostających w gestii PSOZ) od kultury i muzeach weszła w życie 19 VII 1990 roku. zadań badawczo-dokumentacyjnych. Obszary dzia- Zawarto w niej m.in. regulacje dotyczące restruk- łania ośrodków regionalnych określały początkowo turyzacji służb konserwatorskich w Rzeczpospo- granice historycznych prowincji państwa polskiego5. litej Polskiej. Z kolei Państwowa Służba Ochrony Po zmianie podziału administracyjnego (od 1 I 1999 Zabytków (PSOZ) rozpoczęła działalność 1 I 1991 roku) zasięg terytorialny ośrodków dopasowano do roku. Kierował nią Generalny Konserwator Zabyt- nowych granic. Ośrodki rozpoczęły pracę na podsta- ków (GKZ, w randze dyrektora departamentu), po- wie Rozporządzenia nr 6/91 z 1 VII 1991 roku, zgod- woływany i odwoływany przez ministra, działający nie z którym dyrektor ODZ Marek Konopka po- jako jego – jak wówczas interpretowano – ustawo- wołał dyrektorów oddziałów. Trzy tygodnie później wy przedstawiciel1. PSOZ i GKZ były wspoma- ośrodki regionalne otrzymały etaty i fundusz płac. gane przez centralne instytucje wyspecjalizowane Zespół Badań Regionalnych Warszawy i Mazowsza w ochronie dóbr kultury, które były tworzone przez (pod kierownictwem Karola Guttmejera)6 został po- właściwego ministra. GKZ nadzorował ich działal- wołany 20 VII 1991 roku. Z końcem września 1991 ność, koordynując programy z działalnością PSOZ roku zatwierdzono regulaminy organizacyjne. Zna- (zwłaszcza w zakresie tworzenia systemów infor- lazły się w nich, prócz spraw formalnoadministracyj- macji o zabytkach i wspólnych szkoleń)2. Były to nych, zakresy zadań, a w nich np. Ośrodek Dokumentacji Zabytków (ODZ) w War- • naukowe rozpoznanie dziedzictwa kulturowego, szawie i dwanaście Regionalnych Ośrodków Stu- • tworzenie merytorycznych podstaw polityki kon- diów i Ochrony Środowiska Kulturowego3, Ośrodek serwatorskiej w regionie, Ochrony Zbiorów Publicznych w Warszawie oraz • opracowywanie analityczno-syntetycznych ujęć Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo- rozwoju krajobrazu kulturowego regionu, słu- Ogrodowych, przekształcony w 2004 roku w Ośro- żących m.in. programowaniu działań w zakresie dek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. Działał ogólnokrajowej polityki konserwatorskiej, również Międzyresortowy Zespół do spraw Rewalo- • tworzenie podstaw naukowych bieżącej polityki ryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich4. Ośrodek konserwatorskiej Służby Ochrony Zabytków.

81 realizacje

Ośrodki realizowały założone cele m.in. poprzez: jednoczące działania konserwatorów i ośrodków. • tworzenie odpowiadającego współczesnym stan- Pozycja ośrodków regionalnych rosła, a wielu spo- dardom systemu gromadzenia, przechowywania śród ich pracowników i konsultantów zostało powo- i przetwarzania oraz udostępniania informacji, łanych na rzeczoznawców ministra kultury i sztuki. • studia nad krajobrazem kulturowym, Pracownicy ośrodków byli m.in. członkami rady • ocenę zagrożeń i konfliktów w środowisku przy Generalnym Konserwatorze Zabytków i ko- kulturowym, lejnych ministrach kultury, Wojewódzkich Komisji • inwentaryzację cech i wartości środowiska kultu- Ochrony Przyrody, Rad Konserwatorskich i Archi- rowego w ramach badań własnych i pozyskiwania tektoniczno-Urbanistycznych, Komisji Urbanistyki informacji zgromadzonych w zasobach archiwal- i Architektury PAN. nych instytucji, Zarządzenie nr 20 ministra kultury i sztu- • wytyczanie granic subregionów kulturowych i wy- ki zmieniające zarządzenie w sprawie utworzenia odrębnianie ich swoistych cech. Ośrodka Dokumentacji Zabytków i nadania mu Na podjęcie decyzji o powołaniu ośrodków re- statutu zostało wydane 29 VII 1998 roku. Zatwier- gionalnych miała wpływ idea utworzenia instytucji dzało ono funkcjonowanie ośrodków regionalnych integrującej ludzi z różnych branż (historyków, ar- w Białymstoku, Gdańsku, Kielcach, Krakowie, cheologów, architektów, historyków sztuki, etnogra- Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, fów itp.) oraz ich zawodowe kompetencje dotyczące Toruniu i we Wrocławiu. Istniał także Zespół Ba- kwestii ochrony dziedzictwa kulturowego i jego toż- dań Regionalnych Warszawy i Mazowsza (działa- samości, pojmowanych jako nierozerwalna całość, jący na prawach działu ODZ). Dyrektor ODZ Mi- której wyrazem jest krajobraz kulturowy. Placówka- chał W. Urbanowski, następca dr. Roberta Kunkla, mi kierowały osoby łączące wiedzę z pasją. Wśród 15 XI 2001 roku powołał Kolegium Dyrektorów dyrektorów ośrodków należy wymienić Jerzego Tura, Regionalnych Ośrodków ODZ w składzie: G. Gra- pierwszego dyrektora ośrodka w Rzeszowie, Zbignie- jewski (Wrocław), dr A. Kostarczyk (Gdańsk), wa Jabłońskiego z Torunia, Józefa Maroszka z Bia- R. Marcinek (Kraków) i J. Serafinowicz (Lublin). łegostoku, Artura Kostarczyka z Gdańska, Dorotę Miało ono doradzać dyrekcji ODZ w kwestiach Matyaszczyk z Poznania, Zbigniewa Myczkowskie- związanych z rozwojem działalności placówek tere- go z Krakowa, Janusza Nekandę-Trepkę ze Szczeci- nowych ODZ. Ale życie potoczyło się innym torem. na. Interdyscyplinarność zespołu miała być gwaran- Na początku 2003 roku samodzielność ośrodków cją wszechstronności i rzetelności oceny obiektu czy regionalnych została ograniczona. Nowo powsta- obszaru. Istotny okazał się zapis o porozumieniu ły (z połączenia Ośrodka Dokumentacji Zabytków środowisk naukowych związanych z działalnością i Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu) Kra- na rzecz rozpoznania, ochrony i kształtowania śro- jowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków dowiska kulturowego regionu. Rozpoczęto i sforma- (Zarządzeniem nr 54 ministra kultury z 14 X 2002 lizowano w formie umów współpracę z instytucjami roku) przejął m.in. sprawy finansowo-księgowe naukowymi (Instytut Architektury Krajobrazu Po- oraz akta personalne pracowników. Regionalne litechniki Krakowskiej, Pracownia Słownika Hi- Ośrodki Studiów i Ochrony Środowiska Kulturo- storyczno-Geograficznego Polskiej Akademii Nauk wego przekształcono w Regionalne Ośrodki Badań w Krakowie, Politechnika Łódzka, Uniwersytet i Dokumentacji Zabytków. Początkowo odebranie Łódzki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Po- części uprawnień wzbudziło niepokój, ale szybko znaniu i in.) i administracyjnymi (Zarząd Zespołu okazało się, że niespożyta energia nowego dyrektora Jurajskich Parków Krajobrazowych), bibliotekami KOBiDZ, Jacka Rulewicza, nie tylko w niczym nie i muzeami. Największy nacisk położono, co oczy- ograniczyła dotychczasowej działalności, ale także wiste, na bieżącą, w miarę możliwości harmonijną otworzyła przed ośrodkami nowe pola aktywności. współpracę ze służbami konserwatorskimi. W roku W roku 2005 sieć ośrodków regionalnych uzupełni- 1994 na terenie całego kraju powstały tzw. Komi- ła placówka w Olsztynie, a w roku następnym w Zie- sje Regionalne Ochrony Środowiska Kulturowego, lonej Górze i Opolu7. Regionalny Ośrodek Badań

82 realizacje

i Dokumentacji Zabytków w Katowicach powstał truizm, ale 20 lat temu trzeba było walczyć o zmia- w grudniu 2008 roku, dopełniając strukturę teryto- nę niemal powszechnego przekonania, że zabytki rialną. Niestety, gdy dyrektorem był dr M. Gawlicki, to obciążenie budżetu państwa i samorządów. Nie zainteresowania centrali ośrodkami regionalnymi przyjmowano tak chętnie argumentacji, że pamiątki słabło, a współpraca np. z samorządami została ogra- przeszłości są przede wszystkim naszą chlubą i wy- niczona do współdziałania w ramach EDD, pomo- różnikiem tożsamości narodowej, zwłaszcza w hi- cy merytorycznej opiekunom pomników historii storycznym momencie rozszerzania się zjednoczonej i miejsc znajdujących się na Liście Światowego Dzie- Europy. Przeprowadzono wiele spotkań i konferen- dzictwa Kulturowego UNESCO. W sierpniu 2010 cji, by przekonać decydentów, że działania na rzecz roku, już staraniem dyrektor. P. Florjanowicz, nastą- ochrony dziedzictwa kulturowego stanowią szansę piła zmiana nazwy Ośrodków Regionalnych na Od- rozwoju. Po połączeniu ich ze wspieraniem agrotu- działy Terenowe Krajowego Ośrodka Badań i Do- rystyki i tworzeniem szlaków kulturowo-przyrodni- kumentacji Zabytków8. Regulamin Organizacyjny czych stanie się widoczna odmienność i unikalność Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabyt- „małych ojczyzn”, co da impuls do lokalnego rozwo- ków, wprowadzony w życie 6 VIII 2010 roku, był ju. Niestety, często zabytki, zwłaszcza przemysłowe10 podstawą powołania koordynatorów regionalnych, czy fortyfikacyjne11, były lekceważone. Wielu nie nadzorujących pracę od trzech do czterech oddzia- dostrzegało ich historycznej roli i architektonicznej łów terenowych (B. Makowska – w Szczecinie, Zie- urody, nierzadko skrytej pod grubą warstwą brudu, lonej Górze i Poznaniu; I. Liżewska – w Olsztynie, zeszpeconej chaotycznymi dobudówkami i zaniedba- Gdańsku i Toruniu; P. Filipowicz – w Łodzi, Lubli- nym terenem wokół. Zbudowanie merytorycznego nie, Białymstoku oraz na Mazowszu; G. Grajewski fundamentu dla rewitalizacji obszarów poprzemy- – we Wrocławiu, w Opolu i Katowicach; A. Siwek słowych i fortyfikacyjnych, często znajdujących się – w Krakowie, Rzeszowie i Kielcach). Celem takie- niemal w centrach miast, było jednym z najważniej- go działania była m.in. optymalizacja przepływu in- szych wyzwań. formacji w instytucji (koordynatorzy weszli w skład Niezbędna była rzetelna ocena stanu posiadania Kolegium KOBiDZ). Od 1 I 2011 roku placówki te- oraz sformułowanie wytycznych na przyszłość w dy- renowe działają jako Oddziały Terenowe Narodowe- namicznie zmieniającym się świecie. Reprywatyza- go Instytutu Dziedzictwa9. cja, poszanowanie prawa własności, likwidacja zasie- dzeń „prawem kaduka” wymagały szybkich decyzji, Działania na rzecz podobnie jak usprawnienie działania administracji. ochrony dziedzictwa W pierwszej fazie działania ośrodki regionalne miały i środowiska kulturowego wspomóc władzę centralną w realizacji zadań, m.in. określenia merytorycznych i historycznych pod- Trwałą i podstawową wartość miało i ma groma- staw restrukturyzacji podziału administracyjnego dzenie, przetwarzanie i udostępnianie informacji kraju (w nawiązaniu do tożsamościowych struktur o dziedzictwie i środowisku kulturowym regionu. sięgających tradycją czasów I i II Rzeczypospolitej). Na początku działania ośrodków dla wielu była to W nowej sytuacji polityczno-gospodarczej okazało nowość. Znikało pojęcie zabytku pojmowanego się, że mimo prowadzonej po 1945 roku polityki ści- jako pojedyncza budowla, chronionego po obrysie słej unifikacji państwa zróżnicowanie regionalne nie fundamentów. Znaczenia nabierała lokalizacja, kon- tylko nie zostało zatarte, ale wręcz w miarę upływu tekst, umiejętność „czytania” z istniejącego, choć czasu jego znaczenie wzrosło. Stąd wielka rola re- bardzo często zdegradowanego krajobrazu. Wyma- alizowanego wówczas programu „Synteza Wartości gało to nowego podejścia do problemu, nie tylko ze Kulturowych Przestrzeni Państwa Polskiego”, któ- strony instytucji związanych z ochroną dziedzictwa. rego koordynację dyrekcja ODZ powierzyła ośrod- Ważnym zadaniem było uświadomienie lokalnym kowi w Gdańsku (dr inż. arch. Artur Kostarczyk). i regionalnym decydentom znaczenia dóbr kultury Doktor A. Kostarczyk nie bał się wybrać drogi dla i konieczności skutecznej nad nimi opieki. Dziś to wielu wówczas rewolucyjnej, wprowadzając w nieco

83 realizacje

zastygły świat wiedzy konserwatorskiej elementy z możliwie szerokiej perspektywy. Podkreślano, że ożywczego, nowoczesnego powiewu. Okazało się, że całościowe ujmowanie przestrzeni kulturowej jest świat archaicznych fiszek gromadzonych w pudłach konieczne, a tradycyjne spojrzenie władz gminnych odszedł już w przeszłość. Ośrodki zostały wyposa- nie zawsze bywa wystarczające, choć wg obowiązują- żone w sprzęt komputerowy, a ośrodek w Gdańsku cych przepisów prawnych to właśnie plany miejsco- rozpoczął prace nad komputerowym Systemem In- we stanowiły najważniejsze narzędzie polityki prze- formacji o Środowisku Kulturowym. System oparto strzennej. Stąd w Ośrodku w Krakowie rozpoczęto na strukturze trzech elementów składowych: kom- prace nad „Kartą dziedzictwa miejscowości” (dr hab. puterowej mapie topograficznej, bazie danych syste- Z. Myczkowski z zespołem). Opracowana w ramach mu graficznego i autonomicznej bazie danych jako ogólnopolskiego V Programu Ministerstwa Kul- punkcie wyjścia do tworzenia tek zabytków. Zadania tury i Sztuki „Ochrona i konserwacja zabytkowego SISK były prowadzone we wszystkich ośrodkach, ale krajobrazu kulturowego”, kierowanego przez prof. tylko w niektórych używano go jako skutecznego J. Bogdanowskiego, ukazała się drukiem jako Karta narzędza do gromadzenia wiedzy. Prace nad SISK dziedzictwa kulturowego miejscowości. Ochrona war- stały się podstawą licznych, niestety rozproszonych, tości krajobrazu i środowiska kulturowego w studium wykazów i lokalnych baz danych funkcjonujących do planu i miejscowym planie zagospodarowania w poszczególnych ośrodkach. Studia nad temata- przestrzennego gminy12. Było to jedno z wielu zadań mi wynikającymi z programu były prowadzone we zrealizowanych przez ośrodki w ramach tego pro- wszystkich funkcjonujących wówczas ośrodkach re- gramu13. Dokładne studia wykonane metodą JARK- gionalnych. Wyniki, dopełnione serią szczegółowych WAK prof. J. Bogdanowskiego, obejmujące obszar map, zostały przekazane rządowi w 1994 roku Opra- całego kraju, były doskonałą metodą waloryzacji i in- cowano również Atlas kulturowych wartości prze- terpretacji krajobrazu kulturowego. Szkoda, że dru- strzeni Państwa Polskiego. Niestety, zgromadzona kiem ukazały się jedynie tomy dotyczące Małopolski wówczas unikatowa wiedza nie doczekała się kom- i Pomorza Zachodniego, a wyniki programu znala- pleksowej publikacji. Doświadczeniami nabytymi zły się w archiwach, zamiast być – choćby w formie przy tworzeniu baz ośrodki wielokrotnie dzieliły się internetowej – dostępne dla badaczy, studentów, pla- z centralą w Warszawie, ale brak jednolitego systemu nistów i lokalnych władz14. gromadzenia danych do dziś jest największą bolącz- Ośrodki regionalne w 1993 roku opracowały ką instytucji. Trwają jednak prace nad zespoleniem fundamentalne dla dalszych studiów przestrzennych rozproszonych źródeł informacji. raporty o stanie środowiska kulturowego, a dwa lata Duży nacisk położono na współpracę nowo później „Uwarunkowania kulturowe zagospodaro- powstałych jednostek z lokalnymi władzami ad- wania przestrzennego” poszczególnych województw. ministracji państwowej i samorządowej, zwłaszcza W połowie lat 90. stały się one głównym partnerem z wojewodami, Wojewódzkimi Konserwatorami Za- władz samorządowych różnego szczebla w realizo- bytków oraz Urzędami Marszałkowskimi. Założo- waniu zadań z zakresu ochrony zabytków i środowi- no przede wszystkim współpracę przy sporządzaniu ska kulturowego. Doświadczenia te pozwoliły m.in. wytycznych oraz uzgadnianiu aktualizacji planów na wykonanie w 1995 roku „Oceny oddziaływania na zagospodarowania przestrzennego miast i gmin. dobra kultury będące pod ochroną i krajobrazu – do W tym czasie było to najważniejsze z zadań, pozwa- projektu przebiegu autostrady Zgorzelec – Tarnów” lające na podjęcie próby zapanowania nad chaosem (zespół dr. hab. Z. Myczkowskiego). W ośrodkach pierwszego okresu transformacji, ochroną obiektów powstawały studia historyczno-urbanistyczne, studia zabytkowych w chwili, gdy następowały zmiany środowiska kulturowego wykonywane dla poszcze- własnościowe, a rozbudowa infrastruktury zyskiwa- gólnych gmin, wytyczne konserwatorskie do planów ła dynamiczny impuls. Wzięto pod uwagę to, że pla- zagospodarowania przestrzennego. Wzorowe były nowanie przestrzenne musi uwzględniać walory hi- i są opracowania wykonane przez ośrodek we Wro- storyczno-kulturowe miejscowości w nawiązaniu do cławiu (G. Grajewski), m.in. studia historyczno-ur- aspiracji mieszkańców, a wizje muszą być tworzone banistyczne (z zastosowaniem oryginalnej metody,

84 realizacje

będącej skutecznym i konsekwentnym rozwinięciem instrukcję ministerstwa ochrony środowiska doty- instrukcji stosowanej wcześniej w PP PKZ) oraz czącą sporządzania planów ochrony parków naro- ruralistyczne. dowych. W skali mikro działania na rzecz przyrody Wielką wagę przykładano zawsze do współ- i krajobrazu wyraziły się w licznych opracowaniach pracy ze służbami konserwatorskimi, wykonując dotyczących zabytkowych założeń zielonych i cmen- na ich rzecz setki opinii (w tym dotyczących skre- tarzy. Podejmowano także prace „ratownicze”, m.in. ślenia z rejestru, przygotowywanych dla Departa- w 1997 roku, opracowując raport na temat strat spo- mentu Ochrony Zabytków), analiz i dokumentacji. wodowanych katastrofalną powodzią, która zniszczy- Na potrzeby jednostek administracji państwowej ła wiele obiektów, zwłaszcza w południowej Polsce. i samorządowej różnych szczebli wykonano wiele W latach 1993-1999 ośrodki regionalne koor- opracowań studialnych i projektowych, projektów dynowały terenowe kwerendy w sprawie rejestracji rewaloryzacji obiektów zabytkowych, analiz widoko- strat polskiego dziedzictwa kulturowego w czasie wych oraz studiów wartości kulturowych zespołów II wojny światowej, których finalnym redaktorem zabytkowych. Duże znaczenie dla służby konserwa- i depozytariuszem zgromadzonego materiału było torskich i władz lokalnych miały studia historycz- Ministerstwo Kultury18. Jednocześnie tworzono ne i historyczno-urbanistyczne miejscowości, m.in. rozległe bazy informacji o zabytkach, katalogi witra- dokumentujące i komentujące wartości kulturowe ży (dr A. Laskowski) itp. Niektóre z zestawień były poszczególnych gmin15. W ośrodkach opracowywa- specjalistyczne, np. Katalog miejscowości na fotogra- no także karty ewidencyjne (tzw. karty białe). Czę- fiach lotniczych województwa małopolskiego (T. Śle- sto wytyczne konserwatorskie wykonywane przez dzikowski, 1998-1999), inne stały się podstawą cen- ośrodki regionalne stawały się rozdziałami ogólnego nych publikacji (Zabytki architektury i budownictwa planu zagospodarowania (np. w Łodzi, we Wrocła- w Polsce. Kraków, oprac. O. Dyba, 2007; Materiały wiu, w Krakowie). do katalogu drewnianego budownictwa sakralnego Na wniosek dr. Aleksandra Brody, Generalnego na Mazowszu, oprac. J. Szałygin, J.A. Wiśniewski, Konserwatora Zabytków, 12 IV 2001 roku przygoto- 1994; Ślady kultury żydowskiej na Mazowszu, oprac. wano program weryfikacji terenowej obiektów wpi- E. Bergman, 1993; Spis zabytków architektury i bu- sanych do rejestru zabytków. Miał on być rozwinię- downictwa w Polsce dla województwa chełmskie- ciem wcześniejszych prac ośrodków, sprawdzających go, oprac. B. Seniuk, J. Serafinowicz i J. Studziński aktualność posiadanej wiedzy o obiektach wpisa- 1999). W niektórych ośrodkach (w Poznaniu czy nych do rejestru lub znajdujących się w ewidencji. Krakowie) do baz danych włączono informacje o za- Przy okazji wojewódzkim konserwatorom zabyt- sobie znajdującym się w archiwach państwowych, ków przekazywano informacje o obiektach godnych a dotyczącym krajobrazu kulturowego. Do bieżącej wpisania do rejestru, a znajdujących się – z różnych praktyki wprowadzano nowoczesne formy doku- przyczyn – poza nim. Akcja weryfikacyjna została mentacji. Warte przypomnienia są wypracowywane podjęta w ostatnim okresie na nowo, dzięki położe- w ośrodku w Łodzi metody fotografii i fotograme- niu na nią nacisku przez dyr. M. Gawlickiego i dyr. trii lotniczej (W. Stępień). Karta obserwacji terenu, P. Florjanowicz. Trwa po dziś dzień, a w niektórych zaproponowana do powszechnego użytku, została regionach została już zakończona16. wysoko oceniona przez Generalnego Konserwatora Specyficznym, a jednocześnie kompetentnym Zabytków. W ośrodku w Olsztynie w latach 2005- i wymagającym partnerem były instytucje związane -2007 zrealizowano autorską metodą program wa- z ochroną środowiska przyrodniczego (np. zarzą- loryzacji i ochrony alei przydrożnych na terenie wody parków krajobrazowych, dyrekcje parków naro- jewództwa warmińsko-mazurskiego (I. Liżewska dowych, wydziały ochrony środowiska), z którymi z zespołem)19. współpracowano z sukcesem m.in. przy uzgadnia- Po roku 1995 ośrodki regionalne przejęły zasób niu planów ochronnych i sporządzaniu wytycznych akt dawnego Przedsiębiorstwa Państwowego Pra- konserwatorskich obejmujących obszary chronione17. cownie Konserwacji Zabytków oraz niewielką, ale Specjaliści z ośrodków regionalnych współtworzyli wysoko wykwalifikowaną grupę ich pracowników.

85 realizacje

Dyrektor naczelny PP PKZ oraz wiceminister kul- dysponuje wszechstronną wiedzą o dziedzictwie tury i sztuki zawarli 13 I 1995 roku porozumienie narodowym w naszym regionie, gromadzi, opra- w sprawie przekazania agendom ministerstwa ca- cowuje i udostępnia dokumentację dóbr kultury. łości zbiorów. W związku z tym podpisano umowę Model ochrony dóbr kultury w województwie lu- pomiędzy dyrekcjami PP PKZ i Ośrodka Doku- belskim powinien uwzględniać decentralizację po- mentacji Zabytków w Warszawie o przekazanie ich wyższego ośrodka wraz ze środkami finansowymi, w użyczenie ośrodkowi i jego ośrodkom regionalnym gdyż bez tego niemożliwe stanie się prowadzenie na terenie całego kraju. Ośrodek Dokumentacji Za- stałego monitoringu stanu środowiska kulturowego, bytków zobowiązał się do właściwej nad nimi opieki, prac inwentaryzacyjnych, wykonywanie ekspertyz sporządzania ewidencji i opracowań archiwalnych i opracowań studialnych w zakresie uwarunkowań oraz udostępniania zainteresowanym osobom i in- wartości kulturowych. Dotychczasowe wystąpienia stytucjom z zachowaniem praw autorskich. Podpisa- Marszałka Województwa Lubelskiego o przekazanie nie umowy o użyczeniu spowodowało niezwłoczne samorządowi województwa ww. ośrodka okazały się podjęcie prac związanych z przekazywaniem zbio- bezowocne”20. Współpraca z samorządami na ogół rów. W roku 1998 PP Pracownie Konserwacji Zabyt- układała się dobrze, czego potwierdzeniem są liczne ków przekazały, częściowo przy udziale spółek PKZ, zrealizowane i wdrożone „Programy opieki nad za- Ośrodkowi Dokumentacji Zabytków i ośrodkom re- bytkami” (wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gmin- gionalnym całość dokumentacji historyczno-konser- ne). Współpracę taką zainaugurował ośrodek w Kra- watorskiej oraz część akt administracyjnych, powsta- kowie, a jednymi z pierwszych w ich realizacji były łych w 22 oddziałach przedsiębiorstwa. Ośrodkowi ośrodki w Rzeszowie, Wrocławiu i Gdańsku. Tam Dokumentacji Zabytków i jego ośrodkom Regional- doświadczenia zdobyte w trakcie tych prac wykorzy- nym przekazano także inwentarze i katalogi zbio- stano do sporządzenia poradnika metodycznego dla rów archiwalnych, zbiór archiwalny wydawnictw PP gmin. Ciekawe doświadczenia na tym polu, poprze- PKZ, dokumentację konferencji i wystaw, a także dzone wykonaniem gminnych ewidencji zabytków, materiały promocyjne. Przejęte archiwalia zostały zdobył ośrodek w Łodzi, a wnioski opublikowano zabezpieczone, zasób zweryfikowany, a w dużej czę- w „Kurierze Konserwatorskim” (3/2009). Dużą wagę ści opracowany (spisy, wykazy itp.), dzięki czemu miały i mają konferencje problemowe organizowane PKZ-towskie archiwa stały się dostępne dla licznego przez ośrodki (np. Dziedzictwo niematerialne miast grona badaczy różnych specjalności. historycznych, Gdańsk 2005; obchody 60. rocznicy Ośrodki w 2002 roku włączyły się do współpra- powołania Polskich Służb Konserwatorskich na Po- cy z urzędami marszałkowskimi, które przystąpiły morzu Zachodnim, Szczecin 2006) czy wkład pracy w tym okresie do tworzenia na większą skalę por- wnoszony w przygotowywanie organizacyjne i pro- tali internetowych (np. „Wrót Małopolski”), gdzie gramowe np. corocznego Międzynarodowego Dnia umieszczano zweryfikowane informacje o dziedzic- Ochrony Zabytków. twie kulturowym. W niektórych regionach ośrodki W październiku 2003 roku weszły w życie prze- stały się łakomym kąskiem dla władz samorządo- pisy ustawy z 23 VII 2003 roku o ochronie zabytków wych, które widziały w nich nie tylko placówki doku- i opiece nad zabytkami. Pojawiła się w niej nowa mentujące dziedzictwo, ale czasem także potencjalną forma ochrony – park kulturowy21. W tworzeniu przeciwwagę dla wojewódzkich konserwatorów za- idei parków i opracowywaniu stosownych regulacji bytków, których decyzje wielokrotnie były kontesto- czynny udział brali pracownicy ośrodków regional- wane przez władze samorządowe. Doszło nie tylko nych, a one same aktywnie uczestniczyły w opraco- do składania propozycji przejścia pracowników pod wywaniu dokumentacji tych szczególnych miejsc. skrzydła samorządów, ale nawet do interpelacji posel- Na koniec 2011 roku tę formę ochrony ustanowiono skich w sprawie przekazania samorządowi ośrodków dla 22 obszarów22. Dla innych stref prace lub proce- regionalnych. Poseł Alina Gut pisała m.in. „Szanow- dury uchwalania trwają. Podobne zaangażowanie ny Panie Ministrze! […] Lubelski Regionalny Ośro- ośrodki regionalne wykazały przy dokumentowaniu dek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego i przygotowywaniu wniosków dotyczących miejsc

86 realizacje

mających stać się pomnikami historii23, działając nie zainteresowań ośrodków. Na plan pierwszy wysuwał tylko na rzecz ochrony zabytków, ale także lokalnej się ośrodek w Trzebinach, oddział ośrodka w Pozna- tożsamości oraz ugruntowywania tradycji kulturo- niu24. Od roku 1990 placówką kieruje M. Wróbel. wej. Notabene pracownicy ośrodków regionalnych Wykonano w niej opracowania dotyczące stanowisk uczestniczyli w przygotowaniu wytycznych do po- archeologicznych na terenie dawnego województwo mników oraz w procedurach ich uzgadniania z Kan- leszczyńskiego, Przemęckiego Parku Krajobrazowe- celarią Prezydenta RP. Podobnie było z programami go, Parku Krajobrazowego im. Dezyderego Chła- monitoringu miejsc o szczególnym znaczeniu. powskiego i Wielkopolskiego Parku Narodowego. Ośrodki regionalne po 2000 roku, na mocy de- W innych ośrodkach zadania z zakresu archeolo- cyzji Ministerstwa Kultury i Generalnego Konser- gii prowadzono w miarę możliwości zatrudnienia watora Zabytków, opracowywały dokumentacje osób o odpowiednim poziomie profesjonalizmu, np. wpisów na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturo- w ośrodku w Krakowie dr S. Kołodziejski (współau- wego UNESCO. Miejsca wpisane na tę prestiżową tor, wraz z L. Kajzerem i J. Salmem, monumental- listę stały się znakiem pozycji Polski na kulturowej nego Leksykonu zamków w Polsce, Warszawa 2004) mapie świata. Dzięki pracy specjalistów z ośrodków prowadził prace wykopaliskowe i badawcze zamków regionalnych (we Wrocławiu, w Krakowie i Rzeszo- w Białym Kościele i Sułoszowej, a ośrodek w Toru- wie) na Liście UNESCO znalazły się: niu badał i dokumentował relikty archeologiczne • Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy, swego regionu. Ośrodek w Łodzi wraz z Instytutem • kościoły drewniane w Małopolsce i na Podkarpaciu, Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego prowadził ba- • Hala Stulecia we Wrocławiu. dania wczesnośredniowiecznych kościołów w środ- Nie udało się dotychczas, z różnych względów, kowej Polsce (m.in. w Strońsku, Rudzie, Krzyworze- przeprowadzić wpisów Doliny Dunajca, Doliny ce, Żarnowie). Naloty lotnicze i zdjęcia wykonywane Prądnika, opactwa cystersów w Krzeszowie, Gdań- przez ośrodek w Łodzi (1999-2000) pozwoliły na od- ska, Kanału Augustowskiego i Jasnej Góry, ale pokrycie nowych stanowisk archeologicznych wzdłuż wstałe wówczas dokumentacje zachowują trwałą Odry i na Pomorzu. Znaczącym dorobkiem od- wartość. W roku 2012 złożono polsko-ukraiński działów terenowych jest uczestnictwo w odbiorach, wniosek o wpis drewnianych cerkwi karpackich; a także opiniowanie badań archeologicznych wy- w jego przygotowanie wiele pracy włożyły oddziały konywanych w ramach zleceń Generalnej Dyrekcji terenowe w Krakowie i Rzeszowie (pod kierunkiem Dróg Krajowych i Autostrad. Ośrodek w Gdańsku dyr. M. Czuby i dyr. J. Rulewicza). Ośrodki zajmo- w latach 2004-2006 uczestniczył w badaniach ar- wały się nie tylko opracowywaniem dokumentacji cheologicznych na terenie Centrum Dominikań- na potrzeby wpisu, ale też brały czynny udział w pra- skiego. W Oddziale Terenowym NID we Wrocła- cach nad raportem okresowym dotyczącym polityki wiu funkcjonuje stale uzupełniana i weryfikowana państwa w zakresie realizacji Konwencji Światowe- baza stanowisk archeologicznych (zarządzana przez go Dziedzictwa UNESCO (lata 2003-2005; prace program ArPol). Informacje gromadzone w bazie koordynował ośrodek w Krakowie). Służą bieżącą pochodzą z badań powierzchniowych Archeolo- pomocą i konsultacjami w sprawach trudnych (np. gicznego Zdjęcia Polski oraz badań ratowniczych problem otoczenia Państwowego Muzeum Au- związanych z inwestycjami prowadzonymi w woje- schwitz-Birkenau czy poszerzenie wpisu kopalni soli wództwie dolnośląskim. Baza zawiera dane z ponad w Wieliczce o podziemne wyrobiska kopalni soli 30 tys. stanowisk archeologicznych, co z kolei daje w Bochni; A. Siwek). liczbę ponad 50 tys. faktów osadniczych. Również w tworzonych przez oddział opracowaniach znajdują Archeologia się obszerne fragmenty poświęcone pradziejom oraz mapy z lokalizacją obiektów archeologicznych. Inną Badania archeologiczne, gromadzenie wiedzy o sta- formą działalności na tym polu było np. zorganizo- nowiskach i znaleziskach archeologicznych zawsze wanie obozu archeologicznego w Koniecpolu (2009) znajdowały się w orbicie nie tylko zadań, ale także przez ośrodek w Katowicach.

87 realizacje

Popularyzacja wiedzy zajmuje się także obsługą organizacyjną ważnego o dziedzictwie kulturowym konkursu „Zabytek zadbany”. Coroczny konkurs jest ogłaszany przez ministra kultury i dziedzictwa W miarę rosnących wpływów ośrodków wśród lo- narodowego, a od 2011 roku, realizowany de facto kalnych władz i społeczności oraz gromadzonego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, jest skiero- zasobu informacji większą wagę zaczęto przykładać wany do właścicieli i zarządców zabytkowych obiek- do działań na rzecz szeroko pojmowanej promocji tów wpisanych do rejestru. Jego celami są: promocja dóbr kultury. Z inicjatywy prof. W. Kowalskiego, skutecznej opieki nad zabytkami i upowszechnia- ówczesnego Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego nie najlepszych wzorów właściwego utrzymania Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, od 1993 roku i zagospodarowania obiektów29. ośrodki organizowały Europejskie Dni Dziedzictwa Przez lata na szeroką skalę prowadzono dzia- (początkowo pod nazwą Europejskie Dni Dziedzic- łalność wydawniczą, a wiele cyklicznych publika- twa Kulturowego), odbywające się pod patronatem cji ośrodków regionalnych cieszyło się dużym za- Rady Europy oraz Ministerstwa Kultury i Sztuki. interesowaniem badaczy i miłośników zabytków. Pilotażowo EDD zorganizowano już w 1992 roku W Gdańsku ukazywały się „Teka Gdańska” (od 1991 w Gdańsku, prezentując wystawę „Europejskie roku) oraz „Informator Pomorze Wschodnie-Prusy” Dziedzictwo Rozproszone” przedstawiającą rozmiar (od 1992). Ośrodek w Krakowie od 1994 roku wydaje strat oraz zaginione w wyniku II wojny światowej „Teki Krakowskie”, pismo nagrodzone w 1999 roku elementy wyposażenia wnętrz, zbiory i archiwalia przez Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków gdańskie25. Naczelną ideą EDD, obecnie jednego ze i Generalnego Konserwatora Zabytków, a Ośrodek sztandarowych projektów NID, była i jest populary- w Rzeszowie publikował w latach 1995-2004 „Rze- zacja wiedzy o zabytkach, tożsamości i krajobrazie szowską Tekę Konserwatorską”. W latach 1992-2003 kulturowym oraz udostępnianie obiektów zabytko- zajmowano się działalnością wydawniczą także wych nieprzystosowanych na co dzień do zwiedza- w Toruniu. Oprócz książek autorstwa pracowników nia26. W ramach EDD odbywały się sesje, wycieczki, ośrodka oraz autorów zewnętrznych wydawano dwa konkursy dla dzieci i młodzieży, wydawano foldery, periodyki: „Pomorze Nadwiślańskie” (1992-1997; otwierano miejsca trudno dostępne i nieznane szer- 11 numerów) oraz „Przegląd Regionalny” (1992-1999; szym kręgom społeczeństwa27. Doprowadziło to 16 numerów); ponadto wydano sześć zeszytów serii do zaangażowania się w EDD samorządów lokal- „Dziedzictwo Regionu”. W Białymstoku ukazywał nych, przewodników PTTK, towarzystw regional- się periodyk „Białostocczyzna” (do 2002 roku). Cie- nych, mass mediów. Często imprezom towarzyszy- kawy był cykl wydawniczy Kościół katolicki na Pod- ły wystawy okolicznościowe, które organizowano lasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych pod redakcją w ośrodkach także przy innych okazjach. Ważnym J. Maroszka. Regionalny Ośrodek w Lublinie w 1995 programem, realizowanym w latach 2005-2009 roku rozpoczął wydawanie periodyku „Lubelszczy- przez ośrodek mazowiecki, były spotkania dysku- zna”, a w 1998 roku opracowań książkowych w se- syjne pod nazwą Piątki Konserwatorskie na Zamku rii „Biblioteka Lubelszczyzny”. Pierwszą książką Królewskim w Warszawie. Ogółem zorganizowano była Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie dr. 15 debat, w ramach trzech cykli tematycznych do- J. Żywickiego, nagrodzona w 1994 roku przez Za- tyczących rewitalizacji zdegradowanych zabytko- rząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Za- wych centrów miast mazowieckich. Przedstawicie bytków oraz Generalnego Konserwatora Zabytków ośrodków zasiadali w jury konkursów dotyczących w konkursie na najlepsze prace naukowe związane ochrony narodowego dziedzictwa kultury, m.in. z ochroną zabytków. Kolejną była praca J. Niedź- w Krakowie (ufundowana przez Urząd Marszałkow- wiedzia Leksykon historyczny miejscowości dawnego ski Nagroda im. Mariana Korneckiego za ratowanie województwa zamojskiego (2003). W roku 2002 roz- architektury drewnianej) czy Olsztynie (ośrodek był poczęto wydawanie serii „Dzieje Gmin Zamojszczy- pomysłodawcą konkursu architektonicznego „Twój zny”. Oddział Terenowy w Kielcach miał w swoim dom – dialog z tradycją”28). Ośrodek w Olsztynie dorobku nie tylko pojedyncze wydawnictwa, ale

88 realizacje

również serie wydawnicze, m.in. „Dzieje i Zabyt- miejsce opowiada swoją historię, czyli rzecz o dzie- ki Małych Ojczyzn”. Zespół Badań Regionalnych dzictwie wiejskim (m.in. T. Palacz i D. Matyaszczyk; Warszawy i Mazowsza wydawał w latach 1993-2002 2000)30. Staraniem ośrodka w Szczecinie ukazała periodyk „Mazowsze” (15 zeszytów). Wśród druków się publikacja Kreską i sercem (red. E. Kulesza-Szer- zwartych ukazały się m.in. opracowania krakowskie: niewicz, B. Makowska; 2008), poświęcona pamięci S. Kołodziejskiego Średniowieczne rezydencje obron- prof. Stanisława Latoura. ne możnowładztwa na terenie województwa krakow- Z czasem zaczęto ściśle współdziałać z insty- skiego (1995), J. Bogdanowskiego Królewski ogród na tucjami zajmującymi się turystyką. We współ- Łobzowie (1997), Księga Jubileuszowa dra Maria- pracy z PTTK i POT zweryfikowano istniejące na Korneckiego. Patientia et tempus (red. O. Dyba, w regionach szlaki turystyczne (wiele z nich funk- 1999), M. Korneckiego Kościoły drewniane w Ma- cjonowało tylko na papierze), włączono się w wy- łopolsce (1999), J. Bogdanowskiego Ogrody w Polsce tyczanie nowych. Szlaki to jedna z podstawowych (1999). W Rzeszowie publikowano m.in. materiały form promocji zasobów dziedzictwa przyrodnicze- z sesji naukowych (m.in. Losy cerkwi w Polsce, Roz- go i kulturowego. Zwłaszcza w ostatnich latach sta- wój przestrzenny miast galicyjskich…, Z dziejów po- ły się one popularną formułą prezentowania oferty wstania, odbudowy i konserwacji kościoła farnego turystycznej regionów. Widocznym efektem jest w Jaśle) oraz popularnonaukowe serie wydawnicze Szlak Architektury Drewnianej, którego pierw- dotyczące kościołów drewnianych czy zabytków nie- szą część opracowano merytorycznie w ośrodku materialnych. Praktyczne zastosowanie miała publi- w Krakowie (dr M. Kornecki, T. Śledzikowski, kacja Waloryzacja zabytkowego zasobu wsi wojewódz- R. Marcinek), a następną w Rzeszowie (A. Fortu- twa opolskiego – cele, metody, praktyka autorstwa na-Marek)31. Pierwotna koncepcja przebiegu szlaku ROBiDZ w Opolu. Ciekawe publikacje wydawał została z czasem rozbudowana. Szlak Architektury ośrodek w Toruniu, przez wiele lat kierowany przez Drewnianej powstał w ramach współpracy woje- dr. Z. Jabłońskiego. Spośród wielu należy wymienić wództw śląskiego, małopolskiego i podkarpackie- prace: R. Kola, L. Kotlewski, Drewniane wodociągi go, trwającej w latach 2001-2003. Kilka lat później, Torunia” (2003), W. Kowalik, Główne założenia wo- w latach 2008-2009, oznakowano Szlak Architek- jewódzkiej polityki kulturalnej (1997) czy Z. Mameła tury Drewnianej w województwie świętokrzyskim. Siedem wieków aptekarstwa toruńskiego (1997). Dużą Jest nadzieja, że z czasem szlak ten nie tylko obej- wagę miały publikacje białostockie: Katalog zabyt- mie cały obszar Polski, ale także zostanie połączo- kowego budownictwa drewnianego województwa pod- ny z analogicznymi trasami w krajach sąsiednich. laskiego, t. I: Architektura sakralna powiat augustow- Obiekty oznakowano tablicami informacyjnymi ski, sejneński, suwalski (J. Kotyńska-Stetkiewicz, – stojącymi przed głównym wejściem do obiektów G. Ryżewski; 2005) oraz Sokołów Podlaski. Dzieje – na których umieszczono krótki rys historyczny miasta i okolic (red. G. Ryżewski; 2006). Wśród wy- obiektu w trzech wersjach językowych (polskiej, dawnictw kieleckich uwagę zwracają Architektura angielskiej i niemieckiej) oraz schematyczną map- pierwszych dziesięcioleci XX wieku w Kielcach (red. kę całego szlaku wraz z oznaczeniem usytuowania L. Adamczyk; 1999) i Cystersi. Misjonarze Europy obiektu na szlaku. Infrastrukturalne zagospodaro- (red. dr K. Głowacki, 1994). W Poznaniu ukazały się wanie szlaku w całości wykonały urzędy marszał- drukiem m.in. Międzyrzecz i okolice (T. Łuczak, D. kowskie. Szlak jest obecnie jednym z najbardziej Matyaszczyk; 1998), interdyscyplinarna praca, prze- rozpoznawalnych produktów turystycznych, sku- łamująca dotychczasowy sztywny kanon monografii tecznie promującym dziedzictwo kulturowe. Jego miejskich, oraz Miejsca i obiekty kultu w Wielkopol- miejskim odpowiednikiem może być zrealizowany sce: prahistoryczne, chrześcijańskie i judaistyczne (M. w Poznaniu projekt „Trakt Królewsko-Cesarski” Wróbel, D. Matyaszczyk, K. Jodłowski, T. Palacz; (2004), ukazujący miejsca i obiekty w stolicy Wiel- 1996), a także przeznaczona dla samorządowców, kopolski związane z władcami polskimi i obcymi, wskazująca, jak czytać krajobraz kulturowy, jak po- obejmujące okres od przyjęcia chrześcijaństwa aż po znawać dziedzictwo, jak je cenić, publikacja Każde I wojnę światową.

89 realizacje

Współpraca zagraniczna oraz eksponatów z muzeów, bibliotek i archiwów polskich i niemieckich). W latach 2009-2011 w ośrodku Ośrodki regionalne od 1992 roku nawiązywały kon- w Olsztynie (we współpracy m.in. z Fundacją „Bo- takty z partnerami zagranicznymi, a współpraca russia” oraz Nadleśnictwem Pisz) zorganizowano transgraniczna stała się ważnym aspektem działań. projekt edukacyjny „Zaginione wioski Puszczy Pi- Przykładowo Ośrodek w Krakowie współpracował skiej”, z udziałem wolontariuszy z Niemiec, Polski ze słowackim służbami konserwatorskimi i placów- i Rosji. Uporządkowano i zinwentaryzowano sześć kami badawczymi (m.in. Strediskiem Slovenskeho zdewastowanych i zapomnianych cmentarzy, wyko- Ustavu Pamiatnikovej Starostlivosti w Lewoczy), nano dokumentację, ustawiono dwujęzyczne tablice a jego dyrektor, Z. Myczkowski, został delegowany informacyjne. Niektóre działania były ukierunko- przez Pełnomocnika Rządu RP ds. Polskiego Dzie- wane na potrzeby partnerów egzotycznych. W roku dzictwa Kulturowego za Granicą do Zespołu Eksper- 2010, we współpracy z Międzynarodowym Centrum tów Komisji Dziedzictwa Rady Europy32. Ośrodki Kultury, zaprezentowano w Krakowie specyfikę służyły pomocą przy organizacji międzynarodowych działań KOBiDZ w zakresie ochrony dziedzictwa przedsięwzięć centrali, np. wizyt zabytkoznawców podczas polsko-indyjskiej konferencji „HERITAGE z Białorusi i Ukrainy (m.in. w ramach Akademii AWARENESS Study visit of INTACH Team to Nieświeskiej). Pracownicy ośrodków wygłaszali dla Poland” (A. Siwek). nich referaty oraz służyli pomocą jako przewodni- cy. Ośrodek w Gdańsku organizował „The Baltic *** Sea Coastal Landscape Seminar”, którego wyniki ukazywały się od 1996 roku w formie anglojęzycz- W ciągu 20 lat funkcjonowania ośrodki wykonały nego biuletynu33. Ośrodki w Toruniu i Łodzi nawią- ogromną pracę związaną z dokumentacją polskiego zały współpracę z regionem kiejdańskim na Litwie dziedzictwa kulturowego. Wniosły znaczący wkład (1997-2001). Ośrodki regionalne brały także udział w setki konferencji, sympozjów i szkoleń, a przede w międzynarodowych programach badawczych (np. wszystkim zdołały przekonać władze regionalne, ośrodek w Toruniu w programie „Dachy Europy”). że krajobraz kulturowy i zabytki są tym, o co warto Istotna była współpraca z organizacjami międzyna- dbać, ponieważ inwestycje zwracają szybko rosnący rodowymi, m.in. TICCIH, w przedmiocie ochrony ruch turystyczny i coraz bardziej doceniany „prze- zabytków architektury przemysłowej (m.in. ośrodki mysł czasu wolnego”. W wielu regionach ośrodki w Łodzi i Szczecinie). Dzięki Fundacji Współpra- stały się dla władz poważnym i stałym partnerem cy Polsko-Niemieckiej ośrodki otrzymały pierwszy w zakresie ochrony krajobrazu kulturowego oraz sprzęt komputerowy (1993). Późniejsza współpraca kształtowania polityki regionalnej, a ich przedsta- transgraniczna również była owocna, a świadczy wiciele regularnie uczestniczą np. w komisjach roz- o tym i wpis Parku Mużakowskiego na Listę Świato- dzielających fundusze samorządowe przeznaczone wego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, i cenna na konserwację zabytków. W archiwach i bazach publikacja Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk autorstwa danych zgromadzono unikatową, stale weryfiko- S. Brzezickiego, Ch. Nielsena, G. Grajewskiego waną i uzupełnianą wiedzę, z której będzie można i D. Poppa, opublikowana w 2006 roku34. Ośrodek korzystać jeszcze przez wiele lat. Należy mieć tylko w Szczecinie od 2004 roku jest współorganizato- nadzieję, że powstanie jednolita platforma cyfrowa rem corocznej „Polsko-Niemieckiej Konferencji umożliwiająca sprawniejsze czerpanie informacji ANTIKON – Architektura ryglowa – wspólne dzie- z poszerzających się zasobów. Obecnie można od- dzictwo”. Po stronie niemieckiej partnerem jest Lan- nieść wrażenie, że z dorobku oddziałów terenowych desamt für Kultur und Denkmalpflege Schwerin. nie korzysta się intensywnie, nie docenia się wiedzy We współpracy z tym samym urzędem oraz Zam- ludzi, którzy doskonale znają swój teren. A nie za- kiem Książąt Pomorskich w Szczecinie, WKZ i BDZ stąpią ich przyjeżdżający ad hoc eksperci, którzy czę- w Szczecinie w latach 2005-2006 zrealizowano sto muszą się kompetentnie wypowiedzieć o miej- „Zamki i rezydencje na Pomorzu” (wystawa modeli scu, którego nigdy wcześniej nie widzieli. Nie mają

90 realizacje

możliwości wyławiania informacji z prasy lokalnej, studentów nie będzie już dane uczyć się od „klasy- nie wiedzą o publikacjach ukazujących się w nie- ków”, tak czy inaczej związanych z działalnością wielkich nakładach, a wydawanych przez gminy, ośrodków. Wysłuchać ze swadą wygłaszanego mono- prowincjonalne muzea i stowarzyszenia, nie dzwo- logu prof. Tadeusza Chrzanowskiego czy prof. An- nią do nich i nie piszą lokalni miłośnicy zabytków. drzeja Tomaszewskiego, zobaczyć, jak prof. Janusz Oddziały terenowe to jedyne, rzeczywiście skuteczne Bogdanowski kilkoma ruchami ołówka rozwarstwia źródło pozyskiwania precyzyjnej wiedzy o zabytkach skomplikowany krajobraz kulturowy, uczestniczyć i środowisku kulturowym w regionach. Niebezpie- w spontanicznym seminarium na temat drewniane- czeństwo dla efektywnej pracy oddziałów rysuje się go kościółka, erudycyjnym show dr. Mariana Kor- poprzez poszerzającą się lukę pokoleniową. Przycho- neckiego i Jerzego Tura. Czas nie ma bowiem litości dzący na kilka tygodni lub miesięcy stażyści to za nawet dla niezastąpionych, lecz nadal warto uczyć mało, a na pracy wolontariuszy nie można budować się od ludzi doświadczonych, oddanych sprawie za- instytucji państwowej. Szkoda, że brakuje etatów dla bytków, jakich w naszej instytucji nie brakuje. Choć- ludzi młodych, którzy muszą mieć od kogo się uczyć. by wydawali się staromodni, bo w konserwatorstwie Szczegółowej wiedzy o zabytkach w regionie nie spo- nuta konserwatyzmu to wartość, nie piętno. sób poznać nawet w najlepszej uczelni. Trzeba jej nabyć podczas objazdów terenowych, przeglądania starych zdjęć i map, analizy wypisów archiwalnych. Roman Marcinek Jeśli tego zaniedbamy, w przyszłości pozostanie nam • Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturo- wego w Krakowie, chaotyczna wiedza rodem z internetu, powoływanie • Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Kra- się na strony i publikacje pasjonatów, a ostatecznie kowie, stara dokumentacja (często licząca kilkadziesiąt lat) • Oddział Terenowy Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Krakowie, zgromadzona w urzędach konserwatorskich i post- • Oddział Terenowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Kra- pekazetowskich archiwach. Pokoleniu dzisiejszych kowie.

Przypisy P. Jaskanis, J. Purchla, B. Szmygin, Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego, http://www.kongreskultury.pl/title, 1 GKZ realizował swoje zadania przy pomocy Biura Ochrony pid,508.html. Dóbr Kultury i Muzeów PSOZ. Był organem administracyj- 3 Ośrodki regionalne powstały na bazie rozproszonej orga- nym II instancji postępowania w sprawach ochrony dóbr nizacji z okresu PRL, składającej się z Biur Dokumentacji kultury. PSOZ działała przy ministrze. Wojewódzki konser- Zabytków w każdym województwie. W siedmiu wojewódz- wator zabytków miał status terenowego organu w sprawach twach do PSOZ wcielono wojewódzkie ośrodki archeologicz- ochrony jako I instancja. no-konserwatorskie, działające jak wspomniane biura. Ośro- 2 PSOZ została zespolona z wojewódzką administracją rzą- dek w Poznaniu nosił nazwę Wielkopolski Ośrodek Studiów dową 1 X 1996 r. Organem ochrony dóbr kultury został i Ochrony Środowiska Kulturowego, w Szczecinie – Regio- ponownie wojewoda. GKZ z ustawowego upoważnienia nalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego działał w imieniu ministra, pełniąc de facto funkcję cen- Pomorza Zachodniego. tralnego organu administracji z obsługą w jednostce wy- 4 A. Böhm, P. Dobosz, P. Jaskanis, J. Purchla, B. Szmygin, Ra- odrębnionej z ministerstwa. Wojewódzki Konserwator port o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego: http://www. Zabytków mógł też otrzymać upoważnienie wojewody do kongreskultury.pl/title,pid,508.html. wykonywania w zakresie ochrony dóbr kultury dodatko- 5 Przykładowo historyczna ziemia krakowska sięgała od Ja- wych kompetencji i zadań wymienionych w innych usta- ślisk na wschodzie, po Żywiecczyznę na zachodzie i Wyżynę wach niż ustawa o ochronie dóbr kultury. Służba Ochrony Wieluńską na północy; taki też zasięg terytorialny działania Zabytków (SOZ) zastąpiła PSOZ 1 I 1999 r. Dostosowano przyjął w chwili swej organizacji Regionalny Ośrodek Stu- ją do nowej struktury administracyjnej kraju i tzw. ustaw diów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie. ustrojowych. Wzmocniono pozycję Wojewódzkiego kon- 6 W zarządzeniu ministra kultury i sztuki nr 36 z 29 XII serwatora zabytków, GKZ zaś stał się centralnym organem 1990 r. ze statutem ODZ był wymieniony „oddział tereno- administracji rządowej z własnym, odrębnym urzędem, za wy” w Warszawie, który z przyczyn administracyjno-ekono- pomocą którego kierował służbą pod względem merytorycz- micznych stanowił wewnętrzny dział centrali. W roku 2002 nym. GKZ utracił status centralnego organu administracji powstał Dział Badań i Dokumentacji Warszawy i Mazowsza, 1 VII 2002 r., wyznaczono mu pozycję sekretarza lub pod- w 2007 r. przekształcony w Regionalny Ośrodek Badań i Do- sekretarza stanu w ministerstwie; zob. A. Böhm, P. Dobosz, kumentacji Zabytków w Warszawie.

91 realizacje

7 Zarządzenie nr 19/06 dyrektora Krajowego Ośrodka Badań i muzealnictwa przypadła w r. 1996 zespołowi gdańskiemu i Dokumentacji Zabytków z 30 VIII 2006 r. w sprawie okre- (w składzie J. Czyszek, K. Babnis, A. Szułdrzyński), za pra- ślenia zasięgu terytorialnego działania Regionalnego Ośrod- cę Rozpoznanie wartości środowiska kulturowego do studium ka Badań i Dokumentacji Zabytków w Opolu (na podstawie uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego § 35 Regulaminu organizacyjnego KOBiDZ). gminy Skarszewy. 8 Zgodnie z załącznikiem nr 1 do Zarządzenia nr 16/10 dyrek- 15 Za opracowania Wartości kulturowe gminy Wijewo, woj. lesz- tora Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków z 6 czyńskie (1993) i Wartości kulturowe gminy Zbąszynek, woje- VIII 2010 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego wództwa zielonogórskie” (1994) zespół w składzie R. Banach, Krajowemu Ośrodkowi Badań i Dokumentacji Zabytków. D. Matyaszczyk, T. Łuczak, T. Palacz, T. Marzęta otrzymał 9 Zmiana nazwy zgodnie z Zarządzeniem nr 32 ministra kul- nagrodę Ministra Kultury i Sztuki oraz Stowarzyszenia Kon- tury i dziedzictwa narodowego z 23 XII 2010 r. w sprawie serwatorów Zabytków. zmiany nazwy i zakresu działania Krajowego Ośrodka Badań 16 Oddział Terenowy w Opolu jako pierwszy w Polsce ukoń- i Dokumentacji Zabytków; Statut NID (załącznik do ww. za- czył weryfikację rejestru zabytków nieruchomych – z koń- rządzenia MKiDN). cem 2011 r. zakończono objazdy w terenie, w styczniu 2012 10 Trzeba podkreślić wielkie zasługi Ośrodka w Łodzi, jego pra- r. ukończono prace gabinetowe – raporty do dwóch ostatnich ce związane z katalogowaniem i opracowywaniem danych powiatów. Oddział Terenowy w Katowicach na dzień 31 XII dotyczących zakładów włókienniczych, ukoronowane liczny- 2011 r. zweryfikował 3628 obiektów wpisanych do rejestru mi specjalistycznymi wydawnictwami, które często po raz zabytków województwa śląskiego, co stanowi 90% zasobu. pierwszy ukazały potencjał i imponujący architektoniczny 17 Operaty kulturowe do planów zagospodarowania przestrzen- kształt łódzkich przędzalni. Wśród nich są prace: A. Szram, nego: otuliny Ojcowskiego Parku Narodowego (1992), Biesz- Inicjatywy budowlane I.K. Poznańskiego jako wyraz mecenatu czadzkiego Parku Narodowego (1994), Ojcowskiego Parku artystycznego łódzkiego przemysłowca oraz K. Stefański, Jak Narodowego (1996), Tatrzańskiego Parku Narodowego zbudowano przemysłową Łódź – architektura i urbanistyka mia- (1997-1998), Pienińskiego Parku Narodowego (1998-2000) sta 1821-1914 (nagrodzona w 2001 r. „Złotym Ekslibrisem” oraz Drawieński Park Narodowy (wraz z otuliną) i jego war- dla najlepszego łódzkiego wydawcy). tości kulturowe (1998). 11 Badania i opracowania zabytkowych zespołów architektury 18 Efektem tej akcji są obszerne katalogi utraconych dzieł sztu- obronnej oraz zabytków techniki prowadził m.in. ośrodek ki i obiektów rzemiosła artystycznego. w Rzeszowie dla zespołu Twierdzy Przemyśl (zostały zakoń- 19 Wykonano czterotomowe opracowanie dotyczące dróg woje- czone wydaniem publikacji Twierdza Przemyśl), zespołów wódzkich i powiatowych, zawierające charakterystykę ogól- schronów kolejowych w Stępinie-Cieszynie i Strzyżowie, ną zasobu, ankiety dla każdej z dróg oraz tabele podsumowu- zabytkowej linii kolejki wąskotorowej Przeworsk-Dynów. jące; przeprowadzono kampanię edukacyjną, m.in. wystawę 12 „Studia i materiały. Krajobrazy”, t. 18 (30), Warszawa 1998. „Nasze dziedzictwo – aleje przydrożne Warmii i Mazur”. 13 Przykładowo w Krakowie wykonano: „Ochrona i konserwacja 20 Interpelacja nr 5668, Lublin, 5 XII 2006 r. zabytkowego krajobrazu kulturowego” dla gminy Drwinia 21 Park kulturowy jako forma ochrony zabytków jest tworzo- (1995) i Świątniki Górne (1997), województwa krakowskie- ny w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowa- go (1996), województwa tarnowskiego (1997), województwa nia wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami bielsko-bialskiego (1998), województwa nowosądeckiego nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji (1998), a także: „Dokumentacja dla utworzenia Niepołomic- budowlanej i osadniczej. Definicja według art. 16, ust. 1. usta- kiego rezerwatu kulturowego” (1997), „Archeologia krajowy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 VII brazu kulturowego ziemi krakowskiej w średniowieczu” 2003 r. (Dz.U. nr 162, poz. 1568). (1997), „Krajobraz kulturowy historycznej ziemi krakowskiej 22 Aktualny wykaz na stronie internetowej Narodowego Insty- – zestawienie zachowanych map katastralnych dla obsza- tutu Dziedzictwa. ru województw krakowskiego, tarnowskiego i nowosądec- 23 Jw. kiego” (1997), „Zestawienie zachowanych map katastralnych 24 Korzeniami placówka trzebińska sięga 1981 r., kiedy powstał dla obszaru województwa bielsko-bialskiego i ziemi chrza- Wojewódzki Ośrodek Archeologiczno-Konserwatorski (tzw. nowskiej” (1998). WOA-K). Od roku 1985 znalazł siedzibę w XVII-wiecznym 14 Przygotowane przez zespół wrocławski opracowania dla zespole pałacowo-parkowym w Trzebinach. Do roku 1994 województw: jeleniogórskiego, legnickiego, wałbrzyskiego w Trzebinach znajdował się Wydział Archeologiczny Pań- i wrocławskiego zostały w 1999 r. przekazane do dyspozycji stwowej Służby Ochrony Zabytków (PSOZ) w Lesznie. wojewody i marszałka województwa dolnośląskiego. Wyko- 25 A. Kostarczyk, J. Dąbrowski, Regionalny Ośrodek Studiów rzystano je do opracowania zagadnień ochrony dziedzictwa i Ochrony Środowiska Kulturowego w Gdańsku, „Ochrona Za- kulturowego przez Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne. Za bytków” 2002, nr 1, s. 79. opracowanie Studium uwarunkowań i kierunków zagospoda- 26 Przykładowo w Krakowie w pierwszym roku imprezy umoż- rowania przestrzennego oraz strategii zrównoważonego rozwoju liwiono zwiedzanie skarbców średniowiecznych klasztorów gminy Cedynia zespół, w którego skład wchodzili pracownicy (Franciszkanów, Dominikanów, Benedyktynów, Augustia- ROSiOŚK w Szczecinie (K. Kalita-Skwirzyńska, B. Makowska, nów, Norbertanek). Ekspozycję połączono z prezentacją J. Nekanda-Trepka, Anna Walkiewicz i Eugeniusz Wilgocki) wnętrz klauzurowych, częściowo udostępnionych po raz otrzymał w 2003 r. nagrodę III stopnia ministra infrastruk- pierwszy. W 1994 r. otwarto dwory oraz rezydencje w Kra- tury za wybitne osiągnięcia twórcze w dziedzinie Plano- kowie i okolicach. W roku 1995 organizatorzy postanowi- wania Przestrzennego i Urbanistyki. Nagroda Generalnego li zwrócić uwagę na znaczenie zabytków techniki oraz ich Konserwatora Zabytków oraz Stowarzyszenia Konserwa- szybką degradację. torów Zabytków w konkursie na najlepsze prace studialne, 27 Za organizację EDD poświęconych kulturze cysterskiej na naukowe i popularyzatorskie dotyczące ochrony zabytków Pomorzu z centralną imprezą w dawnym klasztorze w Koł-

92 realizacje

baczu ośrodek w Szczecinie otrzymał nagrodę Fundacji Kró- 31 Opracowania wykonane w ośrodkach na zlecenie urzędów la Baudoina (1994). marszałkowskich zawierały wytyczenie tras szlaku, wybór, 28 To swoiste pokłosie opracowania Tradycje budownictwa opis i dane historyczne odnoszące się do różnorodnych mieszkalnego i gospodarskiego na terenach wiejskich Warmii obiektów zabytkowych i zespołów obiektów drewnianej ar- i Mazur. chitektury (obiekty sakralne, zespoły zabudowy małomia- 29 Charakter edukacyjny konkursu polega na popularyzacji steczkowej, dwory, architektura uzdrowiskowa i skanseny). wiedzy dotyczącej właściwego postępowania z zabytkami 32 W Strasburgu w październiku 1992 r. wystąpił jako przedsta- architektury podczas ich użytkowania oraz w trakcie prze- wiciel Polski z inicjatywą tzw. ochrony zintegrowanej (dzie- prowadzanych remontów. Ocenie jury konkursowego podle- dzictwa kulturowego i naturalnego). Spotkała się ona z wiel- ga jakość i zakres prac konserwatorskich, restauratorskich kim zainteresowaniem, weszła w życie w wielu miejscach lub budowlanych, a także wykonane rewitalizacje zabytków kontynentu. W swej kolebce, w Polsce – nie (z wyjątkiem architektury. Konkurs promuje właściwe użytkowanie zabyt- parków narodowych). kowych obiektów, ochronę „substancji zabytkowej” podczas 33 A. Kostarczyk, J. Dąbrowski, Regionalny Ośrodek…, jw., s. 80. wykonywanych remontów, utrzymanie estetycznego wyglą- 34 Pierwszy tom polsko-niemieckiej serii wydawniczej przedstawia du budowli oraz ich otoczenia, które nierzadko jest również złożone dzieje regionu, historię architektury i sztuki od X do XX w. wpisane do rejestru zabytków. oraz wybrane pamiątki przeszłości – ponad 1200 miejscowo- 30 Pełny wykaz publikacji poszczególnych ośrodków znajduje się ści i 2500 obiektów architektury i budownictwa (z wystrojem na stronie internetowej Narodowego Instytutu Dziedzictwa, i wyposażeniem). Jednocześnie ukazało się wydanie niemiec- www.zabytek.pl. kie Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler in Polen. Schlesien.

verified information about cultural heritage. Cooperation with Summary local governments resulted in the implementation of the “Pro- grammes for the Guardianship of Monuments” and the cre- Twenty years of activity of regional centres ation of a methodological guide on the subject, among others. Problem-based conferences organised by the Centres were and ince their foundation on the 1st of July 1991 until now, the still are very significant. A new form of monument protection SRegional Centres and their founding body – the Centre for – cultural park, was created partly thanks to the experiences of Documentation of Monuments have been subject to changes and the employees of the Regional Centres. transformations. On the 29th of July 1998, the Minister of Cul- The Centres’ activity is visible when drawing up applica- ture and Art approved the existence of 11 Regional Centres for tions for monuments of history and inscriptions on the UNESCO Studies and Protection of Cultural Environment. At the begin- World Heritage List. Archaeological research, and gathering ning of 2003, CDM was transformed into the National Centre for knowledge about archaeological sites and finds have all the time Research and Documentation of Monuments, and the RCSPCEs been included in the orbit of the Centres’ tasks and interests. into Regional Centres for Research and Documentation of Monu- Since 1993, the Centres have organised the European Heri- ments. Yet another change of the name of the Regional Centres tage Days. This activity results in the engagement of local gov- into Local Divisions of the NCRDM occurred in 2010. Since the ernments, regional societies, PTTK (Polish Tourist and Sightsee- 1st of January 2011, these institutions have been operating as the ing Society), and the media in the preparation of the EHD. For Local Divisions of the National Heritage Board of Poland. years, publishing activity in the form of cyclical publications, The idea of the interdisciplinary nature of the Centres’ per- periodicals, and books has been carried out on a large scale. The sonnel remains unchanged. Collecting, processing, and sharing Centres have initiated and developed projects of cultural trails, information about the region’s heritage and cultural environ- including the wooden architecture trail. Since 1992, the Centres ment had and still has a permanent and fundamental value. In have established cooperation with heritage institutions in Slo- the beginnings of the Centres’ existence, it was important to vakia, Lithuania, and Germany (the inscription of the Muskauer make the local administration aware of the significance and Park on the UNESCO World Heritage List). The Regional Centres value of cultural property for the development of local commu- have cooperated with international organisations, and helped nities. In the mid-1990s, the Regional Centres became partners with organising international activities of the headquarters. of local governments in the implementation of tasks related In the 20 years of their existence, the Centres have carried out to the protection of monuments and the cultural environment. enormous work related to the documentation of the Polish cul- They cooperated with conservation services and nature conser- tural heritage. They have significantly contributed to hundreds vation institutions. In 2001, a programme of field verification of of conferences, symposiums, and trainings. They have convinced the register of monuments was prepared, which was resumed local authorities that the cultural landscape and monuments at- thanks to directors M. Gawlicki and P. Florjanowicz, and is still tract tourists and investments. The verification of the register of being carried out presently. monuments, which is being carried out right now, is an attempt Modern forms of documentation were introduced. After at a systemic review of the resources and the state of protection 1995, the Regional Centres received the records and resources of monuments in Poland. The Centres make up a network of the of the former PP PKZ (State Enterprise Monument Conserva- most deeply settled field agencies of the Ministry of Culture and tion Studios). The archives became available for the circle of National Heritage, providing access to up-to-date information researchers and students. In 2002, the Centres began cooperat- from the regions, the monitoring of monuments, and the possi- ing with Marshal Offices creating web portals which featured bility to directly communicate the state politics in the regions.

93 realizacje

94 realizacje

Zespół Ekspertów – 10 lat w służbie ochrony zabytków

Ewa Nekanda-Trepka architekt, badacz architektury

na prace badawcze i dokumentacyjne, mających służyć pomocą wojewódzkim konserwatorom zabytków. Zespół Ekspertów powstał na fali Generalny Konserwator Zabytków potrzebował przemian, jakie dokonywały się w naszym państwie – oprócz Ośrodka Dokumentacji Zabytków groma- i systemie ochrony zabytków po roku 1989. Powstał dzącego dokumentację z całego kraju – zespołu eks- samodzielny urząd Generalnego Konserwatora Zabyt- pertów i rzeczoznawców mogących mu służyć radą ków, kierowany przez Tadeusza Zielniewicza, które- i pomocą w rozstrzyganiu spraw w drugiej instancji. mu podlegali nowo powołani, wybrani w konkursach, Istniała także pilna potrzeba porządkowania rejestru wojewódzcy konserwatorzy zabytków. Dotychczaso- zabytków, w którym figurowało wiele obiektów nie- we Biura Dokumentacji Zabytków lub Biura Badań istniejących. W polskim systemie prawnym wpis do i Dokumentacji Zabytków, funkcjonujące w woje- rejestru zabytków następuje w drodze decyzji woje- wództwach, zostały przekształcone w oddziały Urzę- wódzkiego konserwatora zabytków, natomiast skreśle- du Generalnego Konserwatora Zabytków, tworząc nie – tylko w drodze decyzji Generalnego Konserwa- Państwową Służbę Ochrony Zabytków. Badawczo- tora Zabytków. Istniały też inne ośrodki podległe -dokumentacyjne jednostki szczebla wojewódzkiego, Generalnemu Konserwatorowi Zabytków: Ośrodek dotychczas współpracujące z Ośrodkiem Dokumenta- Ochrony Zbiorów Publicznych, zajmujący się bezpie- cji Zabytków w Warszawie, na tym poziomie przestały czeństwem głównie muzeów (przekształcony w 2011 istnieć. Dotychczasowy podział terytorialny kraju na roku w Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony 49 województw przy projektowanej reformie samorzą- Zbiorów); Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów dowej nie był satysfakcjonujący. Ośrodek Dokumenta- Pałacowo-Ogrodowych – zajmujący się dokumentacją cji Zabytków podjął się zadania opracowania meryto- parków, ogrodów i cmentarzy (istniejący następnie rycznych podstaw nowego podziału terytorialnego na pod nową nazwą Ośrodek Ochrony Zabytkowego podstawie kryteriów historyczno-kulturowych. Wyło- Krajobrazu, po kilku latach połączony z ODZ i prze- nione zespoły opracowały Syntezę Wartości Kulturo- kształcony w Krajowy Ośrodek Badań i Dokumenta- wych Przestrzeni Państwa Polskiego. Jej wyniki stano- cji Zabytków); Zespół Ekspertów Międzyresortowej wiły podstawę do lokalizacji i zakresu terytorialnego Komisji ds. Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staro- działania nowo powstałych ośrodków regionalnych, miejskich powołany przez Generalnego Konserwatora funkcjonujących w ramach ODZ i ukierunkowanych Zbytków prof. Wiktora Zina (Międzyresortowa

95 realizacje

Komisja została utworzona do realizacji wspólnych i architekt krajobrazu, Tadeusz Bernatowicz, historyk zadań kilku resortów, których prace wiązały się z re- sztuki oraz Julian Kołodziej specjalista od komunika- waloryzacją ośrodków miejskich), który miał duże cji w zespołach miejskich (także związany z poprzed- zasługi na przełomie lat 70. i 80. w opracowaniu stan- nim Zespołem Ekspertów). Jako architekt z doświad- dardu wprowadzania w ówczesne plany zagospodaro- czeniem w planowaniu przestrzennym oraz pracy wania przestrzennego ochrony obszarowej miast. Stra- w służbie ochrony zabytków dopełniałam zespołu, cił on podstawę istnienia, gdyż Komisja nie który mógł zmierzyć się z zagadnieniami związanymi funkcjonowała już od kilku lat. W roku 1992 zapadła z architekturą, urbanistyką i krajobrazem kulturo- decyzja o likwidacji samodzielnego zespołu i powoła- wym. Tadeusza Bernatowicza wkrótce zastąpił Artur niu nowego, ale albo w ramach Urzędu Generalnego Zbiegieni, także architekt z doświadczeniem w pracy Konserwatora Zabytków, albo w ramach Ośrodka w PP Pracownie Konserwacji Zabytków, który specja- Dokumentacji Zabytków, który wówczas podlegał lizował się w zabytkach techniki. Następnym człon- Generalnemu Konserwatorowi Zabytków. Ostatecz- kiem zespołu został jamnik szorstkowłosy Beta (do- nie jesienią 1992 roku zapadła decyzja, iż Zespół Eks- stawał nawet delegacje), który miał ulubiony fotel pertów ds. Architektury, Urbanistyki i Krajobrazu w biurze przy ul. Smolnej i podróżował po całej Pol- Kulturowego zostanie utworzony 1 stycznia 1993 roku sce. Wszyscy pracownicy mogli pochwalić się ponad jako Dział Ośrodka Dokumentacji Zabytków, którego 10-letnim doświadczeniem w pracy przy zabytkach. dyrektorem od 1990 roku był Marek Konopka. Zada- W listopadzie 1993 roku udało się utworzyć listę rzenie utworzenia powierzono mnie we wrześniu 1992 r. czoznawców w wielu dziedzinach – od konstruktorów Powstał wówczas program działania. Przejęłam – po konserwatorów manualnych – która została zaak- trwające od pewnego czasu w Urzędzie Generalnego ceptowana przez Jerzego Górala, ministra kultury Konserwatora Zabytków – prace nad powołaniem i sztuki. Utworzenie tej grupy nie było łatwe, gdyż rzeczoznawców ministra kultury i sztuki. Dawne w założeniu kandydaci na rzeczoznawców byli reko- mieszkanie dozorcy w kamienicy przy ul. Smolnej 14, mendowani przez organizacje działające w sferze które w ostatnim czasie było siedzibą zlikwidowanego ochrony zabytków. Znaleźli się na niej zarówno prak- Zespołu Ekspertów, miało stać się miejscem pracy no- tycy z ogromnym doświadczeniem, jak i profesorowie wego Zespołu Ekspertów i Mazowieckiego Regional- z różnych dziedzin. Była to kilkusetosobowa grupa, nego Ośrodka, przeniesionego z zabytkowej kuchni z której mogły korzystać służby ochrony zabytków przy Królikarni. Używane meble, faks, komputer oraz Zespół. Z niektórymi z nich łączyły nas przyjaź- i kserograf stanowiły całe wyposażenie biura (zresztą nie, niektórzy z nich odeszli na zawsze. Coroczne spo- niedługo, bo tylko do włamania i ich kradzieży, po tkania z okazji świąt Bożego Narodzenia gromadziły którym przekazano nowe komputery i zabezpieczono po kilkadziesiąt zaprzyjaźnionych osób. Także blis- lokal). Ważny był też lekko wysłużony samochód mar- ko współpracowaliśmy z regionalnymi ośrodkami, ki Polonez, który umożliwiał dojazd w najbardziej które często prosiliśmy o przygotowanie opinii doty- niedostępne miejsca Polski. Pozostały też związki per- czących spraw z ich terenu. Bliskim kontaktom ze sonalne z poprzednim Zespołem Ekspertów. Więk- służbą ochrony zabytków sprzyjały wspólne szkolenia szość jego pracowników przeszła na emeryturę, ale organizowane przez Generalnego Konserwatora Za- pozostali: Małgorzata Łankiewicz, prawnik z wy- bytków i ośrodki mu podległe. Do Zespołu Ekspertów kształcenia, która fachowo i sprawnie organizowała trafiały sprawy głównie rozpatrywane przez General- pracę i dopilnowała przekazania do archiwów ODZ nego Konserwatora Zabytków, ale z prośbą o pomoc całego dorobku Zespołu Ekspertów Międzyresortowej często zwracali się wojewódzcy konserwatorzy zabyt- Komisji (w 1994 roku przeszła na stanowisko wicedy- ków oraz, jeszcze nieliczni w owych czasach, miejscy rektora ODZ), a także Michał Witwicki, urbanista konserwatorzy zabytków. W zależności od rodzaju i architekt z ogromnym dorobkiem i autorytetem. Nowi pracownicy Zespołu byli związani z uczelniami warszawskimi: Małgorzata Rozbicka, architekt i ba- 1. . Warsaw, Old Town. Photo from NHBP’s archives Warszawa, Stare Miasto. Fot. archiwum NID dacz architektury, Michał Smoktunowicz, architekt 1.

96 realizacje

1 i skomplikowania sprawy albo sami jechaliśmy w te- do rejestru zabytków, tylko nieco większa. Po spraw- ren, albo zwracaliśmy się o wydanie opinii do wybra- dzeniu okazało się, że społeczność lokalna zabytkową nego rzeczoznawcy lub ośrodka regionalnego. Najbar- kaplicę obudowała nową i starą rozebrała. Miała nadziej niewdzięczne było opiniowanie w sprawach dzieję, że nikt tego nie zauważy. Przebudowa bez ze- o skreślenie z rejestru zabytków. Najczęściej docierali- zwolenia małego dworu koło Radziejowic na restaura- śmy do obiektów w fatalnym stanie technicznym, nie- cję spowodowała całkowitą utratę wartości zabyt- remontowanych przez dziesiątki lat, nadpalonych, kowych. Dziś przy drodze szybkiego ruchu można drastycznie przebudowanych bez jakichkolwiek ze- zobaczyć karykaturę zabytku o nazwie Dwór Polski. zwoleń. Ówczesna ustawa o ochronie dóbr kultury Zdecydowanie ciekawsze były sprawy adaptacji zabyt- (z 1962 roku) dopuszczała skreślenie z rejestru zabyt- ków i uzupełnień w układach urbanistycznych czy ków jedynie w przypadku całkowitego zniszczenia krajobrazie. Ale to właśnie wnioski o skreślenie były obiektu zabytkowego lub gdy popełniono błąd przy inspiracją do poszukiwania nowych rozwiązań, tak by wpisie do rejestru zabytków, wpisując obiekt inny niż uratować zabytek. Wniosek o skreślenie z rejestru w rzeczywistości. Staraliśmy się chronić wszystkie za- słynnej fabryki fajansu we Włocławku (powojenne bytki, o których skreślenie zabiegali właściciele, bo motywy roślinne malowane na niebiesko) stał się po- były im z jakichś względów niewygodne. Nie wiado- wodem do zorganizowania dużej międzynarodowej mo czy pomimo naszych negatywnych opinii po kil- konferencji dotyczącej rewitalizacji zabytków techni- kunastu latach wciąż istnieją. Ale były i takie sprawy, ki. Restrukturyzacja przemysłu wymagała inwestycji. gdy skreślenia opiniowaliśmy pozytywnie. Był przy- Pieniądze na inwestycje miały pochodzić z masy upa- padek w Żyrardowie, gdzie obiekt w latach 60. został dłościowej likwidowanych przez syndyków starych wpisany do rejestru, w chwili, gdy już nie istniał. fabryk. Wartościowy był teren, a stojące na nim W Brodach w Zielonogórskiem nie można było ziden- zabytkowe budynki zmniejszały jego wartość, bo wy- tyfikować budynku wpisanego do rejestru zabytków magały remontów i konserwacji, stąd dążenie syndy- z istniejącymi w terenie. Trafił do nas przypadek drew- ków do skreślenia fabryk lub ich podziałów na mniej- nianej kaplicy, która była bardzo podobna do wpisanej sze, niezależne działki. Taki pomysł mieli prawnicy

97 realizacje

likwidujący zakłady w Żyrardowie czy Sosnowcu. ralnego Konserwatora Zabytków (był nim wówczas Miejscem konferencji był Włocławek – ostatnia kola- Aleksander Broda) oraz lokalnych działaczy odniosły cja miała miejsce w już wówczas zrujnowanej fabryce. skutek i kopalnia dzisiaj służy celom turystycznym. Problem, który pojawił się w Polsce w latach 90. XX Zespół miał liczne kontakty z ekspertami mię- wieku, był analogiczny do tych w Wielkiej Brytanii, dzynarodowymi, pracownicy uczestniczyli w wielu Niemczech i Francji w latach 60. i 70. XX wieku, dla- kursach, konferencjach, targach i wyjazdach studial- tego w konferencji uczestniczyli goście i były prezen- nych. Staraliśmy się korzystać z nowych rozwiązań towane przykłady z tych krajów. Konferencję pod technologicznych i poznawać tradycyjne techniki, być hasłem „Przywrócenie zabytkom życia – przywróce- blisko wszystkich trendów europejskich. Przywozili- nie zabytków życiu” patronatem objął nie tylko mini- śmy nowości z Zachodu, nasze doświadczenie było ster kultury, ale także minister przemysłu i handlu. pożądane na Wschodzie. Tak znaleźliśmy się Publikacja dofinansowana przez KBN, która powstała w 1994 roku jako doradcy w Kamieńcu Podolskim na po konferencji, do dzisiaj jest poszukiwana, tezy za- Ukrainie. Oprócz fascynującej podróży w warunkach warte w artykułach nie straciły bowiem na aktualno- analogicznych do polskich z okresu stanu wojennego ści. Ostatecznie pomimo zakupu terenu fabryki fajan- mieliśmy przygotować podpisanie porozumienia po- su we Włocławku przez miasto idea rewitalizacji między generalnymi konserwatorami Polski i Ukrainy. odniosła częściowy sukces. Kilka lat później podjęli- Takie porozumienie zostało pół roku później zawarte śmy działania, aby uratować przed zamknięciem, już w Warszawie. W tym czasie zostaliśmy poproszeni a wcześniej skreśleniem z rejestru zabytków Kopalnię o ocenę metod osuszających zastosowanych w kościele Węgla Kamiennego „Guido” w Zabrzu. Kopalnia ta w Tumie koło Łęczycy. Prace konserwatorskie, prze- również miała ulec likwidacji, na co były miliony w budżecie skarbu państwa. Nie było natomiast zgody, 2. Tum koło Łęczycy, archikolegiata pw. NMP aby pieniądze przeznaczone na likwidację przeznaczyć i św. Aleksego. Fot. archiwum NID na jej ratowanie. Przygotowana w Zespole dokumen- 2. Tum near Łęczyca, the Collegiate church of St. Mary tacja i analizy, które wspierały argumentację Gene- and St. Alexius. Photo from NHBP’s archives

98 realizacje

prowadzone w latach 50. przy jego odbudowie po pierwszego piętra. Wszędzie dominował odór zgnili- zniszczeniach wojennych i reromanizacji z zastosowa- zny wymieszany z zapachem środków odkażających. niem ówczesnych nowych technologii, dały niespo- Poddano ocenie wszystkie domy, szacując, co powin- dziewany efekt nawarstwienia się problemów konser- no być wykonane. watorskich na niespotykaną skalę. Głównym pro- Jeszcze w 1996 roku z Zespołu odszedł Michał blemem była ogromna wilgoć i przemarzanie wielu Witwicki, pozostając naszym bliskim współpracow- elementów budowlanych, co powodowało dramatycz- nikiem i przyjacielem, Artur Zbiegieni objął prowa- ne niszczenie unikatowych malowideł ściennych. Gdy dzenie pracowni zabytków techniki w centrali ODZ, przyjechaliśmy do Tumu, jedyną propozycją konser- a zastąpił go Dominik Mączyński, architekt mający watorską było powieszenie skrzynek, które miały spo- doświadczenie w konserwacji obiektów drewnia- wodować zmniejszenie zawilgocenia. Uznaliśmy, że nych. Z początkiem 1997 roku Zespół zmienił siedzi- działania te są z pogranicza magii – należy podjąć in- bę i przeniósł się na ulicę Mazowiecką 11 do jednego terdyscyplinarne, kompleksowe prace konserwatorskie. pokoju. Decyzją ministra kultury i sztuki dotychcza- Nasz raport przedstawiony głównej komisji konserwa- sowy Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych został torskiej uruchomił środki finansowe. Przez następne przekształcony w Ośrodek Ochrony i Konserwacji lata pracowali tam konstruktorzy, mykolodzy, konser- Zabytków i ówczesny wicedyrektor wymógł na wi- watorzy kamienia i malarstwa, ratując tę niezwykłą ceministrze Tadeuszu Polaku przeniesienie Zespołu świątynię. Rozpoczęliśmy także prace nad nowym Ekspertów wraz z rzeczoznawcami do tego Ośrodka. standardem dokumentacji urbanistycznej. Poligonem Nie godząc się z tymi zmianami, z Zespołu odszedł doświadczalnym miało być miasto Gubin w Zielono- Michał Smoktunowicz. Nieco później odszedł rów- górskiem. Prace terenowe były przygotowywane nież Julian Kołodziej. W tym okresie część spraw kie- wspólnie z Ośrodkiem Regionalnym w Poznaniu. Nie- rowanych do Zespołu Ekspertów nigdy do niego nie stety, zarówno te prace, jak i działania nad poradni- docierała i były one opiniowane bez udziały Zespołu, kiem konserwatorskim nie były kontynuowane po lecz pod jego szyldem. Jesienią 1998 roku, już przy no- zmianach wprowadzonych przez wiceministra Tade- wym wiceministrze kultury, Ośrodek Ochrony i Kon- usza Polaka. Najpierw na stanowisku dyrektora ODZ serwacji Zabytków powrócił do poprzedniej nazwy Robert Kunkel zastąpił wieloletniego dyrektora Mar- i zakresu działania, a Zespół Ekspertów wszedł do ka Konopkę, a wkrótce Generalnego Konserwatora Ośrodka Dokumentacji Zabytków. Niestety, struktu- Zabytków, Tadeusza Zielniewicza, zastąpił Andrzej ra służby ochrony zabytków uległa już dezintegracji. Tomaszewski. Wojewódzcy konserwatorzy zabytków Teoretycznie pozycja Generalnego Konserwatora za- przestali być służbą wydzieloną i budowanie wspól- bytków była wyższa, wkrótce miał on uzyskać pozycję nych zasad merytorycznych ochrony zabytków nie wiceministra kultury, ale wojewódzcy konserwatorzy było już priorytetem. Działalność Zespołu także ogra- zabytków w liczbie 13 podlegali już wojewodom, nato- niczono do ośrodka zlecającego na zewnątrz rzeczo- miast ośrodki merytoryczne podlegały ministerstwu. znawcom i ekspertom opinie na rzecz Generalnego Odbudowa Zespołu w poprzednim składzie była nie- Konserwatora Zabytków i prowadzenie spraw rzeczo- możliwa, a także oczekiwania w stosunku do Zespołu znawców ministra kultury. Jeszcze po powodzi zostały ograniczone. Zespół działał, korzystając głów- w 1997 roku zaakceptowano wyjazd pracowników Ze- nie z rzeczoznawców ministra kultury oraz regional- społu do Kłodzka w celu szacowania szkód. Byliśmy nych oddziałów Ośrodka Dokumentacji Zabytków. tam w kilka dni po opadnięciu wód. Zniszczenia na W roku 2000 po powołaniu nowej grupy rzeczo- wyspie Piasek, gdzie dominowała zabudowa z XVIII- znawców ministra kultury i dziedzictwa narodowego, -XIX wieku, były ogromne. Nawet figura św. Jana zostali oni przejęci przez Generalnego Konserwato- Nepomucena stojąca przy kanale młynowym nie wyra Zabytków. Pojawiła się nowa koncepcja działania trzymała naporu wód wezbranej rzeki i znalazła się organów ochrony zabytków i powrót do silnej służby wśród traw. Niektóre budynki były pozbawione ochrony zabytków wraz z merytorycznymi ośrodkami w części ścian, w piwnicach wciąż była woda wymie- dokumentacyjnymi i doradczymi nie był już możliwy. szana ze śmieciami, ślady po poziomie wody sięgały W roku 2001 stanęłam do konkursu na stanowisko

99 realizacje

Stołecznego Konserwatora Zabytków. Gdy konkurs Ewa Nekanda-Trepka, Prace w konserwacji i ochronie wygrałam, obowiązki kierownika Zespołu Ekspertów zabytków rozpoczęła w 1982 r. w Białej Podlaskiej. W latach jesienią 2001 r. przejął Dominik Mączyński. Wkrótce 90. prowadziła Zespół Ekspertów ds. architektury, urbanistyki Ośrodek Dokumentacji Zabytków o 40-letniej trady- i krajobrazu kulturowego Ośrodka Dokumentacji Zabytków. Od 2001 roku pełniła funkcję stołecznego konserwatora zabytków cji został przekształcony w Krajowy Ośrodek Badań w m. st. Warszawie. W 2012 roku przeszła na emeryturę, ale i Dokumentacji Zabytków. pozostaje czynna zawodowo.

Summary spiration to look for new solutions to save the monuments: the faience factory in Włocławek (the reason for organising The Team of Experts – 10 years serving an international conference on the revitalisation of monu- the protection of monuments ments of technology), factories in Żyrardów and Sosnowiec, and the “Guido” coal mine in Zabrze. The Team maintained he Team of Experts was formed on the rising tide of the numerous international relations, the employees took part in Tchanges that occurred in our country and in the system courses, conferences, trade shows, and study tours, and our ex- of monument protection after 1989. An independent office of perience was desirable in the East (Kamyanets-Podilsky 1994). the General Conservator of Monuments which, apart from the Our report concerning the church in Tum near Łęczyca pre- Centre for Documentation of Monuments, needed a team of sented to the main conservation committee enabled the use experts and specialists who could advise on adjudicating cases of financial resources, saving the church. We also began work- of the second instance. In the autumn of 1992, a decision was ing on a new standard of urban documentation. However, field made that the Team of Experts on Architecture, Urban Plan- works and works on the conservation guide were discontin- ning, and Cultural Landscape would be created from the 1st ued after some changes have been introduced in the ministry. of January 1993 as a department of the Centre for Documenta- By the decision of the Minister of Culture and Art, the Centre tion of Monuments. I was entrusted with the task of creating for the Protection of Public Art Collections was transformed it in September 1992. An action programme was created at the into the Centre for the Protection and Conservation of Mon- time, along with an interdisciplinary team made up of a for- uments, and the Team of Experts along with the specialists mer member of the Team of Experts of the Interdepartmental was moved to that centre. In the autumn of 1998, the CPCM Committee and new employees connected with Warsaw’s uni- returned to its previous name and scope of activity, and the versities. In November 1993, we managed to create a list of Team of Experts returned to the CDM. Unfortunately, the en- experts, a group of several hundred people the help of whom tire structure of the monument protection services has already could be used by both the monument protection services and disintegrated. The reconstruction of the Team in its previous the Team. We cooperated closely with the Regional Centres make-up was impossible, and expectations towards the Team that we asked to prepare opinions on the cases from their ar- were limited. In 2000, after a new group of experts has been eas. The Team of Experts mainly received cases investigated appointed and introduced under the supervision of the General by the General Conservator of Monuments. In accordance with Conservator of Monuments, a return to a strong monument the 1962 Act on the protection of cultural property, we tried to protection service was no longer possible. This is why in 2001, protect all the monuments whose owners applied for remov- I left the Team and took up the post of the Warsaw Conservator ing from the register. Applications for removal were the in- of Monuments.

100 realizacje

Rola Działu Analiz Konserwatorskich w realizacji zadań statutowych Narodowego Instytutu Dziedzictwa

Elżbieta Jagielska xxxxxxxxxxxx Narodowy Instytut Dziedzictwa

Zabytków w 1993 roku którego „zadaniem było dora- dzanie Generalnemu Konserwatorowi Zabytków oraz Dział Analiz Konserwatorskich służbom konserwatorskim w całej Polsce”1. Obecnie w obecnym kształcie został powołany na podstawie Dział koordynuje i nadzoruje prace związane z wyda- zarządzenia dyrektora Krajowego Ośrodka Badań waniem opinii i wykonywaniem ekspertyz dotyczą- i Dokumentacji Zabytków z 6 sierpnia 2010 roku cych ochrony zabytków nieruchomych i ruchomych w sprawie nadania regulaminu organizującego KO- na rzecz organów administracji publicznej: ministra BiDZ. Zmodyfikowana struktura organizacyjna kultury i dziedzictwa narodowego, wojewódzkich instytucji miała na celu usprawnienie pracy i dosto- urzędów ochrony zabytków i ich delegatur oraz sowanie do stawianych przed nią nowych wyzwań. konserwatorów samorządowych. Powierzone prace Do Działu włączono Zespół Ekspertów i Pracownię wprowadza w życie przy udziale struktur działają- Kształtowania Polityki Konserwatorskiej, działają- cych w terenie, tj. oddziałów terenowych reprezen- ce uprzednio w ramach Działu Strategii Ochrony tujących Narodowy Instytut Dziedzictwa w każdym Zabytków. Jako zadania nowo powołanej komórki województwie. organizacyjnej wyznaczono realizację priorytetu III Opinie, analizy i dokumentacje, poprzedzone „Tworzenie merytorycznych podstaw systemu ochro- często pracami studialnymi, opracowywane na po- ny zabytków” strategii instytucji wyznaczonej na lata trzeby Działu przez specjalistów w całej Polsce, 2009–2011, uwzględnionej następnie w statucie Na- w mniejszym lub większym zakresie są wykorzysty- rodowego Instytutu Dziedzictwa z 2010 roku Objęły wane przy podejmowaniu decyzji przez Generalnego one kilka obszarów tematycznych. Konserwatora Zabytków, np. przy rozstrzyganiu kwestii dotyczących skreślenia obiektu z rejestru zabyt- Opinie i ekspertyzy ków. Podobnie w przypadku opinii opracowywanych konserwatorskie na prośbę wojewódzkich konserwatorów zabytków choćby do rozważań w sprawach zasadności objęcia Główne kierunki prac merytorycznych Działu skupia- ochroną poszczególnych obiektów i wyboru właściwej ły się na działalności zapoczątkowanej przez Zespół dla nich formy ochrony. Ekspertów ds. Architektury, Urbanistyki i Krajobrazu Opinie w większości dotyczą oceny stopnia zacho- Kulturowego, powołany przy Ośrodku Dokumentacji wania wartości zabytkowych obiektów lub obszarów

101 realizacje

rzetelnych badań i analiz historycznych, obiektyw- nego, niezależnego, pozba- wionego emocji i wpływów zewnętrznych, niejednokrotnie odmiennego niż opinie i ekspertyzy opracowane na zlecenie właścicieli obiektów zabytkowych. Do opiniowania przez Instytut są kierowane rów- nież sprawy będące przedmiotem postępowania ministra kultury i dziedzictwa narodowego jako organu odwoławczego. Do- tyczą one zazwyczaj pla-

1 nowanych zamierzeń in- westycyjnych polegających w trakcie prowadzonych przez ministra kultury i dzie- na wprowadzeniu nowej zabudowy w historycznie dzictwa narodowego postępowań administracyjnych ukształtowany obszar lub jego otoczenie, inwestycji w sprawach skreśleń z rejestru zabytków. Stanowią one wzbudzających kontrowersje, konflikty przestrzenne, istotny element postępowania dowodowego, zawierają a nawet konflikty społeczne. Sprawy te zazwyczaj do- ocenę zasadności skreślenia z rejestru zabytków doko- tyczą obszarów, które nie mają uchwalonych miejsco- naną w odniesieniu do treści rozstrzygnięcia i uzasad- wych planów zagospodarowania przestrzennego a są nienia decyzji o wpisie do tego rejestru, która ma pod- kształtowane poprzez wydawanie decyzji o warun- stawowe znaczenie dla określenia przedmiotu wpisu kach zabudowy. Opiniowanie zamierzeń inwestycyj- oraz charakteru i zakresu ochrony. Są oparte na pogłę- nych, których realizacja może spwowodować nieod- bionej analizie historycznej obiektu uwzględniającej wracalne skutki w przestrzeni historycznej, wymaga ewentualne zmiany, przekształcenia lub zniszczenia opracowania rozwiązań zapewniających umiejętne dokonane po wydaniu decyzji o wpisie zabytku do re- łączenie historii ze współczesnością oraz wydobycia jestru, a które mogą mieć wpływ na ocenę zachowania kontekstu pomiędzy starą a nową architekturą. Po- jego wartości historycznych, artystycznych i nauko- wyższe zaś wiąże się z przeprowadzeniem wnikliwych wych. W takich opiniach formułowanie wniosków analiz historyczno-urbanistyczno-konserwatorskich końcowych nie zawsze jest wolne od dylematów, czy opartych na studiach widokowych i wizualizacji kon- w istocie zachodzą ustawowe przesłanki umożliwia- cepcji projektowych. jące skreślenie z rejestru zabytków i czy przynajmniej Wśród opinii sporządzanych dla wojewódzkich jedno z kryteriów wartości zabytku można uznać za i samorządowych konserwatorów zabytków dominu- nienaruszone. Jak ocenić przypadek, gdy stan zacho- ją tematy: wania oryginalnej substancji zabytkowej obiektu jest mierny lub jego bryła została poddana przekształce- 1. Pomnik historii. Duszniki Zdrój, młyn papierniczy. niom fałszującym przekaz historyczny, a mimo to po- Fot. z archiwum NID zostaje ważnym elementem kompozycyjno-przestrzen- 1. A monument of history. Duszniki Zdrój, paper mill. Photo from NHBP’s archives nym zabytkowego zespołu lub nadal odgrywa istotną 2. Pomnik historii. Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya rolę w krajobrazie historycznym? Fundamentalną, w Warszawie. Fot. z archiwum NID a jednocześnie trudną rolą autorów opinii sporządza- 2. A monument of history. William Lindley’s Filter Station nych w Instytucie jest zajęcie stanowiska na podstawie Complex in Warsaw. Photo from NHBP’s archives

102 realizacje

• ocena wartości historycznych, artystycznych i na- w ewidencji. W praktyce przyjęło się, że o włączeniu ukowych obiektu (architektonicznego, urbanistycz- obiektu do ewidencji zabytków decyduje jego rola jako nego, parku lub ogrodu) oraz opinie na temat za- elementu kompozycji przestrzennej w historycznie sadności objęcia go ochroną konserwatorką poprzez utrwalonym układzie urbanistycznym oraz posiada- wpis do rejestru zabytków, ne cechy typologiczne dla regionu, natomiast o jego • opiniowanie ocen skutków oddziaływania planowa- wyłączeniu z ewidencji przesądza ocena stanu zacho- nych inwestycji na środowisko kulturowe, wania, która wyklucza przeprowadzenie remontu. • opracowanie wytycznych konserwatorskich do W Dziale od 1993 roku jest tworzony elektronicz- ewentualnych remontów i modernizacji obiektów ny adresowo-tematyczny wykaz opracowanych opinii zabytkowych, (przez Zespół Ekspertów – ODZ, KOBiDZ, NID). • sporządzanie wytycznych konserwatorskich do W wykazie tym obecnie znajduje się 3250 pozycji. miejscowych planów zagospodarowania przestrzen- Kopie wszystkich opinii są przechowywane w formie nego lub do ich zmian, analogowej. Ich faktyczna liczba jest znacznie więk- • podziały zabytkowych nieruchomości, sza, ponieważ w zbiorach ujęto również opinie z lat • wycinka drzew na terenach zabytkowych nierucho- 1988–1992 opracowane przez Zespół Ekspertów Mię- mości itp. dzyresortowej Komisji ds. Rewaloryzacji Miast i Ze- Zmiana charakteru prawnego gminnej ewidencji społów Staromiejskich. Zbiór tych opinii ma szczegól- zabytków, dokonana nowelizacją ustawy o ochronie ną i unikatową wartość, w większości już archiwalną. zabytków i opiece nad zabytkami w 2010 roku, stała Umożliwia bowiem przeprowadzenie analizy zmian się powodem wzmożonych działań związanych z opi- problemów konserwatorskich występujących w ostat- niowaniem zagadnień dotyczących wyłączenia obiek- nich kilkudziesięciu latach, wskazuje specyfikę i roz- tu z gminnej ewidencji zabytków, oceny, czy obiekt wój prowadzonej polityki konserwatorskiej w poszcze- kwalifikuje się do ujęcia w ewidencji lub ewentualnej gólnych regionach kraju, pozwala na prześledzenie rozbiórki obiektu ewidencyjnego. Potrzeba opraco- losów konkretnych obiektów i starań o ich ocalenie, wania takich opinii wynikła z braku jednoznacz- zbyt często niestety zakończonych niepowodzeniem nych kryteriów kwalifikujących zabytek do ujęcia i skreśleniem zniszczonego zabytku z rejestru.

103 realizacje

Koordynacja procedury uznania Koordynację realizacji tej procedury minister kul- zabytku za pomnik historii tury i dziedzictwa narodowego powierzył Narodowe- mu Instytutowi Dziedzictwa (wcześniej KOBiDZ), Status pomnika historii – ustawowej formy ochrony od daty przekazania przez ministra wniosku aż do zabytków – został zastrzeżony dla najważniejszych przygotowania projektu rozporządzenia. W trakcie obiektów i miejsc zabytkowych, o szczególnym zna- prowadzonej procedury Instytut dokonuje analizy czeniu historycznym, artystycznym i społecznym, formalnej i merytorycznej wniosków. Analiza for- których zachowanie w nienaruszonym stanie powin- malna polega na ocenie kompletności wymaganych no należeć do priorytetowych zadań polityki państwa dokumentów, merytoryczna natomiast – na ocenie w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Jego zgodności uzasadnienia wniosku z kryteriami ogól- wyjątkową rangę podkreśla fakt, że jest ustanawia- nymi i odnoszącymi się bezpośrednio do konkretnych ny rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej kategorii zabytków4. Instytut formułuje stanowisko Polskiej. merytoryczne dotyczące zasadności uznania danego Pomnik historii – jako instytucja prawna prze- obiektu za pomnik historii, które przedkłada Radzie widziana dla zabytków nieruchomych o szczególnej Ochrony Zabytków do akceptacji. Rekomendacja wartości dla kultury narodowej – pojawił się w zno- Rady (mająca charakter obligatoryjny i wynikający welizowanej w 1990 roku ustawie o ochronie dóbr z przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece kultury i o muzeach. Przepis ustawy stanowił jedynie, nad zabytkami) potwierdza, iż wnioskowany obiekt że prawo do składania wniosku w tym zakresie przy- spełnia kryterium szczególnej wartości dla dziedzic- sługuje ministrowi kultury i sztuki, natomiast uzna- twa kulturowego. Po uzyskaniu rekomendacji Rady nie zabytku za pomnik historii – prezydentowi Rzecz- (w formie uchwały) Instytut opracowuje projekt roz- pospolitej Polskiej (nie określając przy tym formy aktu porządzenia wraz z załącznikiem graficznym precyzu- prawnego, w jakim uznanie to ma nastąpić)2. Dopiero jącym granice objęte tą formą ochrony oraz formułuje ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami uzasadnienie merytoryczne. Projekt rozporządzenia z 2003 roku całościowo uregulowała procedurę zwią- jest przekazywany ministrowi kultury i dziedzictwa zaną z uznaniem zabytku za pomnik historii3. narodowego do dalszego procedowania5.

104 realizacje

Od roku 2011 w statucie Narodowego Instytutu Dziedzictwa pojawiło się zadanie monitorowania stanu obiektów uznanych za pomnik historii. W ramach monitoringu, podobnie jak w przypadku wszystkich innych zabytków, Instytut gromadzi wiedzę i dokumentacje o pomnikach historii, zbiera informacje o stanie ich zachowania i najpilniejszych potrzebach. Prowadzi bieżący monitoring związany z planowany- mi lub realizowanymi pracami inwestycyjnymi na ich terenie bądź w ich otoczeniu. Proces monitorowania wymaga współpracy z organami konserwatorskimi, państwowymi i samorządowymi oraz z ich właści- cielami i zarządcami, tzw. opiekunami pomników historii. W związku z tym od 2011 roku rozpoczęto coroczne spotkania opiekunów pomników historii, które pozwolą na wymianę doświadczeń i wspólne formułowanie wniosków na temat stosowania lepszych metod zarządzania tymi obiektami. W roku 2011 NID wydał publikację Pomniki historii. Najcenniejsze obiekty i zespoły zabytkowe w Pol- sce, zawierającą informacje o 44 pomnikach historii, która w przystępny sposób przybliża wiedzę o tych niezwykłych obiektach i ich wyjątkowej wartości. (il. 1 i 2). Dział Analiz Konserwatorskich uczestniczy w pracach projektu CARARE6, który należy do sieci projektów związanych z rozbudową internetowego portalu informacyjnego o europejskim dziedzictwie kulturowym – Europeana. Narodowy Instytut Dzie- oraz dokumenty i dokumentacje z nimi związane. dzictwa udostępnia w portalu Europeana – oprócz ko- Dzięki udziałowi w projekcie CARARE Europeana lekcji modeli trójwymiarowych wybranych zabytków zostanie wzbogacona o multimedialne treści dotyczą- i stanowisk archeologicznych – także zbiór 48 pomni- ce zabytków architektury i archeologii polskiej. ków historii oraz 30 zamków wytypowanych według określonych kryteriów i reprezentujących różne typy Tworzenie i upowszechnianie tych budowli. Materiały zamieszczone w portalu in- standardów dokumentacji, ternetowym mają zawierać teksty opisowe i historycz- badań i konserwacji zabytków ne, fotografie archiwalne i współczesne poglądowe Zasadnicze cele tego zadania wiążą się z wypracowa- niem precyzyjnych określeń form, zakresu i sposobu 3. Salon ogrodowy Ogrodu Branickich w Białymstoku po zakończeniu prac konserwatorskich, lipiec 2011 r. ochrony zabytków, a następnie upowszechnieniem Fot. D. Sikora i wdrożeniem jednolitych standardów postępowania 3. The garden parlour of the Branicki Garden in Białystok after the completion of conservation works, July 2011. konserwatorskiego dla różnych grup problemowych Photo by D. Sikora i kategorii zabytków. 4. Park pałacowy w Białowieży, Walerian Kronenberg, 1890 r., oryginał zaginął, przerys planu opracował Gerard Szczególnego podkreślenia wymaga działalność Ciołek, negatyw w posiadaniu NID Działu w zakresie ochrony zabytkowych parków 4. The palace park in Białowieża, Walerian Kronenberg, 1890, the original is lost; redrawing of the plan by Gerard i ogrodów. Jest ona w znacznej mierze kontynuacją re- Ciołek; the negative is held by NHBP alizacji programów i kierunków wyznaczonych przez

105 realizacje

Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. Osoby watorskie do projektu rewaloryzacji parku pałacowego zajmujące się zawodowo tą problematyką wywodzą w Białowieży8. Park zaprojektowany przez Waleriana się z zasłużonej instytucji kultury, która wykształciła Kronenberga jest założeniem krajobrazowym, któ- specjalistów o pogłębionej wiedzy i dużym doświad- ry wyróżnia się szczególnie wyrafinowanym stylem czeniu. Dorobek OOZK służy ciągłemu doskonaleniu kaligraficznym. Jest on częścią Puszczy Białowie- opracowywanych przez Instytut standardów postępo- skiej i miejscem światowego dziedzictwa UNESCO. wania konserwatorskiego dotyczącego ochrony zabyt- Przyjęta w opracowaniu metodologia prac, bez więk- szych modyfikacji, może być stosowana przy rewaloryzacji innych obiektów parkowych i ogrodowych o kompozycji stylu swobod- nego (il. 4). Potrzeba tworzenia i upowszechniania dobrych wzorców w zakresie ochrony zabytkowych parków i ogrodów skłoniła dyrekcję Instytutu do podjęcia prac rewaloryzacyjnych parku w Trzebinach. Założenie pałacowo-parkowe w Trzebinach pozostaje obecnie w za- rządzie NID – Pracowni Terenowej w Trzebi- nach, której siedziba mieści się w tamtejszym pałacu. Park, pomimo zachowania bogatego pod względem gatunkowym starodrzewu

5 i części wystroju rzeźbiarskiego, wymaga pilnych działań konserwatorskich. Ich celem bę- kowych parków i ogrodów. Potrzeba tworzenia i upo- dzie uczytelnienie zatartego układu przestrzennego wszechniania dobrych wzorców jest ciągle aktualna, i przywrócenie struktury zadrzewienia, właściwej dla zwłaszcza wobec nasilających się w ostatnich latach parku krajobrazowego według zachowanych przeka- bezmyślnych modernizacji ogrodów w imię zaspoka- zów źródłowych, wyników prac terenowych oraz stu- jania współczesnych potrzeb i gustów ich właścicieli. diów nad rozwiązaniami analogicznymi (il. 5). Przykładem nowego podejścia do konserwacji Ważnym zadaniem zleconym przez ministra ogrodów, swoistym poligonem doświadczalnym, kultury i dziedzictwa narodowego jest zarządzanie który przyniósł pozytywne rezultaty, stały się prze- procesem rewaloryzacji Parku Mużakowskiego, po- prowadzone w latach 2006–2009 prace studialne łożonego po obu stronach polsko-niemieckiej granicy i projektowe w Ogrodzie Branickich w Białymstoku, państwowej na Nysie Łużyckiej, uznanego za obiekt stanowiącym integralną część barokowej rezydencji Światowego Dziedzictwa UNESCO. Zadania tego nazywanej Wersalem Podlaskim. Projekt rewaloryza- podjął się w końcu lat 80. XX wieku Zarząd Ochrony cji, który zakładał przywrócenie ogrodowi jego barokowego kostiumu, po raz pierwszy oparto na szeroko 5. Trzebiny, gm. Święciechowa. Zespół pałacowo-parkowy. zakrojonych badaniach interdyscyplinarnych, w tym Widok od południowego zachodu (wg A. Duncker, 1864r.), za: M. Wróbel, Rewaloryzacja XVII-wiecznego parku również archeologicznych. Stały się one zalążkiem w Trzebinach koło Leszna, „Ochrona Zabytków”, 2003, nr 3-4, polskiej archeologii ogrodowej. Na podstawie wyni- s. 127 5. Trzebiny, Święciechowa Commune. A palace & park ków badań powstała koncepcja projektu przygotowa- complex. A view from the south-west (acc. to A. Duncker, na przez Dorotę Sikorę, a następnie wielobranżowe 1864), published after: M. Wróbel,Rewaloryzacja XVII- wiecznego parku w Trzebinach koło Leszna (The renewal of dokumentacje projektowe. Od roku 2009 w Ogrodzie the 17th-century park in Trzebiny near Leszno), “Ochrona nieprzerwanie trwają prace realizacyjne, prowadzone Zabytków”, 2003 no. 3-4, p. 127 7 6. Most Arkadowy w Parku Mużakowskim, pod nadzorem autorskim Instytutu (il. 3). fot. z archiwum NID Innym przykładem standardu postępowania 6. The Arcade Bridge in Muskau Park, photo from NHBP’s archives konserwatorskiego są wypracowane wnioski konser-

106 realizacje

6 i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Parkowych w War- Istotną częścią procesu rewaloryzacji Parku szawie wraz z Instytutem Ochrony Zabytków w Ber- Mużakowskiego jest towarzyszący mu od początku linie i Dreźnie. Ponad 20-letni okres prac rewalory- program promocyjny i edukacyjny. Od roku 1994 zacyjnych to znaczący, ale nadal cząstkowy proces corocznie odbywa się duża impreza plenerowa zwana przywracania pełnej wartości historycznej parku. Dłu- Świętem Parku, która od kilku lat jest organizowana gotrwałość tego procesu wynika przede wszystkim wspólnie z miastem Łęknica i zarządcą niemieckiej z dużej skali przestrzennej tej historycznej kompozycji części parku (Stiftung Fürst-Pückler-Park Bad Mu- (320 ha części leśnej po stronie polskiej), a także zwią- skau). Instytut współpracuje też z placówkami oświa- zanej z tym obiektem problematyki konserwatorskiej. towymi i edukacyjnymi z pięciu gmin sąsiadujących Rewaloryzacja parku, jako całości kompozycyjnej, wy- z parkiem. Wspólnie z nimi w latach 2009–2011 zre- magała ponownej integracji przestrzennej założenia, alizowano program promujący wartości kulturowe które w wyniku przebiegu granicy państwowej po II i przyrodnicze parku oraz regionu. W jego ramach wojnie światowej podzielono na dwie części. Uczytel- odbyły się prelekcje, konkursy i spacery tematyczne nienia wymagały otwarcia powiązań widokowych po dla dzieci i młodzieży. Park jest stałym miejscem spo- obu stronach rzeki i zarosłe wnętrza parkowe, odtwo- tkań miłośników ogrodów, specjalistów i polityków, rzenia drogi parkowe, łączące obie partie założenia. są w nim organizowane wydarzenia o znaczeniu mię- Stało się to możliwe za sprawą mostu Podwójnego, dzynarodowym, a także imprezy regionalne. odbudowanego w 2003 roku, a następnie mostu An- Koordynatorem projektu rewaloryzacji Parku gielskiego, obiektu o znaczeniu nie tylko funkcjo- Mużakowskiego z ramienia Instytutu jest Renata Sta- nalnym, ale również kompozycyjnym, powiązanego chańczyk, odpowiedzialna za konserwatorską strate- z odtworzonym po stronie polskiej ustroniem par- gię procesu rewaloryzacji i przygotowanie zadań oraz kowym w angielskim stylu cottage – odbudowanego nadzorowanie ich realizacji przez Pracownię Tereno- w 2011 r. Poważnym dokonaniem NID było oddanie wą NID „Park Mużakowski” w Łęknicy. do użytku w grudniu 2011 roku mostu Arkadowego9. Realizację projektu wspiera Międzynarodowa Rada Jest on jednym z trzech obiektów architektonicznych, Konserwatorska Parku Mużakowskiego, do której na- obok mostu Królewskiego i wiaduktu, zachowanych leżą specjaliści z Wielkiej Brytanii, Niemiec i Polski. w polskiej części parku. Przeprowadzony remont kon- W gestii Instytutu pozostaje również budowa- serwatorski mostu był współfinansowany ze środków nie i wprowadzenie do powszechnego stosowania europejskich (il. 6). standardów dokumentacji, opracowań i poradników

107 realizacje

związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego, skie- dziedzictwa techniki, inżynierii i przemysłu w celu rowanych do szerokiego grona odbiorców. wypracowania jednolitych standardów w zakresie W ramach wspierania prac samorządów gmin- kryteriów oceny wartości tej kategorii zabytków oraz nych, których zadaniem własnym jest m.in. ochrona zespołu ds. rejestrowych wpisów obszarowych. Celem i opieka nad zabytkami, w 2009 roku opracowano powołania ostatniego zespołu było określenie standar- Poradnik metodyczny do opracowania gminnych pro- du opisu zasobu zabytkowego obszarów i zespołów gramów opieki nad zabytkami10. Tę publikację przygo- wpisanych do rejestru zabytków, niezbędnego przy towano z wykorzystaniem doświadczeń pracowników obecnie prowadzonych przez Instytut pracach nad z różnych oddziałów terenowych Instytutu, którzy weryfikacją rejestru zabytków. Przygotowanie takie- uczestniczyli w tworzeniu tego typu programów. Po- go standardu jest konieczne, ponieważ znaczny od- radnik jest materiałem pomocniczym określającym setek (ok. 80%) tzw. decyzji obszarowych nie posiada metodykę postępowania, wprowadzającym ujednoli- oryginalnych załączników graficznych czy też opisów cone zasady i wytyczne do praktycznego stosowania identyfikujących przestrzenie objęte ochroną kon- przy opracowywaniu programów. Poradnik ten speł- serwatorską. Do tej grupy należą również te decyzje, nił swoją funkcję, przyczyniając się do wzrostu po- w których dane zawarte w załącznikach graficznych ziomu merytorycznego wojewódzkich, powiatowych do decyzji o wpisie do rejestru zabytków są trudne i gminnych programów opieki nad zabytkami. Stał się do identyfikacji w terenie. Ponadto brak uzasadnień on materiałem wyjściowym, po który sięgają (korzy- pozostających w obiegu prawnym decyzji w znaczący stając ze strony internetowej NID) osoby, przystępując sposób ogranicza możliwości poprawnego zwalory- do prac nad ich sporządzaniem. zowania tych obszarów, co jest podstawowym celem Wobec znaczącego obniżenia rangi planowania prowadzonej weryfikacji. Z tych powodów do czasu przestrzennego w Polsce i coraz bardziej rysującego opracowania przez powołany zespół stosowanej meto- się na tej płaszczyźnie kryzysu opracowano poradnik dologii postępowania obszary zabytkowe wyłączono przeznaczony dla planistów i samorządów lokalnych z prowadzonych obecnie działań weryfikacyjnych. obejmujący zagadnienia związane z uwzględnieniem problematyki ochrony dziedzictwa kulturowego w stu- Współpraca międzynarodowa diach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania z państwami wschodnimi na przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach rzecz dziedzictwa kulturowego zagospodarowania przestrzennego11. Poradnik ma za i jego ochrony zadanie wsparcie autorów studium i planów w prawi- dłowym formułowaniu ustaleń z zakresu ochrony dzie- Współpraca międzynarodowa z państwami wschod- dzictwa kulturowego. Jego powstanie poprzedziło wy- nimi jest prowadzona przez Narodowy Instytut Dzie- pracowanie przy ścisłej współpracy z przedstawicielami dzictwa i jego poprzedników od wielu lat. Od roku wojewódzkich urzędów ochrony zabytków w Gdańsku 1995 jest prowadzony projekt (zapoczątkowany przez i Szczecinie propozycji wniosków w zakresie ochrony Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu) Między- dziedzictwa kulturowego, które ustawowo są wymaga- narodowej Podyplomowej Letniej Szkoły „Akademia ne od organów konserwatorskich przed przystąpieniem Nieświeska”. do sporządzenia dokumentów planistycznych12. Akademia to polsko-białoruskie przedsięwzięcie, W roku 2011 zarządzeniami dyrektora NID powo- którego misją jest szkolenie kadr konserwatorskich łano trzy zespoły zadaniowe, złożone z pracowników Europy Środkowo-Wschodniej. Powołano ją na mocy oddziałów terenowych Instytutu oraz tzw. centrali: porozumienia o współpracy, zawartego 15 listopada zespół ds. oceny wartości kulturowych architektury 1994 roku pomiędzy Instytutem Problemów Kultury współczesnej, którego zadaniem jest wypracowanie Republiki Białoruś w Mińsku a Ośrodkiem Ochro- materiału pomocniczego dla wojewódzkich konser- ny Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie i objęto watorów zabytków do ewentualnego zastosowania patronatem ministrów kultury Polski i Białorusi. w działaniach prowadzących do wpisania do rejestru Obecnie partnerami współorganizującymi „Akade- zabytków dzieł architektury współczesnej, zespołu ds. mię Nieświeską” są Narodowy Instytut Dziedzictwa

108 realizacje

w Warszawie oraz Państwowy Białoruski Uniwersytet Instytutu w procesie rewaloryzacji dawnej rezydencji Kultury i Sztuki w Mińsku. Akademia kształci ab- Tyszkiewiczów w Zatroczu, było wprowadzenie do solwentów szkół wyższych zajmujących się ochroną projektu rewaloryzacji parku najlepszych wzorców i konserwacją zabytków. Dotychczas zorganizowano i zasad postępowania konserwatorskiego, wypracowa- szesnaście kursów Akademii. W roku 2011 – oprócz nych przez polskich specjalistów. Na podstawie pierw- zakończenia Kursu XVI Określenie wartości zabyt- szych wykonanych projektów realizacji doczekały się kowych i formułowanie wytycznych konserwatorskich regularne partery ogrodowe przy pałacu. – rozpoczął się Kurs XVII Ochrona i konserwacja Nie sposób przedstawić szczegółowo wszystkich zabytkowych budowli sakralnych, który zakończy się działań, którymi zajmuje się Dział Analiz Konserwa- w roku bieżącym, w którym również rozpocznie się torskich NID. Podlegają one i zapewne będą podlegać kurs XVIII Otoczenie zabytku, strefa ochrony kon- modyfikacjom w zależności od poleceń ministra kul- serwatorskiej. Tematy przeprowadzonych dotychczas tury i dziedzictwa narodowego, potrzeb wojewódz- kursów dotyczyły m.in. zasad ochrony i zagospoda- kich konserwatorów zabytków oraz innych instytu- rowania obiektów i zespołów zabytkowych, w tym cji, pojawiających się tematów wymagających pilnego budowli obronnych oraz zabytków poprzemysło- rozwiązania. Ważnym czynnikiem umożliwiającym wych, ochrony i konserwacji historycznych parków realizację wszystkich działań jest zespół ludzi, którzy i ogrodów oraz zabytkowych cmentarzy, badań inter- tworzą ten Dział. W Dziale Analiz Konserwatorskich dyscyplinarnych w zespołach pałacowo-ogrodowych, pracuje 14 osób (w tym trzy na niepełnych etatach). kształtowania i zagospodarowania turystycznego Ka- Budują one interdyscyplinarny zespół, składający się nału Augustowskiego, zasad kształtowania krajobra- z grupy historyków sztuki, zabytkoznawców kon- zu kulturowego, ochrony i kształtowania krajobrazu serwatorów, architektów krajobrazu, architekta oraz miasta i miasteczek13. prawnika – z dużym doświadczeniem zawodowym Niemal od początku działalności „Akademii Nie- i liczącym się dorobkiem. Wśród pracowników są świeskiej” w jej prace jest zaangażowana Lidia Klupsz, rzeczoznawcy MKiDN (Lidia Klupsz, Dominik Mą- obecnie koordynator tego projektu. czyński, Maciej Świątkowski) i rzeczoznawca SKZ W celu promocji polskiego dziedzictwa na ob- (Anna Radźwicka-Milczewska). Każdy z nich ma ści- czyźnie Instytut podjął współpracę z Trockim Histo- śle określone zadania i własny warsztat pracy, umoż- rycznym Parkiem Narodowym na Litwie, zarządcą liwiający optymalną realizację wyznaczonych celów zespołu pałacowo-parkowego w Zatroczu, przy opra- statutowych Instytutu. cowaniu konserwatorskiego projektu rewaloryzacji parku14. Współpraca przy projekcie polegała na po- Elżbieta Jagielska, historyk sztuki, absolwentka Katolickie- szukiwaniu materiałów źródłowych w polskich i li- go Uniwersytetu Lubelskiego oraz studiów podyplomowych tewskich archiwach. Ponadto strona polska wykonała „Ochrona i konserwacja zabytkowych parków i ogrodów” na szczegółową inwentaryzację roślinności, a strona litew- SGGW w Warszawie. W latach 1993-2008 pracownik Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków następnie Departamen- ska – sondaże archeologiczne i badania georadarem. tu Ochrony Zabytków MKiDN. Od 2010r. kierownik Działu Analiz Przesłaniem, jakie przyświecało przedstawicielom Konserwatorskich Narodowego instytutu Dziedzictwa.

3 Art. 15 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków Przypisy i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 62, z 2000 r., Nr 98, poz. 1071 ze zm.). 1 Ewa Nekanda-Trepka, Zespół Ekspertów, „Ochrona Zabytków” 4 Kryteria i procedury uznawania za pomnik historii zatwier- 2002, nr 1, s. 73-75. dzono uchwałą Rady Ochrony Zabytków z 6 października 2 Art. 6 Ustawy z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury 2005 r., organu doradczego Ministra Kultury i Dziedzictwa i o muzeach (Dz.U. z 1990 r., nr 56, poz. 322). Przepis ten Narodowego. zawierał również delegację do aktu wykonawczego, który re- 5 Strategia KOBiDZ, wyznaczona na lata 2009-2011, zawie- gulowałby organizację i sposób ochrony pomników historii. rała zadanie utworzenia reprezentatywnej dla polskiego Projekt takiego rozporządzenia, opublikowany w „Kurierze dziedzictwa listy pomników historii, które miało polegać Konserwatorskim” nr 6, nie doczekał się jednak realizacji. na utworzeniu zbioru, w którym znajdzie się reprezentacja

109 realizacje

najwybitniejszych grup zabytków, odzwierciedlających bo- ten, niedostępny na rynku, dzięki staraniom zarządcy nie- gactwo i różnorodność polskiego dziedzictwa kulturowego. mieckiej części parku został pozyskany i wykorzystany do W celu usprawnienia i przyspieszenia procesu tworzenia tej wymiany zniszczonych elementów dekoracyjnych ścian. listy w regionalnych ośrodkach były opracowywane doku- 10 http://www.nid.pl/idm,872,gminny-program-opieki-nad- mentacje obiektów, które odpowiadały kryteriom pomnika zabytkami.html historii. Wykonano 32 opracowania, z których część posłuży- 11 Poradnik dostępny na stronie internetowej NID http://www. ła za uzasadnienie wnioskowanych obiektów będących dziś nid.pl/idm,1256,ochrona-zabytkow-w-planowaniu-prze- pomnikami historii. strzennym.html. 6 CARARE (Connectig and Archaelogy and Architecture in 12 J. Welc-Jędrzejewska, E. Kulesza-Szerniewicz, B. Makowska, Europeana) – projekt finansowany z Programu Komisji Eu- E. Stieler, E. Jagielska, Wnioski w zakresie ochrony dziedzictwa ropejskiej na Rzecz Wspierania Polityki w Zakresie Techno- kulturowego i zabytków do projektów studiów i kierunków za- logii Informacyjnych i Komunikacyjnych. gospodarowania przestrzennego gmin i projektów miejscowych 7 Efekty tych prac były przedmiotem obrad Międzynarodowej planów zagospodarowania przestrzennego – propozycja formy Konferencji Ogród Branickich w Białymstoku, historia rewalo- i zapisu wniosków, stan prawny na dzień 30 sierpnia 2009 r., ryzacji, która odbyła się 8-9 września 2010 r. „Kurier Konserwatorski” 2009, nr 4. 8 Park pałacowy w Białowieży. Studium kompozycyjno-histo- 13 Dyplomy ukończenia Międzynarodowej Podyplomowej Let- ryczne oraz wnioski konserwatorskie do projektu rewaloryzacji niej Szkoły „Akademia Nieświeska” otrzymało dotychczas parku, autorstwa Iwony Wildner-Nurek i Katarzyny Balik, 202 słuchaczy pochodzących z Białorusi. Litwy, Rosji, Moł- KOBiDZ, Warszawa, grudzień 2010 r. Opracowanie to wy- dawii. Absolwenci Akademii byli wielokrotnie laureatami różniono w konkursie Generalnego Konserwatora Zabytków Konkursu PKN ICOMOS im. Profesora Jana Zachwatowicza na najlepsze prace naukowe i projektowe w 2011 r. Obecnie na najlepsze prace dyplomowe z zakresu studiów i rewalory- w fazie końcowej są prace nad kolejnym etapem, tj. koncep- zacji obiektów lub zespołów zabytkowych. cją rewaloryzacji parku pałacowego w Białowieży. 14 Porozumienie o współpracy przy rewaloryzacji założenia 9 Most Angielski jest monumentalną budowlą wspartą na pałacowo-parkowego w Zatroczu na Litwie zawarto pomię- pięciu arkadach, łączącą zbocza wąwozu. Do jego budowy dzy Krajowym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków poza cegłą użyto szlaki szklanej, odpadu powstającego przy i Trakµ Istorinio Nacionalinio Parko 20 maja 2008 r. produkcji żelaza w XIX-wiecznych hutach. Obecnie materiał

others, study and design works carried out in Branicki’s Garden Summary in Białystok from 2006 till 2009 and the preparation of conservation requests and the resulting projects of regeneration The role of the Conservation Analyses of the palace park in Białowieża and the park in Trzebiny. The Department in the performance of statutory palace & park layout in Trzebiny is currently administered by tasks of the National Heritage Board of Poland the National Heritage Board of Poland – the Local Workshop in Trzebiny. An important task ordered by the Minister of Culture he Conservation Analyses Department was established by and National Heritage is the management of the regeneration Tthe order of the Director of the National Centre for Research of Muskau Park. Over 20 years’ period of regeneration works is and Documentation of Monuments dated 6 June 2010. The De- a significant yet still fragmentary process of restoration of the partment comprised the Team of Experts and the Conservation full historical value of the park. The Institute is also respon- Policy Formation Workshop. The Department co-ordinates and sible for the creation and putting into common use of standards supervises work connected with the preparation of opinions of documentation, elaborations and manuals regarding the pro- and expertises regarding the protection of non-movable and tection of cultural heritage that are addressed to a wide group movable monuments for public administration authorities – of recipients, an example of which is the Methodological guide the Ministry of Culture and National Heritage, Voivodeship to the elaboration of communal monument care programmes. The Offices for Monument Protection and their branches and local international co-operation with Eastern states has been carried government conservators. It carries out its tasks with the help out by NHBP and its predecessors for many years, including of local divisions representing the National Heritage Board of the „Nieśwież Academy” Postgraduate Summer School and co- Poland. The definite majority of issued opinions concerns the operation with the Trakai Historical National Park in Lithuania. evaluation of the level of preservation of the value of historic All activities being handled by the Conservation Analyses De- objects or areas during administrative procedures being con- partment of the National Heritage Board of Poland are subject ducted by the Ministry of Culture and National Heritage with and may become subject to modifications, depending on the regard to deletions from the register of monuments. The Con- orders of the Ministry of Culture and National Heritage, the servation Analyses Department co-ordinates the implementa- needs of voivodeship monument conservators and other insti- tion of the procedure for acknowledgement of a historic object tutions and the emerging topics that must be solved urgently. as a history monument and participates in work regarding the Currently the Conservation Analyses Department employs 14 creation and dissemination of standards of documentation, persons. They build an interdisciplinary team consisting of a research and conservation of historic objects. The activity of group of historians of art, monument experts – conservators, the Department in the field of protection of historic parks and landscape architects, an architect and a lawyer – persons with a gardens is particularly worth mentioning. It includes, among large professional experience and significant achievements.

110 realizacje

Dokumentacja zabytkowego złotnictwa

Michał Gradowski

opracowań. Nikt z nas nie znał technologii dawnego warsztatu złotniczego, więc jak tu ocenić obiekt, kie- Na wstępie proszę mi wybaczyć, że dy nie wiemy, jak go wykonano. To tak, jakby badacz zaczynam od mych osobistych wspomnień, ale my- malarstwa nie umiał odróżnić obrazu olejnego od ślę, że będą one znakomitą ilustracją sytuacji, w jakiej kolorowej fotografii. Nie znaliśmy też terminologii przyszło nam tworzyć dokumentację zabytkowego – nazwy wielu przedmiotów, a zawłaszcza ich czę- złotnictwa w Polsce. ści składowych, trzeba było wymyślać z głowy. Nie Już pod koniec studiów zafascynowała mnie daw- wspomnę nawet o rozeznaniu w naszych zabytkach, na sztuka złotnicza. Był to dział zupełnie zaniedbany rozproszonych po setkach zakrystii na terenie całego na naszych uczelniach – nigdy na żadnych zajęciach kraju. Wtedy dopiero zrozumiałem, czemu moi po- z dowolnego okresu historii sztuki nie usłyszałem przednicy, ze słynnymi uczonymi na czele, problemy choćby najmniejszej wzmianki na temat złotnictwa. zabytkowego złotnictwa obchodzili dużym łukiem. Mimo to prof. Władysław Tomkiewicz zgodził się Porzuciłem więc ambitne plany doktoranckie i po przyjąć jako temat mej pracy magisterskiej opraco- kilkunastu latach żmudnych badań wydałem dru- wanie srebrnego ołtarza w Kaplicy Zygmuntowskiej kiem opracowania dawnej technologii i terminologii na Wawelu, wykonanego na zamówienie króla Zyg- złotniczej1, uznając je za podstawę przyszłych opraco- munta Starego w Norymberdze. Jak dalece złotnic- wań mych następców. two w latach 50. było zaniedbane przez naszych ba- Pozostał jednak do rozwiązania problem dostępu daczy, niech świadczy fakt, że na temat tego ołtarza do interesujących nas zabytków. Już pobieżne roze- – jednego z najznamienitszych obiektów złotniczych znanie informowało, że głównym źródłem materia- w naszym kraju – znalazłem w bibliografii przedmio- łu do badań nad dawnym złotnictwem są argentaria tu tylko trzy maleńkie wzmianki uzupełniające opis kościelne. Przerastały one wielokrotnie swą liczbą słynnej kaplicy. Przygotowując pracę doktorską pod i rangą artystyczną nasze skromne zasoby muzealne, opieką tego samego promotora brałem na warsztat uszczuplone przez straty wojenne. Jedynym rozwią- kolejno trzy tematy związane ze sztuką złotniczą, zaniem było stworzenie odpowiedniej dokumenta- lecz po paru latach żmudnych poszukiwań i zmagań cji zabytków w terenie. Gromadzono już co prawda z pustką informacyjną zrozumiałem, że główną przy- materiały do pierwszych Katalogów Zabytków, wyda- czyną mych niepowodzeń jest brak podstawowych wanych przez Państwowy Instytut Sztuki (obecnie

111 realizacje

dokładnie jego wiedzę wyniesioną ze studiów. Jeżeli dodać do tego zdjęcia wykonywane prymitywnym aparatem amatorskim na naszych ówczesnych nega- tywach, otrzymamy obraz wykonywanych w one cza- sy kart ewidencyjnych złotnictwa zabytkowego. Nie można też pominąć sytuacji politycznej, w jakiej tę dokumentację wykonywano. Wykonaw- ca ewidencji w terenie, czyli urzędnik państwowy, wymachujący pisemkiem podpisanym przez innego urzędnika – wojewódzkiego konserwatora zabyt- ków, który chce sfotografować i opisać wszystko, co znajduje się w kościele, był już na wstępie bardzo źle widziany przez przeciętnego plebana. Jeżeli nawet posiadał pisemko od dziekana lub samego biskupa informujące, że można mu udostępniać zabytki, to z góry zakładano, że purpuraci nie zawsze mogą od- mówić władzy, ale od tego proboszcz ma głowę na karku, żeby wiedział, jak się ma zachować. Nie moż- na było zabronić prac dokumentacyjnych przy obiektach wystawionych na widok publiczny we wnętrzu kościoła, ale szaf w zakrystii można już było nie otwierać, stwierdzając, że żadnych zabytków tam nie ma. Ze szczególną zaś troską chroniono przed ujaw- nieniem srebra kościelne, te bowiem mogły być – jak sądzono – najbardziej łakomym kąskiem dla władzy. Sam pamiętam, jak proboszcz, patrząc mi spokojnie w oczy zapewniał, że trzy zabytkowe monstrancje 1 i cztery kielichy, o których istnieniu wiedziałem, są schowane w tabernakulum (nieco większym niż pu- Instytut Sztuki PAN), ale w przypadku złotnictwa dełko od butów), a że zawierają sanctissimum, prze- były one niekompletne i przeważnie sprowadzały się to udostępnić mi ich nie może. Tak więc ewidencja tylko do krótkiej wzmianki, np. „kielich gotycki”. Na zabytkowego złotnictwa coraz bardziej fascynowała początku lat 60. rozpoczęto znacznie dokładniejszą nielicznych jeszcze miłośników tej dziedziny sztuki, ewidencję, kierowaną przez Ośrodek Dokumentacji lecz materiału badawczego dostarczała im niewiele. Zabytków. Były to formularze formatu A4 zaopa- trzone w zdjęcie i ponad 20 rubryk opisujących każ- dy obiekt oddzielnie – jego wiek, wymiary, kształt 1. Gotycki relikwiarz św. Barbary wykonany w roku 1514 zapewne w Gdańsku dla kaplicy Bractwa Kupieckiego przy i dekoracje. Dokumentacja ta, wykonywana na tere- tamtejszym kościele Mariackim, już w XVII w. przeszedł w ręce prywatne, odnaleziony w kościele parafialnym nie wszystkich województw równocześnie, spływała w Piasecznie, gmina Gniew w powiecie tczewskim. progresywnie do Ośrodka, tworząc z biegiem lat co- Fot. W. Górski 1. St. Barbara’s Gothic reliquary. Made in 1514, presumably raz szerszą bazę do poszukiwań badawczych. Nieste- in Gdańsk for the chapel of the Trade Fraternity at ty, opisy i datowanie obiektów złotniczych pozosta- St. Mary’s Church, it became a private property already in the 17th century and was found in the parish church wiało wiele do życzenia. Pamiętać bowiem należy, że in Piaseczno, Gniew Commune, Tczew County. wszystkie zabytki zgromadzone w kościele opracowy- Photo by W. Górski 2. Plakieta wotywna z kościoła parafialnego wał jeden historyk sztuki, który z malarstwem i rzeź- w Koziebrodach w powiecie płońskim. Fot. W. Górski bą radził sobie przeważnie całkiem dobrze, natomiast 2. A votive plaque (tama) from the parish church in dokumentacja zabytków złotniczych odzwierciedlała Koziebrody, Płońsk County. Photo by W. Górski

112 realizacje

Oczywiście w oparciu o te niezbyt dokładne wska- zówki można było pojechać na miejsce i na własne oczy obejrzeć zabytek, ale uciążliwość drogi do wiejskiego kościółka (mało kto jeszcze wtedy posiadał samochód), a nade wszystko spodzie- wany odpór plebana zniechęcały do opraco- wań dawnych sreber. W tej sytuacji, aby umożliwić poważne badania nad złotnictwem należało opra- cować specjalny schemat dokumentacji, a następnie znaleźć klucz otwierający sza- fy w zakrystiach parafialnych kościołów i skarbce katedralne. Na początku więc przystąpiłem do opracowania założeń tej dokumentacji specjalnej. Wiedziałem z do- świadczenia, że będą ją wykonywali ludzie niezbyt znający się na starych srebrach, dopiero bowiem kładziemy podwaliny pod po- ważniejsze badania w tym zakresie. Co więcej – musi ona zawierać taki materiał, żeby badacz nie był zmuszony jechać z wizytą do zabytku, bo wiedziałem, na jakie powitanie może być tam na- rażony. Ponieważ zakładałem, że wykonawcy dokumentacji mogą się w swych ocenach mylić, postano- 2 wiłem zrezygnować z wszelkich dywagacji na temat opracowywanego zabytku i pozostawić tylko te in- złotnictwa, bez względu na ich rangę artystyczną formacje, które są niepodważalne – będą to więc: wy- i stan zachowania. Takie założenie przyniosło nam miary, materiał, z którego obiekt wykonano, inskryp- w praktyce m.in. obfitą dokumentację plakiet wo- cje umieszczone na zabytku przepisane in extenso, no tywnych, stanowiących niezmiernie ciekawy przy- i oczywiście dane adresowe. Całą resztę informacji kład dawnej sztuki prymitywnej, a dotychczas po- mają badaczowi przynieść zdjęcia wykonane w ta- mijanych we wszystkich opracowaniach. Głównym kiej liczbie, aby pokazać nie tylko całość obiektu ze kierunkiem planowanych działań były zasoby sreber wszystkich stron, ale również zbliżenia wszystkich gromadzone w kościołach, bowiem zabytki znajdują- jego detali i znaków złotniczych. Prawidłowe opra- ce się w muzeach były znacznie łatwiej dostępne dla cowanie rozbudowanej gotyckiej monstrancji składać badaczy, więc tylko wyjątkowo i w niewielkim za- się może nawet z dwudziestu zdjęć. I co bardzo waż- kresie były one dokumentowane. Tak oto w najwięk- ne – muszą to być zdjęcia wykonane przez profesjo- szym skrócie wyglądał zasadniczy schemat zamierzo- nalistę, na profesjonalnym sprzęcie i oczywiście na nej dokumentacji. dużym negatywie, który będzie wraz z dokumentacją Jednakże wszystkie te ambitne zamiary nie do- przechowywany w Ośrodku, co umożliwi wykona- szłyby nigdy do skutku, gdyby nie znakomity ich nie odbitek na żądanie badacza. Ośrodek również realizator – Wacław Górski – fotografik czynny na wykupi od wykonawcy prawa autorskie, aby uniknąć Uniwersytecie Toruńskim. Był on szeroko znany komplikacji z publikowaniem tych materiałów. w naszym środowisku jako wybitnie uzdolniony do- Następnym warunkiem prawidłowego opraco- kumentalista, specjalizujący się między innymi w nie- wania argentariów zgromadzonych w danym ko- łatwej sztuce fotografowania błyszczących sreber. ściele jest objęcie pełną dokumentacją wszystkich Ogromne doświadczenie, profesjonalny sprzęt i zna- obiektów, które mieszczą się w pojęciu zabytków komita umiejętność pracy w trudnych warunkach

113 realizacje

terenowych czyniła z niego idealnego wykonawcę za- W ten to sposób objechano 625 miejscowości mierzonej dokumentacji. Pamiętamy jednak, że jedną i wykonano dokumentację specjalną dla 18 500 zabyt- z największych przeszkód w naszej pracy była niechęć kowych sreber. Ponieważ pracowaliśmy na podstawie księży do ujawniania posiadanych zabytków. I tu zezwoleń wydawanych przez władze poszczególnych znowu okazało się, że klucz do otwarcia tego seza- diecezji, teren objęty naszą dokumentacją zamyka mu spoczywać może w rękach naszego fotografa. Był się w obrębie następujących obszarów: archidiece- on synem wybitnego historyka – prof. Karola Gór- zja gdańska i gnieźnieńska oraz diecezje: pelplińska, skiego, który nie tylko rangą naukową swych prac, toruńska, elbląska, płocka, włocławska i kaliska2. ale nade wszystko swą postawą w tych niełatwych W nielicznych wypadkach włączyliśmy do naszej czasach wszechwładnego socjalizmu zaskarbił sobie dokumentacji niewielkie zespoły zdjęć wykonanych wielkie uznanie wśród hierarchów kościoła na Pomo- na innym terenie, np. w Sandomierzu, Krakowie, Po- rzu. W tej sytuacji jego synowi udawało się nieraz poznaniu, Łowiczu czy Warszawie. Ich wykonawcami zyskiwać zezwolenie biskupów na wykonanie zdjęć byli nie tylko nasi stali współpracownicy, ale także trudno dostępnych obiektów. Kiedy więc postanowi- fotograficy tacy jak Marek Kalinowski, Andrzej Lip- liśmy razem uruchomić dokumentację sreber kościel- ka, Bogdan Olechnicki i Zbigniew Siemaszko. nych, Wacław Górski pozyskał zezwolenie miejscowe- W roku 2001 ówczesna dyrekcja Ośrodka pod- go purpurata na wykonanie dokumentacji na terenie jęła decyzję o wstrzymaniu prac dokumentacyjnych jednego dekanatu. Gdy po pewnym czasie fotograf nad zabytkowym złotnictwem w Polsce, mimo że wręczył biskupowi komplet zdjęć obrazujących zabyt- mieliśmy już gotowe zezwolenia na tak ciekawe i bo- kowe srebra na danym terenie, a wykonanie ich nie gate w znamienite zabytki tereny, jak diecezja po- miało żadnych niepożądanych następstw, otrzyma- znańska. W kilka lat potem atmosfera dla tego typu liśmy zezwolenie na następny dekanat. Gdy z czasem działań znowu była nieco przychylniejsza, jednakże już cała ówczesna diecezja chełmińska została opra- nasz zespół się już rozpadł, z funduszami też było cowana, sąsiednie kościoły też stanęły otworem dla krucho i w konsekwencji prac już nigdy nie podję- naszej dokumentacji. to. Jednakże już ten zgromadzony zespół dokumen- Prace nad tą dokumentacją trwały 20 lat – od tacyjny stał się podstawą wielu poważnych badań roku 1981 do 2001. Górski dobrał sobie zespół po- i publikacji naukowych, a w oparciu o te materiały mocników spośród studentów UMK, których na powstało szereg prac magisterskich i doktorskich. zajęciach wdrażał do niełatwej sztuki dokumentacji Fotografie nasze stanowią niekiedy bezcenny do- fotograficznej. Byli to: Marek Żak, Eliza Marcjanik kument nieistniejących już zabytków, czego przy- i Roman Nowina-Konopka. Kiedy z biegiem czasu ta kładem mogą być zdjęcia sarkofagu św. Wojciecha trójka się wykruszyła, ich miejsce zajęli Michał i Maria z katedry gnieźnieńskiej, które posłużyły do rekon- Woźniakowie. Objechali razem dziesiątki kościołów, strukcji skradzionych jego elementów, lub dokumen- trafiając niekiedy na wspaniałe skarby, niekiedy też, tacja fotograficzna jednego z największych zespołów, po długim i żmudnym grzebaniu w zakrystii i po oko- liczącego ponad 100 sztuk plakiet wotywnych skra- licznych zakamarkach, nie znajdowali nic godnego dzionych z kościoła parafialnego w Koziebrodach przyciśnięcia migawki. Trzeba tu bowiem zaznaczyć, (zob il. 2). że przyjęty przez nas system pracy zakładał, że opra- Nasza dokumentacja przyczyniła się do szerokie- cowywany teren „czyścimy” dokładnie i nie wchodzi go zainteresowania zabytkami złotniczymi zwłaszcza w grę wybieranie bogatych skarbców z pominięciem wśród młodych historyków sztuki a więc, wycho- nowszych kościołów, gdzie zapewne nie ma nic cie- dząc naprzeciw tym zainteresowaniom, postano- kawego albo jest tego niewiele. Taki system działania wiliśmy udostępnić ją szerszemu gronu badaczy po- ujawniał nieraz znakomite, stare srebra w kościołach, przez opracowanie i wydanie drukiem dokładnego których mury wzniesiono przed niewielu laty. Licz- katalogu zgromadzonych materiałów. Katalog ten3 ne na naszych ziemiach wojny i wiele innych, dziś już opracowałem wraz z Magdaleną Pielas – koleżanką, nieodgadnionych przyczyn przemieszczało zabytki która po moim odejściu na emeryturę opiekuje się w najmniej spodziewane miejsca (zob. il. 1). tym zespołem. Każdy zabytek jest tam dość szeroko

114 realizacje

omówiony i, choć niestety tylko nieliczne są zilustro- mentację4. Ponadto katalog zaopatrzony jest w na- wane zdjęciami, każdy ma, oprócz przeniesionych stępujące indeksy: złotników-wykonawców, fundato- z karty danych podstawowych, dość dokładny opis rów, miejscowości i przedstawień ikonograficznych. wraz z omówieniem ornamentacji i ikonografii. Pre- Wydaje się, że tak obszerna publikacja przyczyni się cyzyjne rozpoznanie znaków probierczych wraz z ich do jeszcze szerszego spopularyzowania tej dokumen- interpretacją przeważnie pozwalało ustalić autora, tacji, a co za tym idzie wzrostu zainteresowania szla- miejsce i czas powstania dzieła. Herby i inskrypcje chetną sztuką złotniczą. pozwalają często rozpoznać fundatora. Jak z powyż- szego wynika, autorzy katalogu pokusili się już o in- terpretacje materiałów odnotowanych w dokumenta- Michał Gradowski, 35 lat pracował w Ośrodku Dokumenta- cji Zabytków, początkowo jako kierownik Działu Wydawnictw, cji. Ponieważ literatura przedmiotu jest już dziś dość potem zainicjował i redagował serię słowników terminologicz- obfita, przeto wszędzie tam, gdzie nasza interpretacja nych. Zainicjował i opracował wraz z Kazimierzem Mardoniem oparta była o bibliografię, odnośna pozycja została system komputeryzacji kart ewidencyjnych zabytków. Zainicjo- wał i kierował dokumentacją specjalistyczną złotnictwa. Był powołana. A przyznać należy, że szereg cytowanych współzałożycielem i przez 20 lat kierownikiem naukowym Mu- opracowań powstało w oparciu właśnie o tę doku- zeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu.

Przypisy wiązującym od czasu dokonanej w 1992 roku reformy diecezji i prowincji kościelnych w Polsce. 1 Technika i technologia w dawnym złotnictwie, Warszawa 1975; 3 M. Gradowski, M. Pielas, Katalog złotnictwa w zbiorze doku- Słownik terminologiczny wyrobów złotniczych, Warszawa 1976. mentacji specjalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumen- Obie te pozycje wydał Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Kil- tacji Zabytków w Warszawie, Warszawa, 2006. ka lat później PWN wydał je pod wspólnym tytułem Dawne 4 Przykładowo: M. Gradowski, Znaki na srebrze, wyd. IV popra- złotnictwo – technika i terminologia, Warszawa 1980, wyd. II, wione i uzupełnione, Warszawa 2010; M. Gradowski, A. Ka- poprawione i uzupełnione, Warszawa 1984. sprzak-Miler, Złotnicy na ziemiach północnej Polski, Warszawa 2 Granice wymienionych diecezji są zgodne z podziałem obo- 2002.

Summary to find a way to open cabinets in sacristies of parish churches and cathedral treasuries and to prepare full documentation for Documentation of historic silver work all objects that can be defined as monuments of silver work. These ambitious intentions were remarkably put into practice ur scientists’ long-year neglect of research into historic by Wacław Górski – a photographer from the Nicolaus Coper- Osilver work was a result of the absence of the general lit- nicus University (NCU), who was trusted by church authorities erature of the subject. This fact induced me to elaborate the old and had access to monuments put in their care. The elaboration technology and terminology of silver work, because I regarded of documentation took 20 years – from 1981 to 2001. Together these publications as a basis for future research. Then, the key with his team of assistants (students of NCU), Górski visited problem was access to the monuments concerned, and the only hundreds of churches, where he often found magnificent trea- solution was to create relevant documentation in the field. The sures of silver work. Documentation was prepared for 18,500 main source of research into historic silver work turned out objects in the Gdańsk and Gniezno archdioceses and Pelplin, to be church silver-chests. However, the political situation in Toruń, Elbląg, Płock, Włocławek and Kalisz dioceses. In 2001, which this documentation was to be prepared was complex. A the management of the Centre decided to suspend documenta- “civil servant” willing to describe and photograph monuments ry work with regard to historic silver work in Poland. However, was not welcome by an average pastor already at the start. the huge set of documentation created until then was hundred Church silvers were protected against disclosure with particu- times fruitful, serving as a basis for a series of scientific stud- lar care, because they were thought to be the most tempting ies, including master’s theses and doctoral dissertations. A full objects for the government. In this situation, in order to cre- insight into the said documentation is provided by The cata- ate an opportunity to carry out significant research on silver logue of silver work in the set of specialist documentation of the work, I prepared a special documentation scheme, which was National Centre for Research and Documentation of Monuments adopted as a valid standard in the Centre. The main trend of in Warsaw (Katalog złotnictwa w zbiorze dokumentacji spec- planned activities was a detailed photo documentation, which jalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków enabled the researcher to become familiar with an object with- w Warszawie, Warszawa 2006), which I prepared together with out the need to carry out field explorations. The next step was Magdalena Pielas.

115 realizacje

116 realizacje

Rejestr i ewidencja zabytków nieruchomych oraz ruchomych w działaniach Narodowego Instytutu Dziedzictwa1

Jerzy Szałygin Dział Ewidencji i Rejestru Zabytków Narodowy Instytut Dziedzictwa

ODZ, poprzez KOBiDZ, aż po NID – przez lata ewo- luowała (zwłaszcza w okresie ostatniego dziesięciole- Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji cia), to jednak zawsze jednym z pierwszoplanowych Zabytków powołany Zarządzeniem Ministra Kultury zadań było prowadzenie prac związanych z dokumen- i Dziedzictwa Narodowego nr 28 z dnia 3 październi- tacją – gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie ka 2006 roku z połączenia dwóch instytucji – Kra- ewidencji zabytków w postaci dokumentacji ewiden- jowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków cyjnej oraz dokumentacji prawnej wszystkich zareje- i Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego strowanych zabytków tj. odpisów decyzji o wpisie do otrzymał obecną nazwę – Narodowy Instytut Dzie- rejestru zabytków, obecnie – potwierdzonych kopii dzictwa – na mocy Zarządzenia Ministra Kultury decyzji o wpisie wraz z odpisami/kopiami innych roz- i Dziedzictwa Narodowego nr 32 z dnia 23 grudnia strzygnięć administracyjnych dotyczących zabytków4. 2010 roku. Sam KOBiDZ, powołany wcześniej na Dzięki połączeniu praktycznie wszystkich podlegają- mocy Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa cych MKiDN instytucji zajmujących się dokumento- Narodowego z dnia 14 października 2002 roku, powaniem zabytków dysponujemy w NID pełnym ma- wstał z połączenia dwóch instytucji – Ośrodka Doku- teriałem źródłowym dotyczącym wszystkich rodzajów mentacji Zabytków i Ośrodka Ochrony Zabytkowe- zabytków w Polsce – nieruchomych, ruchomych go Krajobrazu. Tym samym NID jest bezpośrednim i archeologicznych. kontynuatorem działań pierwszej instytucji zajmującej Działem, który praktycznie w sposób niezmienio- się gromadzeniem, opracowywaniem i popularyzacją ny realizuje od 50 lat swoje zadania jest obecny Dział wiedzy o zabytkach w Polsce, jaką był ustanowiony Ewidencji i Rejestru Zabytków, zarządzający zaso- w 1962 roku Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Już bami rejestru zabytków nieruchomych i ruchomych w zarządzeniu powołującym ODZ precyzyjnie okre- oraz krajową ewidencją zabytków, udostępniający je, ślone zostały jego zadania – prowadzenie centralnego a także gromadzący dokumentację prawną dotyczą- rejestru, ewidencji i dokumentacji zabytków nieru- cą wpisu obiektów do rejestru zabytków5. Do bieżą- chomych i ruchomych2. Przez kolejne dziesięciolecia cych zadań działu należy również wypracowywanie zadania te ulegały pewnym przekształceniom, przede standardów dokumentacji, sporządzania ewidencji wszystkim jednak zostały znacznie rozszerzone3. Choć oraz prowadzenia rejestru zabytków, a także szkole- struktura organizacyjna instytucji – poczynając od nie służb konserwatorskich w tym zakresie. W chwili

117 realizacje

obecnej nadzorujemy również realizację projektu we- i umiejętności. Z pełną świadomością dzieła i osią- ryfikacji rejestru zabytków – opisu zasobu zabytko- gnięć swoich poprzedników kontynuuje ich pracę, wego w Polsce. realizując w chwili obecnej zapisaną w statucie misję Wszystkie te zadania dotyczą zasadniczej, je- tworzenia podstaw dla zrównoważonej ochrony dzie- śli chodzi o działanie konserwatorskie, czynności dzictwa, gromadzenia i upowszechniania wiedzy o za- – inwentaryzacji i dokumentacji dziedzictwa kul- bytkach, wyznaczania standardów ich ochrony i kon- turowego, które to w przypadku nietrwałych bądź serwacji oraz kształtowania świadomości społecznej nie chronionych prawem obiektów jest działaniem na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego Polski podstawowym6. Dzięki prowadzeniu, gromadze- dla przyszłych pokoleń. Tym samym powiększa doro- niu, opracowywaniu i udostępnianiu różnorodnej bek instytucji powołanej przed 50 laty w celu ochrony dokumentacji możliwe jest przekazywanie następ- zabytków w Polsce. nym pokoleniom wiedzy o materialnej kulturze naszych przodków, o autentycznych, ale również Ewidencja zabytków7 przekształconych czy nieistniejących już obiektach, zespołach obiektów, jak również szeroko pojętym Dział Ewidencji i Rejestru Zabytków gromadzi na- krajobrazie kulturowym. Posiadane przez nas do- pływające do NID duplikaty opracowywanej przez kumentacje wykorzystywane są w opracowaniach wojewódzkich konserwatorów zabytków dokumenta- naukowych i pracach badawczych, a także stanowią cji zabytków, która wchodzi w skład zbioru krajowej podstawę projektów konserwatorskich. Służą też ewidencji zabytków. do odtworzenia zniszczonych bądź nieistniejących obiektów będących istotnym elementem narodowego Historia ewidencji w Polsce dziedzictwa. jako formy dokumentacji Prowadzenie, ostatnio określone w statucie NID Tradycje ewidencji rozumianej do pewnego momen- jako gromadzenie stale aktualizowanej i uzupełnianej tu jako inwentaryzacja zabytków sięgają 2. połowy ewidencji dóbr kultury w Polsce, w oparciu o syste- XVIII wieku i wiążą się ze środowiskiem króla Stani- mowe, jednolite i ogólnozrozumiałe sposoby zapisu sława Augusta Poniatowskiego i kręgów magnackich, dokumentacyjnego, umożliwiające rzetelne i nauko- m.in. Izabeli Czartoryskiej. Pierwsze XIX-wieczne we opracowywanie i wnioskowanie, w dalszym ciągu działania inwentaryzatorskie, choć silnie zabarwio- jest najważniejszym zadaniem działu. Nasza kartoteka ne patriotycznie, wpisywały się również w podejmo- obejmuje wszelkie dane historyczne i konserwatorskie wane w tej dziedzinie działania państw zaborczych. o zarejestrowanych w kraju zabytkach nieruchomych Ich największymi osiągnięciami były Opisy zabytków i ruchomych (z wyłączeniem znajdujących się w mu- starożytności z terenu Królestwa Polskiego Kazimierza zeach, bibliotekach lub archiwach, posiadających Stronczyńskiego oraz teoretyczne dokonania środo- własne inwentarze), dla których opracowana została wiska krakowskiego (Karol Kremer, Józef Łepkowski, podstawowa dokumentacja. Wartość tych zbiorów Władysław Łuszczkiewicz). Poważna akcja ewiden- (gromadzonych przez dziesięciolecia, tworzonych cyjna została przeprowadzona w okresie międzywo- przez rzeszę specjalistów oraz wyspecjalizowane in- jennym. Już w 1919 roku zlecono nowo powstałym stytucje) oraz opracowanych dla nich baz danych urzędom konserwatorskim podjęcie inwentaryzacji jest tym większa, im bardziej precyzyjne były kry- mającej na celu rozpoznanie zasobu zabytkowego. teria ich wyboru jako podmiotu dokumentacji oraz Jednolite zasady spisu zabytków wprowadzało Roz- zapisu informacji o nich. porządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia Dział Ewidencji i Rejestru Zabytków w sposób 6 marca 1928 roku o opiece nad zabytkami. W konse- ciągły (pod różnymi nazwami) gromadzi, opracowuje kwencji w 1929 roku powołano nową, wyspecjalizo- i udostępnia wiedzę o zabytkach w Polsce. W chwi- waną w dokumentowani zabytków instytucję – Cen- li obecnej nasze prace ogniskują się wokół czterech tralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków Sztuki8. głównych tematów i realizowane są przez wysoko W roku 1945 na mocy przepisów z 1928 roku wzno- kwalifikowaną kadrę, stale podnoszącą swoją wiedzę wiono prowadzenie rejestru zabytków. Sprawę jedno-

118 realizacje

litej inwentaryzacji ocalonego zasobu odłożono Podstawy prawne prowadzenia na później. Dopiero w 1956 roku do siedmiu wo- ewidencji zasobu zabytkowego jewództw zachodnich wysłano ekipy inwenta- Ewidencja i rejestr zabytków przez dziesięciolecia re- ryzatorskie, których zadaniem było spisanie za- gulowane były przez następujące akty prawne: bytków architektury w miastach objętych „akcją 1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia porządkowania”. 6 marca 1928 roku o opiece nad zabytkami12 W 1957 roku została przez Sejm powołana Komi- (z mocą ustawy). Obiekt zabytkowy był poddawa- sja Rządowa, mająca zająć się problematyką zabezpie- ny ochronie na skutek rejestracji, zaś ewidencja lub czania, odbudowy i użytkowania obiektów zabytko- inwentaryzacja mogły być przeprowadzone przed wych9. W 1958 roku w Zarządzie Muzeów i Ochrony lub po dokonaniu wpisu do rejestru. Zabytków opracowano instrukcję inwentaryzatorską. 2. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 roku o ochronie dóbr W 1959 roku Komisja Rządowa podjęła „uchwałę kultury i o muzeach13. o przeprowadzeniu ewidencji zabytków nieruchomy- 3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia ch”10. Jednym z jej zasadniczych zadań było zebranie 1963 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków informacji na temat stanu zabytków nieruchomych i centralnej ewidencji zabytków14. Zarząd Muzeów ulegających zniszczeniu i dewastowanych oraz moż- i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztu- liwych kierunków ich zagospodarowania. Rezulta- ki (MKiS) prowadził centralną ewidencję zabytków tem było powstanie formularza – tzw. karty zielo- w formie kartoteki, która obejmowała zabytki wpisanej – i wykonanie w ciągu kilku lat pierwszej pełnej ne do rejestru w poszczególnych województwach15. ewidencji zabytków na terenie kraju. Instrukcja Nr 7 4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 listopa- MKiS z dnia 5 lipca 1968 roku w sprawie zasad pro- da 1986 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie wadzenia centralnej ewidencji zabytków określiła, prowadzenia rejestru zabytków i centralnej ewiden- że odpisy decyzji o wpisie do rejestru zabytków oraz cji zabytków16. Zgodnie z nim konserwator miał drugi egzemplarz dokumentacji ewidencyjnej muszą nie tylko prowadzić rejestr zabytków na terenie być przesyłane do Ośrodka Dokumentacji Zabytków, województwa, ale również przygotowywać i ak- który otrzymał prawo ustalania wzorów dokumenta- tualizować dokumentację dla centralnej ewidencji cji ewidencyjnej. Szersze działania na rzecz tworzenia zabytków. Nowością było również to, że minister nowoczesnej ewidencji zabytków podjęto w połowie kultury i sztuki17 mógł powierzyć prowadzenie cen- lat 70. XX wieku. Wówczas w różnych ośrodkach tralnej ewidencji zabytków Ośrodkowi Dokumen- powstały stosowane do dziś wzory kart ewidencyj- tacji Zabytków w Warszawie. nych oraz ogólne zasady prowadzenia ewidencji za- 5. Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 30 bytków. Najważniejsze z nich zachowały aktualność grudnia 1987 roku w sprawie szczegółowych zasad do tej pory. Zmieniły się środki i możliwości tech- prowadzenia centralnej ewidencji zabytków przez niczne sporządzania dokumentacji ewidencyjnej oraz Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. znacznie rozszerzyły się zainteresowania konserwato- Warto zwrócić uwagę na paragraf 4. zarządzenia: rów, obejmując nowe grupy obiektów i przybliżając „zabytek zostaje objęty centralną ewidencją za- zakres chronologiczny. bytków z chwilą przekazania Ośrodkowi Doku- Ogólne zasady ewidencji zabytków zostały mentacji Zabytków w Warszawie odpisu decyzji opublikowane przez Ośrodek Dokumentacji Za- o wpisaniu dobra kultury do rejestru zabytków” bytków w 1981 roku w pracy pt. Metody ewidencji oraz „dobro kultury zostaje objęte centralną ewi- zabytków11. Omówiono w niej obszernie sposoby dencją zabytków po zatwierdzeniu dotyczącej go ewidencjonowania zabytków ruchomych, architek- dokumentacji ewidencyjnej przez wojewódzkiego tury i budownictwa, miast historycznych, stanowisk konserwatora zabytków oraz przekazaniu jej kopii archeologicznych, parków i cmentarzy. W publikacji Ośrodkowi Dokumentacji Zabytków w Warsza- tej znalazły się również wzory kart ewidencyjnych wie”. Założeniem paragrafu 5. jest upoważnienie dla poszczególnych grup zabytków i instrukcje ich Ośrodka Dokumentacji Zabytków do ustalania wypełniania. wzorów dokumentacji ewidencyjnej.

119 realizacje

6. Ustawa z dnia 19 lipca 1990 roku o zmianie ustawy skradzionych lub wywiezionych za granicę nie- o ochronie dóbr kultury i o muzeach wprowadziła zgodnie z prawem21. Rozporządzenie to dokładnie niewielkie poprawki w dotychczas obowiązującej określa zasady prowadzenia, formę i wygląd ksiąg ustawie z 1962 roku (aktualizacja nazw urzędów). prowadzonych dla zabytków z działów „A”, „B” 7. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa i „C” wpisanych do rejestru. Wojewódzki kon- Narodowego z dnia 6 września 2000 roku w spra- serwator zabytków przesyła potwierdzoną kopię wie prowadzenia rejestru zabytków i centralnej decyzji o wpisie zabytku do rejestru do Krajowego ewidencji dóbr kultury18 określało dokładną formę Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków oraz ksiąg rejestrowych oraz zawierało zapis, że doku- właściwemu wójtowi, burmistrzowi albo prezy- menty dotyczące zabytku powinny zawierać m.in. dentowi miasta. Karcie ewidencyjnej zabytku po- kartę ewidencyjną zabytku oraz dokumentację in- święcony jest paragraf 8. rozporządzenia. Określa, wentaryzacyjną. Centralną ewidencję dóbr kultury co powinna zawierać karta ewidencyjna zabytku stanowią już nie tylko karty ewidencyjne opraco- ruchomego i nieruchomego oraz karta adresowa wane przez konserwatora, ale również karty adre- nieruchomości. Karty ewidencyjne zabytków prze- sowe, tzw. fiszki, zakładane przez zarządy gmin. chowywane były w archiwum zakładowym Krajo- Centralną ewidencję dóbr kultury prowadzi Ośro- wego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków dek Dokumentacji Zabytków, który opracowuje albo Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicz- komputerowy system informacyjny dóbr kultury nego22 (obecnie NID) oraz wojewódzkiego urzędu objętych centralną ewidencją19. Rozporządzenie to ochrony zabytków. Karty adresowe dóbr kultury są określa dokładnie, jakie informacje powinny zawie- dokumentacją pomocniczą wykorzystywaną przez rać karty ewidencyjne. NID i wojewódzkiego konserwatora zabytków. 8. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie za- 10. Zarządzenie Nr 39 Ministra Kultury i Dziedzic- bytków i opiece nad zabytkami20. Artykuły od 21. twa Narodowego z dnia 27 grudnia 2006 roku do 24. poświęcone są ewidencji zabytków. Zgod- w sprawie nadania statutu Krajowemu Ośrodkowi nie z artykułem 21. ustawy ewidencja zabytków jest Badań i Dokumentacji Zabytków, stanowiącego podstawą do sporządzania programów opieki nad załącznik do zarządzenia. Zgodnie z paragrafem zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. 3. statutu celem KOBiDZ jest realizacja polityki Zgodnie z artykułem 22.1. Generalny Konserwator państwa w zakresie ochrony dziedzictwa kultu- Zabytków prowadzi krajową ewidencję zabytków rowego oraz opieki na tym dziedzictwem. W celu w formie zbioru kart ewidencyjnych (który w rze- realizacji swoich zadań Ośrodek m.in. opracowuje czywistości znajduje się w NID). Wojewódzki kon- i wdraża jednolity system dokumentacji dziedzic- serwator zabytków prowadzi wojewódzką ewiden- twa kulturowego, wprowadza i upowszechnia nowe cję zabytków w formie kart ewidencyjnych. Wójt, standardy metodologiczne w zakresie badań, doku- burmistrz, prezydent miasta prowadzą gminną ewi- mentacji i konserwacji zabytków, gromadzi odpisy dencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyj- decyzji wojewódzkich konserwatorów zabytków nych. Zgodnie z artykułem 19. ustawy w studium o wpisie obiektów do rejestrów zabytków, prowadzi uwarunkowań i kierunków zagospodarowania krajową ewidencję zabytków. przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie 11. Zarządzenie Nr 32 Ministra Kultury i Dziedzictwa zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się Narodowego z dnia 23 grudnia 2010 roku w spra- w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wie zmiany nazwy i zakresu działania Krajowego wpisanych do rejestru i ich otoczenia oraz innych Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, na zabytków nieruchomych znajdujących się w gmin- mocy którego KOBiDZ otrzymuje nazwę Naro- nej ewidencji zabytków. dowy Instytut Dziedzictwa oraz nadaje się mu sta- 9. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja tut stanowiący załącznik do zarządzenia. Zgodnie 2004 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabyt- z paragrafem 3. statutu Instytut realizuje zadania ków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewiden- w zakresie zrównoważonej ochrony dziedzictwa cji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków kulturowego Polski w celu jego zachowania dla

120 realizacje

przyszłych pokoleń. Do zadań Instytutu należy adresowych, tworzenie opracowań dla obiektów m.in. archiwizowanie zbiorów dokumentów zwią- zagrożonych rozbiórką, destrukcją lub gruntowną zanych z ochroną zabytków oraz ich digitalizacja przebudową, monitoring zasobu zabytkowego. i upowszechnianie, gromadzenie dokumentacji Z powodu stale rozszerzającego się na kolejne gru- krajowej ewidencji zabytków, ewaluacja i dosko- py zakresu zainteresowań konserwatorskich ewidencja nalenie systemu ochrony i ewidencji dziedzictwa rozumiana jako sporządzanie dokumentacji jest dzia- materialnego i niematerialnego, tworzenie i upo- łaniem ciągłym i nigdy nie zostanie definitywnie za- wszechnianie standardów dokumentacji, badania kończona. Możliwe jest jedynie zaspokojenie potrzeb i konserwacji poszczególnych kategorii zabytków. w określonym momencie. 12. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Rzetelnie opracowana ewidencja umożliwia pro- Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie wadzenie planowej polityki konserwatorskiej w za- prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wokresie wpisów do rejestru zabytków, współpracę kon- jewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz serwatora z władzami samorządowymi przy opraco- krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywaniu planów zagospodarowania przestrzennego, wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem23. planowanie i prowadzenie prac remontowo-budowla- Wymienia ono m.in. wzory kart ewidencyjnych: nych, dofinansowanie prac konserwatorskich, przy- zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, za- gotowywanie szczegółowej dokumentacji wybranych bytku nieruchomego niewpisanego do rejestru, za- obiektów zabytkowych, tworzenie zbioru informacji bytku ruchomego, zabytku archeologicznego oraz o zabytkach na określonym terenie (gmina, powiat, karty adresowej zabytku nieruchomego. województwo). Ewidencja ułatwia również podejmo- Wszystkie dotychczas sporządzone na mocy wy- wanie przez konserwatorów zabytków szybkich decy- mienionych przepisów prawnych dokumentacje ewi- zji w sprawach interwencyjnych. dencyjne i wydane decyzje zachowują swoją ważność. Przy braku szczegółowej dokumentacji konserwatorskiej obiektu praktycznie musi zastąpić ją Ewidencja ewidencja. jako forma dokumentacji Krajowa ewidencja zabytków, zgodnie z Rozpo- Ewidencja stanowi uporządkowany zbiór wykonanych rządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodo- według jednolitych wzorów opracowań, zawierających wego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia podstawowe informacje o obiektach zabytkowych. rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej Ewidencja zabytków nieruchomych zawiera: dane ad- ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków ministracyjne i adresowe, rys historyczny, opis obiek- skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie tu, fotografie i plany. Obejmuje pojedyncze obiekty z prawem24, prowadzona obecnie w Dziale Ewidencji architektoniczne, zespoły budowlane (np. folwarki), i Rejestru Zabytków NID składa się z dwóch zespo- zespoły urbanistyczne i ruralistyczne, zabytkowe par- łów dokumentów: ki i cmentarze. Ewidencja zabytków ruchomych obej- • egzemplarzy dokumentacji ewidencyjnej wykona- muje głównie dzieła sztuki, rzemiosła artystycznego nych według wzorów dla poszczególnych grup i sztuki użytkowej prezentujące minione kierunki obiektów przechowywanych w osobnych karto- artystyczne, jak również ruchome zabytki techniki tekach. Są to karty ewidencyjne architektury i bu- stanowiące wyposażenie fabryk i innych zakładów downictwa, ewidencje zabytkowej zieleni, karty przemysłowych oraz środki transportu i inne wyro- zabytków ruchomych, karty ruchomych zabytków by. Ewidencja zabytków jest działaniem obowiązko- techniki, karty cmentarzy, teczki miast i stanowiące wym dla wojewódzkich urzędów ochrony zabytków obecnie materiał pomocniczy karty adresowe; oraz gmin. • odpisów decyzji o wpisie do rejestru zabytków, obec- Jej celem jest rozpoznanie obiektów zabytko- nie – potwierdzonych kopii decyzji o wpisie wraz wych w terenie i ich udokumentowanie, zebranie z odpisami/kopiami innych rozstrzygnięć admi- i opracowanie podstawowych informacji merytorycz- nistracyjnych dotyczących zabytków (nieruchome nych o nich, zebranie informacji administracyjno- i ruchome, z których wydzielono technikę).

121 realizacje

Ponadto w skład krajowej ewidencji zabytków Obecny stan zasobu w zbiorach NID wchodzą odpisy decyzji archeologicznych i karty AZP Zgodnie z paragrafem 13. Rozporządzenia Ministra gromadzone w Dziale Archeologii NID. Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, Ewidencja jako forma ochrony krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabyt- zasobu zabytkowego ków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych Według obowiązujących przepisów najskuteczniejszą lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem prawną ochronę zabytków zapewnia wpis do rejestru kartę ewidencyjną zabytku sporządza się co najmniej zabytków. w dwóch egzemplarzach, z których jeden włączany W urzędach konserwatorskich funkcjonują wy- jest do wojewódzkiej ewidencji zabytków, a drugi do kazy obiektów o cechach zabytkowych niewpisanych krajowej ewidencji zabytków prowadzonej przez Na- do rejestru zabytków, pod nazwą „ewidencja konser- rodowy Instytut Dziedzictwa na podstawie statutu watorska”, „ewidencja zabytków” lub „wojewódzka nadanego przez ministra kultury i dziedzictwa na- ewidencja zabytków”. Zazwyczaj prowadzone są one rodowego. W Dziale Ewidencji i Rejestru Zabytków w formie spisów obiektów – czasem z własnymi nu- przechowywane są następujące dokumentacje ewiden- merami – lub w formie pogrupowanego zbioru kart cyjne (stan na dzień 31 grudnia 2011 roku): wykonanych na różnych formularzach – zwykle przy- • karty ewidencyjne zabytków architektury i budow- gotowanych na potrzeby danego urzędu. Obiekty te nictwa (138 304 sztuk, w tym 104 420 kart białych zostały uznane przez urzędy konserwatorskie za zasłu- i 33 884 kart zielonych)27, gujące na ochronę, lecz nie na wpis do rejestru. Zakres • karty adresowe zabytków (650 000), merytoryczny (tj. lista obiektów) nie pokrywa się z za- • ewidencje zabytkowej zieleni (9249), sobami zgromadzonej dokumentacji ewidencyjnej – • karty ewidencyjne cmentarzy (25 367), jest znacznie szerszy. Obiekty wyszczególnione w tych • teczki urbanistyczne (1274), wykazach nawet jeśli nie wchodzą w skład gminnej • karty zabytków ruchomych (371 876), i wojewódzkiej ewidencji zabytków, są uwzględniane • karty ewidencyjne zabytków ruchomych techniki zgodnie z artykułem 145. Ustawy z dnia 23 lipca 2003 (9710). roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami25 Teoretycznie zasób ten powinien pokrywać się w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodaro- z ewidencją znajdującą się w zbiorach wojewódzkich wania przestrzennego oraz w miejscowych planach za- konserwatorów zabytków i ich delegatur, niemniej nie gospodarowania przestrzennego, a także w decyzjach zawsze tak jest. Zdarza się, że wykonane dokumenta- o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, cje ewidencyjne są przekazywane do NID ze znacz- decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu nym, nawet kilkuletnim opóźnieniem. Brak jest sys- na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu temu bieżącej informacji o zlecanych opracowaniach. lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu Niestety, zdarza się również, że giną dokumentacje na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku ze zbiorów urzędów konserwatorskich i egzemplarz publicznego26. w zbiorach DEiRZ staje się jedynym istniejącym. Fakt Informacje o obiektach umieszczonych w tak ten stanowi z pewnością jedną z przyczyn wykonania prowadzonych wykazach nie są niestety przekazy- części powtórnie zlecanych dokumentacji. wane do NID, a tym samym obiekty te nie wcho- dzą w skład prowadzonej tu krajowej ewidencji za- Formy dokumentacji ewidencyjnej, bytków. Faktyczna ochrona konserwatorska tych dynamika ich tworzenia i ocena obiektów jest trudna z powodu braku podstaw wartości merytorycznej prawnych, m.in. odpowiedniego zapisu w ustawie i rozporządzeniach. Trzeba pamiętać, że w rozu- Karta zielona mieniu ustawy o ochronie zabytków i opiece nad Powstała w 1958 roku w wyniku działań ZMOZ. Jest zabytkami ewidencja jest to zbiór wykonanych kart dokumentem dwustronnym o formacie A4. Zawiera ewidencyjnych. 37 rubryk, w które wpisywane były podstawowe dane

122 realizacje

1 o obiekcie, tj.: określenie przynależności administra- fotografie i opis. Formularz miał rubryki dotyczące cyjnej, nazwa obiektu zabytkowego, wiek powstania, przebiegu prac konserwatorskich, ich kosztów oraz styl budowy, kubatura, powierzchnia zabytkowa przeprowadzanych inspekcji. Zasadniczą akcję ewi- i użytkowa, materiał budowlany, z którego były wy- dencjonowania zabytków na kartach zielonych prze- konane ściany, sklepienia, stropy, wiązania i pokrycie prowadzono w latach 1959-1964. Karty wykonywano dachu. Karta zawiera również informacje o wyposa- do końca lat 60. XX wieku, a sporadycznie również żeniu architektonicznym, autorach obiektu i datach w latach 70. XX wieku. Większość kart dotyczyła zabudowy i przebudów oraz informacje o udostępnie- bytków architektury i budownictwa wzniesionych do niu obiektu, liczbie kondygnacji, pierwotnym i aktu- połowy XIX wieku, ale wykonywano również karty alnym użytkowaniu, możliwościach adaptacji, a także dla wybitniejszych dzieł późniejszych, karty dla par- o gruntach należących do zabytku. Określano rów- ków i cmentarzy oraz założeń urbanistycznych. nież czas powstania, rodzaj i stopień zniszczeń oraz Zasób ten obrazuje niejednolitą wiedzę i „podej- daty odbudowy, dla których stosowano określenia ście emocjonalne” wykonawców ewidencji, np. na procentowe. Ważnym uzupełnieniem były informacje Ziemiach Odzyskanych ewidencja obejmuje mniej o właścicielu i użytkowniku oraz ich adresach, o nu- obiektów i jest mniej dokładna. Łącznie wykonano merze i dacie wpisu do rejestru jak również nazwie około 50 000 kart dla obiektów wpisanych i niewpi- księgi hipotecznej i numerze hipotecznym. W karcie sanych do rejestru zabytków. Godne podziwu jest zawarte były również informacje o aktach archiwal- tempo ówczesnej akcji ewidencyjnej. Niestety, w wie- nych i inwentaryzacji pomiarowej, a przede wszyst- lu przypadkach odbiło się ono na jakości tworzonej kim, niezwykle dziś cenne – schematyczny plan, dokumentacji. Nie objęto nią sporej liczby obiektów. Nierzadko zawiera ona niepełne i niesprawdzone informacje. Dziś karty zielone stanowią cenny, choć już 1. Karta zielona zabytku nieruchomego, w zbiorach archiwum NID archiwalny zbiór informacji o obiektach zabytkowych, 28 1. Green card of a non-movable monument – in NHBP’s ich ówczesnym zasobie i stanie zachowania . Dobór archives rubryk na karcie miał przede wszystkim znaczenie

123 realizacje

praktyczne, z czasem informacje w nich zawarte na- o przechowywaniu negatywów, jak również do wpi- brały wagi naukowej. Szczególnie zawarty w nich ma- sania adnotacji o inspekcjach, informacji o zmianach teriał zdjęciowy, chociaż zróżnicowany technicznie, (daty, imiona i nazwiska wypełniających) oraz liczbie stanowi unikatową ikonografię dla obiektów zwłasz- załączników – wkładek, na których umieszczane są cza przekształconych, zniszczonych i nieistniejących. dodatkowe materiały dotyczące obiektu: opisy, zdję- cia, plany. Pozwalają one także na aktualizację kar- Karta ewidencyjna zabytków ty, dołączanie nowych informacji lub aktualnych architektury i budownictwa, fotografii. tzw. karta biała Formularz karty białej był kilkakrotnie nieznacz- W 1975 roku opracowany został pod kierunkiem prof. nie modyfikowany – w związku ze zmianami admi- Wojciecha Kalinowskiego nowy wzór karty ewiden- nistracyjnymi w kraju, koniecznością uściśleń adreso- cyjnej, tzw. karta biała (od barwy kartonu, na którym wych oraz potrzebą efektywniejszego rozplanowania była drukowana). Karta biała nie była kontynuacją rubryk. karty zielonej. Miała tworzyć pierwszą centralną W 1983 roku w Ośrodku Dokumentacji Zabyt- ewidencję architektury i budownictwa w Polsce słu- ków opracowana została instrukcja wypełniania kar- żącą ochronie zabytków. Zawiera ona, oprócz danych ty. W 1986 roku opublikowano jej drugie wydanie, uwzględnionych na karcie zielonej, obszerniejsze nieznacznie poprawione. W 2008 roku przygotowa- informacje historyczne, opisowe, konserwatorskie, no nową instrukcję – zasadniczy schemat wypełnia- plany sytuacyjne i rzuty obiektów oraz rozbudowany nia karty pozostał niemal bez zmian. Korekcie uległy serwis fotograficzny, a także informacje dotyczące bi- techniczne warunki jej wykonania dla dzieł architek- bliografii i archiwaliów29. Karta biała zabytku określa tonicznych i budowlanych. Karty ewidencyjne wyko- ewidencjonowany obiekt, czas jego powstania, miej- nywane są według jednolitego wzoru dla wszystkich scowość i dzielnicę, w której się znajduje, adres z nu- rodzajów obiektów architektury i budownictwa, po- merem hipotecznym, przynależność administracyjną czynając od architektury sakralnej i rezydencjonalnej, według województwa, powiatu i gminy, poprzednią poprzez budowle publiczne i obronne, budownictwo nazwę miejscowości, przynależność administracyjną mieszkalne, przemysłowe, folwarczne i gospodarcze, przed 1 czerwca 1975 roku. Karta zawiera również aż po obiekty małej architektury – budowle parkowe, rubryki dotyczące właściciela zabytku i jego adresu, studnie, ogrodzenia. W zbiorach DEiRZ NID znaj- użytkownika zabytku i jego adresu, numeru rejestru dują się również karty opracowywane dla zespołów zabytków oraz datę wydania decyzji o wpisie zabytku budowlanych (np. folwarków, zespołów szpitalnych, do rejestru. Na karcie umieszczane są również zdjęcia, fabrycznych itp.) oraz zespołów urbanistycznych plany sytuacyjne i rzuty obiektu ewidencjonowanego i ruralistycznych. oraz rubryki z informacjami o jego twórcach, histo- Wybór obiektów i liczba zlecanych do wykonania rii jego budowy i stylu. Na szczegółowy opis obiek- kart białych przez wiele lat były zależne wyłącznie od tu składają się: sytuacja, materiał i konstrukcja, rzut, posiadanych środków oraz indywidualnego uznania bryła, elewacje, wnętrza, wyposażenie i instalacje. (zainteresowań) poszczególnych wojewódzkich kon- Karta podaje kubaturę obiektu, jego powierzchnię serwatorów zabytków. Nie było i nie ma do tej pory użytkową, informacje o pierwotnym przeznaczeniu, jednolitego klucza wyboru obiektów podlegających użytkowaniu obecnym, pracach budowlanych i kon- ewidencji w pierwszej kolejności. W związku z tym serwatorskich, ich przebiegu i dokumentacji po 1945 powstał bardzo zróżnicowany zasób ilościowy i jako- roku oraz o stanie zachowania. Wprowadzono w niej ściowy kart ewidencyjnych. Niektórzy konserwatorzy również miejsce na wypisanie najpilniejszych postu- dążyli do wykonania kart dla jak największej liczby latów konserwatorskich. Na formularzu znajdują się obiektów zlokalizowanych na podlegającym im tere- również pola do wpisania informacji o aktach archi- nie, inni preferowali obiekty z określonych grup (np. walnych i źródłach ikonograficznych (rodzaj, numer budownictwo folwarczne, budownictwo ludowe, ar- i miejsce przechowywania), bibliografii, uwag róż- chitektura drewniana, rezydencjonalna itd.). W wie- nych, danych osób ją opracowujących oraz informacji lu przypadkach nie miało znaczenia, czy obiekt był

124 realizacje

2 wpisany do rejestru zabytków, czy też nie. Na niektó- wpisanych do rejestru zabytków, mimo że na niektó- rych terenach karty ewidencyjne wykonywano w zni- rych terenach nowego województwa sięgały one 90 komej liczbie lub nie wykonywano wcale. Wiele naj- procent. cenniejszych obiektów do dziś nie posiada karty białej, W połowie lat 90. XX wieku pojawiły się próby chociaż jest ona uznawana za podstawową formę ewi- centralnego kierowania zakresem powstającej doku- dencji. Od 1986 roku w proces sporządzania ewiden- mentacji ewidencyjnej architektury i budownictwa. cji, korzystając z formularza karty białej, włączyło się Częścią środków finansowych przeznaczonych na Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno- ten cel zarządzał Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Spożywczego w Szreniawie. Jego wyspecjalizowana Sformułowano wówczas zasadę, że każdy obiekt wpi- pracownia wykonywała dokumentację budownictwa sany do rejestru zabytków powinien mieć wykonaną folwarcznego, systematycznie ewidencjonując kolejne kartę białą i rozpoczęto systematyczne uzupełnianie obszary. W pierwszej kolejności akcją objęto histo- braków. Pojawiły się również programy i priorytety ryczne tereny Wielkopolski i Pomorza Środkowego. tematyczne, jak budownictwo drewniane (zwłaszcza Po reformie administracyjnej w 1999 roku w gra- sakralne), budownictwo przemysłowe, obiekty zagro- nicach dużych województw znalazły się obszary żone i inne. Trwała akcja Muzeum Narodowego Rol- o zróżnicowanym zasobie ewidencyjnym. W niektó- nictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, rych urzędach konserwatorskich dążono do szybkiego które z czasem zaczęło wykonywać również dokumen- wypełnienia luk w posiadanej dokumentacji. Chlub- tacje architektury rezydencjonalnej (kilkaset rocznie). nym przykładem jest województwo lubelskie, w któ- Na ten cel przeznaczone były osobne granty. rym zlikwidowano braki ewidencyjne dla obiektów Po roku 2000 nastąpił powrót do „stanu pierwotnego” czyli pozostawienia problemu ewidencji zabytków wojewódzkim konserwatorom. Skutkiem 2. Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, tzw. karta biała, w zbiorach archiwum NID tego jest powolnie wydłużająca się lista braków ewi- 2. Record card of a monument of architecture and dencji, również dla obiektów wpisanych do rejestru construction (“white” card) – in NHBP’s archives zabytków.

125 realizacje

za granicę niezgodnie z prawem30. Pojawił się w nim m.in. nowy, chyba nie do końca przemyślany, wzór karty ewidencyjnej zabytku niewpisanego do rejestru zabytków, który nie satysfakcjonuje chyba nikogo, ponieważ zawiera jedynie podstawowe informacje o obiekcie nie pozwalające na ocenę jego wartości i właściwie mało różni się od karty adresowej. Miejmy nadzieję, że wkrótce zostanie on zniesiony.

Karta adresowa, tzw. fiszka Pomysłodawcą prowadzenia w latach 80. XX wieku dokumentacji w formie kart adresowych, tzw. fiszek, 3 Najwięcej obiektów zabytkowych ewidencjonowa- był również prof. Wojciech Kalinowski. Adresowy no w latach 90. XX wieku – do 5000 rocznie. W XXI spis zabytków architektury i budownictwa (tzw. fisz- wieku (po wprowadzeniu nowej ustawy o zabytkach ki) miał na celu umożliwienie pełnego rozpoznania i opiece nad zabytkami) liczba ta oscylowała wokół zasobów zabytkowych oraz waloryzacji przez woje- 1500 rocznie, obecnie poniżej 1000. Zaznaczyć nale- wódzkich konserwatorów31. Fiszki przygotowywane ży, że w tym ostatnim okresie podwyższył się poziom były z myślą o kolejnej edycji spisu zabytków. Obec- merytoryczny opracowywanych dokumentacji. nie są one uzupełnieniem dokumentacji ewidencyjnej Ogromna wartość i znaczenie dokumentacji ewi- (około 650 000 kart adresowych). Zawierają podsta- dencyjnej gromadzonej w NID polega m.in. na ze- wowe informacje o obiektach, a więc: dane admini- braniu w jednym miejscu podstawowych informacji stracyjne, adresowe, datowanie, określenie materia- dotyczących zabytków nieruchomych z całego kraju łu oraz fotografię obiektu. Niektóre fiszki zawierają (również tych nieistniejących). Często fotografie lub również informacje o wpisie do rejestru i dokumen- plany wraz z krótką informacją zawartą w starych kar- tacji ewidencyjnej (kartach zielonych i białych). Na tach ewidencyjnych są jedynym śladem i dokumentem tę formę dokumentacji skierowano w latach 80. XX pozostałym po istniejących niegdyś obiektach. wieku większą część środków przeznaczonych na Jednolity, uniwersalny wzór karty ewidencyjnej ewidencję architektury. Wykonywano je do połowy obowiązuje w całym kraju. Umożliwia dokumentację lat 90. Obejmowały one wszystkie obiekty potencjal- wszelkich istniejących typów zabytków nieruchomych nego zainteresowania konserwatorskiego na terenie i ich zespołów. Od lat 90. XX wieku wykorzystywany poszczególnych jednostek administracyjnych. Można jest również do sporządzania opracowań urbanistycz- przyjąć, że na niektórych terenach spisano wszystkie nych i ruralistycznych. Dobrze wykonana karta biała godne uwagi obiekty (około 50-60 procent terenu zawiera pełną, kompleksową informację o obiekcie, kraju – województwa wschodnie i część centralnych). dostosowaną do potrzeb i zakresu działań konserwa- Na nielicznych obszarach akcji nawet nie rozpoczę- torskich. Jednakże jej sporządzenie jest czasochłonne to lub wykonano w bardzo nikłym procencie (daw- i dość kosztowne. Godny uwagi jest fakt, że opracowane województwo warszawskie, dawne województwo ny w połowie lat 70. formularz niemalże w pełni speł- katowickie). Obiekty z terenów jednostek admini- nia, a nawet przekracza dyrektywę Rady Europy Data stracyjnych, na których akcję zakończono, opisane Core Index on Architectural Heritage z 1992 roku. zostały w 20 tomach Spisu zabytków architektury Nowe wzory białych kart, nawiązujące bezpośred- i budownictwa w Polsce32. nio do kart wykonywanych w latach ubiegłych, wpro- Karty adresowe usankcjonowało prawnie dopie- wadziło Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzic- ro Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja twa Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenie rejestru zabytków, krajowej, wojewódz- kiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego 3. Karta adresowa, tzw. fiszka, w zbiorach archiwum NID Address index card – in NHBP’s archives wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych 3.

126 realizacje

2004 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, Ewidencja parków i alei zabytkowych krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków W 1975 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki w po- oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub rozumieniu z Ministerstwem Leśnictwa i Przemy- wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem33. Na słu Drzewnego podjęło inicjatywę ewidencji zabyt- podstawie paragrafu 12. tego rozporządzenia na fisz- kowych parków, ogrodów i alei. Jej efektem było ce adresowej znajdują się: rodzaj zabytku, jego nazwa opracowanie wzoru zeszytu ewidencyjnego (wraz i miejsce położenia, z podaniem nazwy ulicy, nume- z instrukcją wypełniania), który został wykorzysta- ru posesji oraz nazwy gminy i powiatu. Najczęściej ny w prowadzonej do końca lat 90. XX wieku akcji na fiszce umieszczane jest również zdjęcie obiektu. ewidencyjnej. Zbiór ewidencji gromadzony był i prze- Zgodnie z tym rozporządzeniem, po sprawdzeniu, chowywany przez wiele lat w wyodrębnionym w 1983 czy dane zawarte na karcie ewidencyjnej są wyczerpu- roku z Muzeum Narodowego w Warszawie Zarządzie jące i zgodne ze stanem faktycznym, wójt (burmistrz, Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodo- prezydent miasta) włącza kartę adresową do gminnej wych, który w 1992 roku opublikował opracowanie pt. ewidencji zabytków. Na niektórych terenach karty te Parki i ogrody zabytkowe w Polsce, będące spisem zi- stały się bazą dla gminnej ewidencji zabytków i do dentyfikowanych do tego czasu historycznych założeń dziś trwa ich weryfikacja i uzupełnienie. zieleni35. W 1994 roku Zarząd Ochrony i Konserwacji Karty adresowe – tam gdzie były konsekwentnie Zespołów Pałacowo-Ogrodowych przekształcony zo- opracowywane – dały pełen obraz zasobu zabytko- stał na Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. wego na terenie województwa (rejestr i godne uwagi Dokumentacja ewidencyjna historycznych par- obiekty pozarejestrowe) i dały podstawę do stworze- ków i ogrodów składa się z części opisowej i graficz- nia racjonalnej polityki konserwatorskiej (wpisy do nej. Część opisowa zawiera podstawowe dane admi- rejestru, zlecanie kart białych, działania planistycz- nistracyjne obiektu, historię z opisaniem kolejnych faz ne). W wersji wydrukowanych spisów stanowią do przekształceń układu kompozycyjno-przestrzennego, dziś podstawę działania konserwatorskiego dla zasobu analizę stanu istniejącego oraz zachowania substancji niewpisanego do rejestru zabytków. Wykonane w la- zabytkowej, a także wnioski dotyczące sposobu ochro- tach 80. XX wieku karty z czasem nabrały naukowej ny konserwatorskiej. Część graficzna przedstawia ist- wartości dokumentacyjnej. Stanowią obraz historycz- niejący stan założenia, analizę kompozycyjną oraz nej zabudowy Polski w najszerszym, jak dotychczas, strefy ochrony konserwatorskiej z propozycją przebie- zakresie. Szczególnej wartości nadaje im fakt, że ich gu granicy ochrony zabytkowego układu. Skonden- zasób został stworzony przed okresem intensywnych sowany zapis podstawowych informacji zawiera tzw. przemian polityczno-gospodarczych kraju, których metryczka parku, stanowiąca zwykle pierwszą stronę skutkiem były również gwałtowne zmiany krajobra- ewidencji. zu kulturowego. Ewidencja parków i alei zabytkowych obejmuje Nowy wzór karty adresowej stanowiącej podsta- cały kraj i jest w zasadzie kompletna. Od czasu prze- wę gminnej ewidencji zabytków wprowadziło wspo- jęcia jej w 2002 roku przez ówczesny Krajowy Ośro- mniane wcześniej Rozporządzenie Ministra Kultury dek Badań i Dokumentacji Zabytków przybywa bar- i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku dzo niewiele opracowań (kilkanaście rocznie). Warto w sprawie prowadzenie rejestru zabytków, krajowej, nadmienić, że jeszcze w latach 90. liczba nadsyłanych wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz dokumentacji dochodziła do około 100 rocznie. krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wy- Ewidencja opracowana jest na podstawie przyjęte- wiezionych za granicę niezgodnie z prawem34. Karta go schematu, w formie tekstowej, z załącznikami gra- adresowa zawiera osiem rubryk: nazwa, czas powsta- ficznymi (mapy, plany) i fotografiami. Tabelaryczny nia, miejscowość, adres, przynależność administra- układ (charakterystyczny dla pozostałych ewidencji) cyjna, informacja o formie ochrony, dane o autorze, zachowany został w tzw. metryczce. Pomimo obowią- data opracowania karty, a także fotografię z opisem zywania jednolitego schematu i komisyjnego przyj- wskazującym orientację lub mapę z zaznaczonym sta- mowania opracowań, merytoryczna jakość ewidencji nowiskiem archeologicznym. założeń zieleni jest bardzo zróżnicowana. W zasadzie

127 realizacje

najlepiej opracowane są dokumentacje wykonane Ogrodowych. Od tego momentu akcja ruszyła inten- w ostatnich 15 latach, dlatego też niektóre spośród sywnie w całej Polsce. Ewidencja cmentarzy została wykonanych wcześniej, a dotyczących najcenniejszych praktycznie zakończona w latach 90. Od czasu prze- założeń, wymagałyby powtórnego opracowania. jęcia jej w 2002 roku przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków przybywa bardzo niewiele Karta cmentarza kart, stanowiących uzupełnienie istniejącej ewidencji Nieliczne cmentarze zostały zewidencjonowane w la- lub będących powtórzeniami kart dawniej wykona- tach 60. XX wieku na kartach zielonych. Odrębny nych. Karta ewidencyjna cmentarza zawiera dane wzór ewidencji cmentarzy powstał w 1980 roku administracyjne i adresowe, plan cmentarza, wycinki w Ministerstwie Kultury i Sztuki. W 1984 roku kie- map oraz fotografie. W kartach znaleźć można m.in. rowanie akcją ewidencji przejął wspomniany wyżej informacje o najstarszych i najciekawszych nagrob- Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo- kach, a także zadrzewieniu (starodrzewiu), czasie

128 realizacje

5 powstania, przynależności wyznaniowej oraz istnie- terenie tej miejscowości, odrysy archiwalnych planów jącej dokumentacji i bibliografii dotyczącej danego i fotografie. Unikatową wartość mają dziś dołączone cmentarza. do niektórych teczek fotografie lotnicze. Dodatkową Aczkolwiek zewidencjonowano zdecydowaną dokumentacją stanowiącą uzupełnienie teczek są in- większość cmentarzy tego wymagających, to prze- wentaryzacje urbanistyczne i waloryzacje układów ważająca część tej dokumentacji ma mierną wartość przestrzennych miast. merytoryczną i wymaga poprawy lub powtórzenia. Teczki urbanistyczne były pierwszą próbą kom- Niedokładne są plany sytuacyjne i plany cmentarzy, pleksowego ujęcia stanu zachowania elementów za- często brak jest dokumentacji fotograficznej umożli- bytkowych układów przestrzennych, a zarazem pró- wiającej identyfikację obiektu. bą sformułowania ocen kwalifikacyjnych w stosunku W nowym rozporządzeniu z 2011 roku nie wpro- do całości lub części zachowanych historycznych wadzono nowego wzoru karty cmentarza i w dalszym ośrodków miejskich36. Mimo bardzo zróżnicowanej ciągu dokumentacja ta wykonywana jest na nieznacz- zawartości merytorycznej teczki są cennym zbiorem nie zmodyfikowanym wzorze karty opracowywanej dokumentacji oraz świadectwem ówczesnego podej- od blisko 30 lat. ścia konserwatorskiego do tej problematyki. Pomimo prób weryfikacji ewidencji urbani- Teczka urbanistyczna stycznej i ruralistycznej w latach 70. XX wieku Teczki ewidencji zabytkowych miast stanowią za- dokumentacja tej grupy została praktycznie zanie- mknięty zbiór dokumentacji stworzonej w latach 1962- chana. Próbą wypełnienia tej luki są powstające 1963 siłami Pracowni Urbanistyki ODZ. Obejmują od lat 90. XX wieku ewidencje układów miejskich one 1264 miasta (tj. większość historycznych miejsco- wości w Polsce, które posiadały kiedykolwiek prawa 4. Dokumentacja ewidencyjna parku, w zbiorach archiwum miejskie) oraz 24 wsie. Teczka ewidencyjna miasta NID zawiera krótki rys historyczny miejscowości, charak- 4. Record documentation of a park – in NHBP’s archives terystykę układu przestrzennego i zabudowy, często 5. Karta ewidencyjna cmentarza, w zbiorach archiwum NID wykazy obiektów zabytkowych zlokalizowanych na 5. Record card of a cemetery – in NHBP’s archives

129 realizacje

i wiejskich sporządzane na formularzu karty białej. Muzeów i Ochrony Zabytków w roku 1961. Z chwilą Rozwiązanie to jest stosowane systemowo w niektó- powstania w roku 1962 Ośrodka Dokumentacji Za- rych województwach, np. wielkopolskim, lubuskim, bytków przejął on całość spraw związanych z ewiden- świętokrzyskim. cją zabytków w Polsce, w tym zabytków ruchomych. Kolejne modyfikacje dotyczące sposobu sporządzania Karta zabytków sztuki i rzemiosła dokumentacji zabytków ruchomych, dokonywane artystycznego przez ODZ, następowały w latach 1964, 1975, 1978, Dokumentacja dotycząca zabytków sztuki i rzemiosła 1987, 1995, 2006, 2011, natomiast karta ewidencyj- artystycznego składa się w głównej mierze z kart ewi- na zabytków ruchomych uległa jedynie drobnym dencyjnych zabytków ruchomych, tzw. białych kart. korektom w roku 1986 (m.in. wprowadzono tytuły Pierwszy projekt karty ewidencyjnej oraz instrukcja rubryk w języku angielskim) oraz w roku 2011, kie- jej wypełniania zostały przygotowane przez Zarząd dy to nowym rozporządzeniem wprowadzony został

130 realizacje

7 zmodyfikowany wzór karty37. Obecnie karta ta skła- Dokumentację zabytków sztuki i rzemiosła ar- da się z 20 rubryk obejmujących nazwę obiektu, jego tystycznego dopełniają zbiory specjalistyczne: zabyt- charakterystykę (datowanie, wymiary, materiał, pro- kowego złotnictwa i organów. Dokumentację zabyt- weniencję), dane adresowe, opis, stan zachowania, kowego złotnictwa stanowią wykonane na zlecenie dane dotyczące konserwacji, informacje archiwalne ODZ w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku fotogra- i ikonograficzne. Każda karta zaopatrzona jest w jed- fie obiektów złotnictwa – głównie z terenów archidie- no lub więcej zdjęć danego zabytku. Karty wykony- cezji gdańskiej i gnieźnieńskiej oraz diecezji elbląskiej, wane w latach 60. XX wieku miały często charakter kaliskiej, pelplińskiej, płockiej, toruńskiej i włocław- kart adresowych, zaopatrzonych jedynie w podstawo- skiej. Jest to, skatalogowany w 2006 roku, zbiór 18 500 we dane i zdjęcie. W latach późniejszych zaniechano fotografii prezentujący około 6500 obiektów z terenu sporządzania niepełnej dokumentacji, a wykonane 625 miejscowości. Mimo iż największy w skali kraju, wcześniej karty uzupełniono o pełne dane. Jakość nie stanowi pełnej dokumentacji tej gałęzi rzemiosła. wykonywanej dokumentacji systematycznie wzrasta- W roku 2000 prace nad nim zostały przerwane z bra- ła. Ewidencja zabytków ruchomych jeszcze w latach ku środków i do dziś nie zostały wznowione. Koperty 90. XX wieku powiększała się o około 10 000 kart zabytkowych organów, uwzględniające specyficzny rocznie. Obecnie do NID przesyłanych jest od 4000 charakter tych instrumentów (budowę, napęd, głosy do 7000 kart rocznie, a cały ich zbiór liczy dziś ponad itd.), opracowywane są na wzorze karty zaprojekto- 371 000. wanej w 1975 roku przez specjalistów współpracują- cych z ODZ. Gromadzony od roku 1977 zbiór zawiera 6. Teczka urbanistyczna, w zbiorach archiwum NID obecnie dane o około 3700 instrumentach. Większość 6. Urban planning files – in NHBP’s archives kart prezentuje wysoki poziom merytoryczny – dane 7. Karta zabytku sztuki i rzemiosła artystycznego, w zbiorach archiwum NID adresowe są dokładne, opisy szczegółowe, a załączone 7. Card of a monument of art and artistic craft – in NHBP’s barwne fotografie spełniają wymogi profesjonalnej archives dokumentacji.

131 realizacje

Karta ewidencyjna ruchomych Karta ewidencyjna ruchomych zabytków techni- zabytków techniki ki zawiera 27 rubryk, m.in.: określenie zabytku, czas Do około 1990 roku zabytki techniki traktowano powstania (rok produkcji), materiał podstawowy, jako zabytki architektury i budownictwa lub zabyt- nazwa firmy bądź nazwisko producenta i wytwórcy ki ruchome. W związku z tym ewidencjonowano je i miejsce powstania lub miejsce pochodzenia obiektu, według instrukcji i na wzorach kart ODZ opracowa- marka fabryczna, model, wymiary, ciężar, materiał nych w połowie lat 70. XX wieku dla zabytków ar- ilustracyjny (fotografie i rysunki techniczne), dane chitektury i budownictwa oraz zabytków ruchomych. administracyjne i adresowe, informacje o właścicielu O ile wzór karty białej okazał się właściwy również i użytkowniku, szczegółowa lokalizacja, numer i data dla architektury i budownictwa przemysłowego, to wpisu do rejestru zabytków, historia obiektu, przezna- wzór karty dla zabytku ruchomego, ze względu na czenie pierwotne, użytkowanie obecne i przewidywa- jego specyfikę i odrębność kryteriów oceny wartości ne w przyszłości, informacje o remontach, zmianach zabytkowej, okazał się niewystarczający przy ewiden- konstrukcyjnych i modernizacjach, opis i charakte- cjonowaniu wytworów techniki. rystyka techniczna, informacja o stanie zachowania Przedmiotem ewidencji są zabytki techniki znaj- i potrzebach konserwatorskich, aktach archiwalnych, dujące się w miejscach pierwotnego użytkowania lub bibliografii, źródłach ikonograficznych i fotograficz- zdemontowane, lecz nie przeniesione do muzeów. nych, adnotacje o inspekcjach i zmianach umieszcza- Mogą one występować jako zespoły przestrzenne (tj. ne przez pracowników urzędów konserwatorskich po budynki i budowle techniczne wraz z infrastrukturą), dokonanych inspekcjach terenowych. Możliwe jest pojedyncze obiekty budowlane (w tym tzw. liniowe, załączanie wkładek z dodatkowymi informacjami czy jak rurociągi, przewody, linie i sieci energetyczne itp.) materiałem ilustracyjnym. oraz przenośne obiekty ruchome (tj. maszyny i urzą- Instrukcja wypełniania kart (oraz wzór karty), dzenia techniczne, narzędzia proste i złożone, instru- modyfikowana m.in. przez Marka Barszcza oraz Pio- menty pomiarowe i laboratoryjne, środki transportu tra Porowskiego, jest autorstwa Krystyny Rosińskiej. i inne tego typu wyroby). Pomimo tego, że nowe rozporządzenie z 2011 roku

132 realizacje

dotyczące ewidencjonowania zabytków nie wprowa- Gminna ewidencja zabytków dziło nowego wzoru karty ewidencyjnej, to w dalszym Pierwsze karty gminnej ewidencji zabytków (wykony- ciągu ten typ dokumentacji wykonywany jest na nie- wane w bardzo zróżnicowanej formie) przekazywane znacznie zmodyfikowanym wzorze karty opracowa- były z gmin do KOBiDZ od 2000 roku po wejściu nej przed blisko 30 laty (ewidencja zabytków techniki w życie Rozporządzenia Ministra Kultury i Dzie- w obecnej formie prowadzona jest od 2. połowy lat dzictwa Narodowego z dnia 6 września 2000 roku 80. XX wieku). w sprawie prowadzenia rejestru zabytków i centralnej W chwili obecnej odnotowujemy wzrost zainte- ewidencji dóbr kultury38. Zadania stojące przed orga- resowania zabytkami techniki i ich ewidencją. Jest nami administracji publicznej (m.in. zarządami gmin) to spowodowane faktem ich szczególnego zagro- sprecyzowane zostały w artykule 4. Ustawy z dnia 23 żenia zniszczeniem w związku z przemianami go- lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad za- spodarczymi kraju oraz zmianami własnościowymi bytkami39. Gminy mają dbać m.in. o: „zapewnienie i funkcjonalnymi. Nie tylko dotyczy to zabytków warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych nieruchomych, ale także, a może przede wszystkim, umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ruchomych. Choć w chwili obecnej zbiór kart ewiden- ich zagospodarowanie i utrzymanie” oraz zapobiegać cyjnych ruchomych zabytków techniki przekroczył „zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla już liczbę 9700 sztuk, to, niestety, liczba zewidencjo- wartości zabytków”. Zgodnie z paragrafem 12.1. Roz- nowanych zabytków jest niewspółmierna do potrzeb. porządzenia Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 Równocześnie z ewidencją budowli przemysłowych roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, kra- nie wykonano należytej ewidencji ich wyposażenia jowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków i innych zabytków ruchomych techniki. Stanowi to oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wielki uszczerbek dla wiedzy o stanie krajowego dzie- wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem40 za- dzictwa przemysłowego. kres informacji o zabytkach nieruchomych zawar- Najwięcej kart ewidencyjnych wykonywanych tych w karcie adresowej powinien zawierać określe- jest dla samochodów i motocykli, w związku z przenie zabytku, jego nazwę i adres (miejsce położenia). pisami umożliwiającymi rejestrację na specjalnych Jednolita forma tych kart określona została dopiero zasadach pojazdów figurujących w krajowej ewiden- w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa cji zabytków. Dzieje się to zazwyczaj z inicjatywy ich Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie pro- właścicieli, dlatego też liczba kart pojazdów wzrasta wadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej od roku 1997 niewspółmiernie do liczby pozostałych i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wyka- obiektów. zu zabytków skradzionych lub wywiezionych za gra- Warto wspomnieć również o tym, że w latach nicę niezgodnie z prawem41. W dalszym ciągu nie ma 1995-1998 w ramach Pracowni Zabytków Techniki obowiązku przekazywania kart gminnej ewidencji ODZ prowadzony był Program Resortowy MKiS zabytków do NID, chociaż niektóre gminy czynią to „Ochrona zabytków techniki w prywatyzowa- z własnej inicjatywy. W naszych zbiorach znajduje się nych zakładach przemysłowych”. W jego ramach dokumentacja z 30 gmin. opracowano jednolity wzór ankiety informacyjnej Dawny Dział Zabytków Nieruchomych KOBiDZ jako wstępnej dokumentacji rozpoznającej war- przygotował oprogramowanie gminnej ewidencji za- tości zabytkowe zespołów przemysłowych obiek- bytków, które miało ułatwić gminom uporządkowa- tów i urządzeń. W ramach programu zbiory działu nie informacji o zabytkach znajdujących się na ich wzbogaciły się o 5973 ankiety i 905 kart ruchomych terenie. Program umożliwiał wydruk kart adreso- zabytków techniki. wych oraz przygotowanie i wydruk dowolnie zdefi- niowanych zestawień tematycznych i topograficznych dla poszczególnych obiektów. Program ten miał po- 8. Karta ewidencyjna ruchomego zabytku techniki, w zbiorach archiwum NID móc gminom w „uwzględnieniu zadań ochronnych 8. Record card of a movable monument of technology w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym – in NHBP’s archives oraz przy kształtowaniu środowiska”, co należało do

133 realizacje

jednego z obowiązków nałożonych na gminy przez według wartości historycznych i artystycznych. Jest on ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. pierwszym pełnym inwentarzem zabytków nierucho- W roku 2005 KOBiDZ za pośrednictwem wojewódz- mych w obecnych granicach Polski. Ukazuje on m.in. kich konserwatorów zabytków przekazał gminom położenie topograficzne zabytków polskich, liczbowy płyty z oprogramowaniem oraz instrukcją obsługi. stan obiektów z podziałem na poszczególne okresy, Wersja programu GEZ wraz z instrukcjami i odpo- rodzaje, klasy i stan zachowania. wiedziami na pytania użytkowników dostępna była W latach 1964-1969 na podstawie materiałów na stronie internetowej http://www.gez.kobidz.pl/. zgromadzonych na Politechnice Warszawskiej wyda- Wskutek przemian zaistniałych w ostatnich latach wano Rejestr ogrodów polskich43 . zrezygnowano jednak w końcu z umieszczania in- Kolejna edycja poprawionej wersji spisu zabytków strukcji na naszej nowej stronie. architektury została wydana w 17 zeszytach w latach 1971-1973 pod redakcją Przemysława Maliszewskiego Spisy ewidencyjne zabytków i Mariusza Wituskiego44. Wersja ta nie zawierała już W celu rozpowszechnienia informacji zawartych podziału zabytków na klasy. w kartotekach ewidencyjnych zabytków nierucho- Następną próbą zestawienia pełnego zasobu za- mych podjęto kilka prób ich publikacji. bytków są wydane przez Ośrodek Dokumentacji Za- W roku 1962 Wydział Dokumentacji Konserwa- bytków Zabytki architektury i budownictwa w Polsce45. torskiej Centralnego Zarządu Muzeów i Ochrony Poszczególne tomy odpowiadały ówczesnemu podzia- Zabytków przekazał nowo powstałemu Ośrodkowi łowi administracyjnemu kraju na 49 województw. Dokumentacji Zabytków zbiór około 50 000 kart

zielonych, które trafiły do Pracowni Architektury, 9. Nowy wzór karty gminnej ewidencji zabytków wchodzącej w skład Działu Architektury i Urbanisty- 9. New template for a communal monument record card 10. Najnowszy spis zabytków architektury i budownictwa ki. Przeprowadzono weryfikację przejętego materiału Polsce prezentujący zabytki Krakowa, wydany przez i w 1964 roku opublikowano Spis zabytków architektu- KOBiDZ w 2007 roku pod redakcją Kazimierza Malinow- 10. Latest list of monuments of architecture and ry i budownictwa construction in Poland, presenting monuments of skiego42, w którym znalazło się ponad 36 000 obiek- Krakow, issued by the National Centre for Research and tów zabytkowych sklasyfikowanych w pięciu grupach Documentation of Monuments in 2007

134 realizacje

W latach 1984-1998 wydano 20 tomów. Po roku 1999 toczyły się dyskusje na temat kontynuacji wydawnictwa. Rozważane były różne koncepcje układu topograficznego. Istniały gotowe do redakcji materiały, były kontynuowane prace nad spisem na terenach dawnych województw (delegatur urzędów konserwatorskich). Niestety nie doszło do ich publikacji. Do idei spisu nawiązuje książka Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Kraków46 wydana w 2007 roku przez Krajo- wy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w roz- szerzonej formule i zmienionej szacie graficznej. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu latach 1996-1998 wydał, w podziale na województwa, Wykaz zabytkowych cmentarzy w Polsce. Urzędy konserwatorskie do dziś posiłkują się zawartymi w opracowaniu Zabytki architektury i budownictwa w Polsce wykazami i informacjami, aktu- alizowanymi na bieżąco na roboczych egzemplarzach publikacji. W oparciu o zwłaszcza starsze tomy spo- rządzane są własne wykazy, funkcjonujące jako ewidencja zabytków (w znaczeniu zasobu zasługującego 10 na ochronę konserwatorską). Stan zaawansowania baz Inne prace związane • rejestr zabytków nieruchomych – 100% z prowadzeniem ewidencji • rejestr zabytków ruchomych – 100% • rejestr ruchomych zabytków techniki – 100% • karty ewidencyjne zabytków architektury i budow- Bazy danych nictwa – 27% W Dziale Ewidencji i Rejestru Zabytków funkcjonuje • ewidencje zabytkowej zieleni – 100% system baz danych, obejmujący znajdujące się w NID • karty ewidencyjne cmentarzy – 35% podstawowe zasoby ewidencyjne nieruchome i rucho- • teczki urbanistyczne – 100% me oraz rejestr zabytków nieruchomych i ruchomych, • karty zabytków ruchomych – 97% w tym zabytków techniki. Ich celem jest zebranie • karty ruchomych zabytków techniki – 85% w jednym miejscu posiadanych informacji o obiektach oraz dotyczącej ich dokumentacji na jednej, łatwo do- Wykazy braków stępnej dla pracujących w siedzibie przy ul. Kopernika W 2. połowie lat 90. XX wieku na zlecenie General- w Warszawie pracowników NID platformie, a w przy- nego Konserwatora Zabytków w ODZ przeprowa- szłości udostępnienie w Internecie podstawowych da- dzono porównanie posiadanej ewidencji architektury nych o obiektach zabytkowych, istniejącej dokumen- i budownictwa oraz zabytków ruchomych z wyka- tacji i miejscu jej przechowywania. Obecnie służą one zami zabytków wpisanych do rejestru. Okazało się, uzyskiwaniu informacji statystycznych oraz wykazów że wiele obiektów wpisanych do rejestru nie posiada obiektów spełniających określone kryteria. Groma- żadnej dokumentacji, część zaś jedynie karty zielone dzone są w nich informacje o obiektach i zespołach (w przypadku zabytków architektury i budownictwa). wpisanych do rejestru zabytków i / lub zewidencjo- Braki w skali kraju sięgały 1/3 ogólnej liczby obiek- nowanych. Przed wprowadzeniem do bazy informacje tów wpisanych do rejestru zabytków. Sporządzono te (jak choćby dane administracyjne i in.) są w miarę imienne wykazy brakujących kart ewidencyjnych. Po możliwości sprawdzane. reformie administracyjnej kraju w 1999 roku wykazy

135 realizacje

przetransponowano według aktualnego podziału ad- i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wyka- ministracyjnego, a w 2000 roku po raz pierwszy prze- zu zabytków skradzionych lub wywiezionych za gra- kazano je wojewódzkim konserwatorom zabytków nicę niezgodnie z prawem47 określone zostały pewne oraz ośrodkom regionalnym KOBiDZ z prośbą o stop- wzorce dokumentacji, to jednak nie wszystkie, a te niowe uzupełnianie braków. Uaktualniane wykazy wprowadzone praktycznie bez konsultacji nie w peł- przekazywane były do WKZ jeszcze kilkakrotnie. ni satysfakcjonują środowisko konserwatorskie, nie W działaniach DEiRZ NID stała aktualizacja li- uwzględniają np. krytycznych uwag NID, przede sty braków kart jest jednym z elementów prowadzenia wszystkim zaś nie wprowadzają możliwości elektro- centralnej ewidencji zabytków. Wykreślane są z wy- nicznej formy wykonywania i gromadzenia dokumen- kazu obiekty, dla których wykonano karty białe oraz tacji ewidencyjnej, co nie tylko uprościłoby jej opra- obiekty skreślane z rejestru zabytków. Jednocześnie cowywanie i udostępnianie, ale i spełniałoby zapisy są dopisywane nowe obiekty wpisywane do rejestru innych aktów prawnych48. zabytków nieposiadające dokumentacji ewidencyjnej. NID gromadzi ewidencję zasobu zabytkowego, Obecnie zauważyć można, że do rejestru wpisywanych nie ma już jednak w tej chwili praktycznie żadnego jest więcej zabytków bez opracowanej dokumentacji wpływu na zakres i zawartość tej dokumentacji. Pro- ewidencyjnej. Stąd, pomimo uzupełniania dokumen- wadzenie krajowej ewidencji zabytków z konieczno- tacji obiektów już istniejących w rejestrze, liczba bra- ści ogranicza się do gromadzenia kart ewidencyjnych. ków kart spada bardzo powoli. Wyrównanie braków Brak jest chociażby narzędzi prawnych do egzekwo- kart białych obiektów architektury i budownictwa zowania poprawności przyjmowanej dokumentacji. Na stało zakończone jedynie w województwie lubelskim. szczęście wykonane poniżej standardu karty zdarzają Aktualny stan braków kart ewidencyjnych dla obiek- się coraz rzadziej. tów architektury i budownictwa wpisanych do rejestru Od roku 2000 daje się zauważyć systematyczny zabytków wynosi 15 645 sztuk, a dla zabytków rucho- spadek liczby opracowywanych dokumentacji ewiden- mych sztuki i rzemiosła artystycznego 19 303 sztuk. cyjnych. Główną tego przyczyną jest brak jednolitej W 2008 roku w ówczesnej Pracowni Ewidencji polityki w tym zakresie, wyrażającej się m.in. konse- i Rejestru Zabytków KOBiDZ podjęto dzieło spo- kwentnym programem ewidencyjnym i przyznaniem rządzenia analogicznych wykazów braków dokumen- celowych środków finansowych. Obserwowany jest tacji ewidencyjnej dla zabytkowej zieleni i cmentarzy również od kilku lat spadek zainteresowania wyko- wpisanych do rejestru zabytków. Okazało się, że jest naniem podstawowej dokumentacji w urzędach kon- ich znacznie mniej niż w przypadku ewidencji archi- serwatorskich, które były i są głównym zleceniodawcą tektury i budownictwa. Dla założeń zieleni wpisanej dokumentacji ewidencyjnej. Z drugiej strony na ogól- do rejestru zabytków sprawdzono wówczas dziewięć ny obraz sytuacji ma wpływ to, że istnieją już obszary, województw i stwierdzono brak 658 opracowań, dla zarówno tematyczne, jak i terytorialne, dla których cmentarzy zweryfikowano pięć województw i wykry- opracowano już pełną dokumentację ewidencyjną. to 137 braków. Od początku XX wieku obserwowane są naciski różnych środowisk dążących do tworzenia nowych Obserwowane zjawiska i trendy formularzy dokumentacji ewidencyjnej, np. dla zało- dotyczące ewidencji zabytków żeń zieleni, fortyfikacji, architektury przemysłowej. Prowadzona w kraju ewidencja zabytków w chwili Zwykle nie wykraczają one poza zakres obowiązu- obecnej nie jest w całości efektem realizacji wprowa- jących wzorów, nie wprowadzają nowych, istotnych dzonych i prawnie obowiązujących przepisów doty- informacji, a stwarzają niebezpieczeństwo rozpoczy- czących jej wykonywania. Wiele działań związanych nania już zaawansowanego dzieła ewidencji zasobu z dokumentowaniem zabytków toczy się głównie zabytkowego w Polsce (szacunkowo około 60-70 mocą i siłą ugruntowanej tradycji. Choć w nowym procent) od nowa. Zagrażają jednolitości ewidencji Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa spełniającej współczesne wymogi i potrzeby. Zamiast Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie pro- tworzyć nowe wzorce należałoby skupić się na syste- wadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej mowej aktualizacji określonych, zmiennych danych

136 realizacje

w istniejącej dokumentacji (np. adresy, własność). Decyzje rejestru zabytków, formułowane przez Między innymi z tego powodu w ostatnich dwóch dziesięciolecia przez różne urzędy konserwatorskie, latach NID realizuje działania mające na celu wery- mają nierzadko bardzo zróżnicowaną formę i nio- fikację informacji i zasobu obiektów wpisanych do są w sobie niejednorodną zawartość merytoryczną. rejestru zabytków. Często orzeczenia o uznaniu za zabytek, zwłaszcza Wydaje się, że zakres obiektów podlegających ewi- te wcześniejsze, bardzo ogólnie określają przedmiot dencji (w jej najszerszym rozumieniu), formy ewiden- ochrony, nie precyzują również wartości zabytkowej cji oraz zakres niezbędnego opisu nie wymagają istot- obiektów. Późniejsze decyzje o wpisaniu do rejestru nych zmian. Od czasu sformułowania obowiązujących zabytków są już dokładniejsze, lecz i im nierzadko wzorców na bieżąco wprowadzano niezbędne korekty daleko jest do doskonałości. Oczywiście część decy- standardów technicznych wykonywanej dokumenta- zji, zwłaszcza tych wydawanych w ostatniej dekadzie, cji, m.in. materiału ilustracyjnego. Niepraktyczne, precyzuje przedmiot i zakres ochrony (oraz granice – sporządzane na kalkach plany zastąpiono wersją cy- w przypadku decyzji dotyczących zabytków nierucho- frową. Na stronie NID dostępne są cyfrowe wersje mych) wystarczająco. formularzy dokumentacji i instrukcji ich wypełniania. Scalając wojewódzkie rejestry zabytków w pro- Planowana jest kontynuacja tego procesu. Docelowo wadzony przez NID rejestr ogólnopolski, nierzadko chcielibyśmy, aby wersja papierowa dokumentacji go również odtwarzając (zmiany administracyjne przekazywana była wraz z jej wersją elektroniczną. kraju, jak również organizacyjne służb konserwa- Niezbędna jest również digitalizacja dotychczas torskich powodowały konieczność przemieszczania zgromadzonej w NID ewidencji. Wyzwaniem jest masy dokumentów, a to skutkowało często zaginię- wielkość zbiorów. Według szacunkowych obliczeń ciem ich części) oraz opracowując napływające dane wynosi ona ponad 8 000 000 stron formatu A4 i dokumentację zwłaszcza na przestrzeni ostatnich i 22 500 stron wielkoformatowych. Cyfrowa wersja dwóch dekad dopracowano się wielu rozwiązań, dokumentacji służyłaby ochronie archiwalnej wersji które pozwoliły nie tylko na prowadzenie bieżącej tradycyjnej dokumentacji oraz umożliwiałaby łatwiej- statystyki i konsultacji, ale również na organizo- szy i szerszy do niej dostęp, a także wykorzystanie wanie szkoleń dla służby konserwatorskiej, a także w ochronie i popularyzacji zabytków. promowały wdrażanie właściwych mechanizmów i wzorów dokumentów pomocnych dla wydawania Rejestr zabytków decyzji poprawnych merytorycznie, w pełni precyzyjnych i pełnych49. Zdając sobie sprawę z niedostatków Na centralny rejestr zabytków będący podstawową gromadzonej dokumentacji rejestru50, a zwłaszcza formą ochrony zabytków składają się odpisy decyzji z jej postępującej dezaktualizacji opracowano rów- o wpisie do rejestru zabytków, potwierdzone kopie nież projekt weryfikacji rejestru zabytków (w pierw- decyzji o wpisie wraz z odpisami/kopiami innych szym etapie nieruchomych – realizowany, a na- rozstrzygnięć administracyjnych dotyczących zabyt- stępnie ruchomych – w planach), polegający m.in. ków. Są one przesyłane do DEiRZ NID przez woje- na aktualizacji informacji o obiektach wpisanych wódzkich konserwatorów zabytków. Centralnie gro- do rejestru zabytków (o którym mowa w dalszych madzony zbiór decyzji rejestrowych prowadzony jest częściach tekstu). od początku powstania instytucji (jeszcze pod nazwą Prowadzenie przez dziesięciolecia szeroko zakro- ODZ) w 1962 roku. Dokumentację dotyczącą rejestru jonych działań dotyczących gromadzenia, porządko- zabytków nieruchomych – rejestr A i ruchomych – wania i upowszechniania rejestru zabytków, począt- rejestr B akumulowano przez długie lata w ramach kowo w ramach ODZ, następnie KOBiDZ i NID, funkcjonujących rozdzielnie (zgodnie z wprowadza- na pewno warunkowane było dwoma zasadniczymi nymi statutami i regulaminami instytucji) działów czynnikami – wysokim poziomem merytorycznym lub pracowni ODZ, a następnie KOBiDZ. W chwili oraz wielkim zaangażowaniem wszystkich osób wy- obecnej zasoby tej dokumentacji scalone zostały w jed- konujących zadania związane z ogólnopolskim reje- nym dziale. strem zabytków.

137 realizacje

Rejestr zabytków nieruchomych51 wieku. Jest to postępowanie z zasady właściwe, gdyż Według zgromadzonych w DEiRZ NID danych, nie- w 2. połowie XX wieku obiekty te były postrzegane stety nie zawsze przekazywanych do naszej instytucji jako bezwartościowe i często ulegały rozbiórkom lub przez wojewódzkich konserwatorów zabytków na zniszczeniu przez niewłaściwie pojętą modernizację. bieżąco, do rejestru wpisanych jest 65 750 zabytków Niestety, do rejestru również wpisywane są obiekty nieruchomych (stan na dzień 31 grudnia 2011 roku). bez należytego rozpoznania, o miernej wartości ar- W tej liczbie około 16 000 (25 procent) stanowią chitektonicznej i zabytkowej, które już w momencie obiekty „pozakubaturowe” (zespoły urbanistyczne, wpisu są w złym stanie i wymagają przeprowadzenia parki, cmentarze i około 3000 obiektów małej archi- pilnych prac remontowych. Główną przyczyną wie- tektury – kapliczki przydrożne, ogrodzenia, bramy lu wpisów jest również chęć ochrony wartości prze- itp.). Na podstawie informacji gromadzonych w toku strzennych zespołów – zwłaszcza miejskich, które wo- weryfikacji rejestru zabytków stwierdzić możemy, że bec niekorzystnej ustawy o planowaniu przestrzennym ponad 1100 zabytków pozostających w rejestrze już są narażone na dezintegrację będącą skutkiem niekon- faktycznie nie istnieje, na dodatek w dalszym ciągu trolowanych i nieuzgadnianych z WKZ decyzji inwe- figuruje w nim część obiektów (zwłaszcza drewnianej stycyjnych wydawanych przez organy administracji architektury wiejskiej, małomiasteczkowej i sakral- samorządowej. W tych przypadkach wpis do rejestru nej), które zostały przeniesione do skansenów i tam zabytków jest właściwie jedyną praktyczną i możliwą zostały wpisane do ksiąg inwentarzowych zbiorów formą ochrony tych zespołów, dostępną konserwato- jako eksponaty muzealne. Powinny więc, zgodnie rowi zabytków. Z tego też względu, zwłaszcza w decy- z obowiązującymi przepisami, zostać wykreślone z re- zjach wydawanych w ostatnich latach, jako przedmiot jestru zabytków. ochrony określa się nie tylko obiekty budowlane, ale Najliczniejszą grupą obiektów figurujących w re- również otoczenie tych obiektów – właśnie z braku jestrze zabytków nieruchomych są zabytki budow- innych uwarunkowań prawnych umożliwiających nictwa i architektury. Wśród nich największą grupę ochronę wartości przestrzennych związanych z za- stanowią domy mieszkalne – prawie 18 000 obiek- bytkiem. Wydaje się przy tym, że niekiedy „otocze- tów, następnie obiekty sakralne – blisko 12 500 (w tej nie zabytku” jest zbyt obszernie określane, ale tylko liczbie jest około 9000 kościołów i kaplic – głównie w ten sposób może konserwator zabezpieczyć funk- rzymskokatolickich; pozostałe to budynki klasztor- cjonowanie zabytku w coraz bardziej urbanizowanej, ne, dzwonnice, grobowce itp.). Liczną grupę – po- często w sposób bezplanowy i chaotyczny, przestrze- nad 7000 obiektów – stanowią budynki folwarczne ni. W myśl ustawy o ochronie zabytków i opiece nad i gospodarcze. Obiektów użyteczności publicznej jest zabytkami jedną z form ochrony zabytków jest plan ponad 4000. W wymienionych wyżej kategoriach zagospodarowania przestrzennego, ale planów takich zabytków występuje najwięcej nowych wpisów do nie posiada większość polskich miast (zwłaszcza tych rejestru zabytków, ale również i skreśleń związanych większych, w których istnieje ogromny napór inwe- zarówno ze zniszczeniem obiektów, jak i utratą przez stycyjny), a już katastrofalnie wyglądają te kwestie nich zabytkowych wartości. Stabilną liczbą w rejestrze w ośrodkach mniejszych i na wsi, gdzie samorządy jest liczba obiektów architektury obronnej – ponad nie mają odpowiednich środków na zlecenie kosztow- 900 (głównie średniowiecznych murów obronnych), nych opracowań planistycznych. Również praktycz- zamków – ponad 400, pałaców – nieco ponad 2000 nego znaczenia nie znajduje ochrona przez włączenie i dworów – prawie 2800. Odrębną, niewielką grupę obiektów o charakterze zabytkowym do gminnej stanowią zabytki techniki i przemysłu – ponad 2200, i wojewódzkiej ewidencji zabytków, gdyż nie zosta- które, niestety, ze względu na przemiany gospodar- ły ustawowo określone jednoznaczne konsekwencje cze i postęp techniczny są najbardziej zagrożone na zniszczenie. 11. Przykład decyzji o wpisie rejestru zabytków W ostatnich latach do rejestru zabytków najwię- nieruchomych, w zbiorach archiwum NID cej wpisywanych jest kościołów oraz domów mieszkal- 11. Example of a decision concerning a register of non- nych powstałych w 2. połowie XIX i na początku XX movable monuments – in NHBP’s archives

138 realizacje

11 wynikające z ujęcia zabytku w ewidencji, a tym sa- polityki konserwatorskiej, a w konsekwencji „pęcz- mym nie określono uprawnień konserwatora zabyt- nieje” i rozrasta się do rozmiarów uniemożliwiają- ków do stosowania wobec tych obiektów przepisów cych praktyczną opiekę służb konserwatorskich nad analogicznych, jak w wypadku zabytków wpisanych zabytkami. Stąd w rejestrze jest znaczna liczba obiek- do rejestru. Ustawa określa np. sposób wprowadzenia tów, o których niewiele wiadomo. Wynika to z bra- zabytku do ewidencji, ale już nie mówi o skreśleniu ku możliwości stałego kontrolowania i sprawowania z tej ewidencji. Zresztą w ustawie nie są do końca pre- opieki nad nimi ze strony służby konserwatorskiej. cyzyjnie sformułowane formy ochrony – dotyczy to Systematyczne inspekcje konserwatorskie, przy na- zwłaszcza pomników historii, która to forma raz jest tłoku działań administracyjnych, są niemożliwe do traktowana równorzędnie z wpisem do rejestru zabyt- przeprowadzenia. Dlatego też nierzadko dane zawar- ków, a w innym miejscu wpis do rejestru jest nadrzęd- te w karcie ewidencyjnej (jeśli już dany obiekt ma ją ny (najpierw wpis, a potem pomnik historii). opracowaną) w żaden sposób nie przystają do stanu Z tych względów rejestr zabytków staje się je- faktycznego – zwłaszcza jeśli chodzi o dane adresowe, dynym narzędziem do kształtowania przestrzennej a nawet własnościowe.

139 realizacje

Szczególnie te ostatnie ulegają w ostatnich latach samorządu – około 13 procent, własnością prywatną dużym zmianom. Z decyzji o wpisie do rejestru za- jest około 9 procent, inną (np. spółek, organizacji) bytków nie można ustalić aktualnego stanu własno- – około 5 procent. Współwłasność stanowi około 5 ściowego znacznej części obiektów, gdyż wiele daw- procent zabytków, natomiast brak danych dotyczy aż nych decyzji było adresowanych np. do Gromadzkich około 33 procent obiektów. Rad Narodowych, o których istnieniu mało kto dziś Wiele zabytków, zwłaszcza wpisanych do reje- pamięta. Nie jest to możliwe zwłaszcza na podstawie stru zabytków dawniej, nie ma opracowanych kart dokumentów zgromadzonych w NID, gdyż nie ist- ewidencyjnych. Podejmowane przed kilku laty pró- nieje ustawowa, obligatoryjna procedura nakazująca by uzupełnienia ewidencji nie zostały sfinalizowane przekazywanie danych o zmianach własności innym z braku odpowiednich środków finansowych, a także organom niż WKZ. z racji skomplikowanej procedury przetargowej, wy- Według naszych danych własnością kościo- maganej przy wykonywaniu kart przez administrację ła i związków wyznaniowych jest około 25 pro- urzędów wojewódzkich finansujących działalność cent obiektów, skarbu państwa – około 10 procent, WKZ. Tym bardziej jest to sprawa niezwykle istotna,

140 realizacje

ponieważ karty ewidencyjne zabytków mają charakter i niepoprawne funkcjonują w obiegu prawnym), ale opracowań naukowych i ciągłych, dla których ustawa reprezentatywnością dla całego zasobu zabytków o zamówieniach publicznych nie warunkuje trybu w Polsce oraz stopniem merytorycznego rozpozna- przetargowego. nia obiektów w nim funkcjonujących. Rozpoznanie Wydaje się również, że służby konserwatorskie to jest niedostateczne, ponieważ nawet całe znaczące zbyt rzadko korzystają z przysługujących im prero- dla naszego dziedzictwa grupy zabytków znajdują się gatyw prawnych, jak wydawanie nakazów lub kie- poza rejestrem (np. architektura modernistyczna czy rowanie spraw do organów ścigania. Jednak w wielu letniskowa), brak jest też pełnej wiedzy i rozpozna- przypadkach działania takie są utrudnione przez nienia tych, które w rejestrze już są. W wielu decyzjach precyzyjnie określenie w decyzjach przedmiotu ochro- próżno doszukiwać się informacji o wartości zabytku, ny. Wiele decyzji jest wadliwie wydanych, gdyż w roz- które przesądziły o jego ochronie, a w tych obecnie strzygnięciu decyzji przedmiot ochrony określony jest wydawanych często znajdujemy jedynie szczegółowe ogólnie, a zamiast tego rozwleczone są ponad miarę informacje o materiale i konstrukcji obiektu czy jego uzasadnienia, w których dopiero wymienia się różne bogatej historii. Może to wskazywać na brak bądź też elementy, które w rozumieniu wydającego decyzję też niewystarczające (trudne do określenia) walory obiek- winny podlegać ochronie. Jest to błędne założenie, tu warunkujące jego prawną ochronę. gdyż chroni się indywidualnie to, co jest wyszczegól- Pomimo swoich braków, nieprawidłowości, nie- nione w rozstrzygnięciu. dociągnięć czy przekłamań rejestr zabytków i tak jest W stosunku do liczby wszystkich decyzji (około najważniejszą formą ochrony środowiska kulturowe- 48 000) ponad 50 procent wymagałoby uaktualnie- go. Nie oznacza to jednak, abyśmy mieli na te błędy nia przez uściślenie przedmiotu ochrony – zwłaszcza i niedoskonałości zamykać oczy. W interesie całego w odniesieniu do zawartego w starych, powojennych społeczeństwa leży istnienie sprawnego i skutecz- decyzjach określenia „wraz z otoczeniem”. Niestety, nego systemu ochrony zabytków w Polsce, opartego przepisy prawne (kpa) pozwalają dokonać tego tylko m.in. na pełnym i rzetelnym rozpoznaniu zabytków na wniosek strony, zaś „z urzędu” taka procedura wy- oraz realnej ocenie szans na ich ochronę (z wzięciem maga przeprowadzenia skomplikowanego postępowa- pod uwagę różnych narzędzi, mechanizmów i źródeł nia administracyjnego. finansowania), skutkującego zachowaniem naszych W wielu przypadkach nie zachowały się wydane zabytków dla przyszłych pokoleń. Niewątpliwie wa- dawniej decyzje, a zabytkowy charakter obiektu jest runkiem jego stworzenia i funkcjonowania jest prze- potwierdzony wyłącznie odpowiednim zapisem w księ- myślenie na nowo wszystkich przepisów dotyczących dze rejestru. Niestety, wypis z księgi nie jest uznawany ochrony zabytków w Polsce, a także źródeł finansowa- w wielu działaniach administracyjnych za wystarczają- nia, jak również priorytetów i kierunków działań. cy dowód, że obiekt faktycznie był wpisany na podstawie decyzji. Wymagałoby to odpowiednich, nowych Rejestr zabytków ruchomych52 regulacji prawnych, jednoznacznie określających, czy Według stanu na dzień 31 grudnia 2011 roku na rejestr obiekt figurujący w księdze rejestru, dla którego nie zabytków ruchomych sztuki i rzemiosła artystyczne- zachowały się odpowiednie dokumenty z przeprowa- go składa się z 13 926 decyzji obejmujących 229 453 dzonego niegdyś postępowania administracyjnego, obiekty. Decyzje o wpisie do rejestru zabytków ru- jest faktycznie zabytkiem w świetle prawa. chomych w przeważającej części (około 70 procent Wartość rejestru zabytków mierzona jest nie obiektów) dotyczą wyposażenia świątyń różnych wy- tylko jego wielkością, czyli liczbą wpisanych obiek- znań. Wpisane do rejestru kolekcje (około 23 procent tów, czy też poprawnością decyzji (nawet te wadliwe obiektów) to najczęściej niewielkie zbiory prywatne, spuścizny po artystach lub pamiątki po znanych postaciach życia politycznego czy kulturalnego. W re- 12. Przykład decyzji o wpisie do rejestru zabytków ruchomych, w zbiorach archiwum NID jestrze znajduje się także niewielka grupa kolekcji 12. Example of a decision concerning a register of movable o dużej liczbie obiektów. Powstały one w większości monuments – in NHBP’s archives przypadków po roku 1990 w wyniku interwencyjnych

141 realizacje

wpisów zbiorów/wyrobów likwidowanych fabryk historyczną, naukową lub artystyczną (artykuł 2.). czy przedsiębiorstw (np. kolekcja szkła unikatowego Konsekwencją tego zapisu były decyzje obejmujące w Sosnowcu, przejęta po upadku Przedsiębiorstwa nie tylko wyposażenie obiektów architektonicznych, „Vitropol” gromadzącego artystyczne szkło użytko- ale również spuścizny po artystach czy pamiątki po we wytwarzane w hutach szkła, umieszczona począt- wybitnych postaciach. W przypadku tych ostatnich kowo jako depozyt w Muzeum Szkła Współczesnego ochrona obejmowała niekiedy obiekty o wątpliwej w Sosnowcu, licząca 1239 zespołów zawierających od wartości lub tej wartości pozbawione (np. wpis pa- kilku do kilkunastu obiektów). Pozostałe 7 procent miątek po Władysławie Broniewskim objął wszystkie zasobu wpisanych do rejestru zabytków ruchomych obiekty znajdujące się w jego mieszkaniu-pracowni, obejmuje pojedyncze obiekty znajdujące w zbiorach także karnisze do zasłon, lipki w doniczkach, puste prywatnych, figury przydrożne, krzyże pokutne, na- kartki papieru – „bo będzie wiersz”). grobki cmentarne itp. Najbogatsze w obiekty objęte Błędem starszych, pochodzących z lat 60. XX prawną ochroną są województwa: podkarpackie, dol- wieku decyzji była zbytnia ogólnikowość opisu obiek- nośląskie i małopolskie. Dość wysoką liczbę wpisów tów, co przy większej ich liczbie i podobnych cechach do rejestru zabytków ruchomych odnotowują także utrudnia w chwili obecnej jednoznaczną identyfika- województwa: mazowieckie, lubelskie, wielkopolskie cję zabytków podlegających ochronie prawnej. W tym i łódzkie. Natomiast najniższa liczba wpisów do reje- okresie pojawiały się także wpisy dotyczące architek- stru występuje w województwach: zachodnio-pomor- tury, zawierające w orzeczeniu zapis: „wraz z wyposa- skim i podlaskim. Są to tereny zajęte w dużej części żeniem”. Nie zawierały one zwykle załącznika wymie- przez obszary leśne lub dotknięte większymi zniszcze- niającego elementy tego wyposażenia, zatem obiekty niami wojennymi. te de facto nie zostały objęte ochroną prawną. Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami Zmiany dotyczące podziału administracyjnego sztuki i kultury z 31 października 1918 roku, opraco- kraju oraz zmiany organizacyjne w strukturach insty- wany w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświe- tucji zajmujących się ochroną zabytków spowodowały cenia Publicznego, przewidywał uznanie za zabytek w wielu przypadkach kilkakrotne wpisywanie do re- zespołów miejskich i wiejskich, dostrzegał wartość jestru zabytków tych samych obiektów. zabytkową w historycznym rozplanowaniu miast Niemniej, generalnie rzecz ujmując, długoletnie i dzielnic, zabudowie placów i ulic, w ogrodach oraz doświadczenia administracyjne sprawiły, że woje- parkach. Nie obejmował natomiast zabytków rucho- wódzkie urzędy ochrony zabytków wydają w ostatnich mych. W związku z powyższym najstarsze decyzje latach coraz lepsze decyzje, z obszernymi i znacznie o wpisie do rejestru zabytków ruchomych w zbiorach dokładniejszymi opisami poszczególnych obiektów. NID pochodzą z lat 40. i 50. XX wieku i zostały wy- Z analiz decyzji wydanych przed 2003 rokiem wydane jeszcze w oparciu o Rozporządzenie Prezydenta nika, że wpisy „z urzędu” następowały przed tą datą Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 roku o opiece o wiele częściej niż po wejściu w życie nowej ustawy. nad zabytkami53. Dotyczą one głównie terenu Mało- Taka sytuacja jest konsekwencją zmian legislacyjnych. polski, stanowią minimalny odsetek zasobu i obejmują Artykuł 14.1. ustawy z 1962 roku przewidywał moż- ochroną jedynie najstarsze, przeważnie średniowiecz- liwość wszczęcia postępowania „z urzędu” na równi ne, obiekty. Dopiero Ustawa z dnia 15 lutego 1962 z postępowaniem na wniosek właściciela. Dawało roku o ochronie dóbr kultury i o muzeach54 spowodo- to służbom konserwatorskim większe możliwości wała gwałtowny wzrost wpisów do rejestru zabytków objęcia ochroną prawną zabytku, którego właściciel ruchomych. Dotyczyły one wyposażenia obiektów nie był nią zainteresowany. Natomiast Ustawa z dnia sakralnych, budynków użyteczności publicznej oraz 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zbiorów prywatnych. Dodatkowo ustawa rozszerzyła zabytkami55 wprowadziła dodatkowy zapis ograni- zakres ochrony, obejmując nim dobra kultury rozu- czający w tej kwestii rolę urzędu: wojewódzki konser- miane jako każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, wator zabytków może wydać z urzędu decyzję o wpisie dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzic- zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasad- twa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość nionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego

142 realizacje

wywiezienia zabytku za granicę (rozdział 2., artykuł możliwa była właśnie dzięki weryfikacji wcześniej wy- 10., punkt 2.). Oznacza on, iż jeśli brak wzmianko- danych decyzji. wanych, potwierdzonych przesłanek, WKZ nie może W działania porządkujące rejestr oraz ewidencję wszcząć postępowania bez woli właściciela zabytku. zabytków ruchomych, a także weryfikujące i aktu- Jedynym elementem zachęcającym właściciela do wpi- alizujące stan wiedzy o zabytkach włącza się rów- sania do rejestru posiadanego zabytku jest możliwość nież DEiRZ NID. Od 2008 roku ówczesny Krajowy otrzymania dotacji na jego konserwację, uwarunko- Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków uczest- wana wyżej wymienionym wpisem. niczył jako podmiot współpracujący (na terenie wo- Wiele cennych zabytkowych obiektów znajduje się jewództwa mazowieckiego) w rządowym programie poza rejestrem. Często wynika to z panującego przez Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji lata wśród konserwatorów przekonania o ich oczywi- „Razem bezpieczniej” – projekt „Ochrona dziedzic- stej wartości historycznej i artystycznej, nie wymaga- twa narodowego”. Biorą w niej udział przedstawiciele jącej potwierdzenia. Obecnie wpisy dotyczące tych policji, straży pożarnej, służb celnych, Wojewódzkie- obiektów są systematycznie uzupełniane. go Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie oraz jego Ustawa z dnia 24 lipca 1998 roku o wprowadzeniu delegatur, a także konserwatorzy diecezjalni. W 2008 zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialne- roku programem objęto kościoły drewniane, w roku go państwa, która weszła w życie 1 stycznia 1999 roku 2009 również niektóre murowane posiadające cen- spowodowała kilkuletnie spowolnienie procesu wpi- niejsze wyposażenie. sów do rejestru zabytków ruchomych. Jednak od roku Celem programu jest określenie bezpieczeństwa 2004 ponownie odnotowywany jest przyrost obiek- obiektów oraz jego wyposażenia. W ramach prowa- tów obejmowanych ochroną prawną na terenie całego dzonych inspekcji dokonywana jest systemowa reje- kraju. Największy w ostatnich latach wzrost liczby za- stracja wyposażenia świątyń wraz z dokumentacją bytków objętych decyzjami o wpisie do rejestru nastą- fotograficzną i opisową oraz wykonywane jest znako- pił w województwie małopolskim. Zauważalne staje wanie obiektów ruchomych, umożliwiające łatwiej- się również zjawisko wpisywania do rejestru obiektów szą identyfikację obiektu w razie kradzieży. Spraw- XX-wiecznych, poczynając od neostylowych i moder- dzane są istniejące zabezpieczenia antywłamaniowe nistycznych, aż do polichromii Władysława Drapiew- i przeciwpożarowe. skiego i Jerzego Nowosielskiego. Rezultatem programu jest między innymi wery- Proces przepisywania do nowych ksiąg związany fikacja zasobu zabytkowego wyposażenia kościołów z obowiązującą ustawą jest w różnych województwach na Mazowszu oraz odnotowywanie zmian zarówno na różnym etapie zaawansowania. Według posiada- w ewidencji, jak i w elektronicznej bazie danych reje- nych przez nas danych województwa dolnośląskie stru i ewidencji zabytków. Dodatkowo konsekwencją i lubelskie wykonały dużą część tej pracy, kilka woje- programu jest systematyczne uzupełnianie ewidencji wództw dopiero ją rozpoczęło, ale niestety jeszcze czte- dla obiektów zabytkowych, które do tej pory jej nie ry nie przystąpiły do tych prac. Niektóre urzędy kon- posiadały. Niestety, informacje z akcji prowadzonej serwatorskie podchodzą do problemu poważnie, kry- bez naszego udziału na terenie innych województw tycznie przyglądając się poprzednim decyzjom, przy do naszej instytucji nie docierają. tej okazji weryfikując w terenie wpisany zasób, aktu- alizując dane i scalając wpisy należące do wyposażenia Rejestr ruchomych jednego obiektu architektonicznego. Tego typu działa- zabytków techniki56 nie pozwala na uporządkowanie wpisów. Niestety nie Rejestr ruchomych zabytków techniki liczy obecnie wszędzie ta praktyka jest stosowana. W niektórych 395 decyzji obejmujących 3019 pojedynczych obiektów urzędach decyzje przepisywane są bez uprzedniej we- oraz 113 zespołów. Niestety, posiadana przez nas doku- ryfikacji, a znajdujące się w nich błędy są powielane. mentacja ewidencyjna w gruncie rzeczy nie obejmuje W sumie skreślenia z rejestru zabytków rucho- obiektów wpisanych do rejestru zabytków. W ciągu mych są nieliczne i dotyczą przede wszystkim obiek- ostatniego dziesięciolecia rocznie przybywało prze- tów przeniesionych do muzeów, których identyfikacja ciętnie 10 decyzji. Rekordowy pod tym względem był

143 realizacje

rok 2011, kiedy to wzbogaciliśmy się o 27 decyzji, rów- do transportu lądowego i sklasyfikowane jako pojaz- nolegle zaś kilka obiektów z rejestru zostało wykreślo- dy konne stanowią odrębną grupę pojazdów (około 6 nych (wskutek wpisania ich do inwentarza muzealne- procent zasobu). Duża część z nich stanowiła niegdyś go, przeniesienia do skansenu lub utraty posiadanych wyposażenie pałaców i dworów – są to m.in. bryczki, wartości zabytkowych). sanie, karety, wózki i inne. Obecnie większość z nich Największą grupę zabytków objętych tą formą jest elementem kolekcji stadnin koni. Kolejną pod- ochrony tworzą elektryczne i gazowe latarnie (33 pro- grupą zaliczaną do dziedziny transportu są pojazdy cent całego zasobu rejestru) w dalszym ciągu stano- szynowe – zarówno tabor kolejowy, jak i tramwajowy, wiące oświetlenie naszych miast. Druga duża grupa to pojazdy mechaniczne zaliczane do grupy transportu 13. Przykład decyzji o wpisie do rejestru ruchomego zabytku techniki, w zbiorach archiwum NID lądowego o napędzie silnikowym – 16 procent obiek- 13. Example of a decision concerning a movable tów. Składają się nań wszelkiego typu samochody oso- monument of technology – in NHBP’s archives bowe, motocykle, samochody ciężarowe, jak również 14. Baza danych rejestru zabytków nieruchomych pojazdy specjalne, np. militarne. Obiekty zaliczane 14. Database of a register of non-movable monuments

144 realizacje

wraz z zapleczem technicznym (oko- ło 7 procent) Trzecią grupę stanowią obiekty zaliczane do przemysłu spo- żywczego – około 15 procent. Należą do niej głównie elementy wyposażenia młynów wiejskich, z wyszczególnie- niem maszyn, takich jak mlewniki, odsiewacze, sortowniki, wagi, wialnie, jak również obiekty związane z prze- mysłem winiarskim – np. kadzie czy kufy. Pozostałe 23 procent zasobu sta- nowią obiekty stanowiące środki prze- kazu, urządzenia i maszyny właściwe dla przemysłu włókienniczego, maszy- nowego i energetycznego, będące wy- posażeniem zakładów produkcyjnych, np. zakładów wytwarzania narzędzi gospodarczych czy też zakładów prze- mysłu włókienniczego, poligraficzne- go lub wydobywczego. Do tej grupy wpisano m.in. hydrozespoły, turboge- neratory, prasy, piece grzewcze, krosna czy też zwijarko-mierzarki. Niewielki odsetek obiektów rejestrowych stano- wią mechanizmy zegarów wieżowych znajdujących się na wieżach kościołów parafialnych.

Bazy danych57 W dziale funkcjonuje jednolity system baz danych rozumiany jako specjalnie przygotowane oprogramowanie (Multiarch), zestaw prowadzonych na podstawie dostępnych materiałów baz danych oraz przyjęte i ściśle przestrze- gane procedury ich aktualizacji i weryfikacji. Obecnie działający system zrealizowany został w latach 2005-2006 i polegał na konwersji istniejących wówczas baz danych. W jej wyniku otrzymano jednolity standard techniczny i meryto- konwersji danych planowana była rozbudowa tworzo- 14 ryczny wszystkich dotychczasowych baz, wygodne nego systemu. Działania te wstrzymane zostały przez i wydajne narzędzie do wprowadzania i aktualizacji reorganizację KOBiDZ w 2007 roku. danych oraz zestaw funkcjonalnych i łatwych w obsłu- Celem systemu jest zebranie w jednym miejscu dze narzędzi umożliwiających realizację bieżących po- wszystkich posiadanych informacji o obiektach zabyt- trzeb i rutynowych działań (statystyka, wykazy, zesta- kowych oraz dotyczącej ich dokumentacji. W skład wienia). Jednocześnie z pracami nad przygotowaniem systemu wchodzą bazy danych: rejestru zabytków

145 realizacje

nieruchomych, kart architektury i budownictwa, kart Dane są aktualizowane w rytmie kwartalnym. cmentarzy, ewidencji zieleni, teczek urbanistycznych, Bieżąca aktualizacja bazy danych obiektów wpisanych dokumentacji KOBiDZ, dokumentacji PSOZ, ewi- do rejestru zabytków polega na dopisywaniu nowych dencji i rejestru zabytków ruchomych oraz rejestru obiektów według nadchodzących decyzji, usuwaniu ruchomych zabytków techniki. Trzeba podkreślić, iż obiektów skreślonych, nanoszeniu poprawek według dobór zawartych w nich informacji uwarunkowany sprostowań i wyjaśnień nadsyłanych przez WKZ, na- został specyfiką potrzeb KOBiDZ, tzn. ogranicza się noszeniu informacji o kartach białych wykonanych do podstawowych informacji o obiektach i/lub rodza- dla umieszczonych w niej obiektów oraz uzupełnia- ju posiadanej dokumentacji ukierunkowanych przede niu i aktualizacji na ich podstawie podstawowych wszystkim na szybkie uzyskiwanie różnorodnych ze- danych o obiektach (np. adresy, datowania). Przed stawień statystycznych i wykazów obiektów określo- wprowadzeniem danych do bazy sprawdzane jest, czy nego rodzaju. Stąd dość rozbudowany system słowni- dla nowo wpisanych obiektów istnieje dokumentacja ków i zupełny brak szczegółowych opisów obiektów w kartotece NID. Również nowa dokumentacja za- oraz informacji o ich historii, co może sprawiać wsze sprawdzana jest z rejestrem zabytków. W trakcie wrażenie, iż bazy są ubogie merytorycznie. Ponadto wpisywania dane są sprawdzane z bazą GUS, a ewen- system zawiera dodatkową bazę danych zabytków tualne niezgodności wyjaśniane. nieruchomych, zwaną roboczo obiektem fizycznym, Pierwotna wersja bazy danych rejestru zabytków do której docelowo miały zostać wprowadzone pod- nieruchomych (w programie dBase) powstała w 1996 stawowe informacje o obiekcie lub zespole (jego okre- roku i była ściśle związana z działaniami podjętymi ślenie i dane lokalizacyjne) oraz linki do odnoszących w latach 1993-1997 z inicjatywy Juliusza Wendland- się doń rekordów w wymienionych wyżej bazach. ta, ówczesnego kierownika Działu Architektury Przewidywane było dodawanie kolejnych pól pogłę- i Urbanistyki ODZ. Celem tych działań było ujed- biających informacje o obiektach zabytkowych oraz nolicenie 49 wojewódzkich rejestrów zabytków ze rozszerzających możliwości przeszukiwania danych zbiorem decyzji zgromadzonym w ramach centralnej według kolejnych kryteriów oraz rozbudowa systemu ewidencji zabytków oraz wyszczególnienie i policze- o nowe bazy danych, obejmujące fototekę i archiwum nie wszystkich obiektów objętych ochroną, tj. imien- KOBiDZ. nie wymienionych w decyzjach o wpisie do rejestru. Prowadzona w NID baza danych obiektów wpi- Sporządzone wykazy decyzji i obiektów rozesłano sanych do rejestru zabytków jest jedyną w Polsce do konserwatorów wojewódzkich w celu weryfikacji. działającą bazą danych, obejmującą wszystkie objęte Okazało się wówczas, że – zarówno w archiwach Pań- ochroną prawną zabytki nieruchome oraz ruchome. stwowej Służby Ochrony Zabytków, jak i w Dziale Służy ona przede wszystkim gromadzeniu informacji Architektury i Urbanistyki Ośrodka Dokumentacji i sporządzaniu zestawień statystycznych dotyczących Zabytków – brakował wielu decyzji, a także, że część zabytków. Jej zasadnicza wartość polega na komplet- obiektów figurujących w wykazach ODZ od wielu ności umieszczonych w niej danych oraz standary- lat nie istnieje. Wówczas i w następnych latach skre- zacji form zapisu i stosowanego nazewnictwa obiek- ślono z rejestru wiele z nich. W niektórych spośród tów w skali kraju. Zawiera podstawowe informacje ówczesnych województw (np. lubelskim, elbląskim, o obiektach wpisanych do rejestru i ich wzajemnych kieleckim) skreślono wszystkie nieistniejące wówczas powiązaniach. Baza obejmuje wyłącznie centralny obiekty. W części województw ujednolicono też zbio- rejestr zabytków prowadzony w dziale A oraz dziale ry decyzji o wpisie w zasobach ODZ i poszczególnych B. Została założona na podstawie decyzji o wpisie do wojewódzkich konserwatorów zabytków, przekazując rejestru zabytków przechowywanych w NID, lecz nie czasem po kilkaset decyzji. odzwierciedla ich dosłownej treści i nie uwzględnia Punktem wyjścia projektowanej struktury był ich liczby. Warunkiem umieszczenia obiektu w bazie zakres informacji potrzebnych do identyfikacji obiek- jest wymienienie go w sentencji lub załączniku (opiso- tów i dostępnych w Dziale Architektury i Urbanisty- wym albo graficznym) do decyzji o wpisie do rejestru ki. Po kilku tygodniach dyskusji świadomie zrezy- zabytków. gnowano z prostego wpisywania decyzji, rezygnując

146 realizacje

jednocześnie z możliwości ich liczenia. Formułując Baza kart architektury i budownictwa powstała założenia bazy, kierowano się przede wszystkim po- w 2001 roku. Do tej pory wprowadzono kompletnie trzebą stworzenia wygodnego narzędzia przystoso- dane z województw: kujawsko-pomorskiego, opol- wanego do specyfiki pracy działu. Baza jest zgodna skiego, podlaskiego, świętokrzyskiego. Trwają prace z uchwalonym w 1992 roku Data Core Index on Ar- nad dokumentacją z województw: dolnośląskiego chitectural Heritage. (na ukończeniu), łódzkiego, mazowieckiego (wpisane Od początku założona została etapowość prac miasto Warszawa i część gmin) i warmińsko-mazur- nad bazą. Pierwszym etapem było wpisanie całości skiego. Równolegle z wprowadzaniem nowych da- danych historycznych. Został on zakończony w 1999 nych aktualizowane są informacje w rekordach woje- roku. Od tego momentu baza została kilkakrotnie wództw już ukończonych. Na bieżąco wprowadzane zmodernizowana, co łączyło się za każdym razem są dane z nowych kart ewidencyjnych, wpisywane nu- z koniecznością jej uzupełnienia o nowe dane. Rów- mery rejestru z nowych decyzji oraz informacje o skre- nolegle trwała standaryzacja zapisów i weryfikacja śleniach z rejestru zabytków. Przed przystąpieniem do danych. Jednocześnie – z kilkoma przerwami spowo- wprowadzania do bazy danych z partii kart podejmo- dowanymi natłokiem innych zadań – trwało tworze- wane są następujące czynności: sprawdzenie z bazą nie nowych i porządkowanie istniejących słowników. GUS nazw miejscowości, wyjaśnienie ewentualnych Ekonomika działań nakazuje wprowadzać hasła te- niezgodności, sprawdzenie obiektów z rejestrem za- zaurusa do bazy już zweryfikowanej merytorycznie, co bytków nieruchomych i wpisanie nowych numerów dotychczas nie zawsze było możliwe organizacyjnie. rejestru, naniesienie na karty numerów ewidencyj- Stąd obecne problemy, polegające głównie na koniecznych (karty z danego województwa posiadają nume- ności przeprowadzania obu tych działań jednocześnie. rację ciągłą), naniesienie na karty numerów zespołów Sprawę dodatkowo skomplikowała konieczność do- i podzespołów oraz numeracji obiektów w ramach dania do bazy słownika funkcji obiektów zgodnego zespołów. Dane o obiektach niekiedy uzupełniane są z dyrektywą INSPIRE. o informacje z literatury. Według stanu na grudzień 2011 roku baza reje- Według stanu na grudzień 2011 roku baza kart ar- stru zabytków nieruchomych zawierała 76 327 rekor- chitektury i budownictwa zawierała 37 476 rekordów, dów, w tym 65 553 rekordy obiektów i 10 774 rekordy co stanowiło 27 procent zasobu działu. zespołów. Bazy kart cmentarzy oraz ewidencji zieleni, które Jak wspomniano wcześniej, jednym z celów sta- to dokumentacje do 2002 roku gromadzone były przez tutowych ODZ, a następnie KOBiDZ i NID było Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, założone (i jest) gromadzenie, przechowywanie i udostępnia- zostały w roku 2004. Zasady ich prowadzenia, a także nie dokumentacji ewidencyjnej. Dla każdego rodzaju struktury danych wzorowane były na bazie kart archi- dokumentacji założono osobną bazę danych dostoso- tektury i budownictwa, choć wskutek specyfiki tych waną zarówno do specyfiki danej klasy obiektów, jak obiektów i ich dokumentacji różnią się od niej. i do samej dokumentacji. Wspólnymi celami baz da- Do bazy kart cmentarzy do tej pory wprowadzonych kart architektury i budownictwa, kart cmenta- no kompletnie dane z województw: dolnośląskiego, rzy, ewidencji zieleni oraz teczek urbanistycznych jest kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, lubuskiego i łódz- wyszukiwanie i wydruk wykazów obiektów posiada- kiego. W trakcie wprowadzania jest województwo jących dokumentację określonego rodzaju w jednostce małopolskie. Według stanu na grudzień 2011 roku administracyjnej i/lub klasyfikacji (podlega jej tylko baza kart cmentarzy zawierała 8884 rekordy, co sta- architektura), uzyskiwanie informacji statystycznych nowiło 35 procent zasobu działu. na temat liczby obiektów opracowanych poszczegól- W roku 2011 zostało zakończone wprowadza- nymi rodzajami dokumentacji w jednostkach admini- nie danych do bazy ewidencji zieleni. Według stanu stracyjnych oraz wyszukiwanie wzorcowo bądź wadli- na grudzień 2011 roku zawierała ona 9398 rekordów. wie wykonanych dokumentacji. W bazach zawarte są W chwili obecnej trwa wprowadzanie pominiętych więc podstawowe informacje o zewidencjonowanych dokumentacji oraz sprawdzanie i uzupełnianie zawar- obiektach oraz samej dokumentacji. tych w niej informacji.

147 realizacje

materiałach wielkoformatowych. W obecnej formie baza jest praktycznie zamknięta – istniejące dane zosta- ły wprowadzone w całości, a nowe nie przybywają. Prowadzone są również dwie pomocnicze bazy danych zawierające informacje o różnorodnych opracowaniach, m.in. dokumentacjach historycznych, inwentaryzacjach, studiach urbanistycznych itp., zgromadzonych i przechowywanych w dziale oraz będących w posiadaniu wojewódz- kich konserwatorów zabytków i ich delegatur. Celem ich założenia było zebranie i szersze udostępnienie informacji o dokumentacjach obiektów przechowywanych w poszczególnych oddziałach służb konserwatorskich (baza PSOZ) oraz szerokie udostęp- nienie informacji o dokumentacjach przechowywanych w NID. Baza KOBiDZ zawiera informacje o dokumentacjach historyczno- konserwatorskich zabytków architektury oraz studiach urbanistycznych będących w posiadaniu NID. Do bazy wprowadzane są na bieżąco nieliczne nowo przekazywane dokumentacje. Istnieje pilna potrzeba uzupełnienia bazy informacjami o dokumentacjach konserwatorskich zieleni oraz mono- grafiach cmentarzy. Baza dokumentacji PSOZ zawiera informacje uzyskane ze sprawoz- dań WKZ o opracowywanych na ich zlecenie i przechowywanych w po- szczególnych oddziałach studiach i inwentaryzacjach. Dane do bazy wprowadzono na podstawie rocznych 15 Baza teczek urbanistycznych zawiera informacje sprawozdań przesyłanych do 1998 roku do ODZ (od o przechowywanych w NID materiałach dotyczą- tego czasu nie były uzupełniane). W obecnej formie cych miast historycznych. Są to teczki ewidencyjne baza jest praktycznie zamknięta – istniejące dane zo- wykonane w większości w latach 60. XX wieku. Baza stały wprowadzone w całości, a nowe nie przybywają. zasadniczo zawiera informacje na temat teczki i jej Stan bazy dokumentacji PSOZ wynosi 8657 rekordów zawartości. Do zawierającej 1274 rekordy bazy dopi- wprowadzonych według podziału administracyjnego sano również informacje o przechowywanych osobno obowiązującego do końca 1998 roku (49 województw).

148 realizacje

Ze względu na niewielką objętość, dane pochodzące ukończeniu jest wprowadzanie danych z wojewódz- z całego kraju i oczywistość wprowadzanych infor- twa mazowieckiego. Na bieżąco wprowadzane są dane macji baza dokumentacji PSOZ traktowana była jako dotyczące ewidencji pojazdów zabytkowych. Według baza testowa w procesie wdrażania ogólnopolskiej stanu na grudzień 2011 roku w bazie były 8322 rekordy bazy danych o zabytkach – zwłaszcza w dziedzinie dotyczące ewidencji zabytków techniki, w tym 8000 wymiany i wprowadzania danych w wielu miejscach rekordów obiektów i 322 rekordy zespołów, co stanowi jednocześnie. 82 procent zasobu. Największą i chronologicznie najstarszą bazą pro- Podsumowując wyniki dotychczasowych dzia- wadzoną w Dziale Ewidencji i Rejestru Zabytków jest łań DEiRZ w zakresie tworzenia baz danych, należy baza zabytków ruchomych. Do obecnego systemu jej pamiętać, że obecny system jest efektem poprzednich dane zostały przekonwertowane z działającej od 1991 wielokierunkowych działań i koncepcji realizowa- roku bazy kart zabytków ruchomych ISIS (prace w innych nie tylko w wielu działach, ale i instytucjach. nych systemach trwały od końca lat 70. XX wieku) Jego pierwszoplanowym zadaniem było uzyskiwanie oraz z działającej od 1999 roku bazy zabytków ru- prostych zestawień statystycznych (rodzaje obiektów chomych nieposiadających kart (ACCESS). Obecna i liczba ich dokumentacji w województwach) oraz róż- baza DZR w założeniu dotyczy obiektów, a informa- norodnych wykazów wykorzystywanych w bieżącej cje zawarte w poszczególnych rekordach pochodzą pracy nie tylko naszej instytucji, ale również i Mini- z różnych dokumentów. Aktualnie – oprócz wprowa- sterstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. dzania do bazy nowych zabytków – trwają prace nad modyfikacją rekordów już wpisanych. Aktualizowane Weryfikacja rejestru zabytków są przede wszystkim dane dotyczące lokalizacji obiek- tów oraz numery ewidencyjne kart (zmiana numeracji). Według stanu na grudzień 2011 roku w bazie było Zabytki nieruchome58 355 110 rekordów, co stanowi 97 procent zasobu. Kolejnym niezmiernie ważnym zadaniem koordyno- Baza rejestru ruchomych zabytków techniki za- wanym przez Dział Ewidencji i Rejestru Zabytków, łożona została w 2002 roku. Jednak do 2008 roku a realizowanym od grudnia 2008 roku głównie przez wprowadzono jedynie szczątkowe dane i przekonwer- oddziały terenowe NID, jest weryfikacja rejestru za- towano je wraz ze wszystkimi innymi w 2006 roku. bytków nieruchomych. Kompleksową akcję wprowadzenia danych zawartych Zasadniczym celem weryfikacji rejestru zabytków w decyzjach o wpisie ruchomych zabytków techniki jest określenie faktycznego stanu chronionych prawem przeprowadzono w latach 2008-2009. Od tego czasu obiektów nieruchomych. Weryfikacja koncentruje się dane wprowadzane są na bieżąco. Według stanu na na działaniach zmierzających do wskazania obiektów grudzień 2011 roku w bazie były 3132 rekordy dotyczą- nieistniejących oraz obiektów, które utraciły wartości ce rejestru zabytków techniki, w tym 3019 rekordów zabytkowe lub są bezpośrednio zagrożone ich utratą. obiektów i 113 rekordów zespołów. Równie istotnym efektem akcji prowadzonej W 2010 roku w strukturę pierwotnie przezna- w oparciu o dane gromadzone w dziale jest aktualiza- czoną do prowadzenia rejestru zabytków zaczęto cja i uzupełnienie podstawowych danych dotyczących wprowadzać dane dotyczące kart ewidencyjnych. zabytków wpisanych do rejestru, a także uporządko- Do tej pory wprowadzono dane z województw: ku- wanie dokumentacji rejestru. Wynikiem podjętych jawsko-pomorskiego, lubelskiego, lubuskiego, łódz- prac będzie uzupełnienie bądź aktualizacja wymie- kiego, małopolskiego, opolskiego, podkarpackiego, nionych informacji w prowadzonej w DEiRZ bazie podlaskiego, pomorskiego, świętokrzyskiego, war- danych rejestru zabytków nieruchomych. mińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego. Na Opracowany w 2004 roku krajowy raport o stanie zabytków, w dużej mierze zaktualizowany na potrzeby wewnętrzne KOBiDZ w 2009 roku, wykazał 15. Baza danych zabytków ruchomych poważne braki i nieścisłości w części decyzji o wpisie 15. Database of movable monuments do rejestru zabytków. Warto ponownie przypomnieć,

149 realizacje

że dokumenty te, tworzące zbiór podstawowych in- • obiekty nieistniejące – obiekty rozebrane, spalone, formacji o obiektach zabytkowych objętych prawną zburzone, których zarówno historyczne istnienie, ochroną, są bardzo zróżnicowane. W różnych de- jak i obecne nieistnienie nie budzi wątpliwości; kadach różne były wymagania, często obok decyzji • obiekty przeniesione do skansenów – obiekty pozo- precyzyjnie definiujących przedmiot i zakres ochrony stające w rejestrze zabytków mimo fizycznego prze- zdarzają się decyzje niejednoznaczne, nieprecyzyjne, niesienia ich do skansenów i wpisania do inwentarza niekompletne (bez załączników), a nawet błędne, muzealnego; przez co nie sposób jest nawet określić walory obiek- • obiekty przeniesione/translokowane – obiekty prze- tów i ich znaczenie dla naszego dziedzictwa. Wiele niesione w inne miejsce po dacie wpisania ich do re- z nich zdezaktualizował upływ czasu. Zdarzają się jestru zabytków; również dokumenty dotyczące obiektów nieistnieją- • obiekty niezidentyfikowane w terenie – obiek- cych, które powinny z tej racji zostać wykreślone z re- ty, których wskazanie w terenie na podstawie da- jestru zabytków. Część decyzji jest już nieaktualna na nych i opisów zawartych w decyzji o wpisie jest skutek nowych ustaleń naukowych czy wręcz utraty niemożliwe; przez poszczególne zabytki swoich pierwotnych walo- • obiekty, który utraciły wartości zabytkowe – obiek- rów historycznych, artystycznych i naukowych, które ty, które w wyniku daleko posuniętej dezintegracji legły u podstaw objęcia ich ochroną. substancji zabytkowej lub niszczącej przebudowy Wyjaśnienie i wskazanie tych wszystkich „ułom- utraciły wartości, dla zachowania których zostały ności” rejestru, ale przede wszystkim potwierdzenie wpisane do rejestru zabytków; do grupy tej kwalifi- jego poprawności jest zadaniem fundamentalnym, kowane są również obiekty o wątpliwej zasadności zwłaszcza w kontekście budowy bazy danych o zabyt- wpisu, co do których zachodzi podejrzenie, że nigdy kach i upowszechniania wiedzy o nich w społeczeń- takowej wartości nie posiadały; stwie, jak również na arenie międzynarodowej. • obiekty szczególnie zagrożone, które nie utraciły Ważnym celem prowadzonej akcji jest także wartości zabytkowych – obiekty, które zachowa- gromadzenie aktualnego materiału fotograficznego ły wartości zabytkowe, dla których wpisano je do o ogromnej wartości dokumentalnej, który istotnie rejestru zabytków, lecz których dalsze trwanie jest wzbogaci zbiory NID. Przy tej okazji zbierane są rów- zagrożone z jakichkolwiek przyczyn; nież dane do tworzonej w naszej instytucji przestrzen- • obiekty zasługujące na wpis do rejestru zabytków – nej bazy danych o zabytkach. obiekty będące integralnymi elementami wpisanych Weryfikacja rejestru zabytków nieruchomych do- do rejestru zabytków zespołów, nie ujęte istniejący- celowo obejmie wszystkie obiekty wpisane do rejestru mi wpisami do rejestru lub obiekty samodzielne zabytków nieruchomych (Księga A) przed wrześniem i zespoły nie figurujące dotychczas w rejestrze za- 2008 roku, które do tego momentu nie zostały skre- bytków, a wymagające ochrony prawnej. ślone z rejestru. Obejmuje ona zabytki architektury Materiałami wyjściowymi wykorzystywanymi i budownictwa oraz ich zespoły, założenia zieleni, podczas prac nad weryfikacją rejestru zabytków nieru- a także cmentarze. Z weryfikacji rejestru w pierw- chomych są: wyciąg z prowadzonej w dziale bazy da- szym etapie prac wyłączone zostały wpisy/obiekty nych obiektów rejestrowych oraz kopie decyzji o wpi- wielkoprzestrzenne. sie do rejestru zabytków. Jako materiał pomocniczy W celu określenia faktycznego stanu chronionych wykorzystywana jest również istniejąca dokumentacja prawem obiektów nieruchomych oraz ich zespołów ewidencyjna (karty ewidencyjne, fiszki adresowe, ewi- zdefiniowano siedem grup weryfikacyjnych (wska- dencje parków) oraz dostępne opracowania historycz- zujących na potrzebę podjęcia konkretnych działań ne i konserwatorskie. administracyjnych, jak np. dokonania skreśleń z reje- W grudniu 2008 roku odziały terenowe otrzyma- stru), z których sześć odnosi się do obiektów figurują- ły od DEiRZ aktualne wyciągi z bazy rejestru zabyt- cych w rejestrze zabytków i do ich stanu zachowania, ków (stan na 30 września 2008 roku) w formie tabel natomiast grupa siódma to obiekty proponowane do Excel. W przekazanych plikach znajdują się kolumny wpisu do rejestru: zawierające dane NID oraz kolumny przeznaczone do

150 realizacje

16 wpisywania uwag zgodnych z zakresem weryfikacji re- identyfikatory z bazy rejestru. Celem tych działań jest jestru zabytków. Do tego materiału dołączona została umieszczenie przygotowanych plików w zintegrowa- szczegółowa instrukcja merytorycznego wypełniania nej ogólnopolskiej bazie danych o zabytkach. Do koń- pól oraz słowniki z definicjami haseł. Przekazana od- ca 2009 roku zeskanowano lub sfotografowano, jako działom terenowym tabela weryfikacyjna została tak materiał roboczy do wykorzystania w prowadzonych skonstruowana, by jednocześnie posłużyć jako mate- pracach weryfikacyjnych, ponad 90 procent decyzji riał do aktualizacji danych zawartych w prowadzonej o wpisie do rejestru zabytków. w dziale bazie rejestru po jej niezbędnej rozbudowie Zakres prac przewidzianych w trakcie weryfikacji o nowe pola. rejestru zabytków obejmuje analizę decyzji o wpisie Aby oddziały mogły uzyskać swobodny dostęp do do rejestru zabytków i istniejącej dokumentacji oraz dokumentów związanych z ochroną dziedzictwa kul- lustrację terenową. Podczas weryfikacji obiektów wpi- turowego, tj. decyzji o wpisie do rejestru oraz doku- sanych do rejestru brane są pod uwagę wszystkie pra- mentacji ewidencyjnej, konieczna okazała się digita- womocne decyzje dotyczące danego obiektu/zespołu. lizacja tego zasobu. W DEiRZ opracowano jednolity Jest to szczególnie istotne w przypadku decyzji zespo- wzór opisu plików, wykorzystujący do ich nazwania łów, w których zakres merytoryczny kolejnych decyzji bywa rozbieżny. Podczas prac związanych z weryfikacją rejestru 16. Weryfikacja rejestru zabytków nieruchomych – Biała zabytków opracowywane są następujące materiały: Nyska, gm. Nysa, pow. nyski, woj. opolskie – nieistniejąca ruina zamku (zbudowanego w 1487 r., zniszczonego w 1945 r.) ankieta terenowa, szczegółowe kwestionariusze obiek- wpisanego do rejestru zabytków w dniu 16.03.1964 r. pod tów zakwalifikowanych do grup weryfikacyjnych, opis numerem 736/64, rozebrana w dniu 28.09.1973 r. w ramach akcji „porządek” w niedzielę czynów społecznych, bez zasobu zabytkowego powiatu oraz tabela weryfikacyj- zgody WKZ. Fot. w zbiorach archiwum NID na. Ponadto opracowywana jest comiesięczna staty- 16. Verification of a register of non-movable monuments – Biała Nyska, Nysa Commune, Nysa County, Opole styczna tabela sprawozdawcza. Zawiera ona liczbę Voivodeship – non-existent ruins of a castle (built in zlustrowanych obiektów w poszczególnych gminach 1487 and destroyed in 1945) entered into the register of monuments on 16 March 1964 under no. 736/64, oraz liczbę obiektów proponowanych do poszczegól- dismantled on 28 September 1973 without approval from the Voivodeship Conservator of Monuments as a part of the nych grup weryfikacyjnych. Na jej podstawie DEiRZ “Sunday of community work” campaign. The photograph is opracowuje zestawienia statystyczne monitorujące stored in NHBP’s archives postęp prac.

151 realizacje

Ankieta terenowa jest dokumentem roboczym W pierwszym etapie prac poprzedzającym wła- sporządzanym dla wszystkich wpisanych do rejestru ściwe prace weryfikacyjne w terenie (1. półrocze 2009 zabytków obiektów/zespołów. Zawiera rubryki zgod- roku) skoncentrowano się na gromadzeniu niezbędnej ne z tabelą weryfikacyjną, mogące służyć aktualizacji informacji i dokumentacji. Jednocześnie – na podsta- zawartych w nich danych oraz rubryki służące ocenie wie uzyskanych list – prowadzono weryfikację tereno- stanu zachowania obiektu oraz istniejących i poten- wą obiektów nieistniejących oraz przeniesionych do cjalnych zagrożeń, których treść może zostać wyko- skansenów. rzystana do sporządzenia bardziej szczegółowego kwe- Od połowy 2009 roku prowadzono systematyczną stionariusza w przypadku zakwalifikowania obiektu weryfikację wybranych jednostek administracyjnych; do jednej z grup weryfikacyjnych. Ankiety terenowe priorytetowo potraktowano powiaty grodzkie oraz nie są przekazywane do działu. dawne miasta wojewódzkie nie będące powiatami Kwestionariusze obiektów zakwalifikowanych do grodzkimi. Półmetek weryfikacji podsumowany zo- grup weryfikacyjnych są sporządzane na formularzach stał w 2011 roku w przygotowanym w DEiRZ i czeka- zawierających dane administracyjno-adresowe wraz jącym na publikację Sprawozdaniu krajowym z weryfi- z numerem i datą wpisu do rejestru zabytków oraz kacji rejestru zabytków nieruchomych za lata 2009-2010, napisane według schematu zdefiniowanego dla każdej stanowiącym efekt analizy, scalenia i opracowania ma- z grup uzasadnienie kwalifikacji danego obiektu do teriałów nadesłanych z oddziałów terenowych. właściwej grupy. W toku dyskusji poświęconej kwali- Do końca 2011 roku zweryfikowano w terenie 74 fikowaniu obiektów do grup weryfikacyjnych przyjęto procent obiektów wpisanych do rejestru zabytków – założenie, aby uzasadnienia były rozbudowywane o in- łącznie 45 824 obiekty. Z tej liczby 1179 obiektów nie formacje pozwalające na potwierdzenie kwalifikacji istnieje, 414 utraciło wartości zabytkowe, 128 przenie- oraz określenie przyczyn oceny warunkującej kwalifi- siono do skansenów, 71 translokowano na inne miej- kację. Do kwestionariuszy dodawane są wybrane foto- sce, jako zagrożone określono 1697, nie zidentyfiko- grafie obiektów. Kwestionariusze, stanowiące obowiąz- wano zaś 218. Jednocześnie z weryfikacją wytypowano kowy element raportów powiatowych, są jednocześnie 3828 obiektów zasługujących na wpis do rejestru, a do- odrębnymi dokumentami, które mogą zostać przekaza- tychczas nim nie objętych. ne wojewódzkim konserwatorom zabytków. Choć za wcześnie jeszcze na formułowanie peł- Opis zasobu zabytkowego powiatu to formularz nych wniosków z prowadzonej weryfikacji, to jednak zawierający podsumowane dane statystyczne dotyczące na podstawie już zebranych i opracowanych mate- zweryfikowanego powiatu oraz krótki, napisany według riałów można wnosić, że około 10 procent obiektów wyznaczonego schematu opis obiektów zakwalifikowa- wpisanych do rejestru zabytków wymaga pilnego zanych do grup weryfikacyjnych, a także luźne uwagi do- interesowania ze strony wojewódzkich konserwatorów tyczące kondycji zabytków na omawianym terenie. zabytków. W rzeczywistości liczba ta może być znacz- Tabela Excel, zawierająca dane z bazy rejestru nie większa, gdyż niemal zasadą jest, że na terenach NID oraz kolumny przeznaczone do wpisywania miejskich (które weryfikacji poddane zostały jako uwag zgodnych z zakresem weryfikacji rejestru zabyt- pierwsze) obiekty zabytkowe znajdują się w lepszym ków, jest najważniejszym dokumentem powstającym stanie. Niestety, z ubolewaniem należy stwierdzić, że w oddziałach terenowych. Dzięki zaktualizowanym w wielu przypadkach zainteresowanie konserwator- informacjom o wszystkich obiektach wpisanych do skie będzie polegało jedynie na skreśleniu z rejestru rejestru służy jako materiał do aktualizacji danych za- obiektów od lat nieistniejących. wartych w prowadzonej w dziale bazie rejestru. Z całą pewnością zdefiniować można najwięk- Po zakończeniu prac terenowych i gabinetowych sze zagrożenia dotykające zabytki. Są nimi przede na terenie powiatu odział terenowy przygotowuje Ra- wszystkim brak należytej troski ze strony właścicieli port Powiatowy, który przekazywany jest do DEiRZ. obiektów, nieużytkowanie wielu zabytków oraz coraz Składają się nań: opis zasobu zabytkowego na terenie częstsze zagrożenia inwestycyjne, dotyczące zarówno powiatu, komplet kwestionariuszy oraz wypełniony samych obiektów wpisanych do rejestru, jak i ich naj- fragment tabeli weryfikacyjnej. bliższego otoczenia. Do najbardziej zagrożonych grup

152 realizacje

zabytków należą budynki gospodarcze, folwarczne, Mamy nadzieję, że prowadzone przez NID prace przemysłowe i obronne, które utraciły swe pierwotne przy gromadzeniu i aktualizowaniu danych dotyczą- funkcje i – ze względu na specyficzną formę archi- cych zabytków wpisanych do rejestru będą skutkować tektoniczną oraz często mało atrakcyjną lokalizację również skreśleniami z rejestru obiektów nieistnieją- – trudno dla nich znaleźć właściwego użytkownika. cych oraz tych, które utraciły swoje wartości zabytko- Z drugiej strony zagrożeniem jest dla nich również we, a także wpisywaniem tych najcenniejszych – do- atrakcyjne położenie, gdyż postrzegane jako mało tychczas w rejestrze nie figurujących. wartościowe, a często znajdujące się w złym stanie technicznym, narażone są na rozbiórkę. Najmniej za- Zabytki ruchome59 grożone fizycznym zniszczeniem są obiekty sakralne Dalekosiężne plany weryfikacji rejestru zabytków do- i mieszkalne, zwykle użytkowane zgodnie z pierwot- tyczą również zabytków ruchomych. Wszak również nym przeznaczeniem i znajdujące się w dobrym sta- i w ich przypadku istnieje konieczność aktualizacji nie technicznym. W ich przypadku utrata wartości wiedzy o stanie zasobu zabytkowego, a więc jego we- zabytkowych często bywa wynikiem nieprawidłowo ryfikacja. Jest to zadanie niezwykle istotne, gdyż od (często bez uzgodnienia z wojewódzkim konserwato- stopnia rozpoznania zasobu dziedzictwa materialnego rem zabytków) prowadzonych remontów. zależy jego skuteczna ochrona. Działanie to nie jest Weryfikacja rejestru zabytków nieruchomych jednak łatwe i wydaje się, iż wymagać będzie, w razie prowadzona jest przez oddziały terenowe NID rów- podjęcia prac, o wiele szerzej zakrojonych działań. nolegle do prac nad rejestrem zabytków prowadzonych Charakter zabytków ruchomych związany jest przez wojewódzkich konserwatorów zabytków, takich z łatwością ich przemieszczania, zagubienia, destruk- jak wpisywanie nowych (nie podlegających weryfikacji, kradzieży itp. Wobec braku egzekwowania przez cji) obiektów, porządkowanie rejestru podczas prze- służby konserwatorskie nakazów wynikających z przepisywania go do nowych ksiąg wojewódzkich i nada- pisów prawa (np. artykuł 113. ustawy o ochronie zabyt- wania nowych numerów oraz wszczynanie procedur ków) oraz poczucia niskiej szkodliwości czynów nie skreślających obiekty nieistniejące. Spośród obiektów przestrzegających prawa właścicieli i użytkowników objętych weryfikacją do tej pory skreślono z rejestru zabytków, przez lata dochodziło do niekontrolowa- zabytków 33 obiekty, z czego aż 14 przed wrześniem nych zmian w ruchomym zasobie zabytkowym. Na to 2008 roku. Wśród podlegających weryfikacji obiektów nakładają się liczne, niestety, latami nie korygowane skreślonych najwięcej było nieistniejących. Dużą gru- wady i braki w decyzjach o wpisie do rejestru oraz ewi- pę stanowiły też obiekty zagrożone, które nie utraciły dencji zabytków. Zauważyć jednak należy, że odpisy wartości zabytkowych. Z drugiej strony odnotowano decyzji o wpisie do rejestru od lat 60. XX wieku gro- również pojedyncze przypadki wpisywania do rejestru madzone są z dużą skrupulatnością, tak że w chwili zabytków obiektów proponowanych przez oddziały obecnej NID posiada niemal w 100 procentach pełny terenowe. Generalnie, z chwilą rozpoczęcia prac nad ich zbiór (najstarsze decyzje pochodzą nawet z końca weryfikacją rejestru zabytków nieruchomych zaob- lat 30. XX wieku). Od lat 60. XX wieku prowadzona serwowano przyspieszenie prowadzonych przez woje- jest też centralna ewidencja zabytków, a forma karty wódzkich konserwatorów zabytków od czasu reformy ewidencyjnej wypracowana wówczas została na tak administracyjnej w 1999 roku działań zmierzających wysokim poziomie, że do dzisiaj nie uległa większym do uporządkowania rejestru zabytków. zmianom, stając się od początku nieocenionym ma- Mimo porównania w poprzednich latach i ujed- teriałem dokumentacyjnym (niekiedy jedynym, jaki nolicenia z wojewódzkimi konserwatorami zabytków pozostał po nieistniejącym zabytku). zbiorów decyzji o wpisie do rejestru zabytków, pod- Ogromna ilość przydatnych przy weryfikacji da- czas prac związanych z weryfikacją stwierdzono roz- nych zawarta jest również w prowadzonej w DEiRZ bieżności w zasobach dokumentacji rejestru zabytków bazie zabytków ruchomych MUSNET. Jej wykorzy- wojewódzkich konserwatorów zabytków i NID. Zbio- stanie warunkowane jest jednak pełnym wprowadze- ry są na bieżąco ujednolicane poprzez przekazywanie niem posiadanej przez nas informacji z nośnika „pa- skanów i uwierzytelnionych kserokopii. pierowego” do elektronicznego.

153 realizacje

Tym samym weryfikacja zabytków ruchomych zabytków z 1962 roku, kiedy to bardzo często w sen- wpisanych do rejestru, choć trudna, jest dzięki in- tencjach ograniczano się do ogólnikowego stwierdze- formacjom przez nas zgromadzonym jak najbardziej nia: „wpisuje się wyposażenie kościoła”. Inne zjawisko, możliwa do przeprowadzenia. Liczyć się trzeba jednak z którym należy się liczyć to pojawiające się w latach z istniejącymi uwarunkowaniami, polegającymi choć- 60. i 70. XX wieku wpisy dotyczące architektury, któ- by na ograniczeniu zasobów kadrowych NID oraz na rymi jednocześnie wpisywano wyposażenie („wpisuje aktualnym zaangażowaniu pracowników w weryfi- się kościół wraz z wyposażeniem”). We wszystkich tych kację zabytków nieruchomych, która jako priorytet przypadkach często niestety brak załączników, co jest (ze względu na dyrektywę INSPIRE) nie może być poważną wadą, uniemożliwiającą identyfikację obiek- opóźniona przez jednoczesną weryfikację wyposaże- tów w terenie i stwierdzenie, które elementy wyposaże- nia ruchomego. Ponadto pracownicy NID nie posia- nia zostały w dniu wpisu objęte ochroną prawną. dają uprawnień takich, jakie mają pracownicy służb Narzędziem pomocniczym w weryfikacji zabyt- konserwatorskich. Dlatego w kompleksowej i pełnej ków wpisanych do rejestru są karty ewidencyjne, zgro- weryfikacji rejestru zabytków ruchomych niezbędna madzone zarówno w centralnej – krajowej ewidencji, wydaje się współpraca podmiotów zewnętrznych. jak i w ewidencjach wojewódzkich. O skali i trudności tego zadania świadczy choćby Dla zabytków ruchomych ewidencja w NID pro- fakt, iż weryfikacja około 70 obiektów, przeprowa- wadzona jest w dwojakiej formie: tradycyjnej (papiero- dzona przez władze samorządowe w ramach akcji wej) i elektronicznej (baza danych). W chwili obecnej „Razem bezpieczniej”, w jednej gminie – Sławno, pro- w krajowej ewidencji zabytków zgromadzonych jest wadzona z wykorzystaniem koniecznych uprawnień ponad 370 000 kart zabytków ruchomych (w prze- i obowiązujących przepisów, trwała rok. W Polsce jest ważającej części dotyczących wyposażenia świątyń 2479 gmin i około 230 000 obiektów do zweryfikowa- różnych wyznań). Na niemal wszystkich kartach zania (średnio około 90 obiektów w gminie). Bez współ- bytków rejestrowych naniesiona została data i numer pracy z innymi instytucjami realizacja tego zadania rejestru. Karty ewidencyjne zawierają pełne informa- może okazać się niewykonalna. cje o obiekcie zabytkowym, niezbędne do jego iden- Podstawą weryfikacji zabytków ruchomych są tyfikacji w terenie, m.in. lokalizację, określenie czasu decyzje o wpisie do rejestru zabytków. Odpisy decyzji powstania, autorstwo, wymiary, stan zachowania, z terenu całego kraju są gromadzone i przechowywane opis cech charakterystycznych, fotografie. Podobnie w archiwum NID, natomiast decyzje z terenu dane- jak w przypadku kart zabytków nieruchomych, pogo województwa przechowywane są w wojewódzkich ziom kart zabytków ruchomych nie jest równy. Obok urzędach ochrony zabytków. Do chwili obecnej do kart opracowanych bardzo dobrze, opatrzonych dużą rejestru zabytków ruchomych wpisanych zostało oko- liczbą zdjęć, z uwzględnionymi inskrypcjami, biblio- ło 230 000 obiektów: wyposażenie świątyń różnych grafią czy nawet rysem historycznym obiektu, istnieją wyznań (około 70 procent obiektów), kolekcje (około również karty, które uznać można za tzw. adresówki. 23 procent – niewielkie zbiory prywatne, spuścizna po Nie wszyscy wykonawcy dysponowali także konieczną artystach, pamiątki po znanych postaciach z życia poli- wiedzą. Znaleźć można bowiem karty, gdzie brakuje tycznego czy kulturalnego), wśród których jest niewiel- fachowej terminologii oraz karty zawierające błędy ka grupa kolekcji o dużej liczbie obiektów, oraz obiekty merytoryczne w opisach. Duża część kart niewąt- pojedyncze (7 procent – obiekty znajdujące się w zbio- pliwie wymaga również uaktualnienia, gdyż przez rach prywatnych, figury przydrożne, krzyże pokutne, kilkadziesiąt lat od ich powstania wygląd obiektu nagrobki cmentarne, detal architektoniczny itp.). w wyniku niekorzystnych czynników zewnętrznych Choć, jak wspomniano, decyzje są podstawą we- lub konserwacji mógł ulec daleko idącym zmianom. ryfikacji, należy jednak niestety stwierdzić, że część Niska jest też często jakość starych fotografii. z nich posiada wady formalne, które będą znacznie Zaangażowanie oddziałów terenowych w we- utrudniały pracę w terenie. Wady te są niekiedy tak po- ryfikację będzie wymagało digitalizacji istniejącej ważne, że de facto uniemożliwiają weryfikację. Dotyczy w DEiRZ dokumentacji kart ewidencyjnych. Akcja ta to zwłaszcza dokumentów sprzed ustawy o ochronie i tak jest planowana, niemniej dzięki podjęciu działań

154 realizacje

weryfikacyjnych może ulec znacznemu przyspieszeniu. z danego miejsca przechowywania i porównać je Zdawać sobie jednak należy sprawę z tego, że nie od- w celu przyszłego uporządkowania rejestru (a nawet będzie się to z dnia na dzień, tym bardziej że głównym uniknięcia wielokrotnych lustracji tego samego obiek- zadaniem spoczywającym na nas jest weryfikacja reje- tu). Weryfikację mogą też utrudniać źle wykonane stru zabytków nieruchomych. Rozwiązaniem alterna- fotografie obiektu lub fotografie wykonane przed tywnym dla centralnej digitalizacji dokumentacji za- konserwacją i ukazujące stan pierwotny, ale również bytków ruchomych jest bezpośrednie zaangażowanie aktualny zły stan zachowania zabytku. Liczyć trzeba pracowników oddziałów terenowych w digitalizację się również z tzw. czynnikiem ludzkim, czyli niechęcią kart ewidencyjnych wchodzących w skład wojewódz- właścicieli do udostępniania czy ujawniania wszyst- kiej ewidencji zabytków bezpośrednio u wojewódz- kich obiektów (zwłaszcza w przypadku kolekcji pry- kich konserwatorów zabytków. watnych, ale również i wyposażenia świątyń). Przystępując do weryfikacji rejestru zabytków Przeprowadzenie przez pracowników NID wery- ruchomych, należy mieć świadomość konieczności fikacji rejestru zabytków ruchomych w przeciągu pię- przezwyciężenia kolejnych trudności – nie tylko bra- ciu lat możliwe jest jedynie przy spełnieniu kolejnych ku możliwości określenia miejsca przechowywania istotnych warunków. Przede wszystkim trzeba się li- części obiektów czy też braku możliwości identyfi- czyć z utrudnionym dostępem do zabytków – pracow- kacji obiektów wskutek zbyt ogólnikowego ich opisu nicy naszej instytucji nie posiadają uprawnień, które w decyzjach, ale przede wszystkim braku wszystkich gwarantować by mogły dostęp do wszystkich obiek- odpisów decyzji rejestrowych. Praktyka naszego dzia- tów. Dlatego też jak najbardziej pożądana jest, wpły- łania wskazuje na to, iż nie wszystkie decyzje rejestru wająca na przyspieszenie prac, współpraca z instytu- zabytków przekazywane są do NID na bieżąco i dlate- cjami zewnętrznymi – zwłaszcza z wojewódzkimi go należałoby je przed przystąpieniem do weryfikacji urzędami ochrony zabytków, ministerstwem kultury pozyskać. Niemniej stwierdzić należy, iż zdarzają się i dziedzictwa narodowego, władzami kościelnymi, również przypadki, kiedy obiekt jest wpisany do księgi a nawet z organami samorządowymi. W kontekście rejestru, jednak brak jest decyzji zarówno w NID jak tego należałoby rozważyć jak najszybsze rozszerzenie i w wojewódzkim urzędzie ochrony zabytków. Jeżeli zakresu działań prowadzonych w ramach trwającej brak jest również potwierdzenia o ich doręczeniu, na- akcji „Razem bezpieczniej”, w której również Dział leży uznać obiekt za niewpisany do rejestru. Ewidencji i Rejestru Zabytków uczestniczy. W trakcie weryfikacji liczyć trzeba się też z sytu- Niepełny zasób naszej wiedzy o zabytkach ru- acjami, kiedy zabytek uległ całkowitemu zniszczeniu chomych wpisanych do rejestru zabytków i brak jego i nie istnieje, został legalnie wywieziony za granicę, aktualności na pewno doprowadzą w przyszłości do został wpisany do inwentarza muzealnego lub wszedł realizacji akcji weryfikacyjnej. Im lepiej przygotujemy w skład narodowego zasobu bibliotecznego60. Wów- się do niej, tym lepsze osiągniemy rezultaty. czas powinien zostać on wykreślony z rejestru (pod warunkiem legalnego jego wywozu za granicę). Działania pozostałe Zdarzać będą się także sytuacje, gdy dwie decyzje będą punktem wyjścia do weryfikacji tego samego Statut i regulamin organizacyjny NID precyzyjnie de- obiektu (tzw. podwójny wpis) lub kiedy obiekt jest finiują działania DEiRZ i jego miejsce w strukturze nawet dwukrotnie wymieniony w tej samej decyzji instytucji. Wykonywanie głównych, wyżej opisanych (w wyniku pomyłki, przeprowadzonej konserwacji zadań często łączy się w praktyce z działaniami do- zmieniającej wygląd obiektu i powtórnej inwentary- datkowymi, z których część wynika również z własnej zacji, w której obiekt nie został rozpoznany czy też inicjatywy osób w dziale zatrudnionych, ich wiedzy w przypadku zmian lokalizacji, a także gdy wpis do i zaangażowania, a także z faktu utożsamiania się rejestru odbywał się bez wizji lokalnej, a jedynie na z 50-letnią tradycją i dokonaniami poprzedzających podstawie istniejących kart ewidencyjnych). NID instytucji. Dlatego też przed wyjazdem w teren należałoby Na rozlicznych szkoleniach, konferencjach zgromadzić wszystkie decyzje dotyczące obiektów i sympozjach propagowana jest wiedza o zabytkach,

155 realizacje

dylematach związanych z ich ochroną oraz meryto- Uczestniczymy też w projektach międzynarodo- rycznych rozwiązaniach konkretnych problemów.61 wych71, a także przygotowujemy dla Departamentu Poprzez organizację warsztatów i szkoleń doty- Dziedzictwa Kulturowego MKiDN opinie na temat czących rejestru i ewidencji zabytków nieruchomych stanu zachowania polskich zabytków na Kresach72. i ruchomych oraz stosowania opracowywanych przez Pracownicy działu rokrocznie w ramach Akademii DEiRZ NID instrukcji i poradników wyznaczane są Nieświeskiej prowadzą wykłady poświęcone szczegó- i upowszechniane w sposób ciągły standardy ochro- łowym zagadnieniom związanym z ochroną i opieką ny i dokumentowania zabytków62. Wiedza pracow- nad zabytkami73. ników działu upowszechniana jest również poprzez Wyliczając te działania, nie sposób w tym miej- publikacje w wydawnictwach instytutu, publikacjach scu wymienić wszystkie przejawy naszej aktywności pokonferencyjnych, a także oddzielnych publikacjach realizowanej z powodzeniem dzięki wiedzy i zaanga- katalogowych63. żowaniu wszystkich pracowników działu. Profesjonalna wiedza wykorzystywana jest rów- nież do przygotowywania specjalistycznych opinii na 64 Jerzy Szałygin, etnograf, absolwent Katedry Etnografii Uni- temat wpisu obiektów do rejestru zabytków , skre- wersytetu Warszawskiego w specjalności muzealniczo-konser- ślenia obiektów z rejestru65, jak również uznania pro- watorskiej (1987). Rzeczoznawca Stowarzyszenia Konserwa- ponowanych zabytków za pomnik historii66. Opinie torów Zabytków w dziedzinie ochrony zabytków nieruchomych i oceny ochrony dóbr kultury, trzykrotny stypendysta ministra nasze dotyczą również zabytków wpisanych na Listę kultury i dziedzictwa narodowego, dwukrotnie nagrodzony Złotą Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalne- Odznaką za Opiekę nad Zabytkami. Uczestnik prac międzyna- go UNESCO – Auschwitz-Birkenau67, Binarowej68 rodowych komisji konserwatorskich ds. rewaloryzacji i konser- 69 wacji zabytków. Autor trzech książek oraz ponad stu pięćdzie- i Haczowa . sięciu opracowań, artykułów i dokumentacji z dziedziny ochrony Odzwierciedleniem stałego podnoszenia naszych i popularyzacji zabytków. Propagator ochrony drewnianej archi- kwalifikacji są również recenzje prac i artykułów in- tektury oraz osadnictwa holenderskiego w Polsce. Założyciel Fundacji Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego Terpa. nych autorów świadczące o monitorowaniu wybra- Kierownik Działu Ewidencji i Rejestru Zabytków w Narodowym nych zagadnień merytorycznych70. Instytucie Dziedzictwa.

Przypisy 9 J. Pruszyński, Ochrona zabytków w Polsce, Warszawa 1989, s. 202. 1 Kwestie rejestru i ewidencji zabytków archeologicznych po- 10 Spis zabytków architektury, Biblioteka Muzealnictwa i Ochro- ruszone zostały w artykule M. Grabowskiego, Od Ośrodka ny Zabytków, Warszawa 1964, s. XXIII. Dokumentacji Zabytków do Narodowego Instytutu Dziedzictwa. 11 M. Gradowski, Metody ewidencji zabytków, Warszawa 1981, Rewolucyjna zmiana czy procesowa kontynuacja zadań z zakre- Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków. su archeologii? w niniejszym tomie. 12 Dz.U. z 1928 r., Nr 29, poz. 265. 2 K. Guttmejer, Na czterdziestolecie Ośrodka Dokumentacji Za- 13 Dz.U. z 1962 r., Nr 10, poz. 48. bytków, „Ochrona Zabytków” 2002, nr 1, s. 4-13. 14 Dz.U. z 1963 r., Nr 19, poz. 101. 3 J. Wendlandt, H. Andrulewicz, A. Zbiegieni, Dział Architektu- 15 Por. par. 13. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 ry i Urbanistyki, „Ochrona Zabytków” 2002, nr 1, s. 14-32; B. kwietnia 1963 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków Bielawski, Dział Zabytków Sztuki i Rzemiosła Artystycznego, i centralnej ewidencji zabytków. „Ochrona Zabytków” 2002, nr 1, s. 33-41; S. Żółkowski, Dział 16 Dz.U. z 1986 r., Nr 42, poz. 204. Archeologii, „Ochrona Zabytków” 2002, nr 1, s. 42-53. 17 MKiS działa na podstawie Ustawy z dnia 4 maja 1982 r. 4 Tamże. o urzędzie MKiS (Dz.U. z 1982 r., Nr 14, poz. 112) oraz Rozpo- 5 Krajową ewidencję zabytków archeologicznych oraz doku- rządzenia Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 1983 r. w spra- mentację prawną dotyczącą wpisów zabytków archeologicz- wie szczegółowego zakresu i trybu działania Ministra Kul- nych do rejestru zabytków gromadzi Dział Archeologii NID. tury i Sztuki (Dz.U. z 1983 r., Nr 32, poz. 150). 6 R.M. Kunkel, Ośrodek Dokumentacji Zabytków – instytucja 18 Dz.U. z 2000 r., Nr 86, poz. 965. ochrony dziedzictwa narodowego, „Ochrona Zabytków” 2002, 19 Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowe- nr 1, s. 1- 3. go z dnia 6 września 2000 r. w sprawie prowadzenia rejestru 7 Opracowano na podstawie: A. Kłoczko, A. Lorek, Raport o sta- zabytków i centralnej ewidencji dóbr kultury, art. 10 ust. 5. nie ochrony zabytków w Polsce – 2009. Stan wiedzy o zasobie 20 Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami zabytkowym, Warszawa 2009, s. 19, mpis w zbiorach DEiRZ (z 2004 r., Nr 96, poz. 959 oraz z 2006 r., Nr 50, poz. 362 i Nr NID. 126, poz. 875). 8 Dz.U. z 1928 r., Nr 29, poz. 265. 21 Dz.U. z 2004 r., Nr 124, poz. 1305.

156 realizacje

22 Zarządzeniem Nr 28 Ministra Kultury i Dziedzictwa Naro- 46 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Kraków, Warsza- dowego z dnia 3 października 2006 r. Krajowy Ośrodek Ba- wa 2007. dań i Dokumentacji Zabytków został połączony z Ośrodkiem 47 Dz.U. z 2011 r., Nr 113, poz. 661. Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Z dniem 1 stycznia 48 Choćby Ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji 2007 r. powstała nowa instytucja kultury, która otrzymała działalności podmiotów realizujących zadania publiczne nazwę Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. (Dz.U. z 2005 r., Nr 64, poz. 565). Dz.Urz. MKiDN z 2006 r., Nr 6, poz. 50. 49 M.in. J. Wendlandt, H. Andrulewicz, A. Zbiegieni, Dział Archi- 23 Dz.U. z 2011 r., Nr 113, poz. 661. tektury i Urbanistyki, „Ochrona Zabytków” 2002, nr 1, s. 14-32; 24 Jw. B. Bielawski, Dział Zabytków Sztuki i Rzemiosła Artystycznego, 25 Do czasu założenia gminnej ewidencji zabytków w studiach „Ochrona Zabytków” 2002, nr 1, s. 33-41. uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzenne- 50 M. Gawlicki, Rejestr zabytków w praktyce ochrony konserwator- go gminy oraz w ustaleniach miejscowego planu zagospoda- skiej, „Ochrona Zabytków” 2008, nr 2, s. 55-82. rowania przestrzennego (…) uwzględnia się, oprócz zabytków 51 Opracowano z wykorzystaniem: J. Wendlandt, Stan wiedzy nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia oraz o zasobie zabytkowym – obiekty nieruchome wpisane do reje- ustaleń planów ochrony parków kulturowych, inne zabytki stru zabytków, Warszawa 2009, s. 4, mpis w zbiorach DEiRZ nieruchome wskazane przez wojewódzkiego konserwatora NID. zabytków. 52 Opracowano z wykorzystaniem: M. Maksymiuk, Stan wiedzy 26 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece o zasobie zabytkowym – obiekty ruchome wpisane do rejestru za- nad zabytkami. bytków, Warszawa 2009, s. 5, mpis w zbiorach DEiRZ NID. 27 Karty zielone są dołączane jako wkładki do zakładanych dla 53 Dz.U. z 1928 r., Nr 29, poz. 265. tych samych obiektów kart białych, stąd ich liczba maleje 54 Dz.U. z 1962 r., Nr 10, poz. 48. w statystykach. 55 Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami 28 J. Wendlandt, Dział Architektury i Urbanistyki, „Ochrona Za- (z 2004 r., Nr 96, poz. 959 oraz z 2006 r., Nr 50, poz. 362 i Nr bytków” 2002, nr 1, s. 15-16. 126, poz. 875). 29 J. Wendlandt, jw., s. 19. 56 Opracowano na podstawie: P. Porowski, Stan wiedzy o zasobie 30 Dz.U. z 2011 r., Nr 113, poz. 661. zabytkowym – ruchome obiekty techniki wpisane do rejestru za- 31 W klimacie niewymuszonej pracy, „Spotkania z Zabytkami” bytków, Warszawa 2009, s. 3, mpis w zbiorach DEiRZ NID. 2002, nr 1, s. 4-8. 57 Opracowano z wykorzystaniem: A. Kłoczko, Rejestr zabytków 32 Spis zabytków architektury i budownictwa w Polsce, Warszawa – opis bazy danych, Warszawa 2009, s. 21, mpis w zbiorach 1984-1998. DEiRZ NID. 33 Dz.U. z 2004 r., Nr 124, poz. 1305. 58 Opracowano z wykorzystaniem: A. Kłoczko, Weryfikacja re- 34 Dz.U. z 2011 r., Nr 113, poz. 661. jestru zabytków nieruchomych, Warszawa 2011, s. 12, mpis 35 Parki i ogrody zabytkowe w Polsce. Stan 1991 rok, Warszawa w zbiorach DEiRZ NID. 1992; Parki i ogrody zabytkowe w Polsce. Suplement I, Warsza- 59 Opracowano z wykorzystaniem: L. Kwiatkowska, M. Maksy- wa 1994. miuk, Ewidencja i rejestr zabytków ruchomych w kontekście pla- 36 H. Andrulewicz, Pracownia Urbanistyki, „Ochrona Zabytków” nów weryfikacyjnych, Warszawa 2011, s. 12, mpis w zbiorach 2002, nr 1, s. 24. DEiRZ NID. 37 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowe- 60 Należałoby wówczas na mocy obowiązującej ustawy (art. 13., go z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru ust. 1., 2., 4., pkt 2., 3.) wystąpić do Departamentu Ochrony zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabyt- Zabytków z wnioskiem o skreślenie obiektu z rejestru za- ków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wy- bytków, jednak z wnioskiem takim (zawierającym wszystkie wiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. z 2011 r., posiadane dokumenty dotyczące obiektu) wystąpić może Nr 113, poz. 661). WKZ. 38 Dz.U. z 2000 r., Nr 86, poz. 965. 61 M.in. L. Kwiatkowska, Zasady dbałości o zabytkowe wnętrza 39 Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568. sakralne, prezentacja na konferencji „Ochrona i konserwa- 40 Dz.U. z 2004 r., Nr 124, poz. 1305. cja zabytków sakralnych”, Ciechocinek, 12-14 października 41 Dz.U. z 2011 r., Nr 113, poz. 661. 2009 r. 42 Spis zabytków architektury i budownictwa, Seria A, t. I, War- 62 M.in. J. Wendlandt, Obejmowanie ochroną prawną obiektów za- szawa 1964. bytkowych, Warszawa 2009, mpis w zbiorach DEiRZ NID. 43 Parki i ogrody zabytkowe w Polsce, Warszawa 1992, s. 11. 63 M. Gradowski, M. Pielas, Katalog złotnictwa w zbiorze doku- 44 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, Warszawa 1971- mentacji specjalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumen- -1973. tacji Zabytków w Warszawie, cz. 1, 2, Warszawa 2006; Zabytki 45 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, Warszawa 1984- architektury i budownictwa w Polsce. Kraków, Warszawa 2007. 1998 (Województwo bialskopodlaskie 1984; Województwo bia- 64 M.in. M. Maksymiuk, M. Pielas, Opinie w sprawie wpisu do łostockie 1992; Województwo bydgoskie 1997; Województwo rejestru zabytkowego wyposażenia kościoła parafialnego pw. św. chełmskie 1999; Województwo częstochowskie 1985; Województwo Achacjusza i Towarzyszy w Skołatowie, Warszawa 2008, mpis kieleckie 1995; Województwo krakowskie 1995; Województwo lubel- w zbiorach DEiRZ NID; J. Wendlandt, Opinia nt. indywidual- skie 1995; Województwo przemyskie 1998; Województwo łódzkie nego wpisu do rejestru zabytków kamieniołomu w Kazimierzu 1988; Województwo ostrołęckie 1989; Województwo piotrkowskie Dolnym, Warszawa 2010, mpis w zbiorach DEiRZ NID. 1987; Województwo płockie 1988; Województwo poznańskie 1998; 65 M.in. L. Kwiatkowska, M. Pielas, Opinia nt. skreślenia z reje- Województwo włocławskie 1993; Województwo siedleckie 1988; stru zabytków polichromii Alfonsa Gielniaka na sklepieniu ko- Województwo skierniewickie 1996; Województwo suwalskie 1986; ścioła parafialnego pw. Wszystkich Świętych w Nietrzanowie, Województwo tarnobrzeskie 1990; Województwo zamojskie 1991). Warszawa 2010, mpis w zbiorach DEiRZ NID.

157 realizacje

66 Współpraca Juliusza Wendlandta przy opracowywaniu w 2010 r. 70 M.in. E. Bugalska, Disegno-rysunek. U źródeł sztuki nowożyt- opinii o uznanie za pomnik historii miasta Żyrardowa. nej, Ochrona Zabytków 2006, nr 4, s. 114-119. 67 B. Furmanik, M. Lisowska, Korekta granic wpisu Auschwitz- 71 Udział Magdaleny Róziewicz i Jerzego Szałygina w projek- -Birkenau – niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjne- cie „Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie go i zagłady na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, War- Karpat” przygotowującym wpis na Listę Światowego Dzie- szawa 2009, mpis w zbiorach DEiRZ NID. dzictwa UNESCO 16 karpackich cerkwi. 68 B. Furmanik, M. Lisowska, Projekt zagospodarowania otocze- 72 M.in. J. Szałygin, Problematyka konserwatorska oraz stan zania kościoła w Binarowej, Warszawa 2010, mpis w zbiorach chowania obiektów związanych z polskim dziedzictwem kultu- DEiRZ NID. rowym na terenie Rejonu Wileńskiego, Warszawa 2011, mpis 69 A. Lorek, J. Szałygin, Opinia dotycząca zmiany sposobu prze- w zbiorach DEiRZ NID. szklenia okien oraz związanej z tym wymiany stolarki w daw- 73 Stałe uczestnictwo w Akademii Nieświeskiej Juliusza Wen- nym kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii dlandta i Jerzego Szałygina – wykłady i prezentacje poświę- Panny i św. Michała Archanioła w Haczowie, Warszawa 2012, cone prawnej ochronie zabytków oraz problematyce ochrony mpis w zbiorach DEiRZ NID. drewnianej architektury sakralnej.

to NHBP. The record as a form of documentation dates back to Summary the middle of the 18th century and its legal grounds were established in 1928. The following record documentations are kept The role and tasks of the Monument in the Monument Record and Register Department (amount as Record and Register Department in the at 31.12.2011): organisational structure of National • record cards of monuments of architecture and historic Heritage Board of Poland buildings (138,304 items, including 104,420 white cards and 33,884 green cards), he National Heritage Board of Poland continues directly • address cards of monuments (650,000), Tthe activity of the first institution dealing with the collec- • records of historic greens (9,249), tion, elaboration and popularisation of knowledge on histori- • record cards of cemeteries (25,367), cal monuments in Poland – the Centre for Documentation of • town planning files (1,274), Monuments, which was established in 1962. The organisation- • cards of movable monuments (371,876), al structure of the institution evolved, but among its priority • record cards of movable monuments of technology (9,710). tasks there were still documentation-related works: collection, Other forms of record documentation being used current- elaboration and making available of the record of monuments ly are the communal record of monuments and record lists in the form of record documentation and legal documentation of monuments. The regular updating of the list of shortages of all registered monuments. The department which has carried is one of the elements of the keeping of the central record of out these tasks in a virtually unaltered manner is the current monuments in the activity of MRRD. Many activities concern- Monument Record and Register Department. The current tasks ing the documentation of monuments are performed in ac- of the Department include also the elaboration of documenta- cordance with the well-established tradition. The challenging tion standards, preparation of the record, keeping of the regis- process that is necessary to carry out is the digitalisation of ter of monuments and training of conservation services in this collections of the record. The central register of monuments respect. Currently we are also supervising the performance of has been kept as a primary form of monument protection since the monument register verification project – the description of 1962. The Department maintains a uniform database system, the resource of monuments in Poland. These activities make it which is understood as a specially developed kind of software possible to provide successive generations with knowledge on (Multiarch). The database of objects entered into the register the material culture of our ancestors, on authentic, transformed of monuments that is kept in NHBP is the only database in or defunct objects, complexes of objects and the cultural land- Poland that encompasses all legally protected non-movable and scape. Our documentations are used in scientific studies and movable monuments. The verification of the register of non- research works and constitute a basis for conservation projects. movable movements is an important task co-ordinated by the They are used for restoring the destroyed and defunct objects Monument Record and Register Department, which has been that constitute a significant element of national heritage. The carried out by Local Divisions of NHBP since the end of 2008. Monument Record and Register Department collects, elabo- Long-term plans of verification of the register of monuments rates and provides access to knowledge on monuments in Po- apply to movable monuments, too. In practice, the performance land in a continuous manner (under various names). MRRD col- of the main aforementioned tasks is often connected with ad- lects duplicates of the documentation of monuments forming ditional activities, part of which is a consequence of the em- a part of the collection of the national record of monuments, ployees’ own initiative, knowledge and commitment as well as which is elaborated for the needs of voivodeship conservators identification with the 50-year tradition and achievements of and by voivodeship conservators of monuments, that are sent NHBP’s predecessors.

158 realizacje

Rejestr zabytków nieruchomych we wdrażaniu dyrektywy INSPIRE. Podsumowanie stanu prac w latach 2010-2011

Arkadiusz Kołodziej „Dostarczanie wiarygodnych i kompleksowych informacji dotyczących lokalizacji zabytków rejestrowych kierownik Działu Digitalizacji Zabytków i Muzealiów na terenie Polski należy do podstawowych celów Narodowy Instytut Dziedzictwa strategicznych Narodowego Instytutu Dziedzictwa”

Realizację tych zadań, w porównaniu do podjęcia działań przez inne instytucje zaangażowane w tworze- Minister kultury i dziedzictwa nie infrastruktury informacji przestrzennej, rozpoczę- narodowego pełni funkcję organu wiodącego w zakre- to późno. Nowo powołany Dział Digitalizacji Zabyt- sie tematu danych przestrzennych „obszary chronio- ków i Muzealiów podjął bowiem pracę w połowie 2010 ne” (rozdział 1 załącznika 9 do Ustawy o infrastruk- roku. Zatrudniono grupę specjalistów z dziedziny kar- turze informacji przestrzennej z dnia 4 marca 2010 tografii, fotogrametrii i informatyki, która w listopa- roku w części dotyczącej zabytków nieruchomych). Na dzie 2010 r. utworzyła w pełni funkcjonalny zespół. podstawie art. 96 ust. 1 Ustawy o ochronie zabytków Kluczowe elementy budowy infrastruktury informacji i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Minister przestrzennej (kamienie milowe projektu) w obszarze powierzył realizację zadania publicznego polegającego zabytków nieruchomych przedstawiono na il. 1. na budowie infrastruktury informacji przestrzennej dyrektorowi Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Bu- Identyfikacja serii dowa bazy danych geoprzestrzennych o zabytkach jest i zbiorów danych przestrzennych statutowym obowiązkiem Instytutu. Na podstawie decyzji ministra kultury i dziedzic- Dział Digitalizacji Zabytków i Muzealiów rozpoczął twa Narodowego od 2010 roku NID pełni również pracę od zidentyfikowania i zdiagnozowania danych funkcję Centrum Kompetencji w zakresie digitaliza- zawartych w zasobie NID. Wskazano dwie serie da- cji zabytków i muzealiów w związku z zapisami „Pro- nych obejmujące: 1) zabytki nieruchome (architektura gramu digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, oraz wpisy obszarowe, parki kulturowe) oraz 2) zabyt- przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych ki nieruchome archeologiczne. Ze względu na formę w Polsce 2009–2020”. Do Centrum Kompetencji ochrony w obszarze serii zabytków nieruchomych NID należy wyznaczanie i upowszechnianie standar- zidentyfikowano zbiory danych obejmujące pomniki dów w zakresie digitalizacji zabytków i muzealiów. historii, a także miejsca wpisane na Listę Światowe- W związku z tym w najbliższych latach za jeden z głów- go Dziedzictwa UNESCO. Zidentyfikowano rów- nych kierunków jego aktywności uznano zadania po- nież serię danych w formie zabytków ruchomych, wierzone przez ministra kultury i dziedzictwa Narodo- nie jest ona jednak przedmiotem działań w zakresie wego dotyczące wdrożenia dyrektywy INSPIRE. INSPIRE (zob. il. 2).

159 realizacje

W obrębie serii danych wskazano 32 zbiory da- Zgodnie z harmonogramem wdrażania dyrektywy nych – 16 zbiorów danych dotyczących zabytków INSPIRE zaprojektowane metadane dla poszczegól- nieruchomych oraz 16 zbiorów danych opisujących nych zbiorów danych upubliczniono na stronie inter- zabytki nieruchome archeologiczne. Dla każdego netowej NID 3 grudnia 2010 roku Za pomocą walida- zbioru danych utworzono metadane. Wyodrębnio- tora metadanych dostępnego na portalu europejskim ny zasób i zasięg przestrzenny zbiorów danych prze- INSPIRE potwierdzono prawidłowość przygotowa- strzennych pokrywa się z kompetencjami wojewódz- nych metadanych. Zawierają one wszystkie wymaga- kich konserwatorów zabytków w zakresie rejestrów ne elementy stanowiące treść obligatoryjną – zgodnie zabytków przez nich tworzonych i prowadzonych. z załącznikiem Część B Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1205/2008. Wszystkie pliki (metadane dla zbiorów danych) zweryfikowano poprawnie, bez ko- munikowania jakiegokolwiek błędu.

Charakterystyka zbiorów danych dotyczących zabytków rejestrowych pod względem ich liczby

Prace identyfikujące zakres liczbowy danych, który należy przedstawić w formie geoprzestrzennej, zakoń- czono z końcem 2011 roku Podstawę do wykonania 2 analizy stanowiły relacyjne bazy danych funkcjonują- W przypadku zabytków nieruchomych właściwy ce w Narodowym Instytucie Dziedzictwa – Centralna obszarowo zasięg przestrzenny kompetencji WKZ Baza Danych o Zabytkach (reprezentująca informacje pokrywa się z obszarem województwa. W przypadku opisowe o zabytkach nieruchomych) oraz baza danych zabytków nieruchomych archeologicznych jest on nie- zawierająca informację o zabytkach rejestrowych arche- co inny i uwzględnia dodatkowo zasięg terytorialnych ologicznych. W wyniku tej analizy uzyskano statystycz- wód morskich oraz kompetencje działania urzędów ny rozkład zabytków rejestrowych, który wykorzysta- morskich (zob. il. 3). no przy planowaniu prac związanych z przeniesieniem Wykonano ponadto analizę przestrzennego roz- treści zawartych w decyzjach administracyjnych sta- mieszczenia delegatur wojewódzkich konserwatorów nowiących rejestr zabytków oraz integrację danych zabytków. Zidentyfikowano na terenie Polski 36 dele- zgromadzonych na poziomie baz danych relacyjnych. gatur, których szczegółowy zasięg miejscowego dzia- Efekty analizy (agregowane do poziomu województw) łania przedstawiono na il. 4. przedstawiono na mapach tematycznych (il. 5, 6).

160 realizacje

3 4

Na podstawie danych zgromadzonych w bazach zabytku w terenie. Zestawienie miało również na celu danych NID stwierdzono, że w rejestrze rejestrze pu- wskazanie głównych obszarów koncentracji zabytków blicznym łączna liczba zabytków nieruchomych wy- rejestrowych, co jest ważne na etapie podejmowania de- nosi 72 097 obiektów. Zabytki nieruchome stanowią cyzji w procesie zarządzania projektem, jakim jest we- ok. 90% całości rejestru (64 617 rekordów), zabytki ryfikacja i digitalizacja zabytków rejestrowych Polski. archeologiczne – pozostałą część (7480 rekordów). Biorąc pod uwagę zakres liczby obiektów wpisanych do rejestru zabytków, należy stwierdzić, że problemem nie będzie fizyczne przeniesienie treści decyzji do baz danych geoprzestrzennych, lecz niedokładne (pod względem lokalizacyjnym) wpisy do rejestru za- bytków (np. „zamek wraz z otoczeniem”) oraz brak załączników graficznych precyzujących położenie

1. Mapa drogowa INSPIRE (dla tematów i załącznika) 1. INSPIRE road map (for topics and the appendix) 2. Zidentyfikowane serie danych dotyczące zabytków rejestrowych 5 2. Identified data sets concerning registered monuments 3. Zasięg przestrzenny metadanych (MBR). Zabytki nieruchome archeologiczne Polski 3. Spatial ranges of metadata (MBR). Non-movable archaeological monuments of Poland 4. Zasięg działalności wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz delegatur WKZ 4. The range of activity of Voivodeship Conservators of Monuments and Local Offices of VCMs 5. Liczba archeologicznych zabytków rejestrowych nieruchomych w Polsce (stan na 31.12.2010 r.) 5. The number of registered non-movable archaeological monuments in Poland (state as at 31.12.2010) 6. Liczba zabytków rejestrowych nieruchomych (stan na 31.12.2010 r.) 6. The number of registered non-movable monuments (state as at 31.12.2010) 6

161 realizacje

Weryfikacja rejestru zabytków terenu pozwalający na identyfikację form terenowych metodą inspekcji terenowej stanowisk archeologicznych. W przypadku zabytków nieruchomych doskonałym źródłem informacji jest Oddziały terenowe NID na początku 2010 roku Baza Danych Obiektów Topograficznych, szczególnie rozpoczęły weryfikowanie rejestru zabytków w terenie w odniesieniu do zabytków architektonicznych dane pod kątem stanu zachowania obiektu oraz określenia zawarte na warstwie wektorowej ARAD_P (punkty położenia obiektu w terenie. Przetarg na dostawę adresowe) oraz BBBD_A (budynki). Istnieją oczy- profesjonalnych odbiorników GPS klasy GIS wraz wiste relacje z poziomu rejestru zabytków do bazy z systemem raportowania prowadzonych prac danych BDOT identyfikujące położenie obiektu na weryfikacyjnych, rozstrzygnięty w czerwcu 2011 roku, podstawie danych adresowych. przyczyni się do przyspieszenia tego procesu. Realizując zadanie publiczne, NID uzyskał dostęp do Model danych przestrzennych danych referencyjnych zgromadzonych w PZGiK zabytków nieruchomych (PRG, PRNG, BDOT, ortofotomapy, dane rastrowe i archeologicznych map topograficznych w skali 1:10 000 i 1:25 000 w układzie 1965, NMT) oraz w ARiMR (granice Niezależnie od prac nad weryfikacją rejestru zakończo- odniesienia działek ewidencyjnych). Wykorzystanie no prace zmierzające do utworzenia modelu danych tych danych wraz z zastosowaniem technik GPS dotyczących zabytków nieruchomych. Podjęto decy- zwiększą efektywność i podniosą jakość weryfikacji zję, by to pracownicy Instytutu opracowali koncepcję terenowej rejestru zabytków, zwłaszcza w obszarze modelu danych. W ramach NID zainicjowano projekt archeologii, gdzie położenie stanowiska trudno wewnętrzny oraz powołano zespół specjalistów z za- odnieść do utworzonych i zgromadzonych danych kresu ochrony zabytków, kartografii i informatyki. Za referencyjnych w formie wektorowej. W tym główne kryteria prac uznano utworzenie klasyfikacji kontekście istotnymi danymi są ortofotomapy, dane obiektów zgodnych z ogólną specyfikacją „D.2.8.I.9 rastrowe map topograficznych (całość zasobu tworząca INSPIRE Data Specification on Protected Sites – Archeologiczne Zdjęcie Polski jest widoczna na tle Guidelines v. 3.0.1”, szczególnie spójności ze schema- map topograficznych w skali 1:10 000 i 1:25 000 tem „prostym” i „pełnym” specyfikacji. Dzisiaj dają w układzie PUWG 1965) oraz numeryczny model się już zauważyć problemy związane z klasyfikacją

Tab. 1. Porównanie klasyfikacji zabytków według klasyfikacji National Monuments Records oraz według Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Klasyfikacja zabytków według Klasyfikacja zabytków według Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad National Monuments Records zabytkami (art. 6, ust. 1, pkt 1 oraz pkt 3) Zabytek Zabytki nieruchome będące w szczególności 1. edukacyjny 1. krajobrazami kulturowymi 2. komercyjny 2. układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi 3. komunikacyjny 3. dziełami architektury i budownictwa 4. rekreacyjno-sportowy 4. dziełami budownictwa obronnego 5. miejsce pamięci 5. obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi 6. mieszkalny zakładami przemysłowymi inny7. inny7. 6. cmentarzami morski8. morski8. 7. parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni 9. obronny 8. miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność 10. ogrody, parki oraz tereny miejskie wybitnych osobistości lub instytucji 11. osadniczy 12. przemysłowy/produkcyjny Zabytki archeologiczne będące w szczególności 13. religijny, rytualny i pogrzebowy 1. pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa 14. rolnictwo i wyżywienie 2. cmentarzyskami 15. transportowy 3. kurhanami 16. użytku publicznego 4. reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej 17. zaopatrzenie w wodę i kanalizacja 18. zdrowie i opieka społeczna

162 realizacje

stanowiącą podstawę schematu prostego wskazanego na il. 7. Składa się on zasadniczo z czterech warstw w specyfikacji – jest on oparty na anglosaskiej kon- funkcjonalnych: wencji klasyfikacji zabytków (wykorzystano schemat 1. warstwy dostępu do danych złożonej z centralnej National Monuments Record). Każdy obiekt wydzie- bazy danych gromadzącej informacje o metada- lony w obrębie modelu danych musi zostać zakwa- nych, danych źródłowych rejestru zabytków (ska- lifikowany do jednej z 18 kategorii wyodrębnionych ny decyzji administracyjnych wraz z załącznikami w schemacie prostym INSPIRE, z tego względu graficznymi), dane referencyjne pozyskane z zaso- brak jest spójności z klasyfikacją zabytków określoną bu geodezyjnego i kartograficznego oraz ARiMR, w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytka- a także dane systemowe niezbędne do właściwego mi, utrwaloną w świadomości specjalistów z dziedziny funkcjonowania systemu (dane konfiguracyjne); ochrony dziedzictwa Polski (por. tab. 1). 2. warstwy dostępu do danych umożliwiającej udo- W modelu pojęciowym, w obrębie serii danych stępnienie danych w standardach, m.in. WMS – zabytek nieruchomy archeologiczny wyodrębniono Web Map Service, WMTS – Web Map Tile Servi- jedną klasę obiektu: zabytek archeologiczny. W obrę- ce, WFS – Web Feature Service, WPS-CT – Web bie serii danych zabytek nieruchomy wyodrębniono Processing Service& Coordinate Transform oraz 10 klas obiektów, które przedstawiono w tabeli 2. CSW – Catalogue Services for the Web; 3. warstwy administrowania użytkownikami syste- Tab. 2. Klasy obiektów geometrycznych mu, danymi oraz usługami systemowymi; w obszarze serii danych zabytki nieruchome 4. warstwy pozyskiwania i przetwarzania danych i nieruchome archeologiczne składającej się z aplikacji do pozyskiwania danych Lp. Klasa obiektu Kod obiektu i prowadzenia rejestru zabytków (desktop GIS), 1 budynek BK aplikacji do wizualizacji danych NMT, modułu 2 budowla BL do komunikacji i wymiany danych z urządzenia- 3 zespół ZE mi przenośnymi GPS. Ze względu na ograniczoną

4 cmentarz CM prędkość dostępnych łączy internetowych w od- 5 krajobraz kulturowy KK działach terenowych NID przewidziano możli- 6 mała architektura MA wość wykorzystania lokalnych baz danych, które będą synchronizowane z centralną bazą danych. 7 szlaki komunikacyjne SK System przewiduje również udostępnienie usługi 8 układ urbanistyczny UA pozwalającej na wektoryzację danych za pomocą 9 zabytkowa zieleń ZZ zwykłej przeglądarki internetowej. 10 archeologia AR Dostęp do danych, zapewniony przez centralny 11 UNESCO UN geoportal, jest profilowany ze względu na pełnioną 12 pomnik historii PH funkcję użytkownika w systemie. Nie wszystkie in- 13 otoczenie OT formacje zostaną powszechnie udostępnione (przy- kładem są dane archeologiczne z określonych epok System informatyczny do – celem tego działania jest ich ochrona przed poten- prowadzenia i prezentacji cjalną grabieżą). Ponadto użytkownicy anonimowi danych o zabytkach nie będą mieli wglądu do pełnej dokumentacji za- rejestrowych polski wierającej dane osobowe. Użytkownicy profesjonalni (np. pracownicy NID) zyskają możliwość edycji da- Na początku października 2011 roku zakończono nych oraz wykonywania pełnych i złożonych analiz postępowanie przetargowe na wykonanie systemu danych w systemie. W przypadku użytkowników informatycznego dla Narodowego Instytutu Dzie- o ograniczonych prawach dostępu zakres danych zo- dzictwa na potrzeby pozyskiwania, prowadzenia oraz stanie ograniczany (il. 8). udostępniania danych o zabytkach rejestrowych Pol- System informatyczny zbudowano z wykorzysta- ski. Szczegóły architektury systemu przedstawiono niem rozwiązań firmy Intergraph, środowiska narzę-

163 realizacje

dziowego Geomedia Professional 6.1, Geomedia Web- archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków oraz Map Professional 6.1, Geomedia SDI Portal 6.1, Geo- wszystkie (na dzień uruchomienia geoportalu) obiekty media SDI Professional 6.1 oraz Geomedia Terrain 6.1. zabytkowe – pomniki historii. Geoportal NID pod Centralny geoportal NID uruchomiono 9 listopa- adresem http://geoportal.nid.pl udostępnia już usłu- da 2011 roku czyli zgodnie z harmonogramem wdroże- gi wyszukiwania, przeglądania oraz przekształcania nia infrastruktury informacji przestrzennej w zakresie tematów załącznika 1 do ustawy o infrastrukturze 7. Architektura systemu do prowadzenia oraz prezentacji informacji przestrzennej. W początkowej wersji są pre- danych zgromadzonych w rejestrze zabytków zentowane próbki danych: 100 obiektów, stanowisk 7. Architecture of the system for keeping and presentation of data collected in the register of monuments 8. Schemat wielopoziomowego dostępu do danych 8. A scheme of multi-level access to data 9. Pomnik historii „rezerwat archeologiczny Biskupin” na tle mapy Messtischblatt w skali 1:25 000. Przykład łączenia usług danych przestrzennych pochodzenia różnych źródeł (wykorzystano usługę WMS http://wms.hgis.cartoninjas. net/?source=m25k2180&map=m25k) 9. A monument of history “Archaeological Reserve in Biskupin” against the background of the map of Messtischblatt in a scale of 1:25,000. An example of combination of spatial data services from various sources (the WMS service available at: http://wms.hgis.cartoninjas. net/?source=m25k2180&map=m25k was used) 10. Pomnik historii „rezerwat archeologiczny Biskupin” na tle danych serwowanych przez geoportal (ortofotomapa oraz dane ARiMR – granice odniesienia działek ewidencyjnych) 10. A monument of history “Archaeological Reserve in Biskupin” against the background of data served by the geoportal (an orthophotomap and data of the Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture (ARMA) 8 –reference borders of record plots)

164 realizacje

10 danych przestrzennych. Z kolei uruchomienie strony Podsumowanie internetowej integrującej usługi mapowe geoportalu z prezentacją treści multimedialnych w ramach Intensywna praca organizacyjna i przygotowawcza projektu CARARE (udostępniającego treści multi- przypadła na okres od października 2010 do grudnia medialne do biblioteki cyfrowej EUROPEANA) za- 2011 r. Wykonano wszystkie zaplanowane zadania planowano na koniec trzeciego kwartału 2012 roku. w terminach wyznaczonych w kalendarzu INSPIRE. Jedną z warstw tematycznych geoportalu stanowi Rozstrzygnięto wiele przetargów wspomagających informacja geometryczna o podziale sekcyjnym AZP pracę działu, zorganizowano szkolenia, które miały w odniesieniu dla całej Polski. Na ilustracjach 11-14 istotny wpływ na podniesienie świadomości spe- przedstawiono niektóre z predefiniowanych kompo- cjalistów z dziedziny ochrony zabytków w zakresie zycji mapowych dostępnych w geoportalu. GIS, obsługi urządzeń GPS i dyrektywy INSPIRE

165 realizacje

11. Pomnik historii „wyspa – Ostrów Lednicki” na tle mapy Messtischblatt w skali 1:25 000. Przykład łączenia usług danych przestrzennych pochodzenia różnych źródeł (wykorzystano usługę WMS http://wms.hgis.cartoninjas. net/?source=m25k2180&map) 11. A monument of history “Ostrów Lednicki Island” against the background of the map of Messtischblatt in a scale of 1:25,000. An example of combination of spatial data services from various sources (the WMS service available at: http://wms. hgis.cartoninjas.net/?source=m25k2180&map was used) 12. Pomnik historii „wyspa – Ostrów Lednicki” na tle danych serwowanych przez geoportal (ortofotomapa oraz dane ARiMR – granice odniesienia działek ewidencyjnych). Geoportal umożliwia użytkownikowi wgląd do dokumentacji źródłowej 12. A monument of history “Ostrów Lednicki Island” against the background of data served by the geoportal (an orthophotomap and data of the Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture (ARMA) –reference borders of record plots). The geoportal provides the user with access to source documentation

166 realizacje

w ramach projektu „Edukacyjne wsparcie procesu 13. Pomnik historii „wyspa – Ostrów Lednicki ” na tle danych serwowanych przez geoportal (mapa topograficzna wdrażania dyrektywy INSPIRE w administracji w skali 1:10 000) samorządowej w kontekście podniesienia jakości 13. A monument of history “Ostrów Lednicki Island” against the background of data served by the geoportal usług i efektywności działania” realizowanego przez (a topographic map in a scale of 1:10,000) Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Pracownicy 14. Lokalizacja wybranych stanowisk archeologicznych na Działu Digitalizacji przeszli wiele specjalistycznych tle podziału administracyjnego kraju, zasięgu delegatur WKZ. System umożliwia wgląd w dokumentację źródłową szkoleń informatycznych z zakresu tworzenia schema- – zeskanowane egzemplarze decyzji o wpisie do rejestru zabytków tów aplikacyjnych XML/XSD, modelowania UML, 14. The location of selected archaeological sites within środowiska narzędziowego Enterprise Architect słu- the administrative division of the country and the range żącego do modelowania pojęciowego danych. Zespół of local offices of VCMs. The system gives an opportunity to look into source documentation - scanned copies of uczestniczył ponadto w szkoleniach eksperckich decisions on entry into the register of monuments INSPIRE organizowanych przez GUGiK.

167 realizacje

Najtrudniejszy etap prac, obejmujący przetwo- pozwalającą na pozyskanie danych przestrzennych rzenie rejestru do formy cyfrowej i geoprzestrzennej, wraz z dokumentacją towarzyszącą w formie rastrowej wciąż znajduje się w fazie początkowej. Datę zakoń- reprezentacji dokumentacji. czenia tych prac zaplanowano na koniec 2013 roku. W tym terminie cały zasób zgromadzony w NID, Arkadiusz Kołodziej, absolwent wydziału Geodezji i Karto- zawierający zabytki rejestrowe nieruchome, powinien grafii Politechniki Warszawskiej oraz Szkoły Głównej Handlo- wej, katedry Zarządzanie Projektami. Ekspert Głównego Urzędu osiągnąć pełną funkcjonalność. W marcu 2012 roku Geodezji i Kartografii w zakresie tworzenia opracowań tema- decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego tycznych. Członek zespołu ekspertów w ramach grantu celowe- przyznano dotację celową umożliwiającą sfinansowa- go KBN „Metodyka i procedury integracji, wizualizacji, gene- ralizacji i standaryzacji baz danych referencyjnych dostępnych nie procesu digitalizacji rejestru zabytków. System in- w zasobie geodezyjnym i kartograficznym oraz ich wykorzysta- formatyczny NID uzyskał pełną gotowość operacyjną nia do budowy baz danych tematycznych”.

Bibliografia Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 10 sierpnia 1999 r. zmieniające rozporządzenie w spra- Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji prze- wie utworzenia urzędów morskich, określenia ich siedzib strzennej (Dz.U. z 2010 r., nr 76, poz. 489) oraz terytorialnego zakresu działania dyrektorów urzędów Ustawa o ochronie zabytków z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie morskich (Dz.U. z 1999 r., nr 70, poz. 792) zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003, nr 162, poz. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1205/2008 z dnia 3 grudnia 1568 z późn. zm.) 2008 r. w sprawie wykonania dyrektywy 2007/2/WE Parla- Zarządzenie nr 32 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego mentu Europejskiego i Rady w zakresie metadanych z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu Rozporządzenie Komisji (UE) nr 1089/2010 z dnia 23 listopada działania Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków 2010 r. w sprawie wykonania dyrektywy 2007/2/WE Parla- Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i pro- mentu Europejskiego i Rady w zakresie interoperacyjności wadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U. z 2001 r., nr 13, poz. zbiorów i usług danych przestrzennych 123, z późn. zm.)

Summary of data collected by NHBP. In accordance with the schedule of implementation of the INSPIRE directive, metadata designed Register of non-movable monuments in the for particular data sets were published on NHBP’s website on 3 implementation of the INSPIRE directive. December 2010. Irrespective of work on metadata of data sets Summary of the level of work progress in and services, work aimed at creating a model of data concern- years 2010-2011 ing non-movable and archaeological monuments was completed. Access to data will be provided via central geoportal and n the basis of Art. 96, par. 1 of the Law of 23 July 2003 in the future it will be profiled due to the function of the user Oon the protection and care of monuments, the Minister of in the system. According to the plan, the central geoportal of Culture and National Heritage entrusted the performance of NHBP was launched on 9 November 2011. At the beginning of the public task of the construction of the spatial information the second quarter of 2012, the launching of a website integrat- infrastructure to the director of the National Heritage Board ing geoportal map services with the presentation of multime- of Poland (NHBP). The creation of the geospatial database of dia contents is planned as a part of the CARARE project. In the historical monuments was designated as a statutory duty of the first year of existence of the department (from October 2010 Board. Since 2010 NHBP has also functioned as the Competence till December 2011) all intended goals were achieved and the Centre in the field of digitalisation of historical monuments and deadlines set in the INSPIRE calendar were met. Many tenders museum exhibits. The task of NHBP’s Centre of Competence is supporting the work of the department were concluded, and to set and promote standards in terms of the digitalisation of a series of training courses was organised, which contributed historical monuments and museum exhibits and tasks relating significantly to the raising of awareness of specialists inthe to the implementation of the INSPIRE directive. The perform- protection of historical monuments with regard to GIS, opera- ance of these tasks began very late. In the middle of 2010, a tion of GPS devices and the INSPIRE directive. Employees of new department – the Department of Digitalisation of Histori- the digitalisation department were trained in the field of IT. It cal Monuments and Museum Exhibits – was established, its must be stressed that the most difficult stage of works, i.e. the team consisting of specialists in cartography, photogrammetry processing of the register to the digital and geospatial form, is and IT. Its organisation was completed in November 2010. The still in its initial phase. The deadline for those works is the first first task of the team was to identify and diagnose the nature quarter of 2013.

168 realizacje

Działalność edukacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa

Bartosz Skaldawski zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa

z opieką nad zabytkami, a także, co ważniejsze – popularyzacja wiedzy o dziedzictwie kulturowym oraz Pod koniec 2006 roku z inicjatywy prowadzenie edukacji związanej z ochroną zabytków. ówczesnego Generalnego Konserwatora Zabytków, Zapisy statutowe odzwierciedlały zupełnie nowy podsekretarza stanu w Ministerstwie Kultury i Dzie- priorytet działalności Ośrodka – szeroko pojmowaną dzictwa Narodowego Tomasza Merty nastąpiło połą- edukację. Inną zmianą wskazującą na nowo przyjęty czenie Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicz- priorytet było powierzenie jednemu z zastępców dy- nego oraz Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji rektora KOBiDZ nadzoru nad działalnością eduka- Zabytków. Nowo powołana instytucja otrzymała cyjną i promocją wartości dziedzictwa kulturowego. starą nazwę – Krajowy Ośrodek Badań i Dokumen- Nowy priorytet w działaniach KOBiDZ nie był tacji Zabytków. Jednak nazwa ta nie odzwierciedlała wybrany przypadkowo, wynikał z pogłębionej analizy wszystkich priorytetów nowej instytucji. Analizując rzeczywistości po przełomie dokonanym w 1989 roku. statut nadany Zarządzeniem nr 39 Ministra Kultury Nowe uwarunkowania wynikające z radykalnej zmia- i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 grudnia 2006 ny funkcjonowania państwa i społeczeństwa wpłynęły roku i znając zakres działań nowej instytucji, należy na zmianę w sferze zabytków i szerzej – dziedzictwa podkreślić, że Ośrodek nie zajmował się jedynie ba- kulturowego. Gospodarka wolnorynkowa i Polacy daniem i dokumentowaniem zabytków. aspirujący do społeczeństwa obywatelskiego wymusili W uzasadnieniu nadania nowego statutu możemy zmiany w sposobie zarządzania państwem i jego za- przeczytać, że dokonane zmiany miały na celu stwo- sobami, w tym zabytkami. Dawniej stosowana w sfe- rzenie „warunków sprzyjających rozwojowi społeczeń- rze ochrony zabytków polityka zakazowo-nakazowa stwa obywatelskiego poprzez kształtowanie tożsamo- przestała być skuteczna. Poza dotychczas stawianym ści kulturowej obywateli i wspieranie różnorodnych pytaniem „jak chronić zabytki?” pojawiło się zupełnie inicjatyw związanych z ochroną dziedzictwa przeszło- nowe – „po co je chronić?”. Ta nowa sytuacja okaza- ści”. W związku z tak sformułowanym celem powoła- ła się dużym wyzwaniem dla środowiska związanego nia nowej instytucji, w obowiązującym od 1 stycznia zawodowo z ochroną zabytków. Wielu konserwa- 2007 roku statucie pojawiły się dwa zadania – reali- torów i urzędników państwowego aparatu ochrony zacja programów szkoleniowych i informacyjnych na zabytków, sami będący przekonani o konieczności rzecz służb konserwatorskich i środowisk związanych zachowania zabytków, nie widziało sensu i potrzeby

169 realizacje

podejmowania działań promocyjnych i edukacyj- problemów z zagwarantowaniem skutecznej ochrony nych, których celem byłoby budowanie świadomości dziedzictwa jest niska świadomość społeczna roli za- społecznej w zakresie konieczności ochrony obiek- bytków i dziedzictwa kulturowego w kształtowaniu tów zabytkowych. Działalność taka była postrzegana tożsamości, a co za tym idzie – społeczna obojęt- w środowisku jako mało istotna i kojarzona co najwy- ność, a w niektórych kwestiach nawet przyzwolenie żej z funkcją społecznych opiekunów zabytków, dla na świadome lub nieświadome niszczenie zabytków których „popularyzacja znaczenia historycznego, na- bądź zaniedbywanie obowiązków opieki nad zabyt- ukowego lub artystycznego zabytku dla celów dydak- kami, skutkujące pogarszaniem stanu ich zachowania. tyczno-oświatowych” była jednym z zadań wyznaczo- Banalne, ale bardzo trafne okazuje się stwierdzenie, że nych Zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia w państwie budowanym w oparciu o społeczeństwo 26 stycznia 1963 roku w sprawie społecznej opieki nad obywatelskie żadne mechanizmy prawno-admini- zabytkami. Osoby zawodowo związane z ochroną za- stracyjnego systemu nakazowo-zakazowego nie będą bytków, poświęcające się działaniom zmierzającym do skuteczne, jeśli nie będzie im towarzyszyć presja wy- budowania świadomości społecznej, były uznawane za nikająca ze społecznej woli zachowania zabytków jako mało ambitne i pozbawione aspiracji, zdolności oraz istotnej części dziedzictwa kulturowego budującego kompetencji umożliwiających realizowanie bardziej tożsamość, poczucie wspólnoty i podstawę do stałego nobilitujących zadań z zakresu badania, dokumen- rozwoju społeczno-ekonomicznego. towania lub ewentualnie administracyjnej ochrony Warto podkreślić w tym miejscu, że prawda ta jest zabytków. znana i brana pod uwagę przy organizowaniu syste- Duże zaniedbania na polu komunikacji społecznej mów ochrony zabytków w większości krajów Europy budującej akceptację konieczności ochrony zabytków Zachodniej1. Świadomy udział obywateli w procesie i zachowania ich dla kolejnych pokoleń spowodowały, korzystania z wartości dziedzictwa i w jego ochronie że wielu obywateli i decydentów nie widziało sensu jest ważny także dlatego, że jest kluczowym elemen- inwestowaniu publicznych środków w ochronę zatem zrównoważonego rozwoju, który już dawno zo- bytków, a temat stanu zachowania zabytków był im stał uznany za najbardziej korzystny dla społeczeństwa zupełnie obojętny. model rozwoju. Jednocześnie zmiany ustrojowe i kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego spowodowały koniecz- Strategia edukacyjna ność przebudowy prawno-administracyjnego systemu na lata 2007-2011 ochrony zabytków. Państwowy aparat odpowiedzialny za ochronę zabytków został zdecentralizowany i włą- Zastępca dyrektora Krajowego Ośrodka Badań i Do- czony w strukturę zespolonej administracji rządowej. kumentacji Zabytków Paulina Florjanowicz podjęła Przyjęto także nowe prawo regulujące kwestie zwią- na początku 2007 roku decyzję o opracowaniu stra- zane z ochroną zabytków. Bardzo ważnym aspektem tegii edukacyjnej Ośrodka. Strategia ta miała wyzna- nowej Ustawy z dnia 26 lipca 2003 roku o ochronie czyć cele, kierunki oraz sposoby działań, a także grupy zabytków i opiece nad zabytkami było wprowadzenie docelowe, do których będą kierowane właściwe, do- do porządku prawnego pojęcia opieki nad zabytkami. stosowane do uwarunkowań każdej z nich działania. Nowe prawo, zgodnie z założeniami funkcjonowania Przygotowany projekt został przyjęty przez dyrektora społeczeństwa obywatelskiego, w zasadniczy spo- KOBiDZ, a jego kluczowe elementy zostały włączone sób zwiększyło rolę właścicieli zabytków w procesie do ogólnej strategii Ośrodka. Przygotowanie strategii ochrony wartości zabytkowych oraz zwiększyło od- edukacyjnej poprzedziła analiza sytuacji – potrzeb, powiedzialność opiekunów obiektów zabytkowych za grup docelowych i przyczyn zaistniałej sytuacji. stan ich zachowania. Analiza stanu zabytków w Polsce, sytuacji spo- Szybko okazało się, że największym problemem łeczno-ekonomicznej oraz organizacji systemu praw- nowego systemu prawnego jest skuteczna egzekucja no-administracyjnego ochrony dziedzictwa kultu- przepisów chroniących zabytki i regulujących opie- rowego wskazała na kilka poważnych problemów kę nad zabytkami. Wydaje się, że główną przyczyną rzutujących na stan polskich zabytków.

170 realizacje

Pierwszym z nich, można by rzec – historycznym, innymi na wyrugowaniu ze świadomości społeczności bo sięgającym czasów PRL, są lata zaniedbań w za- lokalnych wątków związanych z odrębnością regional- kresie ochrony zabytków. Przede wszystkim reforma ną. Oddzielną, lecz niosącą podobne skutki, kwestią, rolna i nacjonalizacja pozbawiła większość zabytków była sytuacja zabytków na ziemiach odzyskanych, któ- ich dawnych, prywatnych właścicieli, likwidując tym re powszechnie utożsamiano z kulturą niemiecką i jako samym indywidualną opiekę nad zabytkami. Ozna- takie były niejednokrotnie świadomie niszczone (z roz- czało to przejęcie całkowitej odpowiedzialności za bieranych zabytków w miastach dolnośląskich pozyski- stan i opiekę nad zabytkami przez państwo i utrwaliło wano materiały do odbudowy Warszawy), a w każdym w świadomości nowych użytkowników przekonanie, razie miały mniejsze szanse na przetrwanie. że nie muszą oni wykazywać specjalnej troski o stan Zaniedbania w ochronie zabytków wynikały nie powierzonych im obiektów, gdyż obowiązki te winna tylko z przyczyn ideologicznych, ale także gospodar- realizować za nich powołana w tym celu państwowa czych. Słabości gospodarki planowanej powodowały, służba konserwatorska. Zmiana własności wiązała że środki, jakie mogły być przeznaczane na remonty się również w znacznym stopniu ze zmianą sposobu i prace konserwatorskie oraz na działania zapobiegaw- użytkowania obiektów. Często w jednym zabytku lo- cze degradacji substancji zabytkowej stanowiły kroplę kowano kilka różnych instytucji, z których żadna nie w morzu potrzeb. Jednocześnie trzeba w tym miejscu czuła się odpowiedzialna za powierzone jej mienie. podkreślić, że problem za niskich nakładów na ochro- Szczególnie drastycznie nieprzystosowanie zabytków nę zabytków nie został rozwiązany w praktyce do dzi- do nowych funkcji odbiło się na budownictwie dwor- siaj2. Trzeba też nadmienić, że w związku z rozwojem skim i rezydencjonalnym, które dodatkowo, ze wzglę- myśli konserwatorskiej zmieniły się zalecenia i zasa- dów ideologicznych, nie było przychylnie traktowane dy postępowania z zabytkami oraz konserwatorskie przez socjalistyczne państwo. W równie niekorzystnej cele podejmowanych przy zabytkach działań. Wiele sytuacji znalazło się skomunalizowane budownictwo działań, które zostały wykonane w dobrej wierze mieszkaniowe, które objęte przymusową gospodar- przy zabytkach w latach 60. i 70. oraz wcześniejszych, ką kwaterunkową zostało pozbawione prawdziwego w dzisiejszej ocenie raczej spowodowały degradację gospodarza i ulegało powolnej, ale stałej degradacji. wartości zabytkowych niż ich ochronę. Rozpoczęty przez władze po wojnie proces budowania Kolejnym problemem sięgającym swymi korze- zunifikowanego i jednorodnego społeczeństwa wpły- niami ideologii PRL to kwestia społecznej świado- nął także na politykę stosowaną w ochronie zabytków. mości dotyczącej zabytków. Naturalnym sposobem W 1961 roku rozpoczęto weryfikację zabytków. Jej społecznej percepcji zabytków jest postrzeganie ich celem było oszacowanie stanu posiadania i określenie w szerszym kontekście, w relacji z otoczeniem i jako priorytetów finansowych dla prac konserwatorskich świadectwa konkretnej historii, historii tworzącej (Instrukcja weryfikacji zabytków architektury, budow- tożsamość i poczucie wspólnoty. Społeczność lokal- nictwa i ich zespołów, [w:] Spis zabytków architektury, na traktująca zabytki jako integralną część swojego Warszawa 1964, s. XXX). Rezultatem weryfikacji było dziedzictwa nie ma wątpliwości, że należy je chronić ustanowienie pięciu grup, z których zabytki grupy 0 i zachować dla kolejnych pokoleń. Władzy komuni- i I miały pierwszeństwo w finansowaniu ich konserwa- stycznej zależało na zafałszowaniu niektórych kart cji i odbudowy ze środków będących w rozporządzeniu historii, tak więc spontaniczny i nie kontrolowany instytucji centralnych. Zabytki niższych grup miały przekaz historyczny mający miejsce przy okazji po- być finansowane odpowiednio ze środków tereno- strzegania zabytków w ich szerokim kontekście był wych, społecznych i własnych użytkowników, zaś dla dla niej wysoce niepożądany. W związku z tym do- zabytków grupy IV nie przewidywano żadnych środ- konano wyekstrahowania zabytków z ich kontekstu. ków, będących w dyspozycji służby konserwatorskiej. Oficjalnie mówiono o zabytkach, ale przestano mó- Zmarginalizowano w ten sposób zabytki o znaczeniu wić o dziedzictwie kulturowym. Efektem ubocznym regionalnym, które jako jeden z filarów kształtującej takiego zabiegu było zerwanie więzi emocjonalnej się tożsamości lokalnej stały się kłopotliwe w trakcie łączącej społeczeństwo z zabytkami. Od tej chwili procesu unifikacji społecznej, polegającego między wiele zabytków zostało zapomnianych lub uznanych

171 realizacje

za bezwartościowe, stare rudery. Zabytki stały się dla zabytków powoduje, że są one niedoceniane, zanie- społeczeństwa czymś obcym, a konieczność ich zacho- dbane, niedoinwestowane, a czasami nawet świadomie wania i ochrony przestała być tak oczywista. niszczone przez właścicieli i zarządców. Pewne trudności we współczesnym funkcjonowa- Wiele ze zdiagnozowanych problemów nieko- niu ochrony zabytków wynikają z jej administracyjnej rzystnie wpływających na stan zabytków wynika organizacji. Decentralizacja służb konserwatorskich z niskiej wiedzy lub braku świadomości znaczenia utrudnia wprowadzenie spójnych i jednolitych dla i wartości zabytków. Taka diagnoza potwierdziła za- całego kraju zasad ochrony zabytków stosowanych sadność priorytetowego podejścia do zadań edukacyj- w ten sam sposób przez wszystkich wojewódzkich nych i popularyzatorskich z zakresu ochrony dziedzic- konserwatorów zabytków. Jednocześnie, ponieważ twa kulturowego. Analiza „cyklu trwania” zabytku wojewódzkie urzędy ochrony zabytków są elemen- oraz wskazanych problemów pozwoliła wyróżnić trzy tem administracji zespolonej, budżet na ich funk- grupy docelowe, a także główne cele działań edukacyj- cjonowanie zależy od decyzji każdego z wojewodów. nych i popularyzatorskich. Taki system finansowania WUOZ powoduje, że bu- Główny cel działań edukacyjnych kierowanych do dżet, a co za tym idzie, możliwości działania urzędów pierwszej grupy, którą stanowią specjaliści związani w poszczególnych województwach są bardzo zróżni- zawodowo z ochroną zabytków (pracownicy urzę- cowane. Organizacja administracyjnej służby ochrony dów ochrony zabytków, konserwatorzy zabytków, zabytków w Polsce uniemożliwia prowadzenie spójnej archeolodzy, funkcjonariusze służb mundurowych, dla całego kraju polityki konserwatorskiej opartej na prokuratorzy, sędziowie i inni), to zwiększenie wiedzy jednej doktrynie i przyjętych jednakowych zasadach i kompetencji specjalistów, tak aby ich praca na rzecz oraz takiej samej ich interpretacji. ochrony zabytków była bardziej efektywna. Działal- Następnym problemem, o którym trzeba wspo- ność edukacyjna kierowana do tej grupy powinna mnieć, jest niewystarczający poziom wiedzy służb skupiać się na szkoleniach specjalistycznych (zakres zajmujących się bezpośrednio lub pośrednio ochroną szkoleń w zależności od grupy szkoleniowej powinien zabytków (Policja, Służby Celne, Straż Graniczna, obejmować tematykę norm prawnych związanych Straże Miejskie, Straż Leśna). Warunkiem skutecznej z ochroną zabytków, nowoczesnych zasad ochrony i efektywnej ochrony dziedzictwa kulturowego jest poszczególnych typów zabytków, zasad określania dostarczenie niezbędnej wiedzy funkcjonariuszom wartości zabytkowych obiektu, nowoczesnych metod służb, które w ten czy inny sposób odpowiedzialne są badania, dokumentacji i konserwacji zabytków) oraz za fizyczną ochronę zabytków. umożliwieniu wymiany informacji i doświadczeń Kluczowym dla stanu zachowania zabytków, w zakresie ochrony zabytków oraz interpretowania kłopotem jest niewystarczające lub niewłaściwe speł- dziedzictwa w kraju i zagranicą. nianie obowiązków wynikających z opieki nad zabyt- Na kolejną grupę docelową składają się właścicie- kami. Problem ten dotyczy wszystkich grup właści- le i zarządcy obiektów zabytkowych. W stosunku do cieli – jednostek samorządu terytorialnego, kościołów tej grupy działania edukacyjne powinny zmierzać do i związków wyznaniowych, osób prywatnych itd.. osiągnięcia głównego celu, jakim jest lepsza opieka nad Przyczyną większości zaniedbań i błędnych decyzji zabytkami. Działania edukacyjne powinny obejmować w opiece nad zabytkami jest niski stan świadomości. szkolenia i popularyzowanie wiedzy z zakresu norm Właściciele i zarządcy nie znają nawet podstawowych prawa związanego z opieką nad zabytkami, potencjału zasad konserwatorskich, które powinny być brane pod społeczno-ekonomicznego dziedzictwa kulturowego, uwagę przy działaniach realizowanych w ramach opie- roli zabytków w rozwoju danego regionu i społeczności, ki nad zabytkami. Często nie zdają sobie także sprawy pozyskiwania środków z funduszy krajowych i zagra- z zasadniczej roli autentyzmu substancji i formy jako nicznych na działania przy zabytkach, ogólnej wiedzy najważniejszego nośnika wartości zabytkowych. Bywa o dziedzictwie, a także podstawowych zasad konserwa- też tak, że nie znają swoich praw i obowiązków wyni- cji zapobiegawczej. Ważnym działaniem komunikacyj- kających z aktualnego stanu prawnego. Jednocześnie nym w odniesieniu do tej grupy powinna być szeroko brak wiedzy o potencjale społecznym i ekonomicznym rozumiana promocja dziedzictwa kulturowego.

172 realizacje

Trzecią grupę stanowi całe społeczeństwo. Dzia- łączącej obywateli z „ich” zabytkami. Jednym ze łania kierowane do tej grupy powinny się skupiać zdiagnozowanych w strategii warunków powodze- na popularyzowaniu idei i zasad ochrony zabytków. nia takiego procesu jest pokazywanie zabytków w ich Celem głównym tych działań powinno być nie tylko szerokim kontekście historycznym, społecznym i go- poszerzenie wiedzy o dziedzictwie kulturowym, jego spodarczym oraz podkreślanie, że są one istotnym roli, zasadach prawnych i konserwatorskich ochrony elementem dziedzictwa kulturowego obywateli. Nowa zabytków, ale przede wszystkim zbudowanie emocjo- nazwa Instytutu to nie jedyna zmiana akcentująca kie- nalnej więzi między społeczeństwem a jego dziedzic- runek wskazany przez strategię edukacyjną w profilu twem, także na poziomie lokalnym oraz zwiększenie jego działalności. Jednym z celów działania Instytutu, poziomu obywatelskiej odpowiedzialności za stan za- zgodnie ze statutem nadanym NID, jest „kształtowa- bytków. Pozornie może się wydawać, że ta grupa doce- nie świadomości społecznej w zakresie wartości i za- lowa jest najmniej istotna z punktu widzenia wpływu chowania dziedzictwa kulturowego”. Zadaniem sta- na stan zabytku. Społeczeństwo rzeczywiście nie ma tutowym bezpośrednio zmierzającym do osiągnięcia bezpośredniego wpływu na stan zabytków, nie ciąży tak sformułowanego celu jest „realizacja programów na nim prawna odpowiedzialność, nie ma do spełnie- i kampanii społecznych w zakresie edukacji na rzecz nia żadnej konkretnej roli w opiece czy ochronie nad dziedzictwa”. Dwa inne zadania statutowe również zabytkami. Jednak rola społeczeństwa i jego wpływ na odnoszą się do strategii edukacyjnej KOBiDZ, potem stan zabytków, zwłaszcza w lokalnej perspektywie, jest NID, przyjętej na lata 2007-2011. „Realizacja progra- nie do przecenienia. Społeczeństwo świadome roli za- mów szkoleniowych i informacyjnych na rzecz służb bytków jako części dziedzictwa kulturowego w kształ- konserwatorskich i środowisk związanych z opieką towaniu tożsamości i budowie poczucia wspólnoty nad zabytkami” to zadania odnoszące się do pierwszej będzie artykułować swoje poparcie dla idei zachowa- grupy docelowej zdefiniowanej w strategii. Do właści- nia zabytków i objęcie ich ochroną ze strony państwa. cieli i zarządców zabytków, stanowiących, zgodnie Poparcie społeczne będzie silnym czynnikiem deter- z obowiązującą aktualnie strategią, drugą grupę doce- minującym właściwy z punktu widzenia zachowania lową także odnosi się jedno działanie statutowe – „po- zabytków kierunek polityki państwa wyznaczony dejmowanie współpracy z właścicielami i zarządcami przez polityków na poziomie centralnym (rządowym zabytków na rzecz właściwego zarządzania zasobem i parlamentarnym), a także będzie miało kluczowe dziedzictwa kulturowego zgodnie z zasadą zrówno- znaczenie dla działań samorządów w zakresie ochrony ważonego rozwoju oraz promowanie zasad opieki nad zabytków i opieki nad zabytkami na poziomie regio- zabytkami”. Zmiany statutu dały mocniejsze prawne nalnym i lokalnym. Silne poparcie dla idei ochrony podstawy do działań wyznaczonych przez strategię zabytków deklarowane przez społeczeństwo będzie w zakresie edukacji o zabytkach i popularyzacji idei także mobilizować właścicieli do bardziej intensyw- ich ochrony. Są też dowodem uznania słuszności tez nych wysiłków podejmowanych na rzecz właściwego zawartych w strategii przez organizatora Instytutu. użytkowania i zachowania ich zabytkowej własności Przyjęcie przez dyrekcję KOBiDZ strategii eduka- w dobrym stanie. cyjnej na lata 2007-2011 pociągnęło za sobą realizację Pod koniec 2010 roku, w czasie obowiązywania corocznie planowanych działań edukacyjnych, po- strategii edukacyjnej, minister kultury i dziedzictwa pularyzujących ideę ochrony zabytków kierowanych narodowego podjął decyzję o zmianie nazwy i zakresu do trzech wyznaczonych grup docelowych. Niektóre działań KOBiDZ. Dnia 23 grudnia 2010 roku podpi- z tych działań miały charakter projektowy, inne są sał zarządzenie nr 32 w sprawie zmiany nazwy i zakre- stałymi działaniami cyklicznymi. Stopień realizacji su działania Krajowego Ośrodka Badań i Dokumen- zadań w każdym roku był uzależniony od dostępnych tacji Zabytków. Od tego momentu instytucja zaczęła środków i zasobów kadrowych. funkcjonować jako Narodowy Instytut Dziedzictwa. Omawiając wdrażanie strategii edukacyjnej Ta zmiana w sposób symboliczny wyszła naprzeciw te- KOBiDZ/NID nie można pominąć działań zwią- zom zawartym w strategii edukacyjnej wskazującym zanych z wdrożeniem i wykorzystaniem kluczowych na konieczność odbudowania więzi emocjonalnej narzędzi komunikacyjnych – instytucjonalnych stron

173 realizacje

internetowych i portali społecznościowych (NID związaną z propagowaniem wypracowanych w KO- ma swoje profile na portalach Facebook i YouTube). BiDZ/NID standardów, publikowanie „Kuriera Kon- W kontekście omawianej strategii edukacyjnej szcze- serwatorskiego”, wystąpienia przedstawicieli Ośrodka gólnie wart omówienia jest portal internetowy NID. (a potem Instytutu) podczas kursów szkoleniowych Portal uruchomiony w grudniu 2009 roku zastąpił i konferencji własnych, współorganizowanych oraz wcześniej administrowaną przez KOBiDZ stronę, zewnętrznych związanych tematycznie z ochroną za- mającą wyłącznie charakter strony firmowej. Po- bytków i opieką nad zabytkami, współprowadzenie nieważ portal był planowany jako ważne narzędzie z Instytutem Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickie- wdrażania strategii edukacyjnej, jego funkcja komu- wicza w Poznaniu studiów podyplomowych „Ochro- nikacyjna podporządkowana została celom wyni- na i zarządzanie dziedzictwem archeologicznym”. kającym ze strategii. Głównym założeniem portalu Istotnym działaniem podjętym przez KOBiDZ/NID uruchomionego pod domeną www.zabytek.pl było w omawianym zakresie był projekt dofinansowany nie tylko informowanie o działaniach instytucji, ale z Norweskiego Mechanizmu Finansowego „Legalny także, a może przede wszystkim, dostarczanie infor- i nielegalny obrót dobrami kultury. Platforma badaw- macji i wiedzy wszystkim zdefiniowanym w strategii czo-edukacyjna wymiany doświadczeń w dziedzinie grupom docelowym. Oprócz głównego portalu wie- zapobiegania przestępstwom przeciw dziedzictwu dzy o zabytkach NID administruje także stronami in- kulturowemu”. Projekt ten był realizowany we współ- ternetowymi dedykowanymi konkretnym projektom pracy z norweskimi ABM-utwikling (w 2011 roku realizowanym przez instytucję. W celu uspójnienia ABM-utwikling odpowiedzialny za nadzór nad mu- polityki informacyjnej wszystkie strony dedykowane zeami i archiwami został włączony w strukturę Norsk poszczególnym projektom są powiązane bezpośredni- Kulturråd) i Riksantikvaren oraz Centralnym Mu- mi linkami z podstawowym portalem NID. Wszystkie zeum Morskim w 2010 i 2011 roku. administrowane przez NID strony internetowe służą Nie sposób szczegółowo opisać wszystkich działań celom wynikającym ze strategii edukacyjnej. Informu- edukacyjnych kierowanych do specjalistów podejmo- ją o zasobie zabytkowym i jego wartościach, wyjaśniają wanych w ciągu ostatnich sześć lat przez KOBiDZ/ zasady ochrony prawnej, administracyjnej oraz kon- NID. Warto jednak omówić bardziej szczegółowo serwatorskiej, wskazują na prawa i obowiązki właści- chociaż jeden przykład. ciela i zarządcy różnych kategorii zabytków, pokazują Podstawą prawną do rozpoczęcia współpracy dobre wzorce opieki nad zabytkami. Budują świado- pomiędzy KOBiDZ a służbami mundurowymi były mość społeczną, wspierają niezbędną wiedzą właści- dwa porozumienia – Porozumienie z dnia 3 listopada cieli w prawidłowej opiece nad zabytkami, pomagają 2004 roku pomiędzy Ministrem Finansów, Mini- specjalistom w ich pracy, wskazując standardy. strem Kultury, Komendantem Głównym Policji i Ko- Portal i strony internetowe oraz profile na Facebo- mendantem Głównym Straży Granicznej w sprawie oku i YouTube to ważne narzędzia realizacji strategii współdziałania w zwalczaniu nielegalnego wywozu za edukacyjnej KOBiDZ/NID, ale stanowiące jedynie granicę lub przywozu z zagranicy zabytków (D.Urz. uzupełnienie i komunikacyjne zaplecze innych dzia- Komendy Głównej Policji nr 21 z 2004 r., poz. 135) łań bezpośrednio wynikających z kierunków działań oraz Porozumienie Generalnego Konserwatora Za- wyznaczonych przez strategię edukacyjną. bytków i Komendanta Głównego Policji z dnia 10 marca 2005 roku w sprawie współdziałania w zakresie Działania edukacyjne zapobiegania i zwalczania przestępczości skierowanej kierowane do specjalistów przeciwko zabytkom (D.Urz. Komendy Głównej Po- licji nr 6 z 2005 r., poz. 29). Do najważniejszych działań edukacyjnych, realizowa- Jednostką organizacyjną istniejącą w strukturze nych po przyjęciu strategii edukacyjnej, kierowanych pionu kryminalnego Policji zainteresowaną współpra- do pierwszej grupy docelowej – specjalistów, należy cą z KOBiDZ/NID był, powołany 25 czerwca 2007 zaliczyć szkolenia służb mundurowych, bieżącą współ- roku w Komendzie Głównej Policji, Krajowy Zespół pracę z wojewódzkimi urzędami ochrony zabytków do Walki z Przestępczością przeciwko Dziedzictwu

174 realizacje

Narodowemu, który na poziomie centralnym zajmuje archeologii uzasadniające konieczność ochrony sta- się ochroną zabytków przed zagrożeniami wynikają- nowisk archeologicznych in situ i umożliwiające lo- cymi z przestępczości. Rozpoczęta współpraca za- kalizację stanowisk archeologicznych w terenie oraz owocowała projektem szkoleniowym zrealizowanym rozpoznanie potencjalnych ruchomych zabytków wspólnie przez KOBiDZ i Krajowy Zespół w 2007 archeologicznych. Policjanci podczas szkoleń, dzięki i 2008 roku. Projekt polegał na przeprowadzeniu uprzejmości dyrektorów muzeów archeologicznych czterech dwudniowych szkoleń dla koordynatorów w Warszawie, Gdańsku, Krakowie i Poznaniu, mie- zwalczania przestępczości przeciwko dziedzictwu na- li okazję gościć w muzeach i zobaczyć oraz dotknąć rodowemu w komendach wojewódzkich Policji. Teren najbardziej typowych zabytków ruchomych przed i po kraju został podzielony na cztery regiony. Dla każde- konserwacji. Szkoleniom towarzyszyło przekazanie go regionu przeprowadzono szkolenie odpowiednio funkcjonariuszom Policji poradników zawierających w Gdańsku, Warszawie, Poznaniu i Krakowie. Te- przydatne w ich pracy informacje z zakresu prawnej matyka szkoleń została opracowana w oparciu o zgło- i administracyjnej ochrony zabytków oraz archeolo- szone zapotrzebowanie przez Krajowy Zespół i miała gii. W kolejnych latach szkolenia policjantów miały zwiększyć kompetencje funkcjonariuszy w zwalczaniu charakter doraźny i wynikały z bieżących potrzeb po- przestępczości przeciwko dziedzictwu archeologicz- szczególnych jednostek wojewódzkich. Szkolenia Po- nemu. Podczas szkoleń omawiane były przepisy kar- licji nie ograniczały się tylko do pionu kryminalnego. ne związane z ochroną stanowisk archeologicznych W 2011 roku w Rokosowie w województwie wielko- i archeologicznych zabytków ruchomych, podstawy polskim przedstawiciele NID i Wielkopolskiego Wo- jewódzkiego Konserwatora Zabytków we współpracy z Biurem Prewencji KGP przeprowadzili szkolenie dla 1. Międzynarodowa konferencja „Legalny i nielegalny obrót dobrami kultury. Zapobieganie przestępstwom funkcjonariuszy prewencji z komend wojewódzkich. przeciw dziedzictwu kulturowemu” zorganizowana przez Podczas szkolenia omówiono przepisy prawne regu- NID w 2011 r. lujące ochronę i opiekę nad zabytkami, uzasadniano 1. International conference “Legal and illicit trade with cultural heritage. Prevention of crime against cultural konieczność zachowania zabytków w jak najlepszym heritage” organised by NHBP in 2011 stanie, wskazano na możliwe zagrożenia zabytków.

175 realizacje

Policjanci mieli okazję wymienić się doświadczeniami w którego realizację był zaangażowany KOBiDZ/ i zaprezentować dobre wzorce działań prewencyjnych NID, Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Norwe- zapobiegających przestępczości przeciwko zabytkom. ski Komitet Narodowy ICOMOS oraz Małopolski Działania edukacyjne KOBiDZ/NID adreso- Wojewódzki Konserwator Zabytków. Projekt „Do- wane do służb mundurowych nie dotyczyły jedynie skonalenie systemów ochrony i zarządzania dóbr wpi- Policji. Porozumienie z dnia 3 listopada 2004 roku sanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. pomiędzy Ministrem Finansów, Ministrem Kultu- Opracowanie deklaracji wyjątkowej uniwersalnej ry, Komendantem Głównym Policji i Komendantem wartości i wskaźników monitoringu w oparciu o do- Głównym Straży Granicznej ułatwiło współpracę świadczenia Norwegii i Polski” został dofinansowany i umożliwiło prowadzenie działalności szkoleniowej z Norweskiego Mechanizmu Finansowego. W trakcie także dla celników i funkcjonariuszy Straży Granicz- realizacji projektu zdefiniowano wartość i określono nej. Szkolenia celników odbywały się we współpracy wskaźniki monitoringu dla poszczególnych dóbr i ich z koordynatorami do spraw ochrony dóbr kultury grup. Opracowane materiały mogą być wykorzystane w poszczególnych Izbach Celnych. Zakres tematyczny do usprawnienia zarządzania, ochrony i monitoringu szkoleń został opracowany tak, aby uwrażliwić funk- dóbr już wpisanych na Listę. Ponadto będą pomocne cjonariuszy Służby Celnej na problem przemytu pozy- w przygotowywaniu dokumentacji nowych nominacji skanych w wyniku nielegalnych wykopalisk zabytków na Listę UNESCO. Wymieniając działania edukacyj- archeologicznych, a także zwiększyć ich kompetencję ne i promocyjne KOBiDZ/NID realizowane w celu w zwalczaniu tego procederu. KOBiDZ/NID we wsparcia właścicieli i zarządców zabytków w lepszej współpracy z Komendą Główną Straży Granicznej opiece nad ich zabytkową własnością nie można po- prowadził także szkolenia dla funkcjonariuszy Straży minąć konkursu „Zabytek Zadbany”. Granicznej. Zakres szkoleń obejmował przede wszyst- Konkurs „Zabytek Zadbany” jest nadzorowany kim zagadnienia związane z ochroną dziedzictwa ar- przez Generalnego Konserwatora Zabytków, jednak cheologicznego. Od 2007 roku pracownicy KOBiDZ/ procedurę konkursową od 2011 roku prowadzi NID. NID przeszkolili łącznie ponad 300 funkcjonariuszy Przejmując prowadzenie „Zabytku Zadbanego” NID różnych służb mundurowych. zaproponował kilka istotnych zmian w regulaminie i procedurze konkursowej. Celem tych zmian było Działania edukacyjne przekształcenie konkursu tak, aby nie tylko nagra- i promocyjne kierowane do dzać właścicieli wykonanych prac przy zabytkach, ale właścicieli i zarządców zabytków także promować opiekę nad zabytkami i propagować najlepsze wzorce konserwacji, utrzymania i zagospo- Działania wynikające z wdrażania strategii eduka- darowania zabytków. cyjnej, kierowane do właścicieli i zarządców zabyt- Zmiany regulaminu poszły w dwóch kierun- ków koncentrowały się na współpracy z opiekunami kach. Przede wszystkim zmieniła się procedura oceny miejsc światowego dziedzictwa i pomników historii. zgłaszanych do konkursu obiektów. Wprowadzona KOBiDZ/NID organizował konferencje i spotkania procedura wprowadza kilkuetapowy proces oceny. warsztatowe dające sposobność do wymiany wiedzy Na pierwszym etapie zgłoszenia są analizowane pod i doświadczeń pomiędzy właścicielami i zarządcami kątem spełniania warunków formalnych. Drugi etap najważniejszych zabytków w Polsce. KOBiDZ pod- oceny zakłada analizę ekspercką zgłaszanych do kon- jął inicjatywę, której celem było rozpoczęcie budowy kursu prac przy zabytkach pod kątem jakości doku- marki pomników historii. Opracowany na zlecenie mentacji projektowej oraz poziomu ich wykonania. KOBiDZ znak graficzny stał się podstawą kreowania Ocenie podlega zwłaszcza zachowanie integralności spójnego dla terenu całego kraju wizerunku pomni- ków historii, co może odgrywać niebagatelną rolę 2. Plakat informacyjny i nagroda w konkursie „Zabytek w rozwoju turystyki. Jednym z elementów spójnych Zadbany” ze strategią edukacyjną, adresowanych do opiekunów 2. Information poster and a prize in the competition “Well- Maintained Monument” miejsc światowego dziedzictwa UNESCO, był projekt,

176 realizacje

głównych kategorii: utrwalenie wartości zabytkowej pojedynczego obiektu, rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu, adaptacja obiektów zabytkowych, a także w kategoriach specjalnych. W edycji konkursu 2011 była przewidziana jedna kategoria specjalna – architektura drewniana, w edycji 2012 pojawiła się druga kategoria specjalna – architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki. Kategorie konkur- 2 sowe wiążą się z najważniejszymi aspekta- mi opieki nad zabytkami: zachowaniem autentyzmu i zakres utrwalania autentyzmu substancji zabytkowej zabytku jako jego najważniejszej wartości, ochroną oraz stan obiektu po działaniach konserwatorskich nie tylko pojedynczego obiektu, ale całego krajobra- czy adaptacyjnych. Trzecim etapem oceny zgłoszeń zu kulturowego oraz zapewnieniem funkcji zabytku jest ostateczna decyzja jury, które po zapoznaniu się gwarantującej jego właściwe użytkowanie. Użytko- z wynikami analizy eksperckiej dokonuje wyboru nowanie obiektu czyni go potrzebnym w świadomości minowanych zgłoszeń i laureatów konkursu. Przyjęta społecznej i uzasadnia konieczność inwestycji za- procedura wnikliwej oceny zgłoszeń daje pewność, pewniających jego zachowanie. Kategorie specjalne że laureaci konkursu oraz obiekty wyróżnione będą co roku mają zwracać uwagę na kategorie zabytków przykładami dobrych praktyk zastosowania w opie- wymagających szczególnej uwagi. Ostatnia z istotnych ce nad zabytkami najwyższych standardów. Zmia- zmian procedury konkursowej dała prawo do zgłasza- na procedury oceny zgłoszeń powinna zaowocować nia obiektów do konkursu właścicielom i zarządcom wzmocnieniem marki „Zabytku Zadbanego” jako zabytków. Celem wprowadzenia tej zmiany było pre- obiektu, którego właściciel wdraża najwyższe stan- miowanie świadomych właścicieli, którzy znają swoje dardy konserwatorskie w zarządzaniu swoją zabyt- prawa i obowiązki wynikające z tytułu posiadania kową własnością. Dzięki temu konkurs udowadnia, zabytku i którym szczególnie zależy na użytkowaniu że standardy konserwatorskie mogą być zastosowane swojej własności zgodnie z najwyższymi standardami w praktyce i inspiruje kolejnych opiekunów do ich konserwatorskimi opieki nad zabytkami. stosowania. Następna ważna zmiana regulaminu Po zorganizowaniu dwóch edycji konkursu w no- konkursu dotyczyła kategorii konkursowych. Zabyt- wej formule można zaobserwować zwiększenie zainte- ki do konkursu mogą być zgłaszane w jednej z trzech resowania właścicieli zabytków. W edycji 2011, 23 z 51

177 realizacje

wniosków zostało zgłoszonych bezpośrednio przez na co dzień zamkniętych udostępniają je do zwie- właścicieli, w kolejnym roku było takich zgłoszeń 30 dzania szerokiej publiczności. Przygotowywane są przy takiej samej łącznej liczbie wniosków. Wzrost za- festyny, jarmarki, imprezy plenerowe, inscenizacje, notowany w oparciu o dane tylko z dwóch edycji kon- turnieje rycerskie, wystawy, odczyty naukowe, konkursu nie może być traktowany jako stała tendencja. kursy, spotkania z twórcami kultury i wiele innych Jeżeli jednak taki wzrost utrzyma się w kolejnych la- imprez o różnorodnym charakterze, skierowanych tach, to będzie on świadczył o wzmacniającej się marce do różnych grup społecznych i wiekowych. Głównym „Zabytku Zadbanego” oraz o niewątpliwym sukcesie celem EDD jest promowanie regionalnego dziedzic- konkursu w osiąganiu wyznaczonego mu celu, tym sa- twa kulturowego oraz przypominanie o wspólnych mym potwierdzając trafność zaproponowanych przez korzeniach kultury europejskiej. Dzięki EDD przed- NID i przyjętych przez ministra kultury i dziedzictwa stawiciele społeczności lokalnych, poznając zabytki narodowego zmian w procedurze konkursowej. z najbliższej okolicy, mają okazję obcować ze swoim regionalnym dziedzictwem kulturowym. EDD w Pol- Działania budujące sce organizowane są od 1993 roku. KOBiDZ/NID od świadomość społeczną wielu już lat jest ogólnopolskim koordynatorem Euro- pejskich Dni Dziedzictwa w Polsce. Do głównych Do najważniejszych działań wynikających ze strate- zadań Instytutu należy koordynacja regionalna, na gii edukacyjnej KOBiDZ/NID, których celem jest budowanie świadomości społecznej w zakresie ko- 3. Inauguracja Europejskich Dni Dziedzictwa w 2011 r. nieczności zachowania zabytków i ochrony ich war- Fot. D. Bogacz 3. Inauguration of European Heritage Days in 2011. tości, jest coroczne, ogólnopolskie koordynowanie Photo by D. Bogacz Europejskich Dni Dziedzictwa. EDD jest wspólnym 4. Portal internetowy „Wolontariat na rzecz dziedzictwa” służy jako platforma informatyczna umożliwiająca przedsięwzięciem Rady Europy i Komisji Europej- wymianę informacji pomiędzy organizatorami wydarzeń skiej, największym w Europie projektem społecznym związanych z dziedzictwem a wolontariuszami i edukacyjnym. Co roku, zawsze we wrześniu, pod 4. NHBP’s web portal “Wolontariat na rzecz dziedzictwa” (Voluntary Work for the Benefit of Heritage) serves as an IT szyldem EDD w całej Europie organizowanych jest platform for the exchange of information between organisers tysiące wydarzeń kulturalnych. Właściciele miejsc of heritage-related events and voluntary workers

178 realizacje

poziomie wojewódzkim, polegająca między innymi i w porównaniu ze swoją francuską inspiracją jest na zachęcaniu i wspieraniu organizatorów wydarzeń programem bardzo młodym. Program został zaini- kulturalnych promujących regionalne dziedzictwo do cjowany w 2009 roku organizacją dwóch obozów dla angażowania się w EDD. Instytut organizuje także wolontariuszy. Pierwszy, o profilu konserwatorskim, ogólnopolską kampanię promocyjną EDD, zapew- został zorganizowany we współpracy z Fundacją Bo- niając coraz większą rozpoznawalność marki Euro- russia w Puszczy Piskiej. Drugi, archeologiczny, został pejskich Dni Dziedzictwa w Polsce. zorganizowany w Koniecpolu wspólnie z Instytutem Innym ważnym działaniem rozpoczętym przez Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. W pierwszym KOBiDZ i kontynuowanym przez NID, którego z obozów wzięło udział 20 wolontariuszy. Uczestni- celem jest budowa świadomości społecznej w za- czyli oni w uporządkowaniu, uczytelnieniu i konser- kresie potrzeby ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, jest program „Wolontariat na rzecz dziedzictwa”. Projekt służy kilku celom i poprzez promowanie idei wolontariatu oraz animowanie zaangażowania społecz- nego buduje społeczeństwo obywatelskie. Wspierając konkretne działania, będące odpowiedzią na realne potrzeby zaniedbanych zabytków, skutecznie buduje świadomość konieczności ochrony zabytków. Uświadamia także młode- mu pokoleniu przez zaangażowanie w praktyczne działania, że źródła do poznania ciekawej historii znajdują się wszędzie wokół nas. „Wolontariat na rzecz dziedzictwa” został zainspirowa- ny francuskim ruchem Rempart. Stworzony w 1966 roku. Rempart jest unią łączącą 170 organizacji non- profit, których misją jest promowanie ochrony dziedzictwa kulturowego. 4 Unia daje sposobność wymiany do- świadczeń uczestniczącym w niej podmiotom, jest wacji porzuconych zabytkowych cmentarzy. W obozie źródłem standardów działania i wsparciem meryto- archeologicznym wzięło udział 10 wolontariuszy, któ- rycznym dla wszystkich chcących z niego skorzystać. rzy pod kierunkiem kadry uniwersyteckiej, wspólnie Rempart daje możliwość wszystkim chcącym przy- ze studentami archeologii, uczestniczyli w pracach czynić się do ratowania dziedzictwa kulturowego na archeologicznych prowadzonych na terenie pałacu zasadach wolontariatu uczestniczenia w pracach kon- w Koniecpolu. W kolejnym roku KOBiDZ z po- serwatorskich, remontowych i porządkowym realizo- wodzeniem wystąpił o dofinansowanie projektu ze wanych przy zabytkach. Unia wspiera też proces na- środków MKiDN Edukacja+. Otrzymanie środków uczania tradycyjnych rzemiosł, ułatwiając transmisję było bodźcem do zaplanowania rozwoju programu międzypokoleniową dziedzictwa niematerialnego. i wyznaczenia celów operacyjnych. Zgodnie z planem „Wolontariat na rzecz dziedzictwa” w porówna- w ramach programu miała powstać i być udostępnio- niu z francuskim ruchem nie ma takiego rozmachu na platforma wymiany wiedzy, doświadczeń, infor- i tylu sukcesów. Trzeba jednak pamiętać, że projekt macji i dobrych praktyk pomiędzy organizatorami w KOBiDZ został zapoczątkowany w 2009 roku projektów angażujących wolontariuszy w dziedzinie

179 realizacje

Efektem ich pracy było uporządkowanie, uczytelnienie, konserwacja i remonty zabytkowych nekropolii. Ważnym efektem obozów było także uwrażliwienie młodych ludzi na tematykę ochrony dziedzictwa. W kolejnym roku NID zorganizował wspólnie z Fundacją Borussia jeszcze jeden obóz dla wolontariuszy. Tym razem w porządkowaniu cmentarzy w Puszczy Piskiej brało udział 10 ochotników. W maju 2011 roku. uruchomiono stronę interne- tową „Wolontariat na rzecz dziedzictwa” (www.nid. pl/wolontariat), która służy wymianie informacji po- między organizatorami projektów w zakresie ochrony

ochrony dziedzictwa kulturowego. Platforma miała być także bazą standardów porządkujących działania wolontariackie i działania przy zabytkach. Narzędzie to miało być realnym wsparciem organizatorów takich działań, miało też promować i zachęcać wolontariuszy do udziału w projektach chroniących i zachowujących dziedzictwo. Jednocześnie program zakładał dofinansowanie projektów dla wolontariuszy chroniących 6 zabytki. W dniach 25-26 listopada 2010 roku w War- szawie została zorganizowana konferencja dla organi- dziedzictwa a wolontariuszami, którzy chcieliby zaan- zacji pozarządowych, zaangażowanych w działania na gażować się w ratowanie zabytków i ochronę dziedzic- rzecz dziedzictwa. Wzięli w niej udział przedstawicie- twa. Na stronie publikowane są również informacje le około 20 organizacji pozarządowych. W roli prele- o standardach obowiązujących w działaniach wolon- gentów wystąpili specjaliści na co dzień zajmujący się tariackich oraz o stanie prawnym, a także procedu- ochroną zabytków, a także wolontariatem. W czasie rach wynikających z prawno-administracyjnej ochro- spotkania wspólnie pracowano nad określeniem me- ny zabytków. Na stronie zarejestrowało się około 30 todyki działań wolontariackich na rzecz dziedzictwa. organizacji pozarządowych i instytucji działających Określono między innymi zestaw standardów, jakie na rzecz dziedzictwa. Organizacje te zgłosiły na stro- powinny one spełniać. nie 15 projektów przeznaczonych dla wolontariuszy. W 2010 roku KOBiDZ współorganizował lub Za pośrednictwem strony organizatorzy zapraszali współfinansował trzy obozy wolontariackie prowadzo- wolontariuszy do udziału w remoncie zabytkowego ne przez organizacje pozarządowe (Fundacja Borussia, Stowarzyszenie Magurycz), na których ochotnicy z ca- 5, 6. Wolontariusze porządkujący jeden z zaniedbanych łego kraju porządkowali i konserwowali zabytkowe cmentarzy na terenie Puszczy Piskiej 5, 6. Voluntary workers tidying up one of the neglected cmentarzyska. Obóz współorganizowany z Fundacją cemeteries in the Pisz Forest Borussia miał miejsce, tak jak rok wcześniej, na tere- 7. Diagram przedstawiający wynik badań opinii społecznej nie Puszczy Piskiej, a dwa dalsze, organizowane przez dotyczącej przepisów prawa ochrony zabytków. Ponad połowa respondentów przyznaje się do nieznajomości Stowarzyszenie Magurycz, ze wsparciem finansowym prawa KOBiDZ (środki pochodziły z programu Edukacja+) 7. A diagram presenting the result of a public opinion poll regarding legal regulations in the field of monument odbyły się w południowo-wschodniej Polsce. W su- protection. More than half of respondents admit that they mie pracowało przy nich 44 młodych wolontariuszy. are not familiar with the law

180 realizacje

wagonu-chłodni do przewozu piwa, kwerendzie źró- a jednocześnie umożliwią ocenę efektywności działań deł dotyczących Ormian w Polsce, opiece nad żydow- edukacyjnych i promujących ochronę zabytków, po- skimi cmentarzami. dejmowanych w przyszłości. Projekt „Wolontariat na rzecz dziedzictwa”, Badania opinii społecznej z jednej strony napawają w miarę możliwości finansowych NID, będzie dalej optymizmem. Zdecydowana większość społeczeństwa rozwijany. Potrzebę jego realizacji uzasadnia fakt, że (89% ankietowanych) uważa, że dziedzictwo pełni program ten idealnie wpisuje się w rządowe strategie. ważną rolę społeczną. Z drugiej jednak strony wyniki „Wolontariat na rzecz dziedzictwa” służy osiągnięciu badania ujawniają niezbyt wysoką wiedzę Polaków na drugiego celu operacyjnego Strategii Rozwoju Kapita- temat zasad ochrony dziedzictwa. Obywatele w nie- łu Społecznego, zdefiniowanego jako poprawa mecha- nizmów partycypacji społecznej i wpływu obywateli na życie publiczne, a tym samym jest spójny ze Strate- gią Rozwoju Kraju 2020. Wdrażając strategię edukacyjną KOBiDZ/NID na lata 2007-2011, natrafiono na jeden ważny problem. Brak cyklicznie zbieranych i aktualizowanych danych dotyczących świadomości społecznej, stanu wiedzy właścicieli i zarządców zabytków w zakresie opieki nad ich własnością, a także efektywności funkcjonowania systemu ochrony zabytków uniemożliwia przeprowadzenie rzetelnej ewaluacji przyjętej strategii. Nie 7 sposób jednoznacznie ocenić bezpośrednich efektów działań realizowanych w ramach strategii edukacyj- wystarczającym stopniu znają prawno-administracyjnej. Próbą rozwiązania tej niekorzystnej sytuacji było ny system ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. zlecenie przez NID badań opinii społecznej dotyczą- Nie rozumieją też zasad ochrony zabytków, a przez to cej dziedzictwa kulturowego i zabytków. Badania te nie są w stanie właściwie ocenić, co się z zabytkami zostały zrealizowane jako element projektu „Legalny dzieje. Wyniki przeprowadzonych badań prowadzą i nielegalny obrót dobrami kultury. Platforma badaw- nas nieuchronnie do uznania konieczności dalszych czo-edukacyjna wymiany doświadczeń w dziedzinie działań edukacyjnych, promujących najbardziej pod- zapobiegania przestępstwom przeciw dziedzictwu stawowe zasady konserwatorskie oraz przepisy prawne kulturowemu”. Badanie to zostało przeprowadzone stojące na straży zabytków i ich wartości. Potwierdza pod koniec 2011 roku, to jest w ostatnim roku przy- to także słuszność argumentów leżących u podstaw jętej w 2007 roku strategii edukacyjnej KOBiDZ/ decyzji o funkcjonowaniu i priorytetach w działa- NID. Co prawda badania te nie dają podstaw do oce- niach Narodowego Instytutu Dziedzictwa. ny strategii edukacyjnej i wynikających z niej działań (brak zarejestrowanego stanu opinii społecznej przed Bartosz Skaldawski, Ukończył studia w Instytucie Archeolo- rozpoczęciem wdrażania strategii uniemożliwia gii Uniwersytetu Warszawskiego, w Katedrze Antropologii His- sprawdzenie, czy w wyniku podjętych działań nastą- torycznej. Wykładowca na studiach podyplomowych Ochrona piła korzystna zmiana w stanie świadomości i wiedzy i Zarządzanie Dziedzictwem Archeologicznym organizowanych przez NID i UAM. Prowadził także działalność dydaktyczną dotyczącej dziedzictwa wśród obywateli, prawnych w Wyższej Szkole Pedagogicznej – Towarzystwie Wiedzy Po- opiekunów zabytków i funkcjonariuszy systemu wszechnej w Warszawie. Współautor programów szkoleń służb ochrony zabytków), ale tworzą pierwszy, modelowy mundurowych w zakresie zwalczania przestępczości przeciw dziedzictwu archeologicznemu realizowanych przez NID. obraz stanu świadomości społecznej w dziedzinie Od 2001 r. zawodowo zaangażowany w edukację, promocję dziedzictwa i zabytków. Wyniki przeprowadzonego i ochronę dziedzictwa kulturowego. Od 2008 r. uczestniczy badania z pewnością przyczynią się do opracowania w pracach European Heritage Legal Forum. Od 2011 r. zastęp- ca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Nadzoruje nowej strategii edukacyjnej i koniecznych korekt pracę działów: Strategii Zarządzania Dziedzictwem, Digitaliza- w wyznaczanych na kolejne lata kierunkach działań, cji Zabytków i Muzealiów oraz Edukacji o Dziedzictwie.

181 realizacje

Przypisy 2 Choć od kilku lat widać wzrost środków z budżetu państwa 1 Nawet pobieżne odwiedziny stron internetowych brytyjskie- przeznaczanych na ochronę zabytków, to kwota ta wciąż sta- go English Heritage czy norweskiego Riksantikwaren poka- nowi jedynie niewielką część realnych potrzeb. Niewątpliwą zują, że obie te instytucje priorytetowo traktują działania, przewagą obecnego systemu w zakresie ochrony zabytków których celem jest ciągły wzrost świadomości społecznej jest możliwość dywersyfikowania źródeł finansowania kon- w zakresie roli i ochrony dziedzictwa kulturowego oraz dia- serwacji i zachowania zabytków (budżet centralny, środ- log ze społeczeństwem, co skutkuje wzrostem uczestnictwa ki znajdujące się w dyspozycji samorządów, środki unijne, obywateli w procesie korzystania z wartości dziedzictwa środki prywatnych właścicieli zabytków, środki gromadzone i jego ochrony. przez fundacje i stowarzyszenia).

Summary Changes created a strong basis for activities determined by the educational strategy and its adoption resulted in the perfor- Educational activity of the National mance of annually planned educational activities addressed to Heritage Board of Poland three groups. Activities were regular and cyclical or carried out as projects. Among important activities there were those in- t the end of 2006, the Centre for the Protection of Archaeo- volving the implementation or the use of the website of NHBP Alogical Heritage and the National Centre for Research and and social networking services. Activities addressed to special- Documentation of Monuments were merged, a new statute of ists included training courses for uniformed services, co-opera- the institution was prepared and the name “National Centre tion with Voivodeship Offices for the Protection of Monuments for Research and Documentation of Monuments” was retained. and the propagation of standards of protection, the issuing of The statute reflected the new priority of the Centre’s activity – the Kurier Konserwatorski magazine, speeches delivered by education in its broad sense. The Law of 26 July 2003 on the employees of the Board at courses and conferences regarding protection and care of monuments extended the role of own- the protection and care of monuments that were organised in- ers of monuments in the protection of monuments and their dependently or jointly by the Board or any other entity. responsibility. The problem of the new legal system was the Activities addressed to owners and administrators of monu- enforcement of legal provisions – a consequence of low so- ments concerned co-operation with custodians of World Heritage cial awareness of the role of cultural heritage for the nation sites and history monuments. NCRDM/NHBP organised confer- and local communities. Paulina Florjanowicz, Deputy Direc- ences and workshop meetings that created opportunities to ex- tor of NCRDM decided to prepare the educational strategy of change knowledge and experiences. NCRDM started to build a the Centre for years 2007-2011. The analysis of the situation brand of history monuments. The form of support of owners and helped to find out the reasons of the present situation – years administrators of monuments is the competition „Well Cared- of neglect in the protection of monuments, the decentralisa- For Monument” that has been organised by NHBP since 2011. tion of conservation services, the low awareness of rights and The most important tasks of the educational strategy of NHBP obligations of owners of monuments and the low level of social include the co-ordination of European Heritage Days promoting engagement in the preservation of the cultural heritage. The regional cultural heritage (since 1993) and the conducting of the analysis distinguished between three target groups and aims “Voluntary work for the benefit of heritage” programme (since of educational and popularisation activities. On 23 December 2009). According to public surveys regarding cultural heritage 2010, the Minister of Culture and National Heritage signed an that were ordered at the end of 2011, 89% of respondents think order regarding the change of the name and scope of activity that heritage plays an important social role, but the level of of NCRDM, which was transformed into the National Heritage Poles’ knowledge of the rules of its protection is low. This con- Board of Poland. firms the rightness of choice of priorities in NHBP’s activities.

182 realizacje

Europejskie Dni Dziedzictwa – pierwsze edycje

Małgorzata Fokt-Willmann Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament Ochrony Zabytków Koordynator narodowy EDD

funkcję w ograniczonym zakresie pełni sekretariat Dyrekcji ds. Dziedzictwa Kulturowego i Krajobrazu Europejskie Dni Dziedzictwa są orga- Rady Europy. nizowane od wielu lat, w jeden z weekendów września, Polska po raz pierwszy zorganizowała Europejskie z inicjatywy Rady Europy, pod patronatem Unii Eu- Dni Dziedzictwa 25-26 września 1993 r. jako jedno z 11 ropejskiej, na wzór francuskich „Dni otwartych drzwi państw biorących wówczas udział w tej inicjatywie. zabytków” zapoczątkowanych w 1984 roku Poprzez Imprezy – odbywające się pod hasłem „Dziedzictwo niekonwencjonalną prezentację obiektów zabytkowych – prelekcje, wystawy, warsztaty, konkursy dla młodzieży, spektakle i koncerty oraz udostępnianie szerokiej publiczności obiektów na co dzień zamknię- tych – mają przyczynić się do pobudzenia świadomo- ści społeczeństwa o istnieniu zabytków i potrzebie ich ochrony. Koordynatorem obchodów w Europie z ramienia Rady Europy były kolejno: holenderska fundacja, Fundacja Króla Baudouina z Brukseli (sześć lat), Centro National de Cultura w Lizbonie i Europa Nostra. Biuro koordynacyjne opracowywało mate- riały promocyjne: ulotki, flagi z logo i informacje dla prasy międzynarodowej. Utrzymywało stały kontakt z koordynatorami narodowymi w poszczegól- nych krajach oraz promowało projekty o charakterze transgranicznym i międzynarodowym. Obecnie tę

1. Logo Europejskich Dni Dziedzictwa 1. Logo of European Heritage Days 1

183 realizacje

Polski – dziedzictwo Europy” – odbywały się w pię- zbiory sztuki. Organizatorem EDD w Warszawie był ciu regionach Polski: na Pomorzu, Lubelszczyźnie, Zarząd Główny Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. w Wielkopolsce, Krakowie i Warszawie. Organizo- W programie zaplanowano zwiedzanie kilku obiek- waniem Dni zajęły się ówczesne Regionalne Ośrodki tów zabytkowych pod kątem ich związków z kulturą Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego. W Lu- europejską. W Lublinie umożliwiono poznanie histo- blinie wydrukowano specjalny, wspólny dla wszyst- rii i architektury XVI- i XVII-wiecznych kościołów, kich pięciu regionów plakat. Gdańsk zajął się przygo- w Wielkopolsce natomiast zorganizowano wycieczki towaniem flag z logo Europejskich Dni Dziedzictwa. autokarowe do wybranych obiektów zabytkowych Zabrakło, niestety, środków finansowych na wydru- w ramach „wielkopolskiego zegara czasu”. Ogólnopol- kowanie folderu prezentującego wszystkie obiekty bio- skie otwarcie Europejskich Dni Dziedzictwa odbyło rące udział w obchodach. Fundusze przyznane przez się 23 września 1993 roku w poznańskim Ratuszu. ministerstwo kultury i sztuki pokryły jedynie koszty Dzieci i młodzież mogła uczestniczyć w konkursie szkolenia przewodników i przygotowania ekspozycji. „Moje spotkanie z zabytkami”. Ośrodki z własnych zasobów wydrukowały materiały informacyjne i foldery regionalne. W Gdańsku w ra- 2. Zwiedzanie w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa mach EDD zorganizowano tzw. podróże w czasie, zajezdni tramwajowej Golęcin w Szczecinie. Fot. D. Makowski wycieczkę statkiem do Twierdzy Wisłoujście oraz 2. Sightseeing of the Golęcin tram depot in Szczecin korowody postaci historycznych i występy teatrów as a part of European Heritage Days. Photo by D. Makowski ulicznych na Długim Targu. Pierwsze EDD w Krako- 3. Prezentacja zwodzonego mostu kolejowego w Szczecinie Podjuchach. EDD pod hasłem „Detal architektoniczny wie miały na celu przybliżenie publiczności dorobek widoczny – ale czy znany?” Fot. T. Prajzendanc kulturowy pięciu średniowiecznych klasztorów poło- 3. Presentation of a railway drawbridge in Szczecin Podjuchy. European Heritage Days under the slogan: żonych w granicach miasta, prezentując ich rzadko “The architectural detail is visible – but is it known?” lub nigdy nie pokazywane wnętrza oraz zgromadzone Photo by T. Prajzendanc

184 realizacje

W organizowaniu Europejskich Dni Dziedzictwa w 1994 roku brały udział 24 kraje. Oficjalne ogólnoeu- ropejskie otwarcie EDD przeprowadzono w Lizbonie – Europejskiej Stolicy Kulturalnej 1994. Uroczystość poprzedziły konferencje prasowe w Berlinie i Lizbo- nie. W Polsce obchody były organizowane przez ROSiOŚK w następujących miejscowościach: • Kielce, Katowice, Szczecin i Wrocław – „Dziedzic- two duchowe i materialne cystersów”, • Kraków i Białystok – „Rezydencje i dwory ziemiań- skie w krajobrazie kulturowym”, • Poznań i Rzeszów – „Kościoły drewniane na ziemiach polskich”, • Gdańsk i Toruń– „Miasta Dolnej Wisły”. Edycje EDD ostatnich lat 90. XX wieku i na po- czątku 2000 roku wyróżniały się tym, że były prowadzone w ramach kampanii Rady Europy – „Europa, wspólne dziedzictwo”. To wspólne hasło miało zbliżyć 47 państw biorących wówczas udział w obchodach, rozbudzić poczucie jedności sztuki i kultury europejskiej, akcentując bogactwo różnorodności kultur oraz tradycji narodowych, mniejszości narodowych, regionalnych i lokalnych. Europejski wymiar Dni podkre- ślało obowiązujące wszystkich organizatorów wspól- ne logo umieszczane na materiałach drukowanych: publikacjach, folderach, zaproszeniach i plakatach oraz flagach powiewających podczas obchodów na 3 wybranych obiektach. Przygotowano wspólny plakat, na którym każdy kraj umieszczał zdjęcia i informacje Polska zawsze brała aktywny udział w różnych o imprezach narodowych. międzynarodowych inicjatywach podejmowanych Oficjalne inauguracje Dni, z udziałem przedsta- w ramach EDD. Uczestniczyła m.in. w konkursie wicieli Rady Europy, Komisji Europejskiej, władz PRIX JEP, który powstał w 1994 roku z inicjatywy miejscowych i koordynatorów wszystkich uczestni- Fundacji Króla Baudouina i miał na celu stymulowa- czących państw, odbywały się na początku września nie kontaktów oraz współpracy transgranicznej i mię- w jednej ze stolic europejskich: w 2000 roku – w Ber- dzynarodowej. Co roku międzynarodowe jury kon- nie w Szwajcarii, w 2001 roku – w Rydze na Łotwie, kursu przyznawało sześć nagród, w wysokości 6000 w 2002 roku – w Bonn. euro, na realizację najlepszych projektów o charakterze W Polsce EDD były organizowane na ogół w trze- ponadnarodowym. Szczególną wagę przywiązywano ci weekend września pod auspicjami organizacji spo- do projektów edukacyjnych skierowanych do młodzie- łecznych, które współdziałały z Regionalnymi Ośrod- ży. Wśród 37 projektów nagrodzonych w latach 1994- kami Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, -2000 pięć zgłosili polscy organizatorzy: wojewódzkimi konserwatorami zabytków, władzami • 1994-1995 – „Dziedzictwo kulturowe cystersów na miejskimi i samorządowymi. Generalny Konserwa- Pomorzu”, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony tor Zabytków współfinansował realizację najlepszych Środowiska Kulturowego w Szczecinie, programów, wybieranych w konkursie, a Małgorzata • 1995–1996 – „Wspólne korzenie – wspólna przy- Fokt-Willmann z Departamentu Ochrony Zabytków szłość”, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony pełniła funkcję koordynatora narodowego. Środowiska Kulturowego w Lublinie,

185 realizacje

• 1997 – „Polska – Saksonia: dwa kraje, dwa naro- 1995 uczestniczyli w nim uczniowie Górnego Śląska dy, wspólne dziedzictwo”, Stowarzyszenie Polska i jednej ze szkół warszawskiego Ursynowa. Najlepsze – Saksonia, prace były nagradzane i prezentowane w katalogu, • 1999 – „Zamek w Malborku – wspólne dziedzic- na wystawach zlokalizowanych w każdym z krajów two”, kaseta wideo przeznaczona dla uczniów szkół uczestniczących oraz w siedzibie Rady Europy w Stras- niemieckich i polskich, Służba Ochrony Zabytków burgu. Konkurs sponsorowała firma Kodak. w Elblągu, • 2000 – „Malbork/Fougères, dwa największe zamki średniowieczne Europy na wystawie”, współpraca Małgorzata Fokt-Willmann od 1991 r. zajmuje stanowisko głównego specjalisty do spraw współpracy z zagranicą między uczniami z liceum Zespołu Szkół Odzieżo- w Departamencie Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury wych w Poznaniu i uczniami z liceum E. Michelet i Dziedzictwa Narodowego. Od wielu lat aktywnie uczestniczy w Fougères. w realizacji w Polsce projektów Rady Europy i Unii Europej- skiej z zakresu ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego. Inną inicjatywą międzynarodową, do której Polska Do 2008 r. pełniła funkcję koordynatora narodowego Europej- przystąpiła jako jedna z pierwszych, był organizowany skich Dni Dziedzictwa w Polsce oraz koordynatora Europejskiej w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa przez Kata- Sieci Dziedzictwa HEREIN. Od 2000 r. reprezentowała MKiDN w Komitecie Zarządzającym Dziedzictwa Kultury i Krajobrazu – lonię konkurs fotograficzny dla młodzieży „Między- CDPATEP (obecnie Komitet Zarządzający ds. Kultury, Dziedzic- narodowe fotograficzne poznanie zabytków”. Od roku twa i Krajobrazu – CDCPP).

Summary editions of EHD held in the late 1990s and at the beginning of 2000 was the fact that they were carried out as a part of European Heritage Days – first editions the campaign of the Council of Europe – “Europe, a common heritage”. The European dimension of Days was emphasised uropean Heritage Days have been organised for many by the common logo that all organisers were obliged to put Eyears on one of the weekends of September on the initia- on printed materials and flags hoisted during the celebration. tive of the Council of Europe under the patronage of the Euro- In Poland, European Heritage Days were usually organised pean Union, which was inspired by Historical Monument Open on the third weekend of September in co-operation with so- Door Days launched in France in 1984. Their aim is to raise cial co-organisation that collaborated with Regional Centres the society’s awareness of the existence of monuments and the for Studies and Protection of Cultural Heritage, provincial need to protect them. The celebrations of the Days in Europe conservators of monuments, city and self-government authori- on behalf of the Council of Europe were co-ordinated succes- ties. The General Conservator of Monuments co-financed the sively by: the Dutch foundation, the King Baudouin Foundation implementation of the best programmes selected in a competi- in Brussels (6 years), Centro National de Cultura in Lisbon and tion, and Małgorzata Fokt-Willmann from the Monument Pro- Europa Nostra. Currently this function is being fulfilled to a tection Department acted as national co-ordinator. Poland has limited extent by the secretariat of the Directorate for Cultural always taken an active part in various international initiatives Heritage and Landscape of the Council of Europe. Poland or- undertaken as a part of EHD. Special importance was attached ganised EHD for the first time on 25-26 September 1993. Events to educational projects addressed to young people. Out of 37 were held under the theme “Heritage of Poland – Heritage of projects that won awards in years 1994-2000, 5 were submit- Europe” in five regions of Poland: Pomerania, Lublin Region, ted by Polish organisers. Another international initiative that Wielkopolska, Krakow and Warsaw. Their organisation was Poland joined as one of the first countries was a photograph- handled by the then Regional Centres for Studies and Protec- ic competition for young people organised by Catalonia as tion of Cultural Environment. The characteristic feature of a part of EHD.

186 realizacje

Wspólny temat i ogólnopolska inauguracja – dalszy rozwój Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce

Marcin Rembacz koordynator narodowy Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce, Narodowy Instytut Dziedzictwa

Swoistym przełomem w organizacji Europejskich Dni Dziedzictwa (EDD) w Polsce był rok 2007. Wtedy to Narodowy Instytut Dziedzictwa (wówczas Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków) – będąc ogólnopolskim koordynatorem obchodów – po raz pierwszy zaproponował wspól- ny temat przewodni, zgodnie z założeniem, że hasło obchodów musi umożliwić organizację atrakcyjnych wydarzeń we wszystkich zakątkach kraju, bez wzglę- du na bogactwo miejscowej spuścizny kulturowej i bez względu na region. Wykorzystując Europejskie Dni Dziedzictwa jako narzędzie do wzmocnienia społecznej współodpowie- dzialności za stan zabytków, na przestrzeni kilku lat udało się nam, przy wsparciu władz samorządowych, dziesiątek organizacji pozarządowych, setek organiza- społecznościom historię ich ziem. Nie można mówić torów poszczególnych wydarzeń oraz mediów ogólno- o dziedzictwie i jego wartości, nie mówiąc o historii. polskich i regionalnych, stworzyć własną formułę tego Tę historię, bez względu na to, jak może być ona trud- najstarszego programu kulturalnego na kontynencie. na, staramy się przybliżyć. Dzięki obcowaniu z zabyt- Europejskie Dni Dziedzictwa w Polsce to przede kiem wydarzenia z przeszłości stają się mniej odległe wszystkim program edukacyjny, wystawy, wyciecz- i bardziej zrozumiałe. ki, prelekcje, gry i konkursy przybliżające lokalnym „Ludzie gościńca. Wędrowcy, pielgrzymi, tułacze” – to pierwszy wspólny dla całej Polski temat Europej- skich Dni Dziedzictwa, które odbyły się w dwa wrze- Plakat Europejskich Dni Dziedzictwa z 2007 r. śniowe weekendy 2007 roku. Poprzez tak sformuło- The poster of European Heritage Days in 2007 wane hasło staraliśmy się zwrócić uwagę na zabytek

187 realizacje

i wszystkie związane z nim aspekty – zarówno fi- tolerancji sięgającej Rzeczpospolitej Obojga Narodów zyczne, jak i duchowe – w kontekście podróżowania. pozwoliło zwrócić uwagę na istotne aspekty życia każ- Odkrywaliśmy więc przydrożne kapliczki, karczmy, dego człowieka – jego tożsamość, przynależność i bu- okoliczne zabytki techniki, skupiając się jednocześnie dowanie poczucia narodowej wartości. W całym kraju na towarzyszących im tradycjach i obrzędach – po- pod szyldem EDD odbyło się przeszło 1800 wydarzeń dróżowaniu do miejsc świętych, zwyczajach zwią- zorganizowanych przez władze lokalne, muzea, szko- zanych z pielgrzymowaniem, jak też na obrzędach ły, biblioteki publiczne, parafie, organizacje społeczne, związanych z przejściem ze świata żywych do świata firmy i osoby prywatne. W obchodach wzięło udział umarłych. Obchody te zapoczątkowały nie tylko spój- 246 miejscowości i blisko 400 000 osób. Ogólno- ność działań, ale również wprowadziły tradycje ogól- polska inauguracja odbyła się 13 września w Byczynie nopolskiej inauguracji oraz przedłużyły czas trwania (woj. opolskie). EDD do dwóch weekendów. W 2007 roku w całym W 2009 roku kampanię na rzecz ochrony zabyt- kraju odbyło się około 1400 imprez i wydarzeń kul- ków militarnych, pod hasłem „Zabytkom na odsiecz! turalnych, które zgromadziły ponad 300 000 osób Szlakiem grodów, zamków i twierdz”, zainauguro- w 240 miejscowościach. Ogólnopolska inauguracja waliśmy w Kołobrzegu (woj. zachodniopomorskie). odbyła się 8 września w Toruniu (woj. kujawsko-- W całej edycji odbyło się 1583 wydarzenia, które przy- pomorskie). ciągnęły ponad 246 000 gości i w które zaangażowa- W 2008 roku, po niewątpliwym sukcesie roku nych było 300 miejscowości. Uczestnicy wydarzeń poprzedniego, dobra passa trwała dalej. Stało się to mieli okazję na nowo odkryć zabytkową architekturę zarówno dzięki tematowi przewodniemu – „Korzenie obronną, uświadomić sobie jej znaczenie w dziejach tradycji. Od ojcowizny do ojczyzny” – jak i ogromne- mu zaangażowaniu wszystkich uczestników. Wspól- ne poszukiwanie korzeni polskiej kultury, nawiąza- Plakaty Europejskich Dni Dziedzictwa z lat 2008-2011 Posters of European Heritage Days in years 2008-2011 nie do wielokulturowego społeczeństwa oraz tradycji

188 realizacje

Polski – kraju przez wiele stuleci walczącego o własną Lednickim – kolebce polskiej państwowości. Uro- niepodległość – i tchnąć nowe życie w obiekty często czystość rozpoczęta została odprawioną przez pryma- nieznane i zapomniane. sa-seniora abp. Henryka Muszyńskiego mszą świętą W 2010 roku inauguracja miała miejsce na terenie w intencji pierwszych władców Polski. Z uwagi na nie- XIX-wiecznej osady fabrycznej w Żyrardowie (woj. zwykle bogate dziedzictwo Polski chcieliśmy zwrócić mazowieckie). W sumie w całym kraju odbyły się 1463 uwagę na wkład Rzeczpospolitej w rozwój Europy na wydarzenia, w których według naszych szacunków, na przestrzeni dziejów. Przywołanie swoistych kamieni podstawie danych dostarczonych przez poszczególne milowych – Zjazdu Gnieźnieńskiego, Konfederacji regiony, wzięło udział około 300 000 osób. Temat Warszawskiej czy Konstytucji 3 maja – uświadomi- „Od pomysłu do przemysłu” stał się okazją do zwró- ło ogromną rolę Polski na arenie międzynarodowej, cenia uwagi społeczeństwa na obiekty przemysłowe, a odkrywanie kamieni lokalnych – nadania praw które bardzo często nie były do tej pory postrzegane miejskich, zmiany administracyjne, lokacje miejsco- w kategoriach zabytku. Pełniły one różne – często wości – pozwoliło nawiązać do dynamicznego roz- odmienne od pierwotnych – funkcje i wrosły na tyle woju w kontekście dziedzictwa, będącego łącznikiem mocno w otaczający nas krajobraz, że przestaliśmy je między odległą przeszłością a dniem dzisiejszym. zauważać. „Od pomysłu do przemysłu” to także pol- Dodatkowo druga połowa 2011 roku była czasem skie wynalazki, ich twórcy, myśl techniczna, oryginal- niezwykle ważnym dla naszego kraju. Okres polskiej ne wzornictwo i zawody, które już – na skutek postępu prezydencji w Radzie Unii Europejskiej stał się, wyko- cywilizacyjnego – przestają istnieć. rzystaną przez nas, szansą na właściwą promocję i za- Rok 2011 upłynął pod hasłem „Kamienie milo- prezentowanie naszego kraju na arenie międzynaro- we”, gdzie w blisko 1400 wydarzeniach, które miały dowej. Organizowane we Wrocławiu w październiku miejsce w 307 miejscowościach udział wzięło około 4 Europejskie Forum Dziedzictwa, wpisane do kalen- 250 000 uczestników. Jednym z najważniejszych wy- darza oficjalnych wydarzeń towarzyszących polskiej darzeń była ogólnopolska inauguracja na Ostrowie prezydencji w Radzie UE, oraz towarzyszące przy tej

189 realizacje

okazji spotkanie koordynatorów narodowych EDD, w Polsce, Fundacją CEO, prowadzi specjalny, dedyko- podkreśliły i zwiększyły znaczenie Europejskich Dni wany konkurs związany z tematem EDD. Tego typu Dziedzictwa w Polsce. Elementem spinającym ob- działania nie tylko zwiększają świadomość i wiedzę chody EDD i 4 Europejskie Forum Dziedzictwa była najmłodszych, ale również aktywnie angażują ich przygotowana przez NID anglojęzyczna wystawa w obchody Europejskich Dni Dziedzictwa. planszowa „Kamienie milowe”, przywołująca najważ- Kluczem do skutecznego zachowania dziedzic- niejsze wydarzenia w dziejach Polski. Przedstawione twa jest zaangażowanie miejscowych społeczności zdarzenia, ludzie i długofalowe procesy i zjawiska, któ- w opiekę nad nim. Europejskie Dni Dziedzictwa są re zadecydowały o miejscu i znaczeniu kraju na arenie ku temu znakomitą okazją – skupiają lokalną spo- międzynarodowej, stanowiły swoistą lekcję historii łeczność wokół odkrywania okolicznych zabytków, dla uczestników wydarzeń. Prezentowana wystawa poznania historii i niematerialnych wartości własnego spotkała się z ogromnym zainteresowaniem – w naj- regionu. Poprzez liczne działania edukacyjne przybli- bliższym czasie jej skrócona, plakatowa wersja trafi do żające szerokiemu odbiorcy jego własne dziedzictwo szkół w całej Polsce. przyczyniamy się do zwiększenia stopnia znajomości W naszym kraju Europejskie Dni Dziedzictwa naszej wspólnej historii, a tym samym wspomagamy są doskonałą okazją do podjęcia działań edukacyj- poczucie wspólnoty. nych skierowanych do dzieci i młodzieży. W związku z tym, że grupa ta jest niezwykle istotna dla organiza- Marcin Rembacz, specjalista ds. zarządzania projektami, torów EDD, oprócz licznych wydarzeń w regionach, absolwent podyplomowych studiów Zarządzania Projektami w Katedrze Zarządzania Projektami SGH. Koordynator narodo- Narodowy Instytut Dziedzictwa we współpracy wy Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce, pracownik Działu z jedną z największych organizacji pozarządowych Edukacji o Dziedzictwie NID.

Summary ers”. We discovered roadside shrines, inns and local monuments of technology, at the same time focusing on traditions and ritu- The common topic and the nationwide als accompanying them. In 2008, the guiding topic was: „The inauguration in Poland – the further Roots of Tradition. From Patrimony to Homeland”. The joint development of European Heritage Days search for the roots of the Polish culture and references to the in Poland multicultural society and the tradition of tolerance dating back to the Commonwealth of the Two Nations helped to emphasise n 2007, the National Heritage Board of Poland (at that time important aspects of life of every human being – its identity Ithe National Centre for Research and Documentation of Mon- and sense of belonging that leads to the formation of the sense uments) as the Polish nationwide co-ordinator of celebrations of of national value. In 2009, the topic of EHD – „To the Rescue European Heritage Days (EHD) proposed the common guiding of Monuments! On the Route of Gords, Castles and Fortresses” topic of EHD for the first time. Making use of European Heritage was connected with a campaign for the protection of military Days as a tool for reinforcement of joint social responsibility monuments. In 2010, the topic „From Idea to Industry” became for the condition of monuments and being supported by self- an opportunity to focus the society’s attention on industrial ob- government authorities, dozens of non-governmental organisa- jects, which very often had not been perceived as monuments tions, hundreds of organisers of particular events and the Polish until then. The year 2011 ran under the slogan „Milestones”. nationwide and regional media, we managed to create within This time we wanted to draw attention to Poland’s contribution a few years our own formula of this oldest cultural program to the development of Europe throughout history. in Europe. European Heritage Days in Poland comprise mainly The key to the effective preservation of heritage is to involve an educational programme, exhibitions, excursions, lectures, local communities in taking care of it. European Heritage Days games and competitions aimed at familiarising local communi- are an excellent opportunity to do so, as they gather the local ties with the history of their lands. community together so that it could discover local monuments The first common topic of European Heritage Days in Poland and learn the history and intangible values of its own region, was entitled “People of the Road. Travellers, Pilgrims, Wander- thus improving the knowledge of our common history.

190 realizacje

Dekada nowych wyzwań. Następcy Ośrodka Dokumentacji Zabytków w walce z przestępczością przeciwko zabytkom

Marcin Sabaciński archeolog Narodowy Instytut Dziedzictwa

Pozostałe szacunki, takie jak liczba kradzieży z miesz- kań prywatnych i muzeów, z różnych powodów po- Wokresie funkcjonowania i działal- zostawiały wiele do życzenia3, natomiast zagadnienie ności Ośrodka Dokumentacji Zabytków przestępczość nielegalnego obrotu zabytkami archeologicznymi przeciwko obiektom dziedzictwa nie była zjawiskiem i innymi przedmiotami o wartości historycznej po- nowym. Ostatnie dwie dekady zmieniły jednak wiele chodzącymi z rabunkowych wykopalisk dopiero za- w sposobie postrzegania kryminalnych zagrożeń dla czynało być zauważane i nie znajdowało należytego dziedzictwa oraz w strategiach opracowanych w celu oddźwięku ani w działaniach realnych, ani w staty- ich zwalczania. styce. Zniszczenia zabytków nieruchomych także nie Od początku lat 90. XX wieku specyfika i skala znalazły wówczas należnego miejsca w publikacjach przestępczości przeciwko zabytkom zmieniała się rów- specjalistycznych4. nie dynamicznie, jak gospodarka, kultura i społeczeń- Zmiany społeczno-gospodarcze kolejnych lat stwo po przemianach systemowych. W tej niechlubnej przygotowały dotychczasowy system ochrony zabyt- kategorii Polska bardzo szybko osiągnęła poziom euro- ków na przeobrażenia, które ostatecznie zamanife- pejski, z biegiem czasu plasując się w czołówce krajów stowały się m.in. połączeniem Ośrodka Dokumen- zagrożonych tym zjawiskiem1. Pierwsze opublikowane tacji Zabytków z Ośrodkiem Ochrony Zabytkowego w tym czasie statystyki przestępczości przeciwko za- Krajobrazu i utworzeniem Krajowego Ośrodka Badań bytkom wykonano w odniesieniu do lat 1990-19962. i Dokumentacji Zabytków w 2002 roku. Od tego Kradzieże i kradzieże z włamaniem do obiektów sa- czasu niemal rok po roku podejmowano kolejne dzia- kralnych wszystkich wyznań w opisywanym okresie łania administracyjne, mające znaczący wpływ na osiągnęły liczbę ponad 9000 przypadków, kradzieże przyszłość ochrony zabytków w Polsce. Najważniejszą zabytków i dzieł sztuki w mieszkaniach prywatnych zmianą było uchwalenie Ustawy o ochronie zabytków przekroczyły 500. W przypadku kradzieży ze świątyń i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku, któ- była to liczba stanowiąca 40% wszystkich tego typu ra na nowo określała pojęcie zabytku oraz redefinio- zdarzeń notowanych od 1946 roku Statystyki były wała listę przestępstw i wykroczeń przeciwko zabyt- zatrważające, a straty zabytków sakralnych jawiły się kom. Za przestępstwo uznano każde zniszczenie bądź jako podstawowy problem związany z przestępczo- uszkodzenie zabytku, bez względu na to, czy sprawca ścią przeciwko ruchomym obiektom dziedzictwa. czynu działał świadomie, a także nielegalny wywóz

191 realizacje

zmianach dotyczących zabytku wpisanego do rejestru zabytku za granicę. Z biegiem czasu listę tę uzupeł- bądź ewidencji zabytków oraz niewykonanie zaleceń niły przepisy zabraniające przerabiania i podrabiania po jego kontroli5. zabytków w celach handlowych, a także świadome- W roku wejścia w życie nowej ustawy, decyzją mi- go handlowania takimi zabytkami. Po raz pierwszy nistra spraw wewnętrznych i administracji, powołano uznano za wykroczenie poszukiwania zabytków bez międzyresortowy zespół zadaniowy do spraw prze- pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. ciwdziałania przestępczości przeciwko dobrom kul- Pozostało nim w dalszym ciągu niezgłoszenie odkry- tury6, w którego skład weszli funkcjonariusze policji, cia zabytku archeologicznego w trakcie wykonywania Straży Granicznej oraz przedstawiciele resortów kul- inwestycji bądź przypadkiem. Wykroczeniem zawar- tury i finansów. Jego zadaniem była analiza zjawiska tym w nowej ustawie jest także niepowiadomienie przestępczości skierowanej przeciwko obiektom dzie- wojewódzkiego konserwatora zabytków o istotnych dzictwa, metod stosowanych przez zorganizowane

192 realizacje

grupy przestępcze, rozpozna- 2 nie funkcjonowania legalnego i nielegalnego rynku dóbr kultury w Polsce, analiza funkcjonowania systemów gromadzenia danych o zabytkach i udostępniania informacji o nich przez różne instytucje oraz organizacji poszukiwań zagra- bionych dóbr kultury Departamentu Ochrony Zabytków Mi- w skali kraju i w skali mię- nisterstwa Kultury oraz dyrektora Ośrodka dzynarodowej, a także wypracowa- Ochrony Zbiorów Publicznych. W porozumieniu nie wstępnej prognozy oraz propozycji in- regulującym współpracę z policją dodatkowo wymie- stytucjonalnego przygotowania Polski do zwalczania niono Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicz- i przeciwdziałania tego typu przestępczości po wejściu nego oraz Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji do Unii Europejskiej7. Zespół istniał do roku 2005. Zabytków. Prawnym następcą obu tych instytucji jest W latach jego funkcjonowania doszło do podpisa- obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa10. nia dwóch bezprecedensowych porozumień międzyre- Najbardziej znaczącą inicjatywą ostatnich lat było sortowych dotyczących wspólnych działań w zakresie utworzenie 25 czerwca 2007 roku. Krajowego Zespo- zapobiegania i zwalczania przestępczości przeciwko łu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzic- zabytkom, które do chwili obecnej stanowią chlubny twu Narodowemu w pionie kryminalnym Komendy ewenement w skali europejskiej. Głównej Policji11. Poprzedziło ją powołanie w komen- Pierwsze z nich, z 3 listopada 2004 roku, doty- dach wojewódzkich koordynatorów do spraw zabyt- czyło zwalczania nielegalnego wywozu za granicę lub ków, a w rejonach kraju o najwyższym zagrożeniu przywozu z zagranicy zabytków8 w ramach współ- tego typu przestępczością12 zorganizowano w wydzia- pracy policji, Izby Celnej, Straży Granicznej i resor- łach kryminalnych kilkuosobowe zespoły. Zadaniem tu kultury, kolejne z 10 marca 2005 roku w sprawie opisanych struktur wojewódzkich jest przede wszyst- zapobiegania i zwalczania przestępczości skierowanej kim nadzór i koordynacja postępowań przygotowaw- przeciwko zabytkom określało zasady współdziałania czych oraz spraw operacyjnych w przedmiotowym policji z organami ochrony zabytków i podległymi im zakresie prowadzonych w podległych jednostkach, instytucjami kultury9. W tych dokumentach wyzna- monitorowanie miejsc potencjalnego zbywania kra- czono jednostki, które bezpośrednio odpowiadały za dzionych dóbr kultury, prowadzenie rozpoznania współpracę polegającą przede wszystkim na wymianie w zakresie zjawisk i zdarzeń dotyczących przestępczo- informacji, wzajemnym wsparciu i działaniach szko- ści przeciwko zabytkom, organizowanie szkoleń dla leniowych. W obu z nich powtórzyły się delegacje dla policjantów innych pionów i jednostek podległych, wojewódzkich konserwatorów zabytków, dyrektora a także współpraca międzynarodowa. Z kolei zespół w Biurze Kryminalnym Komendy Głównej Policji opracowuje analizy i strategie działania, wyznacza 1. Zabytki skradzione z obiektów sakralnych. Ilustracje pochodzą z katalogu utraconych zabytków woj. zadania, nadzoruje koordynatorów i zespoły w ko- zachodniopomorskiego będącego częścią podręcznika mendach wojewódzkich, współpracuje z Centralnym Marka Łuczak, Policja w walce o zabytki. Szczecin 2011 (s. 132-133 i 264-265) Biurem Śledczym i utrzymuje bieżące kontakty z pod- 1. Monuments stolen from sacred objects. The illustrations miotami zwalczającymi tego rodzaju przestępczość are a part of the catalogue of lost monuments of West Pomeranian Voivodeship included in the book Policja w skali międzynarodowej. w walce o zabytki (The Police and Its Fight for Monuments) Dlaczego utworzenie tych struktur określono jako by Marek Łuczak. Szczecin 2011 (pp. 132-133 and 264-265) 2. Ruchomy zabytek archeologiczny – średniowieczna najważniejsze wydarzenie ostatnich lat? Przestępczość ostroga skierowana przeciwko obiektom dziedzictwa kulturo- 2. A movable archaeological monument – a medieval spur wego i dziełom sztuki różni się specyfiką od innych

193 realizacje

działań kryminalnych, z którymi zmagają się funkcjonariusze. Pierwszym, podstawowym problemem W celu uzupełnienia obrazu zmian rzeczywisto- jest półkodeksowy13 model prawnokarnej ochrony ści w ostatniej dekadzie należy przypomnieć o wejściu zabytków, powodujący powszechną nieznajomość Rzeczpospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, a na- większości przepisów karnych w zakresie dziedzic- stępnie o przystąpieniu do układu z Schengen. Uczest- twa, zarówno w służbach mundurowych, jak i wśród nictwo Polski w rynku europejskim prowadzące do pracowników wymiaru sprawiedliwości. Ponadto ścisłej współpracy gospodarczej i kulturowej, swobod- specyfika samego przedmiotu działań przestępczych ny przepływ towarów i usług połączony ze zniesieniem wymaga znajomości licznych kategorii zabytków, her- kontroli granicznej wewnątrz wspólnoty nie pozostały metycznych środowisk kolekcjonerów, antykwariuszy, bez wpływu na charakter przestępczości przeciwko historyków sztuki, muzealników i archeologów, a tak- zabytkom, we wszystkich jej aspektach. że złożonych mechanizmów działania przestępców, Jak więc we współczesnych realiach, diametralnie włączywszy w to konotacje międzynarodowe związane różnych od tych, w których funkcjonował Ośrodek z legalnym i nielegalnym rynkiem dóbr kultury. Bez Dokumentacji Zabytków, należy postrzegać rolę jego odpowiedniej profesjonalizacji, stałego doskonalenia spadkobiercy – Narodowego Instytutu Dziedzictwa warsztatu i ciągłej współpracy ze środowiskami zwią- w walce z przestępczością wymierzoną w obiekty dzie- zanymi z ochroną zabytków oraz obrotem dziełami dzictwa? Jedną z kategorii przestępstw przeciwko za- sztuki ograniczenie opisywanego zjawiska nie miało bytkom, które ostatnio urosły do rangi rzeczywistego szans powodzenia. Powołanie wyspecjalizowanych wyzwania dla służb chroniących zabytki, są występki jednostek w ramach struktur policji przełożyło się na związane z zabytkami archeologicznymi. Przez lata efektywność działań służb mundurowych, podniosło nie znajdowano skutecznych rozwiązań tej kwestii, świadomość społeczną w zakresie ochrony zabytków nie udało się również określić rzeczywistej skali pro- i przede wszystkim dało nadzieję na zahamowanie po- blemu. Pojedyncze sprawy, np. głośny przypadek roz- stępującej degradacji zasobów krajowego dziedzictwa grabienia skarbu ze Środy Śląskiej czy znany przede kulturowego. wszystkim w środowisku archeologów casus sprawy

194 realizacje

karnej wytoczonej rabusiom pradziejowego cmen- szkoleniowej Narodowy Instytut Dziedzictwa18 pod- tarzyska w miejscowości Mokra14, były wyjątkami jął próbę ograniczenia obrotu zabytkami archeolo- potwierdzającymi regułę. Od czasu upowszechnie- gicznymi na największej krajowej platformie handlu nia przenośnych wykrywaczy metali w latach 90. internetowego, jaką jest portal Allegro. Nawiązano XX wieku problem niszczenia i okradania stanowisk współpracę i podpisano porozumienie w ramach pro- archeologicznych manifestował się szczególnie wyraźnie przez obec- ność na rynku internetowym oraz na targach staroci zwiększającej się wciąż liczby ruchomych zabyt- ków archeologicznych pochodzą- cych z rabunkowych wykopalisk i uznawany był za niemożliwy do rozwiązania. Narodowy Instytut Dziedzictwa, jako jedyna centralna instytucja kultury wyspecjalizowana w ochronie zabytków archeologicznych, rozpoczął współpracę ze służbami mundurowymi w zwalczaniu tego typu przestępczości jeszcze pod szyldem Ośrodka 4 Ochrony Dziedzictwa Archeolo- gicznego15. Po powołaniu Krajowego Zespołu w KGP gramu „Współpraca w ochronie praw”, projektu prze- w 2007 roku współpraca ta nabrała tempa. Na przeło- znaczonego przede wszystkim dla firm chroniących mie 2007 i 2008 roku wspólnie zorganizowano serię swój znak towarowy19. Dzięki programowi Narodowy szkoleń obejmującą zasady ochrony zabytków arche- Instytut Dziedzictwa zyskał możliwość eliminowania ologicznych dla policyjnych koordynatorów z komend z zasobów portalu aukcji z nielegalnie pozyskanymi wojewódzkich oraz wybranych funkcjonariuszy ko- zabytkami archeologicznymi za pomocą dedykowa- mend miejskich i powiatowych16. nego szablonu internetowego, bez konieczności prze- Program prezentacji dotyczył takich zagadnień, syłania dokumentów czy kontaktu telefonicznego. jak specyfika dziedzictwa archeologicznego, prze- Ponadto przedstawiono użytkownikom portalu Al- stępczość przeciwko zabytkom archeologicznym, legro materiały edukacyjne dotyczące zasad ochrony prawo i doktryna ochrony zabytków. Na zakończenie dziedzictwa archeologicznego20. Wspólnie z Krajo- kursu jego uczestnicy odwiedzali magazyny muzeum wym Zespołem oraz Ośrodkiem Ochrony Zbiorów archeologicznego. Publicznych (obecnie Narodowym Ośrodkiem Mu- Przeszkolono ok. 150 policjantów, a na podstawie zealnictwa i Ochrony Zbiorów) przygotowano zasady doświadczeń z tego przedsięwzięcia przygotowano bezpiecznego obrotu zabytkami, które portal Allegro programy kursów dostosowanych do specyfiki służb umieścił jako informację dla swoich użytkowników granicznych17 oraz podręcznik w formie elektronicznej we wszystkich kategoriach tematycznych zawierają- dla funkcjonariuszy policji. Niezależnie od działalności cych aukcje z obiektami dziedzictwa. Niezależnie od powyższych działań podjęto regularny monitoring aukcji zawierających zabytki archeologiczne mogą- 3. Strona tytułowa materiałów szkoleniowych z zakresu zwalczania przestępczości przeciwko dziedzictwu ce pochodzić z nielegalnego źródła. Transakcje były archeologicznemu archiwizowane, część z nich zgłaszano Krajowemu 3. The title page of training materials relating to the combating of crime against archaeological heritage Zespołowi jako domniemane przestępstwa, a w przy- 4. Przenośne wykrywacze metali padku niektórych korzystano z uprawnień partnera Portable metal detectors 4. programu „Współpraca w ochronie praw”, blokując

195 realizacje

aukcję i powiadamiając sprzedającego o obowiązują- badawczo-edukacyjna wymiany doświadczeń w dzie- cych przepisach. Proces ten ma charakter ciągły i trwa dzinie zapobiegania przestępstwom przeciwko dzie- nadal, jednak liczba transakcji, które w sposób nie- dzictwu kulturowemu”. Trzy warsztaty z udziałem budzący wątpliwości naruszają krajowe prawo ochro- specjalistów służb mundurowych, instytucji kultury ny zabytków w zakresie archeologii, spadła obecnie i muzealników obu krajów poświęcono wymianie in- niemal do zera21. Kolejną, choć mniej spektakularną formacji o rynku dóbr kultury, regulacjach prawnych w odbiorze aktywnością Narodowego Instytutu Dzie- i praktyce przeciwdziałania przestępczości, a także dzictwa był program kontroli wybranych targów sta- sposobom zwiększania świadomości społecznej, edu- roci w zakresie obrotu zabytkami archeologicznymi, kacji i promocji dziedzictwa oraz problematyce ochro- który również nie został zakończony. Ponadto, w efek- ny zabytków archeologicznych i dziedzictwa podmor- cie stałej współpracy z osobami odpowiedzialnymi za skiego przed dewastacją i kradzieżą. Podsumowaniem koordynację zagadnień związanych z przestępczością projektu była konferencja międzynarodowa zorgani- przeciwko dziedzictwu, specjaliści Narodowego In- zowana w Warszawie oraz publikacja zawierająca wy- stytutu Dziedzictwa stale uczestniczą w szkoleniach stąpienia jej prelegentów i uczestników warsztatów, poświęconych tej tematyce jako prelegenci. Wspar- wydana w języku polskim, angielskim i norweskim22. cie udzielane organom ścigania polega też na wy- Czy omówione działania stanowią adekwatną od- dawaniu opinii w charakterze biegłych w sprawach powiedź na tytułowe wyzwania minionej dekady? Bez karnych, a także uczestniczeniu w bieżących kon- wątpienia temat przestępczości przeciwko zabytkom sultacjach z jednostkami terenowymi policji i służb archeologicznym nie jest jedynym problemem ostat- granicznych prowadzących bądź przygotowujących nich lat, choć stanowiąc najbardziej chyba zaniedba- poszczególne sprawy. na niszę, pozwolił osiągnąć trwałe zmiany niewielkim Wsparcie udzielane przez Narodowy Instytuty nakładem środków. W tym czasie pojawiły się także Dziedzictwa służbom mundurowych w walce z prze- problemy nowe, z którymi nie potrafimy sobie sku- stępczością przeciwko dziedzictwu archeologicznemu tecznie poradzić, a stare, dotychczas nierozwiązane jest działalnością najbardziej widoczną i najważniejszą wciąż dostarczają dobrze znanych emocji. ze względu na dotychczas osiągnięte efekty, jednak nie W dalszym ciągu obiekty sakralne są jedną z ka- wyczerpuje jego aktywności. Bardzo istotnym aspek- tegorii zabytków najbardziej narażonych na kradzież tem tej kampanii są działania edukacyjne skierowane i dewastację. Działania prewencyjne, oprócz montażu do różnych grup odbiorców, częściowo już opisane instalacji alarmowych, odpowiednich zabezpieczeń w częściach dotyczących współpracy z policją oraz mechanicznych, obejmują program ewidencji wypo- portalem Allegro. Podniesienie świadomości obywa- sażenia kościołów. W ramach rządowego programu telskiej w zakresie potrzeby ochrony zabytków, metod ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań ich ochrony oraz wzbudzenie współodpowiedzialno- „Razem bezpieczniej” funkcjonariusze policji wraz ści za zasób dziedzictwa kulturowego przekłada się z przedstawicielami urzędów konserwatorskich roz- na spadek zachowań przestępczych. Uczestnictwo poczęli systematyczne znakowanie, opisywanie i foto- w konferencjach, seminariach, wydawanie materiałów grafowanie zabytków ruchomych wewnątrz obiektów edukacyjnych, organizowanie szkoleń czy publikacje sakralnych. W przypadku kradzieży taki obiekt będzie w specjalistycznych periodykach może wydawać się za- można łatwo zidentyfikować na rynku antykwarycz- daniem niemającym bezpośredniego wpływu na ska- nym. W działaniach tych asystowali także pracow- lę zagrożenia przestępczością, są to jednak niezbędne nicy oddziałów terenowych Narodowego Instytutu elementy działań edukacyjnych będących podstawą Dziedzictwa. profilaktyki tych zagrożeń. Problem identyfikacji obiektów dziedzictwa po- Największym przedsięwzięciem NID w dzie- chodzących z kradzieży, zajmowanych podczas inter- dzinie podnoszenia kwalifikacji odnośnie do zapo- wencji policyjnych u członków grup przestępczych czy biegania przestępczości był zakończony w 2011 roku osób parających się tą specyficzną kategorią występ- trzyletni polsko-norweski projekt szkoleniowy „Le- ków jest wyzwaniem, które pozostaje aktualne dłu- galny i nielegalny obrót dobrami kultury. Platforma żej niż przez ostatnie dziesięć lat. Dotyczy w równiej

196 realizacje

mierze wyposażenia zabytkowych obiektów nierucho- która może przyczynić się do rozwiązania wielu spraw mych, sakralnych i muzealnych, dzieł sztuki i antyków karnych dotyczących trudnych do zidentyfikowania pochodzących z prywatnych kolekcji. Zagadnienie to skradzionych obiektów dziedzictwa. Konsultacje próbowano rozwikłać na kilka sposobów. Katalogo- w poszczególnych przypadkach były już przez In- wanie zabytków ruchomych w obiektach sakralnych stytut udzielane. Okazało się również, że rozwinięta postępuje niezależnie od programów rządowych. Dla współpraca międzynarodowa NID pozwala na prze- właścicieli dzieł sztuki i kolekcjonerów przygotowano niesienie tych konsultacji na arenę europejską, do śro- polską wersję międzynarodowego standardu Object dowiska specjalistów ochrony zabytków, niezależnie ID23, który stał się inspirację dla programu Komendy od sprawdzeń dokonywanych przez policję w bazach Głównej Policji i Narodowego Instytutu Muzealnic- danych Interpolu. Zdaniem autora, ten aspekt współ- twa i Ochrony Zbiorów „Bezpieczne Zbiory – Bez- pracy Narodowego Instytutu Dziedzictwa ze służba- pieczne Kolekcje”24. Jednocześnie na mocy przepisów mi mundurowymi jest obecnie jednym z najbardziej prawa Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony obiecujących, a wypracowanie metod jego sprawnej Zbiorów prowadzi „Krajowy wykaz zabytków skra- realizacji w ogromie zasobów archiwalnych Instytutu dzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie jest wyzwaniem bezprecedensowym. Być może nawet z prawem”. Aby skradziony zabytek mógł trafić na tę wyzwaniem na skalę dekady25. listę, musi posiadać przynajmniej podstawowe dane identyfikacyjne. Mgr Marcin Sabaciński, archeolog, absolwent Uniwersytetu W tym kontekście Narodowy Instytut Dziedzic- Warszawskiego oraz studiów podyplomowych „Ochrona i za- twa, depozytariusz archiwów Ośrodka Dokumentacji rządzanie dziedzictwem archeologicznym” na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pracuje w Dziale Archeologii Zabytków, największego krajowego zasobu informa- Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Specjalizuje się w dziedzi- cji o obiektach zabytkowych, jawi się jako instytucja, nie zagrożeń dla zabytków.

Przypisy powołał decyzją 2-03 z 21 maja 2003 r. wspomniany zespół zadaniowy (dokumenty niepublikowane). 1 M. Karpowicz, Jednostka do zwalczania przestępczości prze- 7 Informacje podane za odpowiedzią sekretarza stanu w Mi- ciwko zabytkom: zbędna potrzeba czy niezbędna konieczność. nisterstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji Andrzeja „Rzeczpospolita”, 31.05.2007. Brachmańskiego na interpelację nr 7141 posła na Sejm RP 2 Dane za: M. Frydrych, Zagrożenia. Kradzieże dóbr kultury w la- IV kadencji Alfreda Owoca w sprawie przeciwdziałania kra- tach 1990-1996”, [w:] „Cenne Bezcenne Utracone” nr 2/1997. dzieżom dóbr kultury i historii, z 14 maja 2004 r. 3 Statystyki dotyczące kradzieży dokonywanych u osób pry- 8 Porozumienie z 3 listopada 2004 r. pomiędzy Ministrem watnych zostały zaburzone w opisywanym okresie przez Finansów, Ministrem Kultury, Komendantem Głównym zmianę sposobu rejestrowania zdarzeń. Do dnia dzisiejsze- Policji i Komendantem Głównym Straży Granicznej w spra- go rzeczywista skala kradzieży muzealnych nienajlepiej wie współdziałania w zwalczaniu nielegalnego wywozu pozwala się ująć w roczne statystyki. Można obliczyć licz- za granicę lub przywozu z zagranicy zabytków (Dz.U. KGP bę kradzieży dokonanych na ekspozycjach, jednak stra- 04.21.135). ty obiektów przechowywanych w magazynach są ujaw- 9 Porozumienie Generalnego Konserwatora Zabytków i Ko- niane znacznie rzadziej i często nie da się określić, kiedy mendanta Głównego Policji z 10 marca 2005 r. w sprawie nastąpiły. współdziałania w zakresie zapobiegania i zwalczania prze- 4 Być może wynikało to z braku penalizacji zniszczenia za- stępczości skierowanej przeciwko zabytkom (Dz.U. KGP bytku. Ten temat nie będzie jednak rozwijany. W niniejszym 05.6.29). tekście omówiono problemy przestępczości przeciwko za- 10 Narodowy Instytut Dziedzictwa w praktyce realizuje po- bytkom ruchomym, nie podejmując tematu niszczenia sta- stanowienia obu porozumień, zgodnie z zapisami statutu nowisk archeologicznych i innych zabytków nieruchomych. nadanego przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego. 5 Nie wymieniono wszystkich przepisów karnych z ustawy Pewne ich zapisy stały się nieaktualne, obecnie nie funkcjo- o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a jedynie te, nuje już większość jednostek resortu kultury wymienionych które w pierwszej kolejności mogą dotyczyć zabytków ru- w porozumieniach, nie istnieje także Biuro Taktyki Zwalcza- chomych będących osnową tego artykułu. nia Przestępczości w Komendzie Głównej Policji. 6 Zarządzeniem nr 54 Prezesa Rady Ministrów 30 kwietnia 11 Zespół powstał w ramach realizacji zadań wymienionych 2002 r. utworzono zespół Międzyresortowe Centrum do w rządowym programie ograniczania przestępczości i aspo- spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej i Mię- łecznych zachowań „Razem bezpieczniej” w obszarze „Ochro- dzynarodowego Terroryzmu, a na podstawie par. 4 tego na dziedzictwa narodowego przed kradzieżami, dewastacją dokumentu minister spraw wewnętrznych i administracji i nielegalnym wywozem”.

197 realizacje

12 W województwach: małopolskim, śląskim, łódzkim, pomor- 23 Projekt „Object ID Standard” jest standardem gromadzenia skim, dolnośląskim oraz w Komendzie Stołecznej Policji. i zapisu danych dotyczących przedmiotów kultury material- 13 Model półkodeksowy oznacza, że większość przepisów karnej utworzonym w celu identyfikacji obiektów utraconych nych w danym zakresie nie znajduje się w kodeksie karnym w wyniku przestępstwa lub innych zdarzeń losowych. System będącym podstawowym narzędziem organów ścigania, lecz ten jest promowany i zalecany przez Komendę Główną Poli- zapisano je w odrębnych ustawach, w tym przypadku usta- cji, FBI, Scotland Yard, Interpol, UNESCO i ICOM. Object ID wie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. jest znakiem towarowym J. P. Getty Trust, którego użycie jest 14 J. Koj, Casus Mokrej, [w:] W. Brzeziński, Z. Kobyliński (red.), zabronione bez zgody ICOM. W październiku 2004 roku obie Wykrywacze metali a archeologia, Warszawa 1999. instytucje podpisały w tej sprawie stosowne porozumienie. 15 Włączonego do Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji 24 Więcej o programie pod adresem: www.bezpiecznezbiory.eu. Zabytków 1 stycznia 2007 r. 25 W treści artykułu nie uwzględniono szczegółowych zadań 16 Z rejonów krajów najbardziej zagrożonych przestępczością Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, przeciwko dziedzictwu archeologicznemu, które zostały który jest bezpośrednim spadkobiercą instytucji powołanych wyznaczone na podstawie danych przekazanych przez woje- do współpracy z organami ścigania i służbami munduro- wódzkich konserwatorów zabytków. wymi w zakresie ochrony zbiorów publicznych przed prze- 17 W latach 2008-2012 przeszkolono w analogiczny sposób po- stępczością. Początkowo jego zadania polegały na ochronie nad 160 funkcjonariuszy Straży Granicznej i Służby Celnej. muzeów przed kradzieżami i pożarami oraz ewidencji strat W roku 2012 rozpoczęto serię szkoleń dla policjantów z ko- i organizowaniu konwojów dzieł sztuki, następnie rozszerzo- mend powiatowych, na przełomie lutego i marca przeszko- no te obowiązki o biblioteki, archiwa i obiekty sakralne. Do lono ok. 60 funkcjonariuszy KPP w Ciechanowie, w kwietniu jego obowiązków należy także prowadzenie „Krajowego wy- odbyło się szkolenie w KPP w Pułtusku. kazu zabytków skradzionych oraz wywiezionych za granicę 18 Jeszcze pod szyldem Krajowego Ośrodka Badań i Dokumen- niezgodnie z prawem”. W zakresie zapobiegania i zwalcza- tacji Zabytków, w 2007 r. nia przestępczości przeciwko zabytkom ruchomym jest więc 19 NID wciąż pozostaje jedyną instytucją państwową w tym głównym współpracownikiem służb mundurowych. Należy programie, jednym z dwóch partnerów, którzy nie chronią zaznaczyć, że opisane działania NID nie wkraczają w obszar swojego znaku towarowego. obowiązków NIMiOZ. Obie instytucje współpracują na bie- 20 Między innymi w ramach Biuletynu wysłanego do ok. 5000 żąco, uczestnicząc również w organizowanych przez siebie supersprzedawców (najaktywniejszych sprzedawców). przedsięwzięciach. Pominięcie szczegółowej charakterysty- 21 Więcej o współpracy NID i Allegro: M. Sabaciński, Zasady ki Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów współpracy Narodowego Instytutu Dziedzictwa z portalem Al- wynika z faktu, iż nie jest on następcą Ośrodka Dokumentacji legro w zwalczaniu nielegalnego obrotu zabytkami archeolo- Zabytków w żadnym z aspektów, od 1992 r. zachował ciągłość gicznymi, [w:] Stop przestępczości przeciwko dziedzictwu. Dobre swej misji. Działania NIMOZ i jego poprzedników w walce praktyki i rekomendacje, Warszawa 2011. o bezpieczeństwo zbiorów publicznych są trudne do przece- 22 Stop przestępczości przeciwko dziedzictwu. Dobre praktyki i re- nienia i były wielokrotnie opisywane (patrz. seria wydawni- komendacje, Warszawa 2011. cza „Cenne, bezcenne, utracone”).

Summary concerned. Effective fighting of such crime requires continuous professionalisation and close co-operation with the scientific The decade of new challenges. Successor of environment and experts in the protection of monuments. The the Centre for Documentation of Monuments establishment of specialised units in the Police, the Civil Service in the fighting of crime against monuments and the Border Guard led to the improvement of the effective- ness of their operations in the last few years. Offences against he transformations of the system in the 1990s resulted in archaeological heritage turned out to be one of the present-day Ta significant change of the scale and specific nature of the challenges with regard to crime fighting. The National Heri- danger of crime against objects of heritage. The consequences tage Board of Poland co-operates actively with the Police and of the said process were transformations of central institutions border services to that extent by organising specialist training responsible for the protection of monuments and the passing courses, issuing training materials and opinions, giving profes- of the Law on the protection and care of monuments, which sional advice on particular criminal cases and initiating a series contained a new definition of the monument and an updated of educational projects targeted at a wide group of recipients. list of crimes and offences against heritage. As regards crime Regular co-operation with the Allegro website was also estab- fighting measures, the last decade saw the establishment of lished and the three-year Polish-Norwegian training project the interministerial task force for the fighting of crime against “Legal and illegal trade in cultural property” was completed. cultural property and the National Team for the Fighting of One of the most topical challenges is the identification of stolen Crime Against National Heritage in the General Headquarters objects of heritage. This is why the National Heritage Board of the Police. Two unprecedented interministerial agreements of Poland, a depositary of the national resource of information regarding the rules of co-operation of uniformed services and on heritage, is an institution that can contribute to the solving the Ministry of Culture in the fighting of crime against monu- of many criminal cases, and the international co-operation of ments were signed, too. The advancing specialisation of state NHMP makes it possible to conduct the identification process services resulted from the specific nature of the kind of crime on a European scale.

198