Zbornik Radova Sa 10

Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera – Subotica

''IKT U VASPITANJU I OBRAZOVANJU, SPORTU I MEDICINI''

"ICT IN EDUCATING AND SCHOOLING CHILDREN, SPORTS AND MEDICINE"

ZBORNIK RADOVA SA 10. MEĐUNARODNE INTERDISCIPLINARNE STRUČNO-NAUČNE KONFERENCIJE ''HORIZONTI'' 2018.

COLLECTED PAPERS FROM 10th INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY SCIENTIFIC CONFERENCE "HORIZONS" 2018

Subotica, 11-12. maj 2018.

Subotica, on 11th and 12th May, 2018

ZBORNIK RADOVA SA MEĐUNARODNE INTERDISCIPLINARNE STRUČNO- NAUČNE KONFERENCIJE: ''HORIZONTI'' 2018. Collected Papers from the International Interdisciplinary Scientific Conference: ''HORIZONS" 2018

Izdavač / Pyblished by VISOKA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA ZA OBRAZOVANJE VASPITAČA I TRENERA – SUBOTICA College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica

Glavni i odgovorni urednik / Editor-in-Chief Dr Slavoljub Hilčenko / PhD Slavoljub Hilcenko, [email protected]

Organizacioni odbor / Conference Organizational Board Dr Nadežda Rodić, direktor, dr Jasmina Knežević, dr Nataša Čamprag, dr Slavica Kostić, dr spec. Liljana Sokolova, dr Sandra Vujkov, Nebojša Jakovljević, dipl. ing.., Marija Mileusnić, Branko Medić, Doma Čović, dr Slavoljub Hilčenko

Stručno-naučni odbor / Professional-Scientific Committee Dr Snezana Barjaktarović-Labović, Fakultet za prehrambenu tehnologiju, bezbjednost hrane i ekologiju, Podgorica (Crna Gora) Dr hab. Jolanta Wilsz prof. UWMSC, Uczelnia Warszawska im. Marii Sklodowskiej- Curie (Poljska) Prof. dr Milan Cvetković, Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja (Srbija) Doc. Dr. Jozef Zentko, The Faculty of Education of the Catholic University in Ružomberok (Slovačka) PhD Ковалев, Евгений, Московский педагогический государственный университет (Rusija) Prof. dr Slađana Anđelić, Visoka škola strukovnih studija, Subotica (Srbija) PhD. Christine Hilcenko, MRC Laboratory of Molecular Biology, Cambridge (Velika Britanija) Проф. д-р. Ангела Василеска, Факултет за туризам и угостителство, Охрид (Makedonija) Dr Hewilia Hewilia Hetmańczyk, Adiunkt, Uniwersytet Śląski czyk, w Katowicach (Poljska) Prof. dr. sc. Jasminka Zloković, Filozofski fakultet, Odsjek za pedagogiju, Rijeka (Hrvatska) Doc. Dr Olga Filatova, Владимирский государственный университет, Moskva (Rusija) Dr hab. Miroslaw Sbigniew Babiarz, Unwersytet Jana Kochanowskiego, Kielcach (Poljska) Dr Slavoljub Hilčenko, prof. struk. stud, Visoka škola strukovnih studija, Subotica (Srbija) PhD Julio Calleja-González, University of the Basque, Faculty of Sports Science (Španija) Dr Jasmina Knežević, prof. struk. stud, Visoka škola strukovnih studija, Subotica (Srbija) Ph.D., Wiktoria Sobczyk, AGH University of Science and Tehnology, Krakov (Poljska) Prof. Dr. sc. Anita Zovko, Sveučilište u Rijeci, Filozofski fakultet, Rijeka, (Hrvatska) Krzysztof Handkiewicz, Diplom-Physiotherapeut, Ribnitz-Damgarten (Nemačka) Doc. RNDR. Martin Malčik, Ph.D, VŠB – Tehnicka univerzita Ostrava (Češka) Dr hab. prof. UR Wojciech Walat, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów (Poljska) Doc. dr Tin Mudražija, Univerzitet u Mariboru, Filozofski fakultet (Slovenija) Doc. dr. sc. Ines Banjari, Prehrambeno-tehnološki fakultet Osijek (Hrvatska) Dr hab. Krzysztof Kraszewski, Uniwersytet pedagogiczny, Krakov (Poljska) Prof. dr. Matjaž Duh, Pedagoška fakulteta, Univerza v Mariboru (Slovenija) PhD. Maria Saridaki, National & Kapodistrian University of Athens (Grčka) Prof. dr Jukić Igor, Sveučilište u Zagrebu, Kineziološki fakultet (Hrvatska) Prof. Dr. Ahmet Karaarslan, Yildiz Technical University, Istanbul (Turska) PhD Sonja Kovačević, Univerzitet u Splitu, Filozofski fakultet (Hrvatska) Dr Nataša Cvijanović, Ministarstvo prosvete i kulture (Republika Srpska) M. Sc. Paula Stepien, Silesian University of Technology, Zabže (Poljska) Prof. dr Sanja Filipović, Fakultet likovnih umetnosti u Beogradu (Srbija) Prof. dr. Janko Čalić, University of Surrey, Guildford (Velika Britanija) Dr Sandra Vujkov, Visoka škola strukovnih studija, Subotica (Srbija) MMag. Dr. Rolf Laven, Pädagogische Hochschule, Wien (Austrija)

Lektor i korektor / Lecturer and Proof-reading Prof. dr Vojo Kovačević, Branko Medić

Grafički dizajn i prelom teksta / Lay-out and Typesetting Dr Slavoljub Hilčenko / Nebojša Jakovljević, dipl. ing.

Štampa / Printed by SatCIP, Vrnjačka Banja Tiraž: 200 primeraka / Printed in 200 copies

Organizator / Organized by: Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica

Konferenciju pomogli / Conference Supported by Pokrajinski sekretarijat za visoko obrazovanje i naučnoistraživačku delatnost AP Vojvodine / Department of Higher Education and Scientific Research Work of Autonomous Province of Vojvodina

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

REČ ORGANIZATORA

Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici organizuje desetu jubilarnu Međunarodnu interdisciplinarnu stručno-naučnu konferenciju ''10. HORIZONTI 2018'', pod sloganom ''IKT u vaspitanju i obrazovanju, sportu i medicini'' i na taj način iskazuje privrženost i istrajnost u negovanju visokih standarda u obrazovanju budućih generacija. Svima nama, koji baštinimo tuđa znanja i iskustva, dužnost je da sopstvena podelimo sa drugima. To je zadatak svakog čoveka, a za one, koji su izabrali prosvetarski poziv koji svoje polazište imaju u širokim humanim horizontima, to se podrazumeva. Živimo u vremenu u kojem su nam, zahvaljujući razvijenim informaciono-komunikacionim tehnologijama u vaspitanju i obrazovanju, sportu i medicini, milioni informacija, podataka i naučnih dostignuća dostupni jednim klikom dugmeta na našem računaru. Nikada ranije svet nije imao ovakve mogućnosti učenja, prikupljanja, sortiranja i analiziranja bezbrojnih informacija. Zahvaljujući internetu, dobili smo neverovatnu sveopštu civilizacijsku enciklopediju o kojoj su još pre svega nekoliko decenija mogli da sanjaju samo najmaštovitiji pisci naučne fantastike. Povezanost čovečanstva putem razmene informacija i društvenih mreža je došla tako naglo i brzo da nauka još uvek nije uspela realno da sagleda kako je do ove digitalne revolucije došlo i kolike, zapravo, neverovatne prednosti i koristi ona donosi, s jedne, ali i kakve moguće eventualne probleme može izazvati u budućnosti, s druge strane. I najposle, postavlja se pitanje na koje još uvek niko nema pravi odgovor, kako će se odraziti na dalji razvoj čovečanstva. Prema tome, možemo slobodno da zaključimo da konferencija objedinjava u sebi osnovne principe razmene informacija na kojima počiva čovekovo znanje, ali i naš prosvetni poziv u celini. Era interneta, čiji smo savremenici, omogućila je milijardama ljudi da budu u međusobnom kontaktu, međutim, ubeđeni smo da budućnost čovečanstva ne može biti zasnovana isključivo na razmeni digitalnih informacija, već i u živom kontaktu čoveka sa čovekom jer, jedino u neposrednoj razmeni znanja i iskustva, naša civilizacija može napredovati u punom smislu te reči. U svetu u kojem su sve informacije dostupne onima koji su željni znanja, mi kroz organizaciju ovog skupa idemo korak dalje, te tragaoce i stvaraoce dovodimo u neposredni kontakt, da ovde, pod krovom naše visokoobrazovne institucije, razmenjuju svoja iskustva, zajednički rade i napreduju. Paralelu sa aktuelnom izrekom, da ono što ne postoji na internetu zapravo ne postoji ni u životu, nalazimo u odvajkada utvrđenoj i opšteprihvaćenoj sentenci da se sve ono što nije zapisano vremenom gubi i nestaje ili se, prenošenjem putem usmenog kazivanja, neprestano menja. Štampanje ovog zbornika, dakle, ima za cilj upravo da rad i doprinos nauci svakog učesnika konferencije ostane na uvid i korist drugima i pokoljenjima koja dolaze. Uvereni smo da ''HORIZONTI'' predstavljaju značajan doprinos pedagoškoj nauci u oblastima kojima se naša škola bavi, te u tom kontekstu očekujemo da prezentovani radovi svedoče o rezultatima i dilemama savremenog obrazovnog procesa i otvaraju nova poglavlja u metodologiji prenošenja znanja.

DIREKTOR: Dr Nadežda Rodić, prof. struk. stud.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

WORD OF THE ORGANIZER

College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers in Subotica organizes tenth anniversary international interdisciplinary professional scientific conference "HORIZONS 2018'' under the slogan ''ICT in Educating and Schooling Children, Sport and Medicine'' and the way it expresses the commitment and persistence of high standards of education in the future generations. All of us, who inherited the knowledge and experience of others, have our duty to be our own companions and fellow researchers. It is the task of each person, and for those who have chosen to be educators as a vocation, to strive towards humane horizons. We live in a time where we are, thanks to advanced information and communication technologies in education, sport and medicine, we are overwhelmed with information, data and scientific research findings that are available at a click of a button on our personal computers. Never before has the world seen such achievements in learning, collecting, sorting and analysing of countless information. Thanks to the Internet, we get an amazing comprehensive civilization encyclopedia that only several decades ago our past generations could have dreamed of and the most imaginative writers of sci-fi novels could only write about. The intertwined nature of our humanity is reflected in the spread of information and social networks that emerged so abruptly and quickly that science has not been able to cope with it to and deal with these digital revolutionary steps occurring nowadays. In fact, it does bring unforseen benefits, on the one hand as well as possible eventual problems it might cause in the future, on the other hand. And finally, we now know that those are the questions that still nobody could respond to, but will be reflected in future development of mankind. Furthermore, we are free to conclude that the conference brings together the principles of information exchange based on our knowledge, but also bringing together people of the same vocational call as a whole. The Era of the Internet, whose timescales enabled millions of people to interfere with each other's interaction, however, we have determined that the future of mankind can not be based solely on digital information, but also in a living contact with man because, only in direct knowledge and experience exchange, our civilization moves forward to the full sense of the word. We ought to be competitive internationally where all information is accessible to those who are eager to learn, and we shall organise this meeting in the way that we shall go one step further, to organise and bring together creators in person here and now, under the roof our educational institution, we shall encourage exchange of personal experience, working together and prosperity. In line with the current saying that what is not on the Internet does not really exist in life, we find ourselves in a sealed and generally accepted reality that everything that has not been written out in time will be lost and disappear, or by passing on the verbal message it constantly changes. The printing of this collection, therefore, aims precisely that the work and contribution of the teaching of each participant of the conference remains to the insight and benefit of others and the coming generations. We are confident that ''HORIZONS 2018" present a significant contribution to education research in scientific fields that our college is involved in. In this context, we expect to witness the results, findings and educational processes that mark our era and open new chapters in the methodology of knowledge transfer.

DIRECTOR: PhD Nadežda Rodić, professor of vocational studies

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

SADRŽAJ ZBORNIKA / TABLE OF CONTENTS

______PLENARNI DEO / PLENARY PART

CRISTINE HILCENKO, F. WEIS, J.L. WAGSTAFF, S.M. FREUND, A.J. WARREN (United Kingdom)

MECHANISMS OF LATE CYTOPLASMIC 60S RIBOSOMAL – SUBUNIT MATURATION ...... 15 MEHANIZMI CITOPLAZMATIČNIH 60S RIBOSOMA – SAZREVANJE PODJEDINICE WOJCIECH WALAT (Polska)

FUNCTIONAL LITERACY - CHALLENGE FOR MODERN EDUCATION ...... 19 FUNKCIONALNA LITERACIJA – IZAZOV ZA MODERNO OBRAZOVANJE NАTАŠА CVIЈАNОVIĆ (Republika Srpska)

МОĆ RАNОG DЈЕТINЈSТVА I ZNАČАЈ RАNОG UČЕNЈА ...... 25 THE POWER OF EARLY CHILDHOOD AND THE IMPORTANCE OF EARLY LEARNING INES BANJARI (Hrvatska)

ULOGA INFORMACIJSKO-KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA U SUSTAVIMA ZDRAVSTVENE NJEGE – FOKUS NA ZEMLJE U RAZVOJU ...... 33 THE ROLE OF ICT IN HEALTH CARE SYSTEMS – FOCUS ON DEVELOPING COUNTRIES MILAN CVETKOVIĆ

IMPLEMENTACIJA KTK TESTA U PROCENI MOTORIČKIH SPOSOBNOSTI DECE U REPUBLICI SRBIJI ...... 42 IMPLEMENTATION OF KTK TESTS IN THE ASSESSMENT OF MOTOR ABILITIES OF CHILDREN IN THE REPUBLIC OF SERBIA

______SEKCIJA IZ OPŠTEOBRAZOVANE I PEDAGOŠKE PRAKSE / SECTION FOR GENERAL EDUCATION AND TEACHING PRACTICE

JASMINKA ZLOKOVIĆ, ANITA ZOVKO, JELENA VUKOBRATOVIĆ (Hrvatska)

PEDAGOŠKI I ANDRAGOŠKI ASPEKTI ODNOSA IZMEĐU DECE PREMA OSTARELIM RODITELJIMA ...... 55 PEDAGOGICAL AND ANDRAGOGICAL ASPECTS OF THE RELATIONSHIP BETWEEN CHILDREN AND THEIR ELDERLY PARENTS WALDEMAR LIB (Polska)

MOST IMPORTANT FEATURES OF DIDACTIC SOFTWARE IN TEACHERS’ OPINION – RESEARCH REPORT ...... 63 NAJVAŽNIJE KARAKTERISTIKE DIDAKTIČNOG SOFTVERA PO MIŠLJENJU NASTAVNIKA – IZVEŠTAJ O ISTRAŽIVANJU

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

JERNEJA HERZOG, MATJAZ DUH (Slovenija)

ANALYSIS OF THE USE OF ICT FOR THE VISUALIZATION OF ART WORK IN ELEMENTARY SCHOOL ...... 73 ANALIZA KORIŠĆENJA IKT ALATKI ZA VIZUALIZACIJU RADA UMETNOSTI U OSNOVNOJ ŠKOLI TOMASZ WARZOCHA (Polska)

INFORMATIONAL COMPETENCE OF THE TEACHER AS A PRECONDITION FOR THE QUALITY OF ACADEMIC EDUCATION ...... 81 INFORMACIONA KOMPETENCIJA NASTAVNIKA KAO PREDUSLOV ZA KVALITET U AKADEMSKOM OBRAZOVANJU EVGENY KOVALEV (Росси́ я) METHODOLOGY FOR ASSESSING STUDENTS' PROFESSIONAL COMPETENCIES USING ICT TOOLS ...... 87 METODOLOGIJA ZA OCENJIVANJE PROFESIONALNE KOMPETENCIJE STUDENATA KORIŠĆENJEM IKT ALATA TOMASZ WARCHOŁ (Polska)

NON-FORMAL EDUCATION IMPLEMENTED BY MEANS OF INTERACTIVE WORKSHOPS ...... 95 NEFORMALNO OBRAZOVANJE IMPLEMENTIRANO KROZ INTERAKTIVNE RADIONICE KRYSTIAN TUCZYŃSKI (Polska)

E-LEARNING SOLUTIONS IN POST-SECONDARY EDUCATIONAL SPACE USING UNIVERSITY OF RZESZÓW AS AN EXAMPLE ...... 101 REŠENJA ZA E-UČENJE U OBRAZOVNOM PROSTORU NAKON SREDNJE ŠKOLE – KORISNI PRIMERI SA UNIVERZITETA U ŽEŠOVU MIROSŁAW BABIARZ, PAWEŁ GARBUZIK (Polska)

SOCIAL INVOLVEMENT AS A CHALLENGE FOR EDUCATION ...... 110 DRUŠTVENO POVEZIVANJE KAO IZAZOV ZA OBRAZOVANJE ROLF LAVEN (Österreich)

COMMUNICATING VIA GRAPHIC NOVEL – A WORKSHOP SERIES ...... 117 LJUDI I SLIKE, KOJI POKREĆU – GRAFIČKA NOVELA U EGZILU JELENA BLANUŠA, JASMINA KNEŽEVIĆ, DIJANA KRSTIĆ

PRIMENA INTERVENCIJA POZITIVNE PSIHOLOGIJE ZA POVEĆANJE PSIHOLOŠKOG BLAGOSTANJA STUDENATA ...... 127 USING THE POSITIVE PSYCHOLOGY INTERVENTION FOR ENHANCING SUBJECTIVE WELL-BEING AMONG STUDENTS VESNA BARZUT, JELENA BLANUŠA

UPOTREBA JEDNOKRATNE INTERVENCIJE ZA USPOSTAVLJANJE POZITIVNE SLIKE TELA KOD ADOLESCENTKINJA ...... 135 THE USE OF A SINGLE INTERVENTION IN THE FORMATION OF A POSITIVE BODY IMAGE IN ADOLESCENTS

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

ISIDORA KORAĆ

INFORMACIONO-OBRAZOVNE TEHNOLOGIJE I HORIZONTALNO UČENJE VASPITAČA I NASTAVNIKA ...... 142 EDUCATIONAL INFORMATION TECHNOLOGIES AND HORIZONTAL LEARNING OF NURSERY AND SCHOOL TEACHERS JASMINA KNEŽEVIĆ, NADEŽDA RODIĆ

ULOGA RODITELJA U FORMIRANJU NAVIKA I ODNOSA PREMA HRANI KOD DECE ...... 149 THE ROLE OF PARENTS IN THE FORMATION OF GOOD HABITS AND RELATIONSHIP TO FOOD IN CHILDREN NATALIJA BUDINSKI, DRAGICA MILINKOVIĆ, MIRJANA JOVIČIĆ, JAROSLAVA BUDINSKI-SIMENDIĆ, NEVENA VUKIĆ

PRIMENA MATEMATIČKOG MODELOVANJA U NASTAVI KAO PUT U INTERDISCIPLINARNO OBRAZOVANJE ...... 156 APLICATION OF MATHEMATICAL MODELLING IN THE INTERDISCIPLINARY EDUCATION NATALIJA SKROFANOV, DIJANA BRUSIN

LOGOMOTORIČKA IGRA U FUNKCIJI STIMULACIJE RAZVOJA GOVORNIH ORGANA PREDŠKOLSKOG DETETA ...... 162 A LOCOMOTOR GAME IN THE FUNCTION OF STIMULATING THE DEVELOPMENT OF THE SPEECH ORGANS OF A PRESCHOOL CHILD MILICA VOJVODIĆ, SANJA FILIPOVIĆ

KOMPETENCIJE LIKOVNOG PEDAGOGA U SVETLU SAVREMENE METODIČKE PRAKSE ...... 169 THE COMPETENCES OF THE ART TEACHER IN THE LIGHT OF CONTEMPORARY METHODIC PRACTICE SLAĐANA MILENKOVIĆ

BASNA U VRTIĆU ...... 181 FABLE IN KINDERGARTENS SLAVICA KOSTIĆ, TAMARA POPADIĆ

NTC SISTEM UČENJA NA PREDŠKOLSKOM UZRASTU ...... 187 NTC LEARNING SYSTEM AT PRESCHOOL AGE SUZANA JOVANOVIĆ

ODNOS LEKSIKE I GRAMATIKE U NASTAVI SRPSKOG KAO STRANOG JEZIKA .... 196 THE RELATION BETWEEN VOCABULARY AND GRAMMAR IN TEACHING SERBIAN AS A FOREIGN LANGUAGE VESNA TODOROV, IVAN TOMIĆ

RAZVOJ GOVORA I PRIMENA OBRAZOVNIH TEHNOLOGIJA: RAZUMEVANJE SMISLA U PRIČI I PRIČANJU ...... 203 SPEECH DEVELOPMENT AND EDUCATIONAL TECHNOLOGIES APPLICATION: UNDERSTANDING MEANING IN STORIES AND STORYTELLING

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

VOJO KOVAČEVIĆ

LIRSKE PESME BRANKA RADIČEVIĆA ...... 211 THE LYRICS OF BRANKO RADICEVIC BRANKO MEDIĆ

VIKI KAO SREDSTVO KOOPERATIVNOG UČENJA...... 219 WIKI AS MEANS OF COOPERATIVE LEARNING

______SEKCIJA ZA FIZIČKO VASPITANJE I SPORT / SECTION FOR PHYSICAL EDUCATION AND SPORT

MILENKO JANKOVIĆ, DUŠAN STUPAR, BOJAN MILOŠEVIĆ

POVEZANOST TELESNE MASE I POTKOŽNOG MASNOG TKIVA SA KRETNOM AKTIVNOŠĆU DEČAKA U VRTIĆU ...... 231 THE IMPACT OF BODY AND FATTY TISSUE ON THE ACTIVITY OF CHILDREN IN KINDREGARTEN SAVA MAKSIMOVIĆ

RELACIJE SOCIJALNOG I POSTURALNOG STATUSA PREDŠKOLSKE DECE ...... 239 THE IMPACT OF SOCIAL STATUS ON THE POSTURAL STATUS IN PRESCHOOL CHILDREN TIN MUDRAŽIJA (SLOVENIJA)

GERMAN CLUBS AND THEIR PIONEERING ROLE IN FIRST ORGANIZED FOOTBALL CLUBS IN SLOVENIA (1898-1914) ...... 246 NEMAČKI KLUBOVI I NJIHOVA PIONIRSKA ULOGA U ZAČECIMA ORGANIZOVANOG FUDBALA U SLOVENIJI (1898-1914) SNEŽANA RUŽIĆ, NATAŠA BRANKOVIĆ, NEBOJŠA ĐOŠIĆ

POVEZANOST UHRANJENOSTI I ANTROPOMETRIJSKIH KARAKTERISTIKA DECE STARIJEG ŠKOLSKOG UZRASTA ...... 255 RELATIONSHIP BETWEEN QUALITY NUTRITION AND ANTHROPOMETRIC CHARACTERISTICS IN SECONDARY SCHOOL STUDENTS SANDRA VUJKOV, ZORAN MILIĆ

INCIDENCA I NAJČEŠĆI UZROČNICI JAVLJANJA NARUŠENIH DRŽANJA TELA ..... 262 THE INCIDENCE AND THE MOST FREQUENT CAUSES OF MPAIRED POSTURAL STATUS MIROSLAV SMAJIĆ, MILAN BARBIR, BRANKO ĐUKIĆ

STRUKTURA MOTORIČKIH I FUNKCIONALNIH SPOSOBNOSTI MUŠKE JUNIORSKE BADMINTON SELEKCIJE ...... 270 THE STRUCTURE OF MOTORIC AND FUNCTIONAL ABILITIES OF THE JUNIOR MALE BADMINTON NATIONAL TEAM

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

DRAGANA LABUDOVIĆ, SANJA MANDARIĆ, STANIMIR STOJILJKOVIĆ

FIZIČKA AKTIVNOST DECE PREDŠKOLSKOG UZRASTA KROZ PLES I POKRET ..... 278 PHYSICAL ACTIVITY OF PRESCHOOL CHILDREN THROUGH DANCE AND MOVEMENT ZORAN MILIĆ, SANDRA VUJKOV, JOSIP LEPEŠ, SZABOLCS HALAŠI

RAZLIKE U NEKIM ANTROPOMETRIJSKIM PARAMETRIMA I NIVOU FIZIČKE AKTIVNOSTI DEČAKA SPORTISTA UZRASTA 10-12 GODINA ...... 285 DIFFERENCES IN SOME ANTHROPOMETRIC PARAMETERS AND THE LEVEL OF PHYSICAL ACTIVITIES IN 10 TO 12 YEAR OLD CHILDREN DUŠAN STUPAR, MILENKO JANKOVIĆ

STRUKTURALNA ANALIZA ATLETSKE DISCIPLINE BACANJE KOPLJA ...... 295 STRUCTURAL ANALYSIS OF ATHLETIC DISCIPLINE JAVELIN THROW NEBOJŠA ĐOŠIĆ, VESELIN BUNČIĆ, SNEŽANA RUŽIĆ

POVEZANOST EKSPLOZIVNE SNAGE TIPA SKOČNOSTI I AEROBNE IZDRŽLJIVOSTI STUDENATA ...... 301 CORELATION OF EXPLOSIVE JUMPING POWER AND AEROBIC ENDURANCE IN STUDENTS VESELIN BUNČIĆ

NAPREDAK BRZINSKO - SNAŽNIH KARAKTERISTIKA KOD DEČAKA UZRASTA OD SEDAM DO OSAM GODINA ...... 309 PROGRESS IN SPEED-STRENGTHENING CHARACTERISTICSIN 7-8 YEAR OLD CHILDREN

______SEKCIJA ZA MEDICINU I NUTRICIONIZAM / SECTION FOR MEDICINE AND NUTRITION

BILJANA GLIGOROVA, LEONORA JEGENI (Makedonija)

NAJZASTUPLJENIJI POREMEĆAJI ZDRAVSTVENOG STANJA UČENIKA U REPUBLICI MAKEDONIJI ...... 319 MOST COMMON HEALTH DISORDERS AMONG PRIMARY SCHOOL CHILDREN IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA JOVANA PETROVIĆ, NENAD STAVRETOVIĆ, ANDREA ĐUKIN, MILICA MIHAILOVIĆ

ZNAČAJ ODRŽAVANJA SPORTSKO-REKREATIVNIH POVRŠINA U GRADU...... 324 THE IMPORTANCE OF MAINTENANCE OF SPORT AND RECREATIONAL SURFACES IN THE CITY HAJNALKA POŽAR

INFORMATIČKE APLIKACIJE U SESTRINSKOJ EDUKACIJI I PRAKSI...... 331 INFORMATIC APPLICATIONS IN NURSING EDUCATION AND PRACTICE

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

SLAĐANA ANĐELIĆ

MOTO NAPISANOG I OBJAVLJENOG RADA: ISTINA, ISTINA I SAMO ISTINA ...... 339 MOTTO OF EACH WRITTEN AND PUBLISHED PAPER: TRUTH, TRUTH AND NOTHING BUT THE TRUTH NATAŠA ČAMPRAG SABO, KAROLINA BERENJI, NATAŠA SEKULIĆ

ANALIZA UNOSA TEČNOSTI I NAPITAKA U POPULACIJI STUDENATA ...... 346 FLUIDS INTAKE AND BEVERAGE CONSUMPTION AMONG COLLEGE STUDENTS NENAD STAVRETOVIĆ, JOVANA PETROVIĆ, MILICA MIHAILOVIĆ

LEKOVITO I ZAČINSKO BILJE ...... 352 HERBS AND SPICES LJILJANA BEATOVIĆ

MLEKO U ISHRANI ...... 359 MILK IN HUMAN NUTRITION LILJANA SOKOLOVA, DUŠKO SIMIĆ, SANJA ŠUMONJA, NEBOJŠA JAKOVLJEVIĆ

PUŠENJE, SOCIOEMOTIVNE KARAKTERISTIKE I UHRANJENOST POPULACIJE STUDENATA U SUBOTICI ...... 366 SMOKING, SOCIO-EMOTIONAL CARACTERISTICS AND NUTRITION OF THE STUDENT POPULATION IN SUBOTICA ______STUDENTSKA POSTER SEKCIJA / POSTER SECTION OF STUDENTS

MARINA CVIJANOV, ALEKSANDRA KRMPOTIĆ, MENTOR: SLAVOLJUB HILČENKO

PROSTORNE RELACIJE: U, NA, PORED ...... 377 WORDS REFERRING TO SPACE RELATIONS: IN, ON, NEXT TO

TATJANA SAVIĆ, SUZANA KENJEREŠ, DRAGINJA MARKOVIĆ, GABRIELA BALINT MENTORI: LILJANA SOKOLOVA I MILENA GAVRILOVIĆ

HIGIJENSKI STATUS RESTORANA KOLEKTIVNE ISHRANE POTENCIJALNI RIZIK PO ZDRAVLJE KONZUMENATA ...... 380 HYGIENE STATUS OF COLLECTIVE FOOD RESTAURANTS, POTENTIAL RISK FOR CONSUMERS HEALTH

SLAĐANA RAIČEVIĆ, TIJANA ZORIĆ, RUŽICA RAIČEVIĆ, IVANA CRNKOVIĆ, MARTINA FEHER, IVAN KATANČIĆ MENTORI: LILJANA SOKOLOVA I MILENA GAVRILOVIĆ

INFORMISANOST I PRIMENA ALTERNATIVNIH NAČINA ISHRANE KOD POPULACIJE MLADIH ...... 382 AWERENESS AND APPLICATION OF ALTERNATIVE WAYS OF NUTRITION AMONG SUBOTICA’S YOUNG POPULATION

INDEKS AUTORA / INDEX OF AUTHORS ...... 385

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 577.122:616.71 10. međunarodna konferencija Plenarni rad / 15 -18 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 25.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 05.02.2018.

MECHANISMS OF LATE CYTOPLASMIC 60S RIBOSOMAL – SUBUNIT MATURATION

Cristine Hilcenko 1,3,4, F. Weis 1,3,4, J.L. Wagstaff 2, S.M. Freund 2, A.J. Warren 1,3,4 1Cambridge Institute for Medical Research, Hills Road, Cambridge, CB2 0XY, UK. 2Medical Research Council Laboratory of Molecular Biology, University of Cambridge, Francis Crick Avenue, Cambridge Biomedial Campus, Cambridge, CB2 0QH, UK. 3Department of Haematology, University of Cambridge, Cambridge, United Kingdom. 4Wellcome Trust-Medical Research Council Stem Cell Institute, University of Cambridge, Cambridge, United Kingdom

Abstract: Our goal is to elucidate the molecular mechanism of ribosome assembly in eukaryotic cells and to understand how defects in this process cause bone marrow failure and cancer predisposition. We have recently used single-particle cryo-electron microscopy (cryo-EM) to determine the molecular basis of Shwachman-Diamond syndrome (SDS), a human ribosomopathy that is associated with significant predisposition to leukaemia. To better understand the function of the SBDS protein at a molecular level, its structure and dynamic properties have been investigated in detail. Key words: ribosome, ribosomopathy, NMR, cryoEM.

Our goal is to elucidate the molecular mechanism of ribosome assembly in eukaryotic cells and to understand how defects in this process cause bone marrow failure and cancer predisposition. We have recently used single-particle cryo-electron microscopy (cryo-EM) to determine the molecular basis of Shwachman-Diamond syndrome (SDS), a human ribosomopathy that is associated with significant predisposition to leukaemia. To better understand the function of the SBDS protein at a molecular level, its structure and dynamic properties have been investigated in detail (Figure 1). NMR relaxation experiments revealed the dynamic motion of individual SBDS protein domains. The N- terminal domain of the SBDS protein tumbles semi-independently relative to domains II and III through a hinge that is centered within an N-terminal helix (5). We showed that SBDS functions as a cofactor for elongation factor-like GTPase 1 (EFL1) in removing the anti-association factor eIF6 from the subunit joining face of the large (60S) ribosomal subunit in the final step of late cytoplasmic maturation (Figure 2) (Finch et al., 2011,

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Shammas et al., 2003, Weis et al., 2015). We are currently interested in understanding the mechanism of eviction of Nmd3, another late cytoplasmic step in 60S ribosomal subunit maturation that is corrupted in human leukaemia. A complete understanding of the function of Nmd3, its interaction with the large ribosomal subunit and the mechanism of its release requires detailed structural information. We have recently used single-particle cryo-electron microscopy to obtain a map of native pre-60S ribosomal subunits carrying the Nmd3 protein. The local resolution for Nmd3 is around 4-5 Å. However, as no structures of Nmd3 are currently available, our maps still do not permit us to build an atomic model, although we are now able to clearly identify secondary structure elements. Our objective is to obtain a high-resolution structure of the Nmd3 protein using NMR spectroscopy. This will allow us to build an atomic model into our maps of native pre-60S ribosomal subunit particles and provide new insights into the mechanism of Nmd3 release and how this is perturbed in human disease. It will provide new significant insights into the fundamental conserved mechanisms of ribosome assembly, its quality control and cancer biology. Our approach is to carry out the backbone resonance assignment of the Nmd3 protein to generate an initial CS-Rosetta model. We have already obtained high quality triple- resonance experiments and backbone resonance assignment is on going. In a second stage, we will acquire experiments to obtain side-chain resonance assignments and structural constraints (3D NOESYs) with the aim to determine a high-resolution solution structure of the Nmd3 protein.

Figure 1: Conserved interdomain motion of the SBDS protein.

(A) Quasi-independent mobility of domain I relative to domains II and III. The 15 -1 experimentally determined longitudinal relaxation rate N R1 (sec ) for human (blue circles) and yeast (red triangles) SBDS is plotted against human SBDS residue number. 15 -1 Black circles represent N R1 (sec ) values calculated for a simulated model in which the motion of domain I is completely independent of domains II and III. (B) Schematic representation of the quasi-independent mobility of domain I (red) relative to domains II and III (blue). Arrow indicates the hinge region at the N terminus of helix 5.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Figure 2: Schematic showing that SBDS cooperates with the GTPase EFL1 in the cytoplasm to catalyse release of the anti-association factor eIF6 from 60S subunit joining face to allow subunit joining and the formation of translation-competent 80S ribosomes. 40S subunit is coloured yellow, 60S subunit is coloured cyan, eiF6 is coloured red.

REFERENCES Finch, A. J., Hilcenko, C., et al. (2011). Uncoupling of GTP hydrolysis from eIF6 release on the ribosome causes Shwachman-Diamond syndrome, Genes Dev., 25(9): 917-929. Shammas, C., Menne, T. F., Hilcenko, C., et al. (2003). Structural and mutational analysis of the SBDS protein family: insight into the leukaemia-associated Shwachman-Diamond syndrome, J. Biol. Chem., 280, Issue 19, 19221-19229. Weis, F., Giudice, E., Churcher, M., Jin, L., Hilcenko, C., et al. (2015). Mechanism of eIF6 release from the nascent 60S ribosomal subunit, Nat. Struct. Mol. Biol., 22: 914-919.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

MEHANIZMI CITOPLAZMATIČNIH 60S RIBOSOMA – SAZREVANJE PODJEDINICE

Cristine Hilčenko 1,3,4 *

1Kembridž Institut za medicinska istraživanja, Kembridž, Ujedinjeno Kraljevstvo 3Departman za hematologiju, Univerzitet u Kembridžu, Kembridž, UK. 4"Welcome Trust-Medical" Istraživački Savet, Institut matičnih stanica, Univerzitet Kembridž, Kembridž, Ujedinjeno Kraljevstvo

Rezime: Cilj rada je da se razjasni molekularni mehanizam sastava ribozoma eukariotskih ćelija i da se shvati kako defekti u ovom procesu mogu da izazovu nedovoljnu produktivnost koštane srži te predispoziciju za razvoj karcinoma. Korišćena je jednočestična krio-elektron mikroskopija (krio-EM) za određivanje molekularne osnove (Shvachman-Diamond sindrom – SDS) s obzirom da ljudska ribozomopatija značajno utiče na predispozicije na leukemiju. Da bi se razumela funkcija SBDS proteina na molekularnom nivou, u ovom radu su istraženi njegova struktura i dinamičke osobine. Ključne reči: ribozomi, ribozomopatija, SDS, krio-EM.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 37.014.22 -053.8373.2.016 10. međunarodna konferencija Plenarni rad / 19 -24 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 21.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 03.01 .2018.

FUNCTIONAL LITERACY – CHALLENGE FOR MODERN EDUCATION

Wojciech Walat University of Rzeszów, Poland

Abstract: The article presents the characteristics of several types of functional illiteracy of a modern man (homo interneticus). In today's computerized world traditionally understood literacy is far insufficient, therefore there is an urgent need for the introduction of universal functional literacy in education. Key words: illiteracy, technical illiteracy, information society, modern education.

INTRODUCTION In various types of surveys Poland as a rule does not distinguish itself positively or negatively in the field of functional illiteracy. In many countries, the seriousness of the situation is recognized and dealt with in different ways, because it raises a fundamental question: whether a society in which a large percentage of people remain at almost preschool level is able to work rationally – direct its own life and collective life? Sources of this state of affairs are primarily seen in network communication, which is dominant today, hence a modern man is referred to as a man connected to the Internet, namely homo interneticus (internetus).

WHO IS HOMO INTERNETICUS? If at the moment anybody hearing the words homo interneticus may smile, because this is a relatively new term used to classify a man from a sociobiological perspective. In short, homo interneticus means a man connected to the global social network. It is assumed that this concept appeared for the first time on the BBC Two website in the section run by Alex Krotoski (2010). Taking into account expressions appearing mainly in popular science publications it can be stated that homo interneticus is a new form of human evolution, which is based on a high state of his communication skills – the foundation of vital functions is the connection to the network. The lack of connection not only makes it difficult, but even impossible for him to function in every dimension: personal, social and professional. 19

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

From an evolutionary point of view and emphasizing the unique communication skills of human (homo sapiens) four classifications can be determined: homo oralis, homo literalis, homo typographicus and homo interneticus. The term homo sapiens refers to people who appeared more than 1.4 million years ago and using handmade tools, including communication tools, were able to record the course of events (e.g. perform cave drawings and decorations distinguishing and differentiating items according to their destination and social status – but without the accompanying story, narration – they are completely illegible, and their meanings can only be guessed). Homo oralis is defined as the human species with a narrative (telling) communicative mode, developing concurrently since the emergence of homo sapiens. It was linguistic communication, which was probably the only way of cultural transmission up to approx. 4-3 thousand years BC. Then appeared homo literalis, which is a term used to describe people efficiently communicating by writing. Homo typographicus, in turn, means people using a modern mode of mass communication, fully developed over the last 150 years. The modern homo interneticus appeared with the invention of the WorldWideWeb. Surely, a human still speaks, writes and uses printed matter, but the creation and transmission of culture has changed fundamentally.

HOMO INTERNETICUS IS AN IGNORANT OF EDUCATION AND LIFE Our lives describe our philosophical image of the world. Philosophical literacy is embedded around the problem of being a well-read person and it is not about reading paper books only, but books in general, not only blogs and online hypertext, because this text, without the knowledge of the canon of the reading material, leads to chaos in thinking. This is clearly evidenced by the study of the state of readership in Poland in 2015, conducted by the National Library (Rakoski, 2015). It shows that as many as 63% of Poles had no contact with the book, and 37% read only one book.

In 2014, Spanish BBVA Foundation checked the scientific knowledge of the Europeans using 22 questions. The Poles gave an average of 11 correct answers, Italians and Spaniards were ranked behind us, the leaders – Danes, Germans, Dutch – knew the answer to 15 questions. Copernicus and Maria Skłodowska-Curie ''saved ''Poles from ''a great shame'' – only 7 percent of Poles believe that the Sun revolves around the Earth (in some countries this belief is shared by up to 20% of respondents).They were asked about the names of world-famous scientists, and only every fourth Pole could not mention any (only in Poland the Nobel Prize winner – Maria Skłodowska-Curie won this kind of a ranking by beating Albert Einstein). The other results were poor. Half of Poles believe that people lived as early as in the era of dinosaurs. Two-thirds claimed that antibiotics fight viruses. Only 30 % were able to select the right of the four answers to the question: what may a genetic disease in the family result in? (in Denmark, up to 80 %). Although Poles were generally in favor of scientific progress, they broke the record when it comes to

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' distrust towards scientists, most often stating that scientists cross ethical limits. More than half of respondents thought that way. Every third expressed the belief that scientists are lying and are dangerous.

The test also examined the numerical relationship between those who are in favour of evolutionism and the advocates of creationism in each country. On average, 63% of EU citizens believe that the man and the world are rather the result of evolution, 25% claim that this is the work of God (the rest did not give a definite response). In Poland, 37% of respondents leaned towards the evolution and 45 % opted for the creationist view. In this respect, this is an exception, because even in traditionally Catholic Italy and Spain more than half of the respondents declared evolutionism. Only the Americans turned out to be more creationistic (where the ratio was from 30 to 60%). At the same time, Poles are the most optimistic when it comes to the ability to reconcile the truths of faith with scientific knowledge.

In general, the Poles are doing quite well in reconciling faith with non-scientific beliefs. According to the CBOS1 research (Report, 2011) 33% believe in reincarnation (transmigration of souls), 61% in destiny (bad, good fortune). Much more often these people declared themselves as practicing Catholics than non-believers. More than half of Poles believe in superstitions. The most religious (practice several times a week) are two times more superstitious than non-practicing. The ranking of superstitions heralding success is as follows: keeping one’s fingers crossed, a chimney sweeper, a four-leaf clover, a talisman, the number 7. Among bad omens are a broken mirror, a black cat, a handshake across the threshold, the number 13, getting up on the wrong side of the bed. This could, of course, be considered as a nice cultural characteristics.

People who are completely mentally healthy, less educated, or with a higher education degree, cannot handle the reality that surrounds them. Small problems that can be solved on a regular basis with minimum funds grow rapidly to the size of a powerful tsunami in life. The man is ineffectual, helpless, confused, but ... when the frustration appears he often becomes demanding, impulsive, postulative and more and more steeped in aggression. Such functional and life illiterates cannot articulate what problem they need to struggle with, do not understand it and are looking for a kind of help, everywhere showing aggression and a demanding attitude (Functional illiteracy ... 2015)

TYPES OF ILLITERACY Technical illiteracy. M. Wińcza assumes that this type of illiteracy is related with the existence of close dependencies (...) between the rapid development of manufacturing techniques of metal structures and the increasing occurrence of breakdowns. Only a few breakdowns and damages arise without direct participation of human factor during the processing of the material into a finished product (hidden material defects, catastrophes,

1 Public Opinion Research Center 21

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' natural disasters, etc.). The basic cause of the breakdowns, a diverse range of losses (including human) results from improper human activities in the production process. They may result from ignorance, lack of proper knowledge or intentional activity in order to hide the drawbacks of the manufactured construction. In each of these causes the responsibility for the occurred breakdowns lies on people who lead to them and they take financial, criminal a widely-understood moral responsibility for the existing situation (Wińcza, 2008). The cause of this state is a commonly occurring functional illiteracy. A vast majority of students over 15 do not understand the weather maps and instruction manuals. They do not know how to read and prepare charts, diagrams and infographs (Programme... PISA, 2014). You may also meet the opinion that the Poles are not particularly a “technically advanced” society and if we omit the fact that it is quite easy to understand the origin of this stereotype (let us look at the state of industry in the country – it is not very developed, and if it is, it is rather in the form of an assembly line than a design and development office) it is worth considering how to improve this state of affairs and how to introduce technical literacy. Today, a young man cannot replace fuses in a car, does not distinguish between drills for wood and concrete, and panics at the thought of disassembling the computer case and replacing the hard drive. Is this because of the lack of technical classes at school relating to the ability of the implementation of basic technical activities, being in fact a rational use of knowledge in practice (Walat, 2006). Economic (entrepreneurship) illiteracy. In studies conducted by Millward Brown for the Institute of Freedom and Raiffeisen Bank in 2014 (Report: The state of economic knowledge...) surprising is not only a belief in the power of numbers seven and thirteen entwined with the lack of distinction by a Polish bank loan borrower between a percentage and a percentage point (this applies to 92% of respondents). Moreover, only one in three Poles knows that in our country there are two tax thresholds now, and barely one in five understands the principle that the entry into a higher threshold does not change the calculation of tax for all income earned in a given year. Every fourth respondent gave the correct level of last year’s inflation. The results of the research presented in the report prepared by the DB Maison (for the Kronenberg Foundation) (Report: The state of financial knowledge ... 2009) found that at least the awareness of the economic ignorance is big in Poland – and although we are aware of that, we do not do anything to increase this knowledge significantly. Only 1% of respondents rated their knowledge as very high, and 4% as high. 62% admitted that it is poor and very poor. The consequences are probably annoying in the sense of the individual, because eight in ten Poles frankly confess that they do not know how to plan their expenditure in order to achieve economic goals, e.g. to save a certain amount. The social consequences of economic illiteracy are also visible. When CBOS (Report: The obligations

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' of the state ...) asked the Poles in 2013, what obligations they have towards the state, paying taxes was mentioned by 76%. Even in 1999, 87% gave this answer. There are already social problems resulting from the economic illiteracy, for example, the Spanish Association of Entrepreneurs suggested that unskilled workers should be earning below the minimum allowable wage (...) In Spain, a million people do not have any preparation for the job, and yet they have to be paid as qualified people. Over the years of the economic boom, thousands of students abandoned education to work in construction industry or services and earn up to two thousand euros per month. Now they belong to the so-called ''neither-nor generation'' – young people who neither work nor learn. It is because of them, among other things, that the level of youth unemployment exceeded 50 percent in Spain. The Association of Entrepreneurs proposes that they were paid the lowest of all. People who are 25-30 years old now and did not finish school in childhood, cannot be paid at the same level as those prepared for the job – says Monica de Oriol, the president of the Association of Entrepreneurs (Portal: Forsal. pl, 2014).

ENDING The source of functional illiteracy is primarily the cyberspace of virtual world, which gives the illusion of not only communication with the real world and learning this world (not just reading, writing, counting), but also the illusion of understanding and living in this quasi-real world.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

BIBLIOGRAPHY

Functional illiteracy – the surrealism of postmodernism [http://napolowe.blogspot.com/2015/01/ analfabetyzm-funkcjonalny-surrealizmem.html] (07.2017). Lib, W. (2014). Communicative competence of pupils completing primary school in the field of technical terms, (in:) Edukacja – Technika – Informatyka, No 5, part 1, pp. 69-80. Portal, (2014). Forsal.pl. Spanish way to handle crisis – the minimum wage only for educated [https://odyssynlaertesa.wordpress.com/tag/analfabetyzm-ekonomiczny/] (07.2017). Report, July (2013). The obligations of the state towards the citizen and the citizen towards the state. CBOS, Warszawa [http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_104 _13.PDF] (07.2017). Report, July (2014). The state of economic knowledge of Poles – The Report of the Institute of Freedom and Raiffeisen Polbank. The report based on research conducted by Millward Brown [http://www.instytutwolnosci.pl/images/raporty/stan_wiedzy_ekonomicznej _Polakw.pdf] (07.2017). Report, September (2009). The state of financial knowledge of Poles. The report of quantitative research for The Kronenberg Foundation at City Handlowy. DB Maison [http://www.citibank.pl/poland/kronenberg/polish/ files/fk_badania_01.pdf?zoom_highlight=raport+wiedza+ekonomiczna+Polak%C3%B3w#search=%22rap ort%20wiedza%20ekonomiczna%20Polak%C3%B3w%22] (07.2017). Walat, W. (2006). Modeling of technology and informatics texbooks. Wyd. UR, Rzeszów. Wińcza, M. (2008). Technological illiteracy – ethical problems. Part 2. ''Przegląd Spawalniczy'' 2008/10, pp. 91-94 [http://www.rywal.com.pl/vademecum/36-vademecum /inne/72- analfabetyzm-techniczny.html] (07.2017). Report, September (2015). World Literacy Foundation – The Economic & Social Cost of Illiteracy [https://worldliteracyfoundation.org/wp-content/uploads/2015/02/WLF-FINAL- ECONOMIC-REPORT.pdf] (07.2017).

FUNKCIONALNA LITERACIJA – IZAZOV ZA MODERNO OBRAZOVANJE

Vojceh Valat Univerzitet u Žešovu, Poljska

Rezime: U članku su prikazane karakteristike nekoliko vrsta funkcionalne nepismenosti savremenog čoveka (homo interneticus). U današnjem kompjuterizovanom svetu tradicionalno shvaćena pismenost je nedovoljna, prema tome postoji hitna potreba za uvođenjem univerzalne funkcionalne pismenosti u obrazovanje. Ključne reči: nepismenost, tehnička nepismenost, informaciono društvo, moderno obrazovanje.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 159.922.72 - 053.2 37.032 - 053.2 10. međunarodna konferencija Plenarni rad / 25 -32 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 28.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 03.02 .2018.

МОĆ RАNОG DЈЕТINЈSТVА I ZNАČАЈ RАNОG UČЕNЈА

Nаtаšа Cviјаnоvić Мinistаrstvо prоsvјеtе i kulturе Rеpublikе Srpskе

Rеzimе: U rаdu sе rаzmаtrа vаžnоst prvih gоdinа živоtа dјеcе zа njihоv kаsniјi rаzvој u fizičkоm, intеlеktuаlnоm, еmоciоnаlnоm i sоciјаlnоm pоglеdu, tе rаzvојu gоvоrа i kоmunikаciје. Таkоđе, pоsmаtrаnе su kоristi оd ulаgаnjа u rаnо dјеtinjstvо nе sаmо zа diјеtе, nеgо i zа društvо u cјеlini, budući dа pоstојi visоkа sаglаsnоst еkоnоmskih stručnjаkа оkо pоstојаnjа uzајаmnоg оdnоsа izmеđu invеstirаnjа i ulаgаnjа u rаnо оbrаzоvаnjе dјеcе i kоristi zа društvо u pоglеdu finаnsiјskih i nеfinаnsiјskih еfеkаtа. Pored toga, ukаzuје se nа vаžnоst ulаgаnjа u rаnоm dјеtinjstvu, pоsеbnо imајući u vidu kоmplеksnоst fаktоrа kојi mоgu biti znаčајni u rаnоm vаspitаnju dјеcе, pоčеv оd rоditеlјskе uklјučеnоsti u rаzvојu dјеcе dо instituciоnаlnоg kоntеkstа i društvа u cјеlini kао stimulаtivnоg оkružеnjа zа učеnjе i rаzvој. Klјučnе riјеči: rаnо vаspitаnjе, аspеkti rаzvоја dјеcе, еfеkti rаnоg učеnjа, ulаgаnjе u rаnо оbrаzоvаnjе.

UVОD Sаsvim је rаzumlјivо zаštо sе pitаnju znаčаја rаnоg učеnjа zа diјеtе dаје tоlikа vаžnоst, štо smо mоgli i zаklјučiti nа оsnоvu mnоgоbrојnih istrаživаnjа (Campbell & Ramey, 1994, Barnett, 1995, Reynolds & Temple, 1996, Magnuson & Waldfogel, 2005, Frede, 1995, Mc Donald Connor et al., 2005, Loeb et al., 2004, Burger, 2010) kоја sе bаvе uprаvо оvim pitаnjеm. Prvе gоdinе živоtа оd suštinskе su vаžnоsti zа dјеtеtоv kаsniјi rаzvој, јеr u rаnоm rаzvојnоm pеriоdu dоlаzi dо burnоg rаstа i rаzvоја, tе uslјеd tоgа i dо јаvlјаnjа izrаžеnih prоmјеnа u fizičkоm, intеlеktuаlnоm, еmоciоnаlnоm, sоciјаlnоm pоglеdu. Таkо, nа primјеr, u pоglеdu fizičkоg rаstа u prvој gоdini živоtа prоmјеnе kоје sе јаvlјајu kоd dјеtеtа izrаžеniје su nеgо u bilо kојој drugој gоdini pоsliје.2 Zа intеlеktuаlni

2Kako bi senatore američkog Kongresa bolje upoznao sa značajem prvih godina života za dalji razvoj djeteta, u sesiji pod nazivom ''Ispitivanje medicinskog statusa i naučnih nalaza u prenatalnom i postnatalnom razvoju mozga i implikacije federalnih politika na dječiji razvoj'', dr Bendžamin Karson (Benjamin Carson), direktor dječije neurohirurgije u bolnici Džons Hopkins (Johns Hopkins) u Baltimoru je 1997. godine svoje izlaganje započeo upravo riječima: Zašto tek rođene bebe spavaju skoro 22 sata na dan i povremeno se probude da jedu? Vremenom, do svoje druge 25

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' rаzvој i rаzvој gоvоrа vаžnа је plаstičnоst nеrvоg sistеmа, kоја је nајvеćа u prvim gоdinаmа živоtа,3 јеr dјеtеtоv mоzаk tаdа imа nајvеću spоsоbnоst primаnjа i stvаrаnjа nеurоnskih vеzа izmеđu nеurоnа (sinаptоgеnеzа), štо u znаčајnој mјеri zаvisi i оd stimulаciја kоје diјеtе dоbiја putеm čulа ili putеm dјеčiје intеrаkciје. То pоtvrđuјu i ispitivаnjа cеrеbrаlnоg plаsticitеtа i еfеktа rаnе stimulаciје nа štаkоrimа (Rosenzwig & Bennett, 1996), kаdа su dоbiјеni rеzultаti upоrеđivаni i pоvеzаni sа dјеčiјim rаzvојеm, nаkоn čеgа su аutоri ukаzаli nа vаžnоst prvih 18 mјеsеci živоtа zа dаlјi rаzvој dјеtеtа. Nа slјеdеćој slici prikаzаn је rаzvој nеurоnskih vеzа i vriјеmе јаvlјаnjа sinаptоgеnеzе zа pојеdinе vrstе nеurоnа kојi su zаdužеni zа оdrеđеnе funkciје, gdје krivе nаglаšаvајu pеriоd kаdа је mоzаk nајоsјеtlјiviјi nа fоrmirаnjе rеlеvаntnih sinаpsi. Vidimо dа sе nеurоni vаžni zа rаzvој funkciје vidа i sluhа nајvišе grаnајu u pеriоdu оd drugоg dо оsmоg mјеsеcа dјеčiјеg živоtа, zа rаzvој funkciје gоvоrа dо prvе gоdinе živоtа, а zа višе kоgnitivnе funkciје tај pеriоd sе pоklаpа sа јаvlјаnjеm pоslјеdnjе fаzе u Piјаžеоvој tеоriјi kоgnitivnоg rаzvоја.

Grаfikоn 1. Vrеmеnskа dinаmikа fоrmirаnjа sinаpsi zа tri glаvnе funkciје.

Izvоr: Nelson, 2000. Prеmа: Shonkoff & Phillips, 2000: 188.

Таkо živоtnа iskustvа u rаnоm uzrаstu dјеtеtа imајu snаžаn krаtkоrоčаn i dugоrоčаn uticај nа оstаtаk živоtа dјеtеtа, bilо pоzitivаn ili nеgаtivаn (Vandekerckhove, 2013). То је јеdinstvеn pеriоd u kоmе mоzаk rаzviја оsnоvu zа dаlје učеnjе tоkоm ciјеlоg živоtа.

godine, oni trče unaokolo, pričaju, zadovoljno odgovaraju na komande roditelja. Ovo je ogromna i dramatična, najbrža promjena koja se javlja tokom cijelog kasnijeg života osobe. 3 Karson je na istom mjestu pojasnio fenomen ''plastičnosti mozga''. Zbog ove sposobnosti mozak može u prvim godinama da uradi stvari koje zreo mozak ne može. Slikovito naglašava da se ''svi neuroni nisu odlučili šta žele da rade kad odrastu, tako da mogu biti usmjereni da rade različite stvari'' i ukoliko se desi da se jedan dio mozga ošteti u ranom razvojnom periodu, funkciju oštećenog dijela mozga preuzima zdravi dio mozga. Karson je naveo primjer djevojčice kojoj je u postupku cerebralne hemisferoktomije odstranio jedan dio mozga i kod koje je zdravi dio mozga preuzeo funkcije odstranjenog dijela. 26

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

ZАŠTО ЈЕ VАŽNО ULАGАTI U RАNО DЈЕTINJSTVО Pоznаvаnjе dоstignućа nа pоlјu istrаživаnjа mоzgа, tе pоznаvаnjе vаžnоsti rаnоg uzrаstа i sаdržајnоg i pоdsticајnоg оkružеnjа zа dаlјi rаzvој, оbјаšnjаvа nеkе оd rаzlоgа zа оprаvdаnоst ulаgаnjа u rаnо dјеtinjstvо. Nа оsnоvu tih nаlаzа nаstаli su vеоmа vаžni dоkumеnti mеđunаrоdnih instituciја4 kојi su pоdstаkli mnоgе zеmlје dа pоsvеtе pојаčаnu pаžnju uprаvо uslоvimа i оkоlnоstimа u kојimа diјеtе оdrаstа, tе mоgućnоstimа uklјučivаnjа dјеcе u оrgаnizоvаnе instituciоnаlnе оblikе pоdrškе njihоvоm rаzvојu. Оvаkvе intеrvеnciје mоgu pоbоlјšаti ishоdе rаzvоја dјеcе i tо krоz ulаgаnjе u prеdškоlskе prоgrаmе i prоmоvisаnjе nајbоlјih prаksi kоје su u funkciјi zdrаvоg rаzvоја dјеtеtа, а kоје su zаsnоvаnе nа nаučnim dоkаzimа dо kојih su dоšli stručnjаci iz оblаsti pеdаgоgiје, psihоlоgiје, biоlоgiје, nеurоnаukе, аli i еkоnоmiје. Ipаk, ulаgаnjа mnоgih držаvа u оbrаzоvаnjе u tоm rаzvојnоm pеriоdu vrlо su niskа5. Оvај pаrаdоks оbrаzоvnе pоlitikе vrlо је slikоvitо prikаzаn nа slјеdеćеm grаfikоnu, kојi је nаstао tоkоm istrаživаnjа rаzvоја mоždаnih strukturа (Bruner, et al., 2004: 5), nа kоmе је prikаzаn rаzvој kоrtеksа i invеstirаnjе u оbrаzоvаnjе tоkоm оdrаstаnjа, gdје uоčаvаmо dа sе u prvih pеt gоdinа dјеtеtоvоg živоtа fоrmirа 85% mоždаnih strukturа, а dа su јаvnа ulаgаnjа u оbrаzоvаnjе dо pеtе gоdinе živоtа dјеtеtа nајmаnjа. То znаči dа su invеsticiје u оbrаzоvаnjе nајnižе u rаnоm dјеtinjstvu, štо stvаrа nеslаgаnjе izmеđu ulаgаnjа i prilikе dа sе utičе nа mоzаk u pеriоdu kаd је оn nајvišе spоsоbаn dа sе ''kuје'' i miјеnjа.

Grаfikоn 2. Rаzvој mоzgа i јаvnо ulаgаnjе u оbrаzоvаnjе u SАD-u.

Izvоr: Bruner, et al., 2004: 5.

4Pored Konvencije o pravima djeteta (Convention on the Rights of the Child, UN 1989), to su: Obrazovanje za sve (Education for All – UNESCO, 1990) i Kvalitetno obrazovanje za sve (Quality Educationfor All –UNESCO, 2000); zatim Snažan početak: obrazovanje u ranom djetinjstvu i njega I i II (StartingStrong I and II: Early Childhood Education and Care, OECD, 2001, 2006); Stanje djece svijeta 2003: Dječije učešće (The State of the World’s Children 2003: Child Participation, UNICEF 2003) i drugi (prema: Pašalić Kreso, 2011: 13). 5 U Evropskoj uniji su se prosječni ukupni javni rashodi za predškolsko vaspitanje i obrazovanje povećali sa 0,46% BDP-a 2006. godine na 0,52% BDP-a 2010. godine (Evropska komisija/Eurydice/Eurostat, 2014: 79). 27

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Pоstојi visоkа sаglаsnоst еkоnоmskih stručnjаkа оkо pоstојаnjа uzајаmnоg оdnоsа izmеđu invеstirаnjа i ulаgаnjа u rаnо оbrаzоvаnjе dјеcе i kоristi zа društvо u pоglеdu finаnsiјskih i nеfinаnsiјskih еfеkаtа (Bоdrоški Spаriоsu, 2007: 266). Таkо Fоgеl (Fogel), dоbitnik Nоbеlоvе nаgrаdе iz еkоnоmiје 1993. gоdinе, nаvоdi dа kvаlitеt rаnоg rаstа i rаzvоја dјеtеtа imа uticаја nа kvаlitеt pоpulаciје i zdrаvlје u оdrаslоm dоbu, оdnоsnо dа nеpоdsticајnо i nеstimulаtivnо оkružеnjе nаkоn rоđеnjа utičе nа pојаvu mеntаlnih bоlеsti, gојаznоsti i dеlinkvеnciје u оdrаslоm dоbu (Fraser Mustard, 2002). Таkоđе nаvоdi dа pоlitikе kоје оdmаh pо rоđеnju smаnjuјu štеtnе uticаје nа diјеtе kаsniје imајu višеstrukе kоristi u оdnоsu nа pојеdincа i društvо uоpštе. Lоngitudinаlnе studiје јаsnо pоkаzuјu dа vеćinа аsоciјаlnе оmlаdinе i оdrаslih pоkаzuјu prоblеmе u pоnаšаnju i dа је pоriјеklо tih prоblеmа gеnеrisаnо lоšim uslоvimа živоtа u rаnоm dјеtinjstvu, tе dа је i dјеčiје učеnjе оd prvih gоdinа živоtа uslоvlјеnо sоciјаlnim stаtusоm pоrоdicе u kојој diјеtе živi, pоsеbnо u pоglеdu rаzvоја gоvоrа, čitаlаčkih i mаtеmаtičkih spоsоbnоsti i vјеštinа (Karr-Morse & Wiley 1997, Case, Griffin, & Kelly, 1999, prеmа: ibidem). Pоrеd tоgа, studiје pоkаzuјu dа dјеcа kоја su rоđеnа u sirоmаštvu i kоја živе u nеhigiјеnskim uslоvimа, sа slаbоm mеntаlnоm stimulаciјоm tоkоm prvih mјеsеci živоtа, tе kоја imајu lоšu ishrаnu, dаlеkо čеšćе imајu uspоrеnо fizičkо i mеntаlnо nаprеdоvаnjе (ibidem). Istо tаkо, оd prvih gоdinа živоtа zаvisе i sоciјаlnе i еmоciоnаlnе vјеštinе kоје kаsniје utiču nа uspјеh u škоli i nа rаdnоm mјеstu, iаkо mi ''čеstо imаmо prеdrаsudе vјеruјući dа su sаmо kоgnitivnе spоsоbnоsti оd fundаmеntаlnоg znаčаја zа uspјеh u živоtu'' (Heckman, 2000) i dа su оnе tе kоје оdrеđuјu kаsniје kvаlitеt lјudskоg kаpitаlа. Еkоnоmski glеdаnо, invеstirаnjе u lјudski kаpitаl pоdrаzumiјеvа ulаgаnjе u vаspitаnjе i оbrаzоvаnjе i zdrаvlје čоvјеkа (Bоdrоški Spаriоsu, 2007: 265), pа sе оvаkvim invеstirаnjеm pоvеćаvа prоduktivnоst lјudi. Prеdmеt ispitivаnjа mnоgih еkоnоmskih studiја, а i drugih, uprаvо је bilо trаgаnjе zа оdgоvоrоm nа pitаnjе: ''U kојi nivо оbrаzоvаnjа trеbа ulаgаti dа bi sе dоbili nајviši prihоdi i nајvеći pоvrаt оd ulоžеnоg?'' Моždа nајpоznаtiја studiја kоја sе bаvilа оvim pitаnjеm јеstе studiја Džејmsа Hеkmаnа (James Heckman), dоbitnikа Nоbеlоvе nаgrаdе zа еkоnоmiјu 2000. gоdinе. Prеmа оvој studiјi, еkоnоmskа dоbit оd ulаgаnjа u kvаlitеtnо učеnjе vеćа је оd ulаgаnjа u оbrаzоvаnjе u bilо kојеm kаsniјеm sеgmеntu živоtа. Тоkоm živоtnоg ciklusа, ulаgаnjе nа svаkоm nivоu оbrаzоvаnjа stvаrа оdrеđеnе ishоdе nа svаkоm оd njih, аli sе tо ulаgаnjе оdrаžаvа i nа kаsniје nivое оbrаzоvаnjа, nа nаrеdnо učеnjе, štо Hеkmаn dеfinišе kао sаmоprоduktivnоst (self-productivity) kоја је оpеt vеzаnа zа prоduktivnоst ulаgаnjа u оbrаzоvаnjе, kоја zаvisi оd stаdiјumа оbrаzоvаnjа u kојi sе ulаžе. Оbrаzоvаnjе nа јеdnоm nivоu pоvеćаvа ili smаnjuје prоduktivnоst ulаgаnjа nа slјеdеćеm nivоu, štо ukаzuје nа pојаvu kоmplеmеntаrnоsti (complementarity) u оbrаzоvаnju (Cunha et al., 2005: 42). Hеkmаn је sа sаrаdnicimа, nа tеmеlјu еmpiriјskih dоkаzа, utvrdiо dа, kаkо pоstоје sеnzitivni i kritični pеriоdi u rаzvојu dјеčiјih spоsоbnоsti, tаkо pоstоје i sеnzitivni, pа čаk i kritični pеriоdi zа оbrаzоvnа ulаgаnjа kоја su sаmо u оdrеđеnоm pеriоdu ili intеrvаlu nајеfikаsniја (ibidem, pp. 53). Imајući u vidu dа је оvа studiја sprоvеdеnа u Аmеrici, еkspеrti iz Еvrоpе su, pо uzоru nа nаpriјеd nаvеdеnu studiјu, utvrdili dа pоstоје znаčајni

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' dоkаzi dа је оbrаzоvаnjе i usаvršаvаnjе u Еvrоpi nајvišе usmјеrеnо nа niskоkvаlifikоvаnu rаdnu snаgu, štо је čеstо nееfikаsnо, tе su pоstаvili hipоtеzu dа su stоpа prinоsа i uzrаst učеsnikа u оbrаzоvnоm prоcеsu u оbrnutо prоpоrciоnаlnоm оdnоsu (Woessmann, 2006: 5–6) štо su i grаfički prikаzаli.

Grаfikоn 3. Stоpе prinоsа оd оbrаzоvаnjа u rаzličitim pеriоdimа u živоtu

Izvоr: Woessmann, 2006, pp. 5.

Krivе nа grаfikоnu pоkаzuјu dа је stоpа prinоsа оd ulаgаnjа u оbrаzоvаnjе vеćа zа dјеcu iz nеpоvоlјnih sоciоеkоnоmskih srеdinа, dоk је zа stаriјu dјеcu stоpа prinоsа vеćа zа оnе kојi dоlаzе iz pоrоdicа bоlјеg sоciоеkоnоmskоg stаtusа. Uglаvnоm, stоpа prinоsа оd ulаgаnjа u оbrаzоvаnjе nајvеćа је u rаnоm dјеtinjstvu, pоsеbnо zа dјеcu iz lоšiјеg sоciоеkоnоmskоg stаtusа. I pоrеd nаvеdеnih dоkаzа, niјеdnа zеmlја u Еvrоpi nеmа izdvајаnjа vеćа оd 1% оd ukupnоg brutо društvеnоg prоizvоdа (BDP) svоје držаvе. Zеmlја kоја nајvišе izdvаја zа оblаst prеdškоlskоg vаspitаnjа i оbrаzоvаnjа u Еvrоpi је Dаnskа, sа 1% оd svоg ukupnоg BDP-а (Evropska komisija/Eurydice/Eurostat, 2014: 79). U Rеpublici Srpskој prоcеnаt izdvајаnjа zа prеdškоlstvо оd ukupnоg BDP-а iznоsi 0,3% 6 . Glеdаmо li prоcеnаt izdvајаnjа zа sеgmеnt prеdškоlskоg vаspitаnjа i оbrаzоvаnjа iz budžеtа lоkаlnih zајеdnicа u Rеpublici Srpskој, iz kоgа sе nајvеćim diјеlоm finаnsirа rаd i funkciоnisаnjе prеdškоlskih ustаnоvа u јаvnоm sеktоru, tај prоcеnаt sе krеćе оd 7,54% u Lаktаšimа, 7,41% u Bаnjој Luci, dо nајnižih 1,82% u Lоpаrаmа оd ukupnоg budžеtа pојеdinе lоkаlnе zајеdnicе. Оnо štо је vаžnо nаglаsiti јеstе činjеnicа dа nismо utvrdili prоpоrciоnаlnu pоvеzаnоst prоcеntа izdvајаnjа zа оvu оblаst i stеpеnа rаzviјеnоsti јеdinicа lоkаlnе

6Podatak preuzet iz Nacrta Strategije razvoja obrazovanja Republike Srpske za period 2015-2020, koji je bio na dnevnom redu na osmoj sjednici Narodne skupštine Republike Srpske održane 20.11.2015. godine, preuzet sa sajta http://www.narodnaskupstinars.net/sjednice/materijali-za- sjednice/materijali-osmu-sjednicu-ns-rs 29

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' sаmоuprаvе, štо znаči dа је ulаgаnjе u оvu оblаst uslоvlјеnо drugim pаrаmеtrimа (Cviјаnоvić, 2013). То је pо svеmu pitаnjе pоlitičkе vоlје i utvrđivаnjа priоritеtа, štо pоtvrđuје i slјеdеći grаfikоn.

Grаfikоn 4. Stоpа оbuhvаtа prеdškоlskim vаspitаnjеm i оbrаzоvаnjеm u rаdnој 2010/11. gоdini i prihоdi pо glаvi stаnоvnikа u nеkim еvrоpskim zеmlјаmа.

Izvоr: Bаzа pоdаtаkа Transmonee, Rеgiоnаlni urеd Unicеfа, prеmа: Van Ravens, 2014.

Nа grаfikоnu su prikаzаni оdnоsi prihоdа pо glаvi stаnоvnikа pојеdinih zеmаlја i uklјučеnоsti dјеcе u prеdškоlskо vаspitаnjе i оbrаzоvаnjе u tim zеmlјаmа. Primјеćuјеmо dviје zаsеbnе grupе zеmаlја, prеdstаvlјеnе u оbliku prаvоugаоnih pоlја, kоје imајu prihоd dо 3000 аmеričkih $ pо glаvi stаnоvnikа i оnе sа prihоdimа višim оd 5000 аmеričkih $. Kаkо vidimо nа grаfikоnu, liniја rеgrеsiје nе pоtvrđuје tеzu dа bоgаtiје zеmlје imајu vеću stоpu upisа u prеdškоlskе prоgrаmе оd mаnjе bоgаtih ili sirоmаšnih zеmаlја (Van Ravens, 2014), јеr u grupi zеmаlја sа prihоdоm dо 3000 аmеričkih $ pо glаvi stаnоvnikа nаlаzimо vеlikе vаriјаciје u pоglеdu stоpе upisа u prеdškоlskо оbrаzоvаnjе, оd mаnjе оd 10% dо višе оd 90%, štо znаči dа zеmlје sа nižim stоpаmа prihоdа mоgu dа pоstignu visоkе stоpе upisа dјеcе u nеkе оd prеdškоlskih prоgrаmа.

ZАKLЈUČАK Sаglеdаvајući iznеsеnо, uоčаvаmо dа su sе izdvојilа dvа оsnоvnа аrgumеntа zbоg kојih је vаžnо ulаgаti u rаnо dјеtinjstvо, а tо је rаzvој dјеtеtа i еkоnоmskа kоrist, kаkо zа pоrоdicu tаkо i zа držаvu. Zа društvеnu zајеdnicu ulаgаnjе u prvе gоdinе živоtа dјеtеtа mоžе imаti višеstruki еfеkаt u оbliku оbrаzоvnih rеzultаtа, bоlјеg zdrаvstvеnоg stаnjа, tе tаkо i nižе stоpе pоtrоšnjе zа zdrаvstvеnu zаštitu, vеćе rаdnе prоduktivnоsti, vеćеg еkоnоmskоg rаstа, viših prihоdа оd pоrеzа zа držаvu, nižih stоpа pоtrоšnjе u svrhе kоје sе оdnоsе nа krivičnа, оdnоsnо kriminаlnа dјеlа i sličnо (Van Ravens, 2014). Ulаgаnjе nа

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' pоčеtku živоtnоg viјеkа оd klјučnоg је znаčаја i prеdstаvlја ulаgаnjе u lјudski, аli i еkоnоmski kаpitаl, јеr sе u rаnоm dјеtinjstvu stvаrајu tеmеlјi zа čitаv živоt, kао i vеćе šаnsе dа diјеtе rаzviје vјеštinе kоје ćе mu biti kаsniје pоtrеbnе dа sе tаkmiči nа tržištu rаdа i u sviјеtu glоbаlnе еkоnоmiје, čimе, јаčајući sеbе, stvаrа bоlје društvо zа svе. Zаtо је pоtpunо rаzumlјivа tеzа pо kојој su ''dјеcа nаšа budućnоst'', јеr ulаgаnjеm u njih, ulаžеmо u lјudski i еkоnоmski rаzvој ciјеlоg društvа.

LITЕRАTURА Barnett, W. S. (1995). Long-Term Effects of Early Childhood Programs on Cognitive and School Outcomes. The Future of Children, Vol. 5. No. 3, pp. 25-50. Bоdrоški Spаriоsu, B. (2007). Еfikаsnоst i prаvičnоst оbrаzоvnih sistеmа u еvrоpskim pоlitikаmа оbrаzоvаnjа. Nаstаvа i vаspitаnjе. brој 3, str. 264-282. Bruner, C., Elias, V., Stein, D. and Schaefer, S., (2004). Early Learning Left Out: An Examination of Public Investments in Education and Development by Child Age. Washington, DC: Voices for America’s Children and the Child and Family Policy Center. http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED491074. pdf Burger, K. (2010). How does early childhood care and education affect cognitive development? An international review of the effects of early interventions for children from different social backgrounds. Early Childhood Research Quarterly, Vol. 25, pp. 140-165. Campbell, F.A. and Ramey, C. T. (1994). Effects of Early Intervention on Intelectual and Academic Achievement: A Folow-Up Study of Children from Low-Income Families. Child Development, Vol. 65, No. 2, pp. 684-698. Cunha, F., Heckman, J. J., Lochner, L.and Masterov, D. V. (2005). Interpreting the Evidence on Life Cycle Skill Formation. National Bureau of Economic Research.Working paper series. No. 11331. Cambridge. Cviјаnоvić, N. (2013). Prеdškоlskо vаspitаnjе i оbrаzоvаnjе u Rеpublici Srpskој. Sаоpštеnjе nа Kоnfеrеnciјi о prеdškоlskоm vаspitаnju i оbrаzоvаnju ''Znаčај оbrаzоvаnjа u pеriоdu rаnоg rаstа i rаzvоја dјеtеtа''. Аdministrаtivni cеntаr Vlаdе Rеpublikе Srpskе. Bаnjа Lukа, 26.11.2013. gоdinе. Evropska Komisija/Eurydice/Eurostat (2014). Ključni podaci o predškolskom obrazovanju i njezi u Evropi. Luksemburg: Kancelarija za publikacije Evropske Unije. Fraser Mustard, J. (2002). Early Child Development and the Brain-the Base for Health, Learning and Behavior Throughout Life. In: Eming Young, M. (ed.) From Early Child Development to Human Development: Investing in Our Children’s Future. Washington, D.C.: The World Bank. pp. 23-62. Frede, C.E. (1995). The role of program quality in producing early childhood program benefits. The Future of Children, Vol. 5, No. 3, pp. 115-132. Heckman, J. J. (2000). Invest in the Very Young. Chicago: Ounce of Prevention. www.ounceofprevention.org. Loeb, S., Fuller, S., Kagan, S.L. and Carrol, B. (2004). Child Care in Poor Communities: Early Learning Effects of Type, Quality, and Stability. Child Development, Vol. 75, No. 1, pp. 47- 65. Magnuson, K.A. and Waldfogel, J. (2005). Early Childhood Care and Education: Effects on Ethnic and Racial Gaps in School Readiness. The Future of Children, Vol. 15, No. 1, pp. 169-196. McDonald Connor, C., Son, S., Hindman, H. A. and Morrison, J. F. (2005). Teacher qualifications, classroom practices, family characteristics, and preschool experience: Complex effects on first graders’ vocabulary and early reading outcomes. Journal of School Psychology. No. 43, pp. 343-375. PаšаlićKrеsо, А. (2011). Nаukа zа prеdškоlski оdgој, prеdškоlski оdgој zа nаuku. U: Kvаlitеtprеdškоlskоg оdgоја i оbrаzоvаnjа uBоsniiHеrcеgоvini. АPОSО: Sаrајеvо, str. 5-20.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Reynolds, A. J. and Temple, J.A. (1996). Extended Early Childhood Intervention and School Achievement: Age 13 Findings from the Chicago Longitudinal Study. Institute for Research on Poverty, Discussion Paper No. 1095-96, pp. 1-38. Rosenzweig, M. R. and Bennett, E. L. (1996). Psychobiology of plasticifity: Effects of training and experience on brain and behavior. Behavioural Brain Research. 78. pp. 57-65. Shonkoff, P. J. and Phillips, A. D. Ed. (2000). From Neurons to Neighborhoods: The Science of Early Childhood Development. Washington, D.C: National Academy Press. Vandekerckhove, А., Trikić, Z., Miškelјin, L. Peeters, J., Lakićević, O. i Koruga, D. (2013). Priručnik za diversifikaciju programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja. Beograd: Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. Van Ravens, J. (2014). Predškolski odgoj i obrazovanje za sve: Finansijski izvediv plan za osiguravanje jedonogodišnjeg predškolskog odgoja i obrazovanja za svu djecu u Bosni i Hercegovini. Unicef: Sarajevo. Woessmann, L. (2006). Efficiency and Equity of Europan Education and Training Policies, CESifo Working Paper, Version 25.7.2006, No. 1779, European Expert Network on Economics of Education, http://www.cesifo-group.de/DocCIDL/ cesifo1_wp1779.pdf

THE POWER OF EARLY CHILDHOOD AND THE IMPORTANCE OF EARLY LEARNING

Natasa Cvijanovic Ministry of Education and Culture of Republic of Srpska

Abstract: The paper discusses the importance of the first years of life of children for their later development in the physical, intellectual, emotional and social aspects, and the development of speech and communication. Also, the benefits from early childhood investments are not only for the child, but also for society as a whole, since there is a high degree of consensus among economic experts on the existence of a mutual relationship between monetary investment and investment in early childhood education and benefits for society in terms of both financial and non-financial effects. In addition, the importance of early childhood investment is highlighted, especially given the complexity of factors that may be significant in early childhood education, starting from parental involvement in children's development to the institutional context and society as a whole as a stimulating environment for learning and development. Key words: early education, aspects of children's development, early learning effects, investment in early education.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 614.2:004(100 -773) 10. međunarodna konferencija Plenarni r ad / 33 -41 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 21.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 19.02 .2018.

ULOGA INFORMACIJSKO-KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA U SUSTAVIMA ZDRAVSTVENE NJEGE FOKUS NA ZEMLJE U RAZVOJU

Ines Banjari Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Prehrambeno-tehnološki fakultet Osijek, Zavod za ispitivanje hrane i prehrane, F. Kuhača 20, 31000 Osijek, Hrvatska

''Primijenit ću dijetetske mjere u korist mojih pacijenata a prema mojim sposobnostima i procjeni; štitit ću ih od svega što bi im moglo škoditi ili nanijeti nepravdu.'' Corpus Hippocraticum, 2 (5.-3. stoljeće prije Krista)

Sažetak: Globalizacija i kontinuirani tehnološki napredak značajno su promijenili naš način života, a prema brzini i broju inovacija daleko najveću ulogu u ovim promjenama imaju informacijsko-komunikacijske tehnologije (IKT). Globalno se na zdravstvenu zaštitu troši oko 10% svjetskog GDP-a, uz značajne razlike u ukupnim izdvajanjima i prema pojedinim segmentima unutar sustava između razvijenih i zemalja u razvoju. U zemljama u razvoju i dalje najveći dio izdvajanja odlazi na hospitalizacije, odnosno zdravstvenu njegu u ustanovama. Uvođenje IKT-a u bolnički sustav rezultira brojnim prednostima koje zahvaćaju sve osobe u sustavu, od pacijenata, osoblja do uprave. Povećava se zadovoljstvo pacijenata i medicinskog osoblja, postižu se bolji rezultati liječenja, optimiziraju se izdaci na razini ustanove, omogućava bolje kratkoročno i dugoročno planiranje financija, te povećava rejting ustanove. Međutim, odjeli prehrane u velikoj većini bolnica u zemljama u razvoju su još uvijek odvojeni od drugih segmenata bolnice, što rezultira lošom kvalitetom kliničke prehrane i niskim zadovoljstvom pacijenata. Ključne riječi: zdravstvena zaštita, IKT, sustav zdravstvene njege, klinička prehrana.

UVOD Važnost i međusobnu povezanost hrane i medicine isticao je još Hipokrat, a jedna od njegovih najpoznatijih izreka je ''Neka tvoja hrana bude tvoj lijek, a tvoj lijek neka bude tvoja hrana''. Prosječno tijekom života čovjek probavi oko 25 tona hrane (Roitt i Delves, 2001), no ipak o hrani kao lijeku, odnosno esenciji života počnemo razmišljati tek kada nastupi bolest. Zdravlje čovjeka, od rođenja, ovisi o kisiku, vodi i nutrijentima koje unosi hranom. Disbalans bilo kojeg od otprilike 40-ak esencijalnih spojeva koje čovjek unosi hranom preduvjet je bolesti. Drugim riječima, potrebe organizma su kvantitativno precizne

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

(ne smije biti manjka ni viška), a definiraju se iskustvom i subjektivnim osjećajem dobroga i lošega stanja organizma (Mandić, 2007). Adekvatna, izbalansirana prehrana preduvjet je očuvanja zdravlja, odnosno može odgoditi ili čak spriječiti nastanak nekih bolesti (Mahan i sur., 2011; Štimac, 2014). Edukacija o prehrani i životnim navikama je iznimno važna i trebala bi početi od najranije dobi (Mahan i sur., 2011). Prehrambene navike se u ranom djetinjstvu usvajaju od roditelja, a odrastanjem i utjecajem društva, odnosno socijalizacijom sve veću ulogu imaju osobe koje pojedinca okružuju (npr. vršnjaci, prijatelji) (Mahan i sur., 2011). Izuzetno važnu ulogu imaju mediji (TV, Internet, časopisi, društvene mreže) koji utječu na formiranje i oblikovanje prehrambenih i životnih navika, a njihovom utjecaju su posebice podložna djeca, adolescenti i žene (Banjari i sur., 2011). Globalizacija, a posebno izuzetno brz tehnološki napredak društva značajno su promijenili naš način života (WHO, 2002; Popkin, 2006). Brojni aspekti našeg života značajno su se promijenili; porastao je energetski unos uz istovremeni pad kvalitete prehrane (Drewnowski, 2009; Popkin, 2006), razina dnevne fizičke aktivnosti nikada nije bila niža a istovremeno se vrijeme koje provedemo sjedeći drastično povećalo (Ng i Popkin, 2012). Rezultat ovih promjena je vidljiv u kontinuiranom rastu broja oboljelih od cijelog niza nezaraznih kroničnih bolesti, od pretilosti (Ng i sur., 2014), uz posebno zabrinjavajuću pretilost u dječijoj dobi (Lobstein i Jackson-Leach, 2016), dijabetesa (IDF, 2015) i karcinoma (Ferlay i sur., 2014) čije pandemijske proporcije ugrožavaju opstanak čovječanstva.

SUSTAV ZDRAVSTVENE ZAŠTITE U RAZVIJENIM I ZEMLJAMA U RAZVOJU Izdvajanja za zdravstvenu zaštitu uključuju sva izdvajanja u segmentu zdravlja osim investicija, od prevencije u sklopu javnog zdravstva, primarne zdravstvene zaštite, sekundarnih i tercijarnih ustanova (bolnice) do izdvajanja pojedinca a mjeri se udjelom u GDP-u države ili kao USD po glavi stanovnika (OECD, 2018a). Danas se na globalnoj razini za zdravstvenu zaštitu izdvaja oko 10% globalnog GDP-a (Deloitte, 2018), što je i iznos koji se troši na razini Europske unije (OECD/EC, 2016), a ova izdvajanja kontinuirano rastu u svim zemljama (OECD, 2018b). Tako npr. u SAD-u koji ima najviša izdvajanja za zdravstvenu zaštitu u usporedbi sa svim drugim državama u svijetu izdvajanja narasla sa 5,2% GDP-a 1960. godine na 16,0% 2005. godine (Krugman, 2010, str. 208), do čak 17,2% 2016. godine (OECD, 2018a). Demografske karakteristike u značajnoj mjeri utječu na izdvajanja za zdravstvenu zaštitu, a posebno se ističu produljenje očekivanog trajanja života i starenje populacije, rast populacije na globalnoj razini, porast broja oboljelih od nezaraznih kroničnih bolesti, uvjeti života, zarazne bolesti i dostupnost zdravstvene zaštite (Deloitte, 2018; OECD/EC, 2016). Iako se do 2020. godine očekuje daljni rast izdvajanja za zdravstvenu zaštitu najveći porast od čak 7,5% se očekuje u zemljama u razvoju (Deloitte, 2018). Najveći dio izdvajanja odlazi na hospitalizacije (duljinu i broj hospitalizacija) i potrošnju lijekova (OECD, 2010; Deloitte, 2018), no postoje velike razlike između razvijenih i zemalja u 34

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' razvoju (OECD, 2010). Dok razvijene zemlje (zemlje OECD-a s visokim prihodima) fokus s hospitalizacija (23% od ukupnih izdvajanja) prebacuju na kućnu njegu (31% od ukupnih izdvajanja) u zemljama u razvoju (zemlje OECD-a s niskim prihodima) najveći dio izdvajanja i dalje odlazi na hospitalizacije (28% od ukupnih izdvajanja u odnosu na 26% izdvajanja za kućnu njegu). Izdvajanja za lijekove su daleko veća u zemljama u razvoju u odnosu na razvijene zemlje (24% u odnosu na svega 16% od ukupnih izdvajanja) (OECD, 2010). Razlog ovakvim disporporcijama leži u tome što se u zemljama u razvoju, s ciljem postizanja ušteda ukidaju javnozdravstvene aktivnosti koje su usmjerene na prevenciju ili ranu intervenciju (na razini primarne zdravstvene zaštite, kada još ne postoji potreba za hospitalizacijom) (Stuckler i Basu, 2013, str. 14; OECD, 2010). Primarna zdravstvena zaštita trebala bi rješavati 80% zdravstvenih slučajeva pristiglih pacijenata, a tek 20% usmjeravati na liječenje prema višim razinama sustava, a npr. u Hrvatskoj se na primarnoj razini rješava tek oko 50% slučajeva, dok se u visokorazvijenim zemljama Europske unije taj udio kreće između 70 i 80% (Rašić Bakarić, 2014). Osim toga, zemlje u razvoju u odnosu na razvijene zemlje bilježe značajno visoke stope rasta broja oboljelih od cijelog niza kroničnih nezaraznih bolesti (Islam i sur., 2014) koje dodatno opterećuju sustav zdravstvene zaštite.

INFORMACIJSKO-KOMUNIKACIJSKE TEHNOLOGIJE U SUSTAVU ZDRAVSTVENE ZAŠTITE Gotovo da nema segmenta života u koji IKT nije uključen (Tolica i sur., 2015). IKT sektor je najbrže rastući sektor industrije, a kontinuirano istraživanje, razvoj i inovacije u ovom segmentu nadmašuju sve druge (OECD, 2017). S aspekta utjecaja na zdravlje i naše prehrambene i životne navike, IKT se uglavnom ističu u negativnom kontekstu i to poglavito u kontekstu smanjenja razine fizičke aktivnosti (Ng i Popkin, 2012). Ipak, danas se ističe kako bi glavni cilj svih sustava zdravstvene zaštite, bez obzira radi li se o razvijenim ili zemljama u razvoju trebao biti prelazak s količine na kvalitetu ili tzv. ''from volume to value'' a posebno važno mjesto zauzima upravo IKT (Deloitte, 2018). Brz razvoj IKT-a otvara vrata za kreiranje specifično prilagođenih procjena zdravstvenih rizika i sukladno tome preporuka, uz istovremeno niske financijske troškove (Bouwman i sur., 2005; Berger, 2008, str. 346). Ono što razlikuje IKT u sustavu zdravstvene zaštite je da orjentiran na pacijenta (Berger, 2008, str. 346). IKT je ključan za osiguranje bolje zdravstvene njege (Berger, 2008, str. 464-465), a tome u prilog govore i brojni projekti koji se provode u Europi a usmjereni su upravo na IKT sektor u zdravstvenoj njezi, kako kliničkoj tako i kućnoj (EC, 2017). Ipak, ulaganje u IKT u zdravstvu je daleko ispod prosjeka u drugim industrijama. Kasnih 1990-tih rastu ulaganja zdravstvenih sustava u IKT te je sa 2.0% ulaganje u IKT u zdrsvu naraslo na 2.5% (Berger, 2008; str. 347). Prednosti integracije IKT-a u sustave zdravstvene njege su brojni (IfoDEV, 2007). Posebno se ističu veće zadovoljstvo medicinskog osoblja mogućnostima za bržu i bolju (točniju) dijagnostiku, veće zadovoljstvo pacijenata pruženom uslugom, veće zadovoljstvo svih zaposlenika zbog olakšanog pristupa informacijama i boljim upravljanjem kako 35

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' klinički relevantnim podacima tako i onima bitnima za upravljanje, objedinjenje podataka na razini organizacije i olakšan pristup informacijama upravi čime se postiže bolje donošenje odluka i redukcija troškova gdje je moguće (Berger, 2008, str. 349-350). Treba istaknuti kako je upravo zadovoljstvo pacijenata odgovorno za 10%-tno povećanje rejtinga bolnice unutar jednog zdravstvenog sustava, a ujedno je povezana i s nižim troškovima liječenja po pacijentu (USD $444) (Deloitte, 2018).

PREHRANA U BOLNIČKOM SUSTAVU ZEMALJA U RAZVOJU Sustav opskrbe hranom u bolničkom sustavu i kvaliteta prehrane u bolnicama u visokorazvijenim zemljama (npr. Kanada, Norveška) je u potpunosti informatizirana, objedinjena sa svim segmentima bolnice pa čak i kućnom njegom, postignuta je toliko visoka razina racionalnosti bez gubitka na kvaliteti prehrane, da će se u daljnjem dijelu diskutirati isključivo problematika zemalja u razvoju, s posebnim naglaskom na zemlje regije (Hrvatska i drugi dostupni podaci za zemlje bivše Jugoslavije).

KLINIČKA PREHRANA Znanstveno područje koje se bavi prehranom bolesnih ljudi je klinička prehrana. Ona obuhvaća sve oblike prehrane bolesnika: uobičajenu peroralnu prehranu, dijetne modifikacije i prehrambene dodatke te enteralnu i parenteralnu prehranu (Krznarić, 2008; Vranešić Bender, 2014). Peroralna prehrana utemeljena na prihvaćenim nutricionističkim postulatima najbolji je način nutritivne potpore i treba je provoditi uvijek kada je bolesnik sposoban uzimati hranu. Peroralna prehrana uključuje standardnu dijetu, kao i različite dijetne prilagodbe pojedinim kliničkim zahtjevima. Uloga nutricionista i dijetetičara nezamjenjiva je u konceptu suvremene kliničke prehrane i omogućuje holistički pristup liječenju bolesnika (Krznarić, 2008; Vranešić Bender, 2014). Prehrana je dio objedinjene zdravstvene njege bolesnika i kao takva se zajedno s terapijom (medikamentnom, fizikalnom i sl.) treba primjenjivati i u kućnoj njezi, nakon otpusta iz bolnice (Mahan i sur., 2011; Šimić, 2014; Banjari, 2016). Za prehranu u kućnoj njezi ključna je edukacja pacijenta prije otpusta iz bolnice. Naglasak se stavlja na principe određene dijete, kao što su broj i raspored obroka, hrana koja se mora u potpunosti isključiti iz prehrane, hranu koju je potrebno uvesti kako bi se smanjio broj i/ili intenzitet simptoma bolesti i sl. Ovakav vid edukacije potrebno je provesti za sve nezarazne kronične bolesti, od pretilosti, kardiovaskularnih bolesti (posebice hipertenzije), dijabetesa, plućnih bolesti, do karcinoma. Dijabetes je najbolji primjer kako se prehrana (dijabetička dijeta) integrira u standardnu medicinsku terapiju i najvažniji je pokazatelj samokontrole pacijenta i progresije bolesti (Banjari i sur., 2015). Ipak, istraživanja su pokazala da 90% osoba kojima je savjetovana promjena životnog stila nakon ozbiljnog medicinskog stanja poput srčanog udara to ne učine (Bouwman i sur., 2005; EC, 2017). Unatoč brojnim nedostacima, danas se u edukaciji o prehrani s naglaskom na aspekt zdravlja sve više ističe uloga društvenih

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' mreža zbog milijuna korisnika, brzog, lakog i sažetog pristupa najvažnijim i korisnim informacijama vezanima uz zdravlje (Masic i sur., 2012).

SPECIFIČNOSTI PREHRANE U BOLNIČKOM SUSTAVU Prehrana u bolnici se u odnosu na druge vrste prehrane odlikuje s više specifičnosti. Ona treba biti standardizirana i specijalna, nutritivno i energetski uravnotežena, raznovrsna i regionalno prilagođena, kontrolirana i racionalna. Vrlo često racionalnost prevlada pa kvaliteta i posebice raznovrsnost hrane koja je dio jelovnika trpi. Iako nema točnih podataka o izdvajanjima za prehranu na razini bolnica u Hrvatskoj, procjenjuje se da se ovi troškovi kreću između 1,5 i 3,0% od ukupnih financijskih troškova bolnice, a proteklih su desetljeća izdvajanja kontinuirano opadala (za otprilike 3,2-1,7 %) (Banjari, 2016). Troškovi prehrane u bolnicama najvećim dijelom ovise o vrsti i količini namirnica (određen normativom i jelovnikom) i cijenom hrane (cijena koštanja obroka važnija od pojedinačne cijene namirnice) (Banjari, 2016). Prehrana u bolnicama, odnosno dijete koje se koriste u bolnicama moraju biti standardizirane na nacionalnoj razini. Standardizacija dijeta podrazumjeva jednoznačno označavanje broja i vrsta dijeta čime se osigurava da se kod istih bolesti koriste iste dijete u svim bolnicama na razini države. Osim toga, standardizacija dijeta preduvjet je ujednačene kvalitete prehrane, omogućava kontinuirani razvoj u skladu s novim znanstvenim spoznajama kao i kontrolu bolničke prehrane. Važno je istaknuti kako je standardizacija dijeta temelj za informatizaciju bolničke prehrane, odnosno uvođenje IKT u sustave opskrbe hranom u bolnicama (Banjari, 2016). Hrvatska je potrebu za standardizacijom dijeta koje se primjenjuju u svim bolnicama preopoznala i 2007. godine izdani su prvi standardi za prehranu bolesnika u bolnicama. Isti su dobili svoje reizdanje 2015. godine (NN, 2015) koje je obuhvatilo sva iskustva iz prakse i znanstvene spoznaje u periodu nakon izdavanja prvih standarda. Treba istaknuti kako se navedeni standardi provode u svim bolnicama na području Hrvatske, ali se mogu primjenjivati i u drugim zdravstvenim ustanovama i ustanovama socijalne skrbi.

VAŽNOST INFORMATIZACIJE ODJELA BOLNIČKE PREHRANE Uz liječnike i medicinske sestre, dijetetičari u odjelu prehrane samo su dio osoba uključenih u zdravstvenu njegu hospitaliziranih pacijenata kojima svakodnevno trebaju IKT (Berger, 2008; str. 357-362). Prednosti informatizacije odjela bolničke prehrane i povezivanje sa svim drugim segmentima u sustavu bolnice su (ifoDev, 2007; Banjari, 2016; Drigas i Karyotaki, 2013):  kvalitetnija prehrana bolesnika u sklopu odgovarajuće dijete (u potpunosti prilagođene zdravstvenom stanju pacijenta),  brza izrada jelovnika s kompletnim pokazateljima o prehrambenoj vrijednosti namirnica, obroka i sveukupnog jelovnika,  bolja kontrola svake promjene stanja pacijenta,

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 veće zadovoljstvo pacijenata hranom (od boljih organoleptičkih karakteristika, manje količine hrane koja se ne pojede, do veće raznovrsnosti hrane),  točnije planiranje narudžbe namirnica u cilju bolje kombinacije obroka,  sigurnije praćenje i kontroliranje nabave i potrošnje namirnica,  praćenje stvarnih troškova prehrane te bolja racionalizacija troškova,  temelj za znanstveni razvoj prehrane bolesnika,  omogućuje sustavno praćenje kvalitete prehrane u svim bolnicama (na razini države, između institucija), te  uz izdvajanja za lijekove, cijene dijagnostičkih postupaka, cijenu rada medicinskog i nemedicinskog osoblja, ishode liječenja i dr. predstavlja integralni dio podataka na razini cijele bolnice što predstavlja bazu za donošenje odluka i postavljanja strateških ciljeva.

Inicijalna ulaganja u informatizaciju i objedinjavanje odjela bolničke prehrane s drugim segmentima bolnice ovise o veličini, odnosno kapacitetu same bolnice i ponekad su toliko značajna da se od istih odustaje. Najveći dio ulaganja nisu strukturna (kupovini nove ili obnovi postojeće informatičke opreme) već ulaganja u programska rješenja, odnosno aplikacije (software) koje su specifično razvijene za potrebe planiranja kliničke prehrane i spajanje s drugim segmentima bolnice (odjeli bolnice, skladište, nabava, računovodstvo), koji su međusobno već povezani nekim IKT programom. Bolnice uglavnom nemaju financijska sredstva koja bi mogla alocirati u takvo ulaganje, bez da drugi segmenti primarne djelatnosti (npr. obavljanje dijagnostičkih pretraga, obnova operacijskih sala, opskrbljenost bolničke ljekarne i sl.) trpe (Banjari, 2016). Uz već spomenutu standardizaciju dijeta, preduvjet je da se na razini države pripreme nacionalne baze s podacima o nutritivnom sastavu namirnica. Ova je baza preduvjet svih oblika ispitivanja/procjene kvalitete prehrane, kako zdrave populacije tako i bolesnih osoba. Također, ova je baza preduvjet za osmišljavanje programskih rješenja, odnosno razvoj aplikacija specifično namijenjenih planiranju kliničke prehrane. Srbija ima jednu od najkompletnijih baza o nutritivnom sastavu namirnica koju bi zbog opsežnosti i detaljne validacije za različite namjene mogle koristiti i druge zemlje srednjoistočne Europe (Gurinović i sur., 2018). U Hrvatskoj se radi na dopuni nacionalne baze, a trenutno se koriste podaci iz 1990. godine (Kaić-Rak i Antonić, 1990). U Bosni i Hercegovini, kao ni u Crnoj Gori još nisu izrađene nacionalne baze o nutritivnom sastavu namirnica. Od trenutno dostupnih programskih rješenja, u Hrvatskoj postoje dva komercijalna programa koja su specifično kreirana za bolničke sustave (Nutricionist® i Bolnička prehrana®), dok je program razvijen u Srbiji (DAP, Diet Assess & Plan) poseban po tome što ga je moguće primjeniti za procjenu prehrane zdrave populacije ali i u kliničkim uvjetima (Gurinović i sur., 2018). Za Bosnu i Hrecegovinu i Crnu Goru ne postoje podaci o sličnim programskim rješenjima. Iako su pionirski početci informatizacije na prostorima zemalja bivše Jugoslavije započeli još 1970.-tih godina, danas se mali broj bolnica u Hrvatskoj može pohvaliti kako je odjel bolničke prehrane objedinjen sa svim drugim segmentima bolnice jednim od 38

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' trenutno dostupnih IKT programskih rješenja. Uz financijska ograničenja, nedovoljna educiranost zdravstvenih radnika o važnosti integracije prehrane u sustave zdravstvene njege, u svim segmentima i na svim razinama često predstavlja veliki kamen spoticanja u integraciji odjela prehrane s drugim odjelima bolnice (Banjari, 2016).

ZAKLJUČAK Uvođenje IKT-a u bolnički sustav, posebno u segmentu planiranja prehrane bolesnika bi doveo do kvalitetnije zdravstvene njege, skratilo bi se vrijeme hospitalizacje i broj ponovljenih prijema, posebice u kratkom periodu nakon otpusta, smanjila bi se ukupna izdvajanja na razini bolnice ali i zdravstvenog sustava u cjelini, te ono najvažnije, poboljšala bi se kvaliteta života i produljilo očekivano trajanje života bolesnika. Ovo su ciljevi koji nisu važni samo za pojedinca, pacijenta ili bolnicu već i za društvo u cjelini. Osim toga, uloga IKT-a nadilazi okvire kliničkog okruženja i ključna je u dijelu samokontrole pacijenta. Programi prevencije, bez obzira radi li se o primarnim, sekundarnim ili tercijarnim bi trebali izići iz okvira sustava zdravstvene zaštite i obuhvatiti sve sfere društva, osvijestiti i potaknuti društvo na uključenost. Preventiva je najbolji lijek, no izuzetno skupa i dobro je razvijena samo u visoko razvijenim zemljama. Zemlje u razvoju se uglavnom zbog brojnih financijskih ograničenja, posebice u dijelu inicijalnih ulaganja oslanja na kurativnu medicinu, pa su i izdvajanja za zdravstvenu zaštitu iznimno velika. Daljni napredak društva nosi sa sobom cijeli niz novosti u segmentu IKT-a od kojih će neki sigurno naći primjenu upravo u sustavu zdravstvene zaštite.

REFERENCE Banjari, I. (2016). Bolnička prehrana – Iskustva u unapređenju organizacije bolničke prehrane. PPT. Program kontinuirane medicinske edukacije, Sremska Kamenica, Srbija. Banjari, I. i sur. (2015). The importance of education on diet and quality of life of type 2 diabetic patients. Acta Medica Saliniana, 44 (1-2), 20-26. Banjari, I. i sur. (2011). Is fad diet a quick fix? An observational study in a Croatian student group. Periodicum biologorum, 113 (3), 377-381. Berger, S. (2008). Fundamentals of health care financial management: a practical guide to fiscal issues and activities, 3rd Edition. San Francisco, USA: Jossey-Bass, str. 343-386, 464-465. Bouwman, L. I. i sur. (2005). Personalized nutrition communication through ICT application: how to overcome the gap between potential effectiveness and reality. European Journal of Clinical Nutrition, 59 (Suppl 1), S108–S116. Deloitte. (2018). 2018 Global health care outlook – The evolution of smart health care. London, UK: Deloitte Touche Tohmatsu Limited. Drewnowski, A. (2009). Obesity, diets and social inequalities. Nutrition Reviews, 67, 36-39. Drigas, A. i Karyotaki, M. (2013). E-learning and ICTs Applications in Nutrition Science. International Journal of Recent Contributions from Engineering, Science & IT, 1 (2), 4-10. European Comission, DG Connect. (2017). EU-funded Research & Innovation in the field of ICT for Health, Wellbeing & Ageing: an overwiev. Luxembourg: European Union. Ferlay, J. i sur. (2014). GLOBOCAN 2012 v1.1, Cancer Incidence and Mortality Worldwide: IARC CancerBase No. 11. Lyon, France: International Agency for Research on Cancer. Gurinović, M. i sur. (2018). Development, features and application of DIET ASSESS & PLAN (DAP) software in supporting public health nutrition research in Central Eastern European Countries (CEEC). Food Chemistry, 238, 186-194.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

InfoDev. (2006). Improving Health, Connecting People: The Role of ICTs in the Health Sector of Developing Countries. A Framework Paper. Working Paper No. 7. InfoDev. International Diabetes Federation. (2015). IDF Diabetes Atlas, 7 ed. Brussels, Belgium: International Diabetes Federation. Islam, S. M. i sur. (2014). Non-communicable diseases (NCDs) in developing countries: a symposium report. Globalization and Health, 10, 81. Kaić-Rak, A., Antonić, K. (1990). Tablice o sastavu namirnica i pića. Zagreb: Zavod za zaštitu zdravlja SR Hrvatske. Katz, D. L. i sur. (2015). Nutrition in clinical practice. 3rd Edition. Philadelphia: Wolters Kluwer, str. 583-619. Krugman, P. (2010). Savjest liberala. Zagreb: Algoritam, str. 197-221. Krznarić, Ž. (2008). Klinička prehrana danas. MEDICUS, 17 (1), 65-70. Lobstein, T. i Jackson-Leach, R. (2016). Planning for the worst: estimates of obesity and comorbidities in school – age children in 2025. Pediatric Obesity, 11, 321-325. Mahan, K. L. i sur. (2011). Krause's Food & the Nutrition Care Process, 13th Edition. Philadelphia: Saunders, Elsevier. Mandić, M. L. (2007). Znanost o prehrani – Hrana i prehrana u očuvanju zdravlja. Osijek: Prehrambeno-tehnološki fakultet. Masic, I i sur. (2012). Social Networks in Improvement of Health Care. Mat Soc Med, 24 (1), 48-53. Narodne novine. (2015). Odluka o standardu prehrane bolesnika u bolnicama, NN59/15. Preuzeto 10.12.2017. na: http://propisi.hr/print.php?id=7395 Ng, M. I sur. (2014). Global, regional, and national prevalence of overweight and obesity in children and adults during 1980-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. Lancet, 384 (9945), 766-781. Ng, S. W. i Popkin, B. M. (2012). Time use and physical activity: a shift away from movement across the globe. Obesity Reviews, 13, 659-680. OECD. (2018a). Health spending (indicator). doi: 10.1787/8643de7e-en Preuzeto 18.02.2018. na https://data.oecd.org/healthres/health-spending.htm#indicator-chart OECD. (2018b). Health expenditure and financing: Health expenditure indicators, OECD Health Statistics (database). Preuzeto 18.02.2018. na http://dx.doi.org/10.1787/data-00349-en OECD. (2017). OECD Digital Economy Outlook 2017, Executive Summary. OECD Publishing. OECD and the European Comission. (2016). Health at a Glance: Europe 2016 – State of Health in the EU Cycle. Preuzeto 18.02.2018. na http://www.oecd.org/health/health-at-a-glance- europe-23056088.htm OECD. (2010). OECD Health Policy Studies – Value for Money in Health Spending. OECD Publiching, str. 21-42. Popkin, B. M. (2006). Global nutrition dynamics: the world is shifting rapidly toward a diet linked with noncommunicable diseases. American Journal of Clinical Nutrition, 84 (2), 289-298. Rašić Bakarić, I. (2014). Primarna zdravstvena zaštita između učinkovitosti i dostupnosti. U: O zdravstvu iz ekonomske perspektive. Zagreb: Ekonomski institut, str. 143-167. Roitt, I. M. i Delves, P. J. (2001). Roitt's Essential Immunology, 10th Edition. Massachusetts: Blackwell Science Ltd. Stuckler, D i Basu, S. (2013). The Body Economics: Why Austerity Kills. New York, USA: Basic Books, str. xiv, 139-147. Štimac, D. (2014). Prehrana kao dio preventivne medicine. U: Dijetoterapija i klinička prehrana. Zagreb: Medicinska naklada, str. 17-19. Tolica, E. K. i sur. (2015). ICT Sector and the Importance of ICT Infrastructure Management. U: Information Society Development through ICT Market Strategies. Springer Briefs in Business. Cham: Springer, str. 23-36. Vranešić Bender, D. (2014). Prehrana kao dio procesa liječenja. U: Dijetoterapija i klinička prehrana. Zagreb: Medicinska naklada, str. 21-37.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

World Health Organization. (2002). Globalization, Diets and Noncommunicable Diseases. Geneva: World Health Organization.

THE ROLE OF ICT IN HEALTH CARE SYSTEMS – FOCUS ON DEVELOPING COUNTRIES

Ines Banjari Josip Juraj Strossmayer University of Osijek, Faculty of Food Technology, Department of Food and Nutrition Research, F. Kuhaca 20, HR-31000 Osijek, Croatia

''I will apply dietetic measures for the benefit of my patients according to my ability and judgement; I will keep them from harm and injustice.'' Corpus Hippocraticum, 2 (5th - 3rd century BC)

Abstract: Globalization and continual technologic advancement significantly changed the way we live, and based on the speed and the number of innovations ICT has had the highest importance on these changes. Globally around 10% of world’s GDP is spent on health care, with significant differences in the total expenditures as well as across different segments in the health care system between developed and developing countries. In developing countries, gross health care expenditures go on hospitalizations. Introducing ICT in hospital results with a number of improvements encompassing everyone in the system, from patients, hospital staff to the management. Improved patient satisfaction and that of medical staff, better treatment, optimization of hospital’s expenditures, enables improved short- and long-term financial planning, and improves hospital’s rating. However, departments for clinical nutrition in the vast majority of hospitals in developing countries remain disconnected from other segments of a hospital. This results with the low quality diet and poor patient’s satisfaction. Key words: health care, ICT, hospital health care system, clinical nutrition.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796.012.1 -053.2 10. međunarodna konferencija Plenarni rad / 42 -51 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 20 .01.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 01.02 .2018.

IMPLEMENTACIJA KTK TESTA U PROCENI MOTORIČKIH SPOSOBNOSTI DECE U REPUBLICI SRBIJI

Milan Cvetković Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Novi Sad, Srbija

Rezime: Praćenje razvoja motoričkih sposobnosti dece ima izuzetnu važnost za pravilan rast i razvoj dečijeg organizma i za kasnije selekcionisanje dece po određenim sportovima. Po pojavljivanju u stručnoj javnosti, KTK test je smatran specifičnim za određene veštine, jednostavnim za administraciju. Test ima sistem bodovanja koji omogućava unakrsno upoređivanje studija, ali je ograničen na balansne i lokomotorne aspekte. Normativi bi se morali promeniti s obzirom na novonastale uslove života. Zbog toga je potrebna pažljiva standardizacija. Valjanost KTK-a za različite svrhe zahteva dalju evaluaciju. U našoj zemlji još uvek ne postoje utvrđeni normativi za ovaj test, pa je potrebno u skorijoj budućnosti poraditi na njihovom utvrđivanju. U radu je primenjen bibliografski metod. Ključne reči: KTK test, nivo aktivnosti, unapređenje, implementacija.

UVOD Period ranog detinjstva opisuje se kao optimalno vreme za razvoj motoričkih sposobnosti i veština dece. Školske i predškolske ustanove su predstavljene kao idealne institucije za promovisanje fizičkih aktivnosti, a institucije poput fakulteta, državnih instituta i organizacija, kao idelane da promovišu, ali i sistematski kontrolišu, prate i evaluiraju iste na određenim populacijama dece. Način života drastično se promenio u poslednjih 30-40 godina. Unapređenje tehnike i tehnologije direktno je dovelo do pasivnih načina na koje deca provode svoje vreme, što je neminovno dovelo i do smanjenog nivoa fizičkih aktivnosti. Aktivan stil života igra važnu ulogu u razvoju dečije motorike. Postoje različiti testovi koji se upotrebljavaju za procenu motoričkih sposobnosti dece. Izbor testova pretežno zavisi od različitog broja kriterijuma, kao što su: svrha merenja, uzrast i mogućnost prilagođavanja testa targetnoj grupi (Cools i sar., 2009). Popularnost i primenjivanje testova zavisi i od geografskog regiona, npr. u Australiji se koristi baterija testova za procenu grube motorike TGMD2 – Test of Gross Motor Development (Ulrich, 2000). Ova baterija testova se pretežno koristi za procenu motoričkih sposobnosti dece kroz testove tipa trčanja, skakanja, hvatanja, itd. U zemalja Evropske

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' unije, kao što su Belgija, Nemačka, Holandija i Portugal, u upotrebi je više KTK test (nem. Körperkoordinations Test für Kinder). Testovi iz različitih regiona mogu biti slični, ali mogu i dati poprilično različite rezultate. KTK baterija testova na Evropskim prostorima našla je primenu u praćenju koordinacije tela kod dece sa tipičnim i atipičnim motornim razvojem (Kiphard & Schilling, 2017). KTK test, čiji su autori nemački istraživači Kiphard & Schilling (1974, 2014, 2017), prvi put je primenjen na populaciji dece iz Nemačke 1974. godine i tada su postavljeni određeni normativi. KTK test se inicijalno, i danas, sastoji od četiri motorička testa koji pokrivaju uzrasne grupe dece od 5-14 godina. Rezultati performansi za svaki primenjeni test se konvertuju u motorne količnike (MK), koji su zasnovani na procenjenim normama. Pojedinci na osnovu motornih količnika mogu biti kategorisani u ispitanike koji imaju motorne poremećaje, u dobre ispitanike (normalne) i u ispitanike sa odličnim motornim količnikom. Cilj rada je implementacija svetski priznatog i standardizovanog KTK testa u proceni motoričkih sposobnosti dece u Republici Srbiji.

METOD Za realizaciju rada korišćen je opisno – deskriptivni metod, potkrepljen teorijskim analizama i uopštavanjem. Ova metoda podrazumeva ravnopravan tretman empirijskih i teorijskih istraživanja, tj. induktivni i deduktivni pristup u zaključivanju. Objedinjeni su primarni i sekundarni izvori, domaća i strana stručna i naučna literatura. Korištena je i dostupna naučna literatura preko pretraživača Google Scholar, PubMed, Scopus i Web of Science, dok su ključne reči uključivale ''Körperkoordinations Test für Kinder'', ''deca'', ''uzrast'', ''motoričke sposobnosti'' i slično. Pretraga je ograničena na studije koje su sprovedene u poslednjih 10 godina. Korišćena je tabela radi kategorizacije članaka.

REZULTATI KTK je jedan od retkih testova koji se može upotrebljavati kod dece sa ili bez mentalnih oštećenja. Test se sastoji od 4 podtesta: Hodanje unazad, Jednonožno preskakanje prepreka, Bočni sunožni skokovi i Premeštanje platformi. Na osnovu dobijenih podataka izračunava se ukupna vrednost KTK-a i ispitanici se deklarišu po svojim ostvarenim skorovima na ispitanike sa motornim oštećenjem, normalne i talentovane. Test ima široku uzrasnu primenljivost – od 5 do 14 godina, veoma je lagan za izvođenje i za testiranje je potrebno 15 minuta po detetu. Test dozvoljava objektivno i ciljano procenjivanje koordinacije. Pretražujući baze podataka, pronađeno je 29 studija koje su koristile KTK tokom poslednjih deset godina. Kao što je napomenuto, KTK se široko koristi u Evropi (više nego u drugim delovima sveta) kod dece sa tipičnim i atipičnim razvojem.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Slika 1. Izgled Merne liste KTK testa

Tabela 1. Pregled dosadašnjih istraživanja za upotrebu KTK testa. Korišćeni Autor Studija N/pol KTK Disciplina rezultat Gheysen i sar. N=79, 4-12 godina, M/Ž Ekperimentalna MQ Pedijatrija (2008) 36 gluvonemih Hanewinkel-van Transverzalna N=41, 5-12 godina, M/Ž Percentili Pedijatrija Kleef i sar. (2009) Van Aken N=56, prosečna starost 9,6 Transverzalna MQ Pedijatrija i sar. (2009) godina, M/Ž Martins i sar. Longitudinalna Sportske N=285, 6-10 godina, M/Ž MQ (2010) (5 godina) nauke Toftegaard- Sportske Stoeckel i sar. Transverzalna N=646, 6-7 godina, M/Ž MQ nauke (2010) D’Hondt i sar. Transverzalna N=954, 5-12 godina, M/Ž MQ Pedijatrija (2011a)

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Intervencija Kvazi N=72, 7-13 godina, 36 sa Sirovi D’Hondt i sar. eksperimentalna prekomernom rezultati Pedijatrija (2011b) usklađeni težinom/gojaznih, M/Ž i MQ parovi Randomizovano kontrolisano Graf & Dordel N = 615, 6–7 godina, 436 u Sportske kliničko MQ (2011) školama za intervenciju nauke interventno ispitivanje Longitudinalna Kranz i sar. sa testom pre, N = 188, starost 4.1 god., 68 u Indeks- Sportske (2011) posle i testom eksperimentalnoj grupi KTK nauke praćenja N = 375 u “Studije 1973”, 3-6 godina, N = 123 u “Studije WB i JS Krombholz Retrospektivni, 1974”, 5-6 godina, N = 644 u Sportske sirovi (2011) kohorte “Studije 1977”, 6-7 godina N nauke rezultati = 1532 u “Studije 2000”, 3-7 godina V. P. Lopes i sar. Longitudinalna Sportske N = 285, 6-10 godina, M/Ž MQ (2011) (5 godina) nauke Sirovi Vandorpe i sar. Sportske Transverzalna N = 2470, 6-12 godina, M/Ž reultati, (2011) nauke MQ N = 613 dečaka Vandendriessche 181 od 7 godina Sirovi Sportske Transverzalna i sar. (2011) 245 od 9 godina rezultati nauke 187 od 11 godina Debraband i sar. Sportske Transverzalna N = 80, M/Ž JS (2012) nauke Lopes i sar. Sportske Transverzalna N = 123, 9-10 godina, M/Ž MQ (2012) nauke Longitudinalna V. P. Lopes i sar. Sportske (5 godina N = 285, 6-10 godina, M/Ž MQ (2012) nauke 2002-2007) Longitudinalna (2 godine N = 100, 6-10 godina D’Hondt i sar. Sportske 2007-2009), 50 sa prekomernom MQ (2013) nauke usklađeni težinom/gojaznih, M/Ž parovi

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Laukkanen i sar. Sportske Transverzalna N = 84, 6-7 godina, M/Ž MC (2013) nauke Martin-Diener i N = 249, prosečna starost 7,9 Sportske Transverzalna MQ sar. (2013) godina, M/Ž nauke Ecard-Rocha i Transverzalna, N = 45 devojčica, 10-14 sar. MQ Pedijatrija deskriptivna godina, 21 pre menstruacije (2013) MC, WB, Longitudinalna N = 162 muških fudbalera, Deprez i sar. JS, MS Sportske (5 godina, starost (2014) sirovi nauke 2007-2012) 11-14 godina rezultati Fransen i sar. Sportske Transverzalna N = 2485, 6-11 godina, M/Ž MQ (2014) nauke Olesen i sar. N = 607, prosečna starost 5,8 Sportske Transverzalna MQ (2014) godina, M/Ž nauke Freitas i sar. MC, raw Sportske Transverzalna N = 429, 7-10 godina, M/Ž (2015) scores nauke Ukupno 1,276 učesnika, 619 Antunes i sar. HH, MS, Sportske Transverzalna dečaka i 657 devojčica, 6-14 (2015) JS nauke godina Ukupno 496 ispitanika, 244 (43,4%) belgijske Bardid i sar. Sportske Transverzalna nacionalnosti i 252 (50,0%) MQ (2015) nauke australijske nacionalnosti, 6-8 godina Rudda i sar. Ukupno 333 devojčice, 8 Sportske Transverzalna MQ (2017) godina nauke WB, HH, Sportske Dimitrov (2017) Transverzalna 64 ispitanika, 5-6 godina JS, MS i nauke MQ Ukupno 424 ispitanika (47% Sportske Ré i sar. (2018) Transverzalna devojčica i 53 posto dečaka), MQ nauke 5-10 godina

Napomene: U slučajevima gde sve četiri stavke KTK testa: Walking Backwards – hodanje unazada [WB], Hopping for Height – jednonožno preskakanje prepreka [HH], Jumping Sideways – bočni sunožni skokovi [JS], Moving Sideways-premeštanje platformi [MS]; MQ = Motor Quotient – motorni koeficijent zasnovan na KTK priručniku; MC = se odnosi na MQ.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

DISKUSIJA Procenjivanje motoričkih veština i sposobnosti je od posebne važnosti tokom predškolskog i školskog uzrasta, jer se tako prate razvojne promene i identifikuju razvojne nepravilnosti. KTK test je standardizovani popularni test koji predstavlja odgovarajući ''alat'' za procenu motoričkih sposobnosti na internacionalnom nivou. Iz dosadašnjih istraživanja, može se konstatovati njegova široka primena u proceni motoričkih sposobnosti: kod dece sa različitim nivoom aktivnosti, različitim stepenom uhranjenosti, dece različitog pola, uzrasta, nacionalne pripadnosti. Test telesne koordinacije za decu, KTK, je standardizovana mera koja se ocenjuje prema normi. Koriste ga pedagozi u školama i upotrebljava se i u medicinskim ustanovama. Takođe, upotrebljava se za upoređivanje ukupnih motoričkih sposobnosti dece koja dolaze iz različitih socijalnih sredina, kao i za proučavanje povezanosti nivoa fizičke aktivnosti i telesne kompozicije. KTK koristi se i za istraživanje asocijacija, testiranje efekata intervencija i tretmana, kao i za identifikaciju ili dijagnozu različitih faktora. Široka primena testa je zbog njegove stadradizovanosti i lake primene na populaciji dece uzrasta 5-14 godina, kao i kratkog vremena izvođenja. Test se pokazao kao savršen izbor za prikazivanje motoričkih sposobnosti čitavih uzrasnih populacija. Test ne samo da razdvaja normalnu i decu sa deficitom, već i decu sa normalnim sposobnostima od napredne dece. Rezultati testa mogu ukazati na talenat deteta, ali i na decu sa motoričkim nedostacima. Rezultati mnogih istraživanja (Antunes i sar., 2015; Bardid i sar., 2015; Ré i sar., 2018), upotrebljavajući ovaj test, ukazali su na srednju ili visoku dugotrajnu stabilnost u razvijanju motoričkih sposobnosti od osnovne škole, pa sve do adolescencije. Decu koja razviju određen broj bodova, pri određenim testovima, trebalo bi usmeriti ka odgovarajućim sportovima. U većini studija, rezultati KTK-a su prijavljeni kao standardizovani motorni koeficijent starosti i pola, izračunati iz četiri stavke i različito klasifikovani kao indikatori statusa motorike ispitanih pojedinaca (Iivonen i sar., 2015; Ré i sar., 2018). Izrada ishoda motornog koeficijenta posmatra se kao sistem bodovanja koji opisuje pojedinačni globalni motorni koeficijent u smislenim kategorijama i omogućava poređenje sa rezultatima drugih studija (Krombolz, 2011). Može se pretpostaviti da je KTK test izuzetno pogodan za škole, jer se njime razumno brzo i lako upravlja. Pošto ovaj test nije specifičan za sport, može se smatrati pogodnim instrumentom za merenje opšteg nivoa motorike različitih pojedinaca i u posebnim okolnostima. Navedeni test je korišćen u različitom i višestranom dizajnu, kako bi se obezbedili ishodi domena motorike među ostalim varijablama (V.P. Lopes i sar., 2011). Kao što se i očekivalo, to je bio slučaj u studijama populacija sa posebnim potrebama, gde se dizajn široko razlikovao (Gheysen i sar., 2008; Hanewinkel-van Kleef i sar. 2009). Pošto je KTK razvijen za potrebe pregleda i procene, smatra se opravdanim što se u radu identifikuju kategorije studija koje su uglavnom dijagnostikovale ili identifikovale različite medicinske faktore, uključujući ponajviše koordinaciju tela koje meri KTK. Ispitivanje istorijskog kontinuma studija koje su koristile KTK, otkrilo je da se upotreba KTK sada raširila iz posebnih oblasti medicine na obrazovanje i sportske nauke. KTK test ukazuje na rezultate 47

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' proizvoda kretanja i ograničen je na ravnotežu i lokomotorne aspekte između osnovnih motoričkih veština (Cools i sar., 2009). Važno je napomenuti da razvijanje koordinacije u detinjstvu igra ključnu ulogu kako u fizičkom, tako i u psihičkom zdravlju dece, kroz čitav život. Zbog toga treba raditi na pronalaženju i usavršavanju instrumenata-testova za testiranje ukupne koordinacije. Motoričke sposobnosti mogu da predvide nivo fizičkih aktivnosti i sposobnosti u kasnijem životu (Barnett i sar., 2008; Barnett i sar.,2009; Jaakkola i sar., 2016). Zbog toga, važno je razmatrati i pratiti razvoj istih tokom detinjstva. Jedan od testova koji to obezbeđuje je KTK test. Na osnovu njega se mogu donositi odgovarajuće strategije koje će doprineti poboljšanju rada sa decom različitih uzrasta. Rezultati ovog testa mogu da se razlikuju od nacije do nacije, kao i od vremenskog perioda kada se test radi, što je pokazano na primeru testa koji je izveden u Nemačkoj 1974. godine (Kiphard & Schilling (1974), a rezultati ovog testa su upoređivani sa testom iz 2008. godine (Gabbard, 2008). U celini, KTK se smatra ''temeljno'' standardizovanim i validiranim ''alatom'', i dat je kao dodatak u člancima zajedno sa priručnikom KTK-a. KTK test je jako koristan, jer pruža referentni okvir za tumačenje motoričkog razvoja deteta. Informacije o motoričkom razvoju deteta mogu biti dalje korisne za roditelje, pegadgoge, naučne radnike, saradnike na polju nauke i tehnološkog razvoja, jer obezbeđuju dalje potencijal za unapređenje motoričkih sposobnosti i veština. Takve informacije važne su i pri donošenju odluke o tome da li dete poseduje osnovne veštine potrebne za uspeh u jednostavnim školskim aktivnostima. Podaci o motoričkom razvoju deteta mogu doprineti određivanju vremena polaska deteta u školu, jer ako dete slučajno ima samo motoričke nedostatke (npr. bez popratnih deficita u senzornim i drugim ponašanjima, a KTK test se koristi i kod dece ometene u razvoju) to je veća verovatnoća da je uočeni motorički problem privremen i odražava nejednak proces rasta koji se može ispraviti sa vremenom.

ZAKLJUČAK Ovaj rad pruža relevantne informacije za upoređivanje motoričkih sposobnosti dece, različitih uzrasta i pola, i ukazuje na mogućnost izrade standarda za primenu ovog međunarodno priznatog testa na populaciji dece i omladine u Republici Srbiji.

LITERATURA Antunes, A. M., Maia, J. A., Stasinopoulos, M. D., Gouveia, É. R., Thomis, M, A, Lefevre, J. A. et al. (2015). Gross motor coordination and weight status of Portuguese children aged 6-14 years. American Journal of Human Biology, 27(5), pp. 681-689. Bardid, F., Rudd, J. R., Lenoir, M., Polman, R. & Barnett, L.M. (2015). Cross-cultural comparison of motor competence in children from Australia and Belgium. Frontiers in Psychology, 6, pp. 964-972. Barnett, L. M., van Beurden, E., Morgan, P. J., Brooks, L. O., Beard J. R. (2009). Childhood motor skill proficiency as a predictor of adolescent physical activity. Journal of Adolescent Health. 44(12), pp. 252-259.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Barnett, L. M., Van Beurden, E., Morgan, P. J., Brooks, O. L. & Beard, J. R. (2008). Does childhood motor skill profi-ciency predict adolescent fitness? Medicine Science and Sports Exercise, 40(12), pp. 2137-2144. Cools, W., De Martelaer, K., Samaey, C. & Andries C. (2009). Movement skill assessment of typically developing preschool children: a review of seven movement skill assessment tools. Journal of Sports Science and Medicine 8(2), pp. 154-168. Debraband, J., Gheysen, F., Vingerhoets, G. & van Waelvelde, H. (2012). Age-related differences in predictive response timing in children: Evidence from regularly relative to irregularly paced reaction time performance. Human Movement Science, 31(4), pp. 801-810. Deprez, D., Valente-dos-Santos, J., Coelho e Silva, M., Lenoir, M., Philippaerts, R. M. & Vaeyens, R. (2014). Modeling developmental changes in the Yo-Yo Intermittent Recovery Test Level 1 in Elite Pubertal Soccer Players. International Journal of Sports Physiology and Exercise, 9, pp. 1006-1012. D'Hondt, E., Deforche, B., Gentier, I., De Bourdeaudhuij, I., Vaeyens, R., Philippaerts, R., et al. (2013). A longitudinal analysis of gross motor coordination in overweight and obese children versus normal-weight peers. International Journal of Obesity, 37(1), pp. 61-67. D'Hondt, E., Deforche, B., Gentier, I., De Bourdeaudhuij, I., Vaeyens, R., Philippaerts, R., et al. (2013). A longitudinal analysis of gross motor coordination in overweight and obese children versus normal-weight peers. International Journal of Obesity, 37(1), pp. 61-67. D'Hondt, E., Deforche, B., Vaeyens, R., Vandorpe, B., Vandendriessche, J., Pion, J., et al. (2011a). Gross motor coordination in relation to weight status and age in 5 to 12-year-old boys and girls: a cross-sectional study. International Journal of Pediatric Obesity, 6(2-2), e556-564. D'Hondt, E., Gentier, I., Deforche, B., Tanghe, A., Bourdeaudhuij, I. D., & Lenoir, M. (2011b). Weight loss and improved gross motor coordination in children as a result of multidisciplinary residential obesity treatment. Obesity, 19(10), pp. 1999-2005. Dimitrov, I. (2017). Razlike u koordinaciji dece predškolskog uzrasta uključenih u program razvojne gimnastike i njihovih vršnjaka. Master rad. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet sporta I fizičkog vaspitanja. Ecard Rocha, L., Roquetti Fernandes, P. & Fernandes Filho, J. (2013). Motor features, dermatoglyphic and egg periods of girls in pre and post menarche. Sport Logia, 9(1), pp. 34-45. Fransen, J., D’Hondt, E., Bourgois, J., Vaeyens, R., Philippaerts, R. & Lenoir, M. (2014). Motor competence assessment in children: Convergent and discriminant validity between the BOT- 2 Short Form and KTK testing batteries. Research in Developmental Disabilities 35, pp. 1375-1383. Freitas, D. L., Lausen, B., Maia, J. A., Lefevre, J., Gouvela, E. R., Thomis, M., et al, (2015). Skeletal maturation, fundamental motor skills and motor coordination in children 7-10 years. Journal of Sport Sciences, 33(9), pp. 924-934. Gabbard C. P. (2008). Lifelong Motor Development, 5th Edn San Francisco. CA: Pearson Benjamin Cummings. Gheysen, F., Loots, G. & van Waelvelde, H. (2008). Motor development of deaf children with and without cochlear implants. Journal of Deaf Studies and Deaf Education,13(2), pp. 215-224. Graf, C. & Dordel, S. (2011). A multicomponent intervention to prevent physical inactivity and overweight in primary schools. Bundesgesundheitsblatt, Gesundheitsforschung, Gesundheitsschutz, 54(3), pp. 313-321. Hanewinkel-van Kleef, Y. B., Helders, P. J. M., Takken, T. & Engelbert, R. H. (2009). Motor performance in children with generalized hypermobility: The influence of muscle strength and exercise capacity. Pediatric Physical Therapy, 21(2), pp. 194-200. Iivonen, S., Sääkslahti, A.K. & Laukkanen, A. (2015). A review of studies using the Körperkoordinationstest für Kinder (KTK). European Journal of Adapted Physical Activity, 8(2), pp. 18-36. Jaakkola, T., Yli-Piipari, S., Huotari, P., Watt, A. & Liukkonen, J. (2015). Fundamental movement skills and physical fitness as predictors of physical activity: a 6-year follow-up study. Scandinavian Journal of Medicine and Scienci in Sports,26(1), 74-81.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Kiphard, E. J. & Schilling, F. (1974, 2007, 2017). Körperkoordinationstest für Kinder: KTK. Beltz-Test. Kranz, I., Sammann, K., Amft, S. & Vetter, M. (2011). Effekte einer grafomotorisch ausgerichteten psychomotorischen Intervention bei Kindern im Vorschulalter. Psychologie in Erziehung Und Unterricht, 58(2), pp. 139-151. Krombholz, H. (2011). Is there evidence of a decrease in motor performance of 3 to 7-year- old boys and girls in 2001 compared to those of the 1970s? Zeitschrift für Sportpsychologie, 18(4), pp. 161-171. Laukkanen, A., Pesola, A., Havu, M., Sääkslahti, A. & Finni, T. (2014). Relationship between habitual physical activity and gross motor skills is multifaceted in 5 to 8-year-old children. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports, 24, e102-e110. Lopes, L., Santos, R., Pereira, B., & Lopes, V.P. (2012). Associations between sedentary behaviour and motor coordination in children. American Journal of Human Biology, 24(6), pp. 746- 752. Martin-Diener, E., Wanner, M., Kriemler, S. & Martin, B. W. (2013). Associations of objectively assessed levels of physical activity, aerobic fitness and motor coordination with injury risk in school children aged 7-9 years: cross-sectional study. BMJ open 2013, 3: e003086, pp. 1-7. Martins, D., Maia, J., Seabra, A., Garganta, R., Lopes, V., Katzmarzyk, P., et al. (2010). Correlates of changes in BMI of children from the Azores Islands. International Journal of Obesity, 34(10), pp. 1487-1493. Olesen, L. G., Kristensen, P. L., Ried-Larsen, M., Grøntved, A. & Froberg, K. (2015). Physical activity and motor skills in children attending 43 preschools: a cross-sectional study. BMC Pediatrics, pp. 14, 229. Ré, A. H. N., Logan, S. W., Cattuzzo, M. T., Henrique, R. S., Tudela, M.C. & Stodden DF. (2018). Comparison of motor competence levels on two assessments across childhood. Journal of Sports Science. 36(1), 1-6. doi: 10.1080/02640414.2016.1276294. Epub 2017 Jan 5. Rudda, J. R., Barnettc, L.M., Farrow, D., Berryb, J., Borkolese, E. & Polman R. (2017). Effectiveness of a 16 week gymnastics curriculum at developing movement competence in children. Journal of Science and Medicine in Sport, 20(2), pp. 164-169. Toftegaard-Stoeckel, J., Groenfeldt, V. & Andersen, L. B. (2010). Children's self-perceived bodily competencies and associations with motor skills, body mass index, teachers' evaluations, and parents'concerns. Journal of Sports Sciences, 28(12), pp. 1369-1375. Ulrich, D. A. (2000). Test of Gross Motor Development (2nd ed.). Austin, Tex.: PRO-ED. V. P. Lopes, Maia, J. A. R., Rodrigues, L. P., & Malina, R. (2012). Motor coordination, physical activity and fitness as predictors of longitudinal change in adiposity during childhood. European Journal of Sport Science, 12(4), pp. 384-391. V. P. Lopes, Rodrigues, L. P., Maia, J. A. R. & Malina, R. M. (2011). Motor coordination as predictor of physical activity in childhood. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports, 21(5), pp. 663-669. Van Aken, K., Caeyenberghs, K., Smits-Engelsman, B. & Swillen, A. (2009). The motor profile of primary school-age children with a 22q11.2 deletion syndrome (22q11.2DS) and an age- and IQ-matched control group. Child Neuropsychology: A Journal on Normal and Abnormal Development in Childhood and Adolescence, 15(6), pp. 532-542. Vandendriessche, J. B., Vandorpe, B., Coelho-e-Silva, M. J., Vaeyens, R., Lenoir, M., Lefevre, J. et al. (2011). Multivariate association among morphology, fitness, and motor coordination characteristics in boys age 7 to 11. Pediatric Exercise Science, 23(4), pp. 504-520. Vandorpe, B., Vandendriessche, J., Lefevre, J., Pion, J., Vaeyens, R., Matthys, S. et al. (2011). The Körperkoordinationstest für kinder Reference values and suitability for 6-12‐year‐old children in Flanders. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports, 21(3), pp. 378-388.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

IMPLEMENTATION OF KTK TESTS IN THE ASSESSMENT OF MOTOR ABILITIES OF CHILDREN IN THE REPUBLIC OF SERBIA

Milan Cvetkovic University of Novi Sad, Faculty of Sport and Physical Education, Novi Sad, Serbia

Abstract: Monitoring in development of motor skills of children is of great importance for the proper growth and development of the child's organism and for later selection of children in certain sports. After appearing in the professional public, the KTK test was considered specific for certain skills, easy to administer. The test has a scoring system that allows cross-comparison of studies, but is limited to balancing and locomotor aspects. Norms should be changed in view of the newly emerging conditions of life. Therefore, careful standardization is required. The validity of the KTK for different purposes requires further evaluation. In our country, there are still no established standards for this test, so in the near future we need to work on their determination. The bibliographic method was applied in this paper. Key words: KTK test, level of activity, improvement, implementation.

Recenzenti / Reviewers Dr Slavoljub Hilčenko, prof. struk. stud. Doc. dr sc.med. Dragana Stojisavljević Dr Jasmina Knežević, prof. struk. stud. Dr Predrag Prtljaga, prof. struk. stud. Dr Nadežda Rodić, prof. struk. stud. Prof. dr Biljana Mihaljević Prof. dr Nebojša Čokorilo Dr Nataša Sabo Čamprag Prof. dr Marija Jevtić Prof. dr Đorđe Nićin

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 316.662 - 053.9 305-053.9 316.356.2 10. međunarodna konferencija Pregledni članak / 55-62 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 04.01.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 31.01 .2018.

PEDAGOŠKI I ANDRAGOŠKI ASPEKTI ODNOSA IZMEĐU DECE PREMA OSTARELIM RODITELJIMA

Jasminka Zloković, Anita Zovko 1, Jelena Vukobratović 2 1 Univerzitet u Rijeci, Filozofski fakultet – Odsek za pedagogiju 2 Dečiji vrtić ''Snjeguljica'' – Rijeka, Hrvatska

Rezime: U radu se izlažu teorijske implikacije koje uključuju razmatranje odnosa odrasle dece i ostarelih roditelja. Razmatra se sukob uloga unutar moralne međugeneracijske solidarnosti pripadnika takozvane "sendvič generacije", te se kritički promišlja moral na odgovornost odrasle dece u nezi ostarelih roditelja. Rad ima za cilj da razjasni pitanje: ispunjavaju li višegeneracijske porodice u 21. veku, funkciju podrške svojim članovima? Za razliku od porodičnih odnosa na relaciji roditelj-dete koji su opravdano naglašeno važni, međusobni odnosi i briga o kvalitetu života starijih osoba kako od strane svoje odrasle dece tako i punoletnih unuka je od marginalizovanih aspekata života kako na porodičnom tako i na socijalnom nivou. U cilju podsticanja mlađih generacija da uspostave kvalitativno bolje odnose sa starijim članovima porodice, ovaj rad opisuje praktične mogućnosti implementacije savremenih naučnih znanja, praktičnih i istraživačkih iskustava u oblasti pedagoško-andragoških aspekata odnosa sa starijima. Ključne reči: međugeneracijski odnosi, međuljudska ambivalentnost, ''generisanje sendviča'', odgovornost, neformalni oblici brige za starije roditelje.

UVOD Kontradiktorne poruke današnjeg društva koje proslavljaju mlade i istovremeno beže od starosti i marginalizuju sve probleme starenja podstiču razmišljanje o vrednostima međugeneracijskih odnosa unutar porodice. Kako bismo kompetentno raspravljali o kompleksnosti ovog često spominjanog fenomena koji u naslovu implicira kontradiktornost, nužno je okvirno razmotriti šta je starost, te na koji način obeležava mikro socijalnu dinamiku porodičnog života. Prema opšteprihvaćenim demografskim kriterijumima ili klasifikaciji Ujedinjenih nacija, 65 godina se uzima kao rano doba starosti. Prema kriterijumima Svetske zdravstvene organizacije, starost je podeljena na starije (65. do 74. godine), srednju (75-84 godina) i duboku starast (85 i više godina). Uprkos činjenici da starost predstavlja veoma hronološko doba, etiketiranje vezano za starost se pripisuje samo društvu koje često dovodi do stereotipnih slika starijih kao nepoželjnih u društvu kao što je opisano na kraju ageizmom. Republika Hrvatska je u UN klasifikaciji stanovništva

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' prema starosnoj dobi u četvrtoj grupi evropskih zemalja sa više od 10% populacije starije od 65 godina7 jer je udeo onih starijih od 65 godina do poslednjeg popisa 201.1 bio 17,7%.8 Eurostat u demografskoj projekciji9 takođe ukazuje na negativne prognoze učešća starije populacije, čime se ističu niže stope nataliteta i duži vek trajanja. U poslednjoj deceniji (2006-2016) populacije EU-a i zemalja EFTA-e evidentiran je porast udela stanovništva starijeg od 65 godina za 2,5%. Najnovije projekcije Eurostata o domaćinstvima (EUROPOP2015) za period od 2015. do 2080. godine predviđaju da će prosečna starost populacije biti oko 45-54 godina. Takođe, Eurostatov skup projekcija predviđa progresivno ojačavanje najstarije populacije (udeo ljudi starijih od 80 godina i više u EU-28 više će se udvostručiti u periodu od 2016. do 2080. godine, sa 5,4% na 12,7 %. Isto tako, predviđa se da će se stopa zavisnosti starijih osoba u Evropskoj uniji udvostručiti (sa 29,3% u 2016. na 52, 3% do 2080.) te da će ukupna stopa starosne zavisnosti porasti sa 53,2% u 2016. do 79,7% do 2080. S obzirom na odnos između odrasle dece i starijih roditelja sa pedagoško- andragoškog aspekta, uključeno je refleksija i definicija uloga u porodici koja se vremenom menja, vrši obrazovanje, savetovanje i informacije o međugeneracijskom jazu ili međugeneracijskoj saradnji. Po kojoj će polovina efekta određene porodice zasnivati pre svega na utvrđenim emocionalnim vezama između pojedinih članova porodice. Stare osobe u porodici venčanja prvenstveno zaslužuju poštovanje porodice i okoline bez obzira na kalendarsko doba. Porodični međugeneracijski odnosi, uprkos nekim negativnim stereotipima i predrasudama o starijima, ''počinju'' sve više dobijati na važnosti. Dakle, kao jedan od odgovora na hipotezu o "degradaciji" porodice (nuklearnog), pretpostavlja se da će u 21. veku međugeneracijski odnosi u porodici biti od velikog značaja barem iz nekoliko razloga. Pre svega, postoje demografske promene u populaciji starenja, što ima za posledicu produženi zajednički život između generacija. Posle toga, uloga baka i dedova u ispunjavanju nekih osnovnih porodičnih funkcija je nesporna. I promene u strukturi porodice (razvodi, binuklearne i kohabitacijske porodice i dr.) Doprinose različitosti međugeneracijskih odnosa. U kontekstu bračne nestabilnosti, raspada nuklearnih porodica i brakova novih roditelja, jasno je da je uloga baka i dedova i bliskih rođaka sve važniji u pogledu porodičnih veza (Johnson, Barer, 1987). Dve petine razvedenih majki su se pomerale tokom prve godine razvoja (McLanahan, 1983), a većina njih je ponovo uspostavila roditelje dok se ne vrate u seoski život (Godscheider, Gold scheider, 1993, U: Bengston, 2001). Dedovi i bake pružaju mnoge od često "nepriznatih" funkcija u modernim porodicama (Szinovacz, 1980). Često, oni pružaju ekonomski izvor mlađih generacija i drugih članova porodice (Bengston, Harootian, 1994). Doprinose solidarnosti i kontinuitetu porodice kroz vreme (King, 1994, Silverstein, 1998). Oni takođe predstavljaju osnov za stabilnost majki tinejdžera koji podižu novorođene bebe. Možda najdramatičniji primer je to što su bake i i dedovi jedini bliski rođaci koji podižu svoje unuče ili unuku. Veruje se da više od četiri miliona dece živi samo u Americi u domaćinstvu

7 Za više informacija pogledati https//vvv.zzjzzv.hr/?gid=2&aid=165 8 Za više informacija pogledati https//vvv.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2012/SI-1468.pdf 9 Dostupno na http//ec.europa.eu/eurostat/statistics- ekplained/indek.php/Population_structure_and_ageing/, pristupljeno 08.12.2017. 56

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' svojih baka i deda. Čak i u Republici Hrvatskoj nije zanemarljivo da je u 2006. godini bilo 473starijih osoba od 60 godina koji su brinuli za decu koja nisu briga za svoje roditelje (RH, Ministarstvo zdravlja i Socijalna skrb, 2007) dok je broj u 2016. godini procenjuje se viši. Često razlog za to je nesposobnost roditelja da brine o ovoj deci (smrt, zatvaranje, narkomanija, nasilje, psihološki poremećaji) ili roditelji mogu iz nekog drugog razloga samo brinuti o svojoj deci kada im treba stalna pomoć i briga (Minkler, Rove, 1993). Na makro socijalnom planu brzo rastuće tehnologije, emancipacije žena, njihove zaposlenosti, visoke stope razvoda, promene strukture porodice i starenja populacije, nužno je ispitati spremnosti i mogućnosti društva za brigu kako o deci tako i o starijoj populaciji.

SUKOB ILI MEĐUGENERACIJSKA SOLIDARNOST ''SENDVIČ GENERACIJE'' Termin "sendvič generacija" pojavio se u Americi osamdesetih godina prošlog veka i zamišljen je od Dorothi A. Miller 1981. godine. Uopšteno govoreći, srednjoškolci se brinu o svojoj deci, unucima, pa čak i starijim roditeljima. Briga odraslih za roditelje zahteva nove oblike prilagođavanja u obe generacije. Roditelji moraju da odgovaraju njihovim očekivanjima uz mogućnost brige o deci da pruže brigu, a odrasla deca (i unuci) moraju uskladiti svoje uloge sa ulogom čuvara i novim zadacima koje ona postavlja. Međugeneracijski oblik pomoći i podrške kreće se od starijih generacija do mladih ljudi. Primer McGarrija i Schoenea, 1995. godine (In: Bengston, 2001.) pokazao je da je gotovo jedna trećina roditelja u Americi 2000. kupila poklone svojoj deci u vrednosti više od 500 dolara, ali samo 9% odrasle dece dalo je roditeljima 500 dolara. Slični rezultati nalaze se u Bengtson i Harootian (1994), i Soldo and Hill (1993). Silverstein smatra da je Velsh porodica "latentna mreža" (Rilei, Rilei, 1993) i ova mreža se aktivira u određenim krizama. Ova ideja je slična Hagu Tribute (1996) o starijim ljudima kao "porodični nacionalni garnizon" – iako se čine tihi i uglavnom posmatraju, starije bake i dedovi su važni u kriznim situacijama i spremni su da pomognu mlađoj generaciji. Briga o roditeljima predstavlja novu ere u porodičnom životu koji povećava i intenzivira interakciju, a takođe uvodi odnose koji nisu postojali (npr. Briga za svakodnevne potrebe i donošenje odluka u ime roditelja)" (Čudina-Obradović i Obradović, 2006: 446). U međuljudskim odnosima između odrasle dece i bespomoćnih roditelja, pored pojavljivanja ambivalentnih odnosa, postoji sukob uloga. Prvo, to se može objasniti Veberovom teorijom razmene (1947), koja se može tumačiti u kontekstu porodičnih odnosa kroz prizmu preraspodele i promene moći od člana koji zavisi od nečije pomoći članu koji pruža pomoć. "Problemi nastaju kada je roditeljima teško napraviti takvu promenu u svojoj ulozi, iako ih prihvataju, nezadovoljni su i depresivni. Problemi nastaju i kad roditelji ne prihvataju pomeranje moći na decu, te odbijaju pomoć bez koje ne mogu preživeti" (Čudina-Obradović, Obradović, 2006: 453- 454). Osim gore pomenute teorije, može se objasniti teorijom povreda međunarodnih granica.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

MORALNA ODGOVORNOST ODRASLE DECE I PODRŠKA RODITELJIMA Stres dolazi kada nastaju sukobi međugeneracijskih odnosa. "Recipročna pravila kažu da trebamo pomoći i ulagati u članove porodice zbog već pruženog ili očekivanog dobra. Drugo, pravila solidarnosti prema kojima deca, roditelji ili bliski srodnici treba da dobiju našu pomoć, bez obzira da li su prethodno ponašanje ili obećanje budućeg povratka ispunjavali zahteve reciprociteta (Čudina-Obradović, Obradović: 452). Na zakonodavnom nivou – Ustav Republike Hrvatske u čl. 64 Paragraf 4 navodi da deca moraju voditi brigu o starim i bespomoćnim roditeljima, a član 213 Porodičnog zakona ističe da je dete odraslo obavezno da podrži roditelja koji nije sposoban za rad i nema dovoljno sredstava za život ili ne može dobiti od svoje imovine. Isto tako, članak 90. Porodični zakon zahteva od deteta da doprinosi održavanju. Pored toga, "U Povelji porodičnog prava predloženog od strane Svete Stolice, sva lica, institucije i predstavnici organa nadležnih za porodičnu misiju u savremenom svetu kažu da starije osobe imaju pravo da pronađu u svojoj porodici ili, ukoliko to nije moguće, u odgovarajućim institucijama takvo sredstvo u kojem njegova starost može živeti u miru i spokojstvu" (Todorić, 1993: 64). Član 208. Porodičnog zakona nameće izričitu zabranu odricanja od održavanja. Pored zakonske obaveze, postoje moralne obaveze / norme koje pozivaju na porodične odnose. Neformalni oblici porodične brige za starije i bespomoćne roditelje "čine pružanje emocionalne podrške, pomoći putem pružanja informacija i praktične podrške koja se sastoji od pružanja brige i materijalne zaštite. Najčešći su nosioci ličnih oblika nege i staranja starih ljudi, supružnika, odrasla deca, drugi članovi porodice, a potom samo prijatelji i komšije" (Podgorelec, Klempić 2007: 115). Istraživanjem najnovijih članaka može se zaključiti da postoji značajna razlika u porodičnoj (neformalnoj) brizi za starije i bespomoćne roditelje na teritoriji Republike Hrvatske u zemljama OECD-a. Izveštaj Evropske komisije u 2015. godini donosi zaključak da je u Republici Hrvatskoj briga starih i nemoćnih osoba bila iznad evropskog proseka (mnogo više nego u zemljama OECD-a), tj. oko 17% stanovništva starosti 35-49 godina brine se za starije članove porodice nekoliko puta nedeljno. "Prema podacima Evropske komisije objavljenih ove godine, Hrvatska je 2013. godine ima 274.000 funkcionalno zavisnih ljudi. Od ovih 16.000 je bilo u ustanovama, 17.000 je dobilo formalno održavanje, a 108.000 u novčanim naknadama" (Bađun, 2015). Autor Bađun (2015) u članku Instituta za javne finansije naglašava važnost afirmacije prava dobavljača i primalaca neformalne zaštite: naknada, pravo na plaćeno i neplaćeno odsustvo, opravdani odsustvovanje itd. I ističe, da je Zakon o socijalnoj zaštiti (član 63) ne obezbeđuje status staratelja za starije i nemoćne roditelje, a dozvoljeno je odsustvo ili delomično radno vreme za negu i negu deteta sa težim razvojnim problemima. Razlog za ovo može se naći u izvještaju OECD-a (2011), u kojem se navodi da je teško proveriti uslove, nivo nege, odnos između provajdera i primaoca i intenzitet nege koju primalac treba. Ipak, u Velikoj Britaniji postoje primeri u kojima su uslovi uokvireni i zbog toga lakše merljivi. Isti autor ističe: "U Hrvatskoj, roditelji imaju pravo da napuste ili rade pola radnog vremena kako bi se brinuli za dete sa ozbiljnijim razvojnim problemima. Međutim, oko dve trećine zemalja OECD-a pružaju dozvolu za brigu za starije i nemoćne, dok je rad sa kraćim radom manje izražen za starije ljude (OECD, 2011). Odlazak za negu je obično neplaćen i, ako je plaćen, u najvećem broju 58

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' slučajeva je ograničen na maksimalno mesec dana ili na terminalnu bolest. Na primer, u Belgiji, odsustvo se plaća godinu dana, a poslodavac ga može odbiti samo ako je značajno ugrožen. U Norveškoj, isplaćeni dodatak pokriva puni iznos plata. Neplaćeno odsustvo u nekim zemljama (npr. Francuskoj, Španiji, Irskoj) može trajati više od godinu dana. Ali u Španiji i Irskoj, poslodavac može to odbiti iz poslovnih razloga, dok u Francuskoj kriterijumi za ostvarivanje strogih prava: član porodice kojem mu je potreban i koji živi sa starateljem mora biti najmanje 80% nevažeći. U Holandiji, neplaćeno odsustvo može trajati tri meseca, u Austriji i Nemačkoj već šest meseci, sa samo ograničenom porodičnom brigom za terminalne pacijente u Austriji. "Uzimajući u obzir gore navedeno, može se zaključiti da je neophodno nadoknaditi pravo na status neformalnog staratelja za starije i bespomoćne osobe (posebno za roditelje), uključujući naknade, dece. Paradoksalno, čini se da kolektivistička društva postaju sve više zavisna o državne podrške za brigu o svojim članovima, dok individualistička zapadna društva smanjuju državne resurse za te svrhe i prebacuju sve više odgovornosti na porodicu'' (Bengtson, Putnei, 2000 et. al.), što je takođe realno očekivati da se odgovorno vodi računa o svim njenim članovima. Za razliku od porodičnih odnosa roditelj-dete koji su opravdano naglašeno važni, međusobni odnosi i briga o kvalitetu života starijih osoba kako od strane svoje odrasle dece tako i punoletnih unuka je od marginalizovanih aspekata života kako na porodičnom tako i na socijalnom (socijalni) nivou. U cilju podsticanja mlađih generacija da neizbežno uspostavljaju kvalitetnije i humanije odnose prema starijim članovima porodice, razmatrajući opštu vaspitno-obrazovnu, porodičnu i pedagošku praksu autorice ovog rada, prof. dr. sc. Zovko i prof. dr. sc. Jasminka Zloković 2015/2016. godine uvode novi kurikulum pedagogije treće dobi na univerzitetskom stepenu pedagoških studija. S obzirom na interes mladih za ovaj kurikulum i praćenje savremenih naučnih znanja, praktičnih i istraživačkih iskustava autora u oblasti pedagoških i andragoških aspekata odnosa prema starijima 2017/2018. godine, kao i primenom jednog od najmodernijih metoda ''učenja u zajednici'', kurikulum prerasta u Gerontologiji. Pozitivne refleksije studenata i starijih osoba aktivno uključenih u toku trogodišnjeg perioda ukazuju na raznovrsnost pedagoško-andragoških mogućnosti i optimizma u podizanju kvaliteta života i ljudskih odnosa prema starima. Optimizmu doprinosi i činjenica da se interes mlađih osoba za Gerontologiju proširuje na druge komponente Univerziteta u Rijeci i na vanredne studije za medicinske sestre i fizijatre na Zdravstvenim studijama u Rijeci što doprinosi pedagoško-andragogičkim i zdravstvenim aspektima obrazovanja važnosti starijih ljudi u društvu.

ZAKLJUČAK Odgovor na pitanje – "most" ili "jaz" među generacijama je prvenstveno kulturno određen. U našem društvu koje je i dalje "prelazno" od kolektivističkog do individualističkog društva, prevladavaju unutar porodičnih odnosa koji pokazuju – "most" – normativna povezanost , blizina, pomaganje, druženje, pragmatično. Ovo ulazi u model Bengston, koji je bio okvir za jedan od sekcija ovog dela istraživanja. U slučajevima "praznine" u međugeneracijskim odnosima (ambivalentnost, konflikt, zanemarivanje i nasilje), koji je i dalje relativno retkost, to je u zabrinjavajućem porastu, pa je potrebno 59

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' preduzimati preventivne mere kako bi se ovaj trend zaustavio. Optimizacija uslova života svih članova porodice, posebno onih kojima je potreban bilo kakav vid pomoći i zaštite, doprinose zdravstvenoj zaštiti, socijalnoj zaštiti i tako neodoljivoj edukaciji i obuci za široku javnost o: podizanju svesti o problemu starenja i zavisnosti od pomoći drugih; promovisanje mera za sprečavanje bilo kakve nevoljne zavisnosti od druge osobe u svim fazama života; obezbeđivanje sigurnog i pristupačnog doma i društvenog okruženja, promovisanje socijalne integracije funkcionalno nekompetentno zavisnih starijih ljudi; razvoju različitih oblika solidarnosti (porodice, pripadnosti, volonteri itd.); pružanjuinformacija i konsultacija o mogućim beneficijama i poboljšanju razvoja nacionalnog zakonodavstva i prakse. Pozitivne refleksije da su pedagoški studenti i starci koji su bili aktivno uključeni u trogodišnji period ukazuju na raznovrsnost pedagoško- andragoških mogućnosti i optimizma u podizanju kvaliteta života i ljudskih odnosa prema starima. U svetlu pitanja da li više roditeljske porodice u 21. veku ispunjavaju funkciju podrške svojim članovima, uzdužnim istraživanjima, trendovima međugeneracijske saradnje, uticaju povećanja očekivanog trajanja života, proširenja zajedničkog života više generacijske porodice i nekoliko decenija, međusobno povezana emocionalna i ekonomska podrška, banatski filet (kako se zove istočnoazijske kulture). Ostaje da se vidi da li je društvo pomireno sa činjenicom da će starost pasti u odgovornost za pojedince ili da će se kreiranjem mreže socijalne podrške povećati kvalitet domova za starije i nemoćne ljude, a društvena odgovornost za takozvanu odraslu decu biće pružena različitim oblicima podrške kako bi se obezbedio na dostojanstveno doba njihovog roditelja u porodičnom okruženju i ukloniti sve faktore stresa pritvora. Zaključno, treba stvarati mrežu institucionalne i vanistitucionalne brige za brigu o starijima i nemoćnima kako bi u miru dočekali kraj svog života. Stari i nemoćni ljudi (bolesni ili ne) mogu mnogo dati i oplemeniti sada već poprilično dovoljno nehumano društvo. Potrebno je podići kvalitetu starosti i vratiti joj njezino dostojanstvo.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA

Bađun, M. (2015). Neformalna dugotrajna briga za starije i nemoćne. Preuzeto, 07.12.2017. sa http://vvv.ijf.hr/upload/files/file/nevsletter/100.pdf Bađun, M. (2015). U Hrvatskoj porodična briga za starije iznad prosjeka EU. Preuzeto, 07.12.2017. sa http://vvv.glasistre.hr/vijesti/hrvatska/u-hrvatskoj-obiteljska-skrb-za-starije-iznad- prosjeka-eu-a-516577 Bengtson, VL, Harootian, R. (Ed) (1994). Međugeneracijske veze: skrivene veze u američkom društvu. New York: Springer. Bengtson, VL, Putnei, N. (2000). Ko će se starati o starijoj? Posledice starenja stanovništva Istok i Zapad. U Kim, KD, Bengtson, VL, Meiers, GC, Eun, KS (Ed), starenje na istoku i zapadu: porodice, države i starije osobe. New York: Springer. Bengtson, VL (2001). Iza nuklearne porodice: sve veći značaj multigenerativnih obveznica. Žurnal o braku i porodici, br. 63, (februar 2001), 1-16. Čudina-Obradović, M., Obradović, J. (2006). Psihologija braka i porodice i Zagreb: Zlatni marketing – Tehnička knjiga. Johnson, CL, Barer, BM (1987). Bračna nestabilnost i promenljive srodne mreže velikih roditelja. Gerontolog, 27, 330-335. King, V. (1994). Varijacija posledica nerezidentnog učešća deteta za dobrobit dece. Žurnal o braku i porodici, 56, 963-972. McLanahan, S. S. (1983). Porodična struktura i stres: podužno poređenje porodica sa dva roditelja i žena. Žurnal o braku i porodici, 45, 347-357. Minkler, M., Roe, J. (1993). Djedovi i djedovi kao staratelji. Nevburi Park, CA: Sage. KSKSKS (2007). Nacrt zakona o hraniteljstvu. Republika Hrvatska, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite. KSKSKS (1997). Ustav Republike Hrvatske (Narodne novine, br. 56/90, 135/97, 8/98, 113/00, 124/00, 28/01, 41/01 i 55/01) KSKSKS (2015). Porodični zakon. Republika Hrvatska ( Narodne novine, broj 103/15 ) OECD (2011). Help Vanted? Pružanje i plaćanje za dugotrajnu njegu. Pariz: OECD. Podgorelec, S., Klempić, S. (2007). Starenje i neformalna njega starih osoba u Hrvatskoj. Migracije i etnička pitanja, 23 (1-2), 111-134. Rilei, MV, Rilei, JV (1993). Veze: Kin i Kohort. U Bengstonu, VL, Ahenbaumu, VA (Ed) Promenljivom sporazumu između generacija. Njujork: Aldine de Gruiter. Silverstein, M., Giarrusso, R., Bengston, VL (1998). Međugeneracijska solidarnost i uloga starih i starih. U: Szinovacz, M., (Ed), Priručnik o starijoj deci. Vestport, CT: Greenvood Press, 144- 155. Soldo, BJ, Hill, MS (1993). Međugeneracijski transferi: ekonomske, demografske i socijalne perspektive. Godišnji pregled gerontologije i geriatrije, 13, 187-216. Szinovacz, M. (1998). Priručnik o starijoj deci. Vestport CT. Greenvood Press. Todorić, Lj. (1998). Briga o ljudima u poslednjem periodu života U: Crkvi u svetu 33 (1) 62- 67. Preuzeto 07.12.2017. sa: http//hrcak.srce.hr/indek.php?shov=clanak&id_clanak_jezik =78071 Zloković, J., Spitek-Zvonarević V. (2007). Intergenerational Relationship Generation Bridge ili Generational Gap? In: Living Together: Education and Intercultural Dialogue / Pašalić Kreso Adil; Kasumagić Larisa (ur.). Sarajevo: VCCES, 75-89.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

PEDAGOGICAL AND ANDRAGOGICAL ASPECTS OF THE RELATIONSHIP BETWEEN CHILDREN AND THEIR ELDERLY PARENTS

Jasminka Zlokovic 1, Anita Zovko 2, Jelena Vukobratovic 3 1 University of Rijeka, Faculty of Philosophy – Department of Pedagogy 2 Children's kindergarten "Snow White" – Rijeka, Hratska

Abstract: The paper presents theoretical implications that include consideration of the relationship between adult children and elderly parents. The conflict of roles within the moral intergenerational solidarity of members of the so-called "sandwich generation" is considered and critical consideration is given to the moral responsibility of adult children in the care of elderly parents. The aim of the paper is to clarify the following question: Do multigenerational families in the 21st century fulfill the function of support for their members? Contrary to family relationships in parent-child relations that are justifiably emphasized, mutual relationships and concern for the quality of life of elderly people, both by their adult children and adult grandchildren, are one of the marginalized aspects of life on both family and social level. In order to encourage younger generations to establish qualitatively better and more humane relationship with older members of the family, the paper describes practical possibilities of implementing contemporary scientific knowledge, practical and research experience in pedagogical and andragogical aspects of the relations with the elderly. Key words: intergenerational relations, interpersonal ambivalence, sandwich generation, responsibility, informal forms of care for older parents.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 371.3.004.42]:37.026 10. međunarodna konferencija Prethodno saopštenje / 63-72 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 25.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 31.01 .2018.

MOST IMPORTANT FEATURES OF DIDACTIC SOFTWARE IN TEACHERS’ OPINION – RESEARCH REPORT 10

Waldemar Lib University of Rzeszow, Poland

Abstract: As a result of the research, it has been hierarchically determined which of the characteristics of the book in question in the teachers’ opinion are most important and less important. It has been shown that the characteristics which influence teachers’ opinion on the didactic process are as follows: 1) ergonomics; 2) self-education with the use of didactic programs; 3) substantive correctness; 4) stimulation of interest in the subject; 5) possibility of smooth running of the didactic process; 6) ability to simulate phenomena and processes. Key words: multimedia, multimedia didactic software, didactic.

INTRODUCTION The media are now seen as a major factor leading to the formation of a global information society, and a characteristic feature of human beings should be the ability to select and process information. The lack of such skills is contemporary illiteracy (Walat, 2007: 65).

An extremely important and yet distinctive feature of didactic work in the form of multimedia didactic software is the individualization of reception, which is accompanied by an increase in the ability to establish contact with the sender. There are also greater opportunities for creative processing of information by the recipient in processing finished texts, but also creating new ones by using, among other things, animations, graphics and video sequences. A separate, broad but significant, aspect influencing the improvement of the information received is the reception of hypermedia by its interactive nature, which, by

10 The full text of the article was published in E-learning, Vol. 9, 2017

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' interacting with the recipient, often makes the message more effective by expressing the same terms with the help of different codes (Walat, 2007: 65).

The pilot studies aim to characterize multimedia didactic programs, to determine which of them are more or less important in the view of vocational classes teachers. They will also enable the didactic process to run more effectively and efficiently. The above mentioned characteristics of didactic multimedia programs have been pinpointed to the creators. Further research can lead to enhance the theory of multimedia didactic programs and e-textbooks.

MULTIMEDIA TEACHING PROGRAMS IN THE TEACHING-LEARNING PROCESS Multimedia-based learning is characterized by the fact that it is multi-faceted learning, interacting with many senses at the same time as well as multilaterally activating the learner. Humans learn not only using a system of verbal signs, but also graphical, pictorial and audial signs.

A didactic program is any scientific study that addresses specific problems in the pedagogical activity of teachers. Its main purpose is to define the method and form of application of pedagogical factors in order to optimize pedagogical activities in order to optimize activities in view of the adopted objectives. These programs are essentially a subsystem of the education system of a given field of education (Walat 2007: 57).

Apart from the pedagogical aspects of multimedia didactic programs, they contain two important groups:

 substantive – correctness of the content of the presented information,  ergonomic – technical solutions adopted in the program, including text clarity, presentation format, color scheme, layout and size of the interface, program color scheme, font selection and size, screen layout, ease of use, intuitiveness of operation. For many years such authors as Juszczyk (1997: 17), Myers, Halpin (2002: 133-140), Walat (2007: 97-125), Hilčenko (2008: 62-68), Lib (2012: 5), Ashvini (2012: 33-36), Stanisavljević-Petrović, Stanković, Jevtić (2015: 449-459), Hilčenko, Jakovljević (2017: 229-235), and others have emphasized that a program that is well-developed in terms of content and didactics has the potential to increase the assimilation of presented content by a multi-sensory impact on the learning brain. This influence can be expressed as influencing the learners' brains by:

 visual field – graphics, color scheme,  hearing perceptron – sound, music,  movement perception – tracking of movements visible on a monitor, animation, film,  speech field – communication by messaging,

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 somatic perception – carrying out instructions, exercises, simulations, etc. (see Gajda, 2010: 21). The concept of multimedia education is preferred by a large number of educators. It is also reflected in the core curriculum of general education for primary and secondary and upper secondary schools. In each case, there are numerous advantages to using multimedia.

With reference to Rogulska's innovative teaching aids (2012: 25-26), the following features of multimedia education are mentioned:

 it causes a change in the very important aspect of psychodydactic learning, because often the level of motivation of the learner is changed, for which the use of multimedia is very attractive during school activities where there are other forms of communication besides speaking and reading,  such a form of teaching requires modification of the way teachers work – it often requires more involvement, use of imagination, a creative approach; there is the possibility of common (teacher with student) creation of teaching materials,  didactic programs provide the opportunity to individualize education (by selecting the educational pathway that the student follows in the program itself and by the pace of work, the choice of media presentations – text, teacher’s voice, animation, film, simulation, etc.), which may positively affect the uptake of knowledge. A didactic program is any scientific study that addresses specific problems in the pedagogical activity of teachers. Its main purpose is to define the method and form of application of pedagogical factors in order to optimize pedagogical activities in order to optimize activities in view of the adopted objectives. These programs are essentially a subsystem of the education system of a given field of education (Walat, 2007: 57).

Apart from the pedagogical aspects of multimedia didactic programs, they contain two important groups:

PRESENTATION OF THE RESULTS OF PILOT STUDIES Taking into account the aforementioned features of didactic software, the following categories of features were considered in the study:

(A) substantive merits,

(B) ergonomic,

(D) possibility of efficient flow of the didactic process,

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

(E) self-study with the use of didactic software,

(F) possibility of simulating phenomena and processes.

Each of these categories is described by ten specific characteristics that formed the basis for constructing the Q-test11 in which the surveyed teachers indicated what they thought were the most important and those that were least important.

CHARACTERISTICS OF THE STUDY GROUP One hundred and twenty teachers participated in the research working in basic vocational schools, technical schools and Vocational Training Centers located in the city of Rzeszów were involved in the research; they were teachers of both theoretical and practical subjects. These teachers used multimedia teaching software to present information, develop specific skills, and simulate industrial phenomena and processes. A large number also used control blocks included in the program for verifying the level of assimilated knowledge as well as simulation tests to determine how a student behaves in a particular professional situation. Teachers working in vocational education took part in the study. In the overall group of teachers, a small majority were male, 52% of the respondents. Most of the teachers were young, 58% under 40 years old, which seems to have been beneficial for the research. From the observations of the people who took part in the study, it was noted that the younger teachers were more likely and willing (16%) to fill in the test presented electronically than the older teachers. This may be due to the fact that it is this group that more often and more willingly uses computers and computer software in their work, and also used computers while studying at university, so their fears are smaller and their readiness to use such a form of work is greater. As far as work experience is concerned, there were 15% more teachers who had been working in education for more than 10 years than teachers working less than 10 years. So they were young teachers with more than 10 years of work experience. This leads to an important conclusion that further research needs to be scaled up, as they probably were teachers with a little over 10 years of work but no more than 15 years. Among those surveyed 53% were teachers of theoretical subjects, for which multimedia teaching programs are primarily used as teaching aids to convey information in the form of text, commentary, animations, films, and control blocks with less frequent simulation of phenomena and processes. Programs that simulate phenomena and processes are most often used by practical vocational teachers. These simulations may involve

11 Q-test – the diagnostic test consisted of 60 questions-statements, 12 for each distinguished feature of the didactic program (A-F). 66

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' measurements, breakdowns, design of production or operation of equipment. The group of practical vocational teachers is 47% of all respondents.

ANALYSIS OF RESEARCH RESULTS The results shown in Table 1 show that the most important qualities were those that were related to the ergonomics of the didactic programs (B), followed by self-study (E), and only in third place to the correctness of the content (A). Since substantive merits is in the middle of the hierarchy of qualities, it can be said that the substantive significance of the didactic programs is of medium importance. Another surprising result is that features related to the possibility of simulating phenomena and processes (F) in turn are, according to vocational teachers, the least important feature group. It would seem that substantive merits is the most important feature of all for all types of education. On the other hand, in vocational training, it is also important to be able to simulate phenomena and processes that students can meet in real-life situations and which, due to different conditions (e.g. degree of complexity and price of equipment, scale or process hazards) they cannot carry out on real systems. The ability to perform simulations is also one of the characteristics of the didactic programs, which significantly differentiates them from traditional didactic means based on written or visual text, and is also a more advanced form of knowledge transfer than animation or film. In addition, if we can say that learners, apart from knowledge, acquire skills through the use of didactic programs, they acquire them mainly by running simulations, such as device diagnosis, mechanism assembly, chemical process, heat treatment and so on.

Table 1. The most important and least important categories of features of multimedia didactic software. Average Q-test Determination of the Categories of didactic features indicator of the main characteristic given feature Ergonomic B 5,24

Self-study with the use of didactic E 5.17 software

Substantive merits A 5.12

Interesting subject matter C 5.05

Possibility of efficient flow of the D 4,94 didactic process

Possibility of simulating phenomena F 4.83 and processes

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

In the case of the analysis of the significance of specific features (Table 2), the most important opinion of the respondents was the presentation of issues using modern visualization techniques. This feature belongs to the category of features resulting from software ergonomics (B). In second place, one item higher than in the category of features, there is a specific feature related to the correctness of the content (A). It follows that, although this particular feature is important in the opinion of the respondents, the other characteristics related to substantive merits were considerably lower. In third place, we see a feature related to developing interest in the subject (C), while the lowest is a feature resulting from the ability to self-study using didactic software (E), although in the case of feature categories this feature took second place before the correctness of the content. This means that while this particular feature was considered by teachers to be of little importance, the other members of this category rated very high.

Table 2. Key features in a given category. Determination of Average Q-test Categories of didactic features the main indicator of the characteristic given feature Presentation of issues using modern B 8.13 visualization techniques

Show the practical usefulness of the A 8.05 issues shown

Innovative form of classes makes the students more eager to participate in the C 7.48 classes

Introduction of exercises in less standardized form, such as simulations F 7.40 of real activities and actions

Student time discipline during solving D 6.65 of tasks

By using the software we shorten the E 6.42 learning time

Teachers do not think that the most important features of didactic software, which like school textbooks and other teaching materials are teaching tools, is the aim to impart certain and flawless knowledge. Knowledge, in addition to developing substantive content, shapes the professional language of students and their communication skills by developing the vocabulary that belongs to a particular field in the learning lexical resource, but also develops understanding of the vocabulary and skillful use of it. Professional use of vocabulary on the one hand involves decoding of information, e.g. in instructions: for service, for current and periodic maintenance, equipment repairs, occupational health and

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' safety, etc. It also involves encoding information by building and communicating messages to other people associated with a specific profession, such as the transmission of certain and faultless information on breakdowns, ordering of parts, performance of duties, etc.

SUMMARY In summarizing the above considerations, the general results on the importance of individual categories of multimedia didactic software will be presented and discussed below. Table 3. The most important and least important categories of features of multimedia didactic software Determination Average Q-test of the main indicator of the Categories of didactic features characteristic given feature Ergonomic B 5,24

Self-study with the use of didactic software E 5,17

Substantive merits A 5,12

Interesting subject matter C 5,05

Possibility of efficient flow of the didactic D 4,94 process

Possibility of simulating phenomena and F 4,83 processes

The results shown in Table 1 show that the most important qualities were those that were related to the ergonomics of the didactic programs (B), followed by self-study (E), and only in third place to the correctness of the content (A). Since substantive merits is in the middle of the hierarchy of qualities, it can be said that the substantive significance of the didactic programs is of medium importance. Another surprising result is that features related to the possibility of simulating phenomena and processes (F) in turn are, according to teachers, the least important feature group. It would seem that substantive merits is the most important feature of all for all types of education. On the other hand, in training, it is also important to be able to simulate phenomena and processesthat students can meet in real-life situations and which, due to different conditions they cannot carry out on real systems. The ability to perform simulations is also one of the characteristics of the didactic programs, which significantly differentiates them from traditional didactic means based on written or visual text, and is also a more advanced form of knowledge transfer than animation or film. In addition, if we can say that learners, apart from knowledge, acquire skills through the use of didactic programs, they acquire them mainly by running simulations.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

As mentioned above, a didactic program is any scientific study constituting a subsystem of the didactic system of a given field of education. And from this point of view it should present the correct scientific knowledge of the subject matter of teaching. Most important is the ergonomics of the program, which included the following features:  presentation of issues using modern visualization techniques,  use of only color illustrations,  application of correct elements of computer typography that positively affect the student's eyesight,  layout of the screen that is organized and easy to use,  work environment based on colors that do not excite emotions,  presentation of information in a variety of forms,  adaption of the presentation to the student's perceptual abilities,  the interactive nature of hypermedia,  editing of messages – communications,  messages transmitted through a variety of forms, not only using text, but also illustrations. As can be seen, teachers place a lot of emphasis on the form of transferring information, not necessarily on the content itself and its correctness. The results of these studies are consistent with research conducted by Walat (2010: 155-157) on the relevance of the characteristics of traditional school textbooks. There, the teachers who took part in the research also recognized the qualities that reinforced the informative function of the school book, so they focused on the form of the message and elements such as infographics, coloring, typographic layout of the pages, transferring the substantive merits of the content presented to the background.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

REFERENCES

Ashvini, J. (2012). Multimedia: A Technique in Teaching Process in the Classrooms. Current World Environment, Vol. 7(1), Nilofar Iqbal, pp. 33-36 Gajda, J. (2010). Media w edukacji, Impuls, Kraków 2010, pp. 217 Hilčenko, S. (2008). Educational Software as Encouragement in Learning How to Do Solving Mathematical-logical Tasks of the Primary School Students. Inovacije u nastavi – časopis za savremenu nastavu, 21 (3), pp. 62-68 Hilčenko, S., Jakovljević, N. (2017). Interactive-Multimedia Playful Game Sheets and Panels for Preschool Institutes. EDUCATION – TECHNOLOGY – COMPUTER SCIENCE, No 1/19/2017, pp. 229-235. Juszczyk, S. (1997). Interakcja człowieka z mediami [in:] Nauczyciel i szkoła 1997, nr 1(2). pp. 10-28 Lib, W. (2012). Narzędzia i techniki informatyczne w procesie dydaktycznym, Mitel, Rzeszów 2012, pp. 68. Myers, J., M., Halpin, R. (2002). Teachers’Attitudes and Use of Multimedia Technology in the Classroom. Journal of Computing in Teacher Education, Volume 18, 2002 – Issue 4, ISTE Routledge Taylor & Francis Group, pp. 133-140 Rogulska, A. (2012). Media globalne – media lokalne. Zagadnienie z obszaru pedagogiki medialnej i edukacji regionalnej, Impuls, Kraków 2012, pp. 274 Stanisavljević-Petrović, Z., Stanković Z., Jevtić (2015). Implementation of Educational Software in Classrooms – Pupils´ Perspective. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 186, pp. 449-559 Walat, W. (2007). Edukacyjne zastosowanie hipermediów, Wyd. UR, Rzeszów, 2007, pp. 319 Walat, W. (2010). Badanie ważności funkcji podręczników do techniki w opiniach nauczycieli szkół podstawowych, ''Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie'', seria'' ''Edukacja Techniczna i Informatyczna'' t. V.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

NAJVAŽNIJE KARAKTERISTIKE DIDAKTIČNOG SOFTVERA PO MIŠLJENJU NASTAVNIKA – IZVEŠTAJ O ISTRAŽIVANJU 12

Valdemar Lib Univerzitet u Žešovu, Poljska

Rezime: Kao rezultat istraživanja, hijerarhijski je određeno koje su najvažnije i manje važne karakteristike knjige i to po mišljenju nastavnika. Pokazano je da karakteristike koje utiču na mišljenje nastavnika o didaktičkom procesu su sledeće: 1) ergonomija; 2) samoobrazovanje uz korišćenje didaktičkih programa; 3) Izvesna tačnost podataka; 4) podsticanje interesa čitalaca; 5) mogućnost neometanog rada didaktičkog procesa; 6) sposobnost simulacije fenomena i procesa. Ključne reči: multimedijalni, multimedijalni didaktički softver, didaktika.

12 The full text of the article was published in E-learning, Vol. 9, 2017

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 37.036 373.3/.4:37 10. međunarodna konferencija Naučna kritika / 73-80 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 23.01.2018 .ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 31.0 1.2018.

ANALYSIS OF THE USE OF ICT FOR THE VISUALIZATION OF ART WORK IN ELEMENTARY SCHOOL

Jerneja Herzog, Matjaz Duh Faculty of Education, University of Maribor, Slovenia

Abstract: In qualitative empirical research, we observed lessons of art education classes in the first educational period (6-9 years old) at elementary schools in Slovenia. Since we know that the appropriate use of ICT in the contemporary concept of art education class is essential, we focused on this aspect. Even though the schools are relatively well-equipped with ICT and the teacher are familiar with ICT, the use of it is quite problematic. The research showed that the ICT in art education class is used in an inappropriate way and that its variety of uses is still unexploited. Key words: primary school, first educational period, art education class, ICT, motivation.

INTRODUCTION Quality education for the development of individuals and society as a whole requires teachers to develop digital competence. By introducing technology into education, the teacher does not lose his role, his role only changes (Rebolj, 2008). As Božnar (2004) said, the teachers role is to direct the learning process, meaning that the teacher is a coordinator. With this the role of students in this learning process is active instead of passive. Rebec (2004) also states that with introducing the technology in schools, the teachers are expected to achieve better learning outcomes with the more frequent use of the media. When selecting a medium, the teacher must take into account what a given medium can give him/her, so he/she must consider the external factors of choice, as well as the physiological and psychological factors of the students. Kolodziejczyk (2009) states that in the traditional way of learning and teaching, the teacher is the one who gives knowledge and the student is a passive receiver. In today's time, the teacher, rather than the role of a source of knowledge, takes the role of leader and mediator, who organizes the learning process and helps students through this process. The teacher's direct transferring of learning content is important, but it is not prevailing. In addition, the teacher plans, directs, stimulates the student’s activity and complements it with knowledge transfer (Kramar, 2003). The teacher is still an irreplaceable element in the learning process, especially in the field of socialization and satisfaction of social and emotional needs. Emotions and social

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' components greatly affect satisfaction in learning and learning outcomes. The latest technology is still not able to replace this (Rebolj, 2008). Gerlič (2000) suggests that the ICT has to be an aid in teachers' work and not an additional burden. In technology investments, attention must be paid to technical devices and programs. However, the ICT training for teachers is a necessity. As Trkaj (2004) states, the teacher's lack of qualifications is linked either to a technical or didactic part. Kolodziejczyk (2009) thinks that technology and media have the potential to support a new role of a teacher and make the shift from ''transfer'' method of teaching and learning to an interactive method easier. Rebec (2004) states that the more frequent use of media offers a more diverse transmission of information with its various ways (sound, picture, both together...). For the quality use of ICT, it is essential to teach future teachers about how to incorporate technology into teaching and learning (Brun & Hinostroza, 2014). ''Given the wide range of ICT opportunities, many teachers believe that ICT provides immediate solutions or replacement for almost any didactic situation'' says Bratina (2017: 106). He continues: ''Such conclusions are, in fact, wrong, but they are somewhat understandable in the program of students and among teachers. Contemporary students met the constant use of ICT at all levels of education. However, their ICT experience was largely limited to the students’ experience (recipients of instructions).'' Božnar (2004) thinks that due to the new possibilities of working with ICT, we must not deprive students of genuine interpersonal relationships, the beauty of nature, and the direct experience of the world surrounding us. Rebolj (2008) says that children become acquainted with technology early in childhood. From the beginning, the development of a child is accompanied by various media; such as cartoons on television or DVDs, fairy tales on compact discs, a computer. It is important that children are offered opportunities to learn learning contents with the support of technology also at school, already in the first years of schooling. The early introduction of technology into schools is, therefore, a necessity. In the information society in which we live in, only a child with ICT skills can function normally. The introduction of technology, however, is not only important for this purpose, but also because the student will have the knowledge and experience in this field for later work in the labour market. The level of qualification of teachers in the role of multimedia teaching materials is growing. Introductory courses and increased availability of educational technological equipment are changing the learning paradigm (Duh, Bratina, Krašna, 2013). And it is in this area that the ICT can be highly relevant to the education sector ''in general and the Art Education in particular, for it opens new avenues for schools and institutions. For Art Education in particular, ICT is a great avenue for cultural exchange and access to knowledge and information.'' (Byekwulonu & Umenyi, 2011: 5). Today's modern ICT is accessible to every teacher with its information, functional and technical-presentation options. Art education, just like every other segment of the education sector, can tap into the information and communication delivery capacity of the internet to better its lot. In this regard, through the use of the web sites, and other facilities provided by ICT, teachers and students alike can have unhindered and unlimited access to information and knowledge. The use of ICT in the process of teaching art education

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' presents a new opportunity for students to enhance the artistic and creative and educational work, as they enable the interpretation, presentation and visualization of more difficult, abstract concepts. Researches (Heckles, 2015) also shown that ICT allows access to a range of resources that increase learners’ knowledge and understanding of art. At the same time, the need to be aware that ICT is only used in the art education as a methodical tool. In art education, we mainly know non-personal, technical media, amongst them mostly visual, audio-visual and multimedia. Modern ICT and multimedia should not be an end in itself, ''but should only be a quality mediator between the original and the student.'' (Duh, 2004: 127). Students should meet with each didactic unit with quality pieces of art at all levels of elementary education, which is also the subject of our research.

RESEARCH PURPOSE AND AIMS The purpose of the qualitative empirical research was to observe lessons of the art education class in the first educational period of the primary school (6-9 years old) and the analysis from the point of view of the use of ICT. The fact is that the proper use of the media in the contemporary concept of art education enables the visualization of artistic works. Thus, the aim of our research was to find out how teachers perform introductory parts of the lesson and which media they use. Research Questions In this study, we have set the following research questions: RQ1: How much time was dedicated to the introductory part of the lesson? RQ2: How well are classrooms equipped with ICT? RQ3: Do teachers use ICT in the introductory part of the lesson?

METHODOLOGY Field research was carried out in primary schools in order to obtain data, where we used the observation protocol. We observed the introductory parts of the lessons of art education classes. Research Method and Research Sample In the study we used the descriptive and causally non-experimental method of empirical pedagogical research. The results obtained were processed at the descriptive level. In the research sample we included eleven teachers who teach in the first educational period in elementary schools in Slovenia. They were all women. According to the achieved level of education, there were nine teachers with university education (4 years) and two teachers with a higher education level (2 years). Of the participating teachers, 5 were teaching in the first grade, and 3 in the second and third grades. The majority of teachers included in the survey had 10 to 20 years of work experience (63.6%), followed by two teachers, who had 5-10 years (18.2%), one teacher had less than 5 years of work experience and one more than 20 years of work experience. Procedures for Collecting and Processing Data

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Data was obtained through field research. Data collection took place in May and June 2016. We hosted eleven sections of the first triad lessons of art education. We observed didactic characteristics, accessible media in the classroom and the use of it in the lessons of art education. The accompanying protocol contained general information about the teacher (gender, level of education, work experience, class of teaching, and date of observation) and five questions about the media in the classroom, use of the media during the motivation phase, duration of motivation and information on the art work(art field, artistic motive, art technique). Data collected with the protocol was processed on a descriptive level.

RESULTS AND INTERPRETATION Below we will present the results of the study in a tabular manner and interpret them.

Table 1: Data on schools, classes, artwork, and time of introductory work, types of media and their use.

General information about the art work

Types of media we have seen The use of Art Artistic Art in class media

Introductory

part duration School Grade Field: motive: Technique: Overhead projector, 1 Drawing Patterns Crayons 21 / radio, CD

Grey, Assembling Overhead projector, Photographs A 2 architecture green cardboard 23 radio, CD, from the island boxes photographs book Overhead projector, Farm Sculpting computer, internet, Computer 1 Sculpting 30 animals clay television and internet

Waste Computer, internet, B boxes/ projector, computer, 2 architecture House interior 22 interactive board, projector, spaces of internet, interactive the house photographs board Photographs Computer, radio, from the Grey or tempera internet, television, book, 1 Painting colourful 19 colours projector, overhead computer, place projector projector,

board C computer, video, internet, radio, Computer, natural 3 Sculpting Anything 23 projector, projector, materials television, CD video

computer, radio,

1 All / / 28 internet, projector, / D CD, television

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

computer, internet, computer, 3 Dream Waste architecture 21 projector, projector, room packaging television internet computer, internet, projector, flowering 1 Painting Crayons 22 projector, radio, radio, CD, meadow CD, photographs photographs Computer, Crayons computer, internet, flowering projector, 2 Painting (mixing the 31 projector, radio, E meadow internet, colours) CD, photographs board. computer, internet, computer, box, cloth, Interior radio, projector, projector, 3 architecture collage 26 design CD, television, internet, paper photographs photographs

In Table 1 it is visible that the teachers carried out one art work in the field of drawing, four in the field of architecture, two in the field of sculpting and three in the field of painting. We found out that the teachers mainly appropriately designed the art works according to the artistic motive and art technique, and the art works were consistent in this case. In the art work of the flowering meadow using crayons might not be the most appropriate technique. Teachers could have suggested tempera colours instead. In the introductory part of each lesson of art education teachers motivate students, familiarize them with new concepts, by demonstrating the art technique and artistic motive. We think that the introductory parts of all the lessons observed were too long. With this finding we can answer the first research question (RQ1), where we wanted to know, how much time of the lesson was dedicated to the introductory part. Furthermore, we wanted to know how well the classroom are equipped with ICT technologies. We learnt that the schools, where our research was conducted, were well-equipped with ICT. In five from eleven classroom teachers had overhead projectors available, in eight radio, in seven CDs, in three photographs, in nine classrooms computer with an internet connection, in six classrooms a television, in six an LCD projector and in one an interactive board. With this data we answered out second research question (RQ2), where we wanted to see how well the classrooms are equipped with ICT. When observing the lesson, we noticed that the teacher in the first grade of school A used a story from the book as an introductory motivation. In this classroom, we detected the least media of all the classrooms, and this teacher adjusted her teaching work. In the practical work, the teacher used the radio to play the music, which she explained would lighten the atmosphere in the classroom. In this case, this is an inadequate cross-curricular connection, since no goals were achieved from the point of view of music. It is sensible to include music in art education when we also aim to realize the learning goals related to musical art and when the art work is shaped with the appropriate cross-curricular elements. In second grade of school A we noticed the similarly equipped classroom with ICT. The teacher also used a story, which she read to students and then they all looked at the illustrations from the book. We must mention that both teachers at this school were teachers

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' with the most of years of teaching. The non-use of modern ICT in the introductory part of art education may also be related to this. In first grade of school B we found out that the classroom was well-equipped with the ICT, only the LCD projector was missing. This did not obstruct the teacher’s work, since she designed the introductory part by showing her students photographs from their field trip a day before, when they visited a farm. Sadly, she did not include and reproductions of works of art in the motivational part, which is not good according to art teaching practice. It is a necessity for the teacher to show students the reproduction of works of art with a similar subject that they deal with in class. In second grade of school B we observed the lesson, where the teacher used a dialogue with students to create a mind map on the interactive board during the introductory part of the lesson. She also projected photographs of various buildings, which are considered to be an appropriate visual material when it comes to architectural design. Naturally, the teacher could have used the reproduction of famous architects (Hundertawasser, Gaudi, Plečnik). However, we think that the teacher sufficiently and qualitatively used the ICT in the introductory part of art education lesson. In the first grade of school C, we observed a lesson where the teacher, similarly to the school A, used fairy tale and its illustrations as a motivation in introductory part of the lesson. She also used a PowerPoint presentation with photographs, where individual colours prevailed. She also did not use any reproductions of famous works of art. In third grade of school C, we noticed that the classroom was well- equipped with ICT and the teachers used these technologies quite well. Although, the content was not as appropriate. Students were shown photographs of art works of students from a previous generation, which is not appropriate in art teaching practice. Students should learn about the concepts of art through reproductions of works of art and not through some of their classmates or their predecessors. The teacher later presented some examples of works of unknown authors from the web, which, however, were not suitable for pedagogical use from the aspect of quality. The lesson in the first grade of school D was different from what we expected. A teacher, who has exceptionally well equipped classroom with ICT has used unusual, inadequate art work. In the introductory part, students classed different photographs according to art fields. In the practical part, students, who were divided into five groups, had to create an art work in the assigned artistic field with any motive and any art technique they wanted. The pupils were thus poorly guided, with no set goals and no explanation of artistic concepts. Unfortunately, the lesson was completely wrong from the artistic and creative point of view. In the third grade of school D the teacher designed the introductory part of the lesson as a game- word game. After that students were shown a PowerPoint presentation with photographs of different spaces (indoor and outdoor spaces). From the point of view of the art teaching practice, this realization of the lesson was appropriate and qualitatively performed, and also ICT was well-applied. At school E we observed the lessons in three classes. The school is well-equipped with ICT. In the first grade the teacher, with the help of an assistant teacher, played a puppet show, which was supported by her own activity with which she simulated the butterflies that fly through the meadow. Then the students

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' were shown a presentation with photographs of various meadows and meadow plants. In this case, too, students did not encounter artistic works of art. In the second grade, students created a similar motive, a meadow. In the introductory part, the teacher used modern ICT well, but unfortunately, in the aspect of the art teaching practice, the inadequate picture material. She did not present students with any reproduction of works of art that would help students to approach such a motive and art technique. In the third grade, the teacher introduced a photograph of a dream house in the introductory part, and later photographs of various rooms inside the house. Likewise, the teacher did not make good use of the ICT options available to her. With these findings, we answered the research question (RQ3) about teachers using the ICT in the introductory part of their lessons.

CONCLUSION Our findings show a worrying situation. Schools are relatively well-equipped with ICT, and teachers are also quite good in handling ICT. Unfortunately, depending on the possibilities of using ICT in art education classes, they use it in an inappropriate way and poorly exploit the diverse possibilities of its use. Today, when the World Wide Web is accessible to all and represents an unlimited source of information, we would expect more and more targeted use of visual materials for quality student motivation. Teachers have widely available reproductions of high-quality, renowned artists who would enrich the stage of introductory motivation and visualize individual elements of art works. Students could also see video projections of different spaces, various procedures of handling art techniques (e.g. sculptor at work, touring the statue in the room from all sides, virtual viewing of galleries, etc.), but, sadly, we did not see that in any of the observed lessons. We found out that majority teachers have modern ICT available, but its use in art education classes is inadequate. Finally, the most overarching recommendation to teachers and learners of art education in any capacity would be to totally embrace ICT as much as they currently do in their preferred method of making art, be it drawing, painting, and architecture, graphic or sculpturing. We should think of ICT as part of the process and not something outside of it. However, it is necessary to be aware of the fact that even a good copy cannot replace the original.

REFERENCES Bratina, T. (2017). Study content and motivation for using ICT in education. New Trends and Issues Proceedings on Humanities and Social Sciences. [Online]. 4(6), pp. 105-114. Retrieved 6/1/2018 from www.prosoc.eu. Božnar, J. (2004). Vpliv sodobne informacijske in komunikacijske tehnologije na spremembe v vzgojno-izobraževalnem procesu. Retrieved 23/11/2017 from: http://profesor.gess.si/marjana. pograjc/%C4%8Dlanki_VIVID/Arhiv2004/12Boznar.pdf Brun, M. in Hinostroza, J. E. (2014). Learning to become a teacher in the 21st century: ICT integration in Initial Teacher Education in Chile. Educational Technology & Society, 17 (3), pp. 222-238.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Byekwulonu, I., Umenyi C, C. (2011). ICT in Art Education: The Case of French as a Foreign Language. Retrieved 4/1/2018, from http://www.academia.edu/1329651/ICT Duh, M., Bratina, T., Krašna, M. (2013). Elementary teachers competences for multimedia learning materials production. Informatologia, 46(4), pp. 333-342. Retrieved 22/12/2017, from https://hrcak.srce.hr/113093 Duh, M. (2004). Mediji pri sodobni likovni vzgoji. V: Blažič M. (ur). Mediji v izobraževanju. (pp.122-127). Novo mesto: Visokošolsko središče. Gerlič, I. (2000). Sodobna informacijska tehnologija v izobraževanju. Ljubljana: DZS. Gomez Pintado, A. (2013). Work Projects in the Subject of Art Education. Revista Romaneasca pentru Educatie Multidimensionala, 5 (1), pp. 19-34. Gotiša, N. (2004). Otrok in mediji v 1. triletju osnovne šole. V M. Blažič (Ur.) Mediji v izobraževanju (pp. 159-164). Novo mesto: Visokošolsko središče Novo Mesto. Heckles, J. (2015). ICT in the Art and Design Class Approaches to new technologies by Teachers and Artist-Teachers. Retrieved 22/12/2017, from https://www.mklc.co.uk/action-research- 1/ict-in-the-art-and-design-class-approaches-to-new-technologies-by-teachers-and-artist-teachers/ %203%202%202015 Kolodziejczyk, I. (2009). ICT for education – the way ahead, but how? Contemporary PNG Studies: DWU Research Journal, Vol. 11, pp. 26-38. Rebec, M. (2004). Najpogosteje uporabljeni mediji v prvi triadi devetletke. V. M. Blažič (Ur.) Mediji v izobraževanju (str. 433-438). Novo mesto: Visokošolsko središče Novo mesto. Rebolj, V. (2008). E-izobraževanje skozi očala pedagogike in didaktike. Radovljica: Didakta. Strmčnik, F. (2001). Didaktika – Osrednje teoretične teme. Ljubljana: Znanstveni inštitut Filozofske fakultete.

ANALIZA KORIŠĆENJA IKT ALATKI ZA VIZUALIZACIJU RADA UMETNOSTI U OSNOVNOJ ŠKOLI

Jerneja Herzog, Matjaž Duh Pedagoški fakultet, Univerzitet u Mariboru, Slovenija

Rezime: U kvalitativnom empirijskom istraživanju, u prvom obrazovnom periodu (6-9 godina) u osnovnim školama u Sloveniji posmatramo časove nastave umetnosti. S obzirom da znamo da je odgovarajuća upotreba IKT u savremenom konceptu klase umetničkog obrazovanja neophodna, fokusirali smo se na ovaj aspekt. Iako su škole relativno dobro opremljene IKT-om, a nastavnik je upoznat sa ICT-om, korištenje je prilično problematično. Istraživanje je pokazalo da se IKT u umetničkom obrazovanju koristi na neodgovarajući način i da je njena upotreba i dalje neiskorišćena. Ključne reči: osnovna škola, prvi obrazovni period, klasa umetničkog obrazovanja, IKT, motivacija.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 378:004.42 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 81 -86 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 21.01.20 18. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 22.01 .2018.

INFORMATIONAL COMPETENCE OF THE TEACHER AS A PRECONDITION FOR THE QUALITY OF ACADEMIC EDUCATION

Tomasz Warzocha University of Rzeszow, Poland

Abstract: In the modern age, in which information and communication technologies play a key role, the ability to use them efficiently should be something normal. While this is not a major problem for the young generation, older people need to devote much more time to getting acquainted with them. Sometimes it may even happen that with one tool we are not able to get to know each other well, but it is being pushed out by the next, newer and more perfected ones. The same applies to education, including academic education. Each teacher should be able to use new information and communication technologies so that a student, who is a generation brought up on such solutions, sees in the academic staff not only a competent person, but also a person for whom the use of tools supporting the educational process is not a problem. Key words: education, academic teachers, informational competences, IT, ICT.

1. INFORMATIONAL COMPETENCES IN THE LIGHT OF LITERATURE When we talk about competences, we mean a certain group of skills, with the help of which we are able to perform certain tasks entrusted to us to be performed within a given period of time. Due to the interdisciplinarity of the concept, there is no single definition of competence. More and more often we hear about the significant role of competence in the group of people who perform a specific professional job in a given society. From the Latin word competentia (competence) means having the knowledge to allow a court to be handed down, expressing an authoritative opinion, the scope of the issues that a person can judge, as they have relevant knowledge and experience (Dictionary of the Polish language PWN, 2014). J. Coolahan defines competence as general abilities based on knowledge, experience, values and inclinations acquired through educational impacts (Coolahan, 2005).

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

W. Furmanek describes competence as higher-order skills resulting from the skills and experience acquired through the exercise, convinced, surely based on the reflection of why it is necessary to proceed in a certain way in a specific situation (Furmanek, 2007). In 1996, the Organisation for Economic Cooperation and Development carried out an analysis of education, identifying 9 competences. Among them were among others:

1) ability to work in a team 2) the ability to use modern information and communication technology, 3) ability to solve problems, 4) ability to listen to others and take into account their points of view, 5) ability to use different sources of information, 6) communication in several languages, 7) combining and organizing different portions of knowledge, 8) ability to deal with uncertainty and complexity, 9) ability to organise and evaluate their own work (OECD, 1996).

The DeSeCo Report – Definition and Selection of Competencies: Theoretical and Conceptual Foundations focuses on key competences relating to lifelong learning and correct, effective functioning in society (Rychen D. S. & Salganik, L. H., 2003). The authors point to the need to learn the basic knowledge of understanding what it means to be competent, as this contributes to the development of both the individual and the society concerned. Being competent is not the same as having certain skills. M. Eraut considers the definition of competence as the ability to perform a specific task, a delegated role which is required in accordance with certain standards (Eraut, 2003). Among the group of foreign competence researchers, M. Mulder, among others, has classified competences according to their nature and use (Mudler, 2008). In Polish educational documents the term competences appeared only in 1997 in the MEN Education Strategy (Okońska-Walkowicz, 2009). He stated that this concept is an effect – a result of the skills and experience acquired through the exercise, certainly based on the reflection of why to do so in a given situation. T. Warzocha, in his research on the level of social competences of teachers, assumes the following definition as a resource of specific knowledge, which translates into the correct ability to solve problematic tasks at a certain level at a given time, allowing him to take full responsibility for them consciously (Warzocha, 2017). As can be seen from the above definitions and considerations, competences are closely related to the learning process of a human being, as well as representing the level of knowledge and skills of an individual. It follows that the preparation of a person for functioning in society should come in such a way that he or she is capable of continuous learning, i. e. learning new skills and improving already known ones. This should be done because of the changing cyclical conditions during one's professional and life activity. Mastering and improving competences, regardless of their type, allows a person to adapt to any living and professional conditions.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Information skills and lifelong learning improve significantly:

a) a set of opportunities and options that open up to man in different areas of life (personal, family and social), b) the quality and usefulness of both formal education (educational training for apprenticeship) and informal, vocational or qualification-related education, c) the prospects for finding and maintaining a satisfactory job and a rapid advancement with adequate profits, as well as the ability to make financially advantageous business decisions, d) effective participation of mankind in social, cultural and political life, both at local and higher levels, and its capacity to define and meet its professional objectives and aspirations (J. Lau, 2007).

2. TEACHER'S INFORMATION COMPETENCE When we talk about the teacher's information competences, we mean his or her skills connected with the process of assessing the reliability of information obtained from the available sources. The Association for Educational Communications and Technologies defines information competence as the ability to search and use information, a key skill for lifelong learning (Byerly/Brodie, 1999). A person with information competence must be able to identify their own information needs, locate the information needed, evaluate it and use it effectively. They are people who have learned how to learn (ALA, 1998). So a competent teacher is one who can recognize his/her own information needs, can acquire information, can process it using appropriate tools and pass it on. The teacher's competences are also defined by the European Union. The most important are competences related to the following:

a) the learning / teaching process  the ability to work in a multicultural and socially diverse classroom,  ability to create favourable learning environments: the teacher is to be the organiser of the learning process; it is to make his students researchers; creates curricula, it is constantly being trained and improved, constantly improving its work,  the ability to integrate information and communication technologies into the daily lives of pupils, teamwork (teachers, trainers and others – teamwork),  ability to cooperate in curriculum development, organisation of the education and assessment process,  ability to work with local people and parents,  ability to perceive and solve problems,  the ability to continuously expand their knowledge and improve their skills. b) shaping student attitudes  ability to educate students in civic and social attitudes,

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 the ability to promote the development of pupils' competences which will enable them, as fully-fledged citizens of a given country, to function successfully in a knowledge society – motivation to learn, not only in formal compulsory schooling – learning to learn – learning to learn – critical processing of information – using computers and any digital device – creativity and innovation – solving problems – solving problems – entrepreneurship – cooperation with others – ease of communicating with others – ability to navigate in visual culture  the ability to combine the formation of required competences with teaching / learning (Sielatycki, 2005).

As can be seen from the above set of competences, the role of the teacher is to prepare the young generation, first of all students for lifelong learning, to broaden their knowledge and interests, to constantly acquire new knowledge and skills, to prepare for cooperation with others, to use information resources enabling to assess the usefulness of a given information. One of the key points of reference for the teaching profession is the ability to work with knowledge, new technologies and information, as highlighted by the European Commission. The competent teacher should be able to work with different types of knowledge. The education obtained should be able to freely reach the knowledge, analyse it in terms of usefulness and truthfulness, and then, using modern technologies, be able to communicate it in an appropriate way. Pedagogical skills acquired should enable them to create and manage learning contexts with the freedom to choose how to pass on knowledge. Good knowledge of computer and information technology will enable them to effectively involve them in the learning and teaching process. Teacher’s should be able to guide and support students in reaching out and collecting information. They should be very familiar with their field and treat learning as a lifelong process. Skills should help students to learn throughout their lives. Having appropriate information competences for university teachers can to a certain extent equip the young generation of students with an adequate level of skills needed to operate in an information society based on technologies supporting everyday life. Often, students are focused on gaining knowledge not only through the use of the Internet, but above all through the knowledge provided by academic teachers. As a result, every academic teacher is faced with the need to complete further education, improve their qualifications and acquire new skills as a component of the competence. Only through the process of self-education, awareness of the need to deepen knowledge, will make it possible for students to see in the teacher not only the person transferring knowledge, but first of all a competent person who is able to carry out the verification process of the acquired information, which is then passed on with the use of information and communication technologies.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

RESUME The information competence of academic teachers as one of the key competences allows for the skillful acquisition, processing and transfer of knowledge using the available teaching tools. The quality of academic education depends to a large extent on whether the teacher is competent in his/her profession or not. Having the necessary knowledge, a skillful way of communicating with the young generation of students, adapting the appropriate method of transferring knowledge and its verification, can be a factor that will make the education process quality at a high level. The student expects the teacher not only to have knowledge, but also to look for personality traits that will cause him/her to arouse particular interests in him. The teacher is facing a huge challenge not only because the modern economy is dynamically changing, and we observe the natural extinction of entire professions, but also because new, completely unknown places are appearing in their places. Speed and ability to redefine your skills is a good teacher's feature.

LITERATURE American Library Association (1998). Byerly, G., Brodie, C. S. (1999). Information literacy skills models: defining the choices. W B. K. Stripling (Red.), Learning and libraries in an information age: Principles and practice (s. 54- 82), Englewood: Littleton: Libraries Unlimited. Coolahan, J. (2005). Key Competences. European Commission, Eurydyce, Foundation for the Development of the Education System, Warsaw, p. 13 (Polish ed.). Eraut, M. (2003). National vocational qualifications in England – description and analysis of an alternative qualification system, in: G. Straka (Ed.) Zertifizierung non-formell und informell erworbener beruflicher Kompetenzen, Münster, New York, München & Berlin: Waxmann. Furmanek, W. (1997). Competences – an attempt to define the concept, ''Technical Education'', nr 7, s. 14. Lau, J. (2007). Guidelines on Information Literacy for Lifelong Learning, SBP Information Education Commission, Warszawa Mulder, M. (2008). El concepto de competencia en el desarrollo de la educación y formación profesional en algunos Estados miembros de la UE: un análisis crítico Okońska-Walkowicz, A. (2009). About key competences, e-learning and project methodology, WSiP, Warszawa Organisation for Economic Co-operation and Development 1997 Rychen, D. S. & Salganik, L.H. (Eds.). (2003). Key Competencies for a Successful Life and a WellFunctioning Society. Göttingen, Germany: Hogrefe & Huber Sielatycki, M. (2005). Teacher competences in the European Union, [w:] ''TRENDS of learning in the 21st century'', CODN web-based magazine 3/2005, s. 6-7 Dictionary of Polish Language (2014). PWN, Warszawa. Warzocha, T. (2017). Information technologies and social competences of academic teachers, UJK Kielce

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

INFORMACIONA KOMPETENCIJA NASTAVNIKA KAO PREDUSLOV ZA KVALITET U AKADEMSKOM OBRAZOVANJU

Tomas Varoča Univerzitet u Žešovu, Poljska

Rezime: U savremenom dobu, u kojem informacione i komunikacijske tehnologije igraju ključnu ulogu, sposobnost da ih efektivno koristimo treba biti nešto normalno. Iako to nije veliki problem za mladu generaciju, starije osobe trebaju posvetiti mnogo više vremena za upoznavanje s njima. Ponekad se čak i može dogoditi da se s jednim alatom ne možemo dobro upoznati, a društvo gura sledeću verziju, noviji i usavršeni softver. Isto vriedi i za obrazovanje, uključujući i akademsko obrazovanje. Svaki učitelj i nastavnik bi trebao biti u mogućnosti koristiti nove informacione i komunikacijske tehnologije kako bi učenik ili student, koji je generacija podizana uz takve softvere, video u akademskom osoblju ne samo informatički kompetentnu osobu već i osobu za koja sa lakoćom koristi softverske alatke i tako unapređuje obrazovni proces. Ključne reči: obrazovanje, akademsko osoblje, informacione kompetencije, IT, ICT.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 378.4:004.42 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 87 -94 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 17.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 24.12.2017 .

METHODOLOGY FOR ASSESSING STUDENTS' PROFESSIONAL COMPETENCIES USING ICT TOOLS

Evgeny Kovalev Moscow State Pedagogical University, Moscow, Russia

Abstract: The article considers approaches to constructing a system for assessing the professional competence of students. The author offers a wide use of ICT for increasing the effectiveness of competence assessment. The author gives an example of the methodology and means of evaluation in the training of bachelors in the direction of "Applied Informatics". Key words: ICT, student training, assessment methodology, professional competencies.

INTRODUCTION At present, among the goals of modernization of the system of training in universities, in particular, it can be noted:  Effective reproduction of scientific and scientific-pedagogical personnel of the highest qualification;  Approaching the practice of assessing qualifications to international standards;  Development of criteria for "admission" of organizations to attestation of students, scientific personnel and awarding professional degrees  Development of reputational mechanisms for improving the quality of attestation;  Increase the transparency and information openness of the higher education system (Kovalev, 2014). 1. Theoretical approach to the problem of modernization educational system The basic assessment tool is the Federal State Educational Standards. They are a set of requirements that are mandatory for the implementation of the main educational programs of higher education by educational institutions that have state accreditation. Federal state educational standards provide: 1) The unity of the educational space of the Russian Federation; 2) Continuity of the basic educational programs of the initial general, basic general, secondary (complete) general, primary professional, secondary professional and higher vocational education.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Federal Law No. 309-FZ of December 1, 2007 approved a new structure of the state educational standard. Now each standard includes 3 types of requirements: 1) The requirements for the structure of the main educational programs, including the requirements for the correlation of parts of the basic educational program and their scope, as well as the ratio of the compulsory part of the basic educational program and the part formed by the participants in the educational process; 2) Requirements for the conditions for the implementation of basic educational programs, including personnel, financial, material and technical and other conditions; 3) Requirements for the results of mastering the basic educational programs. The main questions arising in the construction of the methodology for the final evaluation according to the requirements of the standards:  What should I evaluate?  Who will evaluate?  How to evaluate – by what procedures and means?  How to develop evaluation tools (which meters, how to ensure high validity)?  What will be the scale to interpret the competency assessment?  To achieve these goals, it is necessary to use modern ICT methodologies and tools, as well as models and methods of the quality management system (QMS). The basic evaluation tools in this case are:  The European Qualifications Framework (EQA) is a tool to ensure the comparability of academic degrees and qualifications in EU member countries;  The Framework of competences of The European Certification and Qualification Association (ECQA);  Models and concept of TQM (Total Quality Management). The base model for the QMS can be the Deming’s quality cycle, adapted for the education management system (Figure 1), as well as methods for assessing the quality of the certification process, based on the experience of ITIL / ITSM IT management standards. To implement the principles of information openness, a showcase of the system in this case can be an information portal built on the basis of social computing technologies using visualization of key performance indicators (KPI) of activity (Kovalev, 2014). 2. The methodical framework of research Proceeding from the set tasks, the author made a study of the possibilities of using ICT tools, information modeling of processes was carried out. Suggested applications of these technologies:  Public and expert evaluation of the quality of activities;  Creation of training clusters and public associations;  Use of open criterial data on the composition and activities of dissertational councils;  Creation of a database and electronic passports of experts;  Creation of performance repositories.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

For modeling, the author chose the ARIS methodology. The author carried out a system analysis of the processes that need to be implemented in the proposed information system. To assess all aspects of the project system in the study, the author built organizational, functional and information models, and a functional and cost analysis of the proposed solution was carried out. Modern requirements include a set of estimates:  Expert review  Assessment of professional communities based on professional standards  Public examination. The main principle of evaluation is information transparency and openness of the procedure. Implementation requires the extensive use of the capabilities of ICT tools. Technical aspects:  Creating a private educational cloud (Aishwarya Srinivasana, Md AbdulQuadirb, V. Vijayakumarc, 2015)  Creating computational clusters  Deployment of social networks of campuses and distance learning systems (Manuel Díaz, Cristian Martín, Bartolomé Rubio, 2016). Private cloud transforms the learning process in high school to a completely new level of quality, providing the following key benefits:  Eliminating the digital divide – a gradual blurring and fundamental differences between full-time, correspondence and distance learning, integration of all forms of learning. There is a possibility of combining forms.  Further personalization of learning. Providing individual program (path) for each student with individual accents and content (training materials, services, applications, etc.) with the highest quality to gain knowledge and practical skills at a convenient time and in a comfortable place for him, at the same time accessed from any device connected to the Internet.  Ability to "lead" the student from the very beginning of the learning process, in the course of his studies and after graduation, enabling "instant access" to the accumulated information. Even after receiving the diploma young specialist will always be able to access the results of their research and practical training (laboratory, course, degree, lecture materials, etc.) at any time and from anywhere in the world.  The higher education system is truly interactive, focused on the most high quality and efficient learning of each student, giving him every opportunity to become a true professional in his chosen field of future activities (Qi Zhang, Lu Cheng, Raouf Boutaba, 2010).

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

MAIN RESULTS OF RESEARCH The methodology for assessing professional competence for university students will be examined using the example of bachelors and undergraduates in "Applied Informatics" and "Mathematical and Informational Modeling of Processes and Systems", which are implemented at the Faculty of Mathematics of the Moscow Pedagogical State University. For the evaluation, Deming's quality cycle is adapted based on ITSM / ITIL methodologies, which form the basis of quality management.

Figure 1. The Deming’s Quality Cycle (adapted). The methodology for forming and evaluating competences consists of 3 blocks. The subject-oriented block of the course is an educational program whose content meets the current requirements for the competence of the head of a professional educational organization in the field of procurement activities and provides the opportunity for a differentiated approach depending on the level of training and individual educational needs of students. The unit of introspection and evaluation covers the theoretical (at the knowledge level) and competence (at the level of skills, skills and practical experience) content of training, and carries a certain value-meaning load that meets the stated goal of the course and selected methodological approaches. The block is designed to assess the degree of achievement of the learning outcome. Evaluation of the result of training performs two functions: ascertaining (ascertains the fact of mastering certain components and the formation of competence in general); as well as problem-diagnostic (identification of areas of insufficient achievement of the goal, on the basis of which individual tasks for self-education for the intercourse period are then formed). As a technology of estimation, the model of "3D-evaluation" (three-dimensional estimation) was selected by the author, its individual dimensions being: self-esteem of the listener, external evaluation (teacher), evaluation of an independent expert (expert). Three dimensions of the assessment can significantly increase its objectivity, and also discuss the

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' causes of collisions related to the discrepancy in the assessments, identify possible deviations in the self-assessment of the listener and, if necessary, adjust them. The technological unit is a set of pedagogical technologies, forms and methods of teaching, through which the subject-oriented unit is integrated into the educational process, as well as the auxiliary procedures necessary for implementing a differentiated approach and the principle of individualization (input diagnostics, the formation of individual educational routes). This block manages the educational process, the activity of listeners in it, aimed at achieving the set educational goals and objectives. The evaluation of professional competencies is based on an assessment of the student's electronic portfolio, which includes certificates received during training, completed coursework, participation in projects, and scientific work. The evaluation is carried out by experts from professional communities, which fill out expert feedback and put an integrative assessment of the competencies created. Tables 1, 2 shows an example of an expert map. Table 1. Expert map for assessing the competencies of students in the system of continuous practices. Indicators The content and The validity of Originality, Execution and Points completeness of the automation innovative presentation of the assigned solution solutions the report task 3 The task is fully The decision is The solution The report is implemented, completely contains signs presented presented a justified, all of novelty, correctly, complete the necessary relies on designed in solution to this processes have modern accordance with situation, been solved approaches to the demonstrated solving the requirements the possession problems of of the necessary enterprise knowledge, automation skills, ways of working in this situation 2 The task is The decision The solution The report is executed, not to partially contains presented although there justified, elements of competently, are some minor missing some creativity, there are minor inaccuracies necessary relies on defects in the and logical gaps processes modern design in the solution, scientific demonstrated approaches to the mastery of solving the basic problems of knowledge, enterprise skills, ways of automation

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

working in this situation

1 The task is not The decision is The solution is The report has completed practically not standard, the significant completely, justified, many creativity and shortcomings in there are necessary originality of the design, significant processes are ideas is almost literacy, logical gaps in missing non-existent, possession of the solution; there is a professional demonstrated a reliance on vocabulary fragmented modern knowledge, approaches to skills, ways of solving the working in this problems of situation enterprise automation 0 The task was The decision is The solution The report not carried out, not justified, does not issued in the decision was there is no contain accordance with not submitted, argument original ideas, the the knowledge, does not rely requirements, skills, ways of on modern there are serious working in the approaches to mistakes in context of this solving the speech situation problems of enterprise automation Expert evaluation in total evaluation

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Table 2. Scale of conformity of final points to traditional evaluation. in total 0-4 5-7 (in the absence of a 8-10 11-12 zero indicator) Evaluation (five-point 2 3 4 5 scale) Level of No Sufficient Increased High competence formation The evaluation system built in this way allows us to evaluate the professional competencies of students, focusing on dexryptors built based on professional standards, professional software and external (expert) evaluation. Evaluation results and materials for evaluation are placed in social networks on the private cloud of the university (Figure 2). Figure 2. An example of a social network in a private cloud University

CONCLUSION The implementation of the proposed solutions will allow unifying the presentation of information on the activity of the system of certification of scientific personnel, process and storing it in a single electronic form and increase the speed of analysis of their activities.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURE Proceedings of the website http://www.etf.europa.eu/ (2017). Retrived from http://www.etf.europa.eu/ web.nsf/pages/home COMPARATIVE ANALYSIS Initial vocational education and training (IVET), CEDEFOP, (2008). Retrived from https://www.cedefop.europa.eu%2Ffiles%2FIVET_ Review_08.pdf&usg= AOvVaw2UcdplW FCSDwZjAfDK5opM Kovalev, E. E. (2014). Opportunities of social networks as a means of increasing the effectiveness of the educational process / Proceedings of the Third International Scientific and Practical Conference Social Computing: Foundations, Development Technologies, Socio- Humanitarian Effects (ISC-14). pp. 109-111. Kovaleva, N. A. (2014). Humanitarian effects from the use of social networking tools in crowdsourcing. / Social computing: the basics, technology development, social and humanitarian effects (ISC-14) materials of the Third International Scientific and Practical Conference. pp. 163- 167. Qi Zhang, Lu Cheng, Raouf Boutaba. (2010). Cloud computing: state-of-the-art and research challenges. Journal of Internet Services and Applications, 1(1), pp. 7-18. Manuel Díaz, Cristian Martín, Bartolomé Rubio (2016). State-of-the-art, challenges, and open issues in the integration of Internet of Things and Cloud Computing. Journal of Network and Computer Applications. Volume 67, May 2016, pp. 99-117. Aishwarya Srinivasana, Md AbdulQuadirb, V. Vijayakumarc (2015). Hybrid Cloud for Educational Sector. Procedia Computer Science Volume 50, 2015, pp. 37-41.

METODOLOGIJA ZA OCENJIVANJE PROFESIONALNE KOMPETENCIJE STUDENATA KORIŠĆENJEM IKT ALATA

Evgeni Kovalev Moskovski državni pedagoški univerzitet (MSPU), Moskva, Rusija

Rezime: U članku se razmatraju pristupi konstruisanju sistema za procenu profesionalne kompetentnosti učenika. Autor nudi široku upotrebu IKT alata za povećanje efikasnosti procene kompetencija. Autor daje primer metodologije i sredstava za evaluaciju u obuci mlađih polaznika u pravcu "primenjene informatike". Ključne reči: IKT, obuka studenata, metodologija procene, profesionalne kompetencije.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 374:378.147 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 95 -100 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 04.02.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 08.02.2018 .

NON-FORMAL EDUCATION IMPLEMENTED BY MEANS OF INTERACTIVE WORKSHOPS

Tomasz Warchoł Faculty of Pedagogy, University of Rzeszów, Poland

Abstract: This article presents the classification of education, which currently fits very well into the changes that have arisen as a result of the advancement of the information society. The author of this paper focuses mainly on the explication of the concept of non- formal education and its basic assumptions, which translate into a practical form of its implementation by means of interactive workshops. Key words: classification of education, non-formal education, learning, interactive workshops, forms of learning, information society.

INTRODUCTION The problem of modern education is that it fails to clearly define the role of education in the lives of young students. One of the basic problems of modern education concerns: how to learn, what to learn, how to teach effectively, what methods to use in teaching. This, however, is not the pivotal issue since the current image of a teacher, as a wise performer with extensive knowledge, is changing, becoming reduced to a coordinator of the process of learning, a facilitator, i.e. a person who does not provide students with ready- made knowledge, but rather supports their intellectual effort and exploration related to asking questions independently and seeking answers to them (Nowak, 2007: 56). The review of the literature shows that knowledge in the present society becomes a resource available to anyone at any time of the day, which is why traditional classroom education no longer suffices. This article draws attention to the classification of education, with particular emphasis on non-formal education in the information society. On the basis of presented characteristics of non-formal education, one of the organization forms that falls within the scope of non-formal education assumptions was put forward, thus becoming an opportunity to find the sweet spot in searching for solutions to the problems outlined.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

CLASSIFICATION OF EDUCATION IN THE INFORMATION SOCIETY In an information society propelled by technology, traditional schooling cannot keep up with the changes and it lacks financial resources to introduce new technological solutions to the teaching process (Pachociński, 2001: 51). Students' reluctance to learn, regardless of the subject and way of teaching, is a universal phenomenon. Reluctance to learn is further intensified by the aforementioned problem of schools, as students expect the use of technology in education. In traditional formal education, students are deprived of proper opportunities to develop their cognitive interests. The presented problem has been observed by many authors who argue that schools should embrace external educational activities of institutions such as universities, museums and science centers so as to promote education outside the school (Podgórski, Chanowski, 2014: 205-219). Education has been divided along with the development of the life-long learning initiative and the emergence of the need to promote learning outside the school. The division process was not unequivocal, therefore various classifications and definitions of education have appeared in the literature. The prevailing chaos was systemized by the Polish Educational Research Institute (IBE) that classified education into:  formal,  non-formal,  informal (Sławiński, 2014: 11-21). The distinguished types of classification are characterized by appropriate indicators that make it possible to properly classify and define organized and conducted forms of learning. The table below presents all types of education highlighted, along with their indicators. Table 1. Indicators classifying education (Sławiński, 2014: 13-21). Education Education Learning is Organized program leads to program leads intentional (it learning registered to is not process qualifications qualifications involuntary) Formal Yes Yes Yes Yes education Non-formal Yes No Yes or No Yes education Informal No No No Yes or No education The above classification relies on four basic pillars, which can be expressed as the following questions: Is the learning process organized? Does the education program lead to registered qualifications? Does the education program lead to qualifications? Is learning intentional?

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

By analyzing the presented table, we can conclude that formal and non-formal education differ from one another in the scope of the education program that leads to registered qualifications as well as the education program that leads to obtaining certain qualifications, not necessarily registered. The difference concerns mainly the fact that in formal education we obtain confirmation of our qualifications in a form recognized by all state authorities and institutions, while in non-formal education, despite any certification, these qualifications are not officially recognized. Significant differences can be observed in the indicators of informal education as it usually does not meet them. The factor that eliminates informal education as a possible support instrument for formal education is the lack of an organized process, which is extremely important in working with students given that it sets out goals that constitute the basis of learning.

NON-FORMAL EDUCATION AGAINST FORMAL EDUCATION The presented classification allows to conclude that non-formal education is a good direction for supporting modern school education in the field of complementing knowledge and developing cognitive interests of students. The characteristics presented in the table show that students participating in this type of education are guided by a well-thought-out learning process. Non-formal education enables the student to realize his or her own cognitive interests and needs. Non-formal education is defined as institutionally organized learning that nevertheless takes place outside the education and training programs leading to obtaining a registered qualification (Sławiński, 2014: 7). One of the most important differences in relation to formal education is the fact that in non-formal education the responsibility for the learning process rests upon the learner and how he or she participates in the learning process (Report, 2013: 7). Nowadays, non-formal education is very often managed by community centers, youth centers or universities through organizing specialized classes for students from various fields of science using state-of-the-art technologies. Schools should participate in expanding students’ knowledge and go outside the school area, to a location where students can learn something new. Visiting a new place of learning can lead to the growth and shaping of students' cognitive interests and, as a result, to more eager knowledge absorption (Falk, Dierking, 2010: 487-493). Classes held outside the school area are organized by institutions that have more financial resources than schools, e.g. universities, therefore they can provide students with knowledge using the latest technologies and teaching methods. It should be noted the problem with education was first noticed outside Poland long ago. The analysis of foreign literature shows that the practice of using non-formal education began in 1993 (Fordham, 1993: 250). We can therefore say the problem at hand was observed in Poland relatively late, given that first Polish publications on this subject date back to 2005. The analysis of foreign literature also demonstrates the outcomes of non- formal education. In studies involving children from the United States, up to 60% of the respondents believed they learnt much more during extracurricular classes organized at the museum than during a history class at school (Falk, Needham, 2013: 431-452), thereby 97

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' supporting the hypothesis it is worth introducing non-formal education to trained (formal) learning. The research results clearly indicate that any teaching process involving the use of new technologies increases the interest in information and its absorption. This is why it is worth organizing traditional learning with extra room for non-formal education.

NON-FORMAL INTERACTIVE WORKSHOPS The concept of interactive workshops is related to both the form of organization of learning, teaching method and technology, although the lattermost unfortunately cannot be fully linked to schools, since – as already mentioned – schools are not equipped with state- of-the-art technologies. Therefore, we can assign interactive workshops as one of the forms of non-formal education. Interactive workshops are determined by basic criteria regarding the form of organization of learning. These criteria include:  number of students,  location,  time (Kupisiewicz, 2000: 157). Analyzing these criteria in terms of organizing non-formal interactive workshops, it should be assumed that effective work is to be carried out in small groups of approximately 15-20 people, where students have access to modern technologies, and thus a suitable place, which according to the analysis conducted in the previous section, extends beyond the confines of a school building, e.g. a university. Time for interactive workshops should depend on the organization and content of learning prepared for the activities. Workshops are one of the forms of educational organization and they come down mainly to students performing various activities that lead to the development of their cognitive interests, i.e. stimulating and developing emotions, exercising skills and shaping habits or performing other work from which new information, unknown to learners, may arise (Półturzycki, 1999: 128). During such workshops, students perform activities that make up the content of the tasks organized in a thoughtful manner that requires the use of teaching aids ensuring the development of knowledge, skills and attitudes. As regards interactive workshops, these aids are modern technological inventions classified as teaching aids.

CONCLUSIONS The contemporary need for non-formal education is becoming an indispensable element of traditional learning. Technological advancement has made schools outdated and boring due to the fact technological solutions used in the teaching process fail to meet the needs of the students. By classifying different learning approaches and their characteristics, this article allows to clearly define the type of organized activities carried out by students and indicate to teachers the right direction in terms of support and fuller development of students.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

The main advantage of non-formal education is that it allows to discuss topics extending far outside the core curriculum of general learning. An additional advantage is the fact that it prompts learning with the use of modern technologies, which currently cannot be provided by traditional schools due to their limited financial resources. Obviously, non-formal education also comes with certain drawbacks. We currently lack guidelines as to how exactly it should be implemented, which may lead to it being inappropriate with respect to physical and mental development of the students. Still, in the long-term perspective, non-formal education is bound be increasingly used in traditional formal learning, as it enables an unarguably broad development of students’ interests and knowledge in various areas of life the school has neither time nor place to properly address.

BIBLIOGRAPHY Fordham, P. (1979). Learning Networks in Adult Education. Non formal education on a housing estate. London: Routledge and Kegan Paul. Nowak, J. (2007). Nauczyciel – mentor czy facylitator?. W: Sałata E., Ośko S. (ed.), Współczesne problemy pedeutologii i edukacji, (pp. 54-58) Radom: Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji – Polish National Research Institute (PIB). Petiak, E. (2008). Rola nauczyciela we współczesnej szkole. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. Pachociński, R. (2001). Technologia a oświata. Warszawa: IBE. Podgórski, Z., Charzyński, P. (2014). Rola centrów nauki w przyrodniczej edukacji nieformalnej na przykładzie centrum nowoczesności młyn wiedzy w Toruniu. W: E. Szkurłat, A. Głowacz, (ed.), Prace komisji edukacji geograficznej (pp. 205-219). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Sławiński, S. (2014). Słownik podstawowych terminów dotyczących krajowego systemu kwalifikacji, (s. 11-21) Instytut Badań Edukacyjnych. Raport (2013). Uczyć się inaczej – nowe kompendium wiedzy na temat edukacji pozaformalnej, (s. 1-88) Fundacja Rozwoju Edukacji 2013. Falk, J., Dierking, L. (2010). School is Not where Most Americans Learn Most of Their Science. American Scientist the Magazine of Sigma Xi, The Scientific Research Society, 98. Falk, J., and Needham, M. (2013). Factors Contributing to Adult Knowledge of Science and Technology W: Journal of research in science teaching, vol. 50, no. 4. Kupisiewicz, Cz. (2000). Dydaktyka ogólna. Warszawa: Graf-Punkt. Półturzycki, J. (1999). Dydaktyka dla nauczycieli. Toruń: published by Adam Marszałek.

Online sources Internet 1: https://edutorial.pl/wp-content/uploads/2016/09/raport-edu-tech-2016.pdf, retrieved: 21.01.2011.

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

NEFORMALNO OBRAZOVANJE IMPLEMENTIRANO KROZ INTERAKTIVNE RADIONICE

Tomas Varčol Pedagoški fakultet, Univerzitet u Žešovu, Poljska

Rezime: Ovaj članak predstavlja klasifikaciju obrazovanja, koja se trenutno dobro uklapa u promene koje su nastale kao posedica napretka informacionog društva. Autor ovog rada usmeren je uglavnom na objašnjenje koncepta neformalnog obrazovanja i njegovih osnovnih pretpostavki, kao i objašnjenje praktičnog oblika neformalnog obrazovanja koje je implementirano putem interaktivnih radionica. Ključne reči: klasifikacija obrazovanja, neformalno obrazovanje, učenje, interaktivne radionice, oblici učenja, informaciono društvo.

100

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 37.018.43 37.018:004.738.5 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 101 -109 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 04.02.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 07.02.2018 .

E-LEARNING SOLUTIONS IN POST-SECONDARY EDUCATIONAL SPACE USING UNIVERSITY OF RZESZÓW AS AN EXAMPLE

Krystian Tuczyński Faculty of Pedagogy, University of Rzeszów, Poland

Abstract: This article concerns one of the key needs of the information society, which is the implementation of innovative forms of learning in post-secondary education systems. The purpose of this paper is to present the most important components of educational space from the standpoint of academic e-learning, along with an indication of learning platforms used at the University of Rzeszów. Key words: information society, post-secondary education, e-learning, e-learning platform.

INTRODUCTION

The world in the era of information society is marked by huge changes. Rapid development can be observed in five basic sphere: occupational, spatial, cultural, economic and technological (Webster, 2014: 10). The fast pace of changes that we are dealing with now translates directly into the development of every area of life (Bednarek, 2012: 72). The observed phenomenon forces institutions directly responsible for the structure of education to take the right stand. This concerns, for the most part, broadly understood education systems. Their task is to make key changes in the realm of teaching (taking into account the current role of the teacher) and address the need to introduce reforms in learning systems, including school at each level of education (also academic). The solution to the problem of Polish education may be the application of the benefits of using information technology in school curricula (following the example of highly developed countries e.g. Germany, Italy or Spain) in the form of e-learning (Szabłowski, 2007: 8). Comparison showing European countries regarding the use of e-learning can be found in the figure below.

101

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Figure 1. Comparison European countries using of e-learning (Gaebel, 2014, p. 23).

E-LEARNING – EXPLICATION OF KEY CONCEPTS Embarking on the deliberations concerning the innovative form of distance learning, the necessary step is to present a reliable explication of e-learning concepts.

The basic concept, whose definition should be positioned first, is e-learning, which means all activities supporting the education process, using ICT technologies (Hyla, 2007: 0). Similar to it is the definition put forward by Wierzbicki (2012, 51), where e-learning refers to the form of education in which the means and methods of information and communication technology are used. The shortest and the most accurate definition about e-learning is the use of information and computer technologies to create learning experiences (Horton, 2006: 3).

In its modern form, e-learning has been divided into two basic modes, which include:

 CBT (Computer Based Training);  WBT (Web Training, online learning).

CBT is a training mode in which a learner uses a computer along with programs provided in the form of typical data carriers (Kuźmicz, 2015: 52). Very specialized CBT applications may be e. g. flight simulations (Hoppe, Breitner, 2004: 12).

WBT is a training mode in which learning is based on the use of desktops, laptops or other ICT devices using a local or external computer network. WBT application can not only be marketed via network, but users even access and use them online (Hoppe, Breitner, 2004: 12).

102

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

When explicating the concept of e-learning, it is worth considering the attempt to explain a term related to it (often incorrectly identified as unambiguous), i.e. distance learning.

Distance learning has a history that spans almost two centuries and can be called an education in which direct teacher-student contact is omitted, both in terms of time and place of learning (Moore, Dickson-Deane, Galyen, 2010: 129). In light of that explication, we can see the lack of information on the need to have electronic data carriers or access to the global network, which proves the broader thematic scope of this type of education. An apt example of the use of distance learning is (now archaic) correspondence teaching, which fully fits into the mentioned form of education, not quite identifiable as e-learning.

In order to fully understand the concepts discussed above, it is worth analyzing the figure below, showing the educational space of e-learning.

Figure 2. Educational space of e-learning (Szabłowski, 2011: 14).

Equally important definition is blended learning. This education method consists in mixing, or blending, various teaching methods, including e-learning. It is sometimes referred to as mixed learning (mixed model) given that it combines the elements of traditional education and e-learning (Buriak, 2014: 89). Blended learning systems combine face-to-face instruction with computer-mediated instruction (Graham, 2006: 5).

103

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Figure 3. Graphic representation of blended learning (Heinze, Procter, 2004: 8).

The last basic definition is the e-learning platform, which is a combination of a website, a computer program and a database. Access to it is protected by a password and requires logging on to a special website using an identifier called login. Its main task is to provide the trainee with knowledge in a selected field and scope of material. For this purpose, the following are used: teaching text presentations, sharing files for download, exercises solved directly on the platform, forum, chat, internal e-mail system and schedule (http://www.esee. eu/index.php?id=171).

E-LEARNING IN THE REALM OF POST-SECONDARY EDUCATION

E-learning in the academic school environment is increasingly implemented in the form of blended learning (b-learning). In the practice of academic education, this synergy consists in using a specific part of classes (e.g. up to 60% of intended hours) of the learning platform in which e-learning courses are embedded. The traditional form of lecturer-student meetings concerns mainly the aspects of passing the given subject and the most important topics whose implementation via ICT means could otherwise be significantly impeded. The biggest benefit for blended learning is the elimination of defects associated with the lack of personal contact between students and the teacher, as is the case with pure e-learning.

The main factor in the implementation of b-learning into academic reality is the invaluable array of benefits resulting from the use of this innovative form of education. The key advantages associated with improving the conditions for the organization of learning include:

 facilitated contact with students;  easy monitoring of students' learning progress through multiple test forms;

104

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 easy editing of courses developed by lecturers by adding or modifying outdated content in the course (Tuczyński, 2017: 343);  simplification of the organization of tests or test exams (results appear automatically, without the need to check);  facilitated access to knowledge provided by lecturers to students (Striker, Wojtaszczyk, 2009);  making the learning process more attractive;  facilitating logistics in terms of implementation of the learning process e.g. by not having to commute (Grabania-Mukerji, 2010: 343);  individualization of the learning process.

E-LEARNING SPACE AT UNIVERSITY OF RZESZÓW The unit responsible for the implementation of all matters related to the use of distance learning methods and techniques during classes is University Distance Learning Center.

The tasks carried out by UDLC include broadly understood issues in the field of, among others:

 technical support and methodical and legal advice for University employees intending to use modern IT technologies in didactic and scientific work;  management of IT systems and administration of platforms for conducting distance education.  providing conditions to conduct classes with the use of the latest information technologies, enabling the implementation of classes in a remote mode;  conducting trainings for University employees and assistance in designing, creating and publishing multimedia teaching materials in the form of e-learning;  implementation of video recordings and internet broadcasts via the University Internet Television system (http://www.ur.edu.pl/uniwersytet/jednostki/ jednostki-pozawydzialowe/ucko/cele-i-zadania-ucko).

As part of the classes carried out at the University of Rzeszów in the mode of blended learning, three major learning platforms are used. They are:

 WBTServer (leading platform used, among others, at the Faculty of Mathematics and Natural Sciences, Philology, Sociology and History, Law and Administration);  Moodle (used, among others, by the Faculty of Pedagogy);  TeleEdu (via which courses at the Faculty of Biology and Agriculture have been completed).

In order to use the first of these platforms, it is necessary to implement e-learning courses in the software called WBTExpress. The program for creating advanced e-learning courses is quite simple and intuitive. Inserting basic elements such as graphics, sound, text

105

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' or animation is carried out with a single mouse click, and extensive interaction enables creating interesting test exercises. Creating and using ready-made page schemes allows to quickly build more pages using recurring elements (Zieliński, 2007: 3).

Figure 4. WBTExpress software used to develop e-learning courses, http://cdn1.sooftware.com/software-images/wbtexpress-7-0-pro-box-screenshot-3.jpg.

Moodle is another item on the list above and one of the most popular learning content management systems. It is a very flexible, easy to use, safe and above all free platform designed particularly for distance teaching. (Zieliński, 2007: 4). Moodle is an open source Course Management System (CMS) that universities, community colleges, businesses, and even individual instructors use to add web technology to their courses (Cole, Foster, 2007: 9). The word Moodle was originally an acronym for Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment (William, Rice, 2006: 4).

Figure 5. Moodle platform (Hillar, 2016: 40).

106

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

TeleEdu concludes the list of platforms available at the University of Rzeszów. It is mainly intended for managing e-learning courses. Supported training courses can include individual progress paths based on tests, predispositions and user preferences. They can also contain advanced tests, with a wide range of closed or open questions (http://bi.imm.org. pl/BI/Oferta/elearning/TeleEduLMS).

Figure 6. E-learning platform TeleEdu, http://e.univ.rzeszow.pl/ERuntime/CourseStarter.aspx?id=259&type=Ecourse.

In addition to the aforementioned platforms, the learning and teaching staff at the University of Rzeszów can use the software ClickMeeting to run webinars, i.e. synchronized lectures conducted via IT networks.

CONCLUSIONS E-learning is currently an integral part of post-secondary educational space. The implementation of e-learning courses in the education process of students at the University of Rzeszów is an invaluable enrichment of the traditional model of academic education. Classes implemented in the form of blended learning enable combining various methods, forms and tools in the transfer of knowledge, which results in the improvement of the quality of the learning process. An undoubted advantage over the traditional form of education is also the fact that the student, to a certain extent, assumes responsibility for his / her learning process. The challenge of today’s academic environment should be to attempt to naturalize modern distance learning, understood as an instrument supporting the learning process and not replacing traditional education.

107

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

BIBLIOGRAPHY Bednarek, J. (2012). Multimedia w kształceniu. Warszawa: PWN. Buriak, J. (2014). Blended-learning w nauczaniu przedmiotów nieinformatycznych, in: D. Świsulski (ed.), Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej (pp. 89-93). Nr. 37. Gdańsk: Politechnika Gdańska. Cole, J., Forster, C. (2008). Using Moodle. Teaching with the Popular. Open Source Course Management System. Sebastopol: RepKover. E-learning platform. Retrieved February 6, 2018 from http://www.esee.eu/index.php?id=171 Example of courses in TeleEdu. Retrieved January 21, 2018 from http://e.univ.rzeszow.pl/ERuntime/ CourseStarter.aspx?id=259&type=Ecourse Gaebel, M. (2014). E-learning in European Higher Education Institutions, Brussels: European University Association asbl. Grabania-Mukerji, M. (2011). E-learning w edukacji, in: Polańska I. (ed.), Zeszyty Glottodydaktyczne (pp. 11-19). Nr 3. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Graham, C., (2006). Blended learning systems, in: Bonk C., Graham C. (ed.), The handbook of blended learning (pp. 3-21). San Francisco: Pfeiffer. Heinze, A., Procter, C., (2004). Reflections on the use of blended learning. Salford: Education Development Unit. Retrieved February 21, 2018 from http://www.ece.salford.ac.uk/ proceedings/papers/ah_04.rtf Hillar, S., (2016). Moodle theme development. Birmingham - Mumbai: Packt. Hoppe, G., Breitner, H. (2004). Business Models for E-learning, Essen: Uniwerstitat Hannover. Horton, W. (2006). E-learning by Design, San Francisco: Pfeiffer. Hyla, M. (2005). Przewodnik po e-learningu. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Moore, J., Dickson-Deane, C., Galyen, K. (2010). e-Learning, online learning, and distance learning environments: Are they the same?, in: P. Lim, V. Dennen (ed.). The Internet and Higher Education (pp. 129-135). Volume 14, Issue 2. Florida: Elsevier. Platform WBTExpress. Retrieved January 21, 2018 from http://cdn1.sooftware.com/ software-images/ wbtexpress-7-0-pro-box-screenshot-3.jpg Platform TeleEdu. Retrieved January 21, 2018 from http://bi.imm.org.pl/BI/Oferta/ elearning/ TeleEduLMS Rice, W. (2006). Moodle. E-learning course development. A complete guide to successful learning using Moodle. Birmingham: Pact Publishing. STRIKER, M., WOJTASZCZYK, K. (2009). BARIERY WDRAŻANIA E-LEARNINGU NA PRZYKŁADZIE UCZELNI WYŻSZEJ (CZ. II). RETRIEVED JANUARY 21, 2018 FROM HTTP://WWW.E- MENTOR.EDU.PL/ARTYKUL/INDEX/NUMER/32/ID/693 Szabłowski, S. (2009). E-learning dla nauczycieli. Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe FOSZE. Tuczyński, K. (2017). Kryteria oceny jakości kursów e-learningowych w szkolnictwie wyższym, in: W. Walat, W. Lib. (ed.), Edukacja – Technika – Informatyka: kwartalnik naukowy (pp. 341-346). Nr 4. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Uniwersyteckie Centrum Kształcenia na Odległość. Retrieved February 6, 2018 from http://www.ur.edu. pl/uniwersytet/jednostki/jednostki-pozawydzialowe/ucko/cele-i-zadania-ucko Webster, F. (2014). Theories of the Information Society. London and New York: Routledge. Wierzbicki, J. (2016). e-Learning - czy to koniec szkoły? in: Uczę Nowocześnie. No. 20. Zieliński, Z. (2007) Przegląd wybranych systemów i narzędzi e–learning, in: Zeszyty Naukowe SCENO (pp. 1-7). No. 4. Kielce: Świętokrzyskie Centrum Edukacji na Odległość.

108

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

REŠENJA ZA E-UČENJE U OBRAZOVNOM PROSTORU NAKON SREDNJE ŠKOLE – KORISNI PRIMERI SA UNIVERZITETA U ŽEŠOVU

Kristian Tučinski Pedagoški fakultet, Univerzitet u Žešovu, Poljska

Rezime: Ovaj se članak odnosi na jednu od ključnih potreba informacionog društva, što je implementiranje inovativnih oblika učenja u obrazovnom prostoru nakon završetka srednjoškolskog obrazovanja. Svrha ovoga rada je predstaviti najvažnije komponente obrazovnog prostora iz pogleda akademskog e-učenja, uz osvrt na platforme za učenje koje se koriste na Univerzitetu u Režovu. Ključne reči: informaciono društvo, nakon srednjoškolskog obrazovanja, e-učenje, platforme za e-učenje.

109

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 37.01(438) 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 110 -116 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 22.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 22.12.2017 .

SOCIAL INVOLVEMENT AS A CHALLENGE FOR EDUCATION

Mirosław Babiarz, Paweł Garbuzik Jan Kochanowski, University in Kielce, Poland

Abstract: Shaping attitudes and values serving the citizen's involvement in social affairs is currently one of the most important challenges facing the education system. Social activity that allows for joint efforts, cooperation and self-organization facilitates the development of individuals, little homelands and entire societies. The first part of the article presents terminology used, in addition to addressing the activity of Poles, while the second part attempts to characterize the benefits of social involvement, factors contributing to development and barriers thereto, as well as defining the role of education in shaping these factors and in developing social involvement. Keywords: education, involvement, activity, trust, development, society, competence, skill, identity.

All over the world people dedicate their time, skills and money to carrying out selfless work for other people – those in need. Social activity has become an issue of special significance, thus taking on universal and global dimensions nowadays, in addition to being a prerequisite for the development of a nation and local communities. For the purposes of this work, social involvement is referred to as identical with social activity, i.e. the inclusion of someone or something in activities such as ''formal'' or ''informal'' volunteer work as well as performing activities for the Church or any religious associations. It also refers to community work, participation in jointly performed public interest work going beyond the performance of professional obligations and functions within a family, aimed at the fulfilment of core social values (www.encyklopedia.pwn.pl 17.12.2017). Distinction should also be made between ''formal'' volunteer work – regarded as dedicating one’s time or carrying out unpaid work for communities through organizations, and ''informal'' volunteer work – dedicating one’s time for people not being one’s relatives or friends, as well as for the local community, neighbourhood, village or town, working independently – without involvement of any organizations or social groups and without any financial gain. Irrespective of what types of social activities are being carried out and by whom they are being carried out, the driving force should be ''being for others'', which entails the principle of the common good. ''A characteristic of the common good is the possibility of

110

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' it being redistributed. It should be available to all members of the community'' (Loranty, 2004: 35). The principle of the common good indicates the essence of community life, thereby dictating the obligation to be involved in community life and to make a contribution thereto through developing the sense of being useful and creating opportunities to share one’s knowledge and experience. Social activity also significantly strengthens one’s self- esteem and shapes identity, as it is often the case of two different worlds, cultures, generations meeting, which is mutually beneficial. It is through joint efforts, help offered to others as well as co-operation that we can build positive emotions, feelings and trust. Citizens’ social involvement emphasizes the awareness of there being a significant tradition of community, specific values, patterns of work and involvement in the life of this community. Social involvement, including volunteer work, also implicates continuity and consistency in activities carried out for the most disadvantaged people. This type of activity is usually systemic and well-organized within specific groups. For many people, especially those with the underprivileged background, meeting socially involved people could become a motivational factor behind making changes for the better in their own lives, e.g. acquiring new skills, getting involved in the affairs of the local community, finding a job. In a 2008 European Social Survey (http://www.europeansocialsurvey.org of 17.12.2017) carried out in 28 European countries, Poland was ranked as low as 18th. The survey included a question relating to volunteer work. Only 7% of Poles answered in the affirmative, while in Norway and Denmark, countries ranked high, the value of affirmative answers reached 28% – 29%, and in the country ranked 1st – Holland – the corresponding value was 33%. Similar findings as to the Poles’ insubstantial involvement were produced with a 2010 Eurobarometer survey, where active participation in various organisations or volunteer work was investigated. The value of involvement measured in this manner in Poland was 22%, which ranks us 20th out of 32 countries covered by the survey, while in Holland, Denmark and Sweden this indicator exceeded 50%. ''In 2013, in the ''formal'' volunteer work (considered as work carried out for organizations or social groups) 18% of Poles (both males and females) were involved. More than a quarter of respondents (27%) declared that they were performing work for their community or for people not being their relatives or friends without naming such work ''volunteer work'' (''informal'' volunteer work). Almost a tenth (9%) of those surveyed worked for the Church or a religious association. These different kinds of social involvement having been placed into one category, it turned out that in 2013, 34% of Poles were socially active'' (Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków…, 2014: 41). At the same time, a CBOS survey indicates that ''two thirds (66%) of those surveyed strongly believe that nowadays people should be more sensitive and willing to offer help to others, while more than three quarters (77%) of respondents share the opinion that jointly performed work could contribute to resolving some problems affecting social groups or the local community'' (Aktywność społeczna Polaków, No 60/2014: p 3). Moreover, research shows that interest in volunteer work is not identical across society and in various institutions. What seems to be of great significance is the structure of co-operation between institutions and volunteers, with relevant data indicating that less

111

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' than 31% of institutions have established co-operation with volunteers, while the remaining 69 % fail to build such relations. The key role in getting involved in various initiatives, including volunteer work, is education, an important quality. Those involved in volunteer work nowadays are usually well-educated, with as many as a third of them holding university diplomas, which is typical not only of Poland, but also of other countries across the world. An important characteristic of people involved in volunteer work is them being secondary or university students at the moment. A quarter of those involved in volunteerism are secondary or university students, which means that 25 % of volunteers become involved in this work as a result of co-operation with schools or institutions of higher education. It should be noted that this social group, as opposed to others, is in possession of a value universally perceived as the most important for a volunteer – free time, which can be spend becoming involved in various areas of community life – in addition to having enough energy. Therefore, secondary and university students participate in social campaigns and charity projects more often than others. However, student volunteers fall into the age group of up to 25 years old. As far as students involved in community and volunteer work are concerned, they represent specific university faculties, which constitutes a regular pattern; they study subjects supposed to prepare them for work with other people, e.g. various kinds of pedagogy, psychology, and sociology; and thus, they more aptly identify other people’s needs, in addition to showing more empathy. It enables them to respond more effectively to other people’s needs and suffering. The indicated advantages to be derived from social involvement and associated with knowledge mainly included the opportunity to become acquainted with the following: social issues – over 90%, other people – almost 64%, work of an institution – 50%; while among the advantages associated with skills the following were indicated: spending free time in an interesting manner – over 81%, problem-solving – 63%, unrestrained communication – 50%, establishing and maintaining interpersonal relations – 50%. What constitutes a significant type of social involvement is activities carried out by adults, as such people boast qualities which are important and recognized in the work of a volunteer, e.g. awareness of the needs and civic maturity. Unfortunately, it generates less interest owing to these people being involved in professional work and family life. Very active and highly involved in the affairs of local communities are senior citizens, which is a result of the demographic changes occurring not only in our society. Termination of professional work of older people often brings a feeling of emptiness and rejection, which, in turn, results in them looking to spend their precious time in a way enabling them to continue enjoying life. In western Europe, older people’s involvement in various initiatives is very common, and surveys carried out in our country show that most of those surveyed – the elderly – would like to become part of community life. Unfortunately, the stereotype of an old person as being passive, closed to those around him, failing to comprehend the world of today and keep up with the progress, still prevails. Old age continues to be identified with passiveness and disease. Still, the reality of our time increasingly shows a different picture of senior citizens as being mentally and physically fit. Activity and social involvement offers senior citizens a wealth of benefits. First and foremost, it makes them

112

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' feel needed and strengthens their self-esteem through contacts with other people and sharing their knowledge and experience. Elderly people also carry out projects aimed at bringing together generations through their social involvement. What it results in is two different worlds, cultures, and generations interfacing, with mutual benefits for all those interested. Social involvement is a vital part of strengthening one’s self-esteem and shaping one’s identity. Embarking upon various tasks very often results in two contrasting worlds, cultures and generations meeting, which brings mutual benefits, as co-operation consists in exchanging experience and sharing knowledge. Thus, through help and co-operation with others positive emotions are being built, and so are feelings and trust. ''There are three main motivational factors being usually quoted in the case of socially involved people, i.e. egocentric (assuming deferred benefits from social activity), empathic (associated with the necessity to relieve tension caused by other people’s suffering), and normative (resulting from the internalization of social norms'' (Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków…, 2014: 47). There are various motivational factors behind people becoming involved in volunteer work, the most important including psychological ones. Most of those surveyed (51%) indicate the need to feel useful and needed as the reason for being involved in volunteer work for the community, while for 46% of them it was the pleasure derived from such a type of activity. Moreover, what has an impact on people’s social involvement is social values and norms. 46% of those surveyed indicate their belief that it is their duty to help others as their motivation, while more than a quarter (28%) – that it is worth co- operating with others. In addition, respondents indicated their conviction that such activity could change the world for the better as important for them (24%), that they were not indifferent to social issues (23%) and they did not stand injustice and suffering (22%) (Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków…, 2014: 47). Another set of factors making the people under survey take action for others incudes private and social relations (51%). 30% of them said that their social involvement resulted from their desire to win other people’s respect and affinity. The same number of respondents (30%) do it as they expect to obtain such help from others in the future. For 28%, the motivational factor consists in the very opportunity of being part of a team, establishing contacts, as well as acquiring new skills and experience, a factor being especially important for the youngest group of those surveyed (15-26 years old) It is indicated by 42% of them and a quarter of the others (25%). For 23% of respondents the reason behind their work is the high likelihood of what they are doing being useful for themselves or their parents, while 17% of respondents indicates an opportunity to solve their own problems. For 36% respondents it is a passion, and 29% indicate opportunistic motives. Almost a fifth (18%) said that they worked for others because their friends also did that and they were unable to refuse. (Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków…, 2014: 48). Important factors contributing to the development of social involvement undoubtedly include the improvement of necessary skills, which enables people involved

113

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' in such activities to acquire specialist knowledge as well as fostering this kind of help, volunteerism education, in addition to developing the volunteering support and coordination system. There are, however, also factors hindering the development of volunteering, e.g. a lack of systematic measures, long-term strategies, volunteering support system, as well as the low prestige of volunteering. It should also be noted that social involvement brings significant economic values, while social implications of the efforts made by volunteers are even more profound. In fact, voluntary and unpaid work for the good of other people contributes to the development of social capital. ''However, less than half of the Poles can see and appreciate in their everyday lives the effects of volunteer organizations’ work, with even less of them (41%) believing that such organizations solve significant social issues in their neighbourhoods. A conclusion can, therefore, be drawn as to the organizations facing a communication problem; they effectively communicate their needs, while being less effective in showing the results of their work.'' (Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków…, 2014: 79). Regarding the reasons for a lack of social involvement, the important factors are of egocentric character, individual persons’ problems and duties, lack of knowledge and helplessness, e.g. not knowing which organization one could contact in this matter, showing no initiative, as well as there being no encouragement to become involved in such activity on part of others. ''It seems that a major obstacle is, first and foremost, the belief that volunteering is difficult, with there being many aspects to the understanding of what this difficulty consists in, e.g. logistics-related (necessity to make a long-term commitment), mental (pressure, moral obligation towards others, being witness to suffering and problems) and having to acquire specialist knowledge'' (Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków…, 2014: 56-57). The contemporary school seems to be a place created for developing the life-long competences – social, civic, cultural, and education, e.g. open-mindedness, tolerance, trust and respect, the aim being to ensure development of both individuals and our communities. Schools must actively participate in shaping core values and attitudes, thus providing security and space for the activity of young people who in school make attempts at putting their trust in others, carrying out team-work, pursuing passions and interests, in addition to using support offered by psychologists and other experts. Moreover, objectives of the education system are coherently related to the idea of developing important competences and building social capital, as there are already in place proven methods enhancing the development thereof, while the social situation allows for co-operation and building communities at all levels and in all areas. A question arises here as to the reason for which in favourable circumstances we fail to effectively develop vital attitudes, values and social competences? We do not trust other people? And not only do we fail to take action for the good of others, but we also fail to become involved in jointly made efforts? Unfortunately, in spite of the goals having been clearly defined and written down and of all the opportunities having been given to us, what still prevails over other things is individual person’s achievements, with fierce competition being often more important than co- operation. Children do not share their knowledge, studying individually, while the

114

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' importance of soft skills – social and civic ones – seems to be diminishing. Capabilities of the school are limited, as the interactive and teamwork-based methods are not that attractive, requiring flexible time and small groups, and often failing to bring the best results in tests, which constitute the basis for assessing the work of the school, teachers and students. Is it worth making an attempt at changing it? What is required is releasing even more energy and encouraging all players within a community to be part of the education system, with feelings of belonging, interdependence as well as social and civic skills having to be strengthened, as opposed to being confined to testing students’ knowledge of particular subjects as the only criterion for the assessment of their achievements. Furthermore, it is not hierarchies and divides that should be used in building interpersonal relations in school, but mutual partnership based on the feeling of security, trust, young people’s position and identity, as well as dialogue. What could also be of assistance is modern ICT technologies, which facilitate communication and access to information in all areas, as well as the infrastructure and potential being in possession of institutions of education, culture and sport, which could undoubtedly be used in the process of building social capital. In addition, what seems to be of utmost importance is identifying good practices – activities carried out as a result of joint efforts made by individuals, co-operation across communities – analysing their methods of work and, subsequently, promoting them as models. It is also worth strengthening their identity through emphasising the shared values of places especially important for the local community. What, however, constitutes the basis for individual person’s activity is, first and foremost, the awareness of there being a community with all the important implications, with all the cherished values, accepted patterns and behaviours. It is important to prepare students for being socially active citizens through providing them with the knowledge, skills and attitudes necessary for development and contributing to the prosperity of societies in which they live.

REFERENCES Aktywność społeczna Polaków, No 60/2014, CBOS, Warszawa. Loranty, K. (2004). Bezpieczeństwo społeczne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa. www.encyklopedia.pwn.pl of 17.12.2017. www.europeansocialsurvey.org of 17.12.2017. Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków wolontariat, filantropia, 1% i wizerunek organizacji pozarządowych. Raport z badania 2013, 2014, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa.

115

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

DRUŠTVENO POVEZIVANJE KAO IZAZOV ZA OBRAZOVANJE

Mirosłav Babiarž, Pavel Garbuzik Jan Kočanovski, Univerzitet u Kielcu, Poljska

Rezime: Oblikovanje stavova i vrednosti koje uključuju učešće građana u socijalnim pitanjima trenutno je jedan od najvažnijih izazova sa kojima se suočava obrazovni sistem. Društvena aktivnost koja omogućava zajedničke napore, saradnju i samoorganizaciju olakšava razvoj pojedinaca, malih država i čitavih društava. U prvom delu teksta se koristi terminologija, potom se bavimo aktivnošću Poljaka, dok drugi deo rada pokušava da karakteriše prednosti socijalnog uključivanja, faktore koji doprinose razvoju i barijere na to, kao i definisanje uloge obrazovanja u oblikovanju ovih faktora i u razvoju društvenog učešća. Ključne reči: obrazovanje, uključenost, aktivnost, poverenje, razvoj, društvo, kompetencija, veština, identitet.

116

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 371.13(65) 37.014(65) 325.25-053.2(65) 10. međunarodna konferencija Informativni prilog / 117-126 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 24. 12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 06.01.2018 .

COMMUNICATING VIA GRAPHIC NOVEL – A WORKSHOP SERIES

Rolf Laven University College of Teacher Education in Vienna, Austria

Abstract: What does everyday life, the course of a day, look like in a refugee camp in the Algerian Hamada? How can the lives of refugees, who wait there for 40 years, be graphically made, also in the direct sense of the word? Can being active in the fields of art, design, media, art-educational approaches, create communicative-connecting projects? These questions are raised in the cooperation project "Improvement of teacher professionalisation in the Sahrawi refugee camps” near Tindouf, Algeria; that takes place in common of the Sahrawi Ministry of Education, the Austrian Saharaui Support Association, the Arbeiter Samariterbund and the University College of Teacher Training Vienna. In order to be able to approach the questions and answers, workshops initiated and supported by myself were conducted on site by the teachers themselves, with the aim of communicating about visual languages and imagination. Together with colleagues from my University, I had the opportunity to travel to the refugee camps in order to work with the children and the teachers in an art-pedagogical way, with approaches of the graphic novel and the experience that competencies in the mentioned areas can be supportive in order to make one's own, original, self-referential (and others) experienceable. Graphic Novel is regarded as an illustrated novel and thus as a special form of communication that surpasses the possibilities of other image-text literary genres. It creates something new by combining images with the possibilities of narratives and thus expanding in the narrative spectrum. A self-chosen topic can be placed in the foreground, can emerge in experimental ways, develop individual characteristics. Here, children as well as adults depict details of their life situation, the daily routine or the events of a particularly positive day, as graphic novels, in the form of successive pictures and picture elements. In this way, the people involved open up their own lives, with graphic and sometimes picturesque or even collaging means - in different media (mainly drawing, but also stamp printing and collage to mitigate the access threshold) - their personal past, their experience, their history for themselves and for others. Exchange and communication, also in nonverbal ways, should be made possible, life reality of humans should be mapped. Outlook Art and design can not influence the problems of flight and emigration, but it can be assumed that this possibility of contact and exchange could be a small and very direct contribution to the improvement of life. It is touching and also motivating for me to find out how many people, initially completely unknown to me, in their seemingly hopeless situation, have given an individual expression with pictorial practice the impulse to 117

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' strengthen their coexistence. With the method of the graphic novel, it would be possible to gain access and new insights from the graphic descriptions; it creates another level to foster communication and understanding. It can not only be the beginning of a dedicated research project, but it could also become a pedagogical project that builds bridges between cultures, languages and spatial distances. Key words: Graphic Novel, Migration Culture, Visual Literacy, Empowerment.

INTRODUCTION The graphic novel, a creative literary and artistic development of the last decades that now stands as its own independent art form, is presented here in the context of a workshop series on the form’s educational potential. The term ''graphic novel'' is often defined as a graphic telling of a story, referring to the narrative as expressed through illustrations that can be carried out in a variety of design options. In February and August of 2017, Rolf Laven conducted a Graphic Novel Workshop Series as part of a teacher- training program in the Sahrawi refugee camps in Algeria. Taking advantage of the extensive potential offered by the graphic novel form, participants took material from their own occupational fields and creatively engaged with it through visual arts education, in the process reflecting upon their own work experiences and relationships between themselves and others. Participants came up with their own stories about their daily professional routines and developed them in detail in the form of sequences of images with occasional supplemental writing. Through nonverbal and playful means, the participants’ realities were realized in picture. One’s own field of experience was used as a source for creative output, underling the notion that one’s own original and personal experience should receive the strongest possible appreciation. The workshop series intended to create alternative forms of communication that could be used as mutually effective educational processes.

THE PRACTICAL IMPLEMENTATION OF DRAWING WORKSHOPS The group for Rolf Laven’s educational exercise was formed of primary school teachers in the Saharawi region. The workshop series was overall part of the cooperative project ''Improvement of Teacher Professionalization in the Sahrawi Refugee Camps Near Tindouf, Algeria,'' targeting the subjects of personal competency and implementing interdisciplinary methods in the teaching profession. This project was organized, initiated, and supervised by Dr. Eva Unterweger with the intention of being an exchange of educational delegates from the Ministry of Education of the Polisario, the Arbeiter Samariterbund, the University College of Teacher Education Vienna, and the Saharawi Assistance Association. Over two separate periods of time that each covered ten days, two groups of twenty-five Saharawi primary school teachers worked on the site of the Smara refugee camp. The cultural foundation of the predominantly Muslim Saharawi is primarily characterized by textual literacy. The use of creative, graphic forms of art has thus far not been implemented in the classroom. Due to the pronounced differences in the culture’s

118

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' school and social systems, it was not assumed that there had been any previous engagement with the graphic or illustrated novel, or that participants would have an individualized drawing style.

PROCEDURE The idea of communicating with teachers about their everyday teaching life through drawings initially arose after inspiring visits to the schools located at the refugee camps in the Western Sahara located near Tindouf, Algeria. First, individual graphic expression was defined, actualized and practically developed into a drawn manuscript. The respective teacher-student image was agreed upon as a topic.

Figure 1, 2. Teaching moment in an elementary school in Wilhaya Smara, Feb. 2017

There are many different approaches to the task, including rough sketching, developing a narrative story, collecting ideas onto a page, creating a sketchbook, or writing a script. With the creation of a visualized story from one imagined, it became increasingly easier for the illustrators to create their characters. This came from outlining initial ideas under targeted low-threshold signs. On this basis, teachers visualized their characters and/or heroes and, in the end, made their drawings using lead and ink in a multi-step process that worked in conjunction with creating a scripted narrative. There were no restrictions with regard to form, color, or language, and every graphic was a creative form of expression that was directly integrated. No previous time was used for practice, and as such, each first draft was central to the development of the design’s core. A variety of drawing materials were offered, including colored pencils, pastel and wax crayons, black felt-tip pens, fineliner pens, and markers. Participants made numerous decisions in regards to choice of paper, composition, content, portrait or landscape format, and proportionality. The entire page was drawn using pencil. The participants would make either precise or vague sketches and the text for each panel could be entered directly onto the page using pencil. As soon as the participants felt satisfied with their pencil drafts, they would begin the next phase of the process, which involved using ink of various weights, such as black felt-tip pens, fineliner pens, and markers. The option to use Chinese ink, which is optimal for creating

119

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' deep, vivid, and powerful images using a brush, was eliminated due to time constraints as well as the lack of sensible prior experience with its use. The panels for the introduction of the script, as well as the texts in Arabic calligraphy, were traced using fineliner pens. It was possible to later colorize the drawing using colored pencils, and pastel and wax crayons. Unnecessary pencil lines were erased near the conclusion, and small corrections could be made by partially scraping out material using Stanley knives. Using white correction colors would have changed the quality of the drawings and added dimension to the paper, and also would have interfered with the immediacy and directness of the drawing. This directness remained evident in the work of the participants. Using various means of artistic expression, such as color, shade, line widths, and layout, precise atmospheric images and visual worlds were produced in an expressive manner, such to the extent that in some cases, participants deliberately chose to not include any textual input.

Figure 3. Moments from the workshop in the garden of the Smara Education Authority, Feb. 2017, © Laven

GOALS A holistic approach was taken to uncovering the individual personalities of the teachers, whereby the focus was not on their weaknesses but rather their competances, interests, and social strengths, all of which were significalntly explored and suppored. This approach can be described by the term ''empowerment,'' which is based on ensuring the appreciation of the participants (Herriger, 2014). It identifies processes in which people work out their own affairs and become aware of their individual strenghts and abilities, thus

120

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' gaining self-knowledge. In a setting that fosters coexistence, participation, and creativity, social resources could also be developed that become available for reference in the future. As theorized by Hannah Arendt (1970/1993), the ''power to design'' is understood as a ''power and ability'': ''Power springs from the human ability not only to act or to do something, but to unite with others and in agreement to act with them.'' (Ibid, 45). The ''principle of the ability to act'' (Rachbauer, 2010: 76) takes the place of the empowerment that has already taken place. In the creative acts of the workshop series described here, empowerment and, as a consequence, the ability to act are no longer theoretical options. Coming to understand the various possibilties of the graphic novel was also a professional concern. The project was intended to open the potential for telling personal stories, or working through challenging social and political issues. Spheres of activity should have been opened up for testing one’s own artistry, drawing competency, and decision-making in regards to materials, composition, content orientation, format, and proportionality. The individually selected events to be represented and the content of the picture stories should have been immediately comprehensible to the observer. The directness of concept should have been in the foreground. For this benefit, any accuracy should have been purposefully neglected. The depicted events in the graphic novel should be directly related to the target group, which is made up of the teachers themselves. This was a matter of reflecting on one’s own work experiences and their working relationships. As such, one’s own field of experience was used as the source for their creative output. Exchange and communication manifested in a nonverbal, playful manner should have been created; the reality of the participants lives was to be depicted. Thus, one’s own original, self-referencing narrative of their everyday professional life made up the experience. The creation of the connections between cultures, languages, and distances could be experienced and negotiated in the course of creative activity.

Figure 4, 5. Workshop series, presentations of first drawings on the site of the Smara Education Authority, Feb. 2017. Photo: Rolf Laven

121

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

PROFESSIONAL AND INTERDISCIPLINARY RESULTS Ideas for the displayed content were at first unconnected collections of notations that were continuously developed and condensed into elaborate pictorial stories. This resulted in strings of well-illustrated characters with developed qualities, each with its own individual design vocabulary; emotions and facial expressions were also employed in various ways with these characters. There was not only a critical examination of the outer appearances of the resepctive characters, but also of the personalities portrayed in the background story. The heroes depicted in the images (i.e. teachers, pupils) were portrayed in their everyday environment, such as in the school yard, on their way to school, or in the classroom. Anecdotes were expressed graphically. The graphic depictions, or, the graphic novel, contain individually-developed and spatially-effective picture divisions with occasional writing; different spatial formatting from rectangles to loose compositions; and often small-scale representations of people, buildings, school furniture, recreational facilities and the roll call area by the flag. They are partially depicted in bird’s eye view (or, Olympic observer) and show direct drawing styles with great expressiveness. Illustrated subject matter were, among other things, the resolutions of conflicts, working through children’s enouncters with topics such as emotional situations as well as playful themes such as sports.

Figure 6, 7. Workshop series, presentations of first drawings on the site of the Smara Education Authority, Feb. 2017. Photo: Rolf Laven The teachers formed six teams, and their work was created with great motivation in concentration and silence. There was a willingness, in the form of concern, to present one’s own work to the whole group. The participants were selected by the school board and were exempted from teaching during the time of this workshop. They were also financially compensated using resources from the workshop series and research project. Everything was made possible in a benevolent, engaged, and open-minded manner on the part of the school authories and the representatives from the Ministry of Education of Polsario, the employer reprensatives. The graphic story telling results were also appreciated by our side. All in all, the project made it possible to get to know oneself and others in a different way, now from a previously unknown perspective and with otherwise little-known creative means. Additional aspects, including competency in interdisciplinary methods, were

122

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' further developed by the teachers in the forms of scenic, descriptive performing games or as performance presentation acted out in front of the whole group. The examination of the general design and drawing content, as well as the specific deepening and development of the characters to be potrayed, took place in conjunction. In addition, factors regarding complex deliberations and implimentation were revealed. The participants explored their own personal realities in experimental ways on their own terms. It was through the picture story that partipcants found a new, previously unfamiliar mouthpiece with which to comment through on their subjectively-experienced everyday life. The communicative form of the graphic novel made it possible to create something new by combining narrative styles. The expressive images allowed deeper insights into various aspects of life. The graphic novel itself has the effect of building bridges, a function that is deepened by respectful coexistence and the ability to create and execute one’s own ideas. Additionally, the project made it possible to focus specifically on one’s own work background and thus encouraged appreication for the individual experience. The individual experiences of these teachers were further designated as valuable sources for creative activity and expression, and as such were applied in various forms.

Figure 8, 9. Workshop series, Smara Education Authority, Feb. 2017. Photo: Rolf Laven

RESULTS AND OUTLOOK It can be assumed that communicative potential and exchange contributes a small but very direct influence on quality of life. It is both touching and motivating learning to do so through the means of visual art, as motivated partipants were able to take individualized expressions and explore them as related to their professional experience. ''The resulting ability to act in these hitherto unknown forms of education and communication, as well as the self-active use of decision-making and choice options in the design of the graphic novel, point to an expanded awareness, in addition to the actual image results themselves, including that of ''action spaces.'' (Rachbauer, 2010: 77).

Using the medium of a graphic novel enabled a recipricol approach to educational processes and insights; on the one hand through action, and on the other hand through the presence of graphic descriptions. This created another level in which to foster

123

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' communication and understanding, one which serves as a bridge between cultures, languages, and spatial differences.

ACKNOWLEDGEMENTS This cooperative project, between the Ministry for Education and Teaching in the Democratic Arab Republic of Sahara and the support association of an Austrian tertiary teacher training institution, was created thanks to the commitment of many participants. The Ministry of Education of Polisario and its representatives, and the ministerial project facilitators deserve great thanks for their remarkable openness to the project, as well as for their intensive administration of the workshop so as to ensure that participants were working onsite in the best possible conditions. The teachers themselves deserve a special thanks for their open-mindedness, their motivated presence, and their willingness to experiment. I would like to thank everyone involved in this project, including the organizers and representatives of the school authories and the ministry. I would also like to offer special thanks to: Eva Unterweger for the intiation, continous development, and organization of this continuing education research project; Salek Sidahmed Omar, Educational Advisor to the Minister of Education; Brahim Mohamed Fadel Labat, Director of the Pedagogical Center Aminetou Haidar; Salama Mohamed Lamin, an insightful interpreter and experienced translator for the German language; Director Leila / Smara; Hamadi, the coordinator for the Sahrawi Ministry of Education; the friendly hostesses at Majouba Bachir / Smara; Hassina Salma / Boujdour and Abida Hadia / Ausserd; and, in particular, the Teaching and Education Minister Mouhamed Mouloud, who attented the project and discussed with us our existing cooperation and future collaborations.

Figure 10. Graphic novel from the professional field of the participants, Smara, Febr. 2017

124

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

BIBLIOGRAPHY

Arendt, H. (1970). Power and Violence. Munich, Zurich. Eisner, W. (1996). Graphic Storytelling and Visual Narrative. Herriger, N. (2014). Empowerment in Social Work. An Introduction. Stuttgart, Kohlhammer. Rachbauer, D. (2010). ''Participation and Empowerment. Legitimation Rhetoric and Potential for Change in Development Key Concepts" ÖFSE. FORUM 46. Südwind-Verlag. Schuster, M. (2010). Children's drawings. How they arise, what they mean? Ernst Reinhardt Munich.

LJUDI I SLIKE, KOJI POKREĆU – GRAFIČKA NOVELA U EGZILU

Rolf Laven Univerzitetska Visoka pedagoška škola za obrazovanje nastavnika u Beču, Austrija

Rezime: ''Kampovi sa šatorima za izbeglice u Sahari na jugu Alžira nalaze se u najnegostoljubivijoj pustinji na svetu. To je ogromna pustoš koju okružuje pustoš. Tamo raste samo kamenje. Uprkos tome Saharcima je uspelo da u ovom isušenom predelu izgrade najotvorenije društvo i koje je najmanje ''mačo'' u islamskom svetu. Saharci čekaju. (...) Već trideset godina su u potrazi za pravdom, koja je u ovom našem današnjem svetu čini se ređa i od vode u pustinji.'' 13 Kako izgleda svakodnevica, jedan običan dan u alžirskom kampu Hamada? Kako se može, i u bukvalnom smislu, oblikovati život ljudima koji su izbegli i neki čekaju i 40 godina? Da li je moguće njihove aktivnosti i rad u u poljima pedagoškim pristupom povezati sa komunikativnim projektima umetnosti, dizajna, medija? Ova pitanja postavljamo sebi u zajedničkom projektu ''Profesionalno unapređenje nastavnika u izbegličkim kampovima'' u Sahari, u Tindouf-u, Alžir; koji se sprovodi u zajedništvu sa Ministarstvom za obrazovanje Sahare, austrijskog Udruženja za podršku Sahari, radnika Udruženja Samarićana i Visoke pedagoške škole u Beču. Da bismo se približili pitanjima i odgovorima inicirao sam i podržavao radionice na licu mesta koje su sprovodili sami nastavnici i nastavnice u cilju komunikacije putem slikovnog jezika i imaginacije. Zajedno sa koleginicama i kolegama na Visokoj pedagoškoj školi u Beču imao sam priliku da otputujem u izbegličke kampove, pre svega kako bih se bavio umetničko-pedagoškim radom sa decom i nastavnicima koristeći metod Grafičkih novela – i sa iskustvom da ova

13 EDUARDO GALEANO rođen 1940 u Montevideu, Urugvaj. pisac, autor ''Otvorene vene Latinske Amerike'' (1971), gde se govori o uticaju (Neo-) Kolonijalizma. 125

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' kompetencija u pomenutim oblastima može pozitivno uticati kako bi se sopstveno, izvorno iskustvo, koje upućuje na sebe samog moglo (i od strane drugih) doživeti. Grafička novela predstavlja ilustrovani roman i važi za specijalni oblik komunikacije, koji može nadmašiti mogućnosti ostalih književnih rodova sa slikom i tekstom. Ona stvara nešto novo tako što su slike kombinovane sa mogućnošću pripovetke i tako se proširuje u pripovedačkom spektru. Samoizabrana tema može biti postavljena u prvi plan, može nastati na eksperimentalne načine, ulepšati individualne karakteristike. Pri tome, kako deca tako i odrasli ulepšano predstavljaju detalje svoje svakodnevice jednog posebno pozitivnog dana u obliku slika i elemenata slika koje slede jedna za drugom. Na ovaj način ljudi koji učestvuju u projektu opisuju pomoću grafičkih, delom slikarskih sredstava, ali i kolažom u raznim medijima (pretežno crtežima, ali i otiscima pečatom i kolažima, kako bi olakšali početni pristup) svoju ličnu prošlost, svoja iskustva, svoje priče za sebe same i za druge. Razmena i komunikacija, pa i na neverbalni način treba da omogući odslikavanje životne stvarnosti ljudi. Izgledi Umetnost i stvaralaštvo ne mogu uticati na probleme izbeglištva i emigracije, ali ipak možemo se nadati da ova mogućnost kontakta i razmene može biti mali i veoma neposredan doprinos poboljšanju životnih okolnosti. Dirljivo je i na mene deluje motivišuće saznanje koliko, za mene potpuno nepoznati ljudi u svojoj naizgled bezizlaznoj situaciji imaju impuls snažnog zajedništva i ostavljaju individualni izraz putem slikovne prakse. Metodom Grafičke novele moglo bi uspeti ostvariti pristup i nova saznanja slikovitom pripovedanju; na taj način stvoriće se nova dimenzija, kako bi se negovala komunikacija i razumevanje. To ne mora da znači samo početak jednog angažovanog istraživačkog projekta već i jedan pedagoški projekat, koji gradi mostove između kultura, jezika i prostornih razdaljina. Ključne reči: Grafička novela, migraciona kultura, osnaživanje.

126

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 159.923 - 056.6 10. međunarodna konferencija Originalni naučni rad / 127-134 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 20.01.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 25.01.2018 .

PRIMENA INTERVENCIJA POZITIVNE PSIHOLOGIJE ZA POVEĆANJE PSIHOLOŠKOG BLAGOSTANJA STUDENATA

Jelena Blanuša, Jasmina Knežević, Dijana Krstić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Rezime: U poslednje dve decenije fokus psiholoških istraživanja pomerio se ka očuvanju mentalnog zdravlja zbog čega su razvijene brojne intervencije koje za cilj imaju unapređenje subjektivnog blagostanja pojedinca. Cilj prikazanog istraživanja bio je potvrditi efikasnost intervencija pozitivne psihologije na zadovoljstvo životom, subjektivno blagostanje i negativni afektivitet studenata. Kreirani program sastojao se od šest intervencija koje su sprovedene kao domaći zadaci u toku šest nedelja, a odnosile su se na vođenje dnevnika stresa, pisanje o emocijama, promena perspektive za negativne događaje, vođenje dnevnika zahvalnosti i beleženje pozitivnih događaja. Uzorak u istraživanju činilo je 24 studenta. Rezultati ANOVE pokazali su značajne efekte intervencija na zadovoljstvo životom i pozitivan stav prema životu učesnika. Ograničeni efekti zabeleženi su na skali anksioznosti, dok intervencije nisu pokazale značajan efekat na drugim pokazateljima negativnog afektiviteta. Rezultati su potvrdili veliki značaj razvijanja programa pozitivne psihologije i njihov povoljan uticaj na kognitivni aspekt blagostanja pojedinaca. Ključne reči: zadovoljstvo životom, psihološko blagostanje, intervencije, pozitivna psihologija.

UVOD Pozitivna psihologija je praktična psihološka disciplina čija je misija da razume i istraži faktore koji omogućavaju pojedincima, porodicama, zajednicama, pa i društvima, da napreduju (Frederickson, 2001). Koncept psihološkog blagostanja, iako još uvek nedovoljno jasno određen, ključni je istraživački koncept unutar pozitivne psihologije. Alinčić Zorić (2005) navodi da se pregledom literature mogu uočiti neke konzistentnosti koje navode na pretpostavku da postoje različite vrste blagostanja, pa je, samim tim, validno i postojanje različitih konceptualizacija ovog konstrukta.

127

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

TEORIJSKI PRISTUP PROBLEMU Koncept hedonističkog blagostanja ima tri osnovna obeležja: ono je subjektivno, odnosno nastaje unutar iskustva individue; uključuje pozitivne mere, odnosno, ne podrazumeva samo odsustvo negativnih faktora i uključuje globalnu procenu svih aspekata života osobe, te može da se odnosi na procenu u različitom vremenskom periodu (Alinčić Zorić, 2015). Dinerov hijerarhijski model subjektivnog blagostanja upućuje da se subjektivno blagostanje sastoji od procena afekata i procena zadovoljstva životom, odnosno, uključuje evaluaciju kvaliteta života u opštem smislu (Diener, 1994). Diner pod subjektivnim blagostanjem podrazumeva afektivne i kognitivne komponente koje čine četiri konstrukta: relativno visok nivo pozitivnog afekta, relativno nizak nivo negativnog afekta, kao i globalnu procenu života i procenu zadovoljstva specifičnim životnim domenima (Diener, 2000). U okviru Eudamonističkog pristupa blagostanju pominju se Aristotelov koncept eudamonije i druge filozofske koncepcije smislenog života kao preteče psihološkog blagostanja. Eudamonistički model blagostanja Kerol Rif uključuje šest bazičnih dimenzija pozitivnog funkcionisanja: pozitivne evaluacije o sebi i sopstvenoj prošlosti, osećaj kontinuiranog rasta i razvoja, verovanje da je nečiji život smislen i svrhovit, posedovanje kvalitetnih odnosa sa drugima, kapacitet efektivnog suočavanja sa zahtevima svakodnevice i stresnim okolnostima, kao i osećaj samodeterminacije (Ryff & Keyes, 1995; Ryff & Singer, 2008). Teorija samodeterminacije Edvarda Decija i Ričarda Rajana govori da mera u kojoj osoba zadovoljava svoje osnovne psihološke potrebe – za autonomijom, kompetencijom i povezanošću, određuje i nivo njenog optimalnog funkcionisanja i samodeterminisanost njenog ponašanja (Deci & Ryan, 1985; 2000). Iz navedenog prikaza da se zaključiti da je jedan od glavnih kriterijuma za razlikovanje hedonističkog od eudamonističkog pogleda na blagostanje stepen u kom se oni odnose na subjektivni, odnosno objektivni kriterijum definisanja blagostanja. Intervencije u pravcu postizanja psihološkog blagostanja. U okviru pozitivne psihologije veliki broj istraživanja sproveden je sa ciljem otkrivanja ne samo faktora koji čine ljude srećnim, zahvalnim i optimističnim, nego i sa ciljem istraživanja načina na koje je moguće dostići pozitivno psihološko funkcionisanje. Brojne studije ukazuju na efikasnost vežbi koje su tretirane kao intervencije unutar pozitivne psihologije (Seligman et al. 2005; Sheldon & Lyubomirsky 2006; Emmons &, McCullough, 2003; Otake et al., 2006; Sheldon et al., 2002; Green, et al., 2006). Selidžman je sa saradnicima pokazao da se pozitivni efekti ovih intervencija, u pravcu redukcije depresivnih simptoma i uvećanja sreće, protežu i do godinu dana (Seligman, Rashid & Parks, 2006). Kod nekliničkih uzoraka se pokazalo da pozitivne intervencije uvećavaju psihološko blagostanje (Lyubomirsky et al., 2008), dok se kod kliničkih uzoraka intervencije pokazuju uspešne u tretmanu mentalnih poremećaja, poput anksioznih poremećaja (Fava et al., 2005).

Tehnika vođenja dnevnika pokazala se kao veoma efikasna za unapređenje mentalnog zdravlja. U prilog tome govori i eksperiment Penebejkera o terapiji pisanjem, koji pokazuje da ispitanici imaju pojačane fiziološke reakcije nakon same intervencije pisanjem, ali i dugoročno poboljšanje i fizičkog i mentalnog zdravlja (Pennebaker & Klihr

128

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Beall, 1986). Da pisanje o emocijama pozitivno utiče na mentalno zdravlje pokazalo je i ispitivanje Libermana i saradnika (Lieberman et al., 2007) koji su na osnovu snimaka magnetne rezonance (fMRI), pre i nakon tehnike pisanja osećanja, pokazali da pisanje o emocijama smanjuje aktivnost u amigdali, odnosno da imenovanje osećanja smanjuje emocionalne odgovore u amigdali koji bi inače nastali kao rezultat pasivnog izlaganja tim stimulusima. Drugim rečima, pisanje o emocijama pokazuje se kao vrsta nesvesne emocionalne regulacije. Još jedna tehnika koja se pokazala dobrom za unapređenje psihičkog zdravlja odnosi se na menjanje pogleda na negativne događaje. Studija Krosa i saradnika pokazuje da menjanje perspektive, odnosno razumevanje svojih osećanja koristeći drugo i treće lice umesto prvog, može pomoći osobi da se suoči sa osećanjima koja je preplavljuju (Kross et.al., 2014). Efekte na poboljšanje mentalnog zdravlja imaju i neke tehnike fokusirane na pozitivne aspekte funkcionisanja. Selidžman i saradnici su sproveli istraživanje u kom je od učesnika traženo da svako veče u periodu od nedelju dana zapišu tri dobre stvari koje su im se desile tog dana, kao i uzroke, odnosno objašnjenja zašto je to dobro. Pokazalo se da je primena ove tehnike u periodu od šest meseci povećala sreću i smanjila depresivne simptome (Seligman et al., 2005; Mihić i sar., 2009). Pozitivne efekte dala je i tehnika pisanja dnevnika zahvalnosti. Izražavanje zahvalnosti dovodi do pozitivnih efekata na psihološko i fizičko blagostanje (Emmons & McCullough, 2003). Na osnovu predstavljenih tehnika formiran je program za unapređenje mentalnog zdravlja studenata u trajanju od šest nedelja.

METODOLOŠKI OKVIR ISTRAŽIVANJA Opšte posmatrano, predmet ovog istraživanja je usmeren na istraživanje psihološkog blagostanja kroz hedonističku orijentaciju. Drugim rečima, osnovni problem ovog istraživanja u kojem se ogleda njegova glavna teorijska relevantnost se odnosi na istraživanje doprinosa primenjenih šest pozitivnih intervencija kod studenata medicinskog i vaspitačkog smera na povećanje njihovog psihološkog blagostanja. Cilj istraživanja je ispitivanje uticaja pozitivnih intervencija na postizanje psihološkog blagostanja, odnosno, povećanja zadovoljstva životom, povećanja doživljaja subjektivnog blagostanja i smanjenja doživljaja anksioznosti, depresivnosti i stresa kod studenata. Hipoteze. Osnovne hipoteze u ovom istraživanju bile su da će aktivno učešće u šest zadataka – šest intervencija pozitivne psihologije (1) povećati zadovoljstvo životom kod studenata, (2) povećati doživljaj subjektivnog blagostanja i (3) smanjiti doživljaj anksioznosti, depresivnosti i stresa kod studenata. Ispitanici. Uzorak u istraživanju činilo je 24 studenta druge godine studija Visoke škole strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici, 22 ženskog i dva muškog pola, uzrasta od 19 do 51 godine (prosečna starost iznosila je 21,42 godine). U istraživanju su učestovali studenti vaspitačkog (21) i medicinskog smera (3) u okviru kursa Mentalne higijene. Za učešće u istraživanju studenti su nagrađeni bodovima u okviru kursa.

129

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Vreme i mesto istraživanja. Istraživanje je sprovedeno u periodu od šest nedelja, od oktobra do novembra 2017. godine, na Visokoj školi strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici. Instrumenti. Srpska verzija Skale zadovoljstva životom (SWLS – Satisfaction With Life Scale; Diener et al., 1985; Vasić, Šarčević i Trogrlić, 2011) koja se sastoji od pet tvrdnji i meri jedinstveni konstrukt zadovoljstva životom korišćena je u istraživanju. Ispitanici bi procenjivali svaku tvrdnju na sedmostepenoj, Likertovoj skali od 1 (u potpunosti se ne slažem) do 7 (u potpunosti se slažem). Skala je pokazala visoku pouzdanost u našem istraživanju (Kronbah α = 0,86). Kratka skala subjektivnog blagostanja (KSB; Jovanović i Novović, 2008) sastoji se od 8 ajtema koji čine dve dimenzije: afektivna (Pozitivan afektivitet) i kognitivna (Pozitivan stav prema životu). Zadatak ispitanika bio je da na petostepenoj skali Likertovog tipa označe stepen slaganja sa svakom tvrdnjom. Skala je pokazala visoku pouzdanost (Kronbahov alfa koeficijent iznosio je 0,86). U istraživanju je korišćena i srpska verzija Skale anksioznosti, depresivnosti i stresa (DASS-21 – Depression, Anxiety and Stress Scalea; Lovibond & Lovibond, 1995; Henry & Crawford, 2005). Ova skala uključuje tri supskale po 7 stavki: depresivnost, anksioznost i stres. Zadatak ispitanika bio je da na četvorostepenoj skali Likertovog tipa od 0 (nimalo) do 3 (uvek ili skoro uvek) označi kako se osećao u toku poslednjih nedelju dana. U našem istraživanju skala je pokazala visoku pouzdanost (Kronbah α = 0,89). Opis toka istraživanja. Na uvodnom času, pre početka intervencije, studenti su popunili bateriju testova na osnovu čega je napravljena početna procena ispitanika (prvo merenje). Zadaci, odnosno intervencije, koje su ispitanici prolazili bili su organizovani u vidu domaćih zadataka koje su ispitanici radili kod kuće tokom šest nedelja. Za vreme trajanja istraživanja ispitanici su pohađali predavanja iz Mentalne higijene na kojima su dobijali dodatne informacije o mentalnom zdravlju dece, mladih i odraslih, poremećajima mentalnog zdravlja, stresu i psihološkoj dobrobiti. U toku prve nedelje zadatak ispitanika bio je da beleže sve stresne situacije neposredno nakon što bi im se dogodile. Bilo je potrebno opisati događaj dnevničkom tehnikom (prema Pennebaker & Klihr Beall, 1986) i odrediti intenzitet stresa. U drugoj nedelji ispitanici su imali isti zadatak, proširen tako da kategorišu stresore prema izvoru (npr. hronični stres, stres na fakultetu, u porodici i sl). Nakon prve dve nedelje ispitanici su ponovo testirani baterijom instrumenata (drugo merenje). U trećoj nedelji zadatak ispitanika bio je ekspresivno pisanje, odnosno da 20 minuta tokom četiri dana pišu o svojim negativnim emocijama. Preostala tri dana zadatak je bio da događaje o kojima žele da pišu predstavljaju iz perspektive druge osobe koja je bila uključena u situaciju (prema Lieberman et al., 2007). Četvrti zadatak odnosio se na menjanje perspektive (prema Kross et.al. 2014). Ispitanici su svaki put kada su razmišljali o negativnim događajima, u trajanju od pet minuta, opisivali svoja osećanja i nastojali da razumeju njihove uzroke iz perspektive druge osobe, odnosno, pisali su o sebi u trećem licu.

130

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Peti zadatak je bio beleženje tri dobre stvari koje su im se desile svakoga dana u trajanju od 10 minuta (prema Seligman et al., 2005). Šesti zadatak bio je vođenje dnevnika zahvalnosti tri puta u toku nedelje, u trajanju od 15 minuta (prema Emmons & McCullough, 2003). Nakon šestog zadatka ispitanici su po treći put testirani (treće merenje).

REZULTATI I DISKUSIJA Analiza varijanse za ponovljena merenja pokazala je značajan glavni efekat intervencija na varijabli zadovoljstvo životom (F(2,46)=8,17, p<0,01). Bonferoni posthok test pokazuje da je zadovoljstvo životom značajno povišeno nakon prve dve intervencije (dnevnik stresnih događaja), ali da ostaje na istom nivou nakon narednih intervencija. Drugim rečima, samo učešće u zadacima dovelo je do povećanog zadovoljstva životom kod studenata, dok tip zadataka u kojima su učestvovali nije značajno promenio zadovoljstvo životom – ono je ostalo povišeno (deskriptivni pokazatelji skale prikazani su u Tabeli 1). Dobijeni nalazi potvrđuju našu prvu hipotezu i u skladu su sa prethodnim istraživanjima (Emmons &, McCullough, 2003; Kross et.al. 2014; Lieberman et al., 2007; Pennebaker & K. Klihr Beall, 1986; Seligman et al., 2005). Kada razmatramo subjektivno blagostanje pojedinca, potrebno je ovaj koncept podeliti na dve varijable: pozitivan afektivitet i pozitivan stav prema životu. Analiza varijanse za ponovljena merenja na varijabli pozitivan afektivitet nije pokazala postojanje značajnih razlika između merenja, onosno intervencije nisu uticale na afektivitet ispitanika. Međutim, ista analiza pokazuje značajne glavne efekte merenja na varijabli pozitivan stav prema životu (F(2,46)=4,19, p<0,05). Specifičnije, kada posmatramo razlike između pojedinačnih merenja, posthok testovi ne pokazuju razlike između prvog i drugog merenja, kao i drugog i trećeg, ali postoji značajna razlika između inicijalnog testa i testa nakon svih intervencija, što najverovatnije govori o kumulativnom efektu naših intervencija (Tabela 1). Ovim je druga hipoteza samo delimično potvrđena. Tabela 1. Deskriptivna statistika varijabli korišćenih u istraživanju u tri ponovljena merenja. Merenje 1 Merenje 2 Merenje 3 Raspon Varijable AS SD AS SD AS SD Skale Zadovoljstvo životom (SWLS) 4,68 1,20 5,09 1,15 5,28 1,09 1-7 KSB 1-5 Pozitivan afektivitet 3,72 0,7 3,83 0,64 3,95 0,67 Pozitivan stav prema životu 3,98 0,68 4,06 0,71 4,26 0,62 DASS-21 0-3 Depresivnost 0,55 0,5 0,55 0,51 0,56 0,54 Anksioznost 1,18 0,68 1,3 0,74 1,02 0,55 Stres 0,62 0,43 0,75 0,54 0,67 0,58

Stavke na skali anksioznosti, depresivnosti i stresa (DASS-21) grupisane su u tri varijable negativnog afektiviteta. Kada su u pitanju depresivnost i stres, nisu potvrđene promene u zavisnosti od korišćenih intervencija – depresivnost i stres se ne menjanju značajno u

131

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' zavisnosti od primenjenih intervencija. Međutim, dobijaju se značajne razlike na varijabli anksioznost (F(2,46)=3,87, p<0,05). Posthok testovi pokazuju da postoje značajne razlike samo između drugog i trećeg merenja, odnosno da se nakon prva dva zadatka (pisanje o stresu) anksioznost neznatno povišava, da bi se nakon toga značajno snizila (Tabela 1). Rezultat koji upućuje na to da prve dve intervencije (pisanje dnevnika o stresnim događajima) dovode do povišene anksioznosti u potpunosti je u skladu sa nalazima ranijih studija (Pennebaker & Klihr Beall, 1986) koje pokazuju da pisanje dnevnika povišava emocionalni odgovor neposredno nakon zadatka. Ipak, dugoročno se ova tehnika pokazuje efikasnom, što pokazuje i značajan pad anksioznosti nakon cele intervencije, takođe u skladu sa pomenutom studijom.

ZAKLJUČAK Možemo zaključiti da, uopšte uzev, korišćene intervencije pokazuju visoku efikasnost kada se radi o kognitivnom aspektu subjektivnog blagostanja (zadovoljstvo životom, pozitivan stav prema životu), ali da su efekti koje ima na emocionalnu komponentu blagostanja ograničeni samo na promene u anksioznosti, koje nisu naročito izražene, dok se ne primećuju razlike u pozitivnom afektivitetu, depresivnosti i stresu. Jedna od potencijalnih zamerki koje se mogu uputiti ovoj studiji je nemogućnost ispitivanja efekata svake pojedinačne intervencije, odnosno zadatka, te bi bilo najispravnije govoriti o kumulativnom efektu primenjenih intervencija, a samo o parcijalnom efektu određenih zadataka. Ipak, pošto se efikasnost korišćenih zadataka pokazala i u ranijim istraživanjima, smatramo da je opravdano govoriti o efikasnosti na nivou celog kreiranog programa. Druga zamerka koja se može uputiti je nedostatak kontrolne grupe u istraživanju, koja bi dodatno i nedvosmisleno potvrdila vrednost intervencija. Zbog toga se ovo istraživanje može smatrati samo pilot studijom, a eksperimentalna provera intervencija nameće se kao sledeći korak u istraživačkom procesu.

LITERATURA Alinčić Zorić, M. (2015). Eudamonistički pristup blagostanju: razlike između dva društva. Nepublikovana doktorska disertacija. Univerzitet u Novom sadu, Filozofski fakultet Novi Sad. Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. New York: Plenum. Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "what" and "why" of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11, 227-268. Diener, E., Emmons, R. A., Larsen, R. J., & Griffin, S. (1985). The Satisfaction With Life Scale. Journal of Personality Assessment, 49, 71-75. Diener, E. (1994). Assessing subjective well-being: Progress and opportunities. Social Indicators Research, 31, 103-57. Diener, E. (2000). Subjective well-being: The science of happiness and a proposal for a national index. American Psychologist, 55, 34-43. Emmons, R. A., & McCullough, M. E. (2003). Counting blessings versus burdens: An experimental investigation of gratitude and subjective well-being in daily life. Journal of Personality and Social Psychology, 84(2), 377-389.

132

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Fava, G. A., Ruini, C., Rafanelli, C., Finos, L., Salmaso, L., Mangelli, L., & Sirigatti, S. (2005). Well-being therapy of generalized anxiety disorder. Psychotherapy and Psychosomatics. 74, 26-30. Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology. American Psychologist. 56(3), 218-226. Green LS, Oades LG, Grant AM. (2006). Cognitive-behavioral, solution-focused life coaching: enhancing goal striving, well-being, and hope. J Posit Psychology. 1:142-149. doi: 10.1080/17439760600619849 Henry, J. D., & Crawford, J. R. (2005). The short‐form version of the Depression Anxiety Stress Scales (DASS‐21): Construct validity and normative data in a large non‐clinical sample. British journal of clinical psychology, 44(2), 227-239. Jovanović, V., & Novović, Z. (2008). Kratka skala subjektivnog blagostanja-novi instrument za procenu pozitivnog mentalnog zdravlja. Primenjena psihologija, 1(1-2), 77-94. Jovanović, V., Žuljević, D., & Brdarić, D. (2011). Skala depresivnosti, anksioznosti i stresa (DASS-21)-Struktura negativnog afekta kod adolescenata Engrami-Časopis za kliničku psihijatriju, psihologiju i granične discipline, 33(2), 19-28. Kross, E., Bruehlman-Senecal, E., Park, J., Burson, A., Dougherty, A., Shablack, H., Bremner, R., Moser, J., & Ayduk, O. (2014). Self-talk as a regulatory mechanism: How you do it matters. Journal of Personality and Social Psychology, 106, 304-324 Lieberman, D. M. et al. (2007). Putting feelings into words. Affect Labeling Disrupts Amygdala Activity in Response to Affective Stimuli. Psychological Science, 18(5). Lovibond, P. F., Lovibond, S. H. (1995) The structure of negative emotional states: comparison of the Depression Anxiety Stress Scales (DASS) with the Beck Depression and Anxiety Inventories. Behaviour Research and Therapy, 33(3), 335-343. Mihić, Lj., Blanuša, J., Jerković, M., i Barzut, V. (2009). Efikasnost intervencija pozitivne psihologije. 57. Sabor psihologa Srbije, Palić, Srbija. Otake K, Shimai S, Tanaka-Matsumi J, Otsui K, Fredrickson BL. (2006). Happy people become happier through kindness: a counting kindnesses intervention. J Happiness Study. 7: 361- 375. doi: 10.1007/s10902-005-3650-z. Pennebaker, W. J. & Klihr Beall, S. (1986). Confronting a traumatic event: Toward an understanding of inhibition and disease. Journal of Abnormal Psychology, 95(3), 274-281. Ryff, C. D., & Keyes, C. L. (1995). The structure of psychological well-being revisited. Journal of Personality and Social Psychology. 69(4), 719-727. Ryff, C. D., & Singer, B. (2008). Know thyself and become what you are: A eudaimonic approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies. 9, 13-39. Seligman, M. E., Steen, T. A., Park, N., & Peterson, C. (2005). Positive psychology progress: Empirical validation of interventions. American Psychologist, 60(5), 410. Seligman, M., Rashid, T. and Parks, A. C. (2006). Positive Psychotherapy. American Psychologist. 61, 774-788. Sheldon KM, Lyubomirsky S. (2006). How to increase and sustain positive emotion: the effects of expressing gratitude and visualizing best possible selves. J Posit Psychology. 1:73-82. doi: 10.1080/17439760500510676. Sheldon KM, Kasser T, Smith K, Share T. (2002). Personal goals and psychological growth: testing an intervention to enhance goal attainment and personality integration. Journal of Personality S2- Character & Personality; A Quarterly for Psychodiagnostic & Allied Studies. 70:5-31. Vasić, A., Šarčević, D., & Trogrlić, A. (2011). Zadovoljstvo životom u Srbiji. Primenjena psihologija, 4(2), 151-177.

133

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

USING THE POSITIVE PSYCHOLOGY INTERVENTION FOR ENHANCING SUBJECTIVE WELL-BEING AMONG STUDENTS

Jelena Blanusa, Jasmina Knezevic, Dijana Krstic College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sport Trainers, Subotica, Serbia

Abstract: In last two decades focus in psychology research has been placed on mental health. A number of positive-psychology interventions have been developed in order to improve subjective well-being. The main goal of the present study was to examine efficacy of intervention on satisfaction with life, subjective well-being and negative afectivity among 24 college students. The program consisted of six interventions: writing about stress-events, writing about emotions, changing perspective on negative events, keeping a gratitude journal and positive events. ANOVA results showed significant effects of interventions on life satisfaction and positive attitude towards life. Limited effects were obtained on anxiety, and there were no effects on other negative afectivity scales. The results confirmed the importance of developing positive psychology programs and their influence on the cognitive component of subjective well-being. Key words: life satisfaction, psychological well-being, interventions, positive psychology.

134

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 613.96 159.922.8 159.97-053.6 10. međunarodna konferencija Originalni naučni rad / 135-141 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 25.01.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 31.01.2018 .

UPOTREBA JEDNOKRATNE INTERVENCIJE ZA USPOSTAVLJANJE POZITIVNE SLIKE TELA KOD ADOLESCENTKINJA

Vesna Barzut 1, Jelena Blanuša 2 1 Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Odeljenje za psihologiju, 2 Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Rezime: Nezadovoljstvo sopstvenim telom i posledice koje ima postaju sve veći problem među adolescentkinjama suočenim sa nedostižnim idealima lepote koji se postavljaju u okolini i medijima. U svetu su stvoreni različiti programi prevencije, dok je u Srbiji ova oblast nerazvijena i trenutno se ne nude slični programi. Zbog toga je za potrebe ovog istraživanja kreirana jednokratna intervencija koja je uključivala uvođenje socijalne podrške, uvođenje inkluzivne definicije lepote, posmatranje pozitivnih modela i negativnih primera mršavosti. Cilj ovog istraživanja bio je da se ispita efikasnost kreirane intervencije na poboljšanje pozitivne slike tela kod adolescentknja. Iako je polovina adolescentkinja koje su učestvovale u istraživanju nezadovoljno svojim izgledom, rezultati pokazuju da je sprovedena intervencija efikasna: nakon radionice dolazi do povećanja zadovoljstva izgledom i smanjenja odstupanja sadašnje telesne mase u odnosu na željenu. Dodatno, nakon radionice dolazi do razlika u proceni idealnog ženskog tela. Ključne reči: slika tela, zadovoljstvo izgledom, figura.

Zabrinutost za izgled sopstvenog tela nameće se kao jedna od najvažnijih tema za adolescentkinje. Istraživanja (npr. Kostanski & Gullone, 1998) pokazuju da su devojčice uzrasta od 12 do 18 godina značajno manje zadovoljne svojim izgledom u poređenju sa dečacima (80% devojčica nasuprot 40% dečaka). Osim toga, adolescentkinje izjavljuju da im je izgled važniji i češće pokušavaju da smršaju, nasuprot dečacima koji teže dobijanju mišićne mase (McCabe & Ricciardelli, 2001). Ukoliko je nezadovoljstvo izgledom prolongirano, postoji rizik od ozbiljnih posledica. Naime, Lot i saradnici (Loth, MacLehose, Bucchianeri, Crow, & Neumark-Sztainer, 2014) su pokazali da su upravo zadovoljstvo sopstvenim izgledom, zabrinutost u vezi sa telesnom masom i važnost telesne mase, zajedno sa simptomima depresije, u adolescenciji prediktori javljanja poremećaja u ishrani i držanje dijeta u odraslom dobu.

135

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Glavni faktori koji utiču na nečiju želju za promenom telesne mase su: mediji, komentari roditelja i komentari vršnjaka (McCabe & Ricciardelli, 2001). Kada je reč o uticaju roditelja, zanimljivo je da je on veći na devojčice. Posebno bitnu ulogu mogle bi imati one majke koje podstiču ćerke na promenu tela kako bi se izgledom približile aktuelnom idealu lepote (McCabe & Ricciardelli, 2001), kao i samo ponašanje roditelja odnosno njihovo držanje dijeta (Paxton i sar., 1991).

Kreiranjem nerealnih standarda lepote mediji mogu da doprinesu stvaranju negativne slike tela. U prilog tome govore i rezultati meta studije (Groesz, Levine, & Murnen, 2002) koji pokazuju da, kada su izložene fotografijama vitkih modela nasuprot fotografijama modela normalne mase ili čak krupnijim, žene formiraju negativniju sliku o sopstvenom telu. Ipak, čini se da mediji nemaju direktan uticaj na zadovoljstvo sopstvenim telom. Naime, prethodna istraživanja pokazuju da je negativni uticaj medija veći kod žena koje su manje zadovoljne sopstvenim izgledom (Andrew, Tiggemann, & Clark, 2015; Stice & Bearman, 2001), odnosno onih žena koje nemaju socijalnu podršku (Stice & Bearman, 2001). Iako je uticaj medija nesumnjivo veliki, neka istraživanja (Yamamiya, Cash, Melnyk, Posavac, & Posavac, 2005) pokazuju da je moguće umanjiti taj uticaj unapređivanjem medijske pismenosti, odnosno negovanjem kritičkog stava prema sadržajima koje mediji nude.

Osim medijske pismenosti identifikovani su i neki drugi faktori koji utiču na promenu od negativne ka pozitivnoj slici tela. To su: socijalna podrška, promena u načinu razmišljanja, druženje sa ljudima koji nisu zabrinuti u vezi sa izgledom i telesnom masom, usvajanje šire definicije lepote (uvažavanje i tolerancija različitosti u odnosu na težinu i oblik tela), kao i posmatranje žena koje nisu mršave ali su svejedno zadovoljno izgledom (Wood-Barcalow, Tylka & Augustus-Horvath, 2010).

Za razliku od Srbije, gde to još uvek nije slučaj, u svetu su kreirani brojni programi i intervencije za poboljšanje slike tela i prevenciju poremećaja u ishrani. Meta analiza (Stice & Shaw, 2004) identitifikovala je faktore koje utiču na uspešnost konkretne intervencije. To su: (1) interaktivne intervencije su efektivnije nego didaktičke. (2) intervencije sa decom starijom od 15 godina pokazale su se kao uspešnije i (3) programi namenjeni samo devojkama pokazuju se kao uspešnjiji. Uzimajući u obzir ove faktore kreirali smo i našu intervenciju.

Kako bismo proverilili efikasnost kreirane intervencije, sprovedeno je istraživanje o efektima. Zanimalo nas je da li jednokratna intervencija može imati uticaja na zadovoljstvo izgledom i željenu težinu.

METOD Ispitanici: 22 adolescentkinje (15-18 godina), učenice srednjih škola iz Sremske Mitrovice, koje su dobrovoljno pristale da učestvuju u radionici i istraživanju. Većina

136

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' devojaka pripada kategoriji normalne telesne mase (86.36%), ostale pripadaju kategoriji neuhranjenosti (13.64%).

Instrumenti: U istraživanju je korišćen upitnik koji je kreiran za potrebe ovog istraživanja. Ispitanice su odgovarale na pitanja o aktuelnoj visini i telesnoj masi, kao i željenoj telesnoj masi i zadovoljstvu sopstvenim izgledom. Dodatno, zadatak ispitanica bio je da odaberu figuru koja za njih predstavlja idealno žensko telo. Siluete ženskih figura kreirane u posebnom programu ''BMI visualizer'' (http://bmijs.is.tuebingen.mpg.de/en/ body_masses/ get_data). Siluete su formirane tako što je visina održavana konstantnom na svim siluetama (165 cm), dok je telesna masa varirana od 45 kg (BMI=16,5) do 85 kg (BMI=31,2), odnosno od kategorije neuhranjenosti do gojaznosti. Svaka figura je predstavljena bočno i frontalno kako bi ispitanice dobile jasniju informaciju o obliku tela figura.

Tok istraživanja: Tokom novembra 2015. godine održane su dve radionice koje su trajale oko 50 minuta. Ispitanice su na početku i na kraju radionice popunjavale upitnik. Radionica je osmišljena tako da ispuni nekoliko ciljeva:

1. Osvešćivanje faktora koji utiču na naše mišljenje o sopstvenom izgledu (šta drugi misle, šta sami o sebi mislimo, govorimo i kako sebe predstavljamo pred drugima). 2. Rad na medijskoj pismenosti, odnosno predočavanje nerealne slike koju mediji pružaju (efekat fotošopa, posramljivanje manekenki zbog viška kilograma koji nije objektivan) kao i predstavljanje pozitivnih modela odnosno uspešnih žena koje su zadovoljne svojim telom iako odstupaju od standarda lepote tj. mršavosti. 3. Predstavljanje mršavosti kao negativnog primera (nasuprot studijama koje prikazuju mršave modele) – film ''Anorexia Awareness Scarytale''. 4. Socijalna podrška vršnjaka, odnosno šta drugi vide lepo na nama.

REZULTATI

Analizirano je viša aspekata zadovoljstva sopstvenim telom: zadovoljstvo izgledom, željeni indeks telesne mase i procena idealne ženske figure.

Zadovoljstvo izgledom. Zadovoljstvo sopstvenim izgledom operacionalizovano je kroz pitanje ''Da li ste zadovoljni svojim izgledom?''. Ova varijabla imala je tri nivoa: ''zadovoljna sam'', ''nisam zadovoljna'' i ''nisam sigurna''. Za 19 ispitanica bili su dostupni podaci na ovoj varijabli, te su njihovi odgovori dalje analizirani.

Rezultat χ2 testa na varijabli zadovoljstvo izgledom na inicijalnom testu i retestu nakon radionice pokazao je statistički značajne razlike na ovoj varijabli (χ2(4, N=19)=12,44, p<0,05). Radionica je imala efekat na zadovoljstvo sopstvenim telom pa su tako devojke bile zadovoljnije nakon radionice. Pre radionice, većina učesnica (52,6%) je odgovorilo da je nezadovoljno svojim izgledom, a oko trećina (31,6%) da je zadovoljno. Ovaj rezultat se potpuno preokreće kada su u pitanju rezultati nakon radionice; nakon

137

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' radionice je većina devojčica zadovoljno izgledom (57,9%), a nešto više od trećine njih nastavlja da bude nezadovoljno (36,8%). Detaljniji podaci predstavljeni su u Tabeli 1.

Tabela 1. Zadovoljstvo sopstvenim izgledom pre i nakon radionice. Pre radionice Nakon radionice Frekvencija % Frekvencija % Nezadovoljno 10 52,6 7 36,8 Nije sigurno 3 15,8 1 5,3 Zadovoljno 6 31,6 11 57,9 Ukupno (%) 19 100 19 100 Kako bismo preciznije istražili navedenu promenu, posmatrali smo razlike u odgovorima devojčica pre i nakon radionice. Sve devojčice koje su pre radionice bile zadovoljne svojim izgledom (6) nastavljaju da budu zadovoljne, a one koje nisu bile sigurne (3) postaju zadovoljne izgledom nakon radionice. Od 10 devojčica koje su u početku bile nezadovoljne izgledom jedna nakon radionice odgovara da nije sigurna, a dve postaju zadovoljne. Ovaj rezultat pokazuje da je efikasnost radionice najviša kod isptanica koje nisu sigurne u vezi sa svojim izgledom. Efekat radionice na indeks telesne mase. Većina devojaka želi da ima manje kilograma nego što je to sada slučaj iako, sudeći po indeksu telesne mase (Tabela 2), ni jedna nema višak kilograma. Statistički značajne razlike između aktuelnog i željenog indeksa telesne mase izmerene su i na prvom (t=5,11, p<0.01) i na drugom testu (t=4,92 p<0.01). Ovakvi podaci sugerišu da i nakon radionice, većina devojaka i dalje želi da ima manje kilograma nego što je to trenutno slučaj. Ipak, analiza BMI na upitnicima pre i posle radionice otkriva da je radionica ipak imala pozitivan efekat. Odnosno, nakon radionice devojke su značajno povećale željeni BMI (t = -2,38 p<0.05).

Tabela 2. Podaci o indeksu telesne mase (BMI). Željeni pre Željeni posle BMI Aktuelni radionice radionice Aritmetička sredina 21,14 19,4 19,82 Standardna 2,49 1,59 1,69 devijacija AS

Idealna figura ženskog tela. Poslednja analiza ispitivala je efekat radionice na procenu idealnog ženskog tela. Razlike između procene idealne figure pre i posle radionice pokazale su se statistički značajnim (χ2(4, N=22)=28,4, p<0,01). Odnosno, radionica je imala efekta čak i na određenje idealnog ženskog tela. Zanimljivo je istaći da je većina ispitanica bira dve najmršavije figure koje imaju indekse telesne mase 16,5 i 18,4. Samo jedna ispitanica i pre i posle radionice bira figuru čiji BMI iznosi 22. Podaci su predstavljeni u Tabeli 3.

138

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Tabela 3. Razlika u proceni idealnog ženskog tela pre i posle radionice. Pre radionice Posle radionice BMI izabrane figure Frekvencija % Frekvencija % 16,5 10 45,5 7 31,8 18,4 11 50 14 63,6 22 1 4,5 1 4,5 Ukupno 22 100 22 100

DISKUSIJA Podaci našeg istraživanja pokazali su da je polovina adolescentkinja nezadovoljna svojim izgledom i da teži što mršavijem izgledu, što jasno ukazuje na potrebu i opravdanost kreiranja intervencija koje za cilj imaju poboljšanje slike o svom telu odnosno povećanje zadovoljstva izgledom. Ovim istraživanjem smo ispitivali pozitivne efekte radionice čiji je cilj poboljšanje slike o svom telu. Dobijeni podaci potvrdili su efikasnost ove radionice. Pre svega, radionica ima pozitivan efekat na povećanje zadovoljstva sopstvenim izgledom. Dakle, devojke su nakon radionice bile tolerantnije prema svojim stvarnim i zamišljenim nedostacima i generalno bile zadovoljnije izgledom. Dalje, radionica je uticala i na smanjivanje razlike između trenutne i željene telesne mase. Nakon radionice devojke su povećale broj kilograma koje smatraju idealnim za svoju građu. Iako je taj broj i dalje značajno manji od broja kilograma koje one zaista imaju, i ovaj pomak nam se čini važnim, jer bitno je podsetiti da većina devojaka ima normalni indeks telesne mase, a tri su neuhranjene.

Ne samo da je jednokratna intervencija uticala na percepciju sopstvenog tela, već je i predstava o idealnom ženskom telu promenjena: nakon intervencije, ispitanice kao idealne opažaju siluete sa višim BMI. Ipak, zabrinjavajući je podatak da je taj BMI vrlo nizak. Potencijalno objašnjenje ovakvog rezultata moglo bi ležati u činjenici da program koji smo koristili za kreiranje stimulusa ne uzima u obzir specifičnosti građe, te sa porastom mase raste relativno ravnomerno i volumen čitave figure, što u realnosti najčešće nije slučaj. Drugim rečima, postoji mogućnost da, na primer, ženska tela sa izraženim oblinama budu procenjena kao lepša iako imaju veći broj kilograma.

Deo radionice koji je se najviše dopao učesnicama bio je pisanje pozitivnih stvari o drugima, odnosno čitanje onoga što su drugi napisali o njima. Devojke su učestalo izveštavale da su neke karakteristike njihovog izgleda koje su izvor nesigurnosti ostale učesnice navele kao posebno lepe. Učestvovanjem u ovakvoj aktivnosti učesnice su dobile priliku da vide na konkretnom primeru da su standardi lepote koje sami sebi postavljamo nerealno visoki, ali su i ohrabrene da uočavaju pozitivne karakteristike na sebi i drugima. Osobe koje pozitivno pristupaju drugima i koje se ne ustežu da nekoga pohvale verovatno će i same dobijati više socijalne podrške. Ovo je naročito bitno jer podaci studija (npr. Stice & Bearman, 2001) pokazuju da je negativan efekat medija veći kod onih adolescentkinja koje nemaju socijalnu podršku. Učenjem da primaju i daju socijalnu podršku drugima, stvaramo bitan mehanizam za stvaranje i održavanje pozitivne slike o svom telu.

139

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Potencijalna zamerka koja bi se mogla uputiti prikazanoj studiji odnosi se na nedostatak uvođenja kontrolne grupe koja bi dodatno potvrdila efekte intervencije. Zbog ograničenja u resursima nije bilo moguće proširiti postojeće istraživanje, ali dodatna provera intervencije koja bi uključila i kontrolnu grupu ispitanika ostaje kao zadatak za naredna istraživanja. Takođe bi bilo veoma korisno pratiti trajanje efekata sprovedene intervencije.

ZAKLJUČAK Dobijeni rezultati potvrdili su efikasnost kreirane radionice. Preciznije, izmereni su pozitivni efekti na zadovoljstvo trenutnim izgledom, na smanjenje odstupanja sadašnje telesne mase u odnosu na željenu i na procenu idealne ženske figure. Imajući u vidu ogroman procenat devojčica koje su nezadovoljne svojim izgledom a šta je potvrdila i ova studija, postaje jasno da se ovaj problem ne sme zanemarivati.

Iako neka istraživanja (Stice & Shaw, 2004) sugerišu da su efikasniji oni programi prevencije poremećaja ishrane koji se sastoje iz nekoliko sesija, naša studija (kao i npr. Diedrichs i sar., 2015) sugeriše da bi i jednokratne intervencije mogle da imaju kratkotrajnog pozitivnog efekta na sliku o telu. Nesumnjivo je da je za veće i dugoročnije efekte potrebna sveobuhvatnija edukacija dece i adolescenata, ali se, u nedostatku takvog programa, čini važnim kreirati bar jednokratnu intervenciju. Prednosti ovakve intervencije su: jednostavnost i relativno brzo sprovođenje. To znači da bi uz određenu pripremu svaki nastavnik mogao efikasno sprovesti ovu radionicu. Takođe, za sprovođenje ove radionice potrebno je oko 50 minuta što je nešto duže od školskog časa, što ponovo čini mogućim sprovođenje ove intervencije u školi, čime bi se uključile i druge učenice.

LITERATURA

Andrew, R., Tiggemann, M., & Clark, L. (2015). The protective role of body appreciation against media-induced body dissatisfaction. Body Image, 15, 98-104. Diedrichs, P. C., Atkinson, M. J., Steer, R. J., Garbett, K. M., Rumsey, N., & Halliwell, E. (2015). Effectiveness of a brief school-based body image intervention ''Dove Confident Me: Single Session'' when delivered by teachers and researchers: Results from a cluster randomised controlled trial. Behaviour Research and Therapy, 74, 94-104. Groesz, L. M., Levine, M. P., & Murnen, S. K. (2002). The effect of experimental presentation of thin media images on body satisfaction: A meta-analytic review. International Journal of Eating Disorders, 31(1), 1-16. Loth, K. A., MacLehose, R., Bucchianeri, M., Crow, S., & Neumark-Sztainer, D. (2014). Predictors of Dieting and Disordered Eating Behaviors From Adolescence to Young Adulthood. Journal of Adolescent Health, 55(5), 705-712. McCabe, M. P., & Ricciardelli, L. A. (2001). Parent, peer, and media influences on body image and strategies to both increase and decrease body size among adolescent boys and girls. Adolescence, 36(142), 225-240. Paxton, S. J., Wertheim, E. H., Gibbons, K., Szmukler, G. I., Hillier, L., & Petrovich, J. L. (1991). Body image satisfaction, dieting beliefs, and weight loss behaviors in adolescent girls and boys. Journal of Youth and Adolescence, 20(3), 361-379.

140

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Stice, E., & Bearman, S. K. (2001). Body-image and eating disturbances prospectively predict increases in depressive symptoms in adolescent girls: a growth curve analysis. Developmental Psychology, 37(5), 597-607. Stice, E., & Shaw, H. (2004). Eating disorder prevention programs: a meta-analytic review. Psychological Bulletin, 130(2), 206-227. Wood-Barcalow, N. L., Tylka, T. L., & Augustus-Horvath, C. L. (2010). ''But I like my body'': Positive body image characteristics and a holistic model for young-adult women. Body Image, 7(2), 106-116. Yamamiya, Y., Cash, T. F., Melnyk, S. E., Posavac, H. D., & Posavac, S. S. (2005). Women’s exposure to thin-and-beautiful media images: body image effects of media-ideal internalization and impact-reduction interventions. Body Image, 2(1), 74-80. BMI visualizer http://bmijs.is.tuebingen.mpg.de/en/body_masses/get_data, pristupljeno oktobar, 2015.

THE USE OF A SINGLE INTERVENTION IN THE FORMATION OF A POSITIVE BODY IMAGE IN ADOLESCENTS

Vesna Barzut 1, Jelena Blanusa 2 1 University of Belgrade, Faculty of Philosophy, Department of Psychology 2 College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica, Serbia

Abstract: Negative body image and its consequences have become a growing problem among adolescent girls, who are faced with unattainable ideals of beauty promoted through the media. Although various body-image interventions have been created there are no such programs in Serbia. Therefore, we created a short intervention that included: social support and an inclusive definition of beauty, together with the observation of positive models and negative examples of thinness. This study examined the effectiveness of intervention designed to increase positive body image in adolescent girls. The results showed that 50% of girls are dissatisfied with their appearance even though they have normal weight, and they want to have fewer pounds than they currently do. However, the intervention is effective: After the workshop the increase in body satisfaction was significant. Additionally, the gap between desired and current weight was diminished, and there was an effect on the assessment of the ideal female body. Key words: body image, body satisfaction, figure.

141

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 371.13:004.42 371.13:004.738.5 10. međunarodna konferencija Pregledni č lanak / 142-148 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 22.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 23.12.2017 .

INFORMACIONO-OBRAZOVNE TEHNOLOGIJE I HORIZONTALNO UČENJE VASPITAČA I NASTAVNIKA

Isidora Korać Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i poslovne informatičare – Sirmijum Sremska Mitrovica, Srbija

Rezime: Informacione obrazovne tehnologije (IKT) otvaraju prostor za nove dimenzije profesionalnog razvoja i celoživotnog učenja zaposlenih u obrazovanju. U radu se razmatraju problemi koji se odnose na aktuelnu praksu horizontalnog učenja vaspitača i nastavnika koja se odvija primenom IKT. Preciznije, cilj istraživanja bio je da se utvrdi kako vaspitači i nastavnici procenjuju doprinos IKT razvijanju njihovih profesionalnih kompetencija i koje su prednosti i najčešće poteškoće na koje nailaze prilikom upotrebe IKT u procesu horizontalnog učenja. Primenjena je kvalitativna istraživačka paradigma, deskriptivna metoda, tehnika polustrukturisanog intervjua. Nalazi istraživanja pokazuju da nastavnici i vaspitači koriste IKT za horizontalno učenje, prepoznaju njegov značaj u razvijanju njihovih profesionalnih kompetencija. U zaključnim razmatranjima ukazano je na potrebu za profesionalnim usavršavanjem vaspitača i nastavnika iz ove oblasti, potrebu za kontinuiranom sistemskom podrškom u jačanju IKT resursa škola i predškolskih ustanova, kao i uspostavljanje zvaničnog portala koji nudi relevatne informacije zaposlenima u obrazovanju i mogućnost njihovog sistemskog umrežavanja. Ključne reči: vaspitači, informaciono-komunikacione tehnologije, nastavnici, horizontalno učenje.

UVOD Diskurs horizontalnog učenja poslednjih godina sve više zaokuplja pažnju teoretičara i istraživača koji se bave profesionalnim razvojem vaspitača i nastavnika. Najčešće se u literaturi mogu naći defininicije koje pod ovim pojmom podrazumevaju različite vidove organizovanog, planiranog učenja, razmenu profesionalnih iskustava vaspitača i nastavnika unutar i između različitih predškolskih ustanova odnosno škola (Džinović, 2011; Fulan, 2005; Krnjaja, 2016; Svendesen & Marion, 2014). U svetlu rečenog, u proces horizontalnog učenja podrazumeva različite saradničke aktivnosti i međusobno podučavanje, učenje koje se odvija u mreži uspostavljenih odnosa, te dobija važnu dimeziju kada je u pitanju profesionalni razvoj nastavnika i vaspitača ali i građenje kvaliteta rada celokupne obrazovne ustanove. Ono što karakteriše proces horizontalnog

142

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' učenja jeste to što tokom njega učesnici, u kolaborativnoj grupi, koriste dijalog u funkciji organizacije sopstvenih saznajnih aktivnosti. Individua uči kroz interakciju sa drugim, zajedno identifikuju problem, analiziraju, argumentuju, vrednuju dokaze, interpretiraju (Marcer & Howe, 2012), a kolektivno razumevanje problema se kreira kroz interakciju članova unutar grupe.

U praksi postoje različite dimenzije horizontalnog učenja nastavnika i vaspitača. Pojedine dimenzije definisane su zakonskom legislativom, a deo njih je odraz potrebe zaposlenih za razmenom informacija, potrebe za sagledavanjem i razumevanjem pedagoške prakse iz različitih uglova, osmišljavanjem novih strategija rešavanja određenih problema. Dakle, horizontalno učenje može da se odvija u različitim dimenzijama institucionalnih i vanistitucionalnih odnosa, na kontinumu od krajnje formalnih do sasvim neformalnih.

Sa tim u vezi, poslednjih godina primetan je porast primene informacione obrazovne tehnologije (u daljem tekstu IKT) u horizontalnom učenju nastavnika i vaspitača, posebno kada su neformalne dimenzije u pitanju. IKT možemo definisati kao sve ono što nam putem elektornske, digitalne opreme omogućava da dođemo do informacija, ono što nam obezbeđuje komunikaciju (Haggard et al., 2013). Brojni zvanični dokumenti u oblasti obrazovanja, u svetu i kod nas, definišu polje digitalne kompetentnosti nastavnika i vaspitača dajući smernice za njihov profesionalni razvoj u ovoj oblasti (OECD, 2015). Digitalna kompetencija predstavlja jednu od osam ključnih kompetencija potrebnih za život u društvu zasnovanom na znanju (European Commission, 2010). U tom smislu, uspešna primena IKT u profesionalnom razvoju vaspitača i nastavnika podrazumeva osposobljenost da upotrebljavaju osnovne računarske aplikacije za potrebe prikupljanja, obrade i razmene informacija, njihovog korišćenja na kritički način, kao i kolaborativnog saradničkog umrežavanja sa drugima u cilju učenja i istraživanja.

U svetlu rečenog, radu se razmatraju problemi koji se odnose na aktuelnu praksu horizontalnog učenja vaspitača i nastavnika koja se odvija primenom IKT. Preciznije, cilj istraživanja bio je da se utvrdi kako vaspitači i nastavnici procenjuju doprinos IKT razvijanju njihovih profesionalnih kompetencija i koje su najčešće poteškoće na koje nailaze prilikom upotrebe IKT u procesu horizontalnog učenja.

METODOLOŠKI OKVIR ISTRAŽIVANJA

Uzorak istraživanja. U istraživanju je učestvovalo 15 vaspitača zaposlenih u predškolskim ustanovama u Beogradu, Kragujevcu, Sremskoj Mitrovici i Nišu i 15 nastavnika zaposlenih u osnovnim školama u Beogradu, Pančevu i Nišu. Svi učesnici istraživanja su učestvovali u nekom od programa stručnog usavršavanja ili projekta koji se delom realizuje i primenom IKT (projekti: Mreža praktičara za podršku predškolskom vaspitanju i obrazovanju – u organizaciji: Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja RS, Zavoda za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, Kancelarije UNICEF-a za Srbiju i Instituta za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta

143

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Univerziteta u Beogradu; zatim, projekat Pestalozzi programme training Programme for education professionals – u organizaciji Saveta Evrope i Ministartsva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja RS i projekat Unapređivanje kvaliteta obrazovnog sistema Republike Srbije kroz unapređivanje efektivnosti sistema spoljašnjeg vrednovanja rada škola i razvoj horizontalnog učenja između škola – u organzaciji Zavoda za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja RS, Centra za obrazovne politike i Unicef-a).

Način prikupljanja podataka. Primenjen je polustrukturisani intervju koji je sadržao osam pitanja. Intervju u trajanju od 60 minuta vođen je sa svakim učesnikom istraživanja pojedinačno, a audio snimci intervjua su transkribovani.

Analitza podataka. Prilikom obrade prikupljenog istraživačkog materijala korišćen je metod analize sadržaja. Odgovori učesnika istraživanja su kodirani kombinacijom deduktivnog pristupa, razvrstavanjem odgovora na osnovu liste unapred utvrđenih kategorija, kao i induktivnim pristupom koji je omogućio da se kreiraju nove specifične kategorije (Saldana, 2009). U odnosu na definisan cilj i zadatke istraživanja konstruisana su pitanja koja su ispitivala: 1) koliko su učestvovali u programima stručnog usavršavanja iz oblasti primene IKT u obrazovanju u proteklih pet godina; 2) da li se, po njihovom mišljenju, kroz IKT može ostvariti proces horizontalnog učenja vaspitača i nastavnika unutar i između predškolskih ustanova/škola; 3) da li vaspitači i nastavnici koriste IKT za horizontalno učenje i koji su najčešći alati koje koriste; 4) kako procenjuju doprinos IKT u razvijanju njihovih profesionalnih kompetencija; 5) kako procenjuju prednosti IKT u odnosu na neposredan kontakt sa kolegama u procesu horizontalnog učenja; kao i 6) koje su najčešće poteškoće na koje nailaze prilikom upotrebe IKT u horizontalnom učenju. Pored toga, u instrumentu smo izdvojili varijable o prethodnom inicijalnom obrazovanju i godinama radnog staža ispitanika.

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA Kada je reč o učešću nastavnika i vaspitača u programima stručnog usavršavanja iz oblasti primene IKT u obrazovanju u proteklih pet godina, najveći broj programa u kojima su vaspitači učestvovali je 3, dok je kod nastavnika duplo veći (6). Najmanji broj programa i kod jedne i kod druge grupe ispitanika je 1. Moguće da je jedan od razloga većeg učešća nastavnika u ovakvim programima to što su u poslednjih pet godina primetne sistemske promene kada je u pitanju primena IKT u obrazovanju dece osnovnoškolskog uzrasta. Većina ispitanih nastavnika (f =14) primećuje da poslednjih pet godina postoji veća ponuda ovakvih programa stručnog usavršavanja od javnog interesa koje rešenjem odobrava ministar, budući da je od ove školske godine uveden nastavni predmet Informatika u plan i program osnovnog obrazovanja i vaspitanja, pa se samim tim očekuje i bolja informatička pismenost nastavnika ali i bolja opremljenost škola računarskom opremom. Pored toga, nastavnici primećuju da, u odnosu na prethodni period, u kataloškoj ponudi postoji veći broj akreditovanih programa stručnog usavršavanja za nastavnike kao i veći broj

144

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' nacionalnih i međunarodnih projekata u oblasti primene IKT u osnovnom obrazovanju (f=9). Ispitani vaspitači smatraju da progrma stručnog usavršavanja iz ove oblasti ima dovoljno u kataloškoj ponudi, ali je nedovoljan broj onih čije finansiranje je obezbeđeno iz budžeta nadležnog ministarstva (f=10). Pored toga vaspitači smatraju da nemaju tehničke uslove za primenu stečenih znanja na programima stručnog usavršavanja (f=10). Navedeno otvara pitanje sistemske podrške u jačanju IKT resursa na polju predškolskog vaspitanja i obrazovanja, jačanju kompetencija vaspitača iz ove oblasti i poboljšanja informatičke infrastrukture u predškolskim ustanovama. Pored toga, treba imati u vidu da trenutno, na nivou sistema, ne postoji jedan zvanični portal koji nudi sve relevatne informacije za oblast predškolskog vaspitanja i obrazovanja kao i mogućnost sistemskog umrežavanja vaspitača (Pavlović, Breneselović, 2014). Nadalje, svi ispitani nastavnici i vaspitači prepoznaju da se upotrebom IKT može ostvariti proces horizontalnog učenja unutar i između predškolskih ustanova/škola. Pored toga, svi ispitanici koriste IKT za horizontalno učenje sa kolegama unutar i van ustanove, a najčešće koriste programe za socijalno povezivanje i razmenu informacija, kao što su diskusione grupe i blogovi na Facebook-u i Google Apps – u. Najmanje koriste programe za trenutno slanje poruka, audio i video konferencije (Skype, Google Talk i sl.). Pored navedenog, nalazi istraživanja ukazuju da su pojedini nastavnici i vaspitači koristili različite web 2.00 alate (kao što su npr. Padlet, Animoto i Kizoa) u toku trajanja projekata, ali da je njihova upotreba prestala nakon realizacije projektnih aktivnosti. Kao najveće profesionalne dobiti kada je u pitanju upotreba IKT u razvijanju njihovih profesionalnih kompetencija vaspitači i nastavnici izdvajaju mogućnost za diskusiju sa kolegama i razmenu stavova u vezi sa različitim problemima iz prakse (Tabela 1.). Tabela 1. Rang kategorija aspekta profesionalne dobiti vaspitača i nastavnika od primene IKT u horizontalnom učenju. Rang f Kategorija nastavnici vaspitači 1 diskusija sa kolgama i razmena stavova u vezi sa različitim problemima iz prakse 15 15 2 razmena primera dobre prakse planiranja vaspitno-obrazovnog rada 10 12 3 sigurnost u radu, podrška kolega 9 8 4 razmena stručne literature 7 7 5 zananja u vezi sa vođenjem pedagoške dokumentacije 5 1 6 motivacija za rad 3 3 Na pitanje kako procenjuju prednosti IKT u odnosu na neposredan kontakt sa kolegama, analiza odgovora ukazuje da on-lajn način vaspitači (f=8) prepoznaju kao produktivan jer su sadržaji programa stalno dostupni polaznicima. Još jednu od prednosti učenja putem IKT, koju vaspitači prepoznaju, jeste veća dostupnost materijala i jednostavnija mogućnost čuvanja pedagoške dokumentacije (f=5). Pojedini odgovori

145

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' ispitanih nastavnika (f=3) i vaspitača (f=8) ukazuju da oni prepoznaju da horzontalno učenje na interaktivnim sadržajima uz konsultantsku podršku moderatora pruža veću mogućnost učenja sopstvenim tempom u vreme kada je korisnicima to najviše odgovara. Zatim, kao prednosti učenja korišenjem IKT nastavnici (f=14) i vaspitači (f=11) ističu da im one omogućavaju da analiziraju, daju svoje mišljenje o nekoj temi, probelemu iz pedagoške prakse, razmene stavove drugih kolega koji su udaljeni od mesta gde se obrazovna ustanova nalazi. Dakle, oni prepoznaju da kroz društvene mreže u međusobnoj interakciji učesnika procesa učenja koji su fizički udaljeni, imaju mogućnost da zajednički konstruišu znanja, istražuju, upoređuju i sukobljavaju mišljenja, argumentuju različita stanovišta, pomažu jedni drugima. Ipak, neposredan kontakt sa kolegama po mišljenju vaspitača (f=14) i nastavnika (f=13) obezbeđuje čvršće veze i smanjuje mogućnost loše interpretacije informacije u komunikaciji. Kao ilustraciju, navodimo isečak odgovora: ''Dešava se da se na Facebook-u pogrešno interpretira neka napisana poruka, mišljenje u vezi sa nekom temom iz prakse. Teško je posle objasniti kolegi pravi smisao. Da smo u komunikaciji licem u lice bilo bi lakše diskutovati kada imamo različite stavove.'' (vaspitač, 13 godina radnog staža) Sa tim u vezi, kada su u pitanju poteškoće na koje nailaze prilikom upotrebe IKT u horizontalnom učenju vaspitači izdvajaju da komunikacija i razmena materijala putem Facebook-a (f=8), koji se najčešće upotrebljava, ne omogućava jasan pregled materijala kada ima više korisnika mreže. U tom smislu, nastavnici (f=11) i vaspitači (f=7) prepoznaju virtuelnu platformu za kao jednu od mogućih alatki za kvalitetniju razmenu informacija sa kolegama. Posebnu poteškoću koju izdvajaju svi učesnici istraživanja jeste nedovoljna dostupnost informatičke infrastrukture u školama i predškolskim ustanovama. Pored toga, nastavnici (f=11) i vaspitači (f=13) prepoznaju da im je potrebna stručna podrška u primeni IKT kako bi se u potpunosti obezbedio potencijal postojeće informatičke infrastrukture u ustanovama. Pojedini vaspitači smatraju da je potrebno organizovati vremenski kraće i češće obuke, vremenski bolje raspoređene obuke (obuke organizovane radnim danima, a ne vikendom) sa manjim grupama polaznika iz više različitih ustanova (f=3).

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

U traženju odgovora kako profesionalni razvoj vaspitača i nastavnika učiniti efikasnijim značajno je razmotriti pitanje primene IKT u procesu njihovog horizontalnog učenja. Nalazi istraživanja nedvosmisleno ukazuju da nastavnici i vaspitači prepoznaju potencijal IKT za diskusiju i razmenu sa informacija sa kolegama, socijalni dijalog tokom koga učesnici zajednički grade značenja i razvijaju nova znanja. Korišćenjem digitalnih tehnologija proširuju se mogućnosti za saradnju unutar kolektiva obrazovne ustanove, ali i omogućavaju novi oblici interakcije učesnika procesa učenja koji su fizički udaljeni. Nalazi

146

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' istraživanja ukazuju da postoji potreba za kontinuiranim profesionalnim usavršavanjem vaspitača i nastavnika iz ove oblasti. Pored toga, postoji potreba za daljom sistemskom podrškom u jačanju IKT resursa škola i predškolskih ustanova, pre svega mislimo na informatičku infrastrukturu, stalnu tehničku podršku za korišćenje pomenutih resursa, ali i uspostavljanje zvaničnog portala koji nudi relevatne informacije zaposlenima u obrazovanju i mogućnost njihovog sistemskog umrežavanja.

LITERATURA

Džinović, V. (2011). Profesionalno učenje kao iskustveni, socijalni i imaginacioni događaj. U: T. Vonta, i Ševkušić, S. (ur.) Izazovi i usmerenja profesionalnog razvoja učitelja, 71-86. Lјubljana: Pedagoški institut. European Commission (2010). Europe 2020: A strategy for smart, sustainable and inclusive growth. Communication from the Commission. Brussels, BE: European Commission. Fullan, M. (2005). Sile promene, nastavak. Beograd: Dereta. Haggard, S., Gore, T., Inkelaar, T., Brown, S., Mills, R., Tait, A., Angulo, T. (2013). The Maturing of the MOOC: Literature review of massive open online courses and other forms of online distance learning (BIS research paper number 130). London, UK: Department for Business, Innovation and Skills. Preuzeto 26.10.2017. https://www.gov.uk/government/uploads/system/ uploads/attachment_data/file/240193/13-1173-maturing-of-the-mooc.pdf. Krnjaja, Ž. (2016). Gde stanuje kvalitet. Knjiga 3. Politika građenja kvaliteta u predškolskom vaspitanju. Beograd: Institut za pedagogiju i andragogiju. Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu. Marcer N. & Howe, C. (2012). Explaining the dialogic processes of teaching and learning: The value and potential of sociocultural theory. Learning, Culture and Social Interaction, 1 (1), 12- 21. OECD (2015). Students, computers and learning: Making the connection. Paris: OECD Publishing. Pavlović Breneselović, D. (2014). Kompetencije vaspitača za korišćenje IKT u predškolskom programu: više od veštine, 30-31. maj, 2014. U: Milićević, I. (ur.) Zbornik radova Peta konferencija sa međunarodnim učešćem Tehnika i informatika u obrazovanju TIO 2014 (450-455), Čačak: Fakultet tehničkih nauka. Saldana, J. (2009). The Coding Manual for Qualitative Researchers. London: Sage Publications. Svendsen, B. & Marion, P. (2013). A School-based Professional Development Programme for Science Teachers Participants’ reports on Perceived Impact Over Time. Preuzeto 20.10.2017. from http://www.esera.org/ media/esera2013/ESERA

147

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

EDUCATIONAL INFORMATION TECHNOLOGIES AND HORIZONTAL LEARNING OF NURSERY AND SCHOOL TEACHERS

Isidora Korac Collage of Vocation Studies for Preschool Teachers and Buusiness IT Professionals – Sirmijum, Sremska Mitrovica, Serbia

Abstract: Information and communication technology (IKT) create space for new dimensions of professional development and educators longlife learning. This article considers problems related to horizontal learning of preschool and school teachers current practice which is implemented by using IKT. More precisely, the main goal of research was to determine how preschool and school teachers estimate IKT contribution to development of their professional competencies and what are the advantages and most common difficulties they face while using IKT in horizontal learning process. A qualitative research paradigm, a descriptive method, a semi-structured interview technique were applied. Research results show that preschool and school teachers use IKT for horizontal learning, recognize its importance in developing their professional competencies. In closing considerations, it was pointed out to a need for a professional improvement of preschool and school teachers in this area, necessity for continuous system support in strengthening of IKT resources of schools and pre-school institutions, as well as establishment of official portal that offers relevant information to education employees and possibilities of their systematic networking. Key words: information and communication technology, horizontal learning, preschool teacher, school teacher.

148

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 613.22 - 053.2 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 149 -155 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 25.01.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 31.01.2018 .

ULOGA RODITELJA U FORMIRANJU NAVIKA I ODNOSA PREMA HRANI KOD DECE

Jasmina Knežević, Nadežda Rodić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Rezime: Prvih pet godina života kod dece je period burnog fizičkog, socijalnog i emocionalnog rasta, a rana dečija iskustva sa hranom mogu biti kritična. Navike roditelja će, svakako, duboko uticati na detetov odnos i stavove prema ishrani. Roditelji obezbeđuju hranu za svoju decu, vrše izbor hrane za celokupnu porodicu, služe kao modeli u izboru hrane, količini hrane. Dakle, roditeljski stav prema hrani je faktor koji značajno utiče na dečiju preferenciju određene hrane. U radu će se apostrofirati stilovi roditeljstva prilikom hranjenja dece, kao i intervencije koje se mogu primeniti u formiranju navika i odnosa dece ranog uzrasta prema hrani. Primena osnovnih oblika učenja na kojima se zasnivaju neki postupci bihejvioralne terapije, može biti od znatne koristi prilikom rešavanja problema ishrane dece. Ovde će biti reči o postupcima koji počivaju na principu pozitivnog potkrepljenja (instrumentalno učenje), i o načinu formiranja određenih obrazaca ponašanja putem najprirodnijeg metoda, a to je igra. Ključne reči: odnos prema hrani, stilovi roditeljstva, deca ranog uzrasta, pozitivno potkrepljenje, učenje po modelu.

UVOD Nesumnjivo, roditelji primarno i snažno oblikuju dečja rana iskustva u prihvatanju i preferenciji hrane tokom detinjstva. Hranjenje dece ranog uzrasta izraz je interakcijskih somatskih, psiholoških i interpersonalnih odnosa onoga ko hrani dete i deteta (Nedimović i Stanojlović, 2012). Dečji obroci u ishrani se razvijaju u ranim društvenim interakcijama prilikom hranjenja. Praksa roditeljstva i interakcija između roditelja i deteta tokom hranjenja variraju u stepenu autonomije u ishrani (Birch & Fisher, 1998). Roditeljska restriktivna kontrola hranjenja ima za posledicu lošiju samoregulaciju unosa hrane kod dece predškoskog uzrasta. Prvih pet godina života je period intenzivnog fizičkog, socijalnog i emocionalnog rasta, tokom kojeg se razvijaju i utvrđuju određeni obrasci ponašanja u ishrani. Dojenčad prelaze od konzumiranja jedne hrane, tj. majčinog mleka ili hrane za bebe, do konzumiranja različite hrane koju koriste odrasli.

149

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

STILOVI RODITELJSTVA I PRIMENA OSNOVNIH OBLIKA UČENJA U MODELIRANJU NAVIKA I ODNOSA PREMA HRANI KOD DECE RANOG UZRASTA Deca uče o hrani neposredno, na osnovu svakodnevnog iskustva (klasičnim i instrumentalnim učenjem) ili kroz indirektne oblike učenja (učenjem po modelu) – posmatranjem drugih osoba u procesu hranjenja. Tokom ranog i predškolskog uzrasta deca prvo uče: šta, kada i koliko da jedu, nesvesno usvajaju porodične i kulturološke stavova sredine, kao i praksu vezanu za ishranu. Posmatrajući ponašanje druge dece ili odraslih (učenje po modelu) deca prvobitno stiču saznanja o hrani. Istraživanja pokazuju (Young et al., 2004, prema Birch et al., 2007) da je kod dece unos voća, povrća i mleka povećan nakon posmatranja odraslih koji konzumiraju tu hranu, a sličan efekat je postignut i posmatranjem ponašanja vršnjaka koji su konzumirali povrće, tj. posmatranje modela dovelo je do povećanja konzumiranja tih namirnica. Pozitivno socijalno modeliranje je indirektna i efikasna praksa promovisanja zdravije ishrane kod dece. Navedene naučne studije ukazuju (Hearn et al., 1998; prema Birch et al., 2007) da su dečje preferencije određenih ukusa hrane u velikoj meri odraz hrane koja im se daje u najranijem uzrastu. Značajnu ulogu u uspostavljanju ponašanja u ishrani predstavljaju dojenje i učenje po modelu u ranom uzrastu. Dojenje se preporučuje kao optimalna metoda hranjenja u prvih šest meseci života i ono pozitivno utiče na razvoj pozitivnih obrazaca ponašanja u ishrani na kasnijem uzrastu (American Academy of Pediatrics, 1997). Takođe, dojenje igra važnu ulogu u podsticanju razvoja samoregulatornih sposobnosti tokom hranjenja. Sposobnosti samoregulacije su dispoziciono uslovljene, ali se mogu vežbati i usavršavati. Kao oblici samoregulacije na predškolskom uzrastu prepoznaju se (Knežević & Rodić, 2016): verbalizovanje postignutog uspeha deteta vezanog za samoregulaciju, postavljanje ciljeva i vremenskih rokova koji podstiču samoregulaciju, davanje povratne informacije i realizovanje aktivnosti i igara kojima se podstiče samoregulacija. U razvijanju sposobnosti samoregulacije veliku ulogu imaju bliske osobe iz detetovog okruženja. Dojenje ima pozitivne efekte kod razvoja navika u konzumiranju različite hrane, jer se u majčinom mleku pojavljuju mnogi ukusi majčine ishrane (Mennella et al., 2001), a ti ukusi utiču i na modifikaciju ishrane odojčeta, kao i uzimanja hrane koju koriste odrasli. Ovo iskustvo ranog ukusa olakšava prihvatanje raznih ukusa hrane koju konzumiraju odrasli. Deca ne moraju da uče preferenciju na osnovne ukuse (slatko, slano, gorko), jer ona imaju genetsku predispoziciju za prijatne ukuse. Odmah po rođenju ona pokazuju želju za slatkim ukusom, a odbacuju one koji su gorki, kiseli. Zato deca lako prihvataju slatke namirnice kao što su voće, sokovi, dok hranu koja nije slatka – kao što je povrće, deca u početku odbijaju. Nekoliko naučnih studija (Carruth et al., 2004) je pokazalo da su dečje preferencije za prihvatanje novih namirnica poboljšane ponovljenim izlaganjem te hrane u neprisilnom okruženju. Da bi nova hrana bila prihvaćena često je potrebno da se ponudi deci predškolskog uzrasta veći broj puta pre nego što je oni prihvate. Roditelji su često zabrinuti zbog ishrane svoje dece i pokušavaju da ograniče količinu i vrstu hrane, primoravajući dete da jede zdravije namirnice ili ga nagrađuju kako bi dete jelo zdravu hranu. Sve su to prakse koje mogu dovesti do neželjenih posledica 150

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

(Fisher & Birch, 1999). Prekomerno ograničavanje unošenja ukusne i zabranjene hrane može izazvati povećanu želju za istom i njeno preveliko konzumiranje, onda kada je ona deci dostupna (Fisher & Birch, 1999). Deca koja su kontrolisana kada je u pitanju ishrana imaju lošiju samoregulaciju unošenja kalorija, što je povezano sa lakšim povećanjem telesne težine tokom detinjstva (Faith et al., 2004). Takođe, korišćenje hrane kao nagrade može imati neželjene efekte tako što nagrađivanje dece za konzumiranje zdrave hrane ima za rezultat smanjenje želje za tom vrstom hrane (Birch et al., 1984). Sve ovo ukazuje da prekomerna kontrola može imati negativne uticaje na unos hrane i telesnu težinu deteta. Roditeljski stilovi hranjenja dece utiču na ponašanje dece u ishrani. Autoritarni stil hranjenja, u kome su zahtevi za određenom ishranom prema deci visoki, a odgovori na potrebe dece niski, može dovesti do prejedanja, prevelike težine, odbijanja namirnica i izbirljivosti (Hughes et al., 2005). Nasuprot tome, autoritativni stil hranjenja, koji se takođe odlikuje postavljanjem visokih zahteva na ponašanje u ishrani, ali isto tako i velikom senzibilnošću na različite signale u ishrani, može promovisati zdravije ponašanje u ishrani (Rhee et al., 2006, prema Birch, et al., 2007). U kombinaciji sa onim što je poznato o efektu roditeljskog modeliranja na ponašanje dece, postoje dosledni dokazi da otvoreni pristup po principu ''radi kao ja'', ima jači pozitivan efekat na dečje šablone u ishrani nego otvoreni pristup ''radi kao što ti ja kažem''. Niklaus je sa saradnicima (Nicklaus et al., 2004) je istraživala korelacije između preferencije hrane kod dece od 2 godine i sa 22 godine starosti. Istraživanje je bilo longitudinalno i obavljeno je na deci u Francuskoj. Za oko 50% zaključaka vezanih za hranu nađena je jasna korelacija između preferencija na dečijem uzrastu i na uzrastu odraslog doba – posebno preferencija vezanih za sir i povrće. Lou sa saradnicima (Lowe et al., 1998) uočava da učenje po modelu – gde su modeli vršnjaci kojima se deca dive, može povećati konzumiranje voća i povrća. Uopšteno, rezultati istraživanja o uticaju roditelja na navike u ishrani govore da postoji jasna veza između preferencija hrane u detinjstvu i u odraslom dobu. Međutim, određene izmene u preferencijama – utvrđene na kasnijim uzrastima dece, ukazuju da su iskustva iz detinjstva jako važna, ali da nisu jedini faktor koji utiče na odabir određene hrane kod dece.

UZROCI NASTANKA POREMEĆAJA ISHRANE U DETINJSTVU Roditelji utiču na ponašanje dece u ishrani na različite načine. Pre svega, roditelji vrše izbor hrane za celokupnu porodicu, služe kao modeli u izboru hrane, količini hrane itd. Nekada pogrešna percepcija roditelja može biti uzrok problema u hranjenju deteta i nastanku poremećaja ishrane u detinjstvu. Odnos majki prema hrani i njen stav prema hrani, takođe je vrlo značajan. Majke koje su i same imale poremećaj u ishrani, u većoj meri pokazuju nesigurnost u delu majčinske uloge koja se odnosi na adekvatno hranjenje deteta (Franzen & Gerlinghoff, 1997) i izražavaju zabrinutost da njihovo dete razvije rizik od poremećaja ishrane (Russell et al., 1998). Za ove majke potvrđeno je intrunzivno i verbalno kontrolišuće ponašanje sa odojčetom i tokom obroka i u igrovnoj interakciji (Stein et al., 2001). Kao najčešći uzroci poremećajaishrane dece navode se (Popović-Deušić, 1999; prema Nedimović i Stanojlović, 2012): emocionalni faktori i ako je majka (ili druga osoba 151

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' koja se dominantno bavi podizanjem deteta) mlada, neiskusna, napeta, nervozna, ako nije u stanju da prati potrebe i ritam svog deteta te ako, umesto ljubavi detetu, nudi samo hranu. Radi ilustrativnosti, navodimo slučaj poremećaja apetita, iz Priručnika za vežbe iz Psihopatologije detinjstva i mladosti, autora Kondić i Popović (1987). Devojčica, stara 2 godine i 8 meseci. Dojenje je od samog početka bilo propraćeno nizom teškoća, dete je čitav prvi mesec svaku noć plakalo. Nakon mesec dana majka je uvela veštačku hranu. Ni to nije dovelo do poboljšanja pa je majka na silu hranila dete. Dete je povraćalo, a majka je uporno hranila dete, uz to je i grdila, a kasnije i tukla. Pretpostavljeno je da je ovako ponašanje devojčice uslovljeno pogrešnim načinom ishrane, a i opštim stavom majke prema detetu (uvek je grdi, žali se drugima kolike joj muke zadaje, nikad je nije pohvalila, smatra da je u pitanju bezobrazluk deteta). Pomoć u tretmanu je pružila studentkinja psihologije (a koju je majka poznavala), hranjenjem devojčice kod svoje kuće. Majka je pristala, ali je navela da će to biti bezuspešan pokušaj. Intervencija je počela sa igrom, a zatim se prešlo na hranjenje. Devojčica je u početku bežala, ali kad joj je rečeno da je neće terati, da ona ne mora da jede i da može da hrani svoju lutku, pristala je da sedne za sto. Detetu su davani mali zalogaji, samo na vrh kašike, tako da je bila iznenađena, jer je navikla na mnogo veću količinu, pa je zbog toga otvarala mnogo više usta. U početku nije htela da guta i da bi je privolela, dogovorile su se da, čim ona proguta zalogaj, ima pravo da otvori fioku od stola i iz nje izvuče šta joj se dopada (pozitivno potkrepljenje). Ovo je oduševljeno prihvatila i sve je brže gutala, čak se i prvi put u životu smejala za vreme jela. Sve je pojela u roku 20 minuta. Posle ručka oduševljeno je otišla u kupatilo da se umije. Kad joj je kasnije došla majka nije mogla da veruje da je sve dobrovoljno pojela. Najviše je iznenadilo što je devojčica bila vesela i što je rekla da će svaki dan dolaziti kod nje da je hrani. Sutradan je opet došla kod nje i na isti način pojela sve, jedino što je ovaj put morala da za dete osmisli novu zabavu, jer je fioka sad postala neinteresantna. Detetu je ponuđena kutija puna različitih dugmadi, koju je otvarala čim proguta i vadila je po jedno dugme. Pored toga, posle ručka je za nagradu mogla da se igra sa svojim lutkama i da trči po stanu koliko god želi. Za vreme jednog takvog ručka bila je prisutna i majka i reagovala je veoma čudno. Umesto da bude zadovoljna, jer je imala dokaz da se izmenio ne samo njen odnos prema devojčici i način hranjenja, prokomentarisala je da joj se daju suviše mali zalogaji, a usput, i da se igraju ''španske igre''. Odbila je dalje da dovodi dete. Kad je studentkinja posle nekoliko dana otišla da vidi devojčicu zaprepastila se kad je videla da je majka hrani opet na isti način i da je sve oko devojčice prljavo od povraćanja, a majka ju je i dalje uporno hranila. Intervencije koje su primenjene u rešavanju ovog problema, primenjujući osnovne oblike učenja na kojima se zasnivaju neki postupci bihejvioralne terapije, mogu biti od koristi prilikom rešavanja i problema ishrane dece. U primeru je bilo reči o postupcima koji počivaju na principu pozitivnog potkrepljenja (instrumentalno učenje) kao i primene načina formiranja određenih obrazaca ponašanja putem najprirodnijeg metoda, a to je igra. Emocionalni faktori koji mogu dovesti do poremećaja u ishrani uključuju ne samo emocionalne transakcije koje dete razmenjuje sa majkom, već i celokupnu porodičnu

152

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' atmosferu i način komunikacije sa spoljnim svetom. Hranjenje postaje način socijalizacije deteta, a hrana koju dete jede i način na koji jede postaje deo emocionalne razmene i način uspostavljanja odnosa sa roditeljima (Mićević Karanović i sar., 2014). Roditelji koji su anksiozni, protektivni, kruti ili depresivni, oni koji preterano investiraju u ishranu deteta, doprinose da se ishrana deteta ne organizuje na adekvatan način i tome da se stvori osnova za razvoj poremećaja ishrane ili drugih problema u odnosu dete – roditelj. Najčešći poremećaji u ishrani kod dece ranog i predškolskog uzrasta su: anoreksija odojčeta i malog deteta, oralne aktivnosti kod dece predškolskog uzrasta, gojaznost i poremećaj izbegavanja/restriktivnog unosa hrane (engl. ARFID). Anoreksija odojčeta i malog deteta predstavlja psihosomatsku smetnju koja se najčešće javlja u vreme uvođenja čvrste hrane. Kao i u navedenom primeru, nastaje kada je majka pri hranjenu deteta nesigurna, uplašena ili nervozna. Oralne aktivnosti kod dece predškolskog uzrasta uključuju sisanje prsta, delova šake, usnice i stavljanje raznih predmeta u usta, kao i grickanje noktiju. Svim ovim aktivnostima je cilj oslobađanje od napetosti i pražnjenje agresivnosti koja je nastala u odnosu deteta sa roditeljima ili majkom. Gojaznost kod dece na ranom uzrastu najčešće je posledica pogrešnih stavova roditelja kada je u pitanju ishrana i uverenja da gojaznost nije loša i da je, za razliku od anoreksije, znak zdravlja. Za takve roditelje, hrana je simbol zdravlja i snage. Gojaznost na ranom uzrastu nastaje i u slučajevima kada je stvorena atmosfera da je hrana uteha, nagrada i rešenje za svaki detetov problem. Gojazna deca, u najvećem broju slučajeva, imaju neadekvatan odnos sa majkom. Njihove majke su nesigurne, ne znaju šta da rade sa uplakanom decom i nisu sigurne šta se krije iza plača deteta – da li tuga, uznemirenost, strah ili povišena temperatura. Ako beba napravi psihološku vezu između nezadovoljstva i cucle, ona će odrasti sa navikom da se hranom uklanjaju ili pak ublažavaju, psihološki problemi. Hrana postaje manevar kom se pribegava kako bi se uklonila ljutnja, bes, nezadovoljstvo, razočarenje. Psihološka osnova poremećaja izbegavanja/restriktivnog unosa hrane (engl. ARFID) u kom dete odbija određenu hranu ili hranu uopšteno, leži u stresnom ili traumatskom iskustvu deteta, ali i u neadekvatnim emocionalnim odgovorima roditelja prema detetu: agresivnosti i/ili teškom temperamentu roditelja, povlačenju roditelja od deteta i slično. ZAKLJUČAK Navike u ishrani kod dece formiraju se pod uticajem različitih faktora: bioloških predispozicija, učenja, socijalnih faktora, kulture i tradicije. Uloga roditelja, posebno majke, i roditeljskog stila vaspitanja, ističe se kao najznačajnija u razvijanju odnosa prema hrani u prvih pet godina života. Kako se hranjenjem deteta razmenjuju višeznačne transakcije: prihvatanje/neprihvatanje deteta, odnos majke prema hrani, razumevanje i snalaženje u roditeljskoj ulozi i sl., najranija iskustva sa hranom mogu biti osnova ne samo zdravog odnosa prema hrani, već i mentalnog zdravlja deteta. Poremećaji koji nastaju u domenu ishrane mogu se tretirati primenom osnovnih oblika učenja na kojima se zasnivaju neki postupci bihejvioralne terapije. Ovim postupcima uspostavljaju se nove,

153

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' funkcionalnije navike kod dece u ishrani i koriguje se vaspitni stil roditelja – pre svega, u pravcu smanjenja kontrole i povećanja senzitivnosti u interakcijama sa detetom.

LITERATURA American Academy of Pediatrics (1997). Breastfeeding and the use of human milk, Work group on breastfeeding. Pediatrics. 100(6): 1035-1039. http://pediatrics.aappublications.org/content/pediatrics/100/6/1035.full.pdf Birch LL, Fisher JO. (1998). Development of Eating Behaviors among Children and Adolescents. Pediatrics.101 (3 part 2): 539-549. http://pediatrics.aappublications.org/content/pediatrics/101/Supplement_2/539.full.pdf Birch LL, Marlin DW, Rotter J. (1984). Eating as the ''means'' activity in a contingency: effects on young children's food preferences. Child Development, 55: 432-439. http://www.jstor.org/stable/1129954?origin=crossref&seq=1#page_scan_tab_contents Birch LL, Savage JS, Ventura A. (2007 ). Influences on the Development of Children's Eating Behaviours: From Infancy to Adolescence, Can J Diet Pract Res., 68(1): s1-s56. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2678872/ Carruth BR, Ziegler P, Gordon A, Barr SI. (2004). Prevalence of Picky Eaters among Infants and Toddlers and their Caregiver's Decisions about Offering a Food. Journal of the American Dietetic Association. 2004;104: S57-S64. https://medical.gerber.com/docs/default-source/pdfs/ picky_eaters_among_infant_and_toddlers_decisions_about_offeraing_a_new_food.pdf?sfvrsn=0 Faith MS, Scanlon KS, Birch LL, Francis LA, Sherry B. (2004). Parent-child feeding strategies and their relationships to child eating and weight status. Obes Res. 12(11): 1711-1722. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1038/oby.2004.212/full Fisher JO, Birch LL. (1999). Restricting access to palatable foods affects children's behavioral response, food selection, and intake. Am J Clin Nutr. 69(6): 1264-1272. http://ajcn.nutrition.org/content/69/6/1264.full.pdf Franzen U, Gerlinghoff M. (1997). Parenting by patients with eating disorders: Experiences with a mother-child group. Eating Disorders, 5:5-14. Lowe, C. F., Dowey, A. J. & Horne, P. J. (1998). Changing what children eat. In A. Murcott (Ed.) The nation’s diet: The social science of food choice. (pp. 57-80). London: Longman. Knežević, J. i Rodić, N. (2016). Razvijanje samoregulacije kod dece na predškolskom uzrastu. IX Međunarodna interdisciplinarna naučno-stručna konferencija, Subotica: Vaspitno- obrazovni i sportski horizonti. Kondić, K., Popović, T. (1987). Priručnik za vežbe iz Psihopatologije detinjstva i mladosti. Beograd: Savez društava psihologa SR Srbije. Mennella JA, Jagnow CP, Beauchamp GK. (2001). Prenatal and postnatal flavor learning by human infants. Pediatrics. 107(6): E88. http://pediatrics.aappublications.org/content/107/6/e88.full Mićević, Karanović, J., Knežević, J. i Radovanović, M. (2014). Mentalna higijena. Kikinda: Visoka strukovna škola za obrazovanje vaspitača Kikinda. Nedimović, T., Stanojlović, D. (2012). Priručnik za vaspitače za rad sa decom sa simptomima razvojnih poremećaja. Vršac: Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača ''Mihajlo Pavlov'' Vršac. Nicklaus, S., Boggio, V., Chabanet, C., & Issanchou, S. ( 2004). A prospective study of food preferences in childhood. Food Quality and Preference. Volume 15, Issues 7-8, 805-818 Russell GF, Treasure J, Eisler I. (1998). Mothers with anorexia who underfeed their children: their recognition and management. Psychological Medicine, 28 Stein, A., Woolley, H., Murray, L., Cooper, P.J., Cooper, S., Noble, F., et al. (2001). Influence of psychiatric disorder on the controlling behaviour of mothers with 1-yearold infants: A study of women with maternal eating disorder, postnatal depression and a healthy comparison group. British Journal of Psychiatry, 179, 157-162.

154

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE ROLE OF PARENTS IN THE FORMATION OF GOOD HABITS AND RELATIONSHIP TO FOOD IN CHILDREN

Jasmina Knezevic, Nadezda Rodic College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica, Serbia

Abstract: The first five years of life is a period of turbulent physical, social and emotional growth. Children's early experience with food is of critical importance; Parental habits will deeply affect the child's attitude towards food. Parents provide food for their children, choose food for the whole family, serve as models in food choices, food quantity; Parental attitude towards food is a factor that significantly influences children's preference for certain foods. This paper attempts to describe the approaches of parenting when feeding children, as well as the interventions that can be applied to the formation of good habits and attitudes towards food in early childhood. Applying the basic forms of learning (on which some behavioural therapies are based) can be helpful in solving the problem of eating in childhood. Hereby our research is underpinned and based on the principles of positive alignment (instrumental learning), and the way in which certain behavioral patterns are formed through the most natural method, which is a game. Key words: attitude towards food, parenting approaches, positive alignment, learning by model.

155

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 37.026:51 316.7:37.01 371.3:51 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 156 - 161 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 12.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 10.01.2018 .

PRIMENA MATEMATIČKOG MODELOVANJA U NASTAVI KAO PUT U INTERDISCIPLINARNO OBRAZOVANJE 14

Natalija Budinski 1, Dragica Milinković 2, Mirjana Jovičić 3, Jaroslava Budinski-Simendić 3, Nevena Vukić 3 1 Osnovna i srednja škola sa domom učenika "Petro Kuzmjak" Ruski Krstur 2 Pedagoški fakultet, Bijeljina, Univerzitet Istočno Sarajevo 3 Tehnološki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija

Rezime: Interdisciplinarni pristup u obrazovanju i povezivanje različitih predmeta i disciplina prilikom obrade nastavnih sadržaja postaje sve potrebniji kao posledica brzog tehnološkog razvoja. Nezavisno od toga o kom nivou obrazovanja se radi, intedisciplinarni pristup pomaže da se stečeno znanje prepozna, poveže i primeni u različitim disciplinama i situacijama. Kada se radi o povezivanju prirodnih disciplina matematičko modelovanje predstavlja veoma dobar način da se kroz matematičke sadržaje učenicima približe i druge nauke. Matematičko modelovanje u nastavi, a i u nauci, počinje realnim problemom, gde se kroz faze dolazi do rešenja problema. Prilikom izbora samog realnog problema nastavni proces se usmerava na druge discipline, kao i na ostvarivanje željenih ishoda. U ovom radu prikazano je na koji način se kroz modelovanje realnih situacija iz oblasti inženjerstva materijala može ostvariti interdisciplinarnost u nastavi matematike. Inženjerstvo materijala pruža veoma složene, ali i zanimljive realne situacije koje se mogu modelovati na časovima. Iz tog razloga je u prilagođavanju sadržaja učenicima osnovne i srednje škole učestovao tim stručnjaka iz oblasti metodike nastave matematike, inženjerstva materijala i nastavne prakse. Dobijeni rezultati mogu da budu putokaz za primenu interdisciplinarnog pristupa u obrazovanju. Ključne reči: interdisciplinarnost, matematičko modelovanje, inženjerstvo materijala.

UVOD Školski sistem u većini zemalja sveta funkcioniše na principu predmeta kroz čije sadržaje se izučavaju određene discipline. To ponekad dovodi do toga da učenici imaju problem sa povezivanjem određenih tema i transferom znanja iz jednog predmeta u drugi. Interdisciplinarnost kao pristup u nastavi u velikoj meri pomaže u povezivanju sadržaja

14 Deo projekta finansiranog od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, broj III45022, pod nazivom ''Višeskalarno strukturiranje polimernih nanokompozita i funkcionalnih materijala primenom različitih prekursora''. 156

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' različitih predmeta i stvaranja primenjivog znanja. Kroz interdisciplinarni pristup se stvaraju sadržajne celine, a podiže se i nivo pažnje učenika. Takođe, kroz interdisciplinarnost učenici uče da prepoznaju, povezuju i primenjuju znanja iz različitih oblasti što dovodi do boljeg učenja i usvajanja znanja (Grujić-Jankuloski, 2010). Sam pojam interdisciplinarnosti nije najkonkretnije definisan. Jedno od opštih tumačenja je da je interdisciplinarnost bilo koji oblik interakcije i dijaloga između dve ili više disciplina (Krishan, 2009). Takođe, interdisciplinarnost predstavlja integraciju različitih informacija, perspektiva, podataka, koncepata, tehnika i teorija iz više disciplina (Repko, 2008), a u nastavi predstavlja povezivanje različitih disciplina, odnosno predmeta, u celine organizovane oko jednog problema ili teme (Šefer, 1991). Zato se još može nazvati i tematska nastava. Organizacija nastave je uobičajeno usmerena na nastavne jedinice sa jednom temom ili problemom koji se rešava kroz kombinaciju znanja iz različitih disciplina. Problem se sagledava sa različitih strana, pri čemu se povezuju stečena, ali se usvajaju i nova znanja.

INTERDISCIPLINARNI PRISTUP U NASTAVI U samoj praksi, interdisciplinarni pristup kroz odabir teme i njenu realizaciju, primenom različitih aktivnosti koje vode ka rešavanju problema i sticanju znanja vodi do povezivanja različitih predmeta u jednu celinu. Aktivnosti koje se ostvaruju u okviru interdisciplinarne nastave treba da su u funkciji realizacije ciljeva definisanih nastavnim planom. Organizacija interdisciplinarne nastave ponekad nailazi na poteškoće, jer izlazi iz domena uobičajene učioničke nastave. Na primer, može da traje duži vremenski period, a ne samo par časova, iziskuje realizaciju poseta, ekskurzija, kombinaciju različitih uzrastnih grupa, samostalan rad učenika i saradnju sa pojedincima, grupama ili organizacijama izvan školskih okvira. Takođe, potrebna je primena i kombinacija različitih metoda i oblika učenja, učenje kroz igru i otkrivanje. Potreba za interdisciplinarnim pristupom se pojavila kao posledica brzog razvoja nauke, tehnike i tehnologije. Tehnološka ekspanzija je uticala na to da se znanje može sticati, ne samo formalno kroz nastavni proces, već i kroz razne neformalne aktivnosti, kao što je televizija, internet, putovanja. Takođe, ovakav razvoj je uticao i na potrebu da učenici razvijaju razne kompetencije, kao što su digitalne, umetničke ili komunikacione, da znaju da rade sa podacima i informacijama, da rešavaju probleme i sarađuju. Pred nastavni proces je postavljen zadatak da postane efikasan, dinamičan, kreativan u skladu sa potrebama sadašnjih učenika. Ovakvim pristupom znanja koja usvajaju učenici su funkcionalna i primenjiva. Za razliku od tradicionalne nastave koja se oslanja na definisani plan i program, kao i na nastavnika koji se nalazi u centru nastavnog procesa, dok se od učenika uglavnom traži da reprodukuje sadržaje, interdisciplinarni pristup je aktivan, usmeren na učenika, a ne samo na sadržaj. Uloga nastavnika je promenjena, on učenike usmerava kroz proces učenja kroz različite aktivnosti koje podstiču njihovu kreativnost, inteligenciju, stvaralaštvo i radoznalost. U tom procesu učenici učestvuju u planiranju, pripremi, realizaciji, ali i

157

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' evaluaciji rezultata rada. Osim obrazovne, ovaj pristup ima i vaspitnu ulogu, jer najčešći oblik rada je rad u paru ili grupi, gde se učenici uče komunikaciji i saradnji. Prednosti ovakve nastave su višestruke. Prvenstveno kombinovanjem više disciplina i korelacijom više predmeta učenici potpunije shvataju sadržaj, a mogu i da primene znanje što na neki način predstavlja potvrdu primenljivosti teorijskih znanja. Interdisciplinarni pristup se odvija u podsticajnom okruženju, a ne samo u učionici, što pomaže u razvijanju divergentog mišljenja kroz traženje puteva ka rešenju. Učenici kroz predlaganje rešenja razvijaju kreativnost, inovativnost, originalnost i nove ideje. Drugačiji aspekti različitih disciplina utiču na to da se razvijaju različite vrste sposobnosti i kompetencija učenika. Načini na koji uče su podsticajni za učenike jer su raznovrsni i zanimljivi, tako da povoljno utiču na motivaciju i radoznalost. Naravno, postoje i prepreke za primenu interdisciplinarnog pristupa u nastavi. Sama organizacija takve nastave nije jednostavna, zahteva dobru i temeljnu pripremu, kao i vreme i uslove za primenu.

INTERDISCIPLINARNI PRISTUP U NASTAVI MATEMATIKE Interdisciplinarni pristup zbog svojih dobrih karakteristika se može primeniti kako u osnovnoj, tako i u srednjoj školi jer se sadržaji nastave mogu povezati sa problemima iz realnog okruženja učenika. Matematika kao predmet kojem je posvećen značajan broj časova kako u osnovnoj školi, tako i u gimnazijama i srednjim školama prirodnog i tehničkog usmerenja može da bude dobra osnova interdisciplinarnom pristupu. Cilj matematike kao predmeta je da učenici osim usvajanja formalnih znanja budu osposobljeni da pravilno zaključuju, da koriste matematički jezik u komunikaciji, ali i da koriste stečena znanja za rešavanje, kako matematičkih tako i realnih problema. Matematika treba da bude od pomoći za dalje obrazovanje, život i rad. U savremenoj nastavi matematike učenici bi trebali da matematiku uče kroz primere iz realnog života, kroz povezivanje matematike sa prirodnim i društvenim predmetima, kao i kroz primenu u rešavanju praktičnih problema (Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, 2015). Na primer, posle srednje škole učenik bi trebao da identifikuje i razume ulogu koju matematika ima u svetu, da izvodi procene zasnovane na matematičkom znanju, kao i da se angažuje da bi zadovoljio svoje potrebe konstruktivnog, zainteresovanog i refleksivnog građanina (OECD, 2010). Matematičko modelovanje u nastavi je veoma dobar način da se interdisciplinarni pristup realizuje u nastavnom procesu. Ono se može primeniti već i u osnovnoj školi. Iako možda izgleda da je prezahtevno, kvalitetnim planiranjem i organizovanjem časa se kroz matematičko modelovanje realnih situacija učenicima nižem osnovnoškolskom uzrastu mogu objasniti složeniji matematički pojmovi kroz matematičko modelovanje (Milinković, 2003). Modelovanje počinje od realne situacije ili problema, da bi se analizom kroz različite faze došlo do matematičkog, a zatim i do rešenja realnog problema. Na taj način se kroz matematičke sadržaje mogu obraditi i sadržaji drugih nauka koje se oslanjaju na matematiku. Tako u ovom radu predstavljamo povezivanje srednjoškolske matematike sa naukom o inženjerstvu materijala. Problemi iz oblasti inženjerstva materijala su složeni i predstavljaju konkretne probleme savremene nauke, ali kroz saradnju sa stručnjacima iz te oblasti napravljeni su primeri prilagođeni učenicima srednje škole (Budinski, 2016). 158

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

POVEZIVANJE MATEMATIKE I INŽENJERSTVA MATERIJALA U NASTAVI Nauka o inženjerstvu materijala je disciplina koja se u velikoj meri oslanja na matematiku i matematičke modele u proračunima i merenjima. Neki od matematičkih problema koji su vezani za inženjerstvo materijala mogu se iskoristiti u redovnoj nastavi ili u vannastavnim aktivnostima matematike. Inženjerstvo materijala je naučna oblast koja se bavi tradicionalnim i savremenim materijalima. Neki od njih su u svakodnevnoj upotrebi, a samim tim su i poznati učenicima. To su materijali kao što su glina, drvo ili plastika. Prilikom ostvarivanja interdisciplinarne nastave prvi korak je dobro planiranje. Kroz saradnju sa Tehnološkim fakultetom u Novom Sadu prvo su odabrani sadržaji koji se mogu prilagoditi srednjoškolskoj nastavi. Odabrano je više primera iz inženjerstva materijala (Budinski et al, 2017, Budinski et al, 2015), koji su naišli na veliko interesovanje učenika. Jedan od analiziranih problema se odnosio na proučavanje načina na koji dodavanje različitih vrsta drvnih čestica utiče na umrežavanje lepka na osnovu ureaformaaldehidne smole (UF) (Budinski et al, 2017). Problem proizilazi iz realne situacije proizvodnje drvnih panela toplim presovanjem gde lepak dolazi u kontakt sa česticama drveta i vezuje ih. Drvne čestice mogu uticati na umrežavanje lepka, što može biti važno za proizvodnju. U eksperimentu se ispituje uticaj tri vrste drveta koje rastu u Srbiji i koji se najčešće koriste u proizvodnji nameštaja: bukva, jela i topola. Proces lepljenja je simuliran u laboratorijskim uslovima na uređaju koji prati sve promene u materijalu koje se dešavaju tokom zagrevanja (diferencijalni skanirajući kalorimetar). Učenici su tokom interdisciplinarne nastave mogli da analiziraju eksperimentalne rezultate dobijene metodom diferencijalnog skanirajućeg kalorimetra, gde su određivali temperature maksimalne brzine reagovanja pri različitim brzinama zagrevanja (Popović, 2011). Problem koji se ispituje u ovom eksperimentu se odnosi na procenu uticaja vrste mešavine drvnih čestica sa istim lepkom, kao i da li to utiče na efikasnost mešavine. Pored rada u laboratorijama, sa učenicima je analiza matematičkih modela iz oblasti inženjerstva materijala rađena u okviru redovne i dodatne nastave. Učenicima je naglašeno da se zaključci o realnom problemu dobijaju na osnovu procene raznih parametara, a jedan od parametara koji se posmatra je energija aktivacije, koja se može uz upotrebu različitih matematičkih modela izračunati iz dobijenih eksperimentalnih podataka.. Nakon odabira matematičkog modela, pristupilo se pripremi materijala koji bi pomogli učenicima u savladavanju predviđenih sadržaja. Prilikom odabira vodilo se računa da se sve oslanja na srednjoškolsku matematiku, odnosno nivo prilagođen trećem i četvrtom razredu gimnazije opšteg smera. Tako su učenici imali priliku da primene svoje znanje o logaritmima na određivanje energije aktivacije. Veoma važan deo izvođenja ovakve interdisciplinarne nastave je svakako bila i poseta laboratoriji za inženjerstvo materijala na Tehnološkom fakultetu, gde su učenici imali priliku da učestvuju u merenjima i prikupljanju podataka, ali i da razgovaraju sa naučnicima. To je u velikoj meri ostavilo snažan utisak na učenike i motivisalo ih na dalji rad u učionici. Na samim časovima matematike učenici su se bavili matematičkim modelima koji se koriste u inženjerstvu materijala za dobijanje određenih rezultata. Svoje znanje su razvijali kroz niz samostalnih grupnih prezentacija, ali pravljenje modela u edukativnom softveru Geogebra 159

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

(www.geogebra.org). Saradnja sa naučnicima i poseta laboratoriji podstakli su da se nastava organizuje drugačije i da se ostvari istraživačko učenje. Podsticajni uslovi na časovima, ali i kroz vanškolske aktivnosti i interdisciplinarni pristup učenici su dobili uvid u sam proces naučnog istraživanja.

ZAKLJUČAK Očigledno je da nastava i obrazovanje imaju potrebu za inovativnim pristupima i osavremenjivanjem sadržaja. Nastava matematike se posebno nalazi u fokusu zbog značaja koje ima u obrazovanju pojedinca. Primena interdisciplinarnosti otvara mogućnosti učenicima da kroz nastavu i vannastavne aktivnosti usvoje potrebna znanja i kompetencije za budući život. U ovom radu je kratko prikazano na koji način se može povezati jedna naučna disciplina, kao što je inženjerstvo materijala sa matematičkim nastavnim sadržajem. Ova iskustva se mogu preneti i modifikovati i na druge sadržaje, gde bi učenici dobili priliku da na temelju programom predviđenog sadržaja, saznaju nešto novo i neuobičajeno za svakodnevnu i tradicionalnu nastavu, a šta može da im koristi u njihovom budućem školovanju i životu.

LITERATURA Budinski, N. (2016). Primena matematičkog modeliranja u oblasti inženjerstva materijala, Učenje i nastava, 4, 753-764. Budinski, N., Jovičić, M., Vukic, N., Popovic, M. (2017). The Educational Approach for Introducing Contemporary Materials Science Research to High School Mathematics, Journal of Materials Education, 39 (3-4), 99-114. Budinski, N., Takači, Đ., Jovičić, M., Pavličević, J., Ristić, I., Vukić, N., Teofilović, V., Popović, M. (2015). Materials science experiments as a tool for learning and applying high school mathematics, Journal of Materials Education, 37, 59-84. Grujić-Jankuloski, A. (2010). Tematsko planiranje u nastavi tehničkog i informatičkog obrazovanja, Zbornik radova naučno-stručnog skupa sa međunarodnim učešćem Tehnika i informatika u obrazovanju – TIO 2010, 464-467. Krishnan, A. (2009). What Are Academic Disciplines? University of Southampton – National Centre for Research Methods. Repko, A. F. (2008). Interdisciplinary Research – Process and Theory. London: Sage. Šefer, J. (1991). Interdisciplinarni tematski pristup nastavi, Učitelj u praksi, Beograd, Republički zavod za unapređivanje vaspitanja i obrazovanja Srbije, 246-263. Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja. (2015). Opšti standardi postignuća za kraj opšteg srednjeg i srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u delu opšte obrazovnih predmeta za predmet matematika. Popović, M., Budinski-Simendić, J., Miljković, J., Pavličević, J., I. Ristić, I. (2011). Curing Characteristics of Low Emission Urea-Formaldehyde Adhesive in the Presence of Wood, Wood Research 56 (4), 589-600. Milinković, D. (2003). Modelski pristup diferenciranoj obradi aritmetičkih problema, Značenja, 47, str. 265-279, Doboj: Narodna biblioteka. OECD (2010). PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do – Student Performance in Reading, Mathematics and Science (Volume I), http://dx.doi.org/10.1787/ 9789264091450-en

160

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

APLICATION OF MATHEMATICAL MODELLING IN THE INTERDISCIPLINARY EDUCATION

Natalija Budinski 1, Dragica Milinkovic 2, Mirjana Jovicic 3, Jaroslava Budinski- Simendic 3, Nevena Vukic 3 1 High school "Petro Kuzmjak", Ruski Krstur 2 University of East Sarajevo Faculty of Education 3 Faculty of Technology, University of Novi Sad, Serbia

Abstract: An interdisciplinary approach in education connects different subjects and disciplines in the teaching. Technological development is making educational content very important. Regardless of the level of education involved, an interdisciplinary approach helps to recognize the acquired knowledge, connections and application in different disciplines and situations. When it comes to connecting natural sciences and disciplines, mathematical modelling is a very good way to bring students closer to other sciences through mathematical contents. Mathematical modelling in teaching, and in science, begins with a real problem, where a solution to the problem arises through the phases. When choosing the real problem itself, the teaching process is directed to other disciplines, as well as to achieving the desired outcomes. This paper presents the way in which interdisciplinarity in mathematical education can be achieved through the modelling of real situations in the field of materials science. Materials science provides very complex, but also interesting, realistic situations that can be modelled in lessons. For this reason, a team of experts in the field of methodology of teaching mathematics and materials scientists participated in adjusting the content to primary and secondary school students. The obtained results could be a guideline for the application of an interdisciplinary approach in education. Key words: interdisciplinarity, mathematical modelling, materials science.

161

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 81'276.3 - 053.4 81'23-053.4 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 162 -168 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 18.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 08.02.2018 .

LOGOMOTORIČKA IGRA U FUNKCIJI STIMULACIJE RAZVOJA GOVORNIH ORGANA PREDŠKOLSKOG DETETA

Natalija Skrofanov, Dijana Brusin PU ''Pava Sudarski'' Novi Bečej, Srbija

Rezime: Predškolski period detinjstva predstavlja vreme kada dete usvaja govor. Cilj razvoja govornih sposobnosti dece je razvoj komunikacionih kompetencija. Ispitivanje razvoja dečijeg govora ima višestruki značaj za utvrđivnje jezičkog statusa dece u vrtiću, te planiranje strategije razvoja diskriminacije i pravilne artikulacije glasova. U radu ćemo se baviti uočavanjem poremećaja u dečijem govoru, te podsticajima koji stimulišu pravilan razvoj dečijih govornih organa. Govorićemo o integraciji logomotoričkih igara i vežbi u kurikulum dečijeg vrtića. Značajno mesto u vaspitno-obrazovnoj praksi zauzima igra kao najznačajnija dečija aktivnost u kojoj dete učestvuje dobrovoljno. Igra je za dete zabavna i zanimljiva i nadasve važna, jer igrajući se dete uči da sarađuje sa ostalom decom, dobija različite uloge: da podučava ili uči od vršnjaka, dolazi u poziciju da prima, daje i deli, da svoje želje usklađuje. Igrajući se deca nesvesno usvajaju elemente govora. Logomotoričkim igrama dete razvija govorne organe i uvežbava pravilnu artikulaciju glasova. Ključne reči: dete, govor, poremećaj, logomotorika, igra.

UVOD Fenomeni govora su zanimali ljude od pamtiveka. Proučavanje ovih procesa i njihovo međusobno povezivanje je staro, koliko i ljudska istorija. Glas je zvuk, kojim se oglašavaju sva živa bića, poseduje određene fizičke i muzičke kvalitete. Glas, kao jedan od osnovnih elemenata govora, stavljamo na prvo mesto zato što se on prvi javlja u govornom razvoju deteta, što glas predstavlja osnovno izražajno sredstvo kome posvećujemo posebnu pažnju u radu sa decom na podsticanju i osposobljavanju da vrše pravilnu diskriminaciju i artikulaciju glasova. To je polazna osnova u govoru kao sredstvu komunikacije, pa kod dece negujemo i razvijamo osobine dobroga glasa, između ostalog i pravilnu artikulaciju.

GOVORNO – JEZIČKI STATUS PREDŠKOLSKOG DETETA Dosadašnja istraživanja ukazuju da su govorni poremećaji kod dece prisutni u svim govornim sredinama. Prema podacima savremenih istraživanja učestalost artikulacionih poremećaja na predškolskom uzrastu se kreće oko 30%. Marković i Brakus su 1996. godine

162

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' sproveli ispitivanje artikulacije na uzorku od 1444 dece starosti od 6-7 godina u Razvojnom savetovalištu Doma zdravlja – Zvezdara i vrtiću ''Stankom- Bajka'' u Beogradu, i konstatovali, da 26,7% dece imaju artikulacioni poremećaj. Kada je pol u pitanju, ukazuju na blagu prednost dečaka. Prema njihovom istraživanju, bilo je 31,7% dečaka sa artikulacionim poremećajima, dok je procenat devojčica sa artikulacionim poremećajima iznosio 22,2%. Na osnovu ovih činjenica se zaključuje, da su artikulacioni poremećaji više prisutni kod dečaka nego kod devojčica, što oni pripisuju sporijem sazrevanju dečaka i uticaju primarnog porodičnog okruženja. Polazeći od činjenice da sve veći broj dece predškolskog uzrasta ima odstupanja u govorno-jezičkom razvoju, sproveli smo istraživanje u četiri predškolske grupe na teritoriji Novog Bečeja, Kumana, Kikinde i Obrenovca. Vaspitači su tokom septembra meseca ispitivali jezički status dece, koja pohađaju vrtić. Ukupan broj dece koje smo posmatrali iznosi 119. Nakon posmatranja i praćenja artikulacionih sposobnosti kod dece, identifikovali smo poremećaj u artikulaciji glasova, koji iznosi 18,48% od ispitanog uzorka. ''Pojava artikulacionih poremećaja je u nekom životnom dobu razvojni proces, koga ne treba zanemariti, već govorno pravilno stimulisati kako se poremećaj ne bi fiksirao i postao stalni'' (Dobrota, 2003: 13). Svrha ispitivanja dece na početku radne godine se sprovodi radi konkretnijeg operativnog planiranja rada. Identifikovali smo poremećaje u jezičkom ponašanju dece i u skladu sa njihovom ozbiljnošću i intenzitetom, tražili smo adekvatan način da pomognemo i obogatimo jezički razvoj.

DISKRIMINACIJA I ARTIKULACIJA Pravilnoj artikulaciji glasova predhodi slušno razlikovanje glasova na osnovu njihovih različitih osobina, tj. diskriminacija. ''Pravilnu artikulaciju uslovljavaju sledeći faktori: 1. sredina u kojoj dete živi; 2. normalno razvijeni govorni organi, ogovarajući uzrast, emocionalna i socijalna stabilnost i normalna mentalna razvijenost deteta; 3. sposobnost da se formiraju osobine dobrog glasa uopšte ...; 4. izoštren sluh.'' (Matić, 1985: 162).

Artikulacija znači obrazovanje i izgovaranje glasova određenog jezika, u kojem vodeće mesto imaju govorni organi. Prilikom artikulacije se usmerava i reguliše protok fonacione struje kroz govorni trakt u procesu izgovaranja glasova i glasova u govornom nizu. Verbalna artikulacija je pokret govornih organa, koji reguliše protok vazdušne struje. ''Svaki glas ima svoje specifičnosti kako u pokretu govornog organa tako i u protoku vazdušne struje. Iz tog razloga se stvara karakterističan akustički utisak za svaki glas.'' (Dobrota, 2003: 7) Osnovne odlike artikulacije u govoru su: uzajamno presecanje i preklapanje artikulacionih pokreta susednih glasova i neorekidno kretanje i pomeranje položaja organa, pomoću kojeg se ostvaruje ciljna artikulacija. Artikulacioni pokret je složeno kretanje govornih organa, pomoću kojeg se ostvaruje ciljna artikulacija. Kada je izmenjen protok vazdušne struje dolazi do promenjene funkcije govornih organa i za

163

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' posledicu imamo artikulacioni poremećaj. Znači artiklacioni poremećaji su posledica neizdiferencirane logomotorike. Nepravilan izgovor glasova je poremećaj koji se može prevenirati ranim stimulativnim programom. Govor se proizvodi koordiniranom aktivnošću mišića usana, obraza, jezika donje vilice i mekog nepca. Potrebno je da prođe izvesno vreme da bi svi organo dovoljno sazreli za komplikovanu aktivnost govora, a takođe je potrebno dosta vremena i vežbanja kod malog deteta, da bi se usavršila koordinirana akcija ovih organa. Pošto su artiklacioni poremećaji posledica neizdiferencirane logomotorike, prvenstveno treba raditi vežbe logomotorike.

VEŽBE LOGOMOTORIKE Vežbe logomotorike imaju primarni i sekundarni cilj. Primarni je poboljšanje motorne funkcije mišića lica, usana, jezika i vilice. Sekundarni cilj je pravilno usmeravanje vazdušne struje. Ovi ciljevi će se realizovati samo ako se pravilno sprovode sledeće vežbe:  Vežbe za donju vilicu: spuštanje vilice uz jako otvaranje i zatvaranje usta, horizontalni pokret vilice levo-desno, vertikalni pokret vilice napred-nazad;  Vežbe za usne: razvlačenje i zatezanje uglova usana, pomeranje usana levo- desno, stezanje usana, pućenje;  Vežbe obraza: smejanje, naduvavanje, usisavanje;  Vežbe za jezik. Najdominantniji pokreti logomotorike su pokreti jezika. Dobra funkcija jezika će se uspostaviti, samo ako se rade postupno i dosledno, počev od najjednostavnijih motornih obrazaca, pa do vrlo komplikovanih. Redosled vežbi je sledeći: napred nazad, levo-desno, oblizivanje, gore-dole, podavijanje, presavijanje, palatolingvalni žljeb, treperenje;  Vežbe za meko nepce Za pravilno izvođenje ovih modela dete vežba gutanje tečnosti kroz cevčicu, grgotanje vode. Vrlo je važno da se svaki pokret izvodi ispred ogledala, jer na taj način dete odmah uoči sopstvenu grešku, te je motiv za dobro izvođenje prisutniji.

IGRA Igra ima neprocenjivu ulogu u razvoju deteta. Igra je spontana aktivnost, koja je sama sebi cilj. Igre su za decu zabavne i zanimljive i uz pomoć igre deca nesvesno usvajaju elemente govora. Dete u igrama sarađuje sa ostalom decom, dobija različite uloge, dolazi u poziciju da prima, daje i deli, da svoje želje usklađuje. Aktivira svoje sklonosti i sposobnosti, ispoljava individualnosti. Igre dozvoljavaju da deca razviju svoju nezavisnost, snalažljivost i poverenje u sebe. Pomaže razvoju govora, sluha i ritma, pogotovo ako se koriste one igre u kojima deca treba da govore ili pevaju tekst. Igre imaju posebnu snagu u motivaciji deteta i postaju podstrekači mnogih aktivnosti.

164

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

JEZIČKE IGRE Igrajući se, dete može da razvija slušanje i diskriminaciju, artikulaciju glasova, da proširuje vokabular i rečenice. Jezičkim igrama se kod dece razvijaju osnovni elementi govora i neguju osobine dobrog govora.

MUZIKA, GOVOR I IGRA Pevanje predstavlja specifičan oblik govora, kojim se najbolje prenosi melodija i ritam maternjeg jezika. Zbog toga u svim jezicima postoje uspavanke, dečije pesmice i rime, koje u sebi sadrže prepoznatljive elemente jezika, a koje su značajne, jer pripremaju dečije uši, glas i mozak za usvajanje jezika. Naučnici su otkrili, kako se prepoznavanje gramatičkih grešaka u govoru i prepoznavanje pogrešnih tonova u muzici, događa u istom delu mozga. Na osnovu toga su zaključili da slušanje muzike od najranijeg uzrasta dece stvara zvukovne matrice, što može podsticati lakše usvajanje zvukova govora, razumevanje i razlikovanje glasova, reči. Snimanje moždanih aktivnosti pokazalo je da se prilikom slušanja pesmica, kod dece aktivira veći broj oblasti u mozgu, nego prilikom običnog govora. Dete upoznaje govor putem prvih utisaka, koje mu odrasli pružaju uspavankom, pesmom, njihanjem u ritmu muzike, muzikom. Učeći ritmičke pesmice, brojalice, igrajući ritmičke igre, deca uče sklopove koje formiraju zvukovi i ritam, lakše prepoznaju samoglasnike i dele reči na slogove. Ako muziku uključimo u rad, vežbe su zanimljivije, dok samo pevanje postaje svakodnevni način komunikacije. Muzika je sredstvo, a pesma lekcija namenjena jeziku i govoru, a zajedno čine igru za dete.

LOGOMOTORIČKE IGRE Polazeći od činjenice da je pravilan izgovor glasova u direktnoj vezi sa veštinom govornih organa, osmislili smo niz logomotoričkih vežbi tako, da kroz igru i muziku, dovode dete u pažljivo dizajnirane i struktuirane situacije, sa delikatnim jezičkim zahtevima. Logomotoričke vežbe smo implementirali u igre. Osnovu logomotoričkih igara čine vizuelne kartice i muzika. Deca nepravilan izgovor glasova koriguju igrajući se vizuelnim karticama, jer razvijaju finu motoriku govornih organa i oralnu motornu praksiju. Indentifikacijom potrebe kod dece za logomotoričkom igrom, u vrtiću se formira centar, tj. mesto koje je opremljeno ogledalima koja podstiču decu na igru. Deci se nude logomotoričke vizuelne kartice i posteri koji ih podstiču na manipulaciju. Dete samo inicira aktivnost i u njoj se zadržava u odnosu na lična interesovanja, samostalno ili u društvu druge dece ili odraslih. Igrajući se u logomotoričkom centru dete razvija govorni organ, uporedo igra deluje podsticajno i na dečiju autonomiju, međusobnu saradnju i kvalitetnu interakciju.

165

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Primeri igara u logomotoričkom centru: 1. Onomatopeja Cilj igre: povećati elastičnost mišića lica i usta, pokretljivost jezika i vilice. Deca izvlače karticu, ne pokazujući je ostaloj deci. Onomatopejom dete otkriva ostaloj deci, koja životinja je na kartici. Deca pogađaju: konj njišti, magarac njače, žaba krekeće, zmija sikće, mačka mjauče, pas laje... i ponavljaju njegovo oglašavanje onomatopejom. 2. Pevanje pesama koje sadrže onomatopeje: ''Pis, maco, pis'' (Filpović, 2003: 30), ''Konjić'' (Vukomanović, Komnenić, 1981: 82), ''Tramvaj'' (Vukomanović, Komnenić, 1981: 83), ''Tuk, tuk, tok'' (Brkić, 1990: 44). 2. Pantomima Cilj igre: razvoj krupne motorike u koordinaciji povećanja elastičnosti mišića lica i usta, pokretljivosti jezika. Deca, jedno po jedno, izvlače vizuelnu karticu koja predstavlja pojam. Na osnovu kretanja ostala deca pogađaju o kojoj životinji je reč i imenuju je. Dete koje objašnjava onomatopejom potvrđuje tačan odgovor. 3. Igra ogledala Cilj igre: razvoj percepcije u korelaciji sa razvojem pokretljivosti mišića lica i usta, pokretljivosti jezika i vilice. Deca sede u paru okrenuto jedno ka drugom. Jedno dete je ogledalo, a drugo izvlači vizuelnu karticu, na kojoj je fotografija deteta, koje izvodi logomotoričku vežbu: duva svećice na torti, daje poljubac, liže sladoled, smeši se, pokazuje zube, dodiruje jezikom nos, dodiruje jezikom bradu... Kad dete vidi vežbu sa fotografije, pokazuje svom paru koji ponavlja, a da fotografiju nije video. U ovim igrama vaspitač ravnopravno učestvuje. Igrajući se sa decom daje primer kako se pravilno izvodi vežba. 4. Igre za decu i roditelje Vrtić je mesto življenja i delanja dece i odraslih i vaspitači uključuju roditelje u sve svere dečije igre i učenja. Direktnim učestvovanjem roditelja u dečiju igru, dete brže napreduje, oseća se voljenim i srećnim. U takvim okolnostima korektivni rad predstavlja zajedničko delanje od koga svi akteri imaju benefite. Cilj: Kooperativna igra dece i roditelja. Roditelj kao saveznik za jačanje mogućnosti deteta, elastičnosti mišića lica, usta, pokretljivosti vilice i jezika. Deca i roditelji sede u krugu. Koverat sa karticama se dodaje iz ruke u ruku. Svako izvlači po jednu karticu na kojima su smajlići: srećan, tužan, besan, uplašen... Svako

166

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' grimasom treba da dočara osećanje koje je prikazano na kartici. Ostali učesnici ponavljaju pokret lica i pogađaju predstvaljeno osećanje. Opisane igre vaspitač realizuje sa decom u vrtiću, uz eventualnu konsultacije sa logopedom, po potrebi uključuje roditelje koji iste igre mogu sa decom upražnjavati i kod kuće. Logomotoričke igre u vrtiću su preventivno vežbanje ili dopunsko vežbanje uz logopedski tretman.

ZAKLJUČAK Period predškolstva predstavlja najburniji period razvoja dečijeg govora. Dete postaje ravnopravan član društvene zajednice i kao takvo ima potrebu da komunicira. Postoje optimalini razvojni uslovi za razvoj dečijeg govora. Ukoliko se na vreme ne utiče na razvoj govora deteta ili ako se blagovremeno ne uoče govorne smetnje i ne preduzmu odgovarajuće mere, posledice mogu biti nepopravljive. Uloga vaspitača je da prati razvoj govora deteta, da uočava promene i po potrebi interveniše ako nasluti problem. Identifikaciju problema treba da uradi stručno lice: logoped, fonijator, otorinolaringolog... Vaspitač u vrtiću sa decom realizuje preventivno korektivno logomotoričko vežbanje, koje ne može da zameni logopedski tretman, ali može da bude dopuna tretmanu. Od početne ideje, preko definisanja problema i osmišljanja igara, pošli smo od potreba i interesovanja dece i njihovih razvojnih osobina. U igrama smo kombinovali različite materijale oslanjajući se na stručnu literaturu i sopstvena iskustva. Logomotoričkim vežbama koje su opisane u radu deci smo ponudili situacije/igre u kojima su slobodno učestvovala, bez prisile odraslih, te im je pružena prilika da se razvijaju tempom koji njima odgovara, jačajući sopstvene govorne kompetencije.

Zajednički cilj roditelja i vaspitača je da njihova deca/vaspitanici u procesu logomotoričke igre razviju što pravilniju artikulaciju glasova, te unaprede funkcije govornih organa. Da bi se ovaj cilj ostvario potrebno je da logomotoričke vežbe/igre postanu deo vrtićkog kurikuluma i da ih deca kontinuirano i svakodnevno upražnjavaju.

LITERATURA Dobrota, N. (2003). Poremećaji artikulacije. Beograd: Zavod za psihofiziološke poremećaje i govornu patologiju ''Prof. Dr. Ćetko Brajović'' Matić, R. (1985). Metodika razvoja govora dece. Beograd: Nova prosveta Filipović, R. (2003). Vaspitač više od profesije. Novi Sad: Tampograf Vukomanović, N., Komnenić, O. (1981). Muzičke igre. Gornji Milanovac: Dečje novine Brkić, M. (1990). Pesme za decu. Knjaževac: MIP ''Nota''

167

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

A LOCOMOTOR GAME IN THE FUNCTION OF STIMULATING THE DEVELOPMENT OF THE SPEECH ORGANS OF A PRESCHOOL CHILD

Natalija Skrofanov, Dijana Brusin Children's kindergarten ''Pava Sudarski'', Novi Becej, Serbia

Abstract: Pre-school childhood is the time when the child is acquainted with the speech. The goal of development of speech skills of children is the development of communication competences. The examination of the development of children's speech has a multiple significance for determining the linguistic status of children in the kindergarten, and the planning of a strategy for the development of discrimination and proper articulation of voices. In this paper we will deal with the detection of childhood speech disorders and incentives that stimulate the proper development of children's speech organs. We will talk about the integration of locomotor games and exercises into the kindergarten's curriculum. A significant place in educational practice occupies the game as the most important child activity in which the child participates voluntarily. The game is for the child fun and interesting, and most importantly, because playing a child learns to work with other children, gets different roles: to teach or learn, comes in a position to receive, give and share to harmonize their wishes. Playing children unconsciously adopts speech elements. Locomotor games develop speech organs of child and exercises proper articulation of voices. Key words: child, speech, disorder, locomotoric, game.

168

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 37.036 - 053.2 371.3::73/76 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 169 -180 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 12.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 13.01.2018 .

KOMPETENCIJE LIKOVNOG PEDAGOGA U SVETLU SAVREMENE METODIČKE PRAKSE

Milica Vojvodić 1, Sanja Filipović 2 1 Akademija umetnosti u Novom Sadu 2 Fakultet likovnih umetnosti u Beogradu, Srbija

Rezime: Nastavnik, učitelj i vaspitač su ključni činioci u vaspitno-obrazovnom procesu, a tokom razvoja pedagoške misli javljali su se različiti pristupi i aspekti u stručnoj pripremi budućeg obrazovnog kadra. Profesionalne kompetencije u osnovi sadrže pitanje: šta nastavnik treba da zna, ume i primenjuje u skladu sa zahtevima obrazovne prakse? Inicijalno obrazovanje koje likovni pedagozi stiču na umetničkim fakultetima ima važnu ulogu u osnaživanju njihovih profesionalnih kompetencija. Značajno mesto u tom procesu zauzima metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja, koja kao predmet ima za cilj izgrađivanje i jačanje kompetencija studenata neophodnih za njihovo uspešno uključivanje u aktuelnu vaspitno-obrazovnu praksu. Kao primer dobre akademske prakse u ovom radu komparativnom analizom sagledavan je jedan od modela savremene metodičke koncepcije koja se realizuje na umetničkim fakultetima u Srbiji, a to je inovirani studijski program Akademije umetnosti u Novom Sadu, koji prati savremene pedagoške tendencije, uz uvažavanje specifičnosti nastavne prakse u našem obrazovnom okruženju. Ključne reči: likovni pedagog, kompetencije, akademsko obrazovanje, savremena obrazovna praksa.

UVOD Nastavnik je oduvek bio jedan od ključnih činilaca u vaspitno-obrazovnom procesu. Promene u shvatanju uloge znanja i škole dovele su do promena profesionalne uloge nastavnika. Sveobuhvatna reforma savremenog institucionalnog vaspitanja i obrazovanja u Evropi uticala je na položaj nastavnika i redefinisanje njegovih uloga, inicijalnog obrazovanja i stručnog usavršavanja. U tradicionalnoj nastavi delatnost nastavnika se iscrpljivala u rukovođenju procesom usvajanja znanja, umeća i navika, dok su u savremenim uslovima nastavnici dobili nove uloge kao dopune već postojećim. Iako se mnogi autori slažu da je nastava i danas najvažnije područje nastavnikovog rada, sve više se težište pomera sa obrazovne na vaspitnu ulogu nastavnika kao osobe koja podstiče i usmerava celokupan razvoj i formiranje ličnosti učenika. Tako prema P. Jankoviću nastavnik treba da bude: edukator i posrednik; planer, programer i organizator; animator;

169

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' dijagnostičar i tarapeut; istraživač i evaluator. Međutim, bez obzira na pravac u kom promene idu, nastavnički poziv ostaje humanistički, pa nema jasne granice između profesionalne uloge i ličnosti nastavnika. Kao ličnost nastavnik u svoj posao, između ostalog, mora uneti humanistički odnos prema deci i ljudima, ljubav, toleranciju i empatiju. Složene uloge i karakteristike nastavnika predstavljaju široko istraživačko polje. Tokom razvoja pedagoške misli javljali su se različiti pristupi i aspekti u proučavanju nastavnika. Istraživanja su bila usmerena na: obrazovanje nastavnika, karakteristike ličnosti, ponašanje u razrednim situacijama, produktivnost, društveni i materijalni položaj, selekciju, odnos sa učenicima i drugim vaspitno-obrazovnim činiocima, vrste autoriteta, vaspitni stil, moralni lik, opštu i profesionalnu kulturu... (Janković, 1994: 80). Počevši od 70-ih godina XX veka profesiji nastavnika pristupa se preko standardizovanih kompetencija. Profesionalne kompetencije nastavnika u osnovi sadrže pitanje: šta nastavnik treba da zna i ume kako bi podigao kvalitet obrazovanja koje pruža? Pokušaćemo prvo da definišemo pojam kompetencije koji se koristi u brojnim domenima, ali se primarno vezuje za vaspitno-obrazovno polje. Počevši od 70-ih godina XX veka profesiji nastavnika pristupa se preko standardizovanih kompetencija. U literaturi nailazimo na veliki broj standardizovanih lista kompetencija koje se često odnose na profesiju nastavnika u celosti, te navode opšte karakteristike i sposobnosti koje nastavnika čine kvalifikovanim za svoj posao. Biti kompetentan znači biti „nadležan, merodavan, formalno ili stvarno osposobljen (kvalifikovan) za neki posao, sposoban“ (Vujaklija, 1986: 442). Ono što koncept kompetentnosti čini danas aktuelnim jeste namera da se lični razvoj poveže sa društvenim diskursom, a u skladu sa razvojno-humanističkim odnosom pojedinac – zajednica (Gojkov, 2006: 34). Možemo ga definisati i kao set predispozicija i sposobnosti neophodnih za postizanje individualnog i socijalnog ostvarenja pojedinca. Kojim to kompetencijama mladi moraju da ovladaju kako bi spremni dočekali izazove savremenog duštva? Veoma celovita čini se lista N. Suzića koji izdvaja sledeće grupe kompetencija: kognitivne kompetencije, emocionalne, socijalne i radno-akcione kompetencije (Suzić, 2005: 70). Za razvoj ovih složenih sposobnosti, uobličenih u pojmu kompetentnost, odgovorni su kako pojedinac, tako i društvo i obrazovanje. Nastavnik u savremenoj školi treba da pomogne pojedincu da razvije svoje kompetencije neophodne za individualni i društveni napredak. Ovako složeni zadaci pretpostavljaju da nastavnik poseduje višedimenzionalne kompetencije. U skladu sa tim formiraju se liste kompetencija i standardi koji pokušavaju da izdvoje i sistematizuju one ključne. Pojedini autori iznose i neke od nedostataka ovog pristupa koji se pre svega odnose na mogućnost i smisao standardizacije nastavničkih kompetencija. Tako L. Radulović postavlja pitanje koliko logika i ideja standarda uopšte odgovara ovom složenom polju delovanja. Svaka standardizacija insistira na postojanju opštevažećih univerzalnih kvaliteta – uzora, a zanemaruje različito, pojedinačno i individualno. Ona takođe navodi još jedan nedostatak ovog pristupa – neslaganje formalne liste standarda nadahnute idealima sa realnim stanjem u školskoj praksi (Radulović, 2007). Ostaje nedoumica da li je zapravo moguće i potrebno da jedan nastavnik zadovolji brojne

170

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' visoke standarde, ili uspešan nastavnik kombinaciju kompetencija koje poseduje primenjuje u skladu sa specifičnom nastavnom situacijom. Iako pristup nastavniku preko standardizovanih kompetencija ne odgovara u potpunosti dinamičnoj prirodi vaspitno- obrazovnog procesa, standardi kompetencija svakako mogu poslužiti kao putokaz za lično i profesionalno napredovanje pojedinca. Dakle, koje kompetencije smatrati ključnim i koji kriterijum za izbor standarda smatrati dobrim? U literaturi nailazimo na veliki broj standardizovanih lista kompetencija koje se često odnose na profesiju nastavnika u celosti, te navode opšte karakteristike i sposobnosti koje jednog nastavnika čine uspešnim i kvalifikovanim da obavlja svoj posao. Kompetencijama nastavnika bave se brojni međunarodni dokumenti. U našoj zemlji aktuelna je lista standarda pod nazivom Standardi kompetencija za profesiju nastavnika i njihovog profesionalnog razvoja koju je u aprilu 2011. godine usvojio Nacionalni prosvetni savet. U dokumentu se navodi da se nastavničke kompetencije određuju u odnosu na ciljeve i ishode učenja i treba da obezbede profesionalne standarde o tome kakvo se poučavanje smatra uspešnim. Odnose se na kompetencije za: Nastavnu oblast, predmet i metodiku nastave (K1); Poučavanje i učenje (K2); Podršku razvoju ličnosti učenika (K3); Komunikaciju i saradnju (K4) (www.nps.gov.rs/wp-content/uploads/2011/04/standardi- nastavnika_cir.pdf). Ovim pitanjem bave se i mnogi autori koji navode svoje liste ili standarde nastavničkih kompetencija. Mnogi od njih smatraju da primarno mesto ipak zauzimaju pedagoške kompetencije. Tako A. Stojanović smatra da u širem smislu pedagoške kompetencije podrazumevaju poznavanje celokupnog vaspitno-obrazovnog procesa, dok se u užem smislu odnose na vaspitni stil nastavnika. Po njegovim rečima treba težiti razvoju što fleksibilnijih pedagoških kompetencija koje će pripremiti nastavni kadar za nove situacije i promene (Stojanović, 2006).

LIKOVNI PEDAGOG U SVETLU SVAREMENE OBRAZOVNE PRAKSE Ako uzmemo u obzir da svaki nastavni predmet ima svoje specifičnosti, onda možemo pretpostaviti da različiti predmetni nastavnici imaju izražene različite kombinacije kompetencija. Kako se nastava likovne kulture ističe svojom osobenošću, to likovni pedagozi moraju posedovati specifičan dijapazon kompetencija i sposobnosti kako bi realizovali programske ciljeve i zadatke ovog nastavnog predmeta. Nastavu likovne kulture karakteriše kreativna atmosfera i naglašeno individualno angažovanje učenika, pa su određene veštine i osobine navedene u standardima kompetencija posebno značajne za profesiju nastavnika likovne kulture. Likovni pedagog, kao i vaspitač i učitelj, treba da obezbedi uslove koji će pogodovati razvoju stvaralaštva, kao što su posebna atmosfera, uvažavanje ličnosti deteta, bogata i raznovrsna čulna iskustva, odgovarajući pribor i materijal, različiti impulsi (Karlavaris, Barat, Kamenov, 1988). Time se njegova ličnost i kompetentnost izdvajaju kao važni činioci uspeha u ostvarivanju vaspitno-obrazovnih ciljeva, među kojima je i negovanje i razvijanje kreativnih sposobnosti učenika. Likovni pedagog u svom radu mora polaziti od dečjih stvaralačkih potencijala, te zasnivati pedagoške i metodičke postupke na doživljajima dece i njihovim individualnim

171

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' osobenostima. Takođe, mora pružiti deci priliku da kroz likovni izraz nesmetano izraze svoje misli i emocije. Ambijent koji stvara u učionici preduslov je za očuvanje kreativnih potencijala i emancipaciju ličnosti deteta. Kako se radi o složenom konstruktu, ostaje puno prostora za razmatranja i različite raspodele kompetencija likovnih pedagoga. Tako Korać razmatra dve grupe kompetencija: kompetencije potrebne za rad u odeljenju (pedagoško-psihološko-metodičke kompetencije, kompetencije potrebne za uspešno rukovođenje odeljenjem); i kompetencije potrebne za uspešno obavljanje poslova unutar škole (učešće u različitim aktivima, školskim timovima) i profesionalnu ulogu u društvu (učešće u asocijacijama, udruženja nastavnika likovne kulture, angažovanje na širenju ideje o značaju umetničkog obrazovanja u široj javnosti) (Korać, 2013). Kao posebno važne mogu se izdvojiti sledeće sposobnosti i kompetencije: dobre organizacione sposobnosti; sposobnost za timski rad; uspostavljanje partnerskih odnosa i kooperativnost; široko opšte obrazovanje i kultura; dobro poznavanje teorije i prakse likovne kulture u njenim savremenim tendencijama; dobra didaktičko-metodička osposobljenost u oblasti likovne kulture; dobro poznavanje psiholoških i socioloških aspekata detetove ličnosti i sposobnosti (kako opštih, tako i u oblasti likovnog stvaralaštva); dobro poznavanje programa likovnog vaspitanja i obrazovanja na svim nivoima vaspitno- obrazovnog rada (Filipović, 2011: 223-224). Jedna od mogućih podela, nastala na osnovu analize pedagoške literature, Standarda kompetencija za profesiju nastavnik (2011) i aktuelne vaspitno-obrazovne prakse, bila bi: kompetencije planiranja, programiranja i upravljanja nastavom; kompetencije potrebne za uspešno rukovođenje odeljenjem; komunikacione kompetencije; poznavanje teorije i prakse likovne kulture; poznavanje psiholoških i socioloških aspekata detetove ličnosti, te specifičnosti likovnog izražavanja u odnosu na uzrast; široko opšte obrazovanje i kultura i didaktičko-metodičke kompetencije u oblasti likovne kulture. Jedan od značajnih pojmova jesu i ishodi učenja kao ključni elementi Standarda koji imaju svoje opšte odrednice, ali i specifičnosti u odnosu na svaku od nastavnih oblasti. Ishodi učenja predstavljaju operacionalizaciju kompetencija kroz različite aktivnosti u nastavi koje su ''merljive'' i ''vidljive''. U nastavi, specifični ciljevi i ishodi se određuju za svaku nastavnu temu/jedinicu, a u skladu sa kompetencijama učenika, ciljevima i programskim sadržajima. Pri njihovom određivanju moguće je oslanjati se na Blumovu taksonomiju glagola (2001) u kojoj su definisani šest kategorija kognitivnih procesa – pamćenje, razumevanje, primena, analiza, vrednovanje i kreiranje, kao i četiri dimenzije znanja (šta se uči i ispituje) po kategorijama – činjenično, konceptualno, proceduralno i metakognitivno. Blumova taksonomija je hijerarhijska klasifikacija procesa i produkata učenja i podrazumevaju kognitivni domen (znanje), afektivni domen (stavovi i emocije) i psihomotorički domen (veštine). Kada se govori o dimenzijama znanja, Blum razlikuje četiri osnovna tipa znanja i podznanja:

172

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 Činjenično znanje – osnovni elementi koje učenici treba da znaju da bi bili upoznati sa disciplinom i mogli da rešavaju probleme u oblasti: a) Terminologija i b) Specifični detalji i elementi;  Konceptualno znanje – povezanost osnovnih elemenata sa širim strukturama koje im omogućavaju zajedničko funkcionisanje: a) Klasifikacije i kategorije, b) Principi i generalizacije i v) Teorije, modeli i strukture;  Proceduralno znanje – znanje kako nešto činiti, korišćenje istraživanja i kriterijuma, korišćenje veština, tehnika i metoda: a) Specifične veštine i algoritmi, b) Specifične tehnike i metode i v) Kriterijumi za odabir odgovarajućih postupaka;  Metakognitivno znanje – znanje o kognitivnim procesima, kao i svesnost i razumevanje vlastitih kognitivnih procesa: a) Strateško znanje, b) Znanje o kognitivnim zadacima, uključujući i odgovarajuće kontekstualno i kondicionalno znanje i v) Samospoznaja (Filipović, 2014: 244-245). Ono što bi trebalo uzeti kao polazište za definisanje ciljeva i ishoda jesu suštinska pitanja – Šta student treba da zna, razume i ume? Šta je ključno za nastavni predmet i šta je osnovni koncept nastavnog sadržaja? Ovakav pristup definisanja ciljeva/ishoda omogućava evaluaciju ostvarenosti ciljeva, programskih sadržaja i postignuća, ali daje mogućnost za dalje unapređivanje obrazovnog procesa, u ovom slučaju obrazovanja nastavnika likovne kulture.

ZNAČAJ MATIČNOG INICIJALNOG OBRAZOVANJA U FORMIRANJE PROFESINALNIH KOMPETENCIJA U DOMENU LIKOVNE PEDAGOGIJE Inicijalno obrazovanje koje likovni pedagozi stiču na matičnim umetničkim fakultetima ima važnu ulogu u formiranju njihovih profesionalnih kompetencija. Praksa pokazuje da sistem pripreme nastavnog kadra na visokoškolskim institucijama ima izvesne nedostatke, pa se donekle primećuje neusaglašenost stručne i pedagoške spreme. Stiče se utisak da je učiteljima neretko potrebna dodatna podrška u oblasti likovne umetnosti i likovno-umetničke prakse, dok je likovnim pedagozima potrebna podrška u didaktičko- metodičkim pitanjima savremene nastave likovne kulture (Karlavaris, 1970; navod Filipović, 2011: 220). Zato značajno mesto u procesu obrazovanja nastavnika likovne kulture treba da zauzima metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja, koja kao predmet ima za cilj izgrađivanje i jačanje kompetencija studenata neophodnih za njihovo uspešno uključivanje u vaspitno-obrazovnu praksu. Ovom prilikom analiziraćemo na koji način je metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja koncipirana kao predmet na Akademiji umetnosti, Univerziteta u Novom Sadu kroz predmet, ciljeve, sadržaje i ishode. Novi akreditovan program izbornog predmeta Metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja realizuje se od školske 2016/2017. godine na studijskim programima Likovne umetnosti, Primenjene umetnosti i dizajn i Konzervacija i

173

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' restauracija (https://akademija.uns.ac.rs/akreditacija/). Na narednim stranama daćemo kratak pregled kompetencija i obrazovnih ishoda koje ovaj nastavni predmet treba da obezbedi studentima Akademije umetnosti u Novom Sadu posebno u odnosu na Standarde kompetencija i obrazovne ishode u Blumovoj taksonomskoj tablici. Metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja 1 za cilj ima izgrađivanje i osnaživanje kompetencija studenata za: razumevanje, tumačenje, analizu i vrednovanje teorija i ideja metodike likovnog vaspitanja i obrazovanja; razlikovanje i tumačenje aspekat razvoja likovnog izraza dece i mladih; tumačenje i vrednovanje kompetencija likovnog pedagoga; definsanje ciljeva i ishoda likovnog vaspitanja i obrazovanja, sadržaja i aktivnosti, kao i elemenata procesa likovnog vaspitanja i obrazovanja; tumačenje i vrednovanje pristupa i tehnika organizacije procesa učenja i motivacije; razlikovanje i primenu aspekata analize i vrednovanja podukata likovnog stvaralaštva dece i mladih. U skladu sa ciljevima, sadržajima i aktivnostima, na kraju kursa student:  razume, tumači, analizira i vrednuje različe ideje i teorijske postavke, interdisciplinarnost i egzemplarnosti metodike likovnog vaspitanja i obrazovanja (K1);  razlikuje, tumači aspekte razvoja, odlike i specifičnosti likovnog izraza dece i mladih (K2);  tumači i vrednuje opseg kompetencija nastavnika – likvnog pedagoga (K1);  definiše ciljeve i ishode likovnog vaspitanja i obrazovanja u skladu sa zadatim kritrijumima (K1);  identifikuje, kategoriše, upoređuje i vrednuje različite sadržaje i aktivnosti u oblasti likovne umetnosti (K1);  navodi i obrazlaže osnovne elemente procesa likovnog vaspitanja i obrazovanja – tipove časova, metode, oblike rada, mesta izvođenja likovnih aktivnosti, opremljenost prostora, likovna područja/medije, tehnike, materijale, sredstva... (K2);  tumači, kritički analizira i vrednuje različite pristupe i tehnike organizacije procesa učenja i motivacije (K2);  razlikuje i primenjuje različite aspekte analize i vrednovanja podukata likovnog stvaralaštva dece i mladih (K3). Cilj predmeta Metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja 2 jeste da razvije kompetencije studenata za: izradu seminarskog rada; verbalno izlaganje i sistematizovanje sadržaja seminarskog rada; samostalno kreiranje prezentacije i primenu multimedijalnih tehnika. U skladu sa ciljevima, sadržajima i aktivnostima, na kraju kursa student:

 razume, vrednuje i primenjuje kriterijume za izradu seminarskog rada (K1);  samostalno odabira opseg sadržaja, ključnih pojmova i vizuelnih primera u skladu sa odabranom temom rada (K1);  istražuje i koristi različitu literaturu i izvore informacija (K1);  koristi prigodan jezik i stil rada, kao i kriterijume za navođenje i citiranje (K2);

174

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 primenjuje veštine tehničke obrade sadržaja seminarskog rada u pisanoj formi (K1);  verbalno izlaže i sistematizuje sadržaj seminarskog rada u zadatom vremenu (K1);  ilustruje izlaganje adekvatnim primerima, primenjuje različite veštine, tehnike i stilove javnog izlaganja (K3);  kritički analizira, diskutuje sa publikom, postavlja problemska pitanja i rezimira (K4);  samostalno kreira prezentaciju i primenjuje multimedijalne tehnike... (K3); Metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja 3 priprema studente za uključivanje u vaspitno-obrazovnu praksu kroz: tehnike posmatranja, analize i vrednovanja metodičkih modela i pristupa; tehnike planiranja, pripreme, realizacije i evaluacije likovnih aktivnosti u radu sa decom i mladima; upoznavanje sa kriterijumima za vrednovanje nastavničkih i stručnih kompetencija za rad sa decom, kreativnim pojedincima i grupama; upoznavanje sa metodologijom primene teoretskih znanja, veština i stavova u formalnom vaspitno- obrazovnom procesu i alternativnim oblicima obrazovanja za umetnost; upoznavanje sa kriterijumima izrade plana i operacionalizacije akcionog istraživanja u aktuelnoj praksi. U skladu sa ciljevima, sadržajima i aktivnostima, na kraju kursa student:

 posmatra, kritički analizira, upoređuje i vrednuje različite pristupe procesu nastave i učenja (K3);  razume, primenjuje, analizira i vrednuje aspekte plana časa u skladu sa zadatim kriterijumima u evaluacionoj listi (K3);  razume, tumači i vrednuje zahteve interdisciplinarnosti, individualizacije u nastavi i specifičnosti procesa likovnog vaspitanja i obrazovanja u aktuelnoj praksi (K2);  istražuje i kreira plan uključivanja studenata u školsku kulturu i saradnju sa roditeljima (K4);  razume, tumači i primenjuje osnovne zahteve akcionog istraživanja – tehnike izrade plana i prikupljanja podataka (K3);  razlikuje, objašnjava i koristi zadate kriterijume za vrednovanje nastavničkih i stručnih kompetencija kroz samoevaluaciju (K3);  predstavlja i procenjuje rezultate realizovanih praktičnih aktivnosti sa metodičke prakse kroz evaluaciju (K3). Metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja 4 takođe priprema studente za uključivanje u vaspitno-obrazovnu praksu, ali kroz: tehnike posmatranja, analize i vrednovanja metodičkih modela i pristupa nastavi likovne kulture u srednjoj školi; sticanje i osnaživanje nastavničkih i stručnih kompetencija za rad sa decom, kreativnim pojedincima i grupama u vaninstitucionalnim oblicima obrazovanja za umetnost; tehnike izrade nastavničkog portfolija i prezentovanje rezultata nastavne prakse; realizaciju plana

175

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' akcionog istraživanja i predstavljanje rezultata. U skladu sa ciljevima, sadržajima i aktivnostima, na kraju kursa student:

 razume, primenjuje i kritički vrednuje zahteve i kriterijume nastave likovne kulture u srednjoj školi (K1);  analizira i tumači funkciju i značaj vaninstitucionalnih oblika obrazovanja za umetnost i vrednuje njihove domete – muzejska didaktika, likovne radionice, projekti, seminari, obrazovni programi... (K3);  razlikuje, objašnjava i koristi zadate kriterijume za vrednovanje nastavničkih i stručnih kompetencija kroz samoevaluaciju (K3);  primenjuje zadate kriterijume i kreira sadržaje nastavničkog portfolija (K3);  predstavlja i procenjuje rezultate realizovanih praktičnih aktivnosti sa metodičke prakse kroz evaluaciju (K3);  realizuje plan akcionog istraživanja, primenjuje tehnike obrade podataka, tumači, analizira i izvodi zaključke (K1);  koristi literaturu, različite izvore i tehnike pisanja izveštaja istraživačkih rezultata (K1);  izrađuje i predstavlja rezultate akcionog istraživanja u pisanoj ili usmenoj formi (K1). Metodička praksa 1 i 2 podrazumeva uključivanje studenata u aktuelnu vaspitno- obrazovnu praksu kroz: posmatranje, analizu i vrednovanje metodičkih modela i pristupa u nastavi likovne kulture; planiranje, pripremu, realizaciju i evaluaciju likovnih aktivnosti u radu sa decom i mladima; sticanje i osnaživanje nastavničkih i stručnih kompetencija za rad sa decom, kreativnim pojedincima i grupama; primenu stečenih teorijskih znanja, veština i stavova u formalnom vaspitno-obrazovnom procesu i alternativnim oblicima obrazovanja na polju umetnosti. U skladu sa ciljevima, sadržajima i aktivnostima, na kraju kursa student:  posmatra, kritički analizira i vrednuje različite pristupe procesu nastave i učenja (K2);  samostalno ili u timu planira, priprema i realizuje likovne aktivnosti u vaspitno- obrazovnoj praksi u odnosu na zadate kriterijume (K3);  istražuje, eksperimentiše, kreira i primenjuje različite vaspitno-obrazovne modele u aktuelnoj vaspitno-obrazovnoj praksi na polju umetnosti (K3);  razume, tumači i primenjuje interdisciplinarnost i specifičnost procesa likovnog vaspitanja i obrazovanja u aktuelnoj praksi (K1);  primenjuje veštine komunikacije, timskog rada, kooperativnosti (K4);  primenjuje i uvažava standarde profesionalne etike nastavničke profesije (K4);  pokazuje dobru ličnu, socijalnu i emocionalnu prilagođenost (K4);  pokazuje sposobnost uvažavanja različitosti, multikulturalnosti, empatije i humanih stavova (K4).

176

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

U tabeli je prikazana komparativna analiza obrazovnih ishoda u Blumovoj taksonomiji glagola i obrazovnih ishoda koji su definisani programom metodike likvnog vaspitanja i obrazovanja i metodičkom praksom u akreditovanom programu Akademije umetnosti, Univerziteta u Novom Sadu. Tabela 1: Revidirana Blumova taksonomija glagola i obrazovni ishodi. PAMTI RAZUME PRIMENJUJE ANALIZIRA VREDNUJE KREIRA pamti ovladava koristi naučeno razume i prosuđuje o formuliše i prethodno značenjem u novim i ispituje sadržaj vrednosti gradi nove naučeni sadržaja konkretnim sadržaja strukture od sadržaj situacijama postojećih sadržaja  ukazuje  tumači  formira  istražuje  zaklju  stvara/  obeležava  prilagođ  realizuje/  kritički čuje kreira/  navodi/ ava primenjuje/ analizira/  definiše produkuje/ imenuje/  asocira sprovodi razmatra/  kritikuje proizvodi nabraja  poentira  upravlja tumači  proce  izrađuje  pri/seća se  klasifiku  rešava  odabira/ njuje  osmišljava  prepoz je/  prilagođava selektuje/  argumen  razvija naje/iden kategori  sastavlja odvaja uje/ brani  menja tifikuje še  kombinuje  povezuje  vrednuje/  konstruiše  izjavljuje/  razli  komunicira/  upoređuje ocenjuje  modifikuje izražava kuje razmenjuje  eksperimentiš  rezimira  dovršava  reproduku  locira/  pokazuje/ e/ traga  prosuđuje  poboljšava/ je... označav demonstrira/  preispituje  ukazuje unapređuje a/kara simulira /ispituje/  uvažava  prerađuje... kteriše/  otkriva/ testira  predstavl odre pronalazi  utvrđuje ja đuje  uspostavlja  suprotstavlja  verifikuje  opisuje  izlaže  rasčlanjuje /  diskutuj  utiče  postavlja potvrđuje e/obja  planira  meri  predviđa šnjava/  ilustruje  konstatuje  odlučuje.. obrazla  istražuje  rekonstruiše . že  pravi  konsultuje  navodi  manipuliše  postavlja  primer  organizuje problemska  parafraz  izvodi/ pitanja ira priprema/  sistematizuje.  prepozn obezbeđuje .. aje  vežba  form  koristi/ uliše primenjuje/  razume.. angažuje... . Obrazovni ishodi Blumove taksonomije koji su identifikovani u programu AUNS za predmete Metodika likovnog vaspitanja (1, 2, 3, 4) i Metodička praksa (1, 2)  prepoz  razume  realizuje/  istražuje  zaklju  stvara/ naje/  disku primenjuje/  kritički čuje kreira/ tuje/ sprovodi analizira/  definiše

177

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

identifi objašnja  pokazuje/ razmatra/  proce produkuje/ kuje va/ demonstrira/ tumači njuje proizvodi  navodi/ obraz simulira  odabira/  vrednuje/  izrađuje imenuje/ laže  planira selektuje/ ocenjuje nabraja  klasifik  ilustruje odvaja  rezimira uje/kate  istražuje  upoređuje  uvažava goriše  izvodi/  eksperimentiš  predst  razli priprema/ e/traga avlja kuje obezbeđuje  postavlja  tumači  koristi/ problemska primenjuje/ pitanja angažuje...  sistematizuje

Iz prikazane tabele se može videti da su svim kursevima, kao i celokupnim programom metodike likovnog vaspitanja na AUNS obuhvaćeni obrazovni ishodi iz svih kategorija, osnosno kognitivnih aspekata u Blumovoj taksonomiji glagola. Ovakav vid planiranja programa koji je usmeren na procese učenja i obrazovne ishode, predstvalja pozitivan diskurs ka savremenom akademskom obrazovanju koje uvažava osnovne zahteve procesa učenja, ali i omogućava povezivanje i primenu funkcionalnih znanja u aktuelnoj vaspitno-obrazovnoj praksi. Takođe, u komparativnoj analizi Standarda kompetencija i silabusa za predmete Metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja kao i predmeta Metodička praksa, identifikovano je da su ovim programima obuhvaćene sve četiri kategorije kompetencija i to za: Nastavnu oblast, predmet i metodiku nastave (K1); Poučavanje i učenje (K2); Podršku razvoju ličnosti učenika (K3); Komunikaciju i saradnju (K4).

ZAKLJUČAK Polazeći od osnovnih zahteva nastavničkog poziva, kao i propisanih Standarda kompetencija nastavnika, proizilaze i zahtevi kreiranja adekvstnih silabusa na matičnim fakultetima gde se vrši profesionalna priprema za budući nastavnički poziv. Ako uzmemo u obzir da proces likvnog vaspitanja i obrazovanja ima određene osobenosti, onda se postavlja i zahtev razvijanja specifičnih kompetencija likovnih pedagoga u skladu sa disciplinom. Polazeći od ovakvih zahteva, kao i savremenih tendencija u obrazovanju, kako kod nas, tako i u svetu, na umetničkim fakultetima, kao što je Akademija umetnosti u Novom Sadu, koncipirani su silabusi, sa jasno definisanim ciljevima i ishodima, koji nude mogućnost formiranja kvalitetnog nastavnog kadra. Bogati programski sadržaji, kroz teorijsku nastavu i praktične aktivnosti, pripremaju buduće likovne pedagoge da spremno ''zakorače'' u učionice sa idejom očuvanja stvaralaštva kao suštinske detetove potrebe da komunicira sa okruženjem i na kreativan način participira u svojoj zajednici.15 Upravo je savremeni program metodičke pripreme budućih likovnih pedagoga na AUNS adekvatan su egzemplar savremenih obrazovnih tendencija u visokom obrazovanju, sa posebnim

15 akademija.uns.ac.rs/wp-content/.../Prilog-1-Programski-sadrzaji-Metodika-AUNS.pdf 178

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' težištem na praktičnoj primeni znanja kroz aktuelnu praksu i povezivanja kompetencija sa potrebama zajednice. Ono što jeste važno napomenuti da celovit razvoj profesionalnih kompetencija ne prestaje sa završetkom formalnog obrazovanja, već podrazumeva samoevaluaciju i kontinuirano stručno usavršavanje likovnih pedagoga tokom čitave profesionalne karijere. Ovaj razvoj uslovljen je pre svega željom i motivisanošću nastavnika da unapredi kako svoj rad tako i sebe lično. Da bi ovo postigao veoma je važno da nastavnik shvati značaj vaspitno-obrazovnog procesa u kom učestvuje, ali i svoju ulogu u njemu.

LITERATURA Anderson, L. W. (Ed.), Krathwohl, D.R. (Ed.), Airasian, P. W., Cruikshank, K. A., Mayer, R. E., Pintrich, P. R., Raths, J., & Wittrock, M. C. (2001). A taxonomy for learning, teaching, and assessing: A revision of Bloom’s Taxonomy of Educational Objectives (Complete edition), Longman: New York. Vujaklija, M. (1986). Leksikon stranih reči i izraza, Beograd: Prosveta Gojkov, G. (2006). ''Ciljevi vaspitanja – kompetencije učitelja i vaspitača'', u: Gojkov, G., Grandić, R., Milutinocvić, J., Negru, A., Paser, V., Stojanović, A., Ciljevi – kompetencije učitelja i vaspitača, Vršac: Viša škola za obrazovanje vaspitača, 11-57. Janković, P. (1994). Profesionalno usmeravanje, selekcija i obrazovanje učitelja, Novi Sad: Pedagoška akademija Karlavaris, B, Barat, A, Kamenov, E. (1988). Razvoj kreativnosti u funkciji emancipacije ličnosti putem likovnog vaspitanja, Beograd: Institut za pedagoška istraživanja Korać, I. (2013). Kompetencije nastavnika likovne kulture i mogućnosti njihovog profesionalnog razvoja, doktorska disertacija odbranjena na Filozofskom fakultetu, Univerziteta u Novom Sadu Radulović, L. (2007). ''Standardizacija kompetencija kao jedan od pristupa profesiji nastavnik – kritički osvrt'', u: Alibabić, Š., Pejatović, A., Andragogija na početku trećeg milenijuma, Beograd: Institut za pedagogiju i andragogiju i Filozofski fakultet Stojanović, A. (2006). ''Pedagoška dimenzija kompetencija učitelja i vaspitača'', u: Gojkov, G., Grandić, R., Milutinocvić, J., Negru, A., Paser, V., Stojanović, A., Ciljevi – kompetencije učitelja i vaspitača, Vršac: Viša škola za obrazovanje vaspitača, 90-105. Suzić, N. (2005). Pedagogija za XXI vijek, Banja Luka: TT-Centar Filipović, S. (2011). Metodika likovnog vaspitanja i obrazovanja, Beograd: Univerzitet umetnosti u Beogradu, Klett www.nps.gov.rs/wp-content/uploads/2011/04/standardi-nastavnika_cir.pdf, očitano 10.11.2015. https://akademija.uns.ac.rs/akreditacija/, očitano 10.04.2017. akademija.uns.ac.rs/wp-content/.../Prilog-1-Programski-sadrzaji-Metodika-AUNS.pdf, očitano 10.04.2017.

179

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE COMPETENCES OF THE ART TEACHER IN THE LIGHT OF CONTEMPORARY METHODIC PRACTICE

Milica Vojvodic 1, Sanja Filipovic 2 1 Academy of Arts in Novi Sad 2 Faculty of Fine Arts in Belgrade, Serbia

Abstract: A school teacher, a nursery teacher and a secondary school educator are key factors in the educational process. In the process of development of pedagogical thought various approaches and aspects in the professional preparation for the future have appeared and influenced our educational staff. Professional competences basically contain the question: what should the teacher know, understand and apply in accordance with the requirements of educational practice? The initial education that art pedagogues acquire at arts faculties plays an important role in enhancing their professional competences. An important place in this process is the methodology of art education and education, which aims at building and strengthening the competencies of students that are necessary for their successful inclusion in current educational practice. As an example of good academic practice in this paper of comparative analysis, one of the models of the modern methodical concept is realized at the art faculties in Serbia, which is an innovative study program of the Academy of Arts in Novi Sad, which follows modern pedagogical tendencies, while respecting the specifics of teaching practice in our educational environment. Key words: art pedagogue, competence, academic education, contemporary educational practice.

180

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 821 - 93 - 342:398 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 181 -186 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 01.02.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 04.02.2018 .

BASNA U VRTIĆU

Slađana Milenković Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i poslovne informatičare – Sirmijum Sremska Mitrovica, Srbija

Rezime: U radu će biti ukazano na značaj basne u srpskoj književnosti i na ulogu Dositeja Obradovića i Jovana Jovanovića Zmaja u razvoju te književne vrste, što implicira da je neophodno da se pokaže značaj književnosti za decu i njena velika uloga u razvoju govora dece predškolskog uzrasta. Cilj rada je da se analiziraju osobenosti basne kao književne vrste za decu i značaj basne u razvoju govora kao dela predškolskog programa u Srbiji. Zadaci rada su da se istakne basna kao neophodan segment rada vaspitača sa decom, kao i načini interpretacije basne u oblasti metodike razvoja govora. Ključne reči: basne, književnost za decu, razvoj govora.

BASNE Basna se ubraja među najstarije prozne vrste usmene književnosti, te je žanr koji traje kroz sve epohe, a traje i danas. To je takođe jedna od prvih narativnih formi sa kojima se deca susreću u detinjstvu. Posredstvom njih na lep način shvataju i prihvataju pravila sveta, ljudsku prirodu i njihovu međusobnu interakciju. ''Trenutak kada basna kao tvorevina prelazi iz domena mitskog mišljenja u području logičkog i umetničkog i dolazi do izražaja kao alegorijski apolog nemoguće je utvrditi.'' (Milošević, 1975: 269). Basna je kratka, poučna priča, u kojoj su životinje glavni junaci. Pripada realnom svetu i samo donekle podseća na bajku. Odnosi u njoj zasnivaju se na mudrom oprezu, dovitljivosti, nadmetanju i snalaženju. Po Lesingu, to je književno – umetnički tekst u kome je primenom moralnog stava pojedinačni slučaj ispričan kao stvaran. Vigotski kaže da je radnja u basni stvarnost dobrovoljne halucinacije u koju se dobrovoljno postavlja čitalac. Najčešći nosioci radnje u basni su životinje. Prikazane su antropomorfno i stvaraju utisak odvojenosti od stvarnosti (Milenković, 2010: 65). Iako su kratke književne tvorevine, često imaju jasno izraženu dramsku strukturu: zaplet, kulminaciju i rasplet (RKT, 1985: 117). Moralna pouka data je neposredno nakon fabule ili je u nju uključena.

U srpskoj književnosti, kao i kod većine evropskih naroda, basna je malo sakupljana i ostala je skrivena među drugim književnim vrstama. Tek u 19. veku počinje se sa prevodima basni, a istovremeno se javlja originalna umetnička basna. Kod nas basna se

181

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' spominje kao asocijacija ili ilustracija u delima drugačije vrste. Zahvaljujući tekstovima iz knjiga i usmenom predanju, basna je ušla u naš narod i postala deo njega. Vuk Stefanović Karadžić je zapisao nekoliko priča koje bi se mogle svrstati u basne. Dositej Obradović najbimniju i najznačajniju knjigu izdaje u Lajpcigu 1788. godine, pod nazivom Basne. U vreme izdavanja ona je bila najčitanija srpska knjiga. Sadrži 160 basni. Više od dve trećine su prevodi Ezopovih basni, a ostale su prevodi rimskog pesnika Fedra, italijanskog humaniste Abstemiusa, zatim Lafontena i Lesinga. U prevođenju basni Dositej je sasvim slobodan. On je menjao njihovu sadržinu prilagođavajući ih našim čitaocima i našim prilikama. Vrednost ove knjige za našu književnost je u Dositejevim dodacima svakoj od njih, tj. u moralnim poukama. Dositej je toj strukturi dodao lične komentare, često opširnije od same basne i na taj način uspeo da prikaže moralna stanja i da da optimistične zaključke. Načinjao je nove teme i isticao ulogu žene u društvu. Cilj njegovih naravoučenija je da se realnošću, jednostavnošću, gipkošću i zanimljivošću nametnu čitaocu. U basni kao književnoj formi Dositej je našao najpogodniji način za ostvarivanje njegovih spisateljskih ciljeva. Svoju knjigu basni posvetio je pre svega mladima, nastojeći da im oplemeni duh, da ih podstakne da sami procenjuju dobro i zlo, da razmišljajući razlikuju laž od istine. Kada je reč o basnama u stihovima, neizbežno je pomenuti Jovana Jovanovića Zmaja. Slušajući i čitajući njegove pesmice deca se u najranijem detinjstvu upoznaju sa basnom. Deca vole njegove basne ne samo zbog životinja kao junaka, nego i zbog žive radnje, komike i humora. U Zmajevim basnama alegoričnost je jednostavna, pa dete u njima lako prepoznaje svoj svet i sebe u njemu. Životinje su personificirane karakterističnim postupcima i detaljima. Razumevanje je lakše zato što su prirodne osobine junaka već poznate. Životinje su prepoznatljive po osobinama: guska-neznalica i šeprtlja, mačak-umiljatost i prijateljstvo, žabe – nestalnost, pas – vernost. Zmaj nije negirao ovu simboliku, već ju je razvio, oživeo, uklopio u fabulu. Pojedini likovi u basnama razvijeni su do karakternih dimenzija i vrlo su bliski pesmama u kojima su izgrađeni tipovi pozitivnih i negativnih junaka. Najpoznatije pesme ovog tipa su: Pačija škola, Mačka ide mišu u svatove, Žabac i žaba, i mnoge druge. ''Basna, objedinjavajući estetske i etičke vrednosti, otkriva smisao i lepotu umetnosti, bez koje bi se čovečanstvo odavno okrenulo samo protiv sebe,'' (Samardžija, 2002: 38).

RAZVOJ KOMUNIKACIJE I GOVORA U VRTIĆU Prema strukturi programske osnove vaspitno-obrazovnog rada Emila Kamenova, postoje određeni ciljevi, zadaci i aktivnosti kojima se doprinosi aspektima razvoja dece u predškolskim ustanovama. To se odnosi na: fizički razvoj, socio-emocionalni i duhovni razvoj, kognitivni razvoj; razvoj logičko – matematičke strukture; upoznavanje sa vremenom, prostorom, kao i praktično korišćenje saznanja u životu i radu i razvoj komunikacije i stvaralaštva, koji uključuje: govorne, dramske, likovne, muzičke i plesne aktivnosti.

182

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Razvoj komunikacije i stvaralaštva kod dece predškolskog uzrasta posebno je značajan jer doprinosi uvođenju dece u svet umetnosti, estetike, komunikacije, kao i sticanju intuitivnih i metaforičkih iskustava i saznanja. Razviti pravilan govor kod deteta je jedna od osnovnih uloga kako roditelja tako i vaspitača. Predškolski period je posebno pogodan period za ove aktivnosti. Govor je važan deo ličnosti deteta, i kroz obradu kraćih književnih formi u vrtiću može se uspešno razviti i unaprediti. ''Pored mnogobrojnih praktičnih funkcija, govor poseduje i estetsku funkciju. Ona se ostvaruje ukoliko je govor misaono bogat, ubedljiv i tako organizovan da izaziva doživljaj lepoga. Estetska funkcija živog govora najviše se ispoljava u izražajnom čitanju, u recitovanju i oratorstvu, najtežem obliku monološkog vida govora, kao i u prigodnim besedama,'' (Ružić. 1981: 23). Estetska funkcija do izražaja dolazi i u svakodnevnom govoru, monološkom ili dijaloškom. Vaspitač, podsticanjem i obradom književnih dela, već u predškolskom uzrastu postavlja temelje za estetsko doživljavanje književnog dela, razvija i izoštrava kritički duh deteta i osposobljava ga da kasnije samostalno vrednuje pročitana književna dela. Sve to treba da doprinese stvaranju književnog ukusa kod deteta. Umetnička književnost obuhvata veoma širok krug dela, te se ona prema nekim svojim osobinama može podeliti i na uže oblasti. U tom smislu može se govoriti i o poučnoj ili didaktičkoj književnosti. Ona, pored umetničkih kvaliteta, ima i svoj poseban značaj: doprinosi ostvarivanju vaspitnih ciljeva. U Modelu B osnova programa vaspitno- obrazovnog rada sa predškolskom decom, dr Emil Kamenov ističe da je važno da vaspitač ostvari određene aktivnosti i ciljeve u okviru upoznavanja deteta sa književnošću i u pogledu negovanja ljubavi i interesovanja za književnost. U okviru upoznavanja deteta sa književnošću, značajno je ostvariti i ove ciljeve: sposobnost slušanja, razumevanja, doživljavanja i pamćenja onoga što se čita i priča (u početku uz očigledna sredstva a kasnije i bez toga), a zatim prepričavanje svojim rečima uz korišćenje književnih izraza i izražajnih sredstava kojima se koriste umetnička proza i poezija; sposobnost da se razlikuje glavni junak književnog dela, izrazi svoj odnos prema njemu, da se odredi žanr dela (priča, pesma, bajka, basna itd); (Kamenov, 2007: 34).

BASNA U FUNKCIJI RAZVOJA GOVORA Basna je književna vrsta sa kojom se dete najranije susreće, koja ga prati tokom života i često ostavlja najjače tragove. Upoznajući basnu dete saznaje sve ono što su narodi u prošlosti mislili o svetu koji ih okružuje, kako su predstavljali ljude iz svoje okoline, odnose u društvu, šta su želeli i za čim su težili (Milenković, 2017: 170). Da bi rad na basni bio uspešan, potrebno je da oni koji prezentuju basnu deci (vaspitači, učitelji, roditelji) izvrše pravi izbor basni. Znači da treba da odaberu one basne koje svojom misaonošću nisu previše duboke i u kojima tema pisanja nisu složena pitanja međuljudskih odnosa. U toku rada sa decom na basni ne treba insistirati na shvatanju basne u potpunosti, već samo onoliko koliko njen sadržaj deca mogu da vežu za svoje skromno iskustvo. ''Četiri

183

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' momenta su bitna kada je u pitanju odnos deteta i basne: Prvo, basne su kratke književne strukture, a dete čija je pažnja nestalna teško prati opširne tekstove. Drugo, glavni likovi u basnama su životinje, a one su omiljeni dečji junaci. Treće, basne često imaju dramski intenzitet, one su po pravilu drame u malom, a ne treba posebno isticati koliko deca vole akcije i dramske sukobe. Neka deca neće možda basnu potpuno shvatiti, niti je prepričati, ali će je bez velikih teškoća odglumiti. Četvrto, svaka basna nosi u sebi neku životnu istinu, neku prirodnu zakonitost saznanja. Sva ta saznanja nisu pristupčna deci, ona ih neće odmah moći otkriti, u početku će ih samo naslutiti. Ali i to je dovoljno, jer pravo i dublje značenje otkriće im život kasnije'' (Maljković, 2007: 74). Prilikom interpretacije basne u radu sa decom predškolskog, pa i mlađeg školskog uzrasta, ne bi trebalo pouku posebno izdvajati iz ukupnog umetničkog doživljaja basne kao celine. Tumačenje pouke ne sme se odvajati od teksta basne, naprotiv, treba je spontano uklopiti tokom doživljajne interpretacije pojedinih elemenata umetničke strukture. Od dece ne treba tražiti da pronađu rečenicu u tekstu kojom je iskazana pouka, već ih upućivati da je pronalaze i povezuju sa ličnim iskustvima ili ljudima, događajima i situacijama koje su im poznate. Deca na predškolskom uzrastu su pod uticajem moralnih vrednosti koje postoje u stavovima sredine koja ga okružuje. Prihvataju i cene opšteprihvaćene vrednosti. ''Valja imati u vidu da se idejno bogatstvo književnog dela ne zasiva samo na etičkim, patriotskim i praktičnim životnim porukama. Ona obuhvata i niz pobuda koje su usmerene prema razvijanju i bogaćenju životnog, umetničkog i jezičkog senzibiliteta kod čitalaca. Vaspitanje čula, kultivisanje ukusa, razvijanje mašte, podsticanje na kreativnost, širenje saznajnih vidika-sve su to ideje koje su imanentne književnoj umetnosti.'' (Nikolić, 1988: 230) Dečji doživljaji književnog dela prvenstveno zavise od njihovih interesovanja. Ispitivanja interesovanja dece za književnost obavljaju se vrlo retko, upravo zbog ograničenja koja potiču od psihofizičkih sposobnosti ispitanika. U istraživanju pod nazivom ''Deca i masovna kultura'' (Rosandić, Ignjatović, Stojić, 1973), došlo se do podataka da je omiljeni žanr dece predškolskog i mlađeg školskog uzrasta basna. Kazivanje basne treba propratiti adekvatnim sredstvima u posebno pripremljenom ambijentu. Vaspitač treba da podstiče i motiviše decu na aktivnost, uvažava njihova mišljenja i predloge (Milenković, 2012: 87). Na taj način pričanje pretvara u stvaralačku igru. Završni deo aktivnosti koristi se za upotpunjavanje sadržaja basne, proveru usvojenosti sadržaja kroz igru i korelaciju sa drugim oblastima. Vaspitač treba da je dobro upoznat sa sadržajem basne. Poželjna je dobra opremljenost didaktičkim sredstvima, kao i pažljivo biranje metoda rada. Potrebno je uložiti maksimalne napore u demonstraciju i kazivanje basne, kako bi se deca motivisala i aktivno učestvovala. Na taj način vaspitač će priču pretvoriti u igru, a deca će bolje shvatiti suštinu likova i motive njihovih postupaka. Basne koje su pisane u dijaloškoj formi su deci veoma zanimljive za demonstraciju. Oni će se uživeti u svoje uloge jer do izražaja dolazi i njihova mašta. Basna je tesno povezana sa životnom praksom i svaka njena pouka je istinita. Očigledno je koliki je u svemu tome vaspitni značaj, jer je za srećan život mladih ljudi presudno ih naučiti da spoznaju dobre i

184

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' loše strane života, da bi u svakom trenutku mogli da postupe pametno. To i žele da postignu svi basnopisci kada svojim basnama uče decu da razlikuju dobro od lošeg, istinu od laži i poštenje od licemerja. Basna je kritika ljudskih mana, ona na fin i suptilan način ismeva glupost, lenjost, oholost i ograničenost, a hvali i nagrađuje iskrenost, poštenje i istrajnost. Ovde prikazujemo jedan mogući model po kome se obrađuje basna:

 Pripremni razgovor  Najava usmerene aktivnosti  Izražajno čitanje ili pričanje basne  Razgovor o doživljaju  Analiza tematske građe  Likovi životinja  Upoređivanje osobina ljudi sa osobinama životinja  Odvajanje realnog od izmišljenog  Analogija sa životinjama  Uopštavanje  Samostalni i stvaralački rad dece  Likovni zadatak U korelaciji sa drugim oblicima rada basna pruža vaspitaču neograničene mogućnosti. Kroz basnu možemo predstaviti deci osnovne matematičke pojmove, kao i ispred, iza, levo, desno itd. Likovno obrazovanje može da obuhvati ilustraciju junaka basne ili scene koje su se najviše svidele ili ostavile najjači utisak. Kad je reč o fizičkom vaspitanju možemo oponašati hod date životinje i sve pretvoriti u vrlo zanimljivu fizičku aktivnost. Stvaralačka interpretacija basne u vrtiću pruža neograničene mogućnosti rada na razvoju govora dece. Sadržaj basni prikladan je za sve dečje aktivnosti i na svakom mestu (radna soba, dvorište, izlet, šetnja). Pogodna je za vežbanje osnovnih elemenata govora, njegovih komponenata i osobina dobrog govorenja (Šain, 2013: 101). Da bi to postigao, vaspitač treba da kombinuje različite oblike rada prilikom brade basne u dečjem vrtiću. Naizmenično treba da budu zastupljene govorne igre, govorno stvaralaštvo, govor u igrama po ulogama i govorne vežbe. Basne decu i ljude podstiču na razmišljanje o životu i svetu oko nas konačno o samom sebi. One nam govore da na svetu postoje ne samo ružne već i lepe stvari za koje se treba boriti, ceniti i čuvati. Mnogi slušaoci i čitaoci će ovako umeti da nauče o dobroti, ljubavi i sreći. U tome je najveća vaspitno-obrazovna vrednost basni.

185

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA Kamenov, E. (2007). Opšte osnove predškolskog programa, Model B, Novi Sad: Dragon Milošević, Đorđević, N. (1975). Narodna književnost, Beograd Maljković, M. (2007). Basna – lektira mudrosti, Novi Sad: Zmaj Milenković, S. (2017). Basna u antici i danas, u Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa Antika kao inspiracija i predmet istraživanja kroz milenije, Beograd: Društvo za antičke studije Srbije, str. 165-174. Milenković, S. (2010). Bajkovit svet detinjstva, Sremska Mitrovica: Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača Milenković, S. (2012). Metodika razvoja govora, izmenjeno izdanje Sremska Mitrovica: Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača Nikolić, M. (1988). Književno delo u nastavnoj praksi, Beograd: Naučna knjiga Obradović, D. (1963). Basne, Prosveta: Beograd Rečnik književnih termina (1985). Beograd: Nolit Ružić, Ž. (1981). Osnove kulture govora, Beograd: Pedagoška akademija Samardžija, S. (2002). Narodne basne i priče o životinjama, Beograd Šain, M., Čarapić, S. (2013). Korak po korak 3, Beograd: Kreativni centar

FABLE IN KINDERGARTENS

Sladjana Milenkovic Preschool Teacher Training and Business Informatics College – Sirmium Sremska Mitrovica, Serbia

Abstract: The paper will point out the significance of fables in Serbian literature and the role of Dositej Obradović and Jovan Jovanović Zmaj in the development of this literary type, which implies that it is necessary to show the importance of literature for children and its great role in the development of speech of children of preschool age. The aim of the paper is to analyze the peculiarities of the fable as a literary type for children and the importance of fable in the development of speech as part of the preschool program in Serbia. The tasks of the paper are to emphasize the fable as a necessary part of the work of preschool teachers with children, as well as the methods of interpreting the fable in the field of speech development methodology. Key words: fables, children`s literature, speech development.

186

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 159.922.72 - 053.4 159.95 - 053.4 373.2.03 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 187 - 195 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 20.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 20.12.2017 .

NTC SISTEM UČENJA NA PREDŠKOLSKOM UZRASTU

Slavica Kostić, Tamara Popadić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera – Subotica, Srbija

Rezime: U svetu je odavno shvaćeno da od trenutnog stanja u školama i obrazovnom sistemu, zavisi razvoj za narednih dvadeset godina. Naime, deca od dvanaest do petnaest godina će za tih dvadeset godina postati (ili neće) produktivna, i od njih će zavisiti ekonomski razvoj zemlje i društva. Danas se nalazimo u vremenu kada nam je toliko informacija dostupno, da često ni ne znamo šta bismo sa njima. Sve se manje trudimo da nešto zaista razumemo ili upamtimo, iako nam je svaka informacija na dohvat ruke. Više nije problem saznati. Problem postaje istinsko razumevanje, povezivanje i korišćenje informacija na način na koji je moguće unaprediti kako sebe, tako i društvo u kom živimo. Znači funkcionalno znanje, a ne repetitivno (učenje napamet), jeste ono koje omogućava snalaženje u novonastalim situacijama i ono se razvija onda, kada se od dece zahteva da razmišljaju. Upravo zbog toga je značajan NTC sistem učenja koji je namenjen za rad sa decom predškolskog i školskog uzrasta, ali svakako i za edukaciju roditelja. Ovaj program ima za cilj da pomogne i održi razvoj bioloških potencijala deteta, podstičući pri tome misaonu aktivnost, razvoj intelektualnih i kreativnih sposobnosti, razvoj intelektualnog i stvaralačkog mišljenja, kao i otkrivanju darovite dece. Ovom metodom se podstiče povećavanje broja sinapsi u mozgu, čime se razvijaju intelektualne sposobnosti. NTC sistem obuhvata razvoj akomodacije, igre preskakanja, razvoj koordinacije pokreta i motorike, igre rotacije, igre preskakanja, razvoj fine motorike i grafomotorike, razvoj brzine razmišljanja i zaključivanja, učenje apstraktnih simbola, virtuelnu klasifikaciju, serijaciju, analogiju i asocijaciju, povezivanje apstraktnih simbola i zagonetne priče i pitanja. Ključne reči: NTC sistem, repetitivno znanje, funkcionalno znanje, sinapse, darovitost.

ŠTA JE NTC SISTEM? NTC sistem učenja (Nikola Tesla Centar – Natruring Talented Children) je specijalizovan program namenjen kako roditeljima, vaspitačima, nastavnicima, tako i deci predškolskog i školskog uzrasta. Ovaj program je rezultat dugogodišnjih istraživanja u oblasti razvoja kreativnog učenja i razmišljanja u kom su učestvovali brojni stručnjaci, neurofiziolozi, pedagozi, psiholozi, pedijatri i defektolozi iz Srbije, Italije, Češke, Singapura i SAD. Program se primenjuje u 15 država Evrope, uz podršku Ministarstva obrazovanja, UNICEF-a i obrazovnih institucija.

187

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Dr Ranko Rajović, lekar specijalista interne medicine koji se stručno bavi neuroendokrinologijom i REM fazom spavanja, osnivač je Mense Srbije i odseka za darovite NTC. Ovaj program učenja doveo ga je do pozicije Predsednika komiteta svetske Mense za darovitu decu, aktuelnog saradnika UNICEF-a za ranu edukaciju, kao i člana Borda direktora svetske Mense. Dr Ranko Rajović autor je dve knjige: ''IQ deteta i briga roditelja'' i ''Kako uspešno razvijati IQ deteta kroz igru'', u kojima se ističe značaj i roditelja i vaspitača u ranoj stimulaciji dece. Koautor ovog programa koji podstiče razvoj funkcionalnog znanja i kreativnog razmišljanja je naš književnik, pisac naučne fantastike i zagonetnih priča, Uroš Petrović, koji je od 2008-2013. godine bio predsednik Mense. NTC sistem učenja je specijalizovani edukativni program koji za cilj ima da potpomogne i održi razvoj bioloških potencijala deteta, podstičući misaonu aktivnost, razvoj intelektualnih i kreativnih sposobnosti, razvoj inteligencije i stvaralačkog mišljenja, te omogući da se otkrivaju darovita deca i ubrza njihov razvoj.

OSNOVE NTC SISTEMA UČENJA Ovaj program učenja polazi od toga da inteligencija deteta nije 100% nasledna (kako su psiholozi mislili pre 40 godina), već da ono što mi 100% nasleđujemo od roditelja jeste ustvari potencijal, odnosno broj nervnih ćelija i neurona. Intelektualne sposobnosti zavise od broja veza između tih nervnih ćelija, tzv. sinapsi. One se nalaze u kori velikog mozga tj. korteksu, koja je zadužena za kongitivne sposobnosti. Upravo na uspostavljanju tih veza i značaju njihovog ostvarivanja radili su strunjaci ''Nikola Tesla Centra''. Tako je i nastao NTC sistem učenja čiji je cilj da stimuliše mentalni razvoj dece, razvije koordinaciju pokreta i motorike, brzinu razmišljanja i zaključivanja. Na univerzitetu u Berkliju su dokazali da intelektualne sposobnosti zavise od ukupnog broja sinapsi, pa stoga sve aktivnosti koje povećavaju broj istih mogu da utiču na razvoj ukupnih sposobnosti svakog deteta. Najveći broj sinapsi, 50%, formira se do 5. godine života, 70% do 7. godine, i do 12. godine formira se 95% sinapsi, a kasnije se tokom života obnavlja 1-2%. Formiranje sinapsi i sazrevanje mozga poklapa se sa dužinom REM faze spavanja, koja je najduža upravo u ranom detinjstvu. Sve počinje upravo od samog rođenja deteta. Već tu, kako kaže Rajović, roditelji čine prvu veliku grešku. Ukoliko se rodi žensko dete, roditelji najčešće kupuju sve stvari roze boje, počev od odelca, ćebeta, posteljine, igračaka, pa čak i zidove sobe boje u tu boju, ili pak u plavu ukoliko je reč o dečaku. Još pre 20 godina je dokazano da prva velika stimulacija za formiranje sinapsi ide preko kontrasta. Beba skoro ništa i ne vidi prvih mesec dana sem kontrasta. Znači, već prvih mesec dana smanjujemo impulse u kori velikog mozga. Sledeću veliku grešku činimo kada dete krene da puzi, a roditeljima je mnogo komotnije da ga stave u ogradicu. Naime, gotova sva pomagala koja roditelji kupuju i koriste u podizanju svoje dece, praktično su kontraproduktivna. Oni gotovo hipnotisano kupuju sve za šta čuju da je dobro i udobno za njihovo novorođenče. Ni skupa kolica, ni šetalice, ni relaksatori zapravo neće doprineti zdravlju i intelektualnim sposobnostima, odnosno neće pomoći da se kod dece razviju one neophodne, za život tako važne veze neurona u mozgu, odnosno sinapse. Dete intuitivno radi vežbe koje stimulišu razvoj sinapsi, ali ga roditelji u tome sprečavaju, nesvesni da mu time nanose štetu. Neretko deca 188

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' vole da rašire ruke i da se vrte u krug, a roditelji to sprečavaju, jer se plaše da se dete ne udari. Isto tako, npr.deca vole da hodaju po ivičnjacima, a to je važna igra za održavanje ravnoteže, vole da skaču po nameštaju, penju se po drveću, a mi im branimo i plašimo se da će se povrediti. Današnja deca satima mogu da sede ispred televizora, za računarom ili pak leže i igraju igrice na mobilnom telefonu ili tabletu. Najbitnije regije u kori velikog mozga su regija za prste (naši prsti formiraju najveći broj sinapsi), kao i centar za govor, potom dolaze regija za vid, regije za ostala čula i druge regije. Ukoliko te regije nisu aktivne, dolazimo do situacije da mozak ima manje sinapsi u svim svojim regijama. U Srbiji po poslednjim istraživanjima (uzrast od 6 godina), dolazi se do saznanja da 40-50% dece ima poremećaj govora, 50% dece nema dobro razvijenu finu motoriku, 50% dece ima usporenu akomodaciju, a čak 70% dece imaju ravna stopala (pre 20 godina ovaj procenat se kretao od 10 do 14%, što se smatra genetskim). Znači, dolazimo do toga da je svaki deo mozga i korteksa oštećen, a to već dovodi do razvojnih smetnji kao što su disleksija, disgrafija, poremećaj pažnje, dislalija i diskalkulija i slično. Dakle, unutar mozga se odigrava borba za dominaciju među neuronima, stvaraju se nove veze između aktivnih neurona i novih komandnih puteva. Podstiče se razvoj važnih centara u mozgu i formira se čitava mreža novih puteva. Što je više stimulacija, to je više mreža. Oni neuroni koji nisu u upotrebi odumiru, što možemo videti i na primeru slepog dečaka. Naime, reč je o tome da je dete još kao beba imalo infekciju oka, a majka je želeći da ga zaštiti stavljala povez na njega i zatvarala ga. Taj povez stajao je na dečakovom oku i dete je upravo zbog toga ostalo slepo na to oko, pošto nisu stvarane sinapse, odnosno veze među neuronima odgovorne za vid na datom oku i pored fiziološki zdravog i neoštećenog organa. Značaj ranih iskustava vidi se iz mnogih primera, a posebno na nivou čitave populacije. Na primer, narod Maori izuzetno je muzikalan i postojalo je mišljenje da oni imaju neki poseban gen za muziku, ali kako takav gen ne postoji, dolazi se do zaključka da je posredi rana stimulacija i to prenatalana. Svaka trudna žena kod Maora, kad god bi uhvatila vremena, stavlja ruke na svoj stomak i peva bebi i čak je u obavezi da i sama iskomponuje svoju pesmu koju će detetu pevati. Isto tako je impresivan podatak da deca u Mongoliji već u 5. godini života imaju u svom rečniku 50 naziva samo za konja riđe boje, a eskimska deca mogu da razlikuju 20 nijansi bele boje. Stimulativno okruženje doprinosi razvoju velikog broja neuronskih puteva, što rezultira bogatom neuronskom mrežom, a to je presudno za kasnije ostvarivanje urođenih potencijala. Važnost prvih godina života i njihov značaj za razvoj novih veza među neuronima vidi se još po dva važna pokazatelja: povećanje potrošnje energije u mozgu, ali i dužina REM faze spavanja, koja je najduža upravo u ovom periodu života, a tokom koje dolazi do mijelinizacije tj.sazrevanja nervnih ćelija (Rajović, 2012).

189

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

REPETITIVNO I FUNKCIONALNO ZNANJE Repetitio est mater studiorum nije više primenljiva izreka i danas se repetitivni sistem ne smatra valjanim. Zanimljivo je da većina najtraženijih zanimanja danas pre samo jednu deceniju nije ni postojala. To znači da mi spremamo decu za zanimanja koja možda još ne postoje!? Upravo zato funkcija škole nije da deca uče napamet već da uče da razmišljaju, što je rak rana mnogih obrazovnih sistema pa i našeg. Detetu se daje uputstvo da lekciju pročita više puta i više dana uzastopce pa će tako naučiti. Ali mozak tako ne radi i onda dete ode u školu, naučilo je pesmicu napamet, čeka učiteljicu, sedi, ne pomera se, srce mu lupa kao ludo, a to je akutni stres. A mozak je organ za preživljavanje i ako smo u akutnom stresu mozak šalje poruku – beži. A gde da dete pobegne? Na kraju dolazi do toga da ono počne bežati iz škole. Što je najgore, ono što dete nauči na ovaj način, zaboravi se za 10 do 15 dana. Umesto reprodukcije sa decom je pre svega neophodno raditi paralelno procesuiranje, a to je sposobnost kada mozak može istovremeno da radi dve-tri operacije. Na prvom mestu to su misaone klasifikacije, a tek nakon toga idu asocijacije. Kada sve to spojimo dobijamo funkcionalno znanje odnosno upotrebno znanje od koga zavisi napredak kako pojedinca tako i zajednice.

REALIZACIJA NTC PROGRAMA NTC program realizuje se u malim grupama koje broje od 15 do 25 dece i ima tri faze: Prva faza programa podrazumeva dodatnu stimulaciju razvoja sinapsi. Ona obuhvata kineziološke aktivnosti, odnosno akomodaciju oka, rotaciju, ravnotežu i grafomotoričke vežbe. Kineziološke aktivnosti se odnose na motoričke sposobnosti, tačnije one sposobnosti deteta koje učestvuju u rešavanju motoričkih zadataka i uslovljavaju uspešno kretanje. One se ispoljavaju kako u jednostavnim tako i u složenim pokretima. Osnovni razlog svakodnevnog vežbanja i sprovođenja motoričkih aktivnosti jeste stimulacija neuronske mreže. Vežbe rotacije oko svoje ose veoma su značajne jer u izvođenju istih učestvuju: vestibularni aparat unutrašnjeg uha, struktura moždanog stabla, jedra velikog i malog mozga, treći, četvrti i peti kranijalni nerv (Rajović, 2012). Postoji niz vežbi iz ove grupe a neke od njih su: okretanje deteta oko sopstvene ose, igra ''ćorave bake'', okretanje obruča, trčanje po cik-cak linijama terena, okretanje u skoku i sl. Vežbe za ravnotežu isto kao i vežbe rotacije razvijaju veliki broj sinapsi i tu spadaju: razne igre prevrtanja i skaknja, hodanje po gredi, po pravim i krivim linijama sa knjigom na glavi, preskakanje niske grede, vežbe sa lastišem i igračkom koje uključuju preskakanje i dr. Što se tiče akomodacije oka bitno je istaći da se ona gotovo u potpunosti razvija do pete (sedme) godine života brzim pokretima oka, praćenjem predmeta, trčanjem. Zato je lopta idealno sredstvo za ove vežbe. Veoma važna za razvoj dodatnih sinapsi u mozgu pa samim tim i za razvoj detetovi potencijala je i grafomotorička sposobnost koja počinje sa razvojem na uzrastu od 18 meseci. Fina motorika je sposobnost vezana za precizne sitne pokrete rukom

190

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' uz održavanje dobre kordinacije prstiju i oka i ona je od suštinskog značaja za pisanje. Među vežbe za razvoj fine motorike spadaju: igre sa Lego materijalima, bockalice, plastelin, glina, klikeri, seckanje makazicama i mnoge druge. Druga faza programa odnosi se na stimulaciju razvoja asocijativnog mišljenja. Ona obuhvata: apstrahovanje i vizualizaciju, misaonu klasifikaciju i serijaciju, asocijacije i muziku. Apstraktni pojmovi se obično teže pamte, a da bi se ovaj proces olakšao isti se pretvaraju u konkretne (npr. njubav-srce, ideja-sijalica, pogled-oko i sl.). Odličan primer misaone klasifikacije je igra ''kaladont'', igra u kojoj je poslednja reč u rečenici prva u sledećoj i slično. Asocijativne mape predstavljaju grafički prokaz memorijskih tehnika tj. asocijacija. Tehnika pomaže da se na lakši način nauči pesmica ili lekcija pomoću slika, crteža, simbola i boja. Boje su izuzetno bitne jer povećavaju broj sinapsi koje učestvuju u procesu pamćenja. Svaka asocijativna tehnika predstavlja memorijsku tehniku, a ukoliko se prenese na papir dobije se mapa učenja. Deca ovo ne doživljavaju kao učenje nego kao igru, a dok crtaju i razmišljaju o asocijacijama mnogo lakše memorišu lekciju nego na uobičajeni, reprodiktivni način. Treća faza odnosi se na funkcionalno razmišljanje koje obuhvata zagonetne priče i zagonetna i problemska pitanja. Zagonetna pitanja i priče prave se da bi se omogućio minut ili dva intenzivnog razmišljanja, povezivanja i zaključivanja. Pri takvom pristupu dolazi se do evidentnog primera rane primene znanja i korišćenja podataka koji su dati i koji su već usvojeni za izvođenje zaključaka i sticanje znanja. Postupak je uspešan ako na postavljeno pitanje u grupnom radu na njega dobijemo odgovor posle više od šezdeset sekundi. Pitanje bi trebalo da izazove bar jedno povezivanje podataka i izvođenje jednog novog zaključka. Pravila za uspešno postavljanje pitanja su: 1. postavlja se pitanje na koje postoji samo jedan smisleni odgovor; 2. Izbegavaju se pitanja koja će izazvati samo puko nabrajanje; 3. bira se pitanje na koje može dati tačan odgovor i onaj koji nije imao sve podatke, već je pravilno upotrebio i povezao ono što zna i ono što je tek čuo. Primer loše formulisanog pitanja bio bi: Šta se događa sa lišćem u jesen? Dobro formulisano pitanje bi bilo: Čovek je hodao kroz šumu zatvornih očiju, a znao je da je jesen, kako?

PRIMERI IZ PRAKSE Predškolski i školski NTC program učenja sprovodi se u vrtićima i školama u Beogradu, Novom Sadu, Pančevu, Šapcu, Nišu, Subotici i još neki mestima, a Rajović očekuje da će u sledećih nekoliko godina većina vrtića i škola koristiti ovaj sistem učenja. Vaspitačice iz vrtića ''Kuća mašte'' u Beogradu koje su prošle kroz NTC obuku, kažu da su deca lako prihvatila ovaj sistem, jer sve uče i rade kroz igru. One kažu da to nije klasično učenje gde je tabla ispred vas i gde deca treba da zapamte ono što predavač prezentuje, već oni počinju sami da razmišljaju, a obrazovni kadar je tu da ih usmeri i podstakne. Od kada su uvele ovaj sistem učenja vasptačice kažu da više nema dosade i monotonije i vremena u kom deca ne znaju šta da rade. Stari sistem učenja je suvoparan, sve se uči po šablonu, pamti se besomučnim ponavljanjem, a kod NTC sistema sve ide

191

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' dosta lako i prirodno, kroz asocijacije. Kod dece je izražena koncentracija i radoznalost, oni i sami inprovizuju, smišljaju svoje igre i priče, povezuju stvari nekom njihovom logikom i na taj način pamte. Sve to utiče i na osećaj sigurnosti i slobode deteta. U daljem tekstu slede primeri vežbi kroz sve tri faze NTC programa za decu uzrasta od pet do sedam godina. 1. faza – vežbe akomodacije oka Raspored za vežbu i potrebna sredstva: decu podeliti u grupe od po tri deteta. Vijače. Tok i način sprovođenja vežbe: svaka grupa ima vijaču. Dva deteta okreću vijaču, a treće je preskače. Deca prvo preskaču vijaču sunožno napred (licem ka vijači). Napomena i predlozi: važno je da deca ne okreću vijaču prebrzo i previsoko. 1. faza – vežbe rotacije Raspored za vežbu i potrebna sredstva: decu rasporediti po celoj prostoriji tako da su odmaknuti jedno od drugog za dužinu raspona ruku. Tok i način sprovođenja vežbe: svako dete treba da pokuša da se iz mesta okrene za 360 stepeni. Neophodno je da dete napravi blagi čučanj i sa tako povijenim kolenima načini odraz u visinu i stranu koju hoće. Ruke su povijene u laktovima. Zamah ruke ide odozdo ka gore. Pri odrazu, a i dok je telo u vazduhu kukove treba ''gurati'' u stranu na koju se dete okreće. Napomena i predlozi: treba doskočiti sa obe noge istovremeno i pri tome zadržati ravnotežu. Vežbu ponavljati u trajanju od 2-3 minute. 1. faza – vežbe ravnoteže Raspored za vežbu i potrebna sredstva: rasporediti decu duž širine cele prostorije u kolone. Tok i način sprovođenja vežbe: sunožnim poskocima unapred (jedan skok levo, jedan desno) deca treba da stignu do suprotne strane sale. Deca treba da se kreću sunožnim poskocima cik-cak, ne dužim od širine ramena i da pri tome zadrže ravnotežu kod svakog doskoka. Stopala treba da budu spojena sve vreme. Napomena i predlozi: obavezno rasporediti decu na bezbedno rastojanje. Važno je da pogled bude pravo i položaj glave podignut. 1. faza – grafomotoričke vežbe Neke od korisnih igara za razvoj grafomotorike su: zakopčavanje i otkopčavanje dugmadi, vezivanje pertli, mešenje testa, bockalice, savijanje i seckanje papira, ređanje kocaka, slagalice, klikeri i sl.

192

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

2. faza – vežbe za prepoznavanje apstraktnih pojmova U prvim mesecima primene programa deci se pokazuju prepoznatljivi apstraktni simboli i vežbaju se svakog dana, a to mogu biti: zastave, marke automobila, razni proizvodi. Kada deca ovladaju određenim brojem zastava, može se preći na asocijacije. Deci se pokazuju zastave država, a oni pronalaze i otkrivaju asocijacije za te države, kao što su karakteristične osobine, način života, sport, muzika i dr. Vežba ''čaralice'' – na sto ili pod se prospu kartice sa aplikacijama zastava, marki automobila, a potom deca izvlače kartice i kroz pitanja uče da prepoznaju zastave i druge apstraktne simbole. 2. faza – vežbe zamišljanja, serijacije i klasifikacije Vežba pronalaženja zastava koje su slične po nečemu ili vežba tipa ''isključi trećeg'' kao npr. dve zastave na sebi imaju zvezdice, treća nema. 2. faza – vežbe asocijacije i analogije Vežba slagalice karte Evrope sa zastavama svih država. 2. faza – muzika Vežba: slušati kompoziciju ''Labudovo jezero'' od P. I. Čajkovskog. Prilikom slušanja stimulisati ''aktivno slušanje muzike''. 3. faza – zagonetna pitanja i priče Loše formulisano pitanje: Šta se događa sa lišćem u jesen? Podatak: U jesen lišće opada. Predlog dobro formulisanog pitanja: Čovek je hodao kroz šumu zatvorenih očiju, a znao je da je jesen. Kako? Loše formulisano pitanje: Šta puž ima osim kućice? U čemu živi puž? Podatak: Puž ima glavu, stopalo, ljušturu i on živi u kućici. Predlog dobro formulisanog pitanja: Ko ima stopalo, svuda ide, a nema noge? Ko ide svuda, a ne izlazi iz kućice? (Rajović, 2012).

ZAKLJUČAK Naučna istraživanja pokazala su da inteligencija ne zavisi samo od genetskog potencijala već i od broja veza koje postoje među neuronima tj. sinapsi. U predškolskom uzrastu brzina stvaranja veza između neurona neuporedivo je veća nego posle sedme godine. Sazrevanje mozga je intenzivno u najranijem periodu detinjstva i preko 50% je završeno već do 4-5 godine. Upravo odatle i značaj rane stimulacije dece kako bi ona mogla da se razvijaju na najbolji mogući način. Roditeljski uticaj na razvoj broja sinapsi njihovog mališana moguć je već od dana rođenja i dete treba da ima stimulativnu sredinu u svakoj

193

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' fazi razvoja. Mnogi roditelji ne shvataju značaj razgovora sa bebom i to odlažu za kasnije, ne znajući da deca do dve godine jezik mogu da uče od drugih ljudi, a ne preko TV-a, tableta ili mobilnog telefona. Roditelji takođe treba da znaju da deci nisu neophodne razne stolice za relaksaciju, ogradice i slična pomagala, jer su upravo to sredstva koja sputavaju razvoj deteta. Svakako da je potrebno pomagati deci, ali u tome ne treba preterivati. Odrasli sve češće odrađuju poslove umesto dece, pod izgovorom da se deca ne muče, ne povrede, da im ugode i tako pokazuju svoju ljubav ne shvatajući koliko zapravo štete deci. I roditelji i vaspitači moraju znati da deca igrajući se mnogo brže i lakše uče i usvajaju nove pojmove. Zato, da bi nam deca izrasla u kreativne osobe, koje će znati da razmišljaju i snalaze se u životu, neophodno je da što više stimulišemo njihov razvoj, počev od najranijeg uzrasta.

LITERATURA Kamenov, E. (1986). Intelektualno vaspitanje kroz igru; ZUNS; Beograd; Svjetlost; Sarajevo. Rajović, R. (2012). Kako uspešno razvijati IQ deteta kroz igru; Smart production; Novi Sad. Rajović, R. (2015). Funkcionalno znanje prioritet XXI veka; Master centar; Novi Sad. http://ntcucenje.com/razvoj-inteligencije-kroz-govor/ Preuzeto 15.12.2017. http://www.mensa.rs Preuzeto 18.12.2017.

194

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

NTC LEARNING SYSTEM AT PRESCHOOL AGE

Slavica Kostic, Tamara Popadic College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica, Serbia

Abstract: The world has long recognized that the current situation in schools and the education system depends on the development for the next twenty years. The children of twelve to fifteen years to twenty years for these to become (or not) productive, and they will depend on the economic development of the country and society. We are in a time when we have so much information available that we often do not even know what to with them. We rarely really try to understand or remember something, even though every information is at our fingertips. It is no longer a problem to find something out. The problem becomes a true understanding, connection and use of the information on the manner in which it is possible to improve both themselves and the society in which we live. The functional knowledge and not repetitive one (role learning), is one that allows coping with new situations and it develops then, when it demands of the children to think. This is the importance of the NTC learning system that is designed to work with children of preschool and school age, but certainly for the education of parents, too. This program aims to help develop and maintain the biological potential of the child, thereby encouraging the cognitive activity, the development of intellectual and creative abilities, development of intellectual and creative thinking, as well as discovering gifted children. This method encourages the increase in the number of synapses in the brain, which develop intellectual abilities. NTC system includes the development of accommodation, the game skips the development of coordination and motor skills, games rotation games skipping, develop fine motor skills and graphomotorics, development speed of thinking and reasoning, learning abstract symbols, virtual classification, analogy and association, combining abstract symbols and mysterious stories and questions. Key words: NTC system, repetitive skills, functional skills, synapse talent.

195

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 371.3::811.163.41'36 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 196 -202 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 30.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 05.02.2018.

ODNOS LEKSIKE I GRAMATIKE U NASTAVI SRPSKOG KAO STRANOG JEZIKA

Suzana Jovanović Gimnazija Pirot, Srbija

Rezime: U ovom radu bavimo se odnosom leksike i gramatike u nastavi srpskog kao stranog jezika. Ističemo da je na početku učenja srpskog kao stranog jezika odnos leksike i gramatike u blagoj nesrazmeri u korist leksike, jer svako ko uči novi jezik mora imati određeni fond reči kako bi pravio najjednostavnije rečenice. Kako učenje napreduje, tako se nesrazmera pomera u korist gramatike, jer je učenik dovoljno osposobljen da samostalno usvaja nove reči. Kada već poseduje odgovarajuće znanje iz gramatike i zadovoljavajući vokabular, u nastavi treba da podjednako budu zastupljeni i leksika i gramatika, jer će samo na taj način, učenik i dalje razvijati svoju jezičku kompetenciju. Cilj našeg rada je da ukaže da bez naučene gramatike nema leksičke funkcionalnosti i obrnuto. Odnosno, najbolja je ona nastava srpskog jezika kao stranog koja je zasnovana na usvajanju i leksike i gramatike. Ključne reči: leksika, gramatika, usvajanje novih reči, kontekst, postupno učenje.

ISKUSTVA U NASTAVI SRPSKOG KAO STRANOG JEZIKA Institucionalizovana nastava stranih jezika postoji praktično od kada postoji i školstvo u modernom smislu reči, dok glotodidaktika, kao teorija učenja i nastave stranog jezika, ima relativno kratku istoriju. Šezdesetih godina 20. veka na univerzitetima u Srbiji otpočinju sistematska naučna istraživanja koja za predmet imaju određene aspekte nastave i učenja stranog jezika. Kada je u pitanju srpski jezik kao strani, on je institucionalizovano počeo da se izučava kod nas od 1986. kada se osniva Centar za srpski jezik kao strani pri Filološkom fakultetu u Beogradu. Od samog početka učenja srpskog jezika kao stranog jedno od osnovnih pitanja je kako načiniti dobar balans između učenja gramatike i leksike i mogu li se ova dva krupna plana razdvojiti. Leksički sistem je najzančajnija komponenta svakog praktičnog kursa stranog jezika. U zavisnosti od tipa kursa može varirati zastupljenost leksike – na intenzivnim kursevima u prvom planu je leksički materijal.

196

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Ksenija Končarević (Končarević, 2004: 146) navodi da su glavni kriterijumi za procenjivanje nivoa vladanja leksikom pravilnost i idiomatičnost u upotrebi reči i pravilno razumevanje govora na stranom jeziku. Ovi kriterijumi bi trebalo da budu primarni prilikom sprovođenja nastave srpskog jezika kao stranog, bilo da je reč o grupnom ili individualnom učenju. Značajno je pomenuti da se u školskoj praksi često prave ustupci na račun pravilnosti , bilo da je u pitanju leksika ili gramatika, a sve u cilju prevazilaženja psihološke barijere i podsticanja sposobnosti u govoru. Takođe, leksika ne treba da se uči pukim ponavljanjem, izolovano i mehanički; moguće je da će učenik zapamtiti na jednom času nekoliko reči i sintagmi, ali taj fond ostaje pasivan ukoliko ne dođe do povezivanja reči i njihove upotrebe u rečenici, a to se može postići samo sistematskim vežbanjima. Iz tog razloga su vrlo značajna leksički pristup, o čemu je prvi pisao Majkl Luis u knjiži ''The Lexical Approach''. Pored leksike značajan segment u učenju srpskog jezika kao stranog predstavlja i učenje gramatike. ''Tokom istorije učenja stranih jezika gramatički metod je bio najdominantniji metod. U osnovi se ogledao u tome da uvežbava intelektualne sposobnosti učenika'' (Vučo, 2010: 200). Ovaj metod nastao je po uzoru na metodičke pristupe koji su koristili u učenju klasičnih jezika. ''S obzirom na njihov status mrtvih jezika oni su se učili s jednim suštiskim ciljem – osposobljavanje za čitanje izvornih tekstova na ovim jezicima'' (Durbaba, 2011: 93). Stoga se i nastava ovih jezika temeljila na obradi književnih tekstova sačuvanih iz antičkog perioda i učenju gramatike. Durbaba navodi da je sa pojavom učenja stranih jezika u školama na njih prenet i metodički habitus – najstariji sačuvani udžbenici svedoče da su lekcije obuhvatale uvodni tekst, prikaz gramatičkog pravila koje se u njemu tretira kao i određeni broj rečenica koje su se prevodile na strani jezik ili sa stranog na maternji. Može se zaključiti da je nastava bila zasnovana isključivo na pisanom jeziku, dok se usmenoj upotrebi govora poklanjalo vrlo malo pažnje. Neki od elemenata ovog metoda su prisutni i danas u nastavi stranih jezika, samim tim i u nastavi srpskog kao stranog. Udžbenik Slavne Babić (Babić, 1989) ''Serbo-croation for foreingers'' ide korak dalje. Uvodi leksički fond paralelno sa gramatičkim dajući gramatička i leksička objašnjenja i vežbanja, koja kao i kod Ćorića (Ćosić, 2008) obuhvataju i polje leksike i polje gramatike. Nedostatak ovog udžbenika je što je pisan na engleskom i što su objašnjenja, pre svega gramatička pojašnjena na tom jeziku. Tek sa Azbukumovim udžbenikom ''Učimo srpski'' (Milićević Dobromirov, Novković Adžaip, 2013) i udžbenikom Instituta za strane jezike iz Beograda pod nazivom ''Srpski jezik – početni tečaj za strance'' imamo znatno bolju situaciju. Oni su zasnovani na primeni principa funkcionalne gramatike koji podrazumeva objedinjavanje morfoloških, tvorbenih, sintaksičkih i semantičkih niovoa. U oba udžbenika se polazi od polja leksike koja je neophodna za komunikaciju, preko određenih gramatičkih pravila koja su jasno izdvojena i grfički uobličena, do vežbanja koja obuhvataju pre svega leksički, a potom gramatički plan.

197

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Važno je pomenuti da ''leksika i pored toga što ima dominantan položaj u procesu učenja (srpskog jezika) stranog jezika, često biva izabrana bez zadovoljenja osnovnih kriterijuma potrebnosti ili pogrešno upotrebljena u kontekstu'' (Krajišnik, 2011: 130). Vesna Krajišnik zaključuje da su ovi problemi vidni i udžbenicima za srpski jezik kao strani, ali i na kursevima. Da bi se zadovoljio aspekt funkcionalnosti bilo bi dobro da se uvek prati potreba leksike svih studenata ili učenika, i da se na osnovu tih aspekata određena leksika uvrštava aktivno u učenje srpskog jezika kao stranog. Princip kontekstualizacije usko je povezan sa lingvokulturološkim pristupom u učenju srpskog jezika kao stranog. Dosad je on neprimetno provlačen kroz sadržaj nastave, a prof. Rajna Dragićević u tematskom zborniku Srpski jezik kao strani u radu pod naslovom ''Lingvokulturološki pristup u nastavi srpkog jezika kao stranog'' (Dragićević, 2011: 35), predlaže veće poklanjanje pažnje ovom pristupu u nastavi srpskog jezika kao stranog. Prema njenim rečima, prvi korak bi bio izdvajanje nacionalno specifičnih lingvokulturološih segmenata srpskog jezika, a drugi – osmišljeno unošenje tih segmenata u nastavu srpskog jezika.

ZNAČAJ KONTEKSTA PRI UČENJU LEKSIKE Ko kreće da uči jezik, teško može brzo da dostigne poželjan fond reči izvornog govornika (oko 10.000), ali ''moramo imati na umu činjenicu da se jedna reč smatra naučenom i usvojenom tek kada smo u stanju da je samostalno upotrebimo, kako u kontekstu, tako i izvan njega'' (Vučo, Durbaba, 2013: 339). Na početnom nivou učenja srpskog jezika kao stranog, ponekad problem mogu da predstavljaju i prisvojne zamenice i njihovo slaganje sa imenicom u rečenici. Učenici vrlo teško razlikuju zamenicu njegov/njen, zvuči previše slično i dugo vremena im je potrebno da razlikuju šta pripada muškom, a šta ženskom rodu. Zato nije loše propratiti učenje prisvojnih zamenica sa slikama na kojima će uz oblike zamenice njegov biti neki tipično ''muški'' predmeti kao što su šešir, kravata ili odelo, a uz oblik zamenice njen ''ženski'' (ruž, tašna, ogledalo). Korisno je da se u jednoj rečenici sa prisvojnom zamenicom koristi i što više opisnih prideva i tako proširuje fond reči i vežba slaganje zamenica i prideva uz imenicu: ''Ovo je njeno lepo, malo, novo ogledalo.'' Kada se uče novi opisni pridevi u lekciji, nastavnik treba da na tabli napiše pridev u muškom rodu jednine, a da od učenika zatraži da mu naprave rečenice koristeći ostale oblike prideva. Na primer, ako je zadati pridev ''lep'', učenici će praviti proste rečenice kao što su: ''Pas je lep, ali je i mačka lepa. I ptice su lepe, kao što su i konji lepi. Životinje su lepe…'' Bolje je odmah upotrebiti oblike u rečenicama, jer pisanje svih oblika na tabli tokom časa oduzima mnogo vremena, a i korisnije je za pamćenje, jer ''sa psihološke tačke

198

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' gledišta, postoje tri osnovna procesa uz pomoć kojih dolazi do pamćenja leksike. Naime, da bismo uopšte poželeli da naučimo neku reč, moramo prvo da je primetimo, potom da na nju naiđemo još neki put i da je pri tome ponovo prepoznamo, da bismo je najzad i upotrebili na kreativan način, samostalno i drugačije nego što je bila upotrebljena pri našim ranijim susretima sa njom'' (Vučo, Durbaba, 2013: 339). Veoma je važno da nastavnik može da prepozna ''motivisanu grešku'', jer će tako ustanoviti zašto neki učenik uporno greši u pojedinim rečeničnim konstrukcijama. Određeni broj učenika čiji je maternji jezik engleski, a koji uče srpski jezik kao strani (niži srednji nivo) konstantno je umesto rečenice ''Ne znam da li to mogu da uradim'' govorio ''Ne znam ako to mogu da uradim.'' Oni su u rečniku našli da srpska reč ''ako'' korespondira sa engleskom rečju ''if''. Ovakvi slučajevi su pokazatelj koliko je opasno zapamtiti samo značenje neke izolovane reči, bez konkretnog primera kako se ta reč upotrebljava u kontekstu.

UČENJE GLAGOLA U SRPSKOM JEZIKU Kada se kreće sa učenjem glagola srpskog jezika, u mnogim knjigama za učenje srpskog kao stranog jezika daju se oblici prvog lica jednine i trećeg lica množine prezenta i nastavnici prate taj model kada se uče značenja novih glagola. Već je rečeno da je mnogima koji uče neki strani jezik vizuelni momenat izuzetno bitan, pa se tako uz infinitiv mnogih glagola mogu staviti slike koje prikazuju tu radnju. Vizuelnim prikazom skreće se fokus sa leksike na gramatiku i ne gubi se vreme na zapisivanje prevoda. Slično kao i sa opisnim pridevima, umesto da se pišu svi oblici nekog glagola, mogu se prikazati kroz tekst u dijaloškom obliku:

GLAGOL ''UČITI'': - Da li učiš srpski jezik? - Da, učim srpski jezik. - Da li je srpski jezik težak? - Da, jeste težak. Gramatika je mnogo teška. - Da li i tvoja sestra uči srpski? - Da, mi često učimo zajedno. - Da li je interesantno kada učite zajedno? - Ponekad jeste, ponekad nije. Ona uči mnogo brzo. - Da li i tvoji prijatelji, Ana i Marko uče srpski jezik? - Ne, ne uče srpski. Ana uči ruski jezik, a Marko italijanski.

Potrebno je neprekidno ponavljanje svega naučenog, ali kroz kontekst, kako učenici ne bi pojedinačno ponavljali svaku naučenu reč, budući da ''upravo ta isključiva usredsređenost na oblik može predstavljati najveću opasnost, jer nas može odvesti u pogrešnom pravcu. To se vrlo često dešava učenicima čiji je maternji jezik veoma sličan

199

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' jeziku koji uče, jer se isuviše oslanjaju na oblik reči koji ih podseća na neku reč iz maternjeg jezika, što zapravo može biti vrlo varljivo'' (Vučo, Durbaba, 2013: 343). Specifični su i odrični oblici u srpskom jeziku, zbog tolikog broja ponavljanja koji je često stran govornicima drugih jezika. Na primer, rečenica ''Ja nikad ne pijem kafu'' zahteva dodatnu negaciju, dok bi na engleskom glasila ''I never drink coffee''. Obično je potrebno mnogo vežbe da bi učenici stranci usvojili ovakvu jezičku konstrukciju, a posebno ako se u trenutku učenja ne nalaze na srpskom govornom području.

RED REČI U SRPSKOM JEZIKU Činjenica da se kroz glagol u srpskom jeziku može iščitati i subjekat (iako se ispusti i zamenica na primer), pokazuje da je srpski jezik veoma fleksibilan u rečeničnim konstrukcijama, odnosno postoji slobodan red reči od kojih je svaka reč punopravna. To možemo videti na primeru proste rečenice koja se može napisati na šest različitih načina, a da ne promeni značenje: 1. ''Marko jede kolač.'' 2. ''Marko kolač jede.'' 3. ''Kolač Marko jede.'' 4. ''Kolač jede Marko.'' 5. ''Jede Marko kolač.'' 6. ''Jede kolač Marko.'' Naravno, ne treba na početku učenja odmah ispisivati sve oblike, jer će to stvoriti konfuziju kod učenika, već napisati onu konstrukciju koja je govorniku nekog jezika najprirodnija. Na primer, ako je učenik sa engleskog govornog područja, njemu će najbliže zvučati prva ponuđena rečenica (''Marko jede kolač.''), odnosno konstrukcija SUBJEKAT+PREDIKAT+OBJEKAT. Red reči u rečenici komplikuje se kada su u pitanju povratni (refleksivni) glagoli zbog rečce ''se''. Zato je potrebno najpre objasniti šta predstavljaju ti glagoli, bez pomena o podeli na prave, uzajamno-povratne ili neprave povratne glagole, jer bi to samo stvorilo konfuziju. Fleksibilan red reči pomaže kod pisanja srpskog jezika i tu treba podsticati učenike, kao i kod konverzacije da koriste što više jednostavnih rečenica, jer će tako smanjiti mogućnost da pogreše i neće biti otpora prema pisanju. Pisanje je takođe vrlo važno i nezamenljivo u učenju bilo kojeg stranog jezika. Danas učenici izbegavaju pisanje, jer je lakše kucati preko tastature kompjutera ili telefona, ali vrlo je korisno polako pisati i ponavljati reči.

200

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

ZAKLJUČAK Analizirajući određene tekstove koji se bave problemom glotodidaktike i metodike nastave stranog jezika (pa i srpskog), došlo se do zaključka da leksika zauzima primat u učenju srpskog jezika kao stranog. Ali, takođe je veoma važno naglasiti da je leksički plan nerazdvojiv od gramatičkog, te da je neophodno učenje ovih struktura kao celine. Jer bez naučene gramatike nema leksičke funkcionalnosti i obrnuto. Najbolja je ona nastava srpskog jezika kao stranog koja je zasnovana na usvajanju i leksike i gramatike kroz aktivan proces učenja, pa opet, i pored takvog načina, moguće je da će se pojavljivati greške i u leksički vrlo prostom izrazu. Na nama je da tu nastavu dovedomo do što veće efikasnosti tako što ćemo pravilno birati leksiku, a gramatiku učiti na principima funkcionalne gramatike, uvek provlačeći i lingvokuluturološki značaj i kontestulizaciju leksike. Na početku učenja stranog jezika odnos leksike i gramatike treba da bude u blagoj nesrazmeri u korist leksike, jer svako ko uči novi jezik mora imati određeni fond reči kako bi pravio najjednostavnije rečenice. Kako učenje napreduje, tako se nesrazmera pomera u korist gramatike, jer se smatra da je učenik dovoljno osposobljen da samostalno usvaja nove reči i uklapa ih u sve složenije rečenične konstrukcije. Kada već poseduje odgovarajuće znanje iz gramatike i zadovoljavajući vokabular, u nastavi srpskog jezika kao stranog treba da podjednako budu zastupljeni i leksika i gramatika, jer će samo na taj način, učenik i dalje razvijati svoju jezičku kompetenciju.

LITERATURA Ćorić, B. (2008). Srpski za strance, Beograd: Čigoja štampa. Krajišnik, V. (2011). Srpski jezik kao strani u teoriji i praksi II, tematski zbornik radova. Beograd: Centar za srpski jezik kao strani Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Vučo, J. (2010). Kako se učio jezik. Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu. Vučo, J., Durbaba, O. (2013). Jezik i obrazovanje. Edicija Filološka istraživanja danas (tom II). Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu. Končarević, K. (2004). Savremena nastava ruskog jezika: sadržaji, organizacija, oblici, Beograd: Slavističko društvo Srbije, Beograd. Durbaba, O. (2011). Teorija i praksa učenja i nastave stranih jezika. Beograd: Zavod za udžbenike. Babić, S. (1989). Serbo-croation for foreingers, Beograd: Book one.

201

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE RELATION BETWEEN VOCABULARY AND GRAMMAR IN TEACHING SERBIAN AS A FOREIGN LANGUAGE

Suzana Jovanovic Gymnasium Pirot, Serbia

Abstract: In this paper we deal with the relationship between vocabulary and grammar in the teaching of Serbian as a foreign language. We point out that at the beginning of learning Serbian as a foreign language, the relationship between vocabulary and grammar is mildly disproportionate to the benefit of vocabulary, because anyone who learns a new language must have a certain fund of words in order to make the simplest sentences. As learning progresses, disproportion is shifted to the benefit of grammar, because the student is sufficiently capable of independently adopting new words. When already possessing appropriate knowledge in grammar and satisfying vocabulary, in the teaching both vocabulary and grammar should be equally represented, because only in this way, the student will continue to develop his language competence. The aim of our work is to point out that without the grammar that has been learned there is no lexical functionality and vice versa. That is, the best lessons of Serbian language as a foreign language are based on adoption of both, vocabulary and grammar. Key words: vocabulary, grammar, adoption of new words, context, gradual learning.

202

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 81'276.3 - 053.4 81'23-053.4 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 2 03 -210 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 07.01.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 09.01.2018 .

RAZVOJ GOVORA I PRIMENA OBRAZOVNIH TEHNOLOGIJA: RAZUMEVANJE SMISLA U PRIČI I PRIČANJU

Vesna Todorov, Ivan Tomić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača, Kruševac, Srbija

Rezime: U ovom radu biće pokazano kako možemo analizirati narativni tekst i kako različitim aktivnostima možemo da podstaknemo decu predškolskog uzrasta da reaguju na pročitani tekst. Budući da se svako ''pričanje'' zasniva na formalnim strukturama, postavili smo zadatak da pronađemo svih šest komponenti koje čine osnovne elemente svake priče, što znači da ćemo se baviti: akterima, radnjom, vremenom i prostorom, tekstualnom obradom, naratorom, smislom priče. Posebno ćemo se fokusirati na narativnu shemu, koja se nalazi u osnovi narativnog teksta, potom na igre, posebno one koje su zasnovane na saradnji (zaleđene slike, intervju, popunjavanje praznina) kao i na primenu odgovarajućih aplikacija za prezentovanje priča. U centru našeg kritičkog promišljanja biće priča Dan kada su sa neba vejale tortilje (po motivima meksičke narodne priče). Ključne reči: razvoj govora, pričanje, analiza, igra, aplikacija za prezentovanje.

UVOD Dok čitamo neku priču, dok pratimo kako se ulančavaju reči u rečenice i rečenice u strukturu teksta, mi osećamo da smo u nekoj vrsti sprege s jednim posebnim svetom, koji je iz jezika priče upao u našu svest i postao predmet našeg doživljavanja. Kad pročitamo zadnji pasus priče Dan kada su sa neba vejale tortilje, na primer, u našem pamćenju ostaju likovi drvoseče, njegove žene, razbojnika, a ne reči u priči. Ono što smo imali pred sobom dok smo čitali priču bile su samo reči, linearni diskurs, jezik u akciji. Ali iz te čisto jezičke strukture pojavljuje se kao živ čitav jedan svet naseljen zanimljivim ljudima i ispunjen nesvakidašnjim zbivanjima. Taj svet, svakako, nije postojao pre nego što ga je jezička struktura dovela do postojanja. Tako se pokazuje da jedan književni tekst postupcima umetničke konstrukcije izgrađuje jedan svet u kojem žive likovi slični ljudima koje smo upoznali u životu. A to je proces koji se odvija koliko u priči toliko i u čitaočevoj svesti. On započinje tekstom, a dovršava se čitanjem tog teksta.

Budući da priča nije isključivo književni fenomen već i način na koji ljudi inače razumeju svet i izmenjuju svoja saznanja, mi se u ovom radu naročito bavimo pitanjem

203

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' razumevanja smisla u priči i pričanju, te pokušavamo pronaći šest komponenti, koje čine osnovne elemente svake priče. S obzirom na to da je u fokusu našeg kritičkog promišljanja fenomen priče i pričanja kod dece predškolskog uzrasta poseban osvrt pravimo na igre i na primenu odgovarajućih aplikacija za prezentovanje priča.

AKTERI U PRIČI Akteri u priči Dan kada su sa neba vejale tortilje su drvoseča i njegova žena. Oni ispunjavaju funkciju, koju u rečenici ima subjekat, odnosno, oni vrše radnju. U ovoj zamišljenoj priči oni se pojavljuju kao individualizovani likovi, koji imaju svoje osobine. Ali i tada oni su pre svega funkcije, koje svojom aktivnošću pokreću razvoj priče. Naratolozi iz tog razloga u svom shematizovanom opisu narativnih struktura i ne govore o ''likovima'', koji su konkretne realizacije te strukture već o aktantima, odnosno onima koji deluju (Lešić, 2010) i čija je funkcija u vršenju radnji. Dakle, aktanti se pokazuju kao ''jedinice s dva lica''. Oni s jedne strane jesu ličnosti smeštene u određeni prostor i određeno vreme. S druge strane, oni imaju svoje mesto u radnji i ispunjavaju funkcije koje u rečenici ispunjavaju imenice što znači da mogu biti subjekti ili objekti radnje. Karakteristično je da se aktanti pojavljuju u parovima ili tzv. binarnim opozicijama, pa otud: drvoseča i njegova žena. Pošto su u pitanju funkcije, a ne ličnosti, oni se jednostavno mogu zameniti: umesto drvoseče kao akter može se pojaviti neko drugi sa nekim drugim zanimanjem. Baš ta ''zamenljivost aktera'' omogućava da se stalno pričaju nove priče na iste teme. A da se radi o funkcijama, a ne o konkretnim likovima, govori činjenica da se kao akteri mogu pojaviti ne samo ljudi već i životinje i likovi iz mašte, pa čak i predmeti. Priče, dakle, imaju aktere ili aktante, kao što rečenice imaju subjekte. A tek u konkretnoj realizaciji priče može biti određeno ko su i kakvi su ti akteri. Zato decu možemo pitati: Ko su likovi u ovoj našoj priči? Kakav je drvoseča? Opišite ga! Kakva je drvosečina žena? Opišite je! Šta bi se u priči desilo da se umesto drvoseče imamo poštara? A veterinara? Kako bi se ova naša priča tada završila?

RADNJA I APLIKACIJE ZA PREZENTOVANJE Radnja: Drvoseča je radio visoko u planini i kad je krenuo kući pronašao je tri kožne torbe pune zlatnog novca, koje su tu sakrili razbojnici. Ovi događaji ispunjavaju funkciju koju u rečenici ima predikat. Navedeni događaji u priči su međusobno povezani. Događaji su povezani ne samo hronološki (jer najpre drvoseča kreće kući, a potom pronalazi torbe), već po nekoj dubljoj logici. Između ova dva događaja postoji uzročna veza: događaji ne samo da slede jedan iza drugog već i proizilaze jedan iz drugog. U prepričavanju radnje priče za decu predškolskog uzrasta pogodno je koristiti igru Zaleđene slike. Zaleđene slike ili figure bez pokreta koriste se da bi se na određeni način razvila radnja. Zaleđene slike su, zapravo, svojevrsno kretanje nalik na usporeni film i predstavljaju dobar način da se kontroliše radnja i da se prepričaju glavni momenti u priči. Na taj način može se usporiti radnja kako bismo prodiskutovali o njoj, a zatim možemo nastaviti dalje. Deca treba da odglume neki deo iz priče. Npr. Kako drvoseča seče drva? Koja slika potom sledi? Kako

204

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' drvoseča pronalazi torbe sa blagom. Zatim. Stavio je torbe na magarca i kreće kući. Nakon toga sledi slika Žene koja se raduje, itd, itd. Ovaj način rada se može proširiti tako što se deci dopušta da izgovore po jednu reč ili rečenicu, koji najbolje opisuju osećanja lika koji predstavljaju. Za prepričavanje radnje u celini, kao i uopšte za kreiranje nastavnih materijala razvijeni su brojni alati od kojih je potrebno izabrati odgovarajući. Na internetu se mogu naći sajtovi na kojima korisnici mogu glasati za aplikacije koje koriste u obrazovanju i na kojima se godišnje objavljuju rezultati glasanja. Jedan od takvih sajtova je sajt Centre for Learning and Performance Technologies (C4LPT) na adresi http://c4lpt.co.uk/. Na listi ''Top 200'' alata za 2017. godinu, (''Top 200 Tools for Learning 2017'', bez datuma) Microsoft PowerPoint se nalazi na samom vrhu na trećem mestu, odnosno najpoželjniji je alat u grupi alata za prezentaciju. Može se primetiti da je većina alata ima besplatne verzije, ali i verzije koje su opremljene dodatnim mogućnostima koje se plaćaju. Tabela 1. Pregled aplikacija za prezentovanje rangiran na sajtu C4LPT. Mesto na rang ime licenca opis Web adresa listi Komerci jalni Prezentacioni https://products.office.com/en/p 3 PowerPoint besplatna alat owerpoint proba Cloud-baziran Google 4 besplatan kancelarijski https://www.google.com/drive/ Docs/Drive paket i storage Besplatna i Prezentacioni 19 Prezi premijum http://www.prezi.com/ alat verzija besplatna i Alat za izradu 29 Powtoon premijum www.powtoon.com animacija verzija Online 59 Sway Besplatan prezentacioni sway.com/ alat Komerci jalni, Alat za izradu 68 GoAnimate www.goanimate.com Besplatna animacija proba. Komercijal ni, Alat za izradu 71 Videoscribe https://www.videoscribe.co/ Besplatna animacija proba Komercijal Prezentacioni 72 Apple Keynote ni alat Komercijal Platforma za ni. izradu 108 HiHaHo https://www.hihaho.com/ Besplatna Interactivnog proba. videa

205

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

besplatna i Alat za izradu 130 Moovly premijum www.moovly.com animacija verzija besplatna i Alat za kreiranje 159 Animoto premijum video slajd www.animoto.com verzija prezentacije 3D Animacioni 172 Viddyoze Besplatan http://viddyoze.com/ softver besplatna i Aplikacija za 174 WeVideo premijum obradu video www.wevideo.com verzija materijala Aplikacija za besplatna i saradničku 194 Voicethread premijum https://voicethread.com/ izradu verzija prezentacija Dakle, da bi se napravila multimedijalna prezentacija možemo koristiti različite aplikacije, počevši od aplikacija za pravljenje slajdova, animacija, video obradu, digitalnu pripremu štampe, mentalnih mapa itd. Pored svojih formata, aplikacije za prezentovanje imaju ugrađene mogućnosti da dobijeni materijal konvertuju u video zapis ili je to moguće postići kombinacijom više aplikacija. Takođe, uočavamo da su neke aplikacije desktop, odnosno, koriste se bez internet konekcije a neke, možda čak i većina su on line, odnosno koriste se na internetu. Pored ove šarenolikosti mogućnosti koje nude razne aplikacije i dalje najveći broj korisnika koristi linijsku strukturu prezentovanja pomoću slajdova koju nudi PowerPoint. Ovaj alat je popularan i u Srbiji, posebno što je piraterija softvera poprilično rasprostranjena pojava (''Kontrola legalnosti softvera'', bez datuma). Za ilustraciju priče o tortiljama može se napraviti pomoću aplikacije LibreOffice Impress i gotovih resursa kao što su crteži fotografije, gotovi oblici, slika 1.

Slika 1. Izgled prozora aplikacije LibreOffice Impress.

206

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Impress je aplikacija koja je po funkcionalnosti vrlo slična Microsoft PowerPoint- u. Prezentovanje se vrši postavljanjem objekata kao što su slike, tekst, gotovi objekti, audio ili video na slajdove. Prezentacije kod kojih se sadržaj raspoređuje na slajdovima, obično imaju linijsku strukturu. Pored gotovih crteža preuzetih sa weba, crteži se mogu crtati i pomoću gotovih oblika ili slobodnom rukom izborom alatke Pencil. Ovakav način kreiranja crteža vaspitaču daje veću slobodu ali oduzima više vremena. Ovako dobijeni obrazovno materijali mogu se deliti na internetu i na taj način bi bili dostupniji vaspitačima za korišćenje ili doradu.

VREME I PROSTOR U PRIČI Događaji u priči su i vremenski i prostorno određeni, a to određenje je poput priloške odredbe u rečenici. Dakle, da se poslužimo Bahtinovim terminom (Bahtin prema Lešić, 2010), svaka priča ima svoj hronotop, koji može biti samo naznačen, a može i sa mnoštvom detalja da bude razvijen i da oživi jedno vreme i ambijent u kojem se dešava radnja priče. Izmišljena priča o tortiljama smeštena je u davna vremena kada su se po šumama mogli sresti razbojnici, kada nisu svi bili obrazovani poput našeg drvoseče i kada su ljudi za prenos tereta koristili magarce. Pitamo decu Koje bi to vreme moglo biti? Da li bi to sve moglo da se desi i danas? Ovde je pogodno organizovati igru kroz koju decu možemo upoznati sa kulturom Meksika. Oslikavanjem drugog (drugačijeg) kulturnog prostora možemo uticati i na stvaranje iluzije kako je sve što je ispričano, zapravo, istinito.

TEKSTUALNA OBRADA Priča Dan kada su sa neba vejale tortilje započinje u prošlom vremenu i to je osnovno vreme priče: On je bio veoma spretan drvoseča (Bojović, 2010: 143). Ali ubrzo zatim dolazi do promene u načinu pripovedanja i iz naracije (dijeze) prelazi se u dramsko predstavljanje (mimezu), pa se umesto pripovedača za reč javlja jedan od aktera priče: ''Moj muž nikada nije znao da čuva tajnu. Šta da radim?'' (Bojović, 2010: 144). Ovakve promene narativnog modusa mnogo su složenije u razvijenim narativnim strukturama i to ih čini vrlo zanimljivim. Zanimljivost priče, dakako, ne postiže se isključivo pričanjem o zanimljivim događajima, već tekstualnom obradom priče, gde se različitim narativnim postupcima ostvaruje dinamika i složenost priče. Bez obzira na to što pričanje podrazumeva u prvom redu prošlo vreme, ono često dobija oblik sadašnjeg vremena: preterit, kao osnovno vreme priče i tada prelazi u tzv. tabularni prezent (Lešić, 2010), kojim se prošli događaji predstavljaju kao da se događaju sada, pred očima slušalaca ili čitalaca. Tim postupkom se priča oživljava jer se događaju uprizoruju i vidno se predstavljaju. Upravo to prelaženje iz pripovedanja u prikazivanje samo je jedan od postupaka kojima se priča može na poseban način organizovati. I to nas podseća da je i u pričanju od prvorazrednog značaja organizacija iskaza (Lešić, 2010), odnosno, ''usmerenost na iskaz kao takav''. Za decu predškolskog uzrasta kako bi se postiglo prikazivanje može se organizovati igra Intervju. Igrajući uloge lika (drvoseče, drvosečine žene, razbojnika) deca mogu da istraze i razumeju određeni lik. Ova aktivnost je najefikasnija kad se deca, radeći u parovima, smenjuju u

207

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' ulogama lika i ispitivača. Po završetku izvođenja svaki par odlučuje ko je bio najbolji u prikazivanju lika, a potom datu scenu izvode pred ostalom decom.

PRIPOVEDAČ ILI NARATOR I DIGITALNO PRIPOVEDANJE Naša priča se završava sa ''Od toga dana drvoseča i njegova žena su živeli mnogo bolje. Zlato koje je drvoseča pronašao upotrebili su da u selu podignu veliku školu. Pljačkaši se nikada nisu vratili'' (Bojović, 2010: 146). Možemo pretpostaviti da je ovu priču neko ispričao jer kao što je rekao Cvetan Todorov ''nema pripovedanja bez pripovedača''. Međutim, pripovedač ili narator i autor nije isto. Autor je ostao izvan teksta, kao njegov svojevrsni proizvođač, a narator je i dalje u tekstu, kao neko ko nam u njemu priča priču. U tom pogledu narator ispunjava onu funkciju koju lingvisti nazivaju ''subjekt iskaza'', što nije isto što i ''subjekt rečenice''. Narator je, prema tome, narativna funkcija (Lešić, 2010), i on je može ispunjavati na različite načine. U priči Dan kada su sa neba vejale tortilje je sakriven tako da nam se čini da ga i nema. Za decu predškolskog uzrasta moguće je organizovati igru Popunjavanje praznina. U ovoj igri zadatak vaspitača je da pročita deo priče naglas i da izostavi neki deo u priči, a zadatak nekog deteta je da bude narator i popuni prazninu. U ovom delu je moguće koristiti ilustracije kao vizuelnu pomoć. Popunjavanje praznina je moguće organizovati kada sa decom želimo priču da ponovimo, ali i onda kada od dece tražimo da priču nastave, izmene kraj, početak ili neki drugi deo u priči. U ovom kontekstu možemo pomenuti i digitalno pripovedanje. Digitalno pripovedanje (eng. digital storytelling) je termin koji je nastao od termina storytelling The activity of telling or writing stories. (''storytelling | Definition of storytelling in English by Oxford Dictionaries'', без датума) ili the art of telling stories (''storytelling Meaning in the Cambridge English Dictionary'', bez datuma) koji se koristi za aktivnosti vezane za priču, pripovedanje priče, pisanje ili osmišljavanje novih priča. Storytelling kao pedagoški metod se koristi da bi se razvile veštine pričanja i pripovedanja. Digital storytelling je relativno novi pojam koji se koristi za priče koje su ispričane korišćenjem različitih vrsta medija (audio, video i slike) a mogu biti i interaktivne. To su priče koje koriste različite vrste medija i mogu biti interaktivne. Za dobijanje ovakvih multimedijalnih materijala mogu se koristiti razni aplikativni programi kako desktop tako i onlajn. Zbog potencijala, popularnosti i samog značaja priče, razvijeno je dosta aplikacija pri čemu se neke plaćaju i uglavnom nude velike baze različitih multimedijalnih saržaja koji korisnicima omogućavaju lako kreiranje sadržaja koji i izgledaju vrlo profesionalno i kvalitetno. Takođe, dostupne su i besplatne verzije koje ili imaju neka ograničenja u odnosu na plaćene verzije ili su besplatne, ali ne nude gotove resurse. Inače, na web-u se mogu naći sajtovi na kojima se razmenjuju sadržaju namenjeni obrazovanju i koji su besplatni za korišćenje ili podležu Creative Commons licencama. Na portalu https://search.creativecommons.org/ moguće je na jednom mestu pretraživati različite vrste resursa, koje vaspitači mogu koristiti za izradu svojih materijala za obrazovanje. Sve je jača inicijativa za Open Educational Resources – OER u svetu kako bi obrazovanje bilo dostupnije.

208

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Ne postoji standardna definicija Otvorenih obrazovnih materijala (eng. OER) ali možda je najbolja ona koju je dao UNESCO. Otvoreni obrazovni materijali su svaki tip obrazovnih materijala u javnom vlasništvu ili sa otvorenom licencom. Ti materijali mogu biti legalno i slobodno kopirani, upotrebljeni, prerađeni ponovno deljeni. To može podrazumevati materijale od teksta do kurseva, silabusa, beleški sa predavanja, zadaci, testovi, projekti, audio, video i animacija (''What are OERs?'', bez datuma).

SMISAO PRIČE ILI STRUKTURA ZNAČENJA Priča o tortiljama nije priča o drvoseči i njegovoj ženi. Priča o njima navodi nas da nešto ima univerzalniji smisao: U delu priče kada se pominje da su tortilje vejale sa neba razgovor može biti usmeren tako da od dece saznamo da li stvarno veruju da tortilje mogu da veju, možemo ih pitati Ko je poverovao u to? Zašto? kako bi se postupno došlo do zaključka da ne možemo verovati svemu što nam se kaže, da ne treba biti lakoveran i da treba znati šta je moguće, a šta ne. Idejno ishodište priče može biti i ''Ko se posvećuje učenju, postaje iz dana u dan veći'', što znači da vaspitač može sa decom razgovarati o značaju škole i obrazovanja i što znači da smisao ne dolazi samo iz priče već i iz čitaočevih refleksija koje je priča pokrenula. Uostalom, smisao svakog teksta je koliko u samom tekstu toliko i u čitanju teksta. U delu priče kada sa decom razgovaramo o tome kako drvoseča nije zno da sačuva tajnu možemo aktuelizovati i značaj čuvanja tajni i porazgovarati o tome Šta je tajna? Kako se to tajne ''čuvaju''. Ponovno pronalaženje još nekog smisla u priči o tortiljama potvrđuje stav: da bi se postigla neka saglasnost između smisla priče i razumevanja priče potrebno je da postoji i neka ''strukturalna korespodencija'', ili homologija, između događaja o kojima se priča i događaja u životu. ''Jer, kada ne bismo osjetili taj odnos između svijeta u priči i svoje svijesti o svijetu, mi ne bismo mogli razumijeti ni događaje o kojima se priča, ni smisao priče'' (Lešić, 2010: 269).

ZAKLJUČAK U ovom radu prepoznali smo narativne komponente u priči Dan kada su sa neba vejale tortilje. Pored aktera, radnje, vremena i prostora, tekstualne obrade, naratora, smisla priče, posebno smo se fokusirali na narativnu shemu, koja se nalazi u osnovi narativnog teksta, potom na igre, posebno one koje su zasnovane na saradnji (zaleđene slike, intervju, popunjavanje praznina) kao i na primenu odgovarajućih aplikacija za prezentovanje priča. Na taj način smo pokazali kako se različitim aktivnostima mogu podstaći deca predškolskog uzrasta da reaguju na pročitani tekst.

LITERATURA Bojović, D. (2010). Više od igre: dramski metod u radu sa decom. Beograd: Centar za primenjenu psihologiju. Lešić, Z. (2010). Teorija književnosti. Beograd: Službeni glasnik. Download LibreOffice. (bez datuma). Preuzeto 24. decembar 2017, sa https://www .libreoffice.org /download/download/

209

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Kontrola legalnosti softvera (bez datuma). Preuzeto 23. decembar 2017, sa http://10.100.73.13/sr/o-nama/softver/legalnost.html storytelling | Definition of storytelling in English by Oxford Dictionaries. (bez datuma). Oxford Dictionaries. Preuzeto sa https://en.oxforddictionaries.com/definition/storytelling storytelling Meaning in the Cambridge English Dictionary. (bez datuma). Cambridge Dictionary. Preuzeto sa https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/storytelling Top 200 Tools for Learning 2017 (2017). Preuzeto 12. decembar 2017, sa http://c4lpt.co.uk/top100tools/ What are OERs? (bez datuma). Preuzeto 24. decembar 2017, sa http://www. unesco.org/new/en/communication-and-information/access-to-knowledge/open-educational-resou rces/what-are-open-educational-resources-oers/

SPEECH DEVELOPMENT AND EDUCATIONAL TECHNOLOGIES APPLICATION: UNDERSTANDING MEANING IN STORIES AND STORYTELLING

Vesna Todorov, Ivan Tomic College of Vocational Studies in Krusevac, Serbia

Abstract: This paper will show how a narrative text can be analyzed and how, using different activities, children of preschool age can be stimulated to react to the text read to them. As every ''storytelling'' is based on formal structures, the task we have set is to find all six components that constitute basic elements of every story, which means that we shall consider: characters, plot line, time and setting, text analysis, narrator, story meaning. Particular attention shall be paid to the narrative scheme, which is the base of the narrative text, also to games, especially the ones based on collaboration (frozen images, interviews, filling-in the blanks), as well as on the application of appropriate applications for stories presentation. The center of our critical thinking shall be the story The day it snowed tortillas (based on a Mexican folk story). Key words: speech development, storytelling, analysis, play, presentation application.

210

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 821.163.41 - 14.09 Radičević B. 10. međunarodna konferencija Stručni rad / 211 -218 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 12.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 02.01.2018.

LIRSKE PESME BRANKA RADIČEVIĆA

Vojo Kovačević Visoka škola za obrazovanje vaspitača i trenera – Subotica, Srbija

Rezime: U radu su kritički analizirane lirske pesme Branka Radičevića, markirana obeležja romantizma i srpskih lirskih narodnih pesama. Apostrofirana su njihova melodično- ritmička svojstva, jezičko-stilske vrednosti kao i misaono-idejni smerovi. Melodijsko- ritmičke varijacije i estetski kvaliteti Brankovih lirskih pesama, saobraženi su sa emotivnim i misaonim stanjima lirskih junaka. Ključne reči: romantizam, poetika, estetika, Vuk Karadžić, jezik, stil.

BRANKO RADIČEVIĆ 16 , rodonačelnik srpske romantičarske lirike 17 , svojim pesničkim stvaralaštvom označava raskid sa dotadašnjom lirskom poezijom. Njegovo

16 BRANKO RADIČEVIĆ (1824 – 1853), rođen u Slavonskom Brodu, (kršteno ime Aleksije), lično i pesnički neraskidivo je vezan za Sremske Karlovce, gde je, u stvari, proveo svega šest godina, posle osnovne (srpske i nemačke) škole, koju je završio u Zemunu, do šestog razreda gimnazije, kada je prešao u Temišvar da završi sedmi i osmi. Pesnikov otac Teodor Radičević, književno obrazovan čovek, knjigoljubac, bavio se i sam književnim radom. Po završetku gimnazije Branko je otišao u Beč (1843), gde je studirao najpre pravo, a onda medicinu, ne završivši ni jedno ni drugo, nešto zbog oskudice u kojoj je živeo nešto zbog odavanja veselom studentskom životu. U Beču se upoznao s Vukom Karadžićem, zbližio se i pobratio s godinu dana mlađim Đurom Daničićem. Za vreme revolucije 1848-1849. vratio se u zavičaj, boravio najviše u Zemunu, prelazio nekoliko puta u Beograd. Za vreme poslednjeg boravka u tom gradu, u decembru 1848, pao je u oči policiji i proteran preko granice kao sumnjiv. Kad je u 29. godini života umro od tuberkuloze i sahranjen na sirotinjsko groblje sv. Marka u Beču, ispratila ga je mala grupa prijatelja i poštovalaca, među njima i mladi pesnik Jovan Jovanović, budući Zmaj. Njegove kosti prenesene su iz Beča 1883. i sahranjene na Stražilovu. 17 Kratke stihovne vrste upravo zbog dvaju bitnih osobina, stihova i kratkoće, ostvaruju tip književnog izražavanja u kojemu tek neke mogućnosti jezičkog kazivanja najviše, pa prema tome i najlakše, dolaze do izražaja. Zbog kratkoće reč kao reč, svaka reč napose, ii sasvim posebni, neuobičajeni odnosi među rečima postaju izuzetni važni, a zbog stihovne organizacije govora ritam i određeni zvukovni odnosi, odnosno melodijski efekti imaju često za razumijevanje važnost, čak i veću od važnosti uobičajenih značenja pojedinih riječi. Otuda se lako zapaža određena srodnost između lirskepoezije i glazbe. Tako i sama riječ lirika (prema stgrč. muzičkom instrumentu lira) upućuje na tijesnu vezu između tog tipa književnosti i glazbe. Lirska poezija nastala je po svoj prilici u svojevrsnom sinkretizmu govora, plesa, glume i književnosti, tj. Od niza elemenata od kojih se kasnije razviše zasebne umjetnosti. Lirska pesma govori čitaocu, odnosno slušaocu, svojevrsnim jedinstvom zvuka i smisla. Zbog sažetosti jezičkog izraza, zbog naglašavanja osjećajnog utiska, zbog insistiranja na ritmu i zvuku, odnosno na jedinstvu ritma i zvuka riječi sa njihovim značenjem, lirska se poezija odlikuje i posebnim odnosom prema onom o čemu se u njoj govori. Sve o čemu lirika govori izraz je neposrednog, trenutnog i ličnog iskustva u kojem se gube sve razlike između subjektivnog i objektivnog, vanjskog i unutrašnjeg, pojedinačnog i opšteg, ''ja'' i svijeta. 211

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' pesništvo predstavlja, dakle, prekretnicu u razvoju srpske lirike u pogledu jezika i stila, melodije i ritma, pesničke fakture i sadržaja. ''Branko je veliki početak naše poezije, početak jednog osnovnog, lirskog toka u novoj književnosti, ali nije početak u jednom već u više pravaca'' (Deretić 2002: 716 ). Iako dosledno prihvata ideje Vuka Karadžića, umetnički kvalitet njegove poezije se ne ograničaju samo na korišćenje novog pravopisa i narodnog / govornog jezika, već zaseca i u mnoge nacionalne i kulturološke probleme. Svoj stav o srpskim literarnim, jezičkim, institucionalnim i kulturološkim prilikama, greškama i zabludama najeksplicitnije je izneo u satiričnom spevu Put. Branko oštro odbacuje klasicizam Lukijana Mušickog, ističe štetnost epigonskog prihvatanja sledbenika Horacija srpskog, ali i nemačke romantike i usiljenog oponašanja naše narodne poezije. Apostrofira neophodnost slobodnog nacionalnog i individualnog stvaranja kako bi se pospešio budući razvoj pojedinca i naroda. U naučnokritičkim studijama o Branku Radičeviću, Pavle Popović skrupulozno osvetljava ne samo društveno-istorijske prilike, nego i njegovu biografiju, stvaralački razvoj, ali i poetske specifičnosti jezičkog izraza. Posebno podvlači njihovu organsku vezu sa njegovim ''bogodanim pesničkim talentom''. Pored činjenice da Branko u poeziju uvodi novi jezik i pravopis, presudno utiče da se Vukove ideje utvrde u srpskoj književnosti, tvori i osobitu umetničku lepotu darovanu „svakoj generaciji koji razumeju šta je u poeziji suština.“ Dušan Ivanić konstatuje da (2011: 6): ''Ako se odvojimo od geneze jedne pjesme i pogledamo cijelo djelo (na isti način bi se mogao posmatrati svaki opus), Radičević nema mnogo premaca u istoriji srpske lirike: najodlučnije se razišao sa tekućom srpskom pjesničkom riječi u rasponu od Orfelina do Jovana Hadžića, Sterije ili Jovana Subotića.'' Podsticajne su, takođe, i naučnokritičke opservacije Milana Kašanina i Save Damjanova fokusirane na umetničke domete Brankove poezije, u kojima je sagledavano njihovo poetsko ''uzglobljavanje'' u razvojne tokove srpskog pesništva. Književni ogledi te vrste značajno usložnjavaju uticaj Vukovog učenja18 na njegov pesnički izraz. Pesnikova osobena senzibilnost, ''pevanje i mišljenje'', reflektuju se u skoro svim pesmama uvrštenim u prvu knjigu, naslovljenu neutralnim nazivom Pesme, a objavljenu 1847. Branko ih je napisao u periodu od juna 1843. do decembra 1844, a u godini izdavanja zbirke, tačnije marta meseca, piše poemu Put i četiri kratka Natpisa. Mladalački zanos i emotivna čežnja prelivaju se iz pesme u pesmu. Oni su izraz prirodnog stanja razigrane mašte, njihov je izvor u neponovljivosti čovekova bića. Sa stanovišta poetskog izraza, Radičević, dakle, ostvaruje radikalan prekid sa dotadašnjom pisanom poezijom. Uvodeći čist narodni jezika, sa vidnim obeležjima dijalekatskog, Branko otkriva njegove ne samo literarne, već i saznajne vrednosti i izražajne mogućnosti.

18 ''Iako period intenzivnijeg preispitivanja vukovske mitologije traje već gotovo pola veka, njeni osnovni postulati i dalje su živi i dominantni. Zašto, pitaće svaki iole moderniji duh kojem su deseteračka folklorna kultura i populističko-simplifikatorske ideje (poput ''prostoga naroda'' ili ''piši kao što govoriš, čitaj kako je napisano'') dakle sa stanovišta savremene civilizacije, iako respektabilne kao istorijsko nasleđe'' (Damjanov 2012: 103). 212

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Jezik usmenog narodnog stvaralaštva u Brankovim pesmama sadrži osobitu novinu, poglavito na nivo živog predstavljanja spoljašnjeg sveta, ali i unutrašnjih stanja lirskih junaka. Za razliku od pesnika ''normatizovane'' klasicističke škole i pesnika ''hladih čuvstava'' koji su negovali pesnici tridesetih godina XIX veka, pobornici škole tzv. ''objektivne lirike'', Radičević uspeva da razobruči jezički izraz, učini ga gipkijim, oslobodi maštu, i podsredstvom jezika i utvrđenih jezičkih konstrukcija, produbi misaono-emotivne sadržaje, psihološka stanja i unutrašnje doživljaje. Slične poetske kvalitete prepoznajemo i u našim narodnim pesmama, ali Brankove lirske pesme, koloritno senčene i posve lične, individualizovane crte, inventivno tvorene, sadrže nove jezičke varijacije, osobito plasično senčenu metaforičnost, koja se, kao u usmenom pesništvu, vezuje za pojave iz prirode, ali sa vrlo ličnim ekspresijama. Semantička polja tih izraza u pogledu denotativnosti, i pored toposa iz prirode, kao što su sunce, sunčevi zraci, mesec, reka, potok, šuma, (p)tice, odnose se i na uobičajene prirodne pojave i životne radnje, svakidašnje pojave ili, pak, konverzaciona oslovljavanja i slične postupke ili radnje, a njihova metaforičnost reflektuje emotivno-čulne vrednosti i psihološka stanja.19 Pesnik uspostavlja analogne veze između stanja duše i opisa prirode i prirodnog ambijenta uz uspostavljanja interaktivnih komunikativnih veza sa naglašenim kolokvijalnim crtama: ''dajde, sele, malo vode!'' / ''Ove reči – slatke strele – minuše mi grudi bele [...]]'' Semantičko opseg reči, počev od naslova pesme Devojka na studencu, sadrži i druga konotativna svojstva, istorijsku povezanost sa usmenim pesništvo kao i subjektivne doživljaje, izražavaju svojevrsnu apelaciju usmerenu ka dosezanju nepatvorenog stanja duše i oslobađanja mašte, obremenjene ljubavnom čežnjom. Izražen ljubavni zanos utkan je u strukturu pesme, sugestivno dočaran prvenstveno stilskom markacijom pojedinih motivskih jedinica, zvučnom orkestracijom, melodičnošću izraza i ritmom, obrtima reči i osebujnom metaforikom. Jer, maštovitost i tajnovitost, što ih ljubav sadrži, postupno snaži strast, kojom pesnik senči svoje lirske junake: Još od njega leže crepi, / Ali gde je onaj lepi? / Kad bi sada opet došo / Ma i ovaj drugi prošo! U Radičevićevim lirskim pesmama živo su predstavljene čiste emocije ili unutrašnje ekspresije, lišene svake vrste skrupuloznosti, jer iskrenoj i snažnoj emotivnosti, racio postaje remetilački faktor. Stoga pesnik tvori lirske subjekte što celim svojim bićem žude da se stope, koji slute duše podobne vlastitoj, a oživljavaju ih i razvijaju u mašti i snu. Potreba da se biće deli sa drugim, te refleksije o prevladavanju vlastite ograničenosti i usamljenosti, predstavlja jedan od osnovnih toposa romantizma. Neposrednim isticanjem

19 Na početku svoga pevanja i J. Jovanović Zmaj i Đura Jakišić, ugledali su se Brankove lirske pesme, podražavali su slične tematsko-motivske profile i tvorili pesničke slike čiji detalji, motivski markirani punoznačnim rečima – imenicama, pridevima ili glagolima – poprimaju metaforičko značenje, označavajući emotivna stanja lirskih subjekata. Ilustativan primer je kratka lirska pesma osenčena setom Đ. Jakšića: ''Bolovaću i umreću, / Rani bilja naći neću; / Rani mojoj nema leka, / Dokle traje zemnog veka. / Draga j’ meni ranu dala, / Nebu kad me gore zvala. / Ona ode, a ja osta’, / Bolno srce onda posta. / Ali daće, daće reka / Smrtnoj mojoj rani lek, '' stihovi: ''Kad bi moma zvezda bila: - nikad ne bi moja dušamoja / Bela danka zaželila.- '' 213

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' intuitivne sposobnosti da se ljudsko biće stavi u položaj drugoga, ili da se druga osoba skoro u celosti doživi kao vlastita, ostvaruje se imaginativnim transponovanjem objektivne stvarnosti u sferu idealnog. Romantičari posebno apostrofiraju ideal apsoluta / apsolutnog, kako u traganju za takvom ljubavlju, tako i u pogledu umetničkog stvaranja. Na toj ravni se izmiruju i neraskidivo sjedinjuju čulni nadražaji sa refleksijama duha, a u stvaralačkom procesu unutrašnji porivi se prevladavaju tek u umetničkom delu. Dosezanje apsolutnog jedinstva ostvarenjem idealne ljubavi, potpunim sjedinjenjem dragog i drage, ili, pak, traganjem za apsolutnim izrazom, izraz je neraskidivog, organskog jedinstva čulnih opažaja sa duhom. Pojam apsolutnog podrazumeva sjedinjenje gde nikakvo delenje ne može da se izvede, a da se pri tome ne preinači suština onoga što treba da bude deljeno, jer se ''apsolutno jedinstvo jedino ostvaruje intelektualnim intuiranjem'' (Kroče 1991: 14) u umetničkom delu. Pesnici u traganju za apsolutnim izrazom, istodobno tragaju i za svojim bićem i njegovim jestetstvom. Hegel zaključuje: „Duh je sposoban da posmatra sama sebe, to jest da je sposoban da ima svest, i to takvu svest koja je u stanju da misli o sebi i svemu što iz duha poniče. [...] Umetnost pak i njena dela, kao dela koja su ponikla i postala iz duha, jesu i sama po svojoj prirodi duhovna, premda njihovo izlaganje prima u se privid čulnosti i ono što je čulno prožima duhom“ (1976: 114). Na nivou pesničke / književne umetnosti stvaralački duh traga za izrazom u jeziku kojim bi se u celosti manifestovao. Premda svestan da fiksiranje kompleksnih imaginativnih sadržaja uzmiču svakom svođenju i određenju, pesnikova intencija u tom pravcu nikad ne prestaje. Duboko svestan tih stvaralačkih ograničenja, setno lamentira: ''O pesme moje, jadna siročadi, / Deco mila moji leta mladi, [...]] Sve nestade što vam dati spravlja, / U traljama otac vas ostavlja. –'' Svjedodžbu o kompleksnosti stvaralačkog procesa čine bezbrojne redakcije umetničkih tekstova, nekada poznatih, a najčešće nepovratno izgubljenih. 20 U Radičevićevoj ljubavnoj lirici, u sferi ljubavnih doživljaja, praćenih plastično dočaranom maštom, koja je bogaćena mnoštvom motiva koji ocrtavaju poetizovanu amplitudu požude i strasti. Mnogostrukost pesnikove uobrazilje, podstiču ''zakoni'' srca, a ti ''zakoni'' su

20 Vidi: Branko Radičević, Sabrane pesme: priredio Dušan Ivanić, SKZ, Beograd, 1999; Priređivač beleži svaku izmenu u različiti redakcijama pesama kako na nivo pravopisa i normativne gramatike tako i u pogledu pesnikovih izmena na nivou fakture, stila i jezika pesničkih dela. Na osnovu mnogobrojnih promena, prepoznaje se vanredan pesnički dar, melodijsko-ritmički osećaj, bogata erudicija te poznavanje duha narodnog jezika, kulturološkog ambijenta i emotivno-psiholoških stanja lirskih junaka. Ilustrativant primer su redakcije refleksivne pesme Kad mlidija umreti i poeme Đački rastanak; Pesma Kad mlidija umreti štampana je prvi put u Danici 1861, a potom u postuhmnoj zbirci 1862. godine, koju je priredio Brankov otac Teodor Radičević. Pesnik je prvu veriju pesme, opširniju i razuđeniju, napisane na pet strana i najavio za prvu zbirku1847. Izmene koje je kasnije vršio primarno se odnose na formu, motive, pesničke slike i, svakako, leksiku. Strofične i leksičke izmene doprinose ne samo snažnijoj ekspresiji i složenijem misaono-idejnom polju, već i rafiniranijim i estetizovanijim kvalitetima: ''Glava klonu, lice potavnilo, / Bolovanje obraze popilo, / Oko [...] telo polomljeno,/ A kleca mi slabačko koleno: / Dođe doba da idem u groba. Bože (Bože) / Zar me jača stvoriti ne može? [...]'' Istakli smo samo deo stihova, a celu pesmu vidi u: (1999: 550- 554).

214

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' protivni udvorničkim i kalkulatorskim, ''normatizovanim'' mislima. Tu suprotnost pesnik dočarava uvođenjem opozitnih motiva, čija sematika pokriva emotivne i misaone sadržaje, jer potiskivanje ili potiranje misli sugerišu čiste emocije. A mladalačka snaga tih osećanja, podstrekava duh koji se slobodan izdiže iznad svih pravila i zabrana. U Brankovim lirskim pesmama, kao što smo naveli, na nivou leksike ili pesničkih slika, melodije i ritma, uočavamo unutrašnju razigranost lirskog subjekata i ljupkost proizvedenih stanja. Izrazi tebeka, meneka, tuna, nepravilnog morfološkog oblika, svojevrsna su svedodžba o izlišnosti jezika / govora u i tim trenucima i takvim emotivnim situacijama: Al i moma iz zasede / Poskočila oma – Beži, sele, eto bede / – Beži majci doma! Nestandardnim produžavanjem leksičkih oblika i tvorbom poetizovanih leksema, nastoje se ublažiti uzavrela strast osenčena detaljima ljubavne igre, praćene jezičkim kreacijama i ravnomernim ritmičkim ponavljanjima. Dionizijsko razglasavanje lirskog junaka i bratski, bukolički odziv prirode, izraz su afirmacije mladosti, ljubavi i života: Laki vetrić osmenu se, Listak liska dirnu Beli danak pokrenu se / Pa kroz goru virnu, suptilni treptaji prirode sugerišu dah eterične senzualnosti. Živ i neposredan odnos lirskih subjekata i prirodi ambijent stapaju se. Fiktivni dijalog karakterišu izrazi zaitila, tio, oma, itnuo, osmeiva, izostavljanjem glasa h, čije poreklo strano i melodijsko-akustičke svojstva zatovorena i oporija, a ritam brži. Branko Radičević često koristi izraze čudno / čudna čija se stilogenost zasniva na semantički nijansiranju i prozračnoj lepoti. Semantička neodređenost izraza sadrži svojstva mističnog i fantastičnog, te snažno podstiče asocijativna i imaginativna polja, kojima se dodatno usložnjava osećajnost i senzualnost. Isključivanjem mentalnih činjenica, ostavlja se ''prostor'' za ospoljavanje osetilnih. Pesnička iventivnost i kreativnost ogleda se i komponovanju dela, njegovoj fakturi i obimu, koji sugerišu specifična duhovna ozračenja, misaono-emotivna i psihološka stanja. Isključivanjem mentalnih procesa, sugerišu se potencijalna ospoljavanja čulnih ugođaja, a potiranje sirove strasti i animalističkih poriva, ostvaruje se zračenjima duhovnih sadržaja. Tako predočena osetilna stanja sadrže estetski kvalitet utemeljen na opreci duhovno / naturalističko, odnosno lepo / ružno.

Sa estetičkog stanovišta sadržaj izdvojenog dela i njegova predodžba stvara privid igre kao bitne činjenice estetske delatnosti. Pojam igre je ponekad pomagao spoznaji aktivističkog karaktera estetičke činjenice. ''Čovjek (tako se govorilo) nije doista čovjek dok se ne počne igrati (to jest kad se izdvoji iz prirodne i mehaničke kauzalnosti, proizvodeći duhovno), a prva je njegova igra umjetnost. No, budući da riječ ''igra'' znači i ugodu koja proizilazi iz izazvanog pražnjenja energije što navire iz organizma (to jest iz praktične potrebe), kao posljedica te teorije svaka je igra nazvana estetičkom činjenicom, ili je pak umjetnost nazvana igrom, utoliko što djelomično može biti uključena u igru, kao što se događa i kod drugih stvari, čak i kod znanosti. Samo moralnošću nikad ne može vladati (zbog proturječnosti koja tu dopušta) želja za igrom, jer ona vlada i upravlja samim činom igre''. Kroče str. 87 – 88)

215

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Radičević je duboko svestan fenomena jezika, njegovih izražajnih mogućnosti, ali, istovremeno i njegove nedostatnosti da neraskidivo sjedini raznolike unutrašnje ekspresije ukotvljene u bezgraničnom duhu. Pesničko prikazanje ''sveta'' je u neraskidivom odnosu sa zvukom i značenjem kojima se tvori delo. Prema Ingardenovom mišljenju ''značenje reči, nošeno nekim glasom, uzeto samo za sebe je zatvorena jedinica smisla koja intendira određenu predmetnost; mutatis, mutandis, reči združene u (iskaznu) rečenicu intendiraju, vršeći svoju verbalno – nominalnu funkciju razvijanja određenog stanja stvari, pomoću specifične rečenične intencionalnosti, takozvani rečenični korelat;'' (Stojanović, str. 43 – 44) Stoga pesnik pribegava iznalaženju prvotnih jezičkiih oblika, tvoreći odgovarajući jezički sasud, u kojem se ospoljavaju takva stanja: ''Svirac svira, ne da mira, A još više devojčice, Njine oči i nožice, Dede, brate, ijujuj! De poskoči, ne luduj, Ko bi jako momak bio Pa se ne bi pomamio! Ao sele bosonoga, Zla ti majka dozlaboga, Ne dala ti čarapica Ni lagani papučica, Da učiniš klepa – klapa – Za tobome, dušo, skapa. Oho, sele, vita stasa, Drž“ se braci oko pasa, Kolovođa kolom vija, Koli leti, znoj probija, Al“ u tvoji nedri tude Okle snega do dve grude? Čudo, sele, divno čudo, Ala bi se mlađan grudo!'' (1999: 62) Radičevićev jezik je vukovski sveden, čist i jedar. Sematika mnogih dijalekatskih izraza i njihovih morfoloških oblika odnose se na istočnohercegovačke govore, uz znatan

216

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' broj lokalizama i provincijalizama. Njihovi kvaliteti su izrazito poetski. Aliteracioni i asonantni nizovi, uz česte elizije, senče ne samo emotivno-psihološka stanja, već i mentalne i duhovne sadržaje lirskih junaka. Pesnik vrlo često koristi deminutive ili hipokoristike, izraze čija stilogene vrednosti neretko sugerišu izveštačena i sladunjava osećanja, ali u strukturi Brankovih pesama njihova sematika sadrži rafiniranu duhovnost i prozračna emotivna stanja.

Nemerljiv je Brankov doprinos Vukovoj borbi za uvođenje narodnog jezika i fonetskog pravopisa. 21 Iako je upotreba narodnog jezika u srpskoj literarnoj tradiciji prisutna i mnogo pre pojave Branka, tek sa Brankovim Pesmama dolazi do izražaja njegova gipkost, melodičnost, semantička i gramatička složenost, kako u odnosu na govorne specifičnosti, tako i u odnosu na dotadašnju usmenu i pisanu tradiciju. Temeljni značaj njegove poezije jeste umetnički doprinos u utvrđivanja gramatičkog sistema na narodnom jeziku. 22 Složene odnose koje je razvio u svojim pesmama na nivou misli i osećanja, maštovitosti i inventivnosti, ritmičnosti i melodičnosti, kao i kvalitete na jezičkim nivoima, počev od fonetskog do sintaksičkog, svakako su najveći doprinos pobedi Vukovih ideja. Jer, gramatički sistem nam pruža, ali istodobno i nameće izvesnu mrežu odnosa, u čijim okvirima možemo i moramo izraziti naše saznanje, a u strukturi pesničkog / književnog teksta, najneposrednije se očituje specifično eksponiranje gramatičkih kategorija. Pored te činjenice, u Brankovim pesamama je izraženo i narušavanje gramatičkog sistema u iskazu kao poetološki, stilogeni i polisemičani elementi metajezika, a njihove vrednosti dolaze do izražaja podjednako i i na sinhronoj i dijahronoj ravni.

Rezime: Prihvatanjem Vukove reforme i stvaranjem poezije na narodnom jeziku, kao i u duhu lirskih narodnih tvorevina, Branko Radičević je sačinio vanredno pesničko delo, presudno je uticao na dalji razvoj srpskog lirskog pesništva. Njegova poezija sadrži obeležja romantizma, poglavito nemačke romantike, i srpskog narodnog pesništva. Sugestivnim i živim jezičkim izrazom pesnik tematizuje ljubavna osećanja, rodoljublje, istoriju i tradiciju, kao i nacionalno osvešćenje. Radičević je jedan od retkih pesnika koji je već prvom knjigom Pesama 1847, iako grubo ocenjenom od strane ''zvanične'' kritike, postao uzor i mnogim kasnijim generacijama pesnika, a njegovo pesništvo ostaje uzorno merilo umetničkih kvaliteta, inventivnosti, jezičke gipkosti i senzibilnosti.

21 Vidi: Vuka Stef. Karadžića i Save Tekelije pisma visokopreosveštenom Gospodinu Platonu Atanackoviću, vladici budimskome, o srpskom jeziku. 22 Izgrađeni gramatički sistem utemeljen na narodnom jeziku biće normatizovan dve decenije nakon objavljivanja Brankovih pesama, a genezu razvoja narodnog jezika u pisanoj književnosti uočavamo od delovanja Račana, Orflina, Jovana Rajića Sime Milutinovića Sarajlije, Njegoša do Mušickog i Sterije. U periodu od 1841. do 1845, te do 1847, i štampanja Radičevićeve zbirke pesama, vođena je žustra rasprava u Letopisu, Srpskom narodnom listu, Srpskim narodnim novinama i Podunavci oko jezika. Ti problemi su pretresani i na sednicama Društva srpske slovesnosti koje je 1842. godine pokrenulo izradu ''nazivoslovnog rečnika'' i time iniciralo oštu polemiku vezanu za leksiku, pravopis i gramatiku. Jovan Sterija Popović, Jovan Hadžić, Janko Šafarik, Isidor Stojanović, Lazo Zuban, Petar Matić, Paun Janković, Đorđe Magarašević, Vasilije Lazić i, svakako, Vuk Karadžić. Osnovna teza tih rasprava vezivala se za pitanje treba li čistiti srpski jezik od turskih, nemačkih i uopšte tuđih reči. 217

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA 23 Radičević 1999: Branko Radičević, Sabrane pesme, priredio: Dušan Ivanić, SKZ, Beograd. Ivanić 1999: Dušan Ivanić, ''Pjesničko djelo Branka Radičevića'', u predgovor: Radičević, Sabrane pesme, SKZ, Beograd. Gazda, Makovska: 2015: Gžegož Gazda, Slovinja Tineska Makovska, Rečnik književnih rodova i vrsta, Službeni glasnik, Beograd. Deretić 2002: Jovan Deretić, Istorija srpske književnosti, Prosveta, Beograd. Damjanov 2012: Sava Damjanov, ''Karadžić Stefanović, Vuk: bauk, huk, muk ... '', u: Novo čitanje tradicije, Službeni glasnik, Beograd. Kašanin 1977: Milan Kašanin, Izabrani eseji, Rad, Beograd. Majenova 2009: Marija Renata Majenova, Teorijska poetika: problemi jezika, prevela: Biserka Rajčić, Službeni glasnik, Beograd. Stojanović 2011: Dragan Stojanović, Fenomenologija i višeznačnost književnog dela, Službeni glasnik, Beograd. Hegel 1970: Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Estetika, I-III, preveo: dr Nikola Popović, predgovor: Dragan M. Jeremić, Kultura, Beograd. Kroče 1991: Benedetto Croce, Estetika kao znanost izraza i opća lingvistika: teorija i historija, prevod s talijanskog Sonja Roić, Globus, Zagreb.

THE LYRICS OF BRANKO RADICEVIC

Vojo Kovacevic College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica, Serbia

Abstract: The work has critically analyzed lyrical poems by Branko Radičević, marked features of romanticism and Serbian folk lyric songs. Their melodic-rhythmic are apostrofied with all the peculiarities, language-style values as well as thought-conceptual directions. Aesthetic qualities as well are recorded to be melodic-rhythmic variations of his lyric poems, and they are communicated with emotional and thoughtful states of lyrical heroes. Key words: romanticism, poetics, aesthetics, Vuk Karadzic, language, style.

23 Primedba autora: navođenje literature je u skladu sa uzusima na književne tekstove. 218

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 37.018.43:004.738.5 10. međunarodna konferencija Informativni prilog / 219-226 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 22.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 28.12.2017.

VIKI KAO SREDSTVO KOOPERATIVNOG UČENJA

Branko Medić Visoka škola za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Rezime: Vikiji su jedan od mnogih Veb 2.0 komponenti koji se mogu koristiti za poboljšanje procesa učenja.Viki je veb komunikacija i alat saradnje koji se može koristiti za angažovanje studenata u učenju sa drugima u okviru okruženja za zajedničku saradnju. Ovaj rad objašnjava upotrebu Vikija, istražuje njegov doprinos različitih paradigmi učenja, ispituje trenutnu literaturu na Viki upotrebi u obrazovanju, i predlaže dodatnu upotrebu u nastavi softverskog inženjerstva. Ključne reči: Viki, Veb 2.0, zajedničko učenje, informacione i komunikacione tehnologije, kompjutersko posredovane komunikacije, e-učenje, pedagogija, obrazovanje, konstruktivizam.

UVOD Viki je glavna komponenta Veb 2.0, vanredne generacije veb alata i aplikacija (Adi, 2006). Veb 2.0 ima potencijal da dopuni, poboljša i doda nove dimenzije za saradnju u učionici. Veb 2.0 tehnologije kao što su blogovi, Vikiji i RSS su nazvani "socijalni programi", jer su doživljavani kao posebno povezani, dozvoljavajući korisnicima da razviju veb sadržaj zajednički i otvoren za javnost (Alekandar, 2006). Socijalni program nudi razne jedinstvene i moćne razmene informacija i karakteristike saradnje, delujući kao kognitivne refleksije i pojačavajući alati, kao i pomaganje izgradnje značenja činom samo-dizajna znanje baze podataka (Jonasen, Pek i Vilson, 1999). Vikiji posebno aktivno uključuju učenike u svojoj sopstvenoj izgradnji znanja (Boulos, Maramba i Viler, 2006). Socijalni softver pomaže shvatanju prvobitne vizije Veb-a kao prostor u kome svako može da učestvuje (Šafert, Gruber & Vestenthaler, 2006). Veb 2.0 alati se odlikuju jednostavnošću upotrebe i brzinom rasporeda, što omogućava moćnu razmenu informacija i jednostavnu saradnju (Buls i dr., 2006). Dalje, ovi alati dobijaju dodatnu prednost smanjenjem tehničke veštine potrebne za korišćenje njihove funkcije, omogućavajući korisnicima da se fokusiraju na razmenu informacija i zajedničkih zadataka sami, bez ometanja teškog tehnološkog okruženja (Kirkpatrik, 2006). Takve "transparentne tehnologije'' (Viler, Keli, Gale, 2005) omogućavaju korisniku da se

219

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' više koncentriše na zadatak učenja kroz ''viđenje kroz'' tehnologiju sa kojima su u interakciji. Termin "Viki'' je izveden iz Havajske fraze, Viki-Viki, što znači brzo. Viki je zajednički veb sajt čiji sadržaj se može uređivati od strane posetilaca sajta, omogućavajući korisnicima da lako kreiraju i uređuju veb stranice zajednički (Čao, 2007). Ovaj rad će se fokusirati na korišćenje Vikija u učionici, počevši sa kratkim osvrtom na pristupima učenja koji se mogu unaprediti kroz Vikije, zatim pregled trenutnog stanja Viki upotrebe u obrazovanju. Tada će se razmotriti dodatna upotreba Vikija u obrazovanju, i zaključiti sa diskusijom odgovarajućih upotreba Vikija više nego blogova.

PRISTUPI UČENJU Mnogi od radova koji se bave Vikijima u obrazovanju pokazuju kako Viki podržava poseban pristup učenju. Najčešće navedene paradigme učenja su kooperativne / zajedničke paradigme učenja i konstruktivističke paradigme, iako su druge reference.

KOOPERATIVNE / ZAJEDNIČKE PARADIGME Kao što je rečeno, Vikiji se odlikuju različitom jedinstvenom i moćnom razmenom informacija i karakteristikama saradnje. U kooperativnom učenju, studenti rade u heterogenim grupama za podršku učenja njihovih pojedinih članova. Kooperativno učenje dovodi do pozitivne međuzavisnosti od članova grupe, individualnih odgovornosti, licem u lice interakcijama, i pravilne upotrebe kooperativnih veština (Šafert, Bišof, et al., 2006). Kooperativne ekipe postižu viši nivo misli i zadržavaju informacije duže od učenika koji rade svoj posao pojedinačno (Džonson i Johanson, 1986). Zajedničke karakteristike Vikija ih čini posebno pogodnim za okruženja zadružnog učenja (Šafert, Bišof et al., 2006). Vikiji se mogu koristiti za olakšanje kompjuterski podržanog zajedničkog učenja, odnosno razvoj saradnje putem tehnologije da bi se povećalo obrazovanje i istraživanje (Augar, Rajtman, Zou, 2004). Ovo povećava međusobnu interakciju i grupni rad, i olakšava razmenu i distribuciju znanja i stručnost među zajednicom učenika (Liponen, 2002). Vikiji poboljšavaju sinhronizovanu komunikaciju i kooperativno učenje među učenicima, i promovišu saradnju više nego takmičenje (De Pedro et al., 2006). Zajedničko učenje postaje još snažnije kada se odvija u kontekstu zajedničke prakse. Zajednica prakse se sastoji od ljudi koji se bave kolektivnim učenjem u zajedničkom domenu. Stoga, učenje postaje zajednički proces grupe. Vikiji mogu služiti kao platforma znanja za zajednice prakse u kojoj članovi zajednice mogu da dele njihovo znanje sa grupom, pripremaju zanimljive delove informacija, rade zajedno, diskutuju o problemima, itd (Šafert, Bišof, et al., 2006). Vikiji se odlikuju nekim od elemenata od suštinskog značaja za uspešnu zajednicu prakse, uključujući virtuelno prisustvo, raznim interakcijama, lakom učešću, vrednom sadržaju, vezama sa širim predmetnim oblastima, ličnim i identitetom zajednice i interakcije, demokratskom participacijom, i evolucijom tokom vremena (Švarc, Klark, Sosarin, Rudolf, 2004).

220

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

KONSTRUKTIVISTIČKA PARADIGMA Konstruktivizam vidi znanje kao i značenje kao izgrađeno pre nego dato. Sam konstruktivizamne sugeriše određenu pedagogiju, već opisuje kako se učenje dešava. Maers (2004) daje precizan pregled konstruktivizma:  Konstruktivističko učenje treba da angažuju učenike u smislenom učenju i kritične karakteristike su da učenje treba da bude ...  Aktivno i manipulativno, angažovanje učenika u interakciji i istraživanju sa nastavnim materijalom i obezbeđujući priliku za njih da poštuju rezultate njihove manipulacije  Konstruktivna i refleksna, omogućavajući studentima da se integrišu nove ideje sa stečenim znanjem da bi dalo značenje i omogućilo učenje kroz razmišljanje  Namerno, pruža mogućnosti za studente da artikulišu svoje ciljeve učenja i prate njihov napredak u njihovom postizanju  Autentična, izazovna i realnog sveta (ili simuliranog), omogućavajući bolje razumevanje i transfer učenja ka novim situacijama  Kooperativno, zajedničko, i konverzacijsko, pružajući studentima mogućnosti da komuniciraju jedni sa drugima da razjasne i dele ideje, da traže pomoć, da se pregovaraju problemi, i diskutuju rešenja (str. 4). U poslednjih nekoliko godina, oni koji su uključeni u mrežnom učenju imali su rastuću svest o prednostima okruženja konstruktivističkog mrežnog učenja (Seitzinger, 2006). Dakle, nedavno interesovanje za Vikije u obrazovanju. Konstruktivizmu je priđeno iz različitih perspektiva u Viki istraživanju, uključujući odražavajuću aktivnost i komunalni ili društveni konstruktivizam. Reflektivno učenje, jedan od kritičnih karakteristika konstruktivizma, odnosi se na struktuirani pristup koji omogućava učenicima da razmisle o svom učenju i da razumeju svoje sopstvene procese učenja. Vikiji igraju sve veću ulogu u reflektornom učenju učenika i obogaćuje učeničko "iskustvo" izvan pukih potencijala i često prolaznih detalja svakog projekta, preklapajući ovo iskustvo sa opštijim i sveobuhvatnim, lično konstruisanim mišljenjem o procesima dizajna, ili kako mi doživljavamo i stvoramo dizajnirani svet u kome svaka osoba živi – i konceptualni okvir koji će im omogućiti da brzo razvijaju svoje razumevanje dalje" (Čen i sar., 2005). Vikiji omogućavaju učenicima da učestvuju u zajedničkoj izgradnji resursa. Bitan deo odražavajućeg učenja jeste da učenici treba da budu ohrabreni da razmišljaju o svom znanju i da ga učine eksplicitnim. Vikiji dozvoljavaju da se ovaj odraz uradi zajednički, približavanje potpuno socijalnom konstruktivističkom načinu učenja. Zbog svojih veoma niskih tehnoloških prepreka a ipak veoma bogatom i fleksibilnom funkcionalnošću, Vikiji dobijaju priliku da ponude zajedničko, konstruktivno učenje opširnije u našim obrazovnim sredinama (MekMulin, 2005). Društveni konstruktivisti veruju da učimo od društvenih i komunalnih delatnosti. Značenje je oblikovano i znanje je izgrađeno kroz razgovor sa vršnjacima i nastavnicima, i kroz razmišljanje (Higs i MekKarti, 2005). Kolaborativna priroda Vikija znači doprinošenju znanja sa i za druge, sa fokusom na zajednicu više nego

221

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' na pojedinačnog učenika. Vikiji su jedan od uspešnih priča u svetu socijalnog konstruktivizma, jer mogu se brzo rasporediti i studenti mogu biti vrlo brzo operativni (Notari, 2003).

LISTA NAMENA Postoji nekoliko radova koji, među svojim raspravama o Vikijima, predstavljaju listu upotreba Vikija u učionici, zajedno sa diskusijom svake u većini slučajeva. Maderov sajt (2006b) se fokusira isključivo na Vikije u obrazovanju, pozivajući se na koristi kao što su stvaranje jednostavne veb stranice, razvoj projekata sa vršnjačkim proverama, grupno autorstvo, praćenje grupnih projekata, prikupljanje podataka, i učeničke / instruktorske komentare. Njegov tekst na mreži (Mader, 2006a) sadrži tekstove nekoliko autora koji razmatraju takve teme kao što su integrisanje Vikija u uputstvu, zajedničko pisanje projekata, grupni Viki projekti, korišćenje Vikija u okviru sistema upravljanja, izgradnja naučnog znanja, znanja i Viki-baziranih saradnji i Akademskog izdavanja. Fontana (2005) predstavlja istraživanje Viki upotrebe u obrazovanju, i predlaže nekoliko dodatnih upotreba Vikija. Stvarački i monitoring projekti se razmatraju, kao zajednički koncept razrada. Dafi i Bruns (2006) daju listu nekoliko mogućih obrazovnih upotreba Vikija:  Učenici mogu koristiti Viki za razvoj istraživačkih projekata, gde Viki služi kao stalna dokumentacija njihovog rada.  Učenici mogu dodati rezime svojih misli od propisanih čitanja, izgradnjom zajedničke bibliografije na Vikiju.  Viki se može koristiti za objavljivanje kursnih resursa kao nastavni planovi i programi i štampani i studenti mogu urediti i komentarisati na to direktno da svi vide.  Nastavnici mogu da koriste Viki kao bazu znanja, omogućavajući im da dele refleksije i misli u vezi nastavne prakse, i dopuštanje za verzionisanje i dokumentaciju.  Vikiji se mogu koristiti za koncepte mapiranja. Oni su korisni za bombardovanje idejama i uređivanje date Viki teme mogu da proizvedu povezanu mrežu resursa.  Viki se mogu koristiti kao alat za prezentaciju umesto konvencionalnog softvera, i studenti su u stanju da direktno komentarišu i ponovo ispitaju sadržaj prezentacije.  Vikiji su alati za grupnu autorizaciju. Često članovi grupe sarađuju na dokumentu slanjem fajla mejlom svakom članu grupe tako da svaka osoba može izvršiti izmene na svom računaru, i neki pokušaj je tada napravljen da se koordiniraju izmene tako da je svačije delo podjednako zastupljeno; korišćenjem Vikija privlači članove grupe zajedno i omogućava im da izgrade i izmene dokument na jednoj, centralnoj Viki stranici.

Guzdal, Rik, i Keho (2001) prepričavaju kako Vikiji, uključujući i njihovu KoVeb, mogu da se koriste za aktivnosti u učionici, kao što su distribucija informacija, zajedničko strvaranje predmeta za upotrebu, i diskusiju i pregled. Naiš (2006) opisuje Viki primenu u učenju kao izvor informacija, alat za saradnju, alat za izgradnju sadržaja e-učenja, kao i razbijanje straha. Koncept procesa rada učenja u akciji je detaljno razmotren. Šafert, Bišof,

222

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' i sar. (2006) ukazuju na korišćenje Vikija u projektno baziranom učenju, pisanju zajedničkih priča, i interdisciplinarnom i interkulturalnom učenju.

Tonkin (2005) identifikuje četiri različite vrste obrazovnih Vikija: 1. Samostalni korisnici Vikija omogućavaju pojedincu da prikupe i uređuju svoje sopstvene misli koristeći Mrežno-bazirano okruženje. 2. Labaratorijsko knjižni Vikiji omogućavaju studentima da zadrže beleške na mreži sa dodatnom korišću dozvoljavajući im da budu recenzirani i menjani od strane kolega. 3. Zajedničko pisanje Vikiji mogu da se koriste od strane tima za zajednička pisanja. 4. Bazna znanja Vikiji pružaju spremište znanja za grupu.

Lamb (2004) ističe da neki fakulteti koriste Viki tako da dizajn timovi mogu brzo i zajednički izgraditi referentne liste i obrise, idejno nastavne strategije, i uhvate sugestije. Bergin (2002) ukazuje na različite svrhe korišćenja Vikija uključujući početne stranice studenata, anonimne povratne informacije, učeničko-stvorena FAK (Često postavljna pitanja), ideje vezane za kurs, saveti infrastruktura i diskusije. Švarc i sar. (2004) su anketirali dvadeset četiri univerziteta i prijavili kako se Vikiji koriste. Oni izveštavaju da se većina bavila aktivnostima, događajima, ili klubovima više nego sa nastavnim pitanjima. Vikipedijina (2006) školska i univerzitetska projektna strana predlaže upotrebu Vikija u učionici da pruži studentima vežbe uređivanja i objavljivanja sadržaja na Vikipediji.

DODATNE UPOTREBE VIKIJA Kao što pokazuju gore navedene literature, Vikiji su doživeli povećanu popularnost nastavnog alata u poslednjih nekoliko godina. Iako su Viki korišćeni u mnogim oblastima obrazovanja, uključujući sastav, književnost, obrazovanje na daljinu, filozofiju, dizajnerski inženjering, simboličnu logiku, i matematiku, imaju neiskorišćeni potencijal u mnogim drugim oblastima takođe. Na primer, i zajednička priroda i pogodnosne karakteristike Vikija ih čini idealanim alatom za saradnju projektnih softvera i komunikaciju. Viki upotreba je u porastu u razvoju softverske industrije (Louridas, 2006), ali Viki upotreba u saradnji studentskog softverskog projekta nije tako česta. Čao (2007) obezbeđuje detalje o pilotskim studijama u kojoj su Vikiji korišćeni za razvoj kursa studentskih projekata u softverskom inženjerstvu. Naravno, studenti u kursu su prvobitno bili zaduženi da održe dnevnik pojedinačnih i timskih aktivnosti, ali su ubrzo počeli da osmišljavaju nove načine korišćenja Vikija za projektne aktivnosti koji su nepredviđene od strane instruktora. Pored grupnih dnevnika, Vikiji su korišćeni za aktivnosti razvojnog softvera kao što su:  Planiranje projekta. Studentske ekipe su razvile zajednički projektni plan koristeći Viki. Na kraju svakog ponavljanja, projektni planovi su se ažurirali u skladu sa podacima ponavljanja. Vikiji imaju potencijal da posluže kao dobra verzija kontrole alata jer Vikiji prate istoriju promena na svim stranicama i obezbeđuju pogodan mehanizam za upoređivanje drugačijih verzija dokumenta. 223

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 Upravljanje zahtevima. Zahtevi korisnika su održavani na Vikijima. Zahtevi su bili dodeljeni učeničkim programerima, a procene su bile objavljene na Vikijima.  Izveštaji o projektnom praćenju/napretku. Učenički programeri prijavljuju svoj napredak na dodeljenim zahtevima. Kada je zahtev izvršen, odgovorni programer beleži stvarno provedene sate.  Upravljanje predmetom testa. Za svaki zahtev, stvoreni su slučajevi prihvatanja testa i objavljeni od strane odgovornih učenika na Vikijima. Kada su izvršeni predmeti testa, rezultati su takođe izvešteni na Vikijima.  Praćenje mana. Umesto korišćenja skupo komercijalnog alata praćenja mana koji nije bio lako dostupan, praćene stranica sa manama su stvorene na Vikijima za izveštavanje i popravku mana.  Beleške klijenata. Klijentska stabla su nastale na Vikijima da bi se zabeležila sva klijentska i proizvođačka komunikacija kako bi se oni mogli deliti među članovima tima.  Razvijanje korisničke dokumentacije. Pošto su različiti delovi softvera razvijeni od strane raznih studentskih programera, dokumentacija krajnjeg korisnika je zajednički stvorena od strane celog tima na Vikijima.

Kao što se može videti iz Čaovog iskustva, postoji veliki broj inovativnih načina na kojima Vikiji mogu povećati zajednički rad. Uz malo genijalnosti, postoje bezbrojni načini na kojima Vikiji mogu unaprediti proces učenja.

VIKI ILI BLOG Vikiji se često porede sa blogovima jer su oboje karakterisani izuzetno lakim mogućnostima objavljivanja. Oboje su se pojavili otprilike u isto vreme, malo više nego pre deset godina, ioboje nude lako izdavačko sredstvo za širenje informacija, kao i dobijanje povratnih informacijaza i od javnosti. Raniji Vikiji su bili namenjeni za više korisnika da se stvori skladište znanja,dok su blogovi bili namenjeni za pisanje ličnih dnevnika. Iako su različiti na mnogonačina, razlike među njima su suptilne, jer se približavaju u funkcionalnosti. Postoji veliki broj značajnih razlika između Vikija i blogova, među njima je način na koji oni organizuju svoje informacije, kao i broj saradnika i šta saradnici nameravaju da postignu (Dojl, 2006).  Vikiji su dizajnirani za zajedničku saradnju autoringa od strane svih a blogovi su više lični i generalno napisani od strane jednog autora. Ako Viki ima samo jednog autora, razlike nisu toliko očigledne, iako još uvek značajne i važne, što se može videti iz sledećih tačaka. Dalje, postoje validne koristi od jednog autora Vikija, kao što je postavljanje izričitih operativnih instrukcija od korisnika (Kerins, 2006).  Vikiji obično organizuju informacije u temama dok blogovi organizuju informacije u obrnutom hronološkom redu. Budući da su obrnuto hronološki naređene, informacija u blogu je više od istorijskog zapisa i retko se menja. S druge strane, teme u Vikijima se očekuje da evoluiraju i često prošire u nešto poput stalne baze znanja.

224

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 Obrnuti hronološki redosled blogova ih čini teškim za pronalazak svih objava na određenu temu, kao i da pregledaju sve tekstove o toj temi. S druge strane, Vikiji se ne pokazuju kada se informacija dokumentuje ili po kojem redosledu, ali pokazuje koja se informacija odnosi i olakšava pretragu (Volf, 2006).  Vikiji dobiju povratne informacije tako što dozvoljavaju javnosti da izmenjuju teme direktno, dok blogovi pružaju mehanizam za komentare čitaoca. Sadržaji u blogovima pripadaju vlasniku.  Vikiji podstiču razmenu znanja oko tema, dok su blogovi razmena spontanih misli.  Blogovi su bolje komunikaciono sredstvo za širenje informacija ljudima i za omogućavanje povratnih informacija dok zadržavaju originalni tekst netaknut. Vikiji su bolji kada informacije imaju za cilj da se menjaju i poboljšavaju kao deo zajedničkih napora (Mader, 2006c).

ZAKLJUČAK Vikiji i druge pojavne tehnologije počinju da popunjavaju prazninu u postojećoj praksi (Lamb, 2004). Oni omogućavaju izuzetno bogate, fleksibilne saradnje koje imaju pozitivne psihološke posledice za svoje učesnike i moćno konkurentske za njihove organizacije (Evans i Volf, 2005). Zajednička kreativnost obećava da će biti ključna poslovna veština u predstojećim godinama. Obrazovne institucije mogu ponuditi ogromnu vrednost svojim učenicima upoznavajući ih sa jednostavnim tehnologijama koje čine mrežnu saradnju mogućom. Današnji učenici će ne samo upravljati poslovnim inovacijama budućnosti, već u mnogim slučajevima će ih isterati. Radije nego se ograničavati na današnje veštine, učenici moraju da nauče veštine budućnosti. Nastavnici treba da podučavaju šta Vikiji i drugi društveni softveri mogu značiti za posao, ne samo kao fenomen, već i veština (Evans, 2006). Uključivanjem Vikija u učionice, edukatori mogu da bolje pripreme učenike da iskoriste inovativne upotrebe zajedničkih softverskih alata.

225

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

REFERENCE Adi, C. (2006). Izveštaj informacionih usluga radnih grupa zajedničkih alata. Preuzeto novembar, 2017. sa odhttp://www.is.ed.ac.uk/content/1/c4/10/46/CollaborativeToolsAndWeb 2%200.pdf Bulos, MNK, Maramba, I. & Viler, S. (2006). Vikipedija, blogovi i podkast-: Nova generacija mrežno baziranih alata za virtuelnu saradnju kliničke prakse i obrazovanje, BMC medicinska edukacija, 6 (41). Preuzeto novembar, 2017. sa http://www.biomedcentral.com /content/pdf/1472-6920-6-41.pdf Brans, A., Hemfri, S. (2005). Vikiji u nastavi i ocenjivanju: M / Ciclopedijski projekat. Zbornikod 2005 Internacionalni Simpozijum o Vikipediji, San Diego, KA, SAD: Oktobar 16-18, 25-32. 2006. Preuzeto novembar 2017. sa http://snurb.info/files/Wikis%20in%20 Teaching%20and%20Assessment.pdf Bajron, M. (2005). Nastava sa Viki. Učenje Filozofije, 28 (2), 108-113. Johansen, D. H., Pek, K. L., i Vilson, B. G. (1999). Učenje sa tehnologijom: konstruktivna perspektiva. Kolumbus, OH: Prentis Hol. Louridas, S. (2006). Koristeći Vikije u razvoju softvera. I17. na http://ieeexplore.ieee. org/Xplore/login. sp?url=/iel5/52/33727/01605183.pdf Lund, A., Smordal, O. (2006). Da li postoji prostor za nastavnika u Viki? Zapisnik sa 2006 Internacionalnog Simpozijuma o Vikipediji, Odens, Danska: Avgust 21-23, 37-46. Preuzeto novembar, 2017. sa http://www.wikisym.org/ws2006/proceedings/p37.pdf Skardamalia, M., Berejter, C. (1994). Računarska Podrška za zajednicu izgradnje znanja. [Elektronska Verzija]. Žurnal učenja nauka, 3 (3), 265-283. Preuzeto novembar, 2017. sa http://carbon.cudenver.edu /~bwilson/building.html Šafert, S., Bišof, D., Buerger, T., Gruber, A., Hilzensauer, V., Šafert, S. (2006). Učenje sa semantičkih Vikija. Zapisnik sa prve radionice o semantičkom Vikiji – Od Vikija do semantike (SemViki2006), Budva, Crna Gora: jun 11-14, 109-123. Preuzeto novembar, 2017. sa http://www.wastl.net/download/paper/Schaffert06_ SemWikiLearning.pdf

WIKI AS MEANS OF COOPERATIVE LEARNING

Branko Medic College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica, Serbia

Abstract: Wiki is one of the many Web 2.0 components that can be used to improve the learning process. Wiki is a web communication and a collaborative tool that can be used to engage students in learning with others within a collaborative environment. This paper explains the use of wikis, the research of the contribution of various learning paradigms, examines the current literature on wiki usage in education, and suggests additional use in software engineering. Key words: Wiki, Web 2.0, shared learning, information and communication technologies, computer mediated communications, e-learning, pedagogy, education, constructivism.

226

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Recenzenti / Reviewers Dr Slavoljub Hilčenko, prof. struk. stud Dr Jasmina Knežević, prof. struk. Stud Dr Predrag Prtljaga, prof. struk. stud. Dr Slavica Kostić, prof. struk. stud. Doc. dr Marija Aleksandrović Prof. dr Sanja Golijanin Elez Prof. dr Goran Despotovski Prof. dr Ljubica Oparnica Doc. dr Dragan Rastovac Prof. dr Vojo Kovačević Prof. dr Jasmina Dražić Prof. dr Gordana Štasni Doc. dr Jerneja Hercog Prof. dr Oliver Gajić Prof. dr Matjaž Duh Dr Violeta Petković Igor Hilčenko, MA Dr Jelena Mićević Doc. dr Tatjana Krstić

227

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

228

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

229

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

230

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796 - 053.4 -056.257 613.25-053.4 10. međunarodna konferencija Originalni nau čni rad / 231-238 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 30.01.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 12.02.2018 .

POVEZANOST TELESNE MASE I POTKOŽNOG MASNOG TKIVA SA KRETNOM AKTIVNOŠĆU DEČAKA U VRTIĆU

Milenko Janković1, Dušan Stupar2, Bojan Milošević1 1 Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača u Novom Sadu 2 Sportsko udruženje ''Super aktivan'', Novi Sad, Srbija

Rezime: Jedan od glavnih faktora rasta i razvoja jeste fizička aktivnost, pa je cilj ovog istraživanja bio da se utvrdi da li su telesna masa i potkožno masno tkivo povezani sa obimom kretne aktivnosti dečaka u vrtiću. Istraživanje je sprovedeno u dva vrtića iz gradske sredine Novog Sada (Republika Srbija). U istraživanju je učestvovalo 60 dečaka prosečne starosti 5,9 godina. Fizička aktivnost tokom boravka u vrtiću je praćena pedometarom (Yamax Digiwalker CW-700), a utvrđivanje rezultata mase tela i rezultata kožnih nabora stomaka, leđa i nadlakta vršeno je prema preporukama Internacionalnog biološkog programa. Metodom optimalnog skaliranja je dobijeno da primenjeni sistem prediktorskih varijabli nije statistički značajno povezan sa kriterijskom (R=0,54; F=1,71; P=0,10). Kada se analiziraju relacije svake prediktorske varijable pojedinačno sa kriterijskom, statistička značajanost se pojavljuje kod varijable Telesna masa (p=0,00; Beta=0,49), Kožni nabor leđa (p=0,00; Beta=-0,76) i Kožni nabor nadlakta (p=0,00; Beta=0,51). Može se zaključiti da obim kretne aktivnosti ne zavisi samo od potkožnog masnog tkiva, ali može biti remetilački faktor u slučaju kada se pojavljuju veće vrednosti. U istraživanjima gde se analizira kretna aktivnost dece ne smeju se izostaviti i drugi faktori koji su bitni za obim kretne aktivnosti, a naročito kada se istraživanja sprovode u okviru neke institucije. Ključne reči: fizička aktivnost, gojaznost, pedometar.

UVOD Pravilna ishrana, odmor i fizička aktivnost su naročito bitni faktori tokom perioda rasta i razvoja. Termin fizička aktivnost se najčešće definiše kao bilo koje telesno kretanje usled kog dolazi do energetske potrošnje (Caspersen, Powell, & Christenson, 1985). Međutim, ovaj termin se ne sme poistovećivati sa terminom fizičko vežbanje ili organizovana fizička aktivnost. Navedeni pojmovi označavaju strukturiranu fizičku aktivnost koja se sprovodi kroz unapred ustanovljen plan i po određenom program rada.

231

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Izučavanje slobodne i organizovane fizičke aktivnosti je od velike važnosti, jer je dokazano da se pozitivno odražava na gojaznost (Moore, Nguyen, Rothman, Cupples, & Ellison, 1995), dečje samopouzdanje (Ekeland, Heian, Hagen, & Coren, 2005), kognitivno funkcionisanje (Sibley, & Etnier, 2003) itd. Organizovana fizička aktivnost se najčešće upražnjava u vaspitno-obrazovnim institucijama i sportskim klubovima, dok je slobodna fizička aktivnost najzastupljenija tokom dana i moguće ju je sprovoditi na svakom mestu.

Kako ne bi došlo do neželjenih posledica u kasnijem periodu odrastanja, potrebno je utvrditi šta doprinosi povećanju obima kretne aktivnosti dece. U nekim studijama (Sasaki, Shindo, Tanaka, Ando, & Arakawa, 1986) je utvrđeno da je nivo fizičke aktivnosti povezan sa indikatorima gojaznosti. Kao mera gojaznosti, u istraživanjima se najčešće koristi indeks telesne mase i vrednosti kožnih nabora. Međutim, autori nekih istraživanja s malom decom i adolescentima navode da indeks telesne mase kao meru gojaznosti treba dovesti u pitanje, jer se ne mogu objasniti varijacije u raspodeli telesne masti, mišića i kostiju (Hands, & Parker, 2008). Iz tog razloga je bolje koristiti rezultate kožnih nabora, koji su bolji indikatori telesne gojaznosti. U istraživanjima s malom decom primenjuje se dvodimenzionalni model, gde jedna dimenzija obuhvata rast kostiju u dužinu i širinu (dimenzionalnost skeleta), a druga masu tela i potkožno masno tkivo (voluminoznost tela i potkožna mast) (Bala, 1981). Jedan od glavnih faktora rasta i razvoja jeste fizička aktivnost, pa je cilj ovog istraživanja bio da se utvrdi kakva je povezanost telesne mase i potkožnog masnog tkiva sa obimom kretne aktivnosti dece u vrtiću. Da bi se shvatilo šta je bitno za upražnjavanje fizičke aktivnosti različitog inteziteta neophodno je da se u obzir uzmu dečje okruženje u kući i vaspitno obrazovnoj ustanovi (Wilkie, Standage, Gillison, Cumming, & Katzmarzyk, 2018). Polazna osnova za utvrđivanje relacija fizičke aktivnosti u vrtiću sa telesnom masom i potkožnim masnim tkivom jesu dosadašnja istraživanja u kojim je utvrđena povezanost varijabli kojima se procenjuju morfološke karakteristike i motoričke sposobnosti kod male dece (Bala, Jakšić i Popović, 2009; Katić, Pejčić, & Viskić-Štalec, 2004). Takođe je u istraživanjima sa malom decom ustanovljena povezanost između fizičke aktivnosti i gojaznosti (Ness et al., 2007).

METOD RADA Uzorak ispitanika Istraživanje je sprovedeno u dva vrtića iz gradske sredine Novog Sada (Republika Srbija). U istraživanju su učestvovali dečaci između 5 i 7 godina (prosečno 5,9; minimalno 5,1; maksimalno 6,7), a u analizu su uvršteni samo rezultati dečaka koji su tokom svih pet dana bila prisutna u ustanovi. Veliki broj njih je tokom pet dana praćenja fizičke aktivnosti bilo odsutno jedan ili više dana, te je uzorak činilo 60 dečaka. Uzorak mernih instrumenata

232

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Za praćenje fizičke aktivnosti dece tokom boravka u vrtiću korišćen je pedometar (Yamax Digiwalker CW-700) čija je pouzdanost proverena u ranijim istraživanjima (Beets, Patton, & Edwards, 2005; Pagels, Boldemann, & Raustorp, 2011; Reznik, Wylie-Rosett, Kim, & Ozuah, 2013). Utvrđivanje rezultata mase tela i rezultata kožnih nabora stomaka, leđa i nadlakta vršeno je prema preporukama Internacionalnog biološkog programa (Lohman, Roche, & Martorell, 1988). Za merenje kožnih nabora na referentnim tačkama korišćen je kaliper tipa Džon Bul (John Bull) sa preciznošću od 0,02 mm. Opis istraživanja Pre početka istraživanja tražila se pismena saglasnost za sprovođenje istraživanja od rukovodstva predškolske ustanove, a posle toga i pismena saglasnost od roditelja da njihovo dete učestvuje u istraživanju. Svi vaspitači i roditelji čija su deca učestvovala u istraživanju bili su upoznati s protokolom. Praćenje broja koraka dece je vršeno dok su boravila u vrtiću u periodu od 7. do 30. aprila 2014. godine. Pedometari su postavljani u predelu pojasa sa leve strane tako da ne ometaju ispitanike tokom obavljanja svakodnevnih aktivnosti u vrtiću. Postavljanje je vršeno po dolasku deteta u vrtić, a rezultat se očitavao neposredno pre odlaska deteta iz vrtića. Aktivnost svakog deteta se pratila uzastopno pet dana. Nakon toga su 12. i 13. maja 2014. godine urađena antropometrijska merenja. Istraživanjem se nije uticalo na dnevni ili nedeljni sadržaj, tj. vaspitači su radili po ranije utvrđenom planu i programu rada. To znači da su vaspitači sprovodili aktivnosti iz različitih oblasti (matematičko-logičke aktivnosti, jezičke i govorne aktivnosti, fizičke aktivnosti itd.), a rad između vrtića se razlikovao u zanemarljivoj meri.

METOD OBRADE PODATAKA Za sve varijable izračunati su osnovni centralni i disperzioni statistički pokazatelji. Testiranje normaliteta distribucije rezultata u varijablama vršeno je metodom Kolmogorov- Smirnova. Utvrđivanje relacija mase tela i potkožnog masnog tkiva na obim kretne aktivnosti dece u vrtiću vršeno je metodom optimalnog skaliranja (Optimal Scaling).

REZULTATI U tabeli 1 su prikazane osnovne deskriptivne karakteristike broja koraka, telesne mase i varijabli kojima se procenjuje potkožno masno tkivo. Tabela 1. Centralni i disperzioni parametri antropometrijskih varijabli i broja koraka Varijabla AS S Min Max Skew Kurt KV KS Telesna masa 234,2 43,4 157 405 18,5 (0,1 kg) 1,45 3,18 ,00 Kožni nabor trbuha 103,2 70,6 42 390 68,4 (mm) 2,14 4,94 ,00 Kožni nabor leđa 70,4 37,6 42 242 53,4 (mm) 2,69 8,06 ,00 Kožni nabor 108,1 36,9 64 240 34,1 nadlakta (mm) 1,86 4,09 ,00 Broj koraka (frek.) 25.533,5 5.682,1 15.890 37.032 ,26 -,81 22,3 ,06

233

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Iz prikazanog u Tabeli 1 uočava se statistički značajno odstupanje distribucije rezultata od normalne distribucije u svim antropometrijskim varijablama. Vrednost skjunisa je u varijablama Kožni nabor trbuha, Kožni nabor leđa i Kožni nabor nadlakta pozitivan i visok, što ukazuje na izrazito nagomilavanje rezultata oko nižih vrednosti. Takođe, mora se pomenuti visoka i pozitivna vrednost kurtozisa u svim antropometrijskim varijablama, što znači da se rezultati pretežno nagomilavaju oko centra raspodele.

Za rešavanje navedenog problema u ovom istraživanju nije se mogla koristiti linearna regresiona analiza, jer je u gotovo svim varijablama uočeno statistički značajno odstupanje distribucije rezultata od normalne distribucije i visoke pozitivne vrednosti skjunisa i kurtozisa. Iz tog razloga je za utvrđivanje relacija voluminoznosti i potkožnog masnog tkiva na obim kretne aktivnosti primenjena statistička metoda optimalnog skaliranja (Optimal Scaling), a rezultati su prikazani u tabeli 2.

Tabela 2. Relacije potkožnog masnog tkiva na obim kretne aktivnosti dečaka u vrtiću.

Varijabla r r (part) Beta f P Telesna masa 0,43 0,46 0,49 13,50 0,00 Kožni nabor trbuha 0,15 0,18 0,28 2,10 0,13 Kožni nabor leđa 0,04 -0,32 -0,76 6,69 0,00 Kožni nabor nadlakta 0,13 0,28 0,51 5,11 0,00 R=0,54 R2=0,29 F=1,71 P=0,10

Legenda: r – linearna korelacija prediktorske i kriterijske varijable; r (part) – parcijalna korelacija prediktorske i kriterijske varijable; Beta – standardizovani parcijalni regresioni koeficijent; f – vrednost f-odnosa; p – značajnost T-testa; R – koeficijent multiple korelacije; R2 – koeficijent determinacije; F – vrednost F-odnosa i P – značajnost koeficijenta multiple korelacije. Na osnovu rezultata iz prikazane tabele može se zaključiti da primenjen sistem prediktorskih varijabli (Telesna masa, Kožni nabor trbuha, Kožni nabor leđa i Kožni nabor nadlakta) nije statistički značajno povezan s kriterijskom varijablom (Broj koraka tokom nedelje). Testiranjem značajnosti multiple korelacije dobijena je vrednost veća od 0,05. Sistem prediktorskih varijabli objašnjava 29% varijabiliteta kriterija (R2=0,29), dok su za preostali varijabilitet kriterijske varijable odgovorne druge osobenosti dece, koje nisu obuhvaćene primenjenim sistemom prediktora.

Iako nije uočena statistički značajna povezanost celokupnog sistema prediktorskih varijabli i kriterijske, uočava se da postoji statistička značajanost pojedinačnih prediktorskih varijabli na kriterijsku. Statistički značajanost je utvrđena u varijablama: Telesna masa (p=0,00), Kožni nabor leđa (p=0,00) i Kožni nabor nadlakta (p=0,00), a kod navedenih varijabli utvrđen je i visok parcijalni doprinos s kriterijskom varijablom. U primenjenom sistemu prediktorskih varijabli jesu Kožni nabor trbuha, Kožni nabor leđa i Kožni nabor nadlakta, kojima se procenjuje potkožno masno tkivo. Iz priloženog se vidi da je kod varijabli Kožni nabor leđa (p=0,00) i Kožni nabor nadlakta

234

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

(p=0,00) ustanovljena statistička značajnost, što ne važi za Kožni nabor trbuha (p=0,13). Utvrđeno je da potkožno masno tkivo na leđima negativno povezano sa obimom kretne aktivnosti, a potkožno masno tkivo nadlakta pozitivno.

DISKUSIJA Praćenje telesnog rasta i razvoja je od velike važnosti za prevenciju od bolesti, a pre svega od gojaznosti. Telesni rast i razvoj zavisi od endogenih i egzogenih faktora, a naročito od polne pripadnosti, uzrasta i fizičke aktivnosti (Bala i sar., 2009). Uočljivo je da se pojavljuje veća varijabilnost i nesimetrična distribucija rezultata u varijablama za procenu potkožnog masnog tkiva. Razlog je činjenica da se u periodu do sedme-osme godine rast i razvoj koštanog i mišićnog tkiva odvija kontinuirano i relativno linearno, što ne važi za potkožno masno tkivo (Bala i sar., 2009; Popović, 2008), na koje u velikoj meri mogu uticati ishrana, fizička aktivnost i genetika. Sve navedeno doprinosi veoma različitim rezultatima kožnih nabora kod dece istog uzrasta. Dosadašnjim istraživanjima je utvrđeno da su neke vrednosti kožnih nabora genetski predisponirane i da su pod kontrolom istog seta gena (Beunen et al., 1998). Nasledni faktor potkožnog masnog tkiva najuočljiviji je kod rezultata kožnog nabora leđa, a u manjoj meri kod kožnog nabora nadlakta (Selby et al., 1990). Na osnovu navedenog, može se zaključiti da fizičkim aktivnostima u manjoj meri možemo uticati na debljinu kožnog nabora leđa, jer je u velikoj meri genetski predisponiran, ali se znatno više može uticati na debljinu kožnog nabora nadlakta. Upravo je u ranijem istraživanju potvrđeno da se viši nivo fizičke aktivnosti značajno odražava samo na kožni nabor nadlakta, a ne na kožni nabor leđa (Wells, & Ritz, 2001). Dakle, pored genetike potkožno masno tkivo u velikoj meri zavisi od ishrane i fizičke aktivnosti. Ovom prilikom se pratila kretna aktivnost dečaka u vrtiću i relacije indikatora potkožnog masnog tkiva i obima kretne aktivnosti. Iako je u ranijim istraživanjima utvrđeno da se gojazna deca manje kreću od dece s normalnom težinom (Duncan, Schofield, & Duncan, 2007), ovim istraživanjem je dobijeno upravo da neki pokazatelji potkožnog masnog tkiva utiču na manji obim fizičke aktivnosti u vrtiću. Sadržaj koji se sprovodi sa decom može stimulisati dečju kretnu aktivnost na dnevnom i nedeljnom nivou i što je veoma bitno time se mogu smanjivati vrednosti nekih indikatora gojaznosti (Moore et al., 1995).

Različite barijere mogu doprineti tome da dete ne bude fizički aktivno, a u ranijim istraživanjima je utvrđeno da motoričke kompetencije mogu doprineti tome (De Meester et al., 2018). Takođe je veoma bitana slika o sebi (Self-koncept), koja se formira od najranijih dana odrastanja. Ustanovljeno je da upravo slika o sebi doprinosi tome da se mladi uključuju u fizičke aktivnosti, a jedan od bitnih činilaca formiranja slike o sebi jeste percepcija fizičkog izgleda (Babic et al., 2014).

ZAKLJUČAK

235

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Može se zaključiti da obim kretne aktivnosti ne zavisi samo od potkožnog masnog tkiva, ali može biti remetilački faktor u slučaju kada se pojavljuju veće vrednosti. U istraživanjima gde se analizira kretna aktivnost dece ne smeju se izostaviti i drugi faktori koji su bitni za obim kretne aktivnosti, a naročito kada se istraživanja sprovode u okviru neke institucije. Manjoj kretnoj aktivnosti najverovatnije doprinosi kombinacija različitih faktora, kao što su: ličnost i interesovanje deteta, socijalno i životno okruženje u vrtiću, sklonost vaspitača za sprovođenje motoričkih sadržaja itd. Upravo inicijativa vaspitača može doprineti većem obimu kretne aktivnosti dece u vrtiću, jer je u ranijim istraživanjima ustanovljeno da na obim njihove kretne aktivnosti utiču mnogi faktori koji se tiču organizacije rada i sadržaja (učestalost izlazaka napolje, učestalost održavanja strukturiranog fizičkog vežbanja i forma rada i sl.).

Ovim istraživanjem se procenjivala fizička aktivnost dece u vrtiću na osnovu jednog paramatera (broj koraka), koji se pre svega odnosi na obim fizičke aktivnosti. Buduća istraživanja treba usmeriti na proveru obima i inteziteta fizičke aktivnosti, i kakve su relacije sa indikatorima gojaznosti. Takođe, u istraživanja ovog tipa treba uvrstiti procenu ishrane dece.

LITERATURA

Babic, M. J., Morgan, P. J., Plotnikoff, R. C., Lonsdale, C., White, R. L., & Lubans, D. R. (2014). Physical activity and physical self-concept in youth: systematic review and meta- analysis. Sports Medicine, 44(11), 1589-1601. Bala, G. (1981). Struktura i razvoj morfoloških i motoričkih dimenzija dece SAP Vojvodine. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture, OOUR Institut fizičke kulture. Bala, G., Jakšić, D., i Popović, B. (2009). Relacije antropoloških karakteristika i sposobnosti predškolske dece. U G. Bala (Ur.), Trend relacija morfoloških karakteristika i motoričkih sposobnosti predškolske dece (str. 61-112). Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Beets, M. W., Patton, M. M., & Edwards, S. T. A. C. E. Y. (2005). The accuracy of pedometer steps and time during walking in children. Med Sci Sports Exerc, 37(3), 513-520. Beunen, G., Maes, H. H., Vlietinck, R., Malina, R. M., Thomis, M., Feys, E., ... & Derom, C. (1998). Univariate and multivariate genetic analysis of subcutaneous fatness and fat distribution in early adolescence. Behavior genetics, 28(4), 279-288. Caspersen, C. J., Powell, K. E., & Christenson, G. M. (1985). Physical activity, exercise, and physical fitness: definitions and distinctions for health-related research. Public health reports, 100(2), 126-131. De Meester, A., Stodden, D., Goodway, J., True, L., Brian, A., Ferkel, R., & Haerens, L. (2018). Identifying a motor proficiency barrier for meeting physical activity guidelines in children. Journal of science and medicine in sport, 21(1), 58-62. Duncan, J. S., Schofield, G., & Duncan, E. K. (2007). Step count recommendations for children based on body fat. Preventive Medicine, 44(1), 42-44. Ekeland, E., Heian, F., Hagen, K., & Coren, E. (2005). Can exercise improve self esteem in children and young people? A systematic review of randomised controlled trials. British journal of sports medicine, 39(11), 792-798. Hands, B. P., & Parker, H. (2008). Pedometer-determined physical activity, BMI and waist girth in 7-to 16-year-old children and adolescents. Health Sciences Papers and Journal Articles, 1(Suppl. 5), 153-165.

236

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Katić, R., Pejčić, A., & Viskić-Štalec, N. (2004). The mechanisms of morphological-motor functioning in elementary school female first-to fourth-graders. Collegium antropologicum, 28(1), 261-299. Lohman, T. G., Roche, A. F., & Martorell, R. (1988). Anthropometric standardization reference manual. Chicago: Human Kinetics Books. Moore, L. L., Nguyen, U. S. D., Rothman, K. J., Cupples, L. A., & Ellison, R. C. (1995). Preschool physical activity level and change in body fatness in young children: the Framingham Children's Study. American Journal of Epidemiology, 142(9), 982-988. Ness, A. R., Leary, S. D., Mattocks, C., Blair, S. N., Reilly, J. J., Wells, J., ... & Riddoch, C. (2007). Objectively measured physical activity and fat mass in a large cohort of children. PLoS medicine, 4(3). Pagels, P., Boldemann, C., & Raustorp, A. (2011). Comparison of pedometer and accelerometer measures of physical activity during preschool time on 3 to 5 year old children. Acta paediatrica, 100(1), 116-120. Popović, B. (2008). Trend razvoja antropometrijskih karakteristika dece uzrasta 4-11 godina. Glasnik antropološkog društva Srbije, 43, 455-465. Reznik, M., Wylie-Rosett, J., Kim, M., & Ozuah, P. O. (2013). Physical Activity During School in Urban Minority Kindergarten and First-Grade Students. Pediatrics, 131(1), 81-87. Sasaki, J., Shindo, M., Tanaka, H., Ando, M., & Arakawa, K. (1986). A long-term aerobic exercise program decreases the obesity index and increases the high density lipoprotein cholesterol concentration in obese children. International journal of obesity, 11(4), 339-345. Selby, J. V., Newman, B., Quesenberry Jr, C. P., Fabsitz, R. R., Carmelli, D., Meaney, F. J., & Slemenda, C. H. (1990). Genetic and behavioral influences on body fat distribution. International journal of obesity, 14(7), 593-602. Sibley, B. A., & Etnier, J. L. (2003). The relationship between physical activity and cognition in children: a meta-analysis. Pediatric Exercise Science, 15(3). Wells, J. C., & Ritz, P. (2001). Physical activity at 9-12 months and fatness at 2 years of age. American Journal of Human Biology, 13(3), 384-389. Wilkie, H. J., Standage, M., Gillison, F. B., Cumming, S. P., & Katzmarzyk, P. T. (2018). Correlates of intensity-specific physical activity in children aged 9-11 years: a multilevel analysis of UK data from the International Study of Childhood Obesity, Lifestyle and the Environment. BMJ Open, 8(2).

237

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE IMPACT OF BODY AND FATTY TISSUE ON THE ACTIVITY OF CHILDREN IN KINDREGARTEN

Milenko Jankovic1, Dusan Stupar2, Bojan Milosevic1 1 College for Vocational Education of Preschool Teachers, Novi Sad 2 Sports Association ''Super aktivan'', Novi Sad, Serbia

Abstract: One of the main factors of growth and development is physical activity, and the aim of this study was to determine whether the body mass and subcutaneous fat tissue influence the extent of children's activity in the kindergarten. The research was carried out in two kindergartens from the city center of Novi Sad (Republic of Serbia). The study involved 60 boys with an average age of 5.9 years. Physical activity during kindergarten was followed by a pedometer (Yamax Digiwalker CW-700), and the determination of body mass results and results of skin stomach, back and upper ankles was performed according to the recommendations of the International Biological Program. By the optimal scaling method, the applied system of predictor variables was not statistically significantly related to the criterion (R = 0.54; F = 1.71; P = 0.10). When analyzed individually, the statistically significant influence has variables Body weight (p = 0.00; Beta = 0.49), Subscapular skin fold (p = 0.00; Beta = -0.76) and Triceps skin fold (p = 0.00; Beta = 0.51). It can be concluded that the extent of exercise depends not only on the fat tissue, but can be a deterrent factor in the case when higher values appear. In studies where children's movable activity is analyzed, other factors that are important for the scope of movement activities should not be omitted, especially when research is carried out within an institution.

Key words: physical activity, obesity, pedometer.

238

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 373.2.022 10. međunarodna konferencija Originalni nau čni članak / 239-245 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 21.02.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 25.02.2018.

RELACIJE SOCIJALNOG I POSTURALNOG STATUSA PREDŠKOLSKE DECE

Sava Maksimović Visoka strukovna škola za vaspitače Šabac, Srbija

Rezime: Posturalni status je fundus za rast, razvoj i zdravlje kod predškolske dece. Socio- ekonomski uslovi mogu biti značajan faktor u posturalnim poremećajima. Cilj rada bio je utvrditi ralacije socio-ekonomskog i socio-kulturnog statusa sa posturalnim statusom predškolske dece. Relacije sagledati kroz razlike koje se u tom pogledu javlaju među decom, koja potiču iz porodica sa različitim socio-ekonomskim i socio-kulturnim statusom. Uzorak je činilo 147 dece, uzrasta šest godina (±dva meseca), oba pola, iz vrtića ''Pčelica'', ''Mladost'' i ''Sloboda'' iz PU ''Naše dete'' u Šapcu. Izvršena je stratifikacija uzorka na tri stratuma, po socijalnom kriterijumu (niži, srednji i viši). Procena socio-ekonomskog i socio-kulturnog statusa dece, a kasnije razlika između njih, izvršena je ''Upitnikom o uslovima porodične sredine'', sa 29 ajtema. Procena posturalnog stausa vršena je metodom Napoleona Volanskog. Rezultati ukazuju na postojanje statistički značajnih razlika, između grupa dece koja pripadaju stratumima određenih socijalnim statusom, u pokazateljima posturalnog statusa. Socijalni status je statistički značajno uticao na posturalni status predškolske dece. Ključne reči: socio-kulturni i socio-ekonomski status, stratumi, pravilno držanje tela.

UVOD Predškolski period je najburniji u periodu razvoja deteta (Antropova i Koljcova, 1986; Eljkonjin, 1990; Kundrat, 1979; Smiljanić, 1983). S obzirom da je ovo najburniji period razvoja i da se tad na njega može najviše uticati, ovaj period života deteta je, sa aspekta nauke, naročito zanimljiv za proučavanje. Problemom posturalnog statusa predškolskog deteta na našim prostorima, bavio se relativno mali broj autora (Sabo, 2006; Sabo 2007; Dondur i sar., 2011; Maksimović i Drljačić 2013). Kod dece predškolskog uzrasta najčešći uzrok posturalnog poremećaja, jeste slabost muskulature odgovorne za održavanje normalnog uspravnog stava (Ulić, 1997). Posturalni status – pravilno držanje tela je fundus za rast, razvoj, zdravlje i razvoj osnovnih fizičkih svojstava kod predškolske dece. Socio-ekonomski status porodice i njen uticaj na razvoj deteta, intenzivnije se

239

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' istražuje u svetu pedesetih godina. Dokazano je da ''Deca čiji roditelji pripadaju slobodnim profesijama ili rukovodećim krugovima, krupnija su u svim telesnim dimenzijama, nego deca kvalifikovanih ili polu-kvalifikovanih radnika. Ove razlike postaju veće sa uzrastom'' (Amos i Flori, 1944; prema Herlok, 1970). Može se reći da socio-ekonomski i socio- kulturni status porodice imaju velikog uticaja na razvoj predškolskog deteta i da postoje egzaktni naučni dokazi o njihovom uticaju na opšti razvoj. Na posturalni status, pored niza etio-patogenetskih faktora u nastajanju posturalnih poremećaja, čiji uzroci mogu biti endogenog i egzogenog porekla, socio-ekonomski uslovi u kojima žive deca predškolskog uzrasta mogu biti vrlo značajan faktor. Predškolski uzrast prestavlja vrlo osetljiv period dečjeg odrastanja. S druge strane, kod roditelja je to najkritičniji period, izvan porodice, u karijeri kada bi trebalo da uspostave najviši domet, zenit. Cilj rada bio je utvrditi ralacije socio-ekonomskog i socio-kulturnog statusa sa posturalnim statusom predškolske dece. Relacije sagledati kroz razlike koje se u tom pogledu javlaju među decom, koja potiču iz porodica sa različitim socio-ekonomskim i socio-kulturnim statusom.

METOD Uzorak ispitanika obuhvatilo je ukupno 147 dece, uzrasta šest godina (±dva meseca), bez obzira na pol, iz vrtića ''Pčelica'', ''Mladost'' i ''Sloboda'' iz PU ''Naše dete'' u Šapcu. Pristupljeno je stratifikaciji, odnosno podeli uzorka na tri stratuma po socijalnom kriterijumu (niži, srednji i viši). Procena socio-ekonomskog i socio-kulturnog statusa predškolskog deteta, a kasnije razlika između njih, izvršena je ''Upitnikom o uslovima porodične sredine'', sa 29 ajtema, koji je koncipiran tako da što kompleksnije pokrije ispitivani prostor. Procenjivano je sledeće: a) socio-ekonomski i socio-kulturni status – 1. materijalne prilike, 2. zaposlenost oba roditelja, 3. stambene prilike, 4. obrazovni nivo roditelja koji je povezan sa socio- kulturnim statusom uz posedovanje kompjutera, knjiga, CD plejera, 5. vrsta zanimanja roditelja, 6. posedovanje igračaka, 7. odlasci na more, odnosno zimovanje, 8. sopstvena ocena imovnog stanja – ispod prosečna, prosečna, nadprosečna; b) Struktura porodice – 1. broj članova domaćinstva i broj dece u porodici. Sva pitanja su sabrana i dobijen je zbir odgovora po svakom ispitaniku. Na osnovu zbira odgovora svih ispitanika uzorak je podeljen u tri grupe, tri stratuma određenih socijalnim statusom. Da bi smo proverili (potvrdili) karakteristike svakog stratuma izvršena je kompletna analiza razlika između stratuma po osnovu upitnika. Na osnovu razlika određene su karakteristike svakog stratuma po socijalnoj strukturi. Postupak procene posturalnog statusa vršen je po metodu Napoleona Volanskog. Parametri na osnovu kojih se dobija ocena držanja tela su: 1. držanje glave, 2. držanje ramena, 3. oblik grudnog koša, 4. držanje lopatica, 5. bočne krivine kičmenog stuba, 6. držanje prednjeg zida trbuha, 7. oblik nogu posmatrano spreda, 8.držanje stopala. Pri inspekciji segmenta tela davane su ocene: 0 – kada se sve mere nalaze u normalnom odnosu (normalno), 1 – kada postoji funkcionalni stadijum deformiteta (funkcionalni deformitet) i 2 – kada su strukturalne promena lokomotornog aparata (strukturalni deformitet). Radi veće diskriminativnosti segmenti držanja tela, u statističkoj proceduri, su tretirani posebno. 240

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

OBRADA PODATAKA Obrada podataka obuhvatila je pored osnovnih statističkih pokazatelja i sledeće statističke procedure: analizu varijanse sa više faktora (MANOVA), diskriminativnu analizu i koeficijent diskriminacije, Roy-ev test, Studentov T-test na proporcijama.

REZULTATI

Tabela 1. Značajnost razlike između stratuma određenih socijalnim statusom u odnosu na ocene držanja tela ispitanika. n F P MANOVA 8 1,703 .046

Na osnovu činjenice (Tabela 1) da je p=.046 na visokom nivou značajnosti analize varijanse (MANOVA), može se konstatovati da ne postoje statistički značajne razlike po učestalosti između grupa po socijalnom statusu (niži, viši i viši) u pogledu stanja parametara držanja tela. Postoji značajna distinkcija između tri stratuma određenih socijalnim statusom na osnovu ocena pravilnog držanja tela. Tabela 2. Značajnost razlike između stratuma određenih socijalnim statusom kod ocena pravilnog držanja tela. n F P DISKRIMINATIVNA 8 1,976 ,050

Na osnovu činjenice (tabela 2) da je p=.050 za sintetizovane varijable ocena pravilnog držanja tela ispitanika, diskriminativne analize može se konstatovati da grupe nisu diskriminativne, odnosno ne postoji jasno definisana granica (u odnosu na učestalosti) između grupa po socijalnom statusu (niži, srednji i viši) u pogledu stanja parametara držanja tela. Znači, postoji statistički značajna razlika i jasno definisana granica između stratuma određenih socijalnim statusom kod ocena pravilnog držanja tela ispitanika. Tabela 3. Značajnost razlike između stratuma određenih socijalnim statusom u odnosu na pojedinačne varijable pravilnog držanja tela ispitanika (Roy-ev test). χ R F p Držanje glave .221 .219 3.653 .028 Držanje ramena .167 .169 2.135 .122 Oblik grudnog koša .100 .097 .691 .503 Držanje lopatica .080 .079 .457 .634 Bočna krivina kičmenog .093 .086 .545 .581 stuba Prednji zid trbuha .118 .119 1.045 .354 Oblik nogu .274 .277 6.044 .003 Držanje stopala .071 .069 .346 .708

241

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Analizom rezultata dobijenih skaliranjem varijabli, u odnosu na kriterijumsku ''socijalni status'', uočava se da je za varijable ''držanje glave'' (p=.028) i ''oblik nogu posmatrano spreda'' (p=.003), postignuta što je moguće bolja diskriminacija između tri socijalne grupe – stratuma kod pravilnog držanja tela. Za varijable ''držanje ramena'' (p=.122), ''držanje prednjeg zida trbuha'' (p=.354), ''bočne krivine kičmenog stuba'' (p=.581), ''držanje lopatica'' (p=.634) i ''držanje stopala'' (p=.708), ne postoji značajna razlika po učestalosti između grupa po socijalnom statusu (niži, srednji i viši) po pojedinim varijablama. Znači, nisu uočene statistički značajne razlike između tri socijalne grupe – stratuma. Tabela 4. Značajnost razlika između parova stratuma određenih socijalnim statusom po pojedinačnim varijablama pravilnog držanja tela grupe proporcija % T- gr1 gr2 klasa m1/n1 m2/n2 prop1 prop2 t r test drgl niži srednji normalno 6/38 22/70 15.79 31.43 -1.77 .079 drgl niži viši normalno 6/38 17/39 15.79 43.59 -2.66 .009 drgl niži viši funk. 25/38 17/39 65.79 43.59 1.96 .054 def. drrm srednji viši funkc. 48/70 20/39 68.57 51.28 1.79 .077 def. ongu niži srednji normalno 14/38 44/70 36.84 62.86 -2.59 .011 ongu niži srednji funkc. 18/38 18/70 47.37 25.71 2.28 .025 def. ongu srednji viši normalno 44/70 14/39 62.86 35.90 2.70 .008 ongu srednji viši funkc. 18/70 21/39 25.71 53/85 -2.94 .004 def.

Na osnovu dobijenih rezultata t-testa na proporcijama (p=009), (p=011), (p=025), (p=008) i (p=004) konstatujemo da ne postoji značajna razlika po učestalosti između parova po grupama po socijalnom statusu (niži, srednji i viši) po pojedinim obeležjima (varijablama), nego se prihvata alternativna. Znači, da su ustanovljene statistički značajne razlike između navedenih parova stratuma određenih socijalnim statusom, po osnovu ocena pravilnog držanja tela – posturalnog statusa.

DISKUSIJA Multivarijatna analiza varijanse (MANOVA) pokazala je prisutnost signifikantne distinkcije između tri stratuma, određena socijalnim statusom, u sistemu varijabli pravilnog držanja tela kod dece. Diskriminativna analiza pokazala je da postoji značajna razlika i može se povući jasno definisana granica između tri stratuma određena socijalnim statusom, u ispitivanim varijablama posturalnog.

242

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Značajnost razlika između stratuma određenih socijalnim statusom u pojedinačnim varijablama – Roy-ev test pokazao je da u dve od osam varijabli (''držanje glave'' i ''oblik nogu posmatrano spreda'') pravilnog držanja tela, postoji značajna razlika. Ipak, mora se reći da je ova statistička procedura pokazala da ne postoje značajne razlike između tri socijalne grupe – stratuma. Analiza ''proporcija'' (t-test na proporcijama), odnosno proporcionalne zastupljenosti ispitanika, u sva tri stratuma – socijalne grupe u pojedinim varijablama pravilnog držanja tela, pokazuje da postoje statistički signifikantne razlike u pet, od osam varijabli posturalnog statusa predškolskog deteta. Može se reći da su primenjeni statistički postupci ukazali na postojanje signifikantne distinkcije između tri stratuma određena socijalnim statusom, u odnosu na varijable pravilnog držanja tela – posturalnog statusa dece predškolskog uzrasta. Evidentno je da postoji značajna razlika između tri stratuma (''niži socijalni'', ''srednji socijalni'' i ''viši socijalni status''), na ispitivanom problemu. Socijalni status je u značajnoj meri uticao na razlike u posturalnom statusu ispitivane dece predškolskog uzrasta.

ZAKLJUČAK Može se reći da postoje razlike između grupa po socijalnom statusu (niži srednji i viši) u pogledu stanja parametara držanja tela. Ustanovljene su značajne razlike i po učestalosti između socijalnih grupa u kojima žive deca (niža, srednja i viša) u pogledu ispitivanih parametara držanja tela. Diskriminativna analiza je pokazala da postoji značajna razlika između tri stratuma, određena socijalnim statusom, u ispitivanim parametrima posturalnog. Prikupljeni podaci pokazuju da postoji značajna razlika i da se odslikava jasno definisana granica. Takođe, utvrđene su razlike i između parova stratuma, određenim socijalnim statusom u pojedinačnim varijablama posturalnog. Prikupljeni podaci upućuju na zaključak da je posturalni status u značajnoj meri uslovljen povoljnim, odnosno ne povoljnim uslovima za život i podizanje dece. Porodice koje imaju povoljniji socio-ekonomski i socio-kulturni status – povoljne uslove za život i podizanje dece, bile su i u mogućnosti da obezbede uslove odrastanja u kojima su smanjeni egzogeni uzročnici, odnosno pojave pod čijim uticajem dolazi do poremećaja pravilnog držanja tela. Logično je pretpostaviti da su deca imala: pravilnu i kvalitetniju ishranu (bogatu mineralima i vitaminima itd.), prikladnu obuću, manji broj obolevanja, roditelje koji su posvećivali više pažnje očuvanju posture, povoljne uslove i češće bavljenje fizičko-rekreativnim aktivnostima. Napred navedeno se u krajnjem i odrazilo na pravilno držanje tela dece predškolskog uzrasta. Socijalni status porodica u kojima žive ispitivana deca pokazao je značajne razlike u posturalnom statusu. Pored utvrđenog uticaja socijalnog statusa, verovatno su na pravilno držanje tela imali uticaja i mnogobrojni egzogeni i endogeni faktori. S obzirom da istraživanje nije pratilo dečji razvoj u jednom dužem vremenskom periodu, oni i nisu mogli biti kontrolisani. S toga, i pored dobijenih rezultata, koji jasno pokazuju distinkciju između dece koja pripadaju različitim socijalnim sredinama, ostaju nerazjašnjeni uticaji mnogih egzogenih faktora. 243

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Sagledavši sve rezultate istraživanja pravilnog držanja tela, a uzimajući u obzir i niz drugih – spoljnih i unutrašnjih faktora, možemo konstatovati da je socijalni status imao značajnog uticaja na posturalni status predškolskog deteta.

LITERATURA Antropova, M. B. i Koljcova, M. M. (1986). Psihofiziološka zrelost dece. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Dondur, S., Milenković, S., Veselinović, N., Stojković, A., Dondur, R., Andjelković, R. & Jovanović, S. (2011). Pregled istraživanja posturalnih poremećaja domaćih i inostranih autora u periodu od 2006. do 2009. godine [Review of national and international research studies in postural deformities: the period from 2006 to 2009]. Eljkonjin, D. B. (1990). Psihologija dečje igre. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Herlok, E. (1970). Razvoj deteta. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika socijalističke republike Srbije. Kundrat, V. (1979). Problemi inteziteta opterećenja u fizičkom vežbanju dece u predškolskom uzrastu kao faktor usavršavanja nekih funkcionalnih i motoričkih sposobnosti. Doktorska disertacija, Beograd: Fakultet za fizičko vaspitanje. Maksimović, S., Drljačić, D. (2013). Comparative Analysis of Postural Status in Preschool Children Ages 4 and 6, Youth Sport: Proceedings of the 6th Conference for Youth Sport in Bled, University of Ljubljana, Faculty of Sport, Slovenia (51-58) http://www.youthsport.si/images/ stories/SM2012/Proceedings%20Youth% 20Sport.pdf Sabo, E. (2006). Posturalni status dece predškolskog uzrasta na teritoriji AP Vojvodina. Fizička kultura, 60 (2), 157-164. Sabo, E. (2007). Posturalni status dece predškolskog uzrasta na teritoriji opština Sombor, Sr. Mitrovica i B. Palanka. Norma, vol. 12, br. 1, str. 125-134. Smiljanić, V. (1983). Razvojna psihologija. Beograd: Savez društava psihologa Srbije. Facta universitatis – series: Physical Education and Sport, vol. 9, br. 1, str. 9-24 Ulić, D. (1997). Osnove kineziterapije. Novi Sad: Samostalno autorsko izdanje.

244

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE IMPACT OF SOCIAL STATUS ON THE POSTURAL STATUS IN PRESCHOOL CHILDREN

Sava Maksimovic College for Vocational Education of Preschool Teachers, Sabac, Serbia

Abstract: Postural status is a basis for growth, development and health in pre-school children. Socio-economic conditions can be a significant factor in postural disorders. The aim of the paper was to determine the relations of socio-economic and socio-cultural statuses with the postural status of pre-school children. The relations can be seen through the differences that occur in this respect among children, who come from families with different socio-economic and socio-cultural status. The sample consisted of 147 children, aged six (± two months), of both sexes, from kindergartens "Pčelica", "Mladost" and "Sloboda" from Preschool Institution "Naše dete" in Šabac. The stratification of the sample was done on three strata according to the social criterion (lower, middle and higher). Assessment of the socioeconomic and sociocultural status of children, and later the difference between them, was done by the "Questionnaire on the conditions of the family environment", with 29 items. Estimation of the postural status was performed using Napoleon Wolanski’s method. The results indicate the existence of statistically significant differences between groups of children belonging to strata defined by social status in indicators of postural status. Social status had statistically significant influence on the postural status of pre-school children. Key words: sociocultural and socioeconomic status, strata, questionnaire, proper body posture.

245

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796.332(497.4)"1898/1914" 10. međunarodna konferencija Pregledni članak / 246-254 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 30.11.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 20.02.2018 .

GERMAN CLUBS AND THEIR PIONEERING ROLE IN FIRST ORGANIZED FOOTBALL CLUBS IN SLOVENIA (1898-1914)

Tin Mudražija Faculty of Philosophy, University of Maribor, Slovenia

Abstract: The present article observes the pioneer role of Germans in establishing football in Slovenia. The German community namely deserves the most credit for planting the seeds of organized football in the Slovenian territory. The article provides a detailed account on the milestones that marked the initial chapter of Slovenian football history. The main purposes of this contribution are: 1) to alert to the fact that Slovenians subconsciously acknowledge the historic role of the German community and its contributions to the establishment of football in Slovenia, and 2) to highlight the circumstances surrounding the origins of the early German football clubs that shaped the Slovenian football landscape. Key words: Slovenian territory, football, Germans, German clubs, German Alpine Football Association.

INTRODUCTION The aim of this article is to discuss the pioneer role of Germans in organized football in Slovenia. Today, the social phenomenon of football is explored within a relatively broad academic field throughout Europe as well as the entire world. Vast numbers of scientific monographs and articles in specialist publications aimed at the ''Beautiful Game'' attest to this observation. Contrary to the foreign realm, the Slovenian scientific public has hitherto largely omitted this particular topic. Systematic reviews on the subject are exceptionally rare. Researchers focusing on the history of sports in Slovenia have hitherto treated football highly superficially.

Football arrived in Slovenia fairly late compared to most European states and some former Yugoslav territories (particularly Croatia and Serbia). The first dispatches came from Vienna, then primary capital Austro-Hungarian Empire, which Slovenes had been part of, and Prague, with which the Slovene nation maintained excellent cultural relations. Vienna had been a European football stronghold since the early the 20th century. However, clubs from Budapest, the capital of the Transleithanian first emerged as the flagships in

246

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' football-related terms. Újpest FC, Ferencvárosi TC and MTK were at the top of European football. Prague soon followed suit, but the political standing of Vienna enabled the city to establish itself as the centre, from which the game had been spread to other (near or remote) constitute lands and places throughout the empire. Another important detail, often ignored when looking at the beginnings of football in Slovenia that has to be pointed out at this junction is the fact that Germans have been the actual pioneers, who brought the game to the land. They deserve the most credit for planting the seeds of organized football to root and grow on Slovenian soil (Stepišnik, 1970, 11; Stepišnik, 1968; Vrcan, 2003; Ulaga, 1980).

FIRST DOCUMENTED FOOTBALL MATCH ON SLOVENIAN TERRITORY The first written report about an official football match played on Slovenian territory stems from an edition of the Marburger Zeitung, the gazette of the Maribor German community. An article featured therein is dedicated to the 8th District Gymnastics Day (Achtes südösterreichisches Gauturnfest), organized by the Marburger Turnverein [Maribor Gymnastics Club] under the auspices of club chairman Ferdinand Kuster on 29 June 1898. The club used the occasion to introduce the public to a string of new sporting events (such as the Ancient Olympic pentathlon), which were lesser known to the local population but had been popular elsewhere throughout the empire.24 A football match, likely one the first to have ever been played in Maribor and probably Slovenia as well, but definitely the first ever officially recorded, represented one of the main events. According to the mentioned article, two teams consisting of members of the ''Deutscher Turnverein beider Hochschulen Graz'' [German Gymnastics Club of the two Higher Education Institutions of Graz], represented by students of the University of Graz (Universität Graz) and the Graz University of Technology (Technische Universität Graz). The article states that the turnout for the match was overwhelming. Prior to the event, the Marburger Zeitung also published a feature detailing the basic rules of football with the intent to bring the game closer to the local sports enthusiasts. The rules of that time were very similar to the current rules of the game. The differences, however few, were quite distinct. The duration of the match was 80 minutes. The pitch size was restricted to between 100 and 180 metres in length and between 60 and 80 metres in width. The official goal height was set at 2.50 metres, while the distance between the posts was set at approximately 11 step lengths.25 The most influential Graz newspaper of that period, the Grazer Tagblatt [Graz Daily Gazette], also chronicled the event. The article praised the Marburger Turnverein’s effort and noted that the entire political elite of Maribor, headed by mayor Alexander Nagy, was in attendance. Due to a heavy rainstorm during the afternoon, all sporting events were cancelled except for the football exhibition. This could be considered as a clear sign that

24 Marburger Zeitung, 29. 6. 1898: Ein Turnerfest, 1. 25 Ibid., 4. 247

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' the organizers heavily pursued to introduce people of Maribor to the game. Unfortunately, neither of the newspapers mentions the final result.26

GERMAN FOOTBALL CLUBS IN LJUBLJANA While the, Marburger Zeitung, the gazette of the Maribor German community reveals the date of the first ever football match, the Laibacher Zeitung, the gazette of the Ljubljana German community gazette reveals that the Germans were also the initiators of the city’s first civilian football club. In their endeavour, they preceded the Slovenian football pioneers Evgen Betetto, Adolf ''Dolfe'' Vadnal and company by over a decade. According to the Laibacher Zeitung, the German Laibacher Sportverein, which also maintained its own football section, was founded on 22 December 1900. The citizens of Ljubljana were already treated to the first ever football encounter a good month before, when a squad consisting of members of the Laibacher Turnverein [Ljubljana Gymnastics Club] squared off against a team representing the Grazer Turnverein [Graz Gymnastics Club].27 The match took place on 4 November 1900, with the vastly more experienced Graz side securing a decisive 9 – 2 victory. An extensive article about the exhibition match was published in 7 November 1900 issue of the Laibacher Zeitung. 28 Although football presented an enigma to the majority of the local sports public, the author provided a thorough and meticulously accurate play-by-play analysis and concludes the report with an optimistic thought: ''... The general impression after the game is that the home squad has the potential to develop into a well attuned, competitive side under the quality leadership of Mr Treo, the club coacher.'' 29 A good month later, the football enthusiasts among the ranks of the Laibacher Turnverein took things another step further. They chose the Laibacher Turnverein Annual Christmas Banquet scheduled to take place at the Crystal Ballroom of the Ljubljana Kazina Society on 22 December 1900 as the occasion, place and time to reveal their intentions.30 Thus, a group of Laibacher Turnverein members keen on founding their own separate club under the name Laibacher Sportverein, which would also include a football section, convened a half an hour before the official start of the banquet at the hallowed halls regularly frequented by the Ljubljana elite (particularly merchants and officials of German descent).31 Unfortunately, the achievements of the Laibacher Sportverein were less than stellar, which led to the dissolution of the club as early as 1909 (Kranjec et al., 2011, 20).

26 Marburger Zeitung, 3. 7. 1898: Ein Turnerfest, 5; Grazer Tagblatt, 1. 7. 1898: Achtes südösterreichisches Gauturnfest, 5-6. 27 Laibacher Zeitung, 5. 11. 1900: Fussball-Wettspiel, 4. 28 Laibacher Zeitung, 7. 11. 1900: Fussball-Wettspiel, 3. 29 Ibid. 30 Laibacher Zeitung, 22. 12. 1900: Fussball-Wettspiel, 4. 31 Laibacher Zeitung, 24. 12. 1900: Fussball-Wettspiel, 4; Laibacher Zeitung, 24. 12. 1900: Weihnachtskneipe des Laibacher Turnvereines, 4. 248

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Nevertheless, the club laid the foundations for the future development of football in Ljubljana and Slovenia.

GERMAN FOOTBALL CLUBS IN CELJE The beginnings of football in Celje date back to 1901 (records from the archives of Deutsche Wacht [German Sentinel], the gazette of the Celje Germans even mentions the year 1900 32 ), when the first official football club was founded in the city. The club was named Cillier Deutsche Sportverein [German Sports Club of Cilli] and was, to a certain degree, considered as a predecessor of Athletik SK Cilli [Athletic Sports Club Cilli], which later became the central club of the Celje Germans.33 The colours of the initial club were yellow and blue as they were symbolic of the city. Athletik SK inherited its predecessor’s colour pattern. The Cillier Deutsche Sportverein played its first official match during its founding year.34 Their first opponent was the Laibacher Sportverein. The team represented by the Ljubljana Germans paved their way to a clear victory over the less experienced hosts with a score line of 4-1.35 The return match in Ljubljana ended with what the Ljubljana sports public considered an upset. The guests from Celje namely surprised their erstwhile ‘conquerors’ and secured a 4-1 win. 36 The members of the Sportverein were mostly university students and academics. The club was very well organized. In addition to the first team, it also featured a reserve team and a youth squad (Mudražija, 2017, 6-9).37 The Cillier Deutsche Sportverein encountered its first real competitor in 1902, when the local German youth founded the Cillier Deutsche Fußballvereinigung [German Football Union of Cilli]. Contrary to the Sportvereien, the authorities of that time regarded the Cillier Deutsche Fußballvereinigung as an ‘informal’ club. However, the club was very well organized. It was governed by a president, treasurer, supervisor, and other administration members. Its activities were regulated by a set of strict rules. Members were mostly apprentices and pupils of the Cilli Municipal School for Boys of German descent. The club colours were black and white. The pupils were constantly harassed by the school authorities, with Anton Paul, the headmaster of the Municipal School for Boys leading the charge.38 In 1905, the game slipped into a heavy crisis. The German gymnastics club launched vicious campaigns against both football clubs, as they were considered obstinate competition. A conflict also ensued between the football clubs themselves, leading to the cancellation of the mutual practice agreement. The conflict was sparked particularly due to

32 Deutsche Zeitung, 7. 6. 1936: 30 Jahre Athletiksportklub, 5–6. 33 AJ, 734, K-110 (Slovenija), Fudbalski savez Jugoslavije, Nogometna podzveza Celje, pp. 1-2. 34 Deutsche Wacht, 4. 7. 1901: Fussballwettspiel, 3; Deutsche Wacht, 14. 7. 1901: Fussballwettspiel, 4. 35 Deutsche Wacht, 18. 7. 1901: Fussballwettspiel, 3. 36 Deutsche Wacht, 26. 9. 1901: Fussballwettspiel in Laibach, 3. 37 Deutsche Zeitung, 7. 6. 1936: 30 Jahre Athletiksportklub, 5-6. 38 Deutsche Zeitung, 14. 6. 1936: 30 Jahre Athletiksportklub – II. Teil, 6. 249

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' the younger members of the Sportverein acting aloof towards their Fußballvereinigung peers, who mostly came from a lower class background. 39 On 16th of April 1906, representatives of the three major Celje sports clubs – Deutscher Sportverein, the Deutscher Athleten Klub – Eiche [German Athletes Club – Oak] and the Deutsche Fußballvereinigung – held a joint meeting. They came to the conclusion that sports in general would progress only if all sports-related activities would be overseen by an individual, central sports club. The constitutive assembly of the new umbrella sports club convened on 9th of May 1906. The club was named Deutscher Athletik Sportklub Eiche [German Athletics Sports Club Oak]. Celje hotelier Franz Rebeuschegg was elected its first president. In 1908, the club’s name was shortened to Deutscher Athletik Sportklub [German Athletic Sports Club].40 The Deutscher Athletik Sportklub was a multisport club. The football section was its crown jewel. It was considered the second best football club of the Alpenland region (Styria and Carinthia) only behind the Grazer Athletik Klub (GAK). The Athletes regularly played friendly matches against teams from Ljubljana, Maribor, and other cities and frequently defeated the opposition with a margin of 10 goals or more. In 1911, the Athletes participated in the Graz Autumn Fair Cup (Grazer Herbstmesse-Pokal) tournament. They stormed all the way to the finals, where they lost against the Grazer Athletik Klub (GAK). The Deutscher Athletik Sportklub tournament squad included Fuchs, Stoklasser, Werchan, Staudinger, Krell, Cölestin, Hirschal, Pacchiaffo, de Toma, Krell and Hren.41 Until 1914, the club thrived and established firm grounds for long-standing and successful operations. As history would have it, the outbreak of World War I that same year decimated the club immensely. More than 60 % of its members were drafted into the Austro-Hungarian Army.42

GERMAN FOOTBALL CLUBS IN MARIBOR Similar to Ljubljana and Celje, the first ''informal'' German football clubs also cropped up in Maribor at the turn of the century. The first to play a sort of rudimentary version of the game were local children. They mainly used a to kick around a rag ball (Fetzenball) and most of them had no knowledge about the rules of the game whatsoever. The first so-called football ''coaches'' active in the city were various German globetrotters, merchants and tradesman who travelled through Maribor and acquainted the local youth with the football basics during their stops. German soldiers stationed in the city along the Drava River in the early 1900s also played an important role. They used to play football during their spare time and gradually passed their knowledge of the game on to the eager young locals. As epic stories about the sterling achievements of Graz, Vienna, Klagenfurt

39 Deutsche Zeitung, 21. 7. 1936: 30 Jahre Athletiksportklub – III. Teil, 6. 40 Ibid. 41 Ibid. 42 Ibid. 250

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' and Celje clubs began to spread among the Maribor Germans, the city caught the football bug and the locals decided to form their own team. The first Maribor football club – the Marburger Sportvereinigung [Maribor Sports Union], was founded in 1908. The club played its first official match against the Klagenfurter Sportverein [Klagenfurt Sports Club] and managed to hold the opposition to a 2 – 2 draw. The Marburger Sportvereinigung squad consisted entirely of preparatory school students, who – contrary to their coevals in Celje and Ljubljana – were provided gracious support of the school authorities in all of their sports-related endeavours.43 The popularity of the Marburger Sportvereinigung ''kicked off'' a football frenzy that led to the inception of many new ''informal'' clubs throughout the city. One of them, a team called Rote Elf [The Red XI], actually established a sound organizational structure and became the Sportvereinugung’s first true city rival with some extraordinarily talented players on the books (particularly Kern, Matschek and Toplak). The Rote Elf played their home games on a turf located behind the building of what was then known as the Osnovna šola kolonije Državnih južnih železnic [Southern National Railway Colony Primary School].44 Soon after the emergence of the Rote Elf, a group of local German merchants founded their own club, known as the Kaufmännische Fußballklub [Merchants’ Football Club]. The club was headed by Franz Rueß, who was joined by fellows Rat, Urleb, Peinhaupt, Hernet, Weißberger and Motika. These names can also be found among the founding members of the latter SV Rapid [Rapid Sports Club], which is why the Kaufmännische Fußballklub can be rightfully considered as a predecessor of what would become the central club of the Maribor Germans between the World Wars – the Sportvereinigung (SV) Rapid (Rieger, 1925, 115; Mudražija, 2016, 21-37). The membership increased profoundly during the very first year of the club’s existence. However, the initially idyllic atmosphere soon turned a darker shade. A few club members, with master coiffure Tautz at the forefront, decided to found their own club, the Sportklub Merkur [Mercury Sports Club] and raided the Kaufmännische Fußballklub of most of its star players.45 Consequently, the schism led to both clubs suffering a decline in the quality of their game. The Merkur leadership soon realized that error of such an approach. Hence, the club proposed a joint venture with the original Maribor club, the Marburger Sportvereinigung. The merger was officially completed in 1912. The new club, the Deutsche Sportklub [German Sports Club], featured most of the crème of the crop of Maribor football. The club earned its most historic achievement during their initial year, when the Maribor team claimed the unofficial Steirische Provinzmeisterschaft [Styrian Province Championship]

43 Marburger Zeitung, 1. 1. 1936: Fussball einst und jetzt, 8; Marburger Zeitung, 5. 10. 1910: Der Marburger Sportverein, 5. 44 Marburger Zeitung, 1. 1. 1936: Fussball einst und jetzt, 8. 45 Ibid.; AJ, 734, K-110 (Slovenija), Fudbalski savez Jugoslavije, Nogometna podzveza Maribor, pp. 1-2. 251

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' title in its début campaign. In 1914, the club also scored victories against the top Graz football clubs SK Sturm [Sturm Sports Club] and the Grazer Athletik Klub (GAK). The Deutsche Sportklub ultimately disbanded after all football-related activity ceased due to the beginning of World War I. 46

CONCLUSION The evolution of Slovenian football was marked by distinct idiosyncrasies during the early stages that were very different from the characteristic development patterns dictating the game’s progress in other European countries. Although the Slovenes subconsciously acknowledge the historic role of the German community, its contributions to the establishment of football in Slovenia are rarely specified (and often unjustifiably neglected). German sports clubs – the Laibacher Sportverein in Ljubljana; the Cillier Deutsche Sportverein and later the Cillier Deutsche Fußballvereinigung as well as the Deutscher Athletik Sportklub Eiche in Celje; the Marburger Sportvereinigung and later the Kaufmännische Fußballklub, Sportklub Merkur and the Deutsche Sportklub in Maribor, where the foundations of football were first laid a good decade before the nationally- minded Slovenes Evgen Betetto, Josip ''Joža'' Vidmar (Kropivnik, 1926, 14) and their fellows founded the Ljubljana-based SFK Hermes in 1910 47 – were namely the first to systematically culture the game on Slovenian soil. The research also led to the conclusion that previous studies focusing the origins of football in Slovenia feature false data and information, particularly about the monumental events that have marked the early Slovenian football history. As a consequence, subsequent researchers based their arguments on incorrect propositions. Authors of later studies frequently cite two erroneous statements prolifically featured in early publications about the history of football in Slovenia. The first falsely names SFK Hermes as the first preparatory school student football club in Slovenia, while the other wrongly attributes the distinction of the first organized football club in Slovenia to SFK Ilirija (Mudražija, 2017, 68-72). The German clubs that actually should be recognized as the real trailblazers in Slovenia in football-related terms are completely disregarded. The answer to the question if previous studies were merely flawed due to negligent research approaches or the respective researchers (willingly) chose to include historical facts selectively shall be left to future researchers of the history of football in Slovenia to explore. The concluding sentiment is that the present article will hopefully inspire further research focused on this particular part of Slovenian and Yugoslavian history.

46 Ibid. 47 Evidence shows that a Slovenian high school football club in Ljubljana existed in 1908 and 1909 (Kropivnik, 1926). 252

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

SOURCES AND BIBLIOGRAPHY

AJ-734 – Arhiv Jugoslavije (AJ), Fudbalski savez Jugoslavije (fond 734). Deutsche Wacht. Celje, Vereinsbuchdruckerei Celeia, 1883-1919. Deutsche Zeitung. Celje, Vereinsbuchdruckerei Celeia, 1929-1937. Grazer Volksblatt. Graz, Styria Verlag, 1868-1939. Laibacher Zeitung. Ljubljana, Ignaz Alois Edler v. Kleinmayr, 1778-1919. Marburger Zeitung. Maribor, Marburger Verlags – und Druckerei Gesellschaft, 1862-1945. Sport. Ljubljana, Sportna zveza Ljubljana, 1920-1922. Kranjec, M., Kranjec M. (2011). Ilirija za vedno. Ljubljana, Nogometno društvo Ilirija. Kropivnik, R. (1926). Kakšni so bili začetki našega nogometa? Slovenski sport, 1, special edition, Ljubljana, 14-15. Mudražija, T. (2016). Pionirska vloga Nemcev pri organiziranem igranju nogometa v Mariboru in mariborsko-nemški nogometni klubi. Časopis za zgodovino in narodopisje, 87, 4. Maribor, 21-37. Mudražija, T. (2016). Začetno poglavje slovenske nogometne zgodovine. Studia Historica Slovenica, 16, 3, Maribor, 571-600. Mudražija, T. (2017). Uvodno poglavje celjske nogometne zgodovine (1900-1941). Časopis za zgodovino in narodopisje, 88, 1. Maribor, 5-20. Mudražija, T. (2017). SK Ilirija – zeleno – beli paradni konj slovenskega nogometa v prvi polovici 20. stoletja (1911-1936). Časopis za zgodovino in narodopisje, 88, 2-3. Maribor, 67-88. Rieger, M. (1925). Album nogometnih klubova Jugoslavije. Zagreb, Pučki nakladni i tiskovni zavod ''Zvono''. Stepišnik D. (1968). Oris zgodovine telesne kulture na Slovenskem. Ljubljana, Državna založba Slovenije. Stepišnik, D. (1970). 50 let ustanovitve vodstvene nogometne organizacije na Slovenskem. Ljubljana, Nogometna zveza Slovenije. Ulaga, D. (1980). Telesna vzgoja, šport, rekreacija. Ljubljana, Mladinska knjiga. Vrcan, S. (2003). Nogomet – politika – nasilje: ogledi iz sociologije nogometa. Zagreb, Jesenski i Turk.

253

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

NEMAČKI KLUBOVI I NJIHOVA PIONIRSKA ULOGA U ZAČECIMA ORGANIZOVANOG FUDBALA U SLOVENIJI (1898-1914)

Tin Mudražija Filozofski fakultet Univerziteta u Mariboru, Slovenija

Rezime: U ovom članku posmatrana je pionirska uloga Nemačke u osnivanju fudbala u Sloveniji. Nemačka zajednica se smatra najzaslužnijom za pokretanje organizovanog fudbala na slovenačkoj teritoriji. U članku je dat detaljan prikaz važnih momenata koji su obeležili početno poglavlje slovenačke fudbalske istorije. Glavni ciljevi ovog rada: 1) upozoriti na činjenicu da Slovenci podsvesno priznaju istorijsku ulogu nemačke zajednice i njen doprinos uspostavljanju fudbala u Sloveniji, i 2) da se istaknu okolnosti oko nastanka prvih Nemačkih fudbalskih klubova koji su oblikovali slovenski fudbalski pejzaž. Ključne reči: slovenačka teritorija, fudbal, Nemci, nemački klubovi, Nemački alpski fudbalski savez.

254

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796 - 053.5 - 056.257 613.25-053.5-056.257 10. međunarodna konferencija P regledni članak / 255 -261 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 20.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 04.01.2018 .

POVEZANOST UHRANJENOSTI I ANTROPOMETRIJSKIH KARAKTERISTIKA DECE STARIJEG ŠKOLSKOG UZRASTA

Snežana Ružić 1, Nataša Branković 2, Nebojša Đošić 1 1 Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici, Srbija 2 Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Univerzitet u Nišu, Srbija

Rezime: Osnovni cilj ovog preglednog istraživanja je utvrditi uticaj vežbanja na regulaciju telesne mase, funkcionalne i motoričke sposobnosti dece. U odraslom dobu relativno aktivnije osobe ostaju upravo one čije su funkcionalne sposobnosti tokom adolescencije bile više. Postajemo svesni važnosti fizičkog vaspitanja u školi. Bitan je pozitivan stav i navike redovitog fizičkog vežbanja. Vežbanje u detinjstvu i mladosti je važno za zdravlje. Sa školskim uzrastom raste gojaznost, koja je u vezi sa nivoom telesne aktivnosti. Gojaznost će se, uz smanjenje telesne aktivnosti, razviti u slučaju neprimereno visokog energetskog unosa hrane u odnosu na aktuelnu energetsku potrošnju. Ključne reči: gojaznost, fizička aktivnost, deca starijeg školskog uzrasta.

UVOD Fizička aktivnost, povezana je sa fizičkim vežbanjem i definiše se kao bilo koji pokret učinjen skeletnim mišićima koji prouzrokuje energetsku potrošnju (Caspersen i sar., 1985). Nedostatak fizičke aktivnosti smatra se jednim od najvećih javno zdravstvenih problema modernog društva (Pedišić i sar., 2011). Pri ocenjivanju efekata telesnih vežbi treba poznavati promene vrednosti pojedinih rizičnih faktora do kojih dolazi tokom perioda rasta i sazrevanja. To su povećanje količine i procenat masnog tkiva kod devojaka tokom puberteta, povećanje arterijskog krvnog pritiska, smanjenja lipo-proteina visoke gustoće tokom puberteta kod dečaka, smanjenje osetljivosti na insulin tokom puberteta. Sa školskim uzrastom raste i opasnost od gojaznosti koja je u vezi sa nivoom telesne aktivnosti. Gojaznost će se, uz smanjenje telesne aktivnosti, razviti u slučaju neprimereno visokog energetskog unosa hrane u odnosu na energetsku potrošnju (Hill i sar., 1994). Značajna povezanost gojaznosti i časova provedenih gledanjem TV utvrđena je na uzorku američke dece (Dietz i Gortmaker, 1985). Očekivati je, međutim, da već gojazna deca teže manjem obimu kretanja, odnosno da se u dodatnu nastavu i druge aktivnosti češće uključuju deca koja nisu gojazna. Gojaznost ugrožava zdravlje i povezana je sa ranom pojavom niza bolesti.

255

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Količina smanjenja telesne masti pod uticajem fizičkog vežbanja je varijabilna za abdominalna i glutealno-femoralna područja. Opisuju se značajnija smanjenja abdominalnih u odnosu na glutealne adipocite (Depres i sar., 1991). Kako se tzv. androgeni tip gojaznosti (predominantno abdominalno nakupljanje masnog tkiva) povezuje sa većim rizikom komplikacija, promene u količini masnog tkiva koje se nalaze abdominalno, dovodi do smanjenja rizika komplikacija. Veličina smanjenja telesne masti pod uticajem telesnog vežbanja i dalje je varijabilna i zavisi od uzrasta. Žene imaju ne samo više relativne telesne masti, već i oko 50% više masnih naslaga nego muškarci. Osim toga, žene više nakupljaju masno tkivo u glutealno- femoralnom području, koje je više rezistentno na uticaj telesnog vežbanja (Bjorntrop, 1989), pa je zato potrebno ozbiljno shvatiti problem gojaznosti kod dece. U SAD-u, ali sve više i u Evropi raste zabrinutost zbog rastuće gojaznosti. Dugotrajno redovno aerobno vežbanje uslovljava porast u energetskom metabolizmu prema većem korišćenju masti kao izvoru energije za resintezu ATP-a. To dovodi do smanjenja zaliha telesne masti. Lučenje hormona rasta kao adaptacione reakcije na naglo povećane metaboličke potrebe, mehanizmi su regulacije telesne mase i sastava tela pod uticajem vežbanja. Procena telesne kompozicije, to jest sastava tela, sve više zaokuplja pažnju istraživača u oblasti fizičkog vaspitanja. Kod dece i adolescenata, telesna kompozicija je uzrasno i polno varijabilna. Posle jedanaeste godine masna masa je značajno više zastupljena u telesnoj kompoziciji kod devojčica, dok je bezmasna komponenta više zastupljena kod dečaka. Tako su granične vrednosti za prekomernu težinu kod četrnaestogodišnjih dečaka 20.9-25.9%, dok je preko toga kategorija gojaznosti. Prekomerna težina za devojčice ovog uzrasta je od 30-33.9%, a gojazne su sa više od 34% masne komponente (Radulović i Krivokapić, 2011). Navedeni napredak u energetskom metabolizmu podleže individualnoj varijabilnosti. Međutim, dugotrajno telesno vežbanje ubrzava napredak prema iskorišćavanju masti kao izvora energije (Atkinson, 1994). Osnovni cilj ovog preglednog istraživanja je bio da se utvrdi uticaj vežbanja na regulaciju telesne mase, na funkcionalne i motoričke sposobnosti dece starijeg školskog uzrasta.

TEORIJSKI PRISTUP PROBLEMU Literatura je prikupljena pretraživanjem interneta, kao i dostupnih radova u bazi Google Scholar-a, Pub Meb-a, Medline. Pretraga je ograničena na šest radova koji su objavljeni u periodu od 1985 do 2000 i dvanaest radova od 2000 do 2013.godine. Korišćena je i dopunska literatura u vidu udžbenika. Prvi uslov za prihvatanje radova jeste da se ispituje prekomerna težina, drugi da se ispituju antropometrijske karakteristike, treći da su uzorak ispitanika deca starijeg školskog uzrasta, odnosno uzrasnog doba 10-14 godina.

256

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

DISKUSIJA Analiza morfoloških karakteristika dece školskog uzrasta uvek će biti interesantna tema istraživanja. Interesovanje za analizu tela razvijalo se paralelno sa povećanjem primene naučnih metoda. Utvrđivanje sastava tela, posebno količine telesne masti, neizostavno je u istraživanjima fenomena gojaznosti, njenog lečenja i nutritivnog statusa. Telesna masa sama po sebi često nije dobar pokazatelj gojaznosti (Matić i Jakšić, 2010), pošto kod osoba iste telesne mase i visine tela ponekad je prisutan različit sastav tela, odnosno različiti udeli telesne masti i nemasne mase tela. Rezultati pomenutog istraživanja ukazuju na potrebu preventivnog delovanja u cilju smanjenja učestalosti nutritivnih poremećaja, kao i na potrebu detekcije nivoa potkožnog masnog tkiva, prilikom procene i praćenja promena u uspešnosti izvođenja motoričkih testova koordinacije tokom rasta i razvoja dece. Drugo istraživanje (Radujković i Zdravković, 2009) se bavilo uticajem fizičke aktivnosti, dužine gledanja televizije i rada za kompjuterom na indeks telesne mase dece i adolescenata u regionu Banje Luke. Istraživanje je obuhvatilo anketiranje 1 204 učenika (sa roditeljima), uzrasta od 6 do 17 godina, i to 578 dečaka i 626 devojčica. Rezultati su pokazali 12,2% umereno gojaznih i 6,1% gojazne dece. Pokazan je pozitivan uticaj intenzivne fizičke aktivnosti na normalan indeks telesne mase kod devojčica (p<0,001) i dečaka (p<0,05). Sedentarni životni stil tj. višečasovno gledanje televizije značajno se pokazalo povezano sa povišenim indeksom telesne mase kod devojčica (p<0,05). Upotreba kompjutera 2 sata na dan povezana je sa povećanim indeksom telesne mase kod dečaka (p<0,05). Prema zaključku autora, prekomerna telesna masa u odnosu na visinu ne mora da označava gojaznu osobu, već je višak telesne mase pripisan većem udelu bezmasne mase tela. Takođe je zaključeno da fizička aktivnost i sedentarni životni stil predstavljaju značajne determinante i faktore rizika u razvoju umerene gojaznosti i gojaznosti u detinjstvu. Analizom pregledanih radova, a prema (Ševkušić, 2012), odnosi masnog i nemasnog dela tela menjaju se tokom života, a moguće ih je modifikovati spoljašnjim faktorima, kao što su ishrana, fizičko vežbanje i sportska aktivnost. Manjak kretnih aktivnosti u dečjem uzrastu pokazuje ozbiljne probleme, jer deca koja se ne bave fizičkim aktivnostima imaju veći rizik da postanu gojazna. Deca sa povećanom telesnom masom preko 97 percentila, uzrasta od 12-18 godina, na osnovu procene lekarske komisije, boravila su na programu tri nedelje o trošku Zdravstvenog fonda Srbije. Podvrgnuta su smanjenom kalorijskom unosu i povećanim fizičkim aktivnostima. Svrha ovog istraživanja je bila da se utvrde promene telesne kompozicije i fizičkih sposobnosti kod adolescenata posle tronedeljnog programa u specijalnoj bolnici ''Čigota'' na Zlatiboru. Primenjen je eksperimentalni metod bez kontrolne grupe. Svi polaznici bili su na programu redukovane ishrane od 1500 cal i povećanim fizičkim aktivnostima (tri puta dnevno po 45 min). Aktivnosti su dozirane (umereni intenzitet) i sastojale su se od šetnji, vežbi u bazenu, sportskih igara, vežbi u sali. Pre i po završetku dvadeset jednodnevnog programa utvrđivala se telesna kompozicija (vaga Inbody 230, santimetarska pantljika) i fizičke sposobnosti (EUROFIT testovi za decu). Pored deskriptivne analize razlike su testirane studentovim t-testom. Svi parametri 257

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' antropometrijskog merenja pokazali su promene u smislu smanjenja vrednosti sa inicijalnog merenja. Ispitujući uhranjenost školske dece (Milovanović, 2012.) ukazuje na to da je pored pravilne ishrane, fizičkog vežbanja i sportske aktivnosti, neophodna i psihološka podrška. Osnovna funkcija psiholoških radionica, je u promeni stavova prema gojaznosti, kroz prihvatanje sopstvene odgovornosti i razvijanje motivacije za nastavak tretmana. Promena nezdravog načina života gojazne dece i adolescenata je osnova Čigotica programa. Da bi se istrajalo u programu regulisanja telesne težine neophodno je doprineti otklanjanju sedentarnog stila življenja (Radujković i sar., 2009). Prema Đokić i Međedović (2013), deca u urbanoj sredini sa 45,6% imala su poželjnu telesnu težinu, a ruralnoj 64,5%, što se povezuje sa različitim načinom života u selu i gradu. Istraživanja o povezanosti prekomerne uhranjenosti sa rezultatima motoričkih sposobnosti, ukazuju na to da su deca šestog razreda najpodložnija gojaznosti. Prekomerna uhranjenost, ima negativnu korelaciju sa eksplozivnom snagom donjih ekstremiteta i snagom mišića ruku i ramenog pojasa, dok gojaznost ima negativnu korelaciju sa snagom mišića ruku i ramenog pojasa, brzinom trčanja, snagom mišića trupa i eksplozivnom snagom mišića opružača nogu, (istraživanje rađeno na uzorku od 754 učenika). Prema Milovanoviću (2012), psiholog se u prevenciji i lečenju gojaznosti u programu Čigotica angažuje u individualnom i grupnom radu sa korisnicima. Individualnim razgovorima prate se i koriguju adaptacija, motivacija i očekivanja učesnika programa i vrši se psihološka procena aktuelnog psihičkog stanja, kao i savetodavni rad za aktuelne probleme korisnika. Osnovna funkcija psiholoških radionica, kao osnovnog oblika grupnog rada je u promeni stavova prema gojaznosti kroz prihvatanje sopstvene odgovornosti za gojaznost i razvijanje motivacije za nastavak tretmana. Promena nezdravog načina života gojazne dece i adolescenata je osnova Čigotica programa koju psiholog ostvaruje kroz naučno-istraživački rad koji otkriva da, pored nepravilne ishrane, u nastajanju i održavanju gojaznosti značajan udeo ima i sedentarno ponašanje. Prema Jorgi (2012), prevalenca dečije gojaznosti je u stalnom porastu svuda u svetu. U njegovom istraživanju navedeno je da prema poslednjem izveštaju radne grupe Svetske zdravstvene organizacije za probleme gojaznosti (International Obesity Task Force), iz maja 2004, najmanje 155 miliona školske dece širom sveta ima problem povećane težine, odnosno jedno od desetoro dece. Od toga je 30-45 miliona klasifikovano kao gojazno što predstavlja 2-3% dece uzrasta od 5-17 godina. Još 22 miliona mlađe dece je takođe pogođeno ovim problemom sudeći po tim rezultatima . Zdravstveni status uhranjene dece može da bude narušen, a istraživanja Vukovića i sar. Iz 2012.godine ukazuju na to da u ovoj populaciji ima 44% zdrave a u isto vreme gojazne dece. Da se ne bi narušio zdravstveni status gojazne dece potrebno je raditi na prevenciji gojaznosti, na šta ukazuje istraživanje rađeno u Nišavskom okrugu na uzorku od 10274 deteta (Nikolić i sar., 2006). Istraživanje je rađeno kao transverzalna studija tokom 2002. i 2003. godine. Standardnim postupcima merene su telesna masa i telesna visina, na osnovu kojih je izračunat indeks telesne mase. Nađena prekomerna telesna masa (P85 – P95) je

258

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' kod dečaka iznosila od 9.8-10.0 %, a kod devojčica 9.6-10.11% u zavisnosti od uzrasta. Gojaznost je utvrđena kod 5.0-5.15 % dečaka i 5.01-5.33 % devojčica. Indeks telesne mase preko 85-og percentila imalo je ukupno od 14,3 % do 15.19 % (devojčice uzrasta 12 godina), što je znatno više u odnosu na ranije sprovedena istraživanja. Dobijeni rezultati potvrđuju da je neophodna hitna, dobro osmišljena društvena akcija za sprečavanje epidemije gojaznosti među decom u našoj zemlji. Pregledom postojećih istraživanja dece starijeg školskog uzrasta, od 10 do 14 godina utvrđena je prekomerna telesna težina, tzv. gojaznost (17,4%), koja prema (Marković i sar., 2008) predstavlja parazitaran faktor za ispoljavanje motoričkih manifestacija, smanjuje efikasnost trenažnog procesa i postizanje boljih rezultata, posebno u sportskim igrama. Dobijeni rezultati ukazuju na to da je neophodno kod školske dece sa povećanom gojaznošću izvršiti redukciju potkožnog masnog tkiva, primenom odgovarajućeg obima i intenziteta opterećenja, efikasnih metoda i oblika rada u procesu redovne i dodatne nastave fizičkog vaspitanja. Uprаvо iz navedenih razloga, grupa autora (Summerbell i sar., 2006), u cilju prevencije nastanka gojaznosti kod dece, preporučuje niz mera, među kojima su i: dа sе gеnеrаlnо smаnji kоrišćеnjе spоmеnutih mеdiја оd strаnе dеcе; dа sе smаnji vrеmе kоје dеtе prоvоdi prеd tеlеvizоrоm; dа sе sprеči uticај rеklаmа zа nеzdrаvu hrаnu nа fоrmirаnjе prаvilnih nаvikа u vеzi s ishrаnоm; dа rоditеlji rаzgоvаrајu sа svојоm dеcоm о tоmе kаkо nе trеbа dа dоzvоlе dа svе štо vidе nа tеlеviziјskоm prоgrаmu utičе nа njihоv izbоr; dа sе utičе nа dеtе dа svоје slоbоdnо vrеmе prоvеdе u оbаvljаnju drugih, prе svеgа zdrаvih аktivnоsti, kао štо su bаvljеnjе spоrtоm, igrаnjе kоd kućе ili nаpоlju, družеnjе s priјаtеljimа; dа sе izbеgаvа pоstаvljаnjе tеlеvizоrа u dеčјu sоbu ili glеdаnjе tеlеviziје u vrеmе јеlа, i još mnogo drugih preporuka.

ZAKLJUČAK Integralni razvoj celokupnog antropološkog statusa školske dece predstavlja jedan od osnovnih ciljeva nastave fizičkog vaspitanja i trenažnog procesa. Ostvarivanje navedenog cilja moguće je jedino ako se dijagnozom utvrde interni odnosi i nivo uslovljenosti većeg broja specifičnih dimenzija bio-psiho-socijalnog statusa školske dece. Samo na osnovu tako dobijenih naučnih informacija moguće je planirati i programirati sadržaje rada koji će u kvalitativnom smislu omogućiti ispunjavanje autentičnih potreba svakog pojedinca, kao prioritet cilja pedagoškog delovanja. U svakom slučaju, neophodno je istaći i važnost bavljenja sportom u cilju stvaranja navika celo- životnog fizičkog vežbanja, socijalizacije, pozitivnog uticaja na antropološki status pojedinca, a to podrazumeva i uticaj na zdravlje, jedan od najvažnijih uslova kvalitetnog načina života. Probleme smanjene kretne aktivnosti treba više prezentovati u javnosti jer su njegove posledice veće od posledica koje nastaju zbog primene nepravilnog vežbanja u sportskim aktivnostima.

259

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA Atkinson, R. L., Walberg-Rankin, J. (1994). Physical activity, fitness, and severe obesity. In C. Bouchard, R.S. Shepard i T. Stephens (ed.), Physical activity, fitness, and health, Champaign, IL: Human Kinetics, 2, 696-711. Bjorntrop, P. (1989). Sex differences in the regulation of energy balance with exercise. American Journal of Clinical Nutrition, 49, 958-961. Bukara, Radujković, G., Zdravković, D., (2009). Fizička aktivnost značajan faktor u sprečavanju gojaznosti u dečjem uzrastu, Medicinski pregled, III, 107-113. Caspersen, C. J., Powell, K. E., & Christenson, G. M. (1985). Physical activity, exercise, and physical fitness: definitions and distinctions for health-related research. Public health reports, 100(2), 126. Depres, J. (1991). Loss of abdominal fat and metabolic response to exercise training in obese women. American Journal of Physiology, 261, 159-167. Dietz, W. H., Gortmaker, S. L. (1985). Do we fatten our children at the TV set? Obesity and television viewing. Pediatrics. 1985;75: 807-812. Đokić, Z., Međedović, B. (2013). Povezanost prekomerne uhranjenosti i gojaznosti sa motoričkim sposobnostima dece od 9-12 godina, Fizička kultura, 67(2), 91-102. Hill, J. O., Drougas, H. J., Peters, J. C. (1994). Physical activity, fitness, and moderate obesity. In C. Bouchard, R.J. Shepard, T. Stephens (ed.), Physical activity, fitness, and health. Champaign, IL: Human Kinetics. 10, 684-695. Jorga J. (2012). Gojaznost kod dece-novi pristup prevenciji i lečenju. Efekti primene fizičke aktivnosti na antropološki status omladine i odraslih, 2, 25-27. Marković, S., Igrutinović, Z., Kostić, G., Vuletić, B., (2008). Stanje uhranjenosti i mogući činioci etiopatogeneze gojaznosti kod školske dece. Medicinski časopis srpskog lekarskog društva, 32,7-14. Matić, R., Jakšić, D., (2010). Uspešnost izvođenja motoričkih testova koordinacije u odnosu na nivo potkožnog masnog tkiva. Glasnik antropološkog društva Srbije, 45, 497-504. Milovanović, J., (2012). Metode psihološke podrške kod gojaznedece i adolescenata korisnika programa „Čigotica”, Medicinski glasnik, 17, 148-154. Nikolić, M., Milutinović, S., Stojanović, M., Gligorijević, S., Cvetković, D., (2006). Prevalenca gojaznosti kod dece osnovno-školskog uzrasta u nišavskom okrugu. Timočki medicinski dani, 31, 47-49. Pedišić, Ž. Jurakić, D., Rakovac, M., Hodak, D. i Dizdar, D. (2011). Reliability of the Croatian long version of the international physical activity questionnaire. Kinesiology, 43(2), 185- 191. Radulović, B., Krivokapić, D. (2011). Fizički razvoj i fizičke sposobnosti četrnaestogodišnjih učenika u Crnoj Gori u odnosu na vršnjake iz evropskih zemalja, Sport Mont, 37, 38, 39, 28-224.1. Summerbell, C. D., Waters, E., Edmunds, L. D., Kelly, S., Brown, T., Campbell, K. J. (2006). Interventions for preventing obesity in children. Cochrane Database Syst Rev, 1: 1-71. Ševkušić, J. (2012). Oblici i metode fizičke aktivnosti adolescenata u programu „Čigotica”. Medicinski glasnik, 46, 68-70. Vasić, Z., Vidović, S., Vulić, I., Šnjegota, D., Šuščević, D., Bojić, N., Baroš, I. (2012). Komparativna analiza antropometrijskih parametara učenika osnovnih škola urbanog i ruralnog područja regije Doboj. Glasnik antropološkog društva Srbije, 47, 163-172.

260

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

RELATIONSHIP BETWEEN QUALITY NUTRITION AND ANTHROPOMETRIC CHARACTERISTICS IN SECONDARY SCHOOL STUDENTS

Snezana Ruzic1, Natasa Brankovic2, Nebojša Djosic1 1 College for Vocational Education of Preschool Teachers and Coaches, Subotica 2 Faculty of Sport and Physical Education, University of Nis, Serbia

Abstract: The main objective of this research is to identify how physical exercise affects children’s body weight, as well as their functional abilities and motor skills. The more functional abilities a person has in adolescence, the more active they stay in adulthood. There is significant increase of awareness of the importance of physical education at school. It is very important to have a positive attitude towards physical activity and exercise and to practice these regularly. Physical exercise in childhood and adolescence has a significant impact on health. The prevalence of obesity related to the level of physical activity increases at school age. The obesity will develop if there is a reduction of physical activity, and in case the level of food intake is higher than the level of energy spent and used. Key words: good nutrition, anthropometric characteristics, older school-aged children.

261

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 616.711 - 007.5-053.5 10. međunarodna konferencija Pregledni članak / 262-269 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 01.02.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 14.02.2018.

INCIDENCA I NAJČEŠĆI UZROČNICI JAVLJANJA NARUŠENIH DRŽANJA TELA

Sandra Vujkov, Zoran Milić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici, Srbija

Rezime: Aktuelni stil života sa sobom nosi niz nesagledivih posledica po antropološki status dece. Hipokinezija utiče na pravilan rast i razvoj dece. Posturalni status dece je samo jedan antropološki segment koji direktno zavisi od mišićnog aktiviteta. Sve veći broj naučnih studija ukazuje na postojanje problema koji uključuje vezu narušenih držanja, kvaliteta života i fizičke aktivnosti. Shodno tome, cilj rada je bio sagledavanje i analiza nekih od studija objavljenih u proteklih dvanaest godina koji se bave pomenutom problematikom na području Evropskih zemalja. Metodski postupak je podrazumevao pregled dosadašnjih istraživanja preko relevantnih internet pretraživača. Rezultati ukazuju na generalni porast narušene posture, koja se u većini studija, direktno i indirektno dovodi u vezu sa prekomernom telesnom težinom. Ključne reči: pravilno držanje tela, hipokinezija, gojaznost, postura.

UVOD Sindrom hipokinezije se sve češće spominje u naučnim studijama novijeg datuma. Nivo fizičke aktivnosti opšte populacije svih uzrasnih dobi, u današnjem vremenu je u stalnom opadanju. U mnogim razvijenim zemljama fizička aktivnost se smatra jednim od glavnih uzročnika mnogih dečijih oboljenja. Razlozi koji se uglavnom navode kao glavni uzročnici takvog životnog modela se najčešće odnose na visok razvoj industrije i generalni razvoj tehničkih dostignuća, koja čoveka ''primoravaju'' da se sve više oslanja na intelektualne, a sve manje na fizičke sposobnosti. Kod dece predškolskog i mlađe školskog uzrasta je se sve prisutniji sedentarni oblik ponašanja. Shodno tome, kvalitet života koji se odražava na pravilan rast i razvoj dece se iz godine u godinu pogoršava. Mišićna neaktivnost ne samo da utiče na pomenuti razvoj deteta, već se često dovodi u vezu sa kardio-metaboličkim profilom dece (Janssen i sar., 2010), te je generalno povezan sa mnogim zdravstvenim tegobama (Strong i sar., 2005; Janssen i sar., 2010). Sa druge strane, utvrđeno je da nivo fizičke aktivnosti u detinjstvu stvara adekvatan pozitivan transfer za formiranje kretnih navika u kasnijim životnim fazama (Telama i sar., 2005). Takođe je potvrđeno da je fizička aktivnost kod predgojazne i gojazne dece, znatno smanjena nego

262

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' kod dece normalne uhranjenosti (Mitchel i sar., 2013), ali konkretni uzročnici ove pojave još nisu tačno utvrđeni (Hallal i sar., 2012; Metcalf i sar., 2010). Smanjen nivo fizičke aktivnosti se često posmatra kao imanentan faktor uticaja na kvalitet života dece. Mnogi su faktori koji utiču na mišićnu neaktivnost. Vreme provedeno za televizorom, manjak prostora za igru napolju, gojaznost kao limitirajući faktor, sveprisutnost upotrebe društvenih mreža itd. Međutim, faktor koji se najčešće dovodi u vezu sa pravilnom posturom je svakodnevna vremenski neograničena upotreba računara. Predugo sedenje za računarom nosi direktne posledice na pravilan rast i razvoj dece (Straker i sar., 2008), kao i nepravilan položaj dece pri sedenju (Murphy i sar., 2004; Geldhov i sar., 2007). Rezultati sistematskih pregleda dece u većini Evropskih zemalja u osnovnim i srednjim školama govore da su deformiteti kičmenog stuba u porastu iz godine u godinu. Koštano-mišićni sistem dece u razvoju pod uticajem unutrašnjih i spoljašnjih faktora podložan je deformacijama. Nasleđe i loše navike u držanju, preteške školske torbe, kratkovidost, neadekvatne školske klupe i stolice, nedovoljna fizička aktivnost dovode do poremećaja statike kičmenog stuba, i narušavanja pravilne posture u čovekovim svakodnevnim aktivnostima. Ubrzan rast i razvoj, u kombinaciji sa spoljašnjim faktorima delovanja, može vremenom dovesti do strukturalnih promena u koštano zglobnom aparatu, koji se najpre manifestuje kao funkcionalni oblik narušenog držanja (McEvoy & Grimmer, 2005; Demeši, 2007; Bogdanović & Milenković, 2008; Beganović & Bešović, 2012), a ukoliko se ne tretira na adekvatan način, vrlo često prerasta u strukturalni oblik. Pojačana fiziološka krivina kičme bilo u sagitlanoj ili u frontalnoj ravni se sve češće uočava kod dece predškolskog i mlađeg školskog uzrasta, koji se inače smatraju za jednim od tri kritična perioda za nastanak i razvoj deformiteta, posebno kičmenog stuba. Jedan od glavnih problema je, što se ova odstupanja od pravilne posture često poistovećuju sa mišićnim asimetrijama. Stoga problem mišićnih disbalansa ili asimetrija mišića kičmenog stuba postaje sve više predmet interesa fizijatara, kineziterapeuta i pedagoga fizičke kulture. Prekomerna gojaznost, koja se takođe dovodi u vezu sa smanjenim nivoom fizičke aktivnosti, izaziva i potrebu za konstantnim monitoringom posturalnog statusa, posebno predškolske dece (Burdyukova i sar., 2012). Cilj ovog rada je bio pregled dosadašnjih istraživanja koja se odnose na učestalost narušenih držanja na teritoriji Evrope, i generalno najčešćim uzročnicima narušenih držanja.

METOD U svrhu analize i sagledanja problematike koja se odnosi na prisustvo i uzročnike narušenih držanja tela kod dece predškolskog i mlađe školskog uzrasta, bez obzira na polne razlike, autori su se prevashodno opredelili za naučne radove publikovane u poslednjih dvanaest godina. Analizirano je ukupno šezdeset radova koji se odnose na problematiku rada, ali postavljanjem kriterijuma koji se odnose na uzrast i područje Evrope odabrano je relevantnih dvanaest radova. Korišćena je dostupna naučna literature preko pretraživača Google scholar, PubMed, Scopus i Web of Sciense, dok su ključne reči uključivale: ''postura, narušena držanja, skolioza, kifoza, ravna stopala, kvalitet života, gojaznost.'' U

263

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' studiju se pošlo sa pretpostavkom da su narušena držanja tela i mišićni disbalansi u poslednjih dvanaest godina generalno u naglom porastu, i da su smanjen kvalitet života i gojaznost jedni od glavnih uzročnika.

REZULTATI SA DISKUSIJOM U Tabeli 1. prikazani su rezultati studija koji se odnose na učestalost i uzroke narušenih držanja tela u periodu od 2007-2016. godine. Nazivi i rezultati istraživanja su prikazani hronološkim redosledom. Tabela 1. Pregled dosadašnjih istraživanja na temu narušenih držanja tela od 2007-2016. Ime autora Naziv studije (original) Rezultat studije Prevalence and Risk Factors of Narušeno držanje je Kratenova, J., Žejlicova, K., Poor Posture in School Children dijagnostifikovano kod 38.3% Maly, M. & Filipova, V. (2007). in the Czech Republic. Journal dece of School Health, 77(3):131-137. Relacije između morfoloških Morfološke karakteristike su Bogdanović, Z. i Marković, Ž. karakteristika i posturalnog imale uticaj na pojavu lordotičnog (2009) statusa učenika osnovne škole. i kifotičnog narušenog držanja. Sport Science, 2, 102-106. Foot deformities in preschool Deca u predškolskom uzrastu children according to their Mihajlović, I., Šolaja, M., & imaju krajnje nezadovoljavajući gender and age. Glasnik Petrović, M. (2010). inicijalni status stopala, nekih Antropološkog društva Srbije, deformiteta i preko 90%. (45), 475-481. Puzović, V., Đorđević, D., Prevalenca ravnog stopala kod Karaleić, S., Obrenović, M., Procenjeno je da 78,9% ispitanika dece od 7-11 godina. PONS Medić, V., & Jakovljević, V. ima ravno stopalo. Medical Journal, 7(3), 98-102. (2010). Secular trends of adiposity and Parızková, J., Sedlak, P., motor abilities in preschool Povezanost adipoziteta sa Dvoráková, H., Lisá, L., & children. Journal of Obesity and pravilnom posturom. Bláha, P. (2012). Weight Loss Therapy, 2(9). The incidence of sagittal Kifotično, Lordotično i Bubanj, S., Živković, M., postural deformities among high kifo-lordotično narušeno držanje Živković, D., Milenković, S., school students: preliminary je dijagnostifikovano u odnosu: Bubanj, R., Stanković, R., ... & study. Acta Kinesiologica, 6(2), 20,8%, 24,2% i 33,1% Obradović, B. (2012). 27-30. celokupnog uzorka. Aksonova, V. M., Vasil'iev, O. A., Gerasimenko, A. V., Derzhavna dopovid'pro Narušena postura Zhdanova, I. A., Zaiec, V. S., stanovishche ditej v Ukraini (za dijagnostifikovana kod 63% dece. Zinchenko, A. G., ... & pidsumkami 2011 roku). Poliakova, S. V. (2012). Esposito, P. W., Caskey, P., Heaton, L. E., & Otsuka, N. Childhood obesity case (2013, April). Childhood obesity statement. In Seminars in Mišićni disbalansi su u direktnoj case statement. In Seminars in arthritis and rheumatism (Vol. vezi sa gojaznošću u ranom arthritis and rheumatism (Vol. 42, No. 5, pp. 539-544). WB detinjstvu. 42, No. 5, pp. 539-544). WB Saunders Saunders. Latalski, M., Bylina, J., Fatyga, Risk factors of postural defects Povezanost između fizičke M., Repko, M., Filipovic, M., in children at school age. Annals aktivnosti dece i posturalnih Jarosz, M. J., ... & Trzpis, T. of Agricultural and narušenih držanja. (2013).). Environmental Medicine, 20(3).

264

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Correlation Between a Novel Komeili, A., Westover, L., Surface Topography Asymmetry Ošta mišićna izdražljivost je Parent, E. C., El-Rich, M., & Analysis and Radiographic Data oslabljena, mišićni tonus je Adeeb, S. (2015). in Scoliosis. Spine deformity, asimetričan. 3(4), 303-311. Correction of 6 to 10-year-old Mišići konveksne strane šalju Nosko, M., Razumeyko, N., schoolchildren postures using veće električne impulse u odnosu Iermakov, S., & Yermakova, T. muscular-tonic imbalance na konkavnu stranu koja je (2016). indicators. Journal of Physical oslabljena. Education and Sport, 16(3), 988. Wyszyńska, J., Podgórska- Analysis of relationship between Sadržaj masnog tkiva, mišićne Bednarz, J., Drzał-Grabiec, J., the body mass composition and mase i nivo fizičke aktivnosti kao Rachwał, M., Baran, J., physical activity with body determinante parametara dobrog Czenczek-Lewandowska, E., ... posture in children. BioMed držanja. & Mazur, A. (2016).. research international, 2016. Mišićne asimetrije odnosno mišićni disbalansi kod dece su sve češća pojava u današnjem vremenu. Istraživanja koja su se sprovela pre više od trideset godina (Dragić, 1988) su još tada ukazivali na nedovoljnu pokretljivost dece u predškolskom i mlađe školskom uzrastu koja su direktno povezana sa narušenim držanjima u sagitalnoj i frontalnoj ravni. Trend rasta narušenih držanja i povećanje generalne hipokinetičke pojave potvrđuju i druga sprovedena istraživanja (Milankovića, 2000; Kratenove i sar., 2007; Gava i sar., 2011; Aksonova i sar., 2011; Romanov i sar., 2014; Tsui i sar., 2016). Poremećaji su uglavnom klasifikovani kao krilate lopatice, lordotično loše držanje i ravno stopalo. Takođe je registrovan veliki broj učenika sa određenim asimetrijama (ramena, lopatica, Lorentzovi trouglovi). Na osnovu pregledane literature može se konstatovati da ravno stopalo izuzetno visoku incidencu pojavljivanja (Fung i sar., 2017; Mihajlović, 2010; Sedeghi i sar., 2015; Chang i sar., 2010, Puzović i sar., 2010). Mišićna neaktivnost i povećan stepen gojaznosti se veoma često navode kao uzročnici koji utiču na pojavu spuštanja svodova stopala (Latalski i sar., 2013). Povećena telesna masa jedan je od glavnih faktora koji utiču na spušten svod stopala, dok se za previsoku incidencu gojaznosti navodi smanjen kvalitet života (Williams i sar., 2005). Povećana gojaznost, kao i visok procenat adipoznog tkiva na stopalima, stvaraju veći pritisak na njegove svodove, te vremenom može dovesti do remećenja statike i dinamike zdravog stopala, spuštanja svoda stopala i nastanka ravnih stopala (Chougala i sar., 2015). Dejstvom sile povećane telesne mase na stopalo, može da dođe i do strukturalnih promena koje utiču da se poveća površina kontakta podloge i stopala (Chougala i sar., 2015). Negativni uticaj sile koju izaziva telesna masa može da se posmatra kao ''funkcionalno prilagođavanje'' kako tvrdih tako i mekih tkiva. Rezultati u preglednoj tabeli, pored ostalog, ukazuju i na povezanost mišićne aktivnosti i tonusa sa pojavom narušenih držanja. Ukoliko se pođe sa stanovišta da pravilan rast i razvoj sa aspekta posturalnog držanja zavisi od izbalansiranog odnosa svih mišićno- skeletnih segmenata (Đorđević i sar., 2015), a fizička aktivnost utiče na mišićni sistem onda su ishodi jasni ukoliko postoji neaktivnost u bilo kom smislu. Kada su u pitanju deca predškolskog uzrasta jedan od vodećih riziko-faktora za nastajanje mišićnih disbalansa je atrofija mišića odnosno visok nivo neaktivnosti (Juskeliene, 1996). Nedovoljno razvijeni

265

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' mišići uzrokuju nefiziološku konturu, odnosno krivljenje kičmenog stuba koje se određenim vežbanjem mišića i preusmeravanjem navika držanja mogu vratiti u fiziološki ispravno stanje. Narušena držanja u frontalnoj ravni se najčešće posmatraju kao mišićne asimetrije osim ukoliko se radi o strukturalnom stadijumu. Kako navode Komeili i sar. (2015), oslabljena-atrofična strana ima slabiji nivo mišićne aktivacije. S tim u vezi, oslabljena atrofična strana stvara preduslove za dalji napredak stanja koje se definiše kao narušeno držanje tela. Umanjena fizička aktivnost može da dovede do mišićne neaktivnosti, odnosno do pojave adipoznog tkiva unutar mišića. Shodno tome, višak adipoznog tkiva može da prouzrokuje frontalna pomeranja kičmenog stuba, kao i pomeranja u sagitalnoj ravni (Gorniak i sar., 2014). S druge strane uticaj povećene telesne težine kod dece predškolskog uzrasta, može da utiče i na posturalnu stabilnost. Narušena posturalna stabilnost ukoliko se ne tretira u dužem vremenskom periodu može da dovede i do strukturalnih promena na mišićno skeletnom sistemu. Povećan stepen masnog tkiva, odnosno indeksa telesne mase utiče na balansnu osu a samim tim i na pojavu mišićnih asimetrija (Wyszvnska i sar., 2016), što opet ukazuje na negativno dejstvo fizičke neaktivnosti po narušena držanja.

ZAKLJUČAK Na osnovu rezultata pregledane dostupne literature uočava se generalni porast narušenih držanja tela koja se manifestuju kroz mišićne asimetrije. Narušena držanja tela se u mnogim studijama povezuju sa smanjenim kvalitetom života. Primetan je veliki broj studija koja naglašavaju smanjen nivo fizičke aktivnosti koja se definiše kao bitan faktor kvaliteta života. Mnoga istraživanja povezuje mišićna neaktivnost sa trendom porasta narušenih držanja. Podizanje kvaliteta života, u prvom redu fizičke aktivnosti, treba da se postavi kao imperativ za pedagoge fizičke kulture, najpre u preventivnom smislu, a ukoliko je neophodno i u korektivnom.

LITERATURA Aksonova, V. M., Vasiliev, O. A., Gerasimenko, A. V., Zhdanova, I. A., Zaiec, V. S., Zinchenko, A. G., ... & Poliakova, S. V. (2012). Derzhavna dopovid'pro stanovishche ditej v Ukraini (za pidsumkami 2011 roku). Beganović, E., & Bešović, M. (2012). Analysis of body posture of younger pupils in the area of the city of Sarajevo. Sportski Logos, 10 (19), 25-33. Bogdanović, Z., & Marković, Ž. (2009). Relations between morphological characteristics and postural status of elementary school students. Original scientific paper Sport Science, 2(2). Bogdanović, Z., & Milenković, S. (2008). Morphological space and postural disorders in young school age children. Journal of Anthropological Society of Serbia, 43, 371-378. Bubanj, S., Živković, M., Živković, D., Milenković, S., Bubanj, R., Stanković, R., ... & Obradović, B. (2012). The incidence of sagittal postural deformities among high school students: preliminary study. Acta Kinesiologica, 6(2), 27-30. Burdyukova, E.V., Pustovalov, D.A., Oranskaya, A.N., Pertsov, S. S., & Gurevich, G. K. (2012). Mechanisms of maladaptation to physical exercise in moscow schoolchildren. Bulletin of Experimental Biology and Medicine, 153 (4), 428-430.

266

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Chang, J. H., Wang, S. H., Kuo, C. L., Shen, H. C., Hong, Y. W., & Lin, L. C. (2010). Prevalence of flexible flatfoot in Taiwanese school-aged children in relation to obesity, gender, and age. European journal of pediatrics, 169(4), 447-452. Chougala, A., Phanse, V., Khanna, E., & Panda, S. (2015). Screening of body mass index and functional flatfoot in adult: an observational study. Int J Physiother Res, 3(3), 1037-41. Demeši, T. (2007). Anti-gravity muscles and postural status of children aged 7 and 13. Unpublished Master's thesis, Novi Sad: Faculty of Medicine. In Serbian Dragić, B. (1988). Posturalni poremećaji i telesni deformiteti dece starosti 7 godina, U Zbornik radova „Kineziterapija“ (str. 455-460). Novi Sad: Savez pedagoga fizičke kulture Juoslavije. Đorđević, S., Jorgić, B., & Stanojević, I. (2015). Effects of exercise programs on pes planus in children under 18 years of age: a systematic review. Acta Kinesiologica, 9(2), 7-11. Esposito, P. W., Caskey, P., Heaton, L. E., & Otsuka, N. (2013, April). Childhood obesity case statement. In Seminars in arthritis and rheumatism (Vol. 42, No. 5, pp. 539-544). Elsevier. Fung, J. P. P., Ismiarto, Y. D., & Mayasari, W. (2017). Relationship between Nutritional Status and Flat Foot in Children. Althea Medical Journal, 4(1), 152-156. Geldhof, E., Cardon, G., De Bourdeaudhuij, I., & De Clercq, D. (2007). Back posture education in elementary schoolchildren: a 2-year follow-up study. European spine journal, 16(6), 841-850. Górniak, K., Lichota, M., Popławska, H., & Dmitruk, A. (2014). Body posture of rural boys with deficiency or excess of body fat. Rocznik Lubuski, 2(40), 163-176. Hallal, P. C., Reichert, F. F., Ekelund, U., Dumith, S. C., Menezes, A. M., Victora, C. G., & Wells, J. (2012). Bidirectional cross-sectional and prospective associations between physical activity and body composition in adolescence: Birth cohort study. Journal of Sports Sciences, 30(2), 183-190. Janssen, I., & LeBlanc, A. G. (2010). Systematic review of the health benefits of physical activity and fitness in school-aged children and youth. International journal of behavioral nutrition and physical activity, 7(1), 40. Juskeliene, V., Magnus, P., Bakketeig, L. S., Dailidiene, N., & Jurkuvenas, V. (1996). Prevalence and risk factors for asymmetric posture in preschool children aged 6–7 years. International journal of epidemiology, 25(5), 1053-1059. Komeili, A., Westover, L., Parent, E. C., El-Rich, M., & Adeeb, S. (2015). Correlation between a novel surface topography asymmetry analysis and radiographic data in scoliosis. Spine deformity, 3(4), 303-311. Kratěnová, J., ŽEjglicová, K., Malý, M., & Filipová, V. (2007). Prevalence and risk factors of poor posture in school children in the Czech Republic. Journal of School Health, 77(3), 131-137. Latalski, M., Bylina, J., Fatyga, M., Repko, M., Filipovic, M., Jarosz, M. J., ... & Trzpis, T. (2013). Risk factors of postural defects in children at school age. Annals of Agricultural and Environmental Medicine, 20(3). Mc Evoy, M. P., & Grimmer, K. (2005). Reliability of upright posture measurements in primary school children. BioMed Central Series: Musculosceletal Disorders, 29 (6), 35. Metcalf, B. S., Hosking, J., Jeffery, A. N., Voss, L. D., Henley, W., & Wilkin, T. J. (2010). Fatness leads to inactivity, but inactivity does not lead to fatness: a longitudinal study in children (EarlyBird 45). Archives of disease in childhood, archdischild175927. Mihajlović, I., Šolaja, M., & Petrović, M. (2010). Foot deformities in preschool children according to their gender and age. Glasnik Antropološkog društva Srbije, (45), 475-481. Milenković, S. (2000). Utvrđivanje razlika u posturalnom, antropometrijskom i motoričkom prostoru kod učenika III razreda na početku i na kraju školske godine. Physical Education and Sport, 1(7), 39-48. Mitchell, U. H., Johnson, A. W., & Adamson, B. (2015). Relationship between functional movement screen scores, core strength, posture, and body mass index in school children in Moldova. The Journal of Strength & Conditioning Research, 29(5), 1172-1179.

267

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Murphy, S., Buckle, P., & Stubbs, D. (2004). Classroom posture and self-reported back and neck pain in schoolchildren. Applied ergonomics, 35(2), 113-120. Nosko, M., Razumeyko, N., Iermakov, S., & Yermakova, T. (2016). Correction of 6 to 10- year-old schoolchildren postures using muscular-tonic imbalance indicators. Journal of Physical Education and Sport, 16(3), 988. Parızková, J., Sedlak, P., Dvoráková, H., Lisá, L., & Bláha, P. (2012). Secular trends of adiposity and motor abilities in preschool children. Journal of Obesity and Weight Loss Therapy, 2(9). Protić–Gava, B., Šćepanović, T., Jevtić, N., & Kadović, V. (2011). FREQUENCY OF POSTURAL DISORDERS IN SAGITAL PLANE OF YOUNGER-AGED SCHOOL CHILDREN. Activities in Physical Education & Sport, 1(2). Puzović, V., Đorđević, D., Karaleić, S., Obrenović, M., Medić, V., & Jakovljević, V. (2010). Prevalenca ravnog stopala kod dece od 7-11 godina. PONS Medical Journal, 7(3), 98-102. Romanov, R., Stupar, D., Međedović, B., & Brkin, D. (2014). Postural status of preschool children in Novi Sad. TIMS. Acta, 8(2), 129-135. Sadeghi-Demneh, E., Jafarian, F., Melvin, J. M., Azadinia, F., Shamsi, F., & Jafarpishe, M. (2015). Flatfoot in school-age children: prevalence and associated factors. Foot & ankle specialist, 8(3), 186-193. Sadeghi-Demneh, E., Jafarian, F., Melvin, J. M., Azadinia, F., Shamsi, F., & Jafarpishe, M. (2015). Flatfoot in school-age children: prevalence and associated factors. Foot & ankle specialist, 8(3), 186-193. Straker, Leon, Clare Pollock, R. Burgess-Limerick, R. Skoss, and J. Coleman. "The impact of computer display height and desk design on muscle activity during information technology work by young adults." Journal of Electromyography and Kinesiology 18, no. 4 (2008): 606-617. Strong, W. B., Malina, R. M., Blimkie, C. J., Daniels, S. R., Dishman, R. K., Gutin, B., ... & Rowland, T. (2005). Evidence based physical activity for school-age youth. The Journal of pediatrics, 146(6), 732-737. Telama, R., Yang, X., Viikari, J., Välimäki, I., Wanne, O., & Raitakari, O. (2005). Physical activity from childhood to adulthood. American journal of preventive medicine, 28(3), 267-273. Telama, R., Yang, X., Viikari, J., Välimäki, I., Wanne, O., & Raitakari, O. (2005). Physical activity from childhood to adulthood. American journal of preventive medicine, 28(3), 267-273. Tsui, K. W., Lai, K. Y., Lee, M. M., Shea, C. K., & Tong, L. C. (2016). Prevalence of motor problems in children with attention deficit hyperactivity disorder in Hong Kong. Hong Kong Med J, 22(2), 98-105. Williams, J., Wake, M., Hesketh, K., Maher, E., & Waters, E. (2005). Health-related quality of life of overweight and obese children. Jama, 293(1), 70-76. Wyszyńska, J., Podgórska-Bednarz, J., Drzał-Grabiec, J., Rachwał, M., Baran, J., Czenczek- Lewandowska, E., ... & Mazur, A. (2016). Analysis of relationship between the body mass composition and physical activity with body posture in children. BioMed research international, 2016.

268

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE INCIDENCE AND THE MOST FREQUENT CAUSES OF MPAIRED POSTURAL STATUS

Sandra Vujkov, Zoran Milic College for Vocational Education of Preschool Teachers and Coaches, Subotica, Serbia

Abstract: The current lifestyle carries a series of incomprehensible consequences for the anthropological status of children. Hypokinesia affects the proper growth and development of children. The postural status of children is only a segment of anthropological status that directly depends on muscular activity. An increasing number of scientific studies indicates a negative relationship of disrupted posture, quality of life and physical activity. Accordingly, the aim of the study was to examine and analyze some of the studies published over the past ten years dealing with the issues mentioned. The methodology involved an overview of previous research through relevant internet browsers. The results collected indicate a general increase in the disrupted posture, generally associated with overweight. Key words: good posture, hypokinesia, obesity, postural state.

269

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796.344 - 055.1(497.11) 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 270 -277 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 26.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 08.02.2018.

STRUKTURA MOTORIČKIH I FUNKCIONALNIH SPOSOBNOSTI MUŠKE JUNIORSKE BADMINTON SELEKCIJE

Miroslav Smajić 1, Milan Barbir 2, Branko Đukić 3 1 Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Novom Sadu 2 Badminton savez Srbije 3 Pokrajinski zavod za sport i medicinu sporta

Rezime: Osnovne performanse badminton igrača su, aerobna snaga, anaerobna alaktatna funkcionalna sposobnost, brzina, snaga mišića nogu prednje i zadnje lože – posebno ekscentrične kontrakcije, agilnost, snaga opružača i pregibača trupa. U vrhunskom badmintonu povećan je tempo igre, što se ogleda u brzom kretanju igrača i brzom kretanju loptice. Cilj istraživanja je da se utvrdi struktura motoričkih i funkcionalnih sposobnosti muške juniorske badminton selekcije. Uzorak je činilo 13 igrača muške juniorske badminton selekcije Republike Srbije. Za procenu motoričkih i funkcionalnih sposobnosti primenjeno je ukupno 14 testova. Struktura motoričkih i funkcionalnih sposobnosti utvrđena je koeficijentima korelacije i faktorskom analizom. Prva komponenta je sa najvećim komunalitetom i strukturu čini 12 od ukupno 14 primenjenih testova. U strukturu ne ulaze dva testa za procenu gipkosti tako da ovaj faktor možemo nazvati faktorom agilnosti, eksplozivne snage i izdržljivosti mišića donjih ekstremiteta. Kod badminton igrača pronađena su mišićna vlakna u muskulaturi nogu tipa i slično proporciji kao kod sportista tipa izdržljivosti. Pronađeno je da kod muškaraca ima 62% sporih mišićnih vlakana i da aeobna adaptacija u badmintonu rezultira hipertrofiji sporih mišićnih vlakana 8% više od brzih mišićnih vlakana tipa a (Fta) i 18% više od tipa b (FTb). Registrovana je koncentracija laktata tokom igre od 3.0-5.7 mmol/l, što dokazuje da se igra u visokim aerobnim uslovima u kojima su dominantno angažovana bela mišićna vlakna. Ključne reči: Antropološki status, mladi sportisti, badminton.

UVOD Jednačina specifikacije u badmintonu je još uvek u fazi formiranja, i to njenog inicijalnog dela. Malo je poznato koje su to dominantne osobine i sposobnosti od kojih direktno zavisi uspešnost u ovoj vrlo atraktivnoj igri. Međutim pregledom i analizom dosadašnjih istraživanja već se jasno naziru osnovne performanse badminton igrača kao što su, aerobna snaga, anaerobna alaktatna funkcionalna sposobnost, brzina, snaga mišića nogu

270

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' prednje i zadnje lože – posebno ekscentrične kontrakcije, agilnost, snaga opružača i pregibača trupa. Očigledno je da je prisutan stalni trend promena u razvoju badminton igre. Promene u badminton igri su česte, ponekad veoma radikalne, što izaziva stalnu potrebu praćenja promena i usklađivanje ukupnog trenažnog procesa sa datim promenama. Danas je badminton igra, i sa najmlađim uzrasnim kategorijama suviše podređena postizanju rezultata, jer ''agresivan'' badminton predstavlja atraktivnost i lepotu same igre. Razvoj badminton igre je vrlo dinamičan. Rezerve za dalji razvoj badminton igre, sastoje se u daljem usavršavanju dinamičke tehnike, bolje fizičke pripreme, univerzalnosti taktičkih znanja i potpunijoj psihološkoj pripremi. Fizička priprema badmiton igrača prilično je evoluirala, ali postoji velik prostor za njen razvoj, naročito u pogledu primene dopunskih faktora (prehrana, režim života, dopunski rad i slično). Koliko god da su današnji badminton igrači izdržljivi, jaki i brzi, bez obzira sa koliko se novih informacija koristi u njihovoj pripremi i dalje postoji uverenje da pobedu odnose oni koji imaju više talenta, odnosno smisla za igru. Obično u najznačajnijim trenucima igre prevagu donosi veštiji igrač, igrač sa najvećom sposobnošću kreacije. Bez obzira na sve promene u igri, kreativnost i veština i dalje stoje iznad svega. Bilo je pokušaja da se utvrde kriterijumi koji su referentni za bateriju testova u badmintonu. Primenom regresione analize utvrđeno je da hijerarhijski redosled u bateriji testova čine: Udarci, pad test, skok u dalj i test mišićne snage. Zaključak je bio da baterija testa ima dobre karakteristike za konstrukciju kriterijuma koji su referentni za badminton test bateriju (Han-Dau, 1999). Proučavajući kvalitet snage za izvođenje snažnih kretanja- zaustavljanja i ponovnog brzog uspostavljanja kretanja, u sportovima kao što su Squash, badminton i mačevanje zaključeno je da u snazi kada su u pitanju pomenuti sportovi učestvuju i druge karakteristike kao što su telesna težina, fleksibilnost i dužina nogu (Cronin i saradnici, 2003). Osnova za badminton su brzina kretanja, anaerobni alaktatni sistem i niži anaerobni laktatni metabolizam. Visoka frekvenca i intenzitet igrača tokom meča zajedno sa maksimalnim i srednjim vrednostima srčane frekvence govore da je badminton sport u kojem je pri takmičenju visok nivo aerobne moći tokom ukupnog vremena oko 30 minuta. Predloženo je da u specifični trening izdržljivosti treba uključiti kratke (15-20 sekundi) i vrlo kratke (6-10 sekundi) intervale, veći intenzitet ali kratko trajanje (Cabello Manrique i Gonzales – Badillo, 2003). Primenom progresivnog badminton testa pri čemu su mereni tačka otklona srčane frekvence i individualni radni kapacitet na 90% od maksimalne srčane frekvence, zaključeno je da je određivanje validnosti specifičnih aerobnih i anaerobnih sposobnosti u badmintonu moguće i bez određivanja tačke otklona srčane frekvence (Wonisch i saradnici, 2003).

271

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Badminton igra zahteva brzinu, anaerobni kapacitet i aerobnu snagu. Elitni malezijski badminton igrači imaju srednje visoku aerobnu snagu, eksplozivnu snagu i agilnost u specifičnim kretnjama (Cheong Hwa Ooi i saradnici, 2009).

Cilj istraživanja je da se utvrdi struktura motoričkih i funkcionalnih sposobnosti muške juniorske badminton selekcije.

METOD Prema prirodi naučnih istraživanja, ovo istraživanje pripada kategoriji empirijskih, dok prema cilju preduzimanja predstavlja primenjeno, odnosno, aplikativno istraživanje koje ima za cilj sticanje novih znanja i informacija potrebnih za praktičnu primenu u oblasti badmintona, a šire posmatrano i u nastavnoj praksi u vaspitno-obrazovnim institucijama (Bala, 2007).

U pogledu vremenske određenosti istraživanje je transverzalnog karaktera, a sastoji se u jednokratnom merenju odgovarajućih pokazatelja motoričkih i funkcionalnih sposobnosti sportista, koji se bave badmintonom.

U odnosu na stepen kontrole, ovo istraživanje pripada kategoriji terenskih istraživanja koje je realizovano u prirodnim životnim uslovima (Bala, 2007).

Uzorak ispitanika

Na uzorku od 13 ispitanika članova muške juniorske badminton selekcije Republike Srbije, izvršeno je merenje motoričkih i funkcionalnih sposobnosti u toku trenažnog procesa na zajedničkim pripremama u periodu od 15.01.2017 do 15.02.2017. godine. Uzorak testova za procenu motoričkih i funkcionalnih sposobnosti Za procenu motoričkih i funkcionalnih sposobnosti primenjeno je ukupno 14 testova:

Tabela 1. Struktura komponenti. TESTOVI Komponente 1 2 3 20m sprint .959 .134 10m sprint iz letećeg starta .954 .134 10m sprint .940 -.107 .162 Skok sa polučučnjem sa zamahom rukama -.937 .253 Napred trčanje 10m .912 .175 T - test .912 .297 .231 Skok sa polučučnjem sa rukama na bokovima -.875 .343 Bočno trčanje 20m .861 .352 .287 Skok iz polučučnja sa rukama na bokovima -.820 .437 Shuttle ran -.787 -.146 .239 Sedam uzastopnih skokova sa rukama na bokovima -.763 .430 .257 Unazad trčanje 10m .735 .327 .119 Iskret sa palicom -.142 -.796 .397 Pretklon u sedu -.412 .823

272

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Tabela 2. Komunaliteti. TESTOVI Vrednosti 10m sprint .922 10m sprint iz letećeg starta .937 20m sprint .938 Napred trčanje 10m .865 Bočno trčanje 20m .947 Unazad trčanje 10m .662 T-test .973 Skok iz polučučnja sa rukama na bokovima .863 Skok sa polučučnjem sa rukama na bokovima .888 Skok sa polučučnjem sa zamahom rukama .945 Sedam uzastopnih skokova sa rukama na bokovima .833 Shuttle ran .698 Iskret sa palicom .812 Pretklon u sedu .847

Tabela 3. Komunaliteti glavnih komponenti. Komponente Ukupno % Varijanse Kumulativni % 1 9.366 66.898 66.898 2 1.503 10.739 77.637 3 1.260 8.999 86.636

Tabela 4. Rotirane komponente. TESTOVI Komponente 1 2 3 Bočno trčanje 20m .955 -.119 -.140 T - test .954 -.211 -.131 10m sprint iz letećeg starta .874 -.408 20m sprint .864 -.437 10m sprint .820 -.475 .154 Napred trčanje 10m .820 -.423 .119 Unazad trčanje 10m .766 -.171 -.215 Shuttle ran -.584 .527 .281 Sedam uzastopnih skokova sa rukama na -.376 .813 -.175 bokovima Pretklon u sedu .777 .491 Skok sa polučučnjem sa zamahom rukama -.637 .723 .127 Skok sa polučučnjem sa rukama na bokovima -.585 .708 -.211 Skok iz polučučnja sa rukama na bokovima -.543 .677 -.331 Iskret sa palicom -.179 .881

Tabela 5. Komponente transformacione matrice. Komponente 1 2 3 1 .827 -.562 -.029 2 .311 .500 -.808 3 .469 .659 .588

273

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Grafikon 1. Položaj svih testova u glavnim komponentama.

Tabela 6. Matrica vrednosti glavnih komponenti. TESTOVI Komponente 1 2 3 10m sprint .121 -.007 .130 10m sprint iz letećeg starta .146 .036 -.032 20m sprint .140 .021 .046 Napred trčanje 10m .135 .019 .107 Bočno trčanje 20m .255 .215 -.058 Unazad trčanje 10m .177 .127 -.122 T-test .228 .165 -.055 Skok iz polučučnja sa rukama na bokovima .017 .193 -.233 Skok sa polučučnjem sa rukama na bokovima .019 .202 -.149 Skok sa polučučnjem sa zamahom rukama .024 .208 .089 Sedam uzastopnih skokova sa rukama na bokovima .117 .323 -.109 Shuttle ran -.011 .124 .192 Iskret sa palicom -.030 -.048 .614 Pretklon u sedu .271 .457 .382

DISKUSIJA Badmiton je u funkcionalnom smislu vrlo zahtevan sport. Najveći deo energije se dobija iz aerobnih izvora, odnosno elitni međunarodni badminton igrači imaju relativnu maksimalnu potrošnju kiseonika od 55.7 do 73 mlO2/kg/min (Mikkelsen, 1979; Chin i saradnici, 1995; Faccini i DalMonte, 1996; Omosegaard, 1996; Majumdar i saradnici, 1997). U sprovedenom istraživanju sudeći po rezultatima Shuttle run testa te vrednosti su niže ali vrednosti iznad srednje u grupi su sve preko 50 mlO2/kg/min. Pošto se radi o

274

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' juniorima svakako da se kroz dalji trenažni proces očekuje i znatno povećanje aerobne snage. Mladi igrač u toku badminton igre ima potrošnju kiseonika od 60.4 % do 85.0% od maksimalne (Faccini i DalMonte, 1996). Kod badminton igrača pronađena su mišićna vlakna u muskulaturi nogu tipa i slično proporciji kao kod sportista tipa izdržljivosti (Reilly i saradnici, 1990). Pronađeno je da kod muškaraca ima 62% sporih mišićnih vlakana i da aeobna adaptacija u badmintonu rezultira hipertrofiji sporih mišićnih vlakana 8% više od brzih mišićnih vlakana tipa a (Fta) i 18% više od tipa b (FTb) (Mikkelsen, 1979). Registrovana je koncentracija laktata tokom igre od 3.0-5.7 mmol/l, što dokazuje da se igra u visokim aerobnim uslovima u kojima su dominantno angažovana bela mišićna vlakna (Chin i saradnici, 1995). Tokom badminton igre anerobnim putem se dobija oko 30% ukupne energije (Chin i saradnici, 1995). Ova energija je posebno potrebna pri izvođenju kratkih sprinteva, skokova, udaraca, smečiranja, povratnih trčanja i drugog. Juniori imaju manje zalihe glikogena pa time i manji anaerobni kapacitet. Iz ovih razloga oni imaju i niži nivo laktata tokom igre (Reilly i Stratton, 1995). Badminton igrači visokog nivoa imaju izrazito razvijene mišiće nogu, mišiće opružače trupa, izdržljivost i eksplozivnu snagu nogu (Omosegaard, 1996). Ovo je potvrđeno i ovim istraživanjem na reprezentativnom uzorku juniora. Snaga trupa u badmintonu je izuzetno važna. Abdominalna i leđna muskulatura su od posebne važnosti u badmintonu i igraju vitalnu ulogu u kinetičkom lancu trupa (Omosegaard, 1996). Badminton igrači moraju imati i jake mišiće rotatore i lateralne fleksore trupa, jer su kretne strukture takve da zahtevaju dobru kontrolu pozicije kičmenog stuba (Omosegaard, 1996). Mišićna snaga ili ekslplozivna snaga je primarni faktor uopšte u sportu pa tako i u badmintonu gde postoji veliki broj brzih kratkih kretnji u različitim pravcima, povratnim i unazad trčanjima (Beckenholdt i Mayhew, 1983). Snaga nogu je važna komponenta u badmintonu jer omogućuje brzo, eksplozivno kretanje igrača, trčanje napred-nazad, izvođenje skokova, brzo povećanje brzine trčanja (Omosegaard, 1996). Mišićna dinamička izdržljivost je važan faktor u badmintonu. U vactus lateralis-u kod badminton igrača je pronađeno više sporih mišićnih vlakana (ST), što dokazuje da je to specifična adaptacija u badmintonu (Omosegaard, 1996). Dinamička izdržljivost mišića ruku je takođe bitna karakteristika za badminton tokom repetitivnih pokreta ruku sa velikom brzinom (Omosegaard, 1996). Veća fleksibilnost kod badminton igrača rezultira povećanju maksimalne snage, efikasnije i racionalnije kretanje. To svakako dokazuje da je fleksibilnost važna komponeta za badminton (McGlynn, 1996; Omosegaard, 1996). Agilnost je važna za badminton igrača u kombinacijama i varijacijama sa brzinom, promenama pravca kretanja, tehnikom kretanja, brzo i precizno izvođenje promene pravca kretanja (Todd i Mahoney, 1995; Izen, 1971; Omosegaard, 1996).

ZAKLJUČAK Kao i u ranijim istraživanjima i u ovom je utvrđeno da su za badminton izuzetno bitne eksplozivna snaga nogu, ekscentrična mišićna snaga nogu, brzina trčanja, agilnost, 275

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' dinamička mišićna izdržljivost, gipkost ramenog pojasa i zadnje lože natkolenice. U ovom istraživanju, su takođe utvrđene i vrednosti (nivo razvijenosti) kod svakog ispitanika u svakom testu koji je procenio upravo gore navedene sposobnosti. Kod članova muške juniorske badminton selekcije je komponentnom analizim izolovan FAKTOR AGILNOSTI, EKSPLOZIVNE SNAGE I IZDRŽLJIVOSTI MIŠIĆA DONJIH EKSTREMITETA, POKRETLJIVOST RAMENOG POJASA I GIPKOST ZADNJE LOŽE NATKOLENICE.

LITERATURA Bala, G. (2007). Dizajniranje istraživanja u kineziologiji. Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Beckenholdt, S. E. i Mayhew, J. L. (1983). Specificity among anaerobic power tests in male athletes. Journal of Sports Medicine, 23, 326-332. Cabello Manrique D, González-Badillo JJ. (2003). Analysis of the characteristics of competitive badminton. Br J Sports Med, 37(1), 62-66. Cheong Hwa Ooi, Albert Tan, Azwari Ahmad, Kien Weng Kwong, Ruji Sompong, Khairul Aswadi Mohd Ghazali, Swee Lee Liew, Wen Jin Chai, Martin William Thompson (2009). Physiological characteristics of elite and sub-elite badminton players. Journal of Sports Sciences, 27(14), 1591-1599. Chin, M., Wong, A. S. K., So, R. C. H., Siu, O. T., Steininger, K. i Lo, D. T. L. (1995). Sport specific testing of elite badminton players. British Journal of Sports Medicine, 29(3), 153-157. Cronin, J., McNair, P., Marshall, R. (2003). Lunge performance and its determinants. Journal of Sports Sciences, 21 (1), 49-57. Faccini, P. i Dalmonte, A. (1996). Physiologic demands of badminton match play. The American Journal of Sports Medicine, 24(6), 564-566. Han-Dau, Y. (1999). A construction of criterion-referenced for badminton test battery. Taoyuan, Taiwan, ROC: National College of Physical Education and Sports. Izen, J. A. (1971). Encyclopaedia of Sport Sciences and Medicine. New York: MacMillan. Majumdar, P., Khanna, G. L., Malik, V., Sachdeva, S., Arif, M. D. i Mandal, M. (1997). Physiological analysis to quantify training load in badminton. British Journal of Sports Medicine, 31, 342-345. McGlynn, G. (1996). Dynamics of Fitness: a Practical Approach. Dubuque, Iowa: Brown and Benchmark. Mikkelsen, F. (1979). Physical demands and muscle adaptation in elite badminton players. In: J. Terauds (Ed.), Science in Racquet Sports (55-67). Del Mar, CA: Academic. Omosegaard, B. (1996). Physical Training for Badminton. Denmark: Malling Beck. Reilly, T., Secher, N., Snell, P. i Williams, C. (1990). Physiology of Sports. London: E. & F.N. SPON. 149 Reilly, T. i Stratton, G. (1995). Children and adolescents in sport: physiological considerations. Sports Exercise and Injury, 1, 207-213. Todd, M. K. and Mahoney, C. A. (1995). Determination of pre-season physiological characteristics of elite male squash players. In: T. Reilly; M. Hughes and A. Lees (Eds.), Science and Racket Sports. London: E and FN Spon. Wonisch M, Hofmann P, Schwaberger G, von Duvillard SP, Klein, W. (2003). Validation of a field test for the non-invasive determination of badminton specific aerobic performance. British Journal of Sports Medicine, 37(2), 115-118.

276

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE STRUCTURE OF MOTORIC AND FUNCTIONAL ABILITIES OF THE JUNIOR MALE BADMINTON NATIONAL TEAM

Miroslav Smajic 1, Milan Barbir 2, Branko Djukic 3 1 Faculty of Sport and Physical Education, University of Novi Sad 2 Badminton Association of Serbia 3 Provincial Institute for Sport and Sports Medicine, Novi Sad

Abstract: Basic performances of badminton players are the aerobic strength, anaerobic alactic functional ability, speed, the strength of the front and back leg muscles – especially excentric contractions, agility, the strength of body’s stretchers and flexors. In professional badminton, the game tempo is increased, which is reflected in the fast movement of players and fast movement of the ball. The goal of the research is to determine the structure of motoric and functional abilities of the junior male badminton national team. The specimen included 13 players of the junior male badminton national team of the Republic of Serbia. 14 tests in total were applied for the assessment of motoric and functional abilities. The structure of motoric and functional abilities is determined by correlation coefficients and factor analysis. The first component with the greatest communality and structure makes 12 out of 14 received tests. Two tests for the assessment of flexibility are not included in the structure so that this factor can be named the factor of agility, explosive strength and endurance of low extremities muscles. It was found that endurance of badminton players’ muscle fibres in the leg musculature was similar in proportion as of sportsmen’s. It was found that men had 62% of slow muscle fibres and that aerobic adaptation in badminton resulted in hypertrophy of slow muscle fibres by 8% more than of fast muscle fibres of the a type (Fta) and 18% more than the b type (FTb). The concentration of lactates was registered during the game in the quantity of 3.0-5.7 mmol/l, which proved that they played in highly aerobic conditions in which white muscle fibres were dominantly engaged. Key words: Anthropological status, young athletes, badminton.

277

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 793 - 053.4 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 278 -284 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 30.11.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 09.02.2018.

FIZIČKA AKTIVNOST DECE PREDŠKOLSKOG UZRASTA KROZ PLES I POKRET

Dragana Labudović, Sanja Mandarić, Stanimir Stojiljković Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Univerzitet u Beogradu, Srbija

Rezime: Ples kod dece simbolizuje igru, zabavu, razonodu, osveženje, relaksaciju, doživljaj, radost, osećaj sreće i zadovoljstva. Cilj rada je bio da se utvrde sadržaji, mogućnosti i dobrobiti primene plesnih kretanja u fizičkim aktivnostima dece predškolskog uzrasta. Značajne anatomske i funkcionalne promene se dešavaju upravo u ovom periodu života, kada je razvoj dece intenzivan i brz. Organizovano vežbanje dece potrebnog obima i intenziteta pomoći će pravilnom rastu i razvoju i sprečiti probleme koji mogu nastati u ovom periodu razvoja usled nedovoljnog kretanja. Karakterne osobine deteta pomažu tome jer su deca radoznala i imaju pojačanu potrebu za kretanjem i igrom, što pedagogu daje mogućnost da baš u ovom uzrastu utiče i na razvijanje navike za fizičko vežbanje i ljubavi prema sportu. Ključne reči: ples, plesni sadržaji, predškolski uzrast, fizičko vežbanje.

UVOD Fizička aktivnost predstavlja svako kretanje koje dovodi do povećanja potrošnje energije iznad nivoa bazalnog metabolizma. Pored fizičkog vežbanja, koje podrazumeva ''ponavljajući postupak izvođenja planiranih, tačno definisanih pokreta (vežbi) u cilju usavršavanja (razvoja) ili održavanja određene fizičke sposobnosti'' (Stojiljković i sar., 2012: 6), u fizičku aktivnost ubrajaju se i kretanja poput svakodnevnih aktivnosti i igre. Upravo igra je osnovni oblik aktivnosti deteta predškolskog uzrasta i ima značajnu ulogu u održavanju jedinstva između fizičkog, intelektualnog, emocionalnog i socijalnog razvoja dece (Višnjić i sar., 2004: 238-239). Igra je sastavni deo dečijeg života, a zadovoljstvo, kao posledica igre, jedini svestan razlog zbog kojeg se dete igra. Predškolski uzrast obuhvata period od 3. do 7. godine života i predstavlja doba intenzivnog i brzog razvoja organizma deteta, kao i značajnih anatomskih i funkcionalnih promena. Ujedno, ovo je uzrast kada kod dece treba započeti sa formiranjem navika za fizičko vežbanje jer deca imaju urođenu sklonost i potrebu za kretanjem koju treba usmeriti, održavati i razvijati kroz raznovrsnost kretnih aktivnosti. Ovakvim aktivnostima se ne utiče samo na pravilan razvoj deteta, već i na njegovo uspešnije realizovanje zadataka fizičkog

278

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' vaspitanja u kasnijim uzrastima (Višnjić i sar., 2004: 196). Deca su uključena u fizičko vežbanje u okviru aktivnosti u predškolskim ustanovama, školicama sporta, klubovima određenih sportskih grana, ali i roditelji i okolina značajno mogu uticati na zadovoljenje njihove potrebe za kretanjem i razvijanje kretnih navika. U mnoštvu aktivnosti primerenih deci ovog uzrasta, izdvaja se i ples. ''Ples se može definisati kao struktura specifičnih kretnih struktura komponovanih u vidljivu formu kojom se izražava složenost čovekovog unutrašnjeg života, te se na taj način kroz plesove, posredstvom različitih struktura pokreta i kretanja izražavaju ideje stvaraoca, odnosno izražava se zamišljeno aktivnošću tela pojedinca'' (Mandarić, 2007: 107). Takođe, pojedini teoretičari ples definišu kao instinkt, odnosno ukazuju da u svakom čoveku postoji ''nešto'' što izaziva želju za kretanjem, gibanjem, plesanjem (Mandarić, 2017: 294). Bavljenje plesom za decu predstavlja poseban doživljaj jer kroz ovu vrstu aktivnosti deca ''zadovoljavaju svoju potrebu za igrom i kretanjem, razvijaju koordinaciju, stiču osećaj za lepo i pravilno kretanje i držanje tela, a sama muzika pomaže osećaju zabave, razonode i emocionalnog rasterećenja'' (Labudović, 2017: 39). Shodno navedenom, predmet rada su plesna kretanja u radu s decom predškolskog uzrasta, dok je cilj rada utvrditi sadržaje, mogućnosti i dobrobiti primene plesova, kao dela fizičkih aktivnosti dece predškolskog uzrasta, kao i diferencijacija plesnih elemenata prema periodima razvoja.

TEORIJSKI PRISTUP PROBLEMU Poznavanje psihofizičkog razvoja dece i njihovih mogućnosti u pojedinim fazama razvoja je neophodno za pedagoga koji sprovodi plesne aktivnosti kod dece. Dete mlađe vaspitne grupe (3-4 godine) savladava osnovna kretanja, ali je sporo i nesigurno. S druge strane, dete srednje vaspitne grupe (4-5 godina) je življe, brže, okretnije, bolje se snalazi u novoj sredini, a pokreti su mu tačniji, skladniji i određeniji. Dete starije vaspitne grupe (5- 7 godina) ima razvijeniji aparat za kretanje, lakše se snalazi u novim situacijama i može da izvede jednostavan ritmički i estetski oblikovan pokret (Jocić, 2009: 85). Kretanje uz muziku je jako blisko deci i postoji veza između pesme/melodije i pokreta i zato motorički razvoj dece može da se stimuliše kroz primenu plesnih elemenata i kretanja; muzička pratnja doprinosi veselju i komunikaciji među decom, dok pokreti koji prate sadržaj melodije razvijaju maštu (Jocić, 2009: 86). Kako Blagajac kaže ''Ritmičke igre i plesne vežbe imaju izuzetan značaj u radu s decom predškolskog uzrasta. One doprinose razvijanju estetske kulture kretanja što se posebno izražava kroz: lepo i pravilno držanje tela i oblikovanje lepih i skladnih pokreta; razvijanje osećaja za ritmično kretanje u skladu sa muzičkom pratnjom; razvijanje sposobnosti snalaženja u prostoru i vremenu kroz usvajanje prostornih i vremenskih, ali i energetskih elemenata kretanja; razvijanje izražajnosti različitih raspoloženja i osećanja kroz kretanje; razvijanje kreativnog izražavanja i stvaralaštva dece kroz raznovrsne pokrete'' (Blagajac, 1997: 143). Primenom dečijih plesova, objedinjuje se uticaj na telesni razvoj, razvoj skladnog i ritmičnog kretanja i sposobnost izražavanja muzike kroz pokret, što se posebno postiže 279

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' uvođenjem lakših elemenata tehnike koje deca nesvesno savladaju, poput ''zamaha'' i ''ljuljanja'' karakterističnih za izvođenje valcera (Sietas i sar., 2013: 14-15).

METODOLOŠKI OKVIR ISTRAŽIVANJA U radu je korišćena deskriptivna metoda. Obuhvaćeni su bibliografski izvori metodom prikupljanja, analiziranja i interpretiranja podataka. Kroz deskriptivnu metodu objašnjeni su svi elementi primene plesnih kretanja u radu s decom predškolskog uzrasta: značaj plesova kao sadržaja fizičkih aktivnosti dece predškolskog uzrasta; klasifikacija i metodologija primene plesnih sadržaja; plesni elementi značajni za pravilan rast i razvoj, kao i držanje tela; oblici vežbanja i struktura časa. Dobijeni podaci su usklađeni sa iskustvima u dugogodišnjem radu s decom datog uzrasta.

REZULTATI ISTRAŽIVANJA U predškolskom uzrastu plesni sadržaji mogu se koristiti u svrhu fizičkih aktivnosti dece; kao osnovna aktivnost ili kao dopuna drugom programu. Plesovi se koriste na časovima vežbanja, na zimovanjima i letovanjima kao deo programa animacije dece, proslavama rođendana, zabavama i priredbama. Pri izboru plesnih sadržaja, potrebno je uzeti u obzir nivo psihofizičkog razvoja dece unutar svake grupe, razvojne mogućnosti dece u pojedinim fazama razvoja i njihovo prethodno kretno iskustvo, kao i konativne i socijalne karakteristike dece. Izbor muzike treba da je podsticajan za rad (da obuhvata aktuelne dečije melodije, teme iz crtanih filmova, tekstove primerene uzrastu dece), odgovarajućeg tempa i ritma. Od sadržaja plesnih aktivnosti dece predškolskog uzrasta mogu da se primene: 1) osnovni oblici kretanja uz muzičku pratnju: hodanje, trčanje, poskoci, skokovi, okreti, puženje, kotrljanje, provlačenje i povezivanje ovih kretanja u složenije motoričke zadatke; 2) muzičko – plesne igre: igre s pevanjem (uz vokalnu pratnju) i igre bez pevanja (uz instrumentalnu pratnju) (Jocić, 2009: 86); 3) kompozicije pokreta i kretanja koje predstavljaju niz logično povezanih motornih zadataka i pokreta u jednu vežbovno- muzičku i estetsku celinu u kojoj se koriste osnovni oblici kretanja (Jocić, 2009: 88); 4) dečije narodne igre; 5) linijske i grupne koreografije koje obuhvataju istovremeno izvođenje plesnih elemenata cele grupe dece u određenoj formaciji, mogu da se modifikuju i menjaju u zavisnosti od sposobnosti dece i prethodnog iskustva, za njihovo izvođenje se koristi popularna dečija muzika; 6) igre u formi podražavanja i 7) osnovni koraci društvenih plesova modifikovani i prilagođeni uzrastu dece (latino-američki plesovi, standardni plesovi i drugi parovni plesovi). Nedeljković i Matić navode da se ''pod pojmom muzičke igre podrazumeva takva vrsta igara u kojima je muzička misao pokretač i nosilac svih radnji koje se zbivaju u igri''. U dečijoj psihologiji je opisana čvrsta veza između pesme i pokreta, motoričnost se stimuliše i pravilno usmerava muzikom, pri čemu muzičke igre podjednako utiču na razvoj govornih, muzičkih i fizičkih sposobnosti, kao i na bogaćenje rečnika, predstava, pojmova i drugo.

280

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Primenom igara s pevanjem deca kroz tekstove pesama dobijaju podstrek za igru i kretanje, kako bi kroz pokret izrazili ono što je u pesmi. Ove muzičko – plesne igre se kreću ''od najjednostavnijih pokreta kojima se izražavaju pojmovi u pesmi, do veoma složenih u kojima izgovorene reči služe kao simbol muzičkim zadacima'' (Jocić, 2009: 88). Igre sa pevanjem kod dece predškolskog uzrasta razvijaju naviku za kretanjem, sluh, ritam, osećaj za kretanje uz muziku, glas i govor. Kod izvođenja igara bez pevanja, igra se bazira na samoj kompoziciji, gde deca sinhronizuju svoje pokrete sa muzičkom pratnjom (Jocić, 2009: 88). Kompozicije pokreta i kretanja u svom sastavu sadrže osnovne oblike kretanja koji se kombinuju prema sposobnostima dece u jednu kretnu celinu. Ovakva kretanja, kao i koraci određenih plesova, koriste se i u grupnim i linijskim koreografijama, sa tom razlikom što deca u njima ne menjaju formacijsku sliku, dok se u kompozicijama pokreta i kretanja koriste što raznovrsnija prostorna kretanja i promene uz korišćenje svih dimenzionalnosti prostora. Dečije narodne igre su bazirane na osnovnim oblicima kretanja koja uključuju: obične korake u mestu, hodanju i trčanju, korake sa privlačenjem, korake sa ukrštanjem ispred i iza, korak zibom, počučnjem, korak usponom, poskoke i skokove. Neke od dečijih narodnih igara, koje se mogu primeniti u ovom uzrastu, su: ''Dunje ranke'', ''Ja posejah lubenice'', ''Kolariću paniću'', ''Kako mi se mak seje'', ''Mi smo deca vesela'', ''Ja posejah lan'', ''Igraj, igraj, hopa cupa'', ''Berem, berem grožđe'', ''Ersko kolo'' i sl. Na ovaj način, primenom narodnih kola uz pevanje, kod dece se razvijaju muzičke, govorne i motoričke sposobnosti (Zrnzević i sar., 2014: 244). Igre u formi podražavanja su igre u kojima deca, kroz plesne pokrete uz odgovarajuću melodiju, dočaravaju određene pojave i likove ili iznose određenu priču, ideju. Za njihovo izvođenje je neophodno pobuditi dečiju pažnju i maštu kroz uvodnu priču u kojoj se zahteva od dece da aktivno učestvuju slušajući i dajući odgovore na pitanja kako bi mogli da reprodukuju traženo kretanje. Mašta deteta je značajan faktor, kako igre tako i plesa. Aktivirajući je, dete ostvaruje svoje želje, manifestuje raspoloženja, ostvaruje i menja igre. Podražavajući svoju okolinu dete se uživljava u razne uloge, tako da se kroz primenu igara u formi podražavanja aktivira i razvija dečija mašta. Osnovni koraci i plesna kretanja, koji potiču iz društvenih ili modernih plesova, primenjuju se kroz igre podražavanja koje su u ritmu konkretnog plesa ili kao zasebni koraci osnovnih struktura kretanja, u zavisnosti od uzrasta i psihomotornog razvoja dece. U radu s decom mlađe vaspitne grupe (3-4 godine) mogu da se primene: muzičko – plesne igre s pevanjem gde se od dece traži da bar jedan deo, karakterističan za datu pesmu, pevaju zajedno sa pedagogom, igre u formi podražavanja, osnovni oblici kretanja u ritmu melodija pojedinačno ili u jednostavnijoj kompoziciji pokreta i kretanja, ritmičke igre. Tokom rada s decom srednje vaspitne grupe (4-5 godina) mogu da se primene: nešto složenije i duže kompozicije pokreta i kretanja sastavljene od osnovnih oblika kretanja, muzičko – plesne igre sa pevanjem i bez pevanja, igre u formi podražavanja (''Patkica'', ''Veštica'', ''Meda ide na piknik'', ''Robot''...), osnovni koraci društvenih i modernih plesova prilagođene forme, pojedini elementi narodnih igara (poskoci, korak sa privlačenjem, korak

281

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' sa ukrštanjem ispred i iza kroz hodanje). Za razliku od mlađih vaspitnih grupa, u radu s decom starije vaspitne grupe (5-7 godina) mogu da se primene: cele koreografije sastavljene od jednostavnijih plesnih kretanja uz popularne dečije melodije i pesme sa celokupnom pričom koju deca mogu da izraze kroz pokret uz muzičku pratnju (''Pirati'', ''101 dalmatinac'', ''Kauboji'', ''Malci'', ''Indijanci''...), složenije igrice za decu u vidu podražavanja (''Veš-mašina'', ''Život pod morem'', ''Majmunska posla'', ''Oki-doki''...), još složenije kompozicije pokreta i kretanja, narodne igre ranije nabrojane, osnovni koraci i figure društvenih i modernih plesova u pravoj formi izvođenja bez tehnike, složene muzičko – plesne igre s pevanjem i bez pevanja. Forme učenja i vežbanja, koje mogu da se primene u plesnim aktivnostima dece predškolskog uzrasta, su: 1) frontalni oblik organizacije, koji podrazumeva istovremeno plesanje svih plesača raspoređenih u prostoru, primenjuje se u obučavanju koraka koji su isti za sve plesače; 2) grupni oblik organizacije se primenjuje kada u obučavanju plesnih elemenata imamo grupe dece koje uče različite korake i kretanja i 3) rad u parovima se primenjuje kod obuke plesova, kretanja i igara koji se izvode u paru. Ritmičko – plesne vežbe treba da se izvode u rodno mešovitim grupama i parovima, što doprinosi boljim međurodnim odnosima i socijalizaciji dece, u čemu posebnu ulogu igra držanje za ruke, kako bi se izbeglo pružanje otpora rodno-mešovitom radu i držanju za ruke u kasnijem uzrastu (Kragujević, 2006: 115). Strukturu časa plesa treba da čine tri osnovna dela: uvodno-pripremna faza, glavna faza i završna faza, u trajanju do 30 minuta. Uvodno-pripremna faza časa traje 5 minuta. U ovom delu časa se koriste vežbe zagrevanja, uz objašnjenje i obraćanje primereno uzrastu dece, kako bi se animirali da učestvuju u njihovom izvođenju, ili vežbe u vezi sa ovladavanjem prostora, dinamikom i tempom muzike, a organizam se postepeno zagreva za glavnu fazu časa. Značaj ove faze časa je u tome što deca mogu da se nauče da svako vežbanje treba početi zagrevanjem, što će doprineti lakšem prihvatanju ove faze časa i na časovima fizičkog vaspitanja u školi i vanškolskim kretnim aktivnostima. Glavna faza časa traje do 20 minuta. U ovom delu se radi na konkretnoj plesnoj igri, kompoziciji, kretanju, uče se nova kretanja i novi delovi koreografije i povezuju sa već naučenim, uvežbavaju već postojeći pojedinačni delovi koreografije ili koreografija u celosti. Učenje novog uvek kreće uvođenjem dece u priču o onome što treba da prikažu i odglume kroz pokret. Završna faza časa traje 5 minuta, u njoj je potrebno da se osnovne funkcije vrate na nivo pre početka časa. Od sadržaja u završnoj fazi časa se primenjuju vežbe rastezanja, disanja i sličnih aktivnosti (Kostić, 2001: 342) uz pokušaj da se održi kontinuitet priče sa decom. Metode rada sa decom predškolskog uzrasta obuhvataju: 1. verbalni metod ili metod žive reči. Ovaj metod se koristi da se deca uvedu u priču, da im se aktivira pažnja i mašta, kako bi učenje koraka bilo jednostavnije i interesantnije; 2. metod posmatranja i pokazivanja (demonstracije). Demonstracija je jako bitna jer deca u ovom uzrastu imitiraju i oponašaju kretanja pedagoga, pa čak i njegovu glumu, izraze lica, dodatne zvuke/reči/pevanje prilikom izvođenja koraka. To je

282

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

način njihovog savladavanja kretanja uz muziku, koraka i koreografija, dok će teško savladati ukoliko im verbalnim metodom objašnjavamo same korake; 3. metod dečijeg izražavanja kroz igru i dramatizacija. Ovo je specifičan metod za posmatrani uzrast i primenjuje se u svim vaspitno-obrazovnim aktivnostima. ''Igra je izraz procesa unutrašnjeg aktivnog konstruisanja znanja, bilo da je reč o fizičkim ili matematičko-logičkom znanju'' (Višnjić i sar., 2004: 231). Planiranje časa s decom je od velike važnosti, kako bi se izabrali sadržaji koje je dete sposobno da izvede, primereni tempo muzike, obratila pažnja na ritmičnost i atraktivnost melodija i osmislila kretna struktura. Deci ovog uzrasta neophodno je sve vreme brojati takt muzike (2/4, 3/4 ili 4/4) ili davati instrukcije, proizvodeći ritam samog plesa kroz izgovor, uz istovremeno plesanje sa njima.

ZAKLJUČAK Rad s decom predškolskog uzrasta kroz primenu plesnih kretanja je složen proces od planiranja do vođenja časa, ali i veliki benefit za decu koja učestvuju u ovoj vrsti kretanja. Naime, ples kod dece simbolizuje igru, zabavu, razonodu, osveženje, relaksaciju, doživljaj, radost, osećaj sreće i zadovoljstva. S tim u vezi, plesne sadržaje treba da karakterišu najraznovrsniji, živahni, interesantni oblici kretanja, sa ili bez rekvizita, organizovani u formi igara. Navedena kretanja treba da budu jednostavna, slobodna i prirodno povezana, deca ih izvode uz muzičku ili vokalnu pratnju. Na taj način, primenom plesnih sadržaja deca se upoznaju s prostorom i muzikom, razvijajući kreativnost, maštu i muzikalnost. Pored toga, plesni sadržaji utiču na pravilan rast, razvoj i držanje tela i zadovoljavaju potrebu dece za kretanjem. Veoma su značajni i pedagoški zadaci koje bavljenje plesom zadovoljava, poput: razvoja koordinacije pokreta, prirodnih i novih kretnih navika, psihičkih procesa, pozitivnih osobina ličnosti i volje deteta, sticanja pravilnog odnosa prema radu i kolektivu, razvijanja discipline i osećaja za estetski oblikovano kretanje. Od izuzetnog značaja za decu je da se što pre uključe u plesne aktivnosti, savladaju osnovna plesna kretanja i pokrete, kako bi zavoleli kretanje uz muziku, primenjivali ga i usavršavali u kasnijem periodu života. Predškolski uzrast je idealan period za razvoj ljubavi prema plesu i kretnih navika kod dece.

LITERATURA Blagajac, S. (1997). Igra mi je hrana: metodika fizičkog vaspitanja dece predškolskog uzrasta. 2. izd., Beograd: Asocijacija Sport za sve. Jocić, D. (2009). Teorija i metodika plesova. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu. Kostić, R. (2001). Ples – teorija i praksa. Niš: Izdavačka kuća Grafika Gale. Kragujević, G. (2006). Fizičko i zdravstveno vaspitanje za treći razred osnovne škole – Priručnik za učitelje. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Labudović, D. (2017). Plesni sadržaji u radu sa decom mlađeg školskog uzrasta. U S. Mandarić, L. Moskovljević, M. Marković. Zbornik sažetaka: Efekti primene fizičke aktivnosti na antropološki status dece, omladine i odraslih, 38-39. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja.

283

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Mandarić, S. (2007). Primena kreativnog plesa u nastavi fizičkog i zdravstvenog vaspitanja. Inovacije u nastavi, (20), 107-113. Mandarić, S. (2017). Značaj plesnih sadržaja u savremenoj nastavi. U É. Borsos, Zs. Námesztovszki, F. Németh. Zbornik radova: Izazovi savremene nastave, 292-301. Subotica: Univerzitet u Novom Sadu, Učiteljski fakultet na mađarskom jeziku. Sietas, M., Cacciari, D., Bosco, F., Guerra, R., Ambrož, N., Cacciari, O., Ferrari, M., Benincasa, G. (2013). Waltz. Rim: World Dance Sport Federation. Stojiljković, S., Mitić, D., Mandarić, S., Nešić, D. (2012). Personalni fitnes. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu. Višnjić, D., Jovanović, A. Miletić, K. (2004). Teorija i metodika fizičkog vaspitanja. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu. Zrnzević, N., Lakušić, V., Zrnzević, J. (2014). Primena dečjih kola i elemenata plesa u fizičkom vaspitanju. Zbornik radova Učiteljskog fakulteta, 8, 243-257.

PHYSICAL ACTIVITY OF PRESCHOOL CHILDREN THROUGH DANCE AND MOVEMENT

Dragana Labudovic, Sanja Mandaric, Stanimir Stojiljkovic Faculty of Sport and Physical Education, University of Belgrade, Serbia

Abstract: For children dance symbolizes play, fun, entertainment, refreshment, relaxation, adventure, joy, feeling of happiness and pleasure. The aim of this paper was to determine, the content, possibilities and benefits from dance movements in physical activities of preschool children. It is at this time of life, featured by intensive and fast children development, that important anatomical and functional changes occur. Organized children exercising of appropriate volume and intensity shall help right growth and development and prevent problems which can occur at that time due to lack of movement. Personality features also contribute to that since children are curious and increasingly eager to move and dance which enables a pedagogue to affect the development of the habit to be physically active and to love sport at this age. Key words: dance, dance contents, preschool age, physical exercises.

284

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796.012.1 -055.1 796-055.1-056.257 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 285 -294 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 04.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 12.01.2018 .

RAZLIKE U NEKIM ANTROPOMETRIJSKIM PARAMETRIMA I NIVOU FIZIČKE AKTIVNOSTI DEČAKA SPORTISTA UZRASTA 10-12 GODINA

Zoran Milić 1, Sandra Vujkov 1, Josip Lepeš 2, Szabolcs Halaši 2 1 Visoka strukovna škola za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija 2 Učiteljski fakultet na mađarskom nastavnom jeziku, Subotica, Srbija

Rezime: Sport i organizovana fizička aktivnost nosi sa sobom niz pozitivnih efekata na gotovo sve antropološke dimenzije. Sedentarni način života kod dece je jedan od bitnih faktora koji determniše kvalitet života, i može da ima negativne uticaje na pravilan rast i razvoj. Cilj studije je da se sagleda postojanje razlika u antropometrijskim parametrima i u nivou fizičke (ne strukturirane-organizovane) aktivnosti kod dece uzrasta između 10 i 12 godina. Uzorak ispitanika je činilo ukupno 80 dece muškog pola, uzrasta 10-12 godina. Razlike između grupa antropometrijskih varijabli, postavljene na nivou p<0,05, nisu uočene, dok se pozitivni aspekti sporta kroz varijable kvaliteta života odnosno nivoa fizičke aktivnosti uočavaju. Ključne reči: Fizička aktivnost, Sedentarni način života, Indeks telesne mase.

UVOD Trend prekomerne telesne težine i gojaznosti se u mnogim zemljama povećava (Yngve, 2007). Aktuelni stil života kakav se u današnjem vremenu živi sa sobom nosi nesagledive posledice po kvalitet života. Jedan od glavnih uzročnika smanjenog kvaliteta života je fizička neaktivnost. Smatra se da je samo trećina dece i adolescenata fizički aktivna (Ekelund, 2012). Mnoga istraživanja pokazuju da fizička neaktivnost ne samo da ima štetne posledice po fizičko zdravlje, već i na kognitivno funkcionisanje dece i adolescenata. U osnovi svake fizičke aktivnosti odvija se veliki broj fizioloških i metaboličkih procesa. Telo angažovano fizičkom aktivnošću reaguje promenama u gotovo svim fiziološkim sistemima. Novija istraživanja pokazuju da 75% odrasle dece oboli usled posledica bolesti u detinjstvu, a da se svako četvrto dete razboli u toku godine četiri puta, tako da je apsolutno zdravo samo 10% one dece koja pohađaju predškolske ustanove u Srbiji (Džinović, 2011a). Sedentarni način života dece dovodi do niza negativnih fizioloških mehanizama. Usled mišićnog in-aktiviteta dolazi do formiranja riziko faktora koji mogu da imaju uticaja na zdravlje (Đokić, 2014). Svetska zdravstvena organizacija

285

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

(WHO, 2000), u nekoliko poslednjih godina sve veću pažnju usmerava ka generalnoj hipokinetičkoj pojavi u ukazuje na štetne posledice iste, te je polako izjednačavaju sa riziko faktorima koji su ranije imali hipertenzija i gojaznost. Morfološki i antropološki pokazatelji su često slika zdravstvenog stanja deteta, te mogu da služe u raznim predikcijama daljeg rasta i razvoja (Pavlović, 1999). Morfologija se menja tokom detetovog života. Mnogi su faktori koji utiču na smer u kome će se antropološki status detetovog organizma razvijati. Dečiji organizam je izuzetno ''plastičan'' i ukoliko se na njega deluje u pravo vreme i pravim sredstvima to može da ima pozitivne efekte na pravilan rast i razvoj. Sport pored genetske uslovljenosti i drugih uslova života predstavlja imanentni faktor dečijeg pravilnog razvoja (Maksimović i sar., 2008). Svi pozitivni aspekti fizičke aktivnosti i njen utemeljen uticaj dovelo je do sve veće znatiželje naučne javnosti da deluje na tom polju. Praćenje nivoa fizičke aktivnosti uključuje sve više parametara koji imaju uticaj ne ljudsko odnosno dečije zdravlje. Jedan od faktora definisanja dečijeg zdravlja je stanje kardio-vaskularnog sistema koji ima jasnu povezanost sa morfologijom i stanjem uhranjenosti (Holbrook,1990; Sjostrom, 1992). Potreba za fizičkim vežbanjem je sve veća. Prema (Pelemiš, 2016) prisustvo gojaznosti dece školskog uzrasta je sve veća i ono pogađa 25% Kanadske dece, a čak 22 miliona dece mlađe od 5 godina u svetu (Canning, Courage, & Frizzell, 2004; World Health Organization, 2000; Canadian Fitness and Lifestyle Research Institute, 2005). Prevalenca gojaznosti (Sturm, 2007) za BMI>30 povećala za 24%, za BMI>40 za 50%, a prevalenca za BMI>50 uvećana je za 75%. Čak i ranije sprovedeno istraživanje Abraham, Collins, & Nordsieck, (1971) ukazuju na to da je telesna težina u mladosti značajan prediktivni faktor u odraslom dobu. Cilj ovog istraživanja je bio da se utvrde razlike u antropometrijskim karakteristikama dece koja se aktivno bave sportom u odnosu na decu koja nisu aktivna, kao i nivo fizičke aktivnosti dece koja treniraju i dece koja nisu uključena u dodatni organizovani vid fizičke aktivnosti.

METOD Uzorak ispitanika Uzorak ispitanika je činilo ukupno 80 dece muškog pola uzrasta od 10±0,26 do 12±0,34 godine (48 ispitanika koji se bave rukometom najmanje 1 godinu i 32 ispitanika koji se ne bave sportom izabranih metodom slučajnog uzorka). Ispitanici i njihovi roditelji su bili informisani o zahtevima i bezbednosnim aspektima samog istraživanja. Za decu, koja su bila uključena u istraživanje je dobijena potpisana saglasnost roditelja.

Uzorak varijabli Antropometrijska merenja Antropometrijska merenja su vršena prema IBP programu (Internacionalni Biološki Program), uz poštovanje izbora protokola merenja, standardizacije mernih instrumenata, baždarenje instrumenata pre merenja, kao i standardizacije tehnike i uslova merenja. Mereni su: Telesna visina (cm) sa antropometrom (SECA), sa tačnošću od 0,1cm. Ispitanik 286

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' je bio bos na ravnoj podlozi, potpuno ispravljen, sastavljenih peta i lako razmaknutih stopala, sa glavom u položaju Frankfurtske ravni (Norton i sar., 2000); Telesna masa (kg) je merena digitalnom vagom (Omron HN-288, Netherlands) sa preciznošću od 100 gr. Vaga je baždarena pre svakog merenja, dok su pri merenju ispitanici bili bosi i u donjem vešu. Iz dobijenih mera, preračunat je BMI (kg/m2), (indeks telesne mase) za svakog ispitanika putem prikazane formule, a zatim su dobijene vrednosti upoređivane sa kategorisanim vrednostima (Tabela 1.) (Kristiforović – Ilić, 2004): Telesna masa (kg) 퐵푀퐼 = 푇푒푙푒푠푛푎푣푖푠푖푛푎 (푚)2

Tabela 1. Kategorizacija BMI prema Harisonu Ocena BMI kg/m2 BMI Kategorija <16 Ozbiljna pothranjenost 16-16,9 Srednja pothranjenost 17-18,4 Umerena pothranjenost 18,5-24,9 Normalan obim uhranjenosti 25-29,9 Prekomerna težina 30-39,9 Gojaznost >40 Patološka gojaznost

Anketa o nivou fizičke aktivnosti Anketni upitnik se sastojao od 19 pitanja koja daju bliže informacije o kvalitetu životnih navika dece uzrasta 10-12 godina. Za potrebe ovog istraživanja, obrađena su samo 3 pitanja koja se direktno odnose na nivo fizičke aktivnosti. 1) Koliko prosečno provedete vremena učeći ili čitajući u toku dana? 2) Koliko prosečno vremena provedete gledajući televizor ili igrajući igrice? 3) Koliko prosečno provedete napolju igrajući se sa svojim vršnjacima?

Statistička analiza Od deskriptivne statistike prikazani su aritmetička sredina (AS), standardna devijacija (S), minimalne (MIN) i maksimalne (MAX) vrednosti rezultata merenja, koeficijent varijacije (CV). Razlike između ispitivanih grupa su utvrđivane t-testom (Studentov t test). Nivo značajnosti je podešen na p<0,05. Rezultati su prikazani tabelarno i grafički.

REZULTATI U tabeli 2. su prikazani rezultati deskriptivnih pokazatelja antropometrijskih varijabli i stanja uhranjenosti između dve ispitivane grupe. Rezultati deskriptivnih statistika antropometrijskih varijabli ukazuju na homogenost ispitanika obe analizirane grupe u varijabli za procenu antropometrijskih karakteristika i stanja uhranjenosti (BMI) dok je

287

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' primetan veći varijabilitet rezultata kod varijable Telesna masa. Prilično ujednačeni rezultati govore o homogenosti ispitanika, i ukazuju na mogućnost da ispitanici još nisu ušli u fazu ubrzanog rasta i razvoja, odnosno puberteta.

Tabela 2. Deskriptivni statistici antropometrijskih varijabli dva analizirana uzorka. Varijabla Grupa MIN MAX AS S CV (%) S 40 93 60,74 12,79 21,07 Telesna masa (kg) NS 40 87 59,59 11,36 19,06 S 150 192 166,98 11,94 7,15 Telesna visina (cm) NS 148 190 163,50 9,97 6,10 S 17,01 28,76 21,61 2,91 13,47 BMI (kg/m2) NS 17,72 29,30 22,16 2,85 12,86 Legenda: MIN – minimalni zabeleženi rezultat merenja; MAX – maksimalni zabeleženi rezultat merenja; AS – aritmetička sredina; S – standardna devijacija; CV – koeficijent varijacije; S – sportisti; NS – ne sportisti

U tabeli 3. su prikazane razlike između grupa u definisanim varijablama na nivou statističke značajnosti p<0,05. Nisu pronađene statistički značajne razlike u ispitivanim varijablama između dve posmatrane grupe.

Tabela 3. Razlike između grupa u antropometrijskim varijablama. Varijabla Grupa Razlika AS t p S Telesna masa (0,5 kg) 1,15 0,41 0,68 NS S Telesna visina (cm) 3,48 1,36 0,17 NS S BMI (kg/m2) -0,55 -0,84 0,40 NS Legenda: t-test; p – nivo statističke značajnosti za t test

Rezultati koji se odnose na nivo fizičke aktivnosti prikazan je u grafikonu 1. izražen kroz vreme provedeno čitajući ili učeći. Prosečno u toku dana, ispitanici na nivou celog uzorka, uče ili čitaju 1 h i 45 min, sa činjenicom da ispitanici sportisti ovoj aktivnosti posvećuju 1 h i 55 min, a ispitanici koji se ne bave sportom 1 h i 30 min.

288

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Grafikon 1. Provedeno vreme čitajući ili učeći.

1,55 1,5 1,45 1,4 1,35

Časova 1,3 1,25 1,2 1,15 Sportisti Ne sportisti Ukupno

Rezultati koji se odnose na nivo fizičke aktivnosti prikazan je u grafikonu 2. izražen kroz vreme provedeno gledajući televizor i igrajući igrice. U toku dana u sedentarnom režimu ispitanici na nivou celog uzorka provedu prosečno 2 h i 31 min. Ispitanici koji se bave sportom 2 h 34 min, a ispitanici koji se bave ne bave sportom (ne sportisti) 2 h i 33 minuta. Grafikon 2. Vreme provedeno uz televizor i igrice.

2,34

2,33

2,32

Časova 2,31

2,3

2,29 Sportisti Ne sportisti Ukupno

Na grafikonu 3. je prikazan podatak o vremenu koje ispitanici provode napolju u igri, šetnji i ostalim vrstama fizičke aktivnosti, gde na nivou celokupnog uzorka ispitanici prosečno provedu napolju 3 h i 07 min. dnevno. Pri tome sportisti provedu prosečno 3 h 38 min dnevno, dok grupa dece koji se ne bavi sportom provodi ukupno 2 h 60 min dnevno napolju.

289

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Grafikon 3. Vreme provedeno napolju u igri.

3,5 3 2,5 2

1,5 Časova 1 0,5 0 Sportisti Ne sportisti Ukupno

DISKUSIJA Deca u periodu od 10. do 12. godine pripadaju pre-adolescentnom periodu ili pred- pubertetu (Nićin, 2000). U telesnom razvoju dece između 10-12 godine su opšte dobro fizičko stanje i povoljan odnos antropometrijskih karakteristika, visine i težine tela. U organizmu se dešava nešto manje promena negu u pubertetskom period (Pelemiš, 2012), što može da objasni homogenost rezultata. Nešto veći varijabilitet kod Telesne mase se može posmatrati sa aspekta delovanja socio-ekonomskih faktora koji podrazumevaju zdravstveno higijenske aspekte prehrambenih navika. Do sličnih rezultata su došli Satake i sar., (2010) koji su standardizovanom metodom kompjuterizovane tomografije utvrdili da se deca u fazi pred-puberteta ne razlikuju znatno u varijablama telesne kompozicije (prisustvo masti), već da se promene mogu očekivati ulaskom u pubertet i adolescenciju. Razlike između grupa antropometrijskih varijabli postavljene na nivou p<0,05 nisu uočene. Ispitanici su sličnog telesnog rasta, visine, težine i stanja uhranjenosti. Može se konstatovati prosečno normalan obim uhranjenosti oba analizirana subuzorka dečaka. Ovakvi podaci bi se mogli objasniti nivoom fizičke aktivnosti ispitanika, sa akcentom na nešto malo viši nivo kod subuzorka sportista koji se prosečno nešto više igraju sa svojim vršnjacima, a kao glavni razlog može se istaći verovatno vreme koje se računa i kada su oni na treningu, kvalitetno ga provode radeći nešto za sebe i svoje zdravlje. Nešto veća razlika u varijabli Telesna visina se može opravdati faktorom selekcije koju sport nosi sa sobom. To potvrđuju i rezultati istraživanja (Pržulj, 2010) koji su ukazali na postojanje razlika u morfologiji i antropometriji između sportista i onih koji se ne bave sportom. Samo-selekcija u sportu je takođe faktor koji može uticati na nešto veće razlike kod varijable Telesna visina, dok je sistematsko bavljenje fizičkom aktivnošću jasna determinanta antropometrije (Sinobad, 2005). Nivo fizičke aktivnosti i vreme provedeno u sedentarnom režimu se razlikuje po varijablama. Vreme koje sportisti provedu učeći ili čitajući je veće u odnosu na decu koja se ne bave sportom. Ovakvi rezultati se mogu opravdati činjenicom da sport ima funkciju formiranja samodiscipline kao i vrlo često ''uslovljavanje'' roditelja prema deci da ukoliko

290

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' u školi ne budu ostvarili pozitivan uspeh, mogu biti uskraćeni odlaskom na trening. Socijalne i vaspitno – obrazovne funkcije sporta takođe pozitivno utiču na formiranje radnih navika (Marjanović, 1979). Sedentarni način života, fizička aktivnost odnosno neaktivnosti dovodi do niza promena u organizmu sa aspekta metabolizma, funkcionalnih sposobnosti i zdravlja uopšte (Hamilton i sar., 2004, 2007, 2008; Healy i sar., 2008c; Katzmarzyk i sar., 2008; Pate i sar., 2008; Rosenberg i sar., 2008). Iako ne statistički značajno, nivo fizičke aktivnosti sportista je nešto viši u odnosu na ispitanike koji se ne bave sportom, te bi se mogao potvrditi pozitivan efekat trenažnog procesa, ali ne i na nivou postavljene statističke značajnosti. Slični rezultati dobijeni u obe grupe mogu ukazati na to da deca, bez obzira na angažovanje u sportu, provode duže vremena gledajući televizor ili igrajući video igrice. Pronađeno je jedno istraživanje (Marshall i sar., 2004), koje ukazuje na to da je povezanost između gledanja televizije i mogućnosti nastanka gojaznosti klinički i naučno relevantno. S druge strane, istraživanja (Shields i Tremblay, 2008), ističu da postoji više vidova sedentarnog funkcionisanja i da ih sve treba detaljno sagledati kako bi se doveli u vezu sa svim mogućim negativnim efektima. Utvrđeno je da redovna sportska aktivnost, oblikovana i vođena shodno sposobnostima i potrebama pojedinca u svakoj životnoj dobi, pozitivno utiče na njegov biološki i psiho-socijalni razvoj (Neljak, 2010). Psiho-socijalni efekti sporta mogu da objasne nešto više rezultate u varijabli koja se odnosi na vreme provedeno napolju u korist sportista. Organizovanom fizičkom aktivnošću se utiče na socijalni život dece i njihovo prilagođavanje različitim društvenim situacijama. Uticaj sporta na psiho-socijalni aspekt detetove ličnosti se može posmatrati iz ugla prevazilaženja komunikacijskih barijera, što se takođe može uzeti kao razlog dobijenih rezultata. Limitirajući faktor ovog istraživanja predstavlja relativno mali broj ispitanika. Pored ovoga, kako bi se dobila jasnija slika i mogućnost istraživanja, potrebno je proširiti uzorak i na druge sportove. Takođe bi bilo zanimljivo ispitati da li postoje značajne razlike u suprotnom polu, odnosno kod devojčica.

ZAKLJUČAK U radu su utvrđivane razlike u antropometrijskim karakteristikama i nivou fizičke aktivnosti dece koja se aktivno bave rukometom i dece koja se ne bave sportom. Ispitanici oba analizirana subuzorka su sličnog rasta i razvoja organizma i normalnog obima uhranjenosti. Iako ne statistički značajno, nivo fizičke aktivnosti sportista je nešto viši u odnosu na ispitanike koji se ne bave sportom, te bi se mogao potvrditi pozitivan efekat trenažnog procesa ali ne na nivou postavljene statističke značajnosti. Dobijeni rezultati takođe ukazuju i na osetljivost pred-pubertetskog perioda koji se može posmatrati kao priprema za sve promene koje će nastupiti u pubertetu. Za nastavak istraživanja neophodno je sagledati isti uzorak nakon promena ubrzanog rasta i razvoja. Sve varijable je neophodno sagledati i po polovima kako bi se napravila razlika kod devojčica i dečaka. Iako nisu dobijene statistički značajne razlike u posmatranim varijablama između ispitivanih grupa, dobijene informacije nam mogu ukazati na povećanu potrebu današnje dece da se bave nekim vidom fizičke aktivnosti.

291

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA Abraham, S., Collins, G., & Nordsieck, M. (1971). Relationship of excess weight in children and adults. HSMHA Health Reports, 86(3), 273-284. Benjamin, R. M. (2010). The Surgeon General's vision for a healthy and fit nation. Public health reports, 125(4), 514. Burkhalter, T. M., & Hillman, C. H. (2011). A narrative review of physical activity, nutrition, and obesity to cognition and scholastic performance across the human lifespan. Advances in Nutrition: An International Review Journal, 2(2), 201S-206S. Canadian Fitness and Lifestyle Research Institute, (2005). Physical Activity Monitor, Physical activity among Canadians: The current situation. Canning, P. M., Courage, L. M., & Frizzell, L. M. (2004). Prevalence of overweight and obesity in a provincial population of Canadian preschool children. Canadian Medical Association Journal, 171(3), 240-242. Džinović, D. (2011). Metodika Fizičkog vaspitanja. Beograd: Učiteljski fakultet. Đokić, Z. (2014). Procena Fizičke aktivnosti učenika uzrasta 11 godina. Novi Sad: Fakultet za sport i turizam Ekelund, U., Luan, J. A., Sherar, L. B., Esliger, D. W., Griew, P., Cooper, A., & International Children's Accelerometry Database (ICAD) Collaborators. (2012). Moderate to vigorous physical activity and sedentary time and cardiometabolic risk factors in children and adolescents. Jama, 307(7), 704-712. Hamilton, M. T., Hamilton, D. G., & Zderic, T. W. (2004). Exercise physiology versus inactivity physiology: an essential concept for understanding lipoprotein lipase regulation. Exercise and sport sciences reviews, 32(4), 161. Hamilton, M. T., Hamilton, D. G., & Zderic, T. W. (2007). Role of low energy expenditure and sitting in obesity, metabolic syndrome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes, 56(11), 2655-2667. Hamilton, M. T., Healy, G. N., Dunstan, D. W., Zderic, T. W., & Owen, N. (2008). Too little exercise and too much sitting: inactivity physiology and the need for new recommendations on sedentary behavior. Current cardiovascular risk reports, 2(4), 292-298. Healy, G. N., Dunstan, D. W., Salmon, J., Cerin, E., Shaw, J. E., Zimmet, P. Z., & Owen, N. (2008). Breaks in sedentary time. Diabetes care, 31(4), 661-666. Holbrook, T. L., Wingard, D. L., & Barrett-Connor, E. (1990). Sex-specific vs unisex body mass indices as predictors of non-insulin dependent diabetes mellitus in older adults. International Journal of Obesity, 14(9), 803-807 Katzmarzyk, P. T., Baur, L. A., Blair, S. N., Lambert, E. V., Oppert, J. M., & Riddoch, C. (2008). International conference on physical activity and obesity in children: summary statement and recommendations the conference ... Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism, 33(2), 371- 388. Maksimović, N., Matić, R. i Obradović, B. (2008). Socio-ekonomske karakteristike porodice kao faktor bavljenja fiгičkom aktivnošću. U: G. Bala (Ur). Antropološiki status i Fizička aktivnost dece i omladine, (str. 79-97). Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Marjanović, R. (1979). Socijalne funkcije sporta. Sociologija, 1-2. Marshall, S. J., Biddle, S. J., Gorely, T., Cameron, N., & Murdey, I. (2004). Relationships between media use, body fatness and physical activity in children and youth: a meta-analysis. International journal of obesity, 28(10), 1238-1246. Neljak, B. (2010). Opća kineziološka metoda. Zagreb, Kineziološki fakultet Sveučilišta u Zagrebu. Nićin, Đ. (2000). Antropomotorika: teorija. Fakultet fizičke kulture. Norton, K., Marfell-Jones, M., Whittingham, N., Kerr, D., & Carter, L.S.K. (2000). ''Anthropometric assessment protocols''. In: Gore, C. J. (Ed.) Physiological tests for elite athletes. Australian Sports Commission. Human Kinetics, USA, p: 66-85.

292

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Pate, R. R., O'neill, J. R., & Lobelo, F. (2008). The evolving definition of "sedentary". Exercise and sport sciences reviews, 36(4), 173-178. Pavlović, M. (1999). Ishranjenost dece u Severno-bačkom okrugu. Subotica: Zavod za zaštitu zdravlja Pelemiš, V. ( 2016). Uticaj dodatnog fizičkog vežbanja na morfološki prostor I motorički satus predškolske dece. Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, doktorska disertacija. Pelemiš, V., Pelemiš, M., Mitrović, N., Lalić, D., & Prica, O. (2012). Kvantitativne analize razlika morfološkog prostora između dece urbane i ruralne sredine. Peti kongres medicine sporta i sportskih nauka sa međunarodnim učešćem „Medicina sporta: novi pristupi, nova saznanja. Pržulj, D., & Pelemiš, V. (2010). Razlike u motoričkim sposobnostima i morfološkim karakteristikama između studenata sportista i nesportista. Sport i zdravlje, 2, 31-38. Rosenberg, D. E., Bull, F. C., Marshall, A.L., Sallis, J. F., and Bauman, A. E. (2008). Assessment of sedentary behavior with the International Physical Activity Questionnaire. J. Phys. Act. Health,5 (Suppl. 1): S30-S44. PMID:18364524 Satake, E., Nakagawa, Y., Kubota, A., Saegusa, H., Sano, S. I., & Ohzeki, T. (2010). Age and sex differences in fat distribution in non-obese Japanese children. Journal of Pediatric Endocrinology and Metabolism, 23(9), 873-878. Shields, M., & Tremblay, M. S. (2008). Sedentary behaviour and obesity. Health Reports, 19(2), 19. Singh, A., Uijtdewilligen, L., Twisk, J. W., Van Mechelen, W., & Chinapaw, M. J. (2012). Physical activity and performance at school: a systematic review of the literature including a methodological quality assessment. Archives of pediatrics & adolescent medicine, 166(1), 49-55 Sinobad, M. (2005). Poređenje antropometrijskih karakteristika i telesnog sastava između školske dece i košarkaša istog uzrasta. Originalan naučni članak, 5(2), 43-52. Sjostrom, L. V. (1992). Morbidity of severely obese subjects. The American Journal Of Clinical Nutrition, 55(2), 508-515 Sturm, R. (2007). Increases in morbid obesity in the USA: 2000-2005. Public Health, 121(7), 492-496 World Health Organization (2000). Obesity: preventing and managing the global epidemic. Technical Report Series, 894. Geneva: WHO Yngve, A., De Bourdeaudhuij, I., Wolf, A., Grjibovski, A., Brug, J., Due, P., ... & Poortvliet, E. (2007). Differences in prevalence of overweight and stunting in 11-year olds across Europe: The Pro Children Study. European journal of public health, 18(2), 126-130.

293

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

DIFFERENCES IN SOME ANTHROPOMETRIC PARAMETERS AND THE LEVEL OF PHYSICAL ACTIVITIES IN 10 TO 12 YEAR OLD CHILDREN

Zoran Milic 1, Sandra Vujkov 1, Josip Lepes 2, Szabolcs Halasi 2 1 College for Vocational Education of Preschool Teachers and Coaches, Subotica, Serbia 2 Faculty for Teachers in Hungarian Language, Subotica, Serbia

Abstract: Organized physical activity, along with sports carry a series of positive effects on majority of anthropological dimensions. Sedentary lifestyle in children is one of the important factors determening the quality of life, that could have negative effects on proper growth and development. The aim of the study was to examine the existence of differences in anthropometric parameters and level of physical activities between athletic and non- athletic group of peers age 10 to 12 years. Overall subject sample consisted of 80 male (48 handball players and 32 non active peers). Differences between groups was determined with Student’s t-test (p<0.05). No significant differences were found in observed anthropometric variables, while some positive aspects of level in physical activity were noticed. Key words: Physical activity, Sedentary lifestyle, Body mass index.

294

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796.433.2 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 295 -300 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 25.11.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 27.01.2018 .

STRUKTURALNA ANALIZA ATLETSKE DISCIPLINE BACANJE KOPLJA

Dušan Stupar1, Milenko Janković2 1Sportsko udruženje ''Super aktivan'', Novi Sad 2Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača u Novom Sadu, Srbija

Rezime: Bacanje koplja je jedna od najkompleksnijih atletskih disciplina. U ovom radu je vršena strukturalna analiza discipline bacanje koplja, kako bi se ustanovili faktori od kojih zavisi rezultat izbačaja. Ustanovljeno je da izvođenje bacanja koplja sadrži pet faza i da su sve faze veoma bitne za ukupan rezultat. Najbitnija faza je svakako faza maksimalnog naprezanja (izbačaj). Ovim radom je analizirana samo struktura ove atletske discipline, a za potpuno razumevanje šta je bitno za ostvarivanje najboljeg mogućeg rezultata, potrebno je uključiti: analizu motoričkih sposobnosti, morfoloških karakteristika, kognitivnih spsosbnosti, konativnih karakteristika itd. Ključne reči: bacanje koplja, struktura, atletika.

UVOD Bacanje koplja kao jedna od najstarijih atletskih disciplina ne gubi na zanimljivosti. Naprotiv, za razliku od drugih bacačkih disciplina, bacanje koplja u svom izvođenju ima i zalet što samu izvedbu čini komplikovaniju, ali i interesantniju za gledanje. Tehnika bacanja koplja se kroz istoriju menjala, što je slučaj i kod drugih bacačkih disciplina. Treneri, sportisti i istraživači iz oblasti sporta neprekidno tragaju za kvalitetnijom tehnikom koja će omogućiti veću iskoristivost morfoloških karakteristika bacača, što bi uticalo na udaljenost hica. Malo odstupanje od pravilne tehnike bacanja koplja, može negativno uticati na rezultat, ali i na zdarvstveni status sportiste. Pre svega se misli na zglobove, ligamente i tetive gornjih ekstremiteta, jer su bacači u stanju da proizvedu velike sila u toj regiji. Pored same pripremljenosti sportiste (fizička i mentalna) daljina bačenog koplja zavisi i od pravila kojim se reguliše specifikacija koplja, jer to značajno menja i tehniku bacanja. Do 1908. godine u upotrebi su bila koplja načinjena od različitog materijala, različite dužine i mase. Od tada važe pravila za dužinu i masu koja važe i danas, a to su za muškarce od 2,60 do 2,70 m dužina i 800 g masa, a za žene 2,20 m i 600 g. Četrdesetih godina dvadesetog veka Švedska i Engleska preuzimaju primat u proizvodnji novog

295

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' metalnog koplja. Od 1952. godine umesto dela kruga kojim se završava staza za zalet postavlja se ravna linija, što je takođe doprinelo poboljšanju rezultata. Početkom pedesetih se konstruiše koplje koje je bilo mnogo deblje i čiji je dijametar gotovo jednak od početka do kraja, sa centrom gravitacije po ugledu na koplje koje je već bilo u upotrebi. Sektor pada koplja se 1961. godine smanjuje na oko 29°. Treba napomenuti da je na rezultat uticala i nova staza (tartan) koja je prezentovana na Olimpijskim igrama u Meksiko Sitiju 1968. godine, jer je omogućena bolja izvedba faze zaleta. Kako bi se sprečilo da koplje leti preko 100 m, od 1986. godine je u upotrebi novo koplje kod kog je težište pomereno napred za 4 cm. Sve navedeno umnogome utiče na tehniku bacanja, što se odražava na rezultat. U Tabeli 1 su izloženi rezultati pet najboljih bacača koplja u istoriji ove discipline u muškoj i ženskoj konkurenciji. Treba pomenuti da je Jan Železni, legenda ove discipline, ostvario čak četiri od pet najboljih bacanja u istoriji.

Tabela 1. Lista pet najboljih bacača koplja u muškoj i ženskoj konkurenciji* Atletičari Rez. God. Država Atletičarke Rez. God. Država Barbora Jan Železny 98,48 m 1996 CZE 72,28 m 2008 CZE Špotakova Johannes Maria 94,44 m 2017 GER 71,99 m 2011 RUS Vetter Abakumova Thomas Olisdeilys 93,90 m 2017 GER 71,70 m 2005 CUB Rohler Menendez Aki Parviain Christina 93,09 m 1999 FIN 70,20 m 2007 GER en Obergfoll Julius Yego 92,72 m 2015 KEN Trine Hattestad 69,48 m 2000 NOR * Podaci preuzeti sa zvaničnog sajta Međunarodne asocijacije atletskih saveza (IAAF)

STRUKTURA BACANJE KOPLJA Biomehanika sporta je multidisciplinarna oblast koja izučava ljudsko kretanje sa stanovišta mehanike, funkcionalne anatomije, fiziologije, kibernetike i drugih srodnih naučnih disiplina (Perić, 2007). U ovoj atletskoj disciplini, cilj je u što kraćem vremenu razviti što je moguće veću silu koja se zatim prenosi na objekt (koplje), kako bi pri izbačaju imalo maksimalnu početnu brzinu (Bonacin i Smajlović, 2007). Pored ostvarivanja što veće početne brzine, sportista mora voditi računa i o uglu pod kojim se izbacuje koplje, jer to doprinosi ostvarivanju boljeg rezultata.

Već iz navedenog se može primetiti da je ova atletska disciplina veoma složena. Za ostvarivanje što boljeg rezultata potrebno je da sportista dobro i pravilno izvodi bacanje (vlada tehnikom bacanja), ali i da bude dobro fizički pripremljen. U daljem tekstu se bez osvrta na kondicionu pripremu i metodiku obuke, analizira struktura ove atletske discipline koja obuhvata pet faza, a to su:

1) pripremna faza (startni položaj, držanje koplja i zalet); 2) faza prestizanja sprave; 3) faza maksimalnog napora (izbačaja); 296

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

4) faza zaustavljanja kretanja i održavanja ravnoteže; 5) faza leta koplja.

1) Pripremna faza Pripremna faza u ovoj disciplini obuhvata: držanje koplja, zauzimanje startnog položaja i zalet. Glavni zadatak sportiste je da dovede sopstveno telo i koplje u što adekvatniji položaj kako bi se maksimalno iskoristila mišićna sila prilikom izbačaja.

a) Startni položaj Na samom startu sportista mora da usmeri svu pažnju na predstojeći hitac. Svaki od takmičara ima određen vremesnki period u okviru kog mora da ostvari izbačaj. Pre takmičenja svaki od njih određuje mesto odakle će započeti svoj zalet, što ujedno predstavlja njihov početni položaj.

b) Držanje koplja Koplje može da se drži na tri načina, a najčešće je kada se sa jedne strane rukohvata pridržava palcem, a sa druge strane kažiprstom ili srednjim prstom. Na početku zaleta šaka kojom se drži koplje nalazi se u visini uveta, a u kasnijim fazama zaleta se pomera unazad. Ruka kojom se drži koplje je savijena u laktu (oko 75° do 90°), a lakat je orijentisan prema napred.

c) Zalet Velik uticaj na rezultat ima zalet sportiste, jer doprinosi oko 30% do 40% ukupnom rezultatu. Tokom zaleta je potrebno postići maksimalnu brzinu koja može da se kontroliše do samog izbačaja koplja. Ukoliko se brzina ne kontroliše, tada sportista ima problem u drugoj fazi zaleta prilikom ukrštanja koraka i prestizanja sprave. Prema nekim autorima najčešća dužina zaleta iznosi od 10 do 14 koraka (Tončev, 1991; Tončev, 2000; Mihajlović, 2000) ili 8 do 15 (Menzelu, 1986).

Tokom ove faze se izvodi ciklični i aciklični deo. Ciklični deo se izvodi u 8 do 12 koraka, a broj koraka je povezan sa brzinom pristupa koji bacač pokušava da postigne, što prema Menzelu (1990) kod vrhunskih bacača varira između 5,5 m/s i 7,6 m/s. Znatno komplikovaniji je aciklični deo faze zaleta, jer je potrebno načiniti 4 do 5 ''ukrštenih'' koraka, i pri tome ne sme da se naruši ravnotežni položaj tela. Sportista tokom ovog dela zaleta mora da se postavi u položaj iz kog nastupa faza izbačaja koja nastupa posle petog koraka koji je manji i traje kraće.

2) Faza prestizanja sprave Na kraju poslednjeg ''ukrštenog'' koraka se napred postavlja suprotna noga od ruke kojom se baca. Pojedini stručnjaci smatraju da je ovo ključna faza, jer od zauzetog položaja tela najviše zavisi dužina leta koplja. Ovu faza podrazumeva zauzimanje centralnog položaja, što znači da telo bude nagnuto unazad, odnosno da se zauzme ugao od oko 60° u

297

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' odnosu na podlogu i da je koplje maksimalno udaljeno od završne tačke izbačaja. U tom momentu veći deo ukupne mase tela sportiste se nalazi na zadnjoj nozi, druga noga je ispružena napred, ramena su okrenuta u smeru bacanja, ruka sa kopljem je opružena unazad i pogled je prema pravcu bacanja.

3) Faza maksimalnog naprezanja (izbačaja)

Ova faza počinje od momenta uvrtanja zadnje noge prema unutra, što dovodi do isturanja kuka te noge i okretanje trupa unapred. Šaka u kojoj je koplje i stopalo zadnje noge ostaju nazad i prelaze napred. Potrebno je ostvariti maksimalno brz prenos koplja iz položaja kada se nalazi iza tela do položaja kada se nalazi ispred tela. Tokom prenosa koplja potrebno je ostvariti maksimalnu brzinu i određeni ugao izbačaja. Brzina izbačaja je veoma bitna za ukupan let koplja, što je ustanovljeno u nekim istraživanjima, tj. postoji pozitivna korelacija (r=0,97) između brzine izbačaja i ukupne dužine hica (Menzel, 1986; 1990). Kada se koplje nalazi u najvišoj tački u odnosu na sportistu, napušta šaku. Najčešće greške koje čine mladi bacači koplja u ovoj fazi su: fleksija u zglobu lakta izbačajne ruke, prevelika fleksija u zglobu kolena odrazne noge, kao i nedostatak ekstenzije odrazne noge u momentu izbačaja koplja (Panoutsakopoulos, Vujkov, Kotzamanidou, & Vujkov, 2016).

4) Faza zaustavljanja kretanja i održavanja ravnoteže Nakon prenosa koplja iz prednjeg u zadnji položaj potrebno je zaustaviti telo kako ne bi došlo do prestupa. U tom momentu sportista skokom sa prednje noge ispruža zadnju prema napred. Tada se spušta težište tela, vrši kočenje i održava ravnotežni položaj. Bacaču je za što bolji hitac potrebno da se što više približi liniji prestupa, te mora da započne zaustavljanje kretanja najmanje dva metra ispred linije.

5) Faza leta koplja U trenutku kada koplje napušta šaku počinje faza leta koplja i traje do kontakta koplja sa podlogom. Do početka ove faze sportista je uradio sve što je mogao da dođe do što boljeg rezultata, i nakon toga nema više uticaja. Tada spoljašnji faktori imaju značajan uticaj, a pre svega se misli na smer i brzinu vetra i sl. Koplje se tokom leta obrće oko uzdužne ose i veoma je bitno pod kojim uglom je koplje izbačeno. Prema nekim autorima ovaj ugao bi trebao da iznosi između 30° i 36°.

ZAKLJUČAK Ova atletska disciplina se iz godine u godinu menja i usavršava. To se pre svega odnosi na: tehniku izvođenja, fizičku i mentalnu pripremu sportiste, na rekvizit (koplje), ali i na mesto i vreme održavanja ove discipline tokom atletskog takmičenja. Koliki je značaj tehnike izvođenja utvrđeno je u istraživanju gde su upoređivani vrhunski bacači koplja sa desetobojcima, kojima je bacanje koplja jedna od disciplina koje izvode na takmičenju (Salo, Ihalainen, Korjus, & Viitasalo, 1994). Rezultati urađene biomehaničke analize u pomenutom istraživanju su potvrdili da su bacači koplja trčali brže,

298

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' njihov zadnji korak je bio duži i mogli su da smanje brzinu celog tela za razliku od desetobojaca. Ukoliko je veština izvođenja tehnike bacanja koplja dobra, onda i motoričke sposobnosti (pre svih startno ubrzanje i eksplozivna snaga) značajno doprinose rezultatu (Žuvela, Borovića, & Foretića, 2011). Takođe, iako nisu bile predmet ovog rada, ne smeju se zanemariti i morfološke karakteristike sportiste. U istraživanju grupe autora (Pavlović, Radinović, & Janković, 2012) na muškim finalistima (njih 32) bacačkih disciplina (kugla disk, kladivo i koplje) na Olimpijskim igrama u Pekingu 2008. godine utvrđeno je da su od svih takmičara bacači koplja u proseku bili najmlađi sa 25,2 godina. U istom istraživanju je takođe utvrđeno da bacači koplja imaju najmanji inedks telesne mase (ITM=25,92), što govori da postoje razlike i u morfološkim karateristikama među samim bacačima.

LITERATURA Bonacin, D., & Smajlović, N. (2007). Faktorska analiza nekih kinematičkih parametara završnih faza bacanja koplja. Acta Kinesiologica, 1(1), 58-63. Menzel, H. J. (1986). Biomechanics of javelin throwing. New Studies in Athletics, 1(3), 85- 98. Menzel, H. J. (1990). Biomechanical Analyses of the Javelin Throw of Top Class Athletes. In G.-P. Brüggemann, J. K. Rühl (Eds.), Techniques in Athletics – Conference Proceedings 2 (pp. 662-668). Köln: Sport und Buch Strauß. Mihajlović, I. (2010). Atletika. Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Pavlović, R., Radinović, Z., & Janković, M. (2012). The morphological status of the finalist in throwers disciplines at the Beijing Olympics. Sport mont, 10 (34-36), 447-455. Panoutsakopoulos, V., Vujkov, N., Kotzamanidou, M. C., & Vujkov, S. (2016). TECHNIQUE ASSESSMENT OF THE JAVELIN RELEASE PERFORMED BY YOUNG SERBIAN ATHLETES. Facta Universitatis, Series: Physical Education and Sport, 127-136. Perić, D. (2007). Biomehanička početnica. Novi Sad: Fakultet za sport i turizam. Salo, A., Ihalainen, K., Korjus, T., & Viitasalo, J. T. (1994). Biomechanics of javelin throwing-Comparison of elite throwers and decathlonists. Journal of Biomechanics, 27(6), 686. Tončev, I. (1991). Atletika tehnika i obučavanje. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture. Tončev, I. (2000). Osnove biomehanike sa primenom u atletici. Beograd: Viša škola za sportske trenere. Žuvela, F., Borović, S., & Foretić, N. (2011). The correlation of motor abilities and javelin throwing results depends on the throwing technique. Facta universitatis-series: Physical Education and Sport, 9(3), 219-227.

299

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

STRUCTURAL ANALYSIS OF ATHLETIC DISCIPLINE JAVELIN THROW

Dusan Stupar1, Milenko Jankovic2 1Sport Association "Super Active", Novi Sad 2College of Vocational Studies for Preschool Teachers in Novi Sad, Serbia

Abstract: Javellin throw is one of the most complex athletic disciplines. A structural analysis of javellin throw was carried out in order to determine the factors for good throwing distance. It has been found that a technique of a javelin throw consists of five stages and that all stages are very important for the overall result. The most important phase is certainly the phase of the maximum stress (releasing moment). Paper analyzes only the structure of this athletic discipline. However, for a complete understanding in what is important for achieving the best possible throwing result, it is necessary to also include: motoric abilities analysis, morphological characteristics, cognitive abilities, conative characteristics, etc. Key words: javellin throw, structure, athletics.

300

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796.012.11/.23 -057.87 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 301 -308 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 20.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 05.02.2018 .

POVEZANOST EKSPLOZIVNE SNAGE TIPA SKOČNOSTI I AEROBNE IZDRŽLJIVOSTI STUDENATA

Nebojša Đošić, Veselin Bunčić, Snežana Ružić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Rezime: Ovim istraživanjem je pokušano da se ispita povezanost između eksplozivne snage tipa skočnosti i aerobne izdržljivosti. Očekuje se pozitivna povezanost između ove dve motoričke sposobnosti. U istraživanju je učestvovalo 15 studenata Visoke škole strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera iz Subotice. Za procenu eksplozivne snage tipa skočnosti upotrebljeni su testovi: Skok u dalj iz mesta, Troskok i Sardžent test, a za procenu aerobne izdržljivosti Šatl ran test. Statistička obrada podataka je izvršena primenom softvera SPSS 20. Vrednost koeficijenta Pirsonove korelacije se kreće u rasponu od r=0,592 i p=0,20 za povezanost između rezultata u testovima Sardžent i Šatl ran do r=0,454 i p=0,89 za povezanost između rezultata u testivima Troskok i Šatl ran. Ključne reči: eksplozivna snaga, aerobna izdržljivost, skočnost, fudbal.

TEORIJSKI PRISTUP PROBLEMU Snaga je jedna od najvažnijih motoričkih sposobnosti u predikciji rezultata sportista različitih sportskih disciplina. Sa snagom su više ili manje povezane i sve ostale motoričke sposobnosti. U realnim sportsko-motoričkim situacijama najčešće se pojavljuje ekcentrično-koncentrični tip mišićne kontrakcije, a manifestuje se kao skočnost (Čoh, 2004). Visina vertikalnog skoka kod košarkaša u NCAADI iznosi 71,4 ± 10,4 cm, kod odbojkaša u NCAADI 48,0 ± 10,2 cm, kod fudbalera Norveške fudbalske lige 54,4 ± 5,2 cm, a kod reprezentacije u dizanju tegova SAD 60,8 ± 3,9 cm (Ostojić i sar., 2010). U razvoju skočnosti dobre efekte daju i kompleksni i pliometrijski trening (Kukrić i sar., 2012). Fudbalska igra od svojih početaka pa do danas, doživela je veliki broj promena u tehničkom i taktičkom pogledu, pravila igre su takođe doživela određenu modifikaciju, i što je za ovaj rad značajno evoluirali su zahtevi u funkcionalnim i motoričkim karakteristikama fudbalera. Savremena igra zahteva pokrete i aktivnosti koji se odlikuju izrazito brzim, snažnim i eksplozivnim sposobnostima (Janković i sar., 2010).

301

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Može se primetiti ako se pođe od ''T'' sistema pa zaključno sa savremenim fudbalom da je jedna od tendencija težnja ka pojednostavljenju igre u smislu primene što manjeg broja dodira lopte od strane igrača koji je u posedu lopte. Takav stil igre traži od saigrača povećano kretanje i nuđenje igraču sa loptom što veći broj mogućih rešenja za dodavanje lopte. Teoretski najjednostavnije je odigravati sa jednim dodirom lopte tzv.''prvom loptom''. Međutim u praksi, na fudbalskom terenu što je manji broj dodira sa loptom za fudbalera je zahtevnije i teže da izvrši precizno i pravovremeno dodavanje lopte saigraču. Tako npr. utvrđene su statistički značajne razlike između osvajača medalja na Svetskom fudbalskom prvenstvu 2010. godine u posedima lopte p=0,005 i kontaktima sa loptom p=0,005, a u kontakt indeksima nisu utvrđene p=0,129. Na osnovu tih rezultata može se zaključiti da reprezentacije Španije, Holandije i Nemačke iako po ostvarenim rezultatima (plasmanu na tabeli) bliske, imaju različite stilove igre po pitanju poseda lopte i kontakata sa loptom (Đošić, 2014).

Upravo ta primetna težnja ka pojednostavljenju igre je jedan od razloga za povećanje pređene kilometraže fudbalera u savremenom vrhunskom fudbalu u odnosu na to koliku su kilometražu prelazili fudbaleri pre 40 ili 50 godina. Tako npr. u Mađarskoj su fudbaleri u 1961. i 1962. godini prosečno na utakmici prelazili 2.460 m. Na uzorku reprezentativaca Mađarske 1965. godine utvrđeno je da su prosečno prelazili raznim načinima trčanja sa i bez lopte 3.590 m. Jugoslovenski prvoligaški igrači su u sezoni 1965/66. godine prelazili prosečno na utakmici 2.500 m (Dujmović, 1979). Prema istom autoru već u vreme pisanja knjige iz koje su prethodni podaci navedeni vrhunski fudbaleri su na utakmicama prelazili od 4.000 do 7.000 i više metara. Današnji vrhunski fudbaleri na utakmicama prelaze od 8.400 m do 14.300 m, a te distance se i dalje uvećavaju (Idrizović, 2015).

Kada se analiziraju skokovi koje fudbaler izvede u toku takmičarske aktivnosti (za razliku od pređene kilometraže raznim brzinama trčanja gde su primetne velike promene u smislu povećanja 4 do 5 puta) primećuje se da se njihov broj u većini istrživanja kreće u proseku između 10 i 20 po igraču (Werheijen, 1998., Idrizović, 2015., Marković i Bradić, 2008.). Međutim ima i istraživanja u kojima se došlo do drugačijih rezultata, manjeg ili većeg broja skokova (Novitović,2006, Boženko, 1997, Lolić i Bajrić, 2013). Ispitivanjem razlika u broju i vrsti skokova između omladinaca F.K. ''Vojvodina'' iz Novog Sada i vodećih engleskih klubova u sezoni 2008/2009. godine kao što je i očekivano utvrđene su razlike u korist vodećih engleskih klubova ali ne tako velike, 2.7 skoka po igraču. Prosečan broj skokova po utakmici, sa i bez kontakta sa loptom (razne vrste udaraca po lopti i prijema lopte) kod omladinaca je 6.5, a kod vodećih engleskih fudbalskih klubova 9,2 (Đošić, 2010).

Pozitivna povezanost između eksplozivne snage tipa skočnosti i motoričkih sposobnosti kao štu su brzina i agilnost je takođe poznata i dokazana (Ajay & Devarshi, 2015., Idrizović, 2013, Đošić, 2016). To u praksi znači da kada se sportistima (u ovom slučaju fudbalerima) poboljšava rezultat u nekom od primenjenih testova za procenu eksplozivne snage tipa skočnosti dolazi do poboljšanja i u npr. brzini i agilnosti. To

302

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' poboljšanje se izražava kroz smanjenje vremena za koje se savlada test za procenu brzine i agilnosti.

Ovim istraživanjem je pokušano da se ispita povezanost između eksplozivne snage tipa skočnosti i aerobne izdržljivosti sportista. Očekuje se pozitivna povezanost između ove dve motoričke sposobnosti.

METODOLOŠKI OKVIR ISTRAŽIVANJA Sprovedeno istraživanje je transverzalnog tipa.

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo na inicijalnom testiranju 15 studenata prve, druge i treće godine studija Visoke škole strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera iz Subotice. Prosečan hronološki uzrast ispitanika je 21,4 ± 3,1 godina, prosečna telesna visina je 177.9 ± 7,3 cm, prosečna telesna masa 77,7 ± 7,5 kg i prosečan sportski staž je 9,2 ± 3,5 godine. U eksperimentalnoj grupi je bilo šest aktivnih fudbalera nižih nivoa takmičenja, jedan košarkaš i jedan bivši fudbaler, a sada trenira street workout. U kontrolnoj grupi je bilo četiri bivša fudbalera, jedan kajakaš, i po jedan student vaspitačkog i nutricionističkog smera sa sportskim iskustvom u plivanju, fitnesu i pešačenju. Najviše je učestvovalo fudbalera, ukupno 10, sedam aktivnih i tri bivša.

Uzorak mernih instrumenata: Za merenje telesne visine primenjen je antropometar po Martinu, telesna masa je izmerena bioelektričnom impendansom marke (InBody 230). Za procenu eksplozivne snage tipa skočnosti primenjeni su testovi: skok u dalj iz mesta, troskok iz mesta i Sardžent test, a za procenu opšte izdržljivosti Šatl ran test koji je izvođen u velikoj školskoj sali čiji je pod izrađen od parketa koji je prekriven gumenom materijom. Za merenje postignutog vremena u testu Šatl ran korištena je štoperica na ručnom satu marke (Casio 3283), W-734 koji je proizveden u Kini.

Uzorak varijabli: maksimalna dužina sunožnog skoka u dalj iz mesta i troskoka iz mesta (m), maksimalna visina vertikalnog skoka (cm), vreme izvođenja Šatl ran testa (minuti i sekunde).

Statistička obrada podataka je izvršena uz pomoć programa SPSS 20. Izračunati su sledeći pokazatelji deskriptivne statistike: aritmetička sredina, standardna devijacija, koeficijen varijanse, skjunis i kurtosis, minimalna i maksimalna vrednost i Pirsonov koeficijent korelacije sa vrednostima prema Cohenu, p < 0,05.

Skok u dalj iz mesta je izvođen iz uspravnog stava, normalno razmaknutih stopala i zamahujući rukama cilj je sunožno skočiti što dalje. Mereno je rastojanje od linije odraza do zadnjeg otiska pete na podu. Ostvareni rezultat upisivan je u metrima i santimetrima. Ispitanici su imali pravo na dva uspešna pokušaja, a bolji rezultat je korišten za dalju analizu rezultata.

303

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Troskok iz mesta je izvođen iz istog početnog stava kao i skok u dalj iz mesta. Ispitanici su izvodili po dva pokušaja, a za dalju analizu je korišćen bolji rezultat. Ostvareni rezultat upisivan je u metrima i santimetrima.

Sardžent test je izvođen u standardnim uslovima, a nakon dva izvršena skoka, za obradu je registrovan bolji rezultat. Ostvareni rezultat upisivan je u santimetrima.

Šatl ran test (trčanje na 20 m sa progresivnim povećanjem brzine). Ispitanici imaju zadatak da trče između dve linije na rastojanju od 20 m prema tempu koji je diktiran zvučnim signalom sa CD-a. Na svaki zvučni signal ispitanik je morao da bude jednom nogom preko linije koja označava 20 metara, nakon čega se zaustavlja, okreće i trči nazad. Cilj testa je da ispitanik pretrči što veći broj deonica. Početna brzina od 8,5 km/h (20 m za 9 s), odgovarala je laganom trčanju (na granici brzog hoda) i svakog minuta se povećavala za 0,5 km/h. Test se prekidao za ispitanika koji više nije bio u mogućnosti da prati zadati tempo, odnosno kada dva puta za redom nije uspeo da pređe liniju kada se oglasi zvučni signal. Sa CD-a je najavljivana svaka promena brzine (nivoa). Svaki nivo sadrži određen broj deonica. Odustajanje ispitanika beležilo se kao izmereno proteklo vreme (min, s) pomoću štoperice. Napomena: Pre početka testa ispitanicima je objašnjen zadatak (Stojanović, 2008, Milanović i Radisavljević, 2015).

REZULTATI ISTRAŽIVANJA U tabeli jedan su prikazani osnovni deskriptivni pokazatelji za analizirane varijable. Kod sunožnog skoka u dalj iz mesta prosečna vrednost je 2,17 m, minimalna vrednost je 1,72 m a maksimalna vrednost 2,61 m. Kod testa troskok iz mesta prosečan rezultat je 6,25 m, minimalan 4,92 m a maksimalan 7,20 m. Kod motoričkog testa Sardžent prosečan rezultat je 48,33 ± 9,69 cm, minimalan 31,50 cm a maksimalan rezultat 69 cm. Kod Šatl ran testa prosečan rezultat je 6,69 ± 2,26 min minimalan 2,12 min a maksimalan 11,03 min.

Tabela 1. Deskriptivne karakteristike analiziranih varijabli. Statistički pokazatelj Skok u dalj iz mesta Troskok iz mesta Sardžent Šatl ran srednja vrednost 2,17 6,25 48,33 6,69 stand. devijacija ,27 ,83 9,69 2,26 varijansa ,071 ,69 93,86 5,11 asimetrija -,09 -,34 ,44 ,05 st. greška asimetrije ,58 ,58 ,58 ,58 spljoštenost -,84 -1,56 ,08 ,23 st. greška homogenosti 1,12 1,12 1,12 1,12 minimum 1,72 4,92 31,50 2,12 maksimum 2,61 7,20 69,00 11,03

304

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Na grafikonu broj 1 se vidi da je kao što je i očekivano povezanost između rezultata u testovima Skok u dalj iz mesta i Šatl ran pozitivna ali niska i da iznosi r=0,542* za nivo statističke značajnosti p=0,037.

Grafikon1. Povezanost Grafikon 2. Grafikon 3. Povezanost rezultata testova Skok u dalj Povezanost rezultata rezultata testova Sardžent i iz mesta i Šatl ran testova Troskok iz Šatl ran mesta i Šatl ran

Na grafikonu broj 2 se vidi da je kao što je i očekivano povezanost između rezultata u testovima Troskok i Šatl ran pozitivna ali vrlo niska i da iznosi r=0,454 za nivo statističke značajnosti p=0,089. Na grafikonu broj 3 se vidi da je kao što je i očekivano povezanost između rezultata u testovima Sardžent i Šatl ran pozitivna ali niska i da iznosi r=0,592* za nivo statističke značajnosti p=0,020.

DISKUSIJA Što se tiče asimetričnosti distribucije rezultata u testu skok u dalj iz mesta na osnovu vrednosti skjunisa – 0,09 može se zaključiti da se radi o distribuciji rezultata sa negativnom asimetrijom. To znači da je došlo do otklona krive distribucije u desno, odnosno prema zoni viših vrednosti u seriji podataka. Što se tiče homogenosti distribucije rezultata u testu skok u dalj iz mesta na osnovu vrednosti kurtosisa -0,84 može se zaključiti da se radi o platikurtičnoj distribuciji rezultata koja se karakteriše spljoštenim vrhom krive. Ovakva distribucija ukazuje na povećanu disperziju rezultata, odnosno smanjenu homogenost distribucije. Kao i kod testa Skok u dalj iz mesta i kod Troskoka iz mesta se na osnovu vrednosti skjunisa -0,34 može zaključiti da se radi o distribuciji rezultata sa negativnom asimetrijom. Što se tiče homogenosti distribucije rezultata u testu troskok iz mesta na osnovu vrednosti kurtosisa -1,56 može se zaključiti da se radi o platikurtičnoj distribuciji rezultata koja se karakteriše spljoštenim vrhom krive. Ovakva distribucija ukazuje na povećanu disperziju rezultata, odnosno smanjenu homogenost distribucije. Za razliku od prethodna dva testa kod Sardženta se na osnovu pozitivne vrednosti skjunisa 0,44 može

305

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' zaključiti da se radi o normalnoj odnosno simetričnoj distribuciji rezultata. Što se tiče homogenosti distribucije rezultata u testu Sardžent se na osnovu vrednosti kurtosisa 0,08 može zaključiti da se radi o leptokurtičnoj distribuciji koja se karakteriše izraženim vrhom krive. Leptokurtična distribucija ukazuje na izraženo grupisanje rezultata oko aritmetičke sredine, odnosno povećanu homogenost distribucije rezultata. Kao i kod Sardžent testa i kod Šatl ran testa se na osnovu vrednosti skjunisa 0,05 može zaključiti da se radi o normalnoj odnosno simetričnoj distribuciji rezultata. Što se tiče homogenosti distribucije rezultata u testu Šatl ran na osnovu vrednosti kurtosisa 0,23 može se zaključiti da se radi kao i kod Sardžen testa o leptokurtičnoj distribuciji.

Kondiciona priprema sportista predstavlja složen i sveobuhvan proces primene više programa za razvoj i održavanje funkcionalnih i motoričkih sposobnosti. Zadatak kondicione pripreme je transformacija funkcionalnih i motoričkih sposobnosti. Pri tome je važno odabrati one metode i sredstva kojima se ostvaruje najviši nivo pozitivnih adaptacionih promena (Janjić i sar., 2010). Zbog velikog broja utakmica u toku takmičarske sezone i ograničenog vremena koje je trenerima na raspolaganju da poboljšaju sposobnosti fudbalera korisno je primenjivati metode i sredstva treninga kojima se istovremeno pozitivno utiče na više sposobnosti. Jedan od tih metoda je i pliometrijski metod u kome se kao sredstava primenjuju razne vrste skokova. Primenom raznih vrsta skokova poboljšava se odraz, izdržljivost, agilnost, brzina (Ajay & Devarshi, 2015., Idrizović, 2013, Đošić, 2016). Prvak Evrope u sezoni 1990/1991. godine F. K. ''Crvena Zvezada'' iz Beograda je u letnjim pripremama na Igmanu i zimskim u Poreču takođe u svom planu i programu rada imala razne vrste skokova, poskoka sa i bez opterećenja, trčanja uz stepenice (Petrović, 1991).

Ako prosečan dostignuti minut rada u Šatl ran testu 6,69 uporedimo sa normativnim vrednostima (Stojiljković, 2005) dobija se da je 43,01 mlO2/ kg/min prosečan procenjen VO2 max za grupu studenata Visoke škole strukovnih studija za vaspitače i trenere iz Subotice koja je sačinjavala uzorak ispitanika u ovom istraživanju. Ukoliko taj rezultat uporedimo sa rezultatom dobijenim na uzorku koji je sačinjavao 41 profesionalan fudbaler S-lige u Singapuru (Aziz i sar., 2005a), uočava se očekivana razlika u korist profesionalnih fudbalera u Singapuru. Nјihov rezultat se kreće u rasponu od 52,7 ± 3,4* mlO2/ kg/min koliko iznosi van sezone do 56,0 ± 3,0 mlO2/ kg/min koliko iznosi na kraju sezone. U jednom drugom istraživanju (Aziz i sar., 2005b), uzorak je sačinjavalo 238 fudbalera iz 12 klubova takođe S-lige iz Singapura ali su bili podeljeni prema mestima u timu na: golmane (n=16), odbrambene igrače (n=50), igrače sredine terena (n=54), napadače (n=27) i sve igrače zajedno osim golmana (n=131). Kada te rezultate uporedimo sa rezultatima uzorka u ovom istraživanju takođe se dobijaju očekivanje razlike u korist svih pozicija u timu igrača S-lige u Singapuru.

Poređenjem rezultata u Šatl ran testu uzorka ispitanika u ovom istraživanju sa rezultatima na istom testu na uzorku (n=24) fudbalerki hrvatske prve lige 7,19 minuta (Jovanović, 2009) uočava se razlika od 10 sekundi u korist prvoligaških fudbalerki.

306

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Pretpostavka je da je razlika posledica većeg obima, intenziteta i učestalosti treninga kome su izložene hrvatske fudbalerke za razliku od studenata koji su članovi amaterskih klubova koji se takmiče u nižim nivoima takmičenja i imaju manji broj treninga.

ZAKLJUČAK Оvim istraživanjem je utvrđena povezanost između eksplozivne snage tipa skočnosi i aerobne izdržljivosti. Povezanost se kreće u rasponu od r=0,592 koliko iznosi za rezultate u testovima Sardžent i Šatl ran za nivo statističke značajnosti p=0,020 pa do r=0,454 koliko iznosi za rezultate u Troskoku iz mesta i Šatl ran testu za nivo statističke značajnosti p=0,089. Praktična primenljivost dobijenih rezultata u ovom istraživanju je u ukazivanju i/ili podsećanju (jer je pozitivna povezanost već poodavno poznata u istraživačkim krugovima koji se bave ovom vrstom istraživanja, još je na nju ukazivao Verhošanski šesdesetih godina 20. veka) na važnost primene raznih vrsta skokova u treningu sportista u čijoj takmičarskoj aktivnosti dominiraju brzina, agilnost, eksplozivna snaga tipa skočnosti i aerobna izdržljivost. Uzimajući u obzir da su u ovom istraživanju uzorak ispitanika činili u najvećem broju studenti koji su aktivni ili bivši fudbaleri nižih nivoa takmičenja bilo bi interesantno ponoviti istraživanje na fudbalerima viših nivoa takmičenja i zatim uporediti rezultate o povezanosti istih motoričkih sposobnosti.

LITERATURA Ajay, K. P., Devarshi, K. C. (2015). Relationship between explosive strength and agility of Football male players. International Journal of Applied Research 1(10): 303-305. Aziz, A. R., Tan, F. & Teh, K.C. (2005a). Variation in Selected Fitness Attributes of Professional Soccer Players during a League Season. In Reilly, T., Cabri, J. and Araujo, D. Science and Football V The Proceedings of the Fifth World Congress on Science and Football str.134-138. Aziz, A. R., Tan, F., Yeo, A. & Teh, K. C. (2005b). Physiological Attribtes of Profesional Players in the Singapore Soccer League. In Reilly,T., Cabri, J. and Araujo, D. Science and Football V The Proceedings of the Fifth World Congress on Science and Football str.139-143 Boženko, A. (1997). Osnove teorije i metodike fudbalera. Beograd: A. Boženko. Čoh, M. (2004). Metodika i dijagnostika razvoja skočnosti u kondicijskoj pripremi sportaša. U 2. Godišnja međunarodna konvencija Kondicijska priprema sportaša (str. 104-118). Zagreb: Kineziološki fakultet i Udruga kondicijskih trenera Hrvatske. Dujmović, P. (1979). Fizička priprema nogometaša. Zagreb: Novinsko izdavačko i propagandno preduzeće ''Sportska tribina''. Đošić, N. (2010). Frekvencija skokova na nekim utakmicama omladinaca F. K. ''Vojvodina'' u sezoni 2008/2009. godine. Saopšteno na skupu 20. Međunarodni interdisciplinarni simpozijum Ekologija, sport, fizička aktivnost i zdravlje mladih. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu i Novosadski marathon. Đošić, N. (2014). Razlike u posedima lopte, kontaktima sa loptom i kontakt indeksima osvajača medalja na Svetskom fudbalskom prvenstvu 2010. godine. Sportske nauke i zdravlje 4(1), 64-72. Đošić, N. (2016). Povezanost između eksplozivne snage tipa skočnosti i agilnosti. U Međunarodna naučna konferencija Efekti primene fizičke aktivnosti na antropološki status dece, omladine i odraslih (str. 66-67). Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Idrizović, K. (2015). Selekcija u vrhunskom fudbalu. U Ostojić, S. Fiziologija fudbala. Beograd: Data Status.

307

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Idrizović, K., Pavlović, R.,Vasiljević, I. i Pejović, Ž. (2013). Odnos funkcionalno – motoričkih kapaciteta i njihov uticaj na specifična kretanja u elitnom ženskom kadetskom fudbalu. Sportske nauke i zdravlje 3(2), 91-102. Janković, A., Jelušić, V. i Leontijević, B. (2010). Godišnja dinamika razvoja motoričkih sposobnosti polaznika škole fudbala ''Dif''. Fizička kultura 64 (1), 26-34. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Janjić, A., Suzović, D. i Janković, A. (2010). Promena motoričkih sposobnosti fudbalera u letnjem pripremnom periodu. Fizička kultura 64 (1), 35-45. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Jovanović, M. (2009). Uticaj treninga snage na izdržljivost nogometašica. U 7. godišnja međunarodna konferencija ''Kondicijska priprema sportaša 2009'' (str. 233-237). Zagreb: Kineziološki fakultet sveučilišta u zagrebu i Udruga kondicijskih trenera Hrvatske. Kukrić, A., Karalejić, M., Jakovljević, S., Petrović, B. i Mandić, R. (2012). Uticaj različitih metoda treninga na maksimalnu visinu vertikalnog skoka kod košarkaša juniora. Fizička kultura 66 (1): 25-31. Lolić, V. i Bajrić, O. (2013). Fudbal tehnika, taktika i metodika. Banja Luka: Panevropski univerzitet Apeiron. Marković, G. i Bradić, A. (2008). Nogomet. Zagreb: Udruga ''Tjelesno vežbanje i Zdravlje''. Milanović, I. i Radosavljević, J. S. ( 2015). Praćenje fizičkih sposobnosti učenika osnovne škole u nastavi fizičkog vaspitanja. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Novitović, B. (2006). Fudbal primenjena tehnika-taktika. Beigrad: B. Novitović. Ostojić, S., Stojanović, M. i Ahmetović, Z. (2010). Analiza vertikalne skočnosti u testovima snage i anaerobne sposobnosti. Medicinski pregled LXIII (5-6): 371-375. Petrović, LJ. (1991). Kako smo pobedili Evropu. Novi Sad: Evropa VM. Stojanović, M. (2008). Terensko testiranje mladih fudbalera. Novi Sad: Sportska asocijacija Novog Sada. Stojiljković, S. (2005). Fitnes. Beograd: S. Stojiljković. Werheijen, R. (1998). The complete handbook of conditioning for soccer. The Netherland: Uitgevrij Eisima.

CORELATION OF EXPLOSIVE JUMPING POWER AND AEROBIC ENDURANCE IN STUDENTS

Nebojsa Djosic, Veselin Buncic, Snežana Ruzic Vocational Training of Preschool teachers and Sports trainers, Subotica, Serbia

Abstract: This study attempted to examine the connection between the explosive jumping power and aerobic endurance. A positive connection between these two motor abilities is expected . The study included 15 students of the Vocational Training of Preschool teachers and Sports trainers from Subotica. To assess the explosive jumping power were used following tests: standing long jump , triple jump and Sargent test, and for the evaluation of aerobic endurance Shuttle run test. Statistical analysis was performed by using SPSS 20. The value of the coefficient of the Pirson correlation ranges from r=0,592 and p=0,20 for the connection between the test results Sargent Jump and Shuttle Run Test to r=0,454 and p=0,89 for the correlation between the results in Triple jump and Shuttle Run Test. Key words: explosive power, aerobic endurance, vertical jump, football.

308

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 796.012.11/.23 - 055.15 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 309 -314 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 30.11.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 22.02.2018 .

NAPREDAK BRZINSKO - SNAŽNIH KARAKTERISTIKA KOD DEČAKA UZRASTA OD SEDAM DO OSAM GODINA

Veselin Bunčić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici, Srbija

Rezime: Baterija od sedam motoričkih testova i to na uzorku od 110 ispitanika sedmogodišnjih dečaka sa teritorije Šapca, zatim, isti takav tretman je primenjen na uzorku dece uzrasta 8 godina. Poređenjem aritmetičkih sredina ove dve distinktne populacije, utvrđene su statistički značajne razlike u prostoru motorike. Rezultati t – testa ukazuju na dinamičan rast svih vrsta snage, brzine, te agilnosti u korist starije dece, odnosno na činjenicu da se ove motoričke sposobnosti razvijaju intenzivno kod dečaka u periodu između 7. i 8. godine. Ove rezultate u razvoju snage, brzine, te agilnosti trebamo imati u vidu kao bitan faktor uticaja na rezultat u većini sportskih delatnosti. Preporuka bi bila da pri sportskom treningu i ili u nastavi fizičkog vaspitanja posebno pozabavimo razvojem navedenih motoričkih sposobnosti, jer ako se ti senzitivni procesi u razvoju i brzine kod dečaka propuste, neće doći do aktualizacije motoričkog potencijala kod dece u punom obimu. Ključne reči: brzinska snaga, karakteristike, uzrast.

UVOD Da se promene u rastu i razvoju sa sazrevanjem dece intenzifikuju u kvantitativnom i kvalitativnom smislu, očigledna je činjenica i tu nije potreban naučni metod da bi se to utvrdilo. Nastale promene imaju svoje periode relativnog ubrzanja ili stagnacije, ali u kom vremenskom periodu i u kom obimu, uvek je interesantna pojava za istraživače (Metvejev, 2000; Spamer i Coetzee, 2002). Sportski pedagozi tako mogu preciznije optimizovati sportski trening i zadate transformacione procese kod mladih sportista. U ovom istraživanju će biti valorizovane i upoređivane motoričke sposobnosti dečaka uzrasta 7 i 8 godina. Od motoričkih sposobnosti će se posmatrati konkretno ravnoteža, fleksibilnost i neke brzinsko-snažne karakteristike ispitanika, u cilju praćenja i poređenja ovih razvojnih karakteristika dečaka, koje su od važnosti za kvalitetno uključivanje u sport. Kad je u pitanju sport, baterija testova treba da poveća saznanja o sportistima i njihovom potencijalu koji zahteva organizovanu, sistematičnu i doslednu procenu.

309

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Imperativ metodologije sportskog treninga jeste da sportska procena bude stvarni deo procesa planiranja. Iz tog razloga sve procedure procene i sredstva testiranja treba usmeriti na objektivno kvantifikovanje napretka u sportskoj formi, stagnaciji ili eventualnom padu u izvođenju motoričkih zadataka od strane dece – ispitanika. Na osnovu dosadašnjih istraživanja sportista i dece Vojvodine (Bala, 1981), tvrdi da ne postoje jasno diferencirane motoričke sposobnosti kod dece uzrasta do 10 godina, nego da se može govoriti samo o opštoj motorici. Te kaže da su izgleda u pravu oni koji tvrde da deca pre 10-11 godine ne treba da se usmeravaju na određeni sport, nego treba raditi na razvoju opšte motorike (koncepcija motoričkih školica). Stoga je i cilj ovoga rada bio da se utvrdi da li postoji napredak u brzinsko-snažnim karakteristikama dece 7 i 8 godina starosti.

METOD Ukupan uzorak ispitanika je činilo N=220 dece podeljenih u dve grupe po uzrastu, N1=110 dece uzrasta 7 godina i N2=110 dece uzrasta 8 godina (±6 meseci), učenika prvog i drugog razreda osnovnih škola u Šapcu i okolini (mačvanski okrug). Uzorak je ujednačenih motoričkih sposobnosti u okviru svoje uzrasne grupe, bez akceleranata. Kako bi se egzaktno utvrdili promene u motoričkim sposobnostima među dečacima ispitanicima ove dve grupe, izračunati su osnovni statistički parametri za posmatrane motoričke varijable u prostoru fleksibilnosti, ravnoteže, snage, brzinske izdržljivosti, eksplozivne snage nogu i trupa, izometrijske snage i agilnosti. Razlike između grupa u odnosu na uzrast ispitanika, analizirana je studentovim T – testom dok je statistička značajnost postavljena na p≤0,05. Istraživanje je sprovedeno tokom 2015.g. odnosno merenje je bilo transverzalnog karaktera. Dečaci su bili pod sledećim tretmanom, imali su po tri časa fizičkog vaspitanja i radili su po istom programu tokom školske godine, kako bi se što više izolovao uticaj faktor rasta i sazrevanja na praćenu motoriku ove dece. Za procenu nivoa motoričkih sposobnosti, primenjena je EUROFIT baterija testova (Eurofit, 1993), zbog njihove potvrđenosti u praksi, dostupnosti i mogućnost poređenja rezultata istraživanja, te jednostavnosti i ekonomičnosti. Oni su osetljivi, individualni i pouzdani instrumenti za određivanje različitih sposobnosti. Zato je i ova baterija testova (EUROFIT) zastupljena u velikom broju stručnih i naučnih radova koji tretiraju procenu prostora motoričkih varijabli u prostoru motorike (Hadžikadunić i sar., 2000). Redosled primene motoričkih testova (EUROFIT): 1. test ravnoteže – Flamingo Balance Test (FBL) 2. taping rukom – Plate Tapping (PLT) 3. test dubokog pretklona – Sit and Reach (SAR) 4. skok u dalj iz mesta – Standing Borad Jump (SBJ) 5. ležanje-sed – Sit Ups (SUP) 6. izdržaj u zgibu – Bent Arm Hang (BAH) 7. čunasto trčanje – Shuttle Run 10x5 (SH)

310

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

REZULTATI I DISKUSIJA Tabela 1. t –test

7 godina 8 godina TEST (N=110) (N=110) Razlika SG t test p AS±SD AS±SD Flamingo – test 24,61 ± 21,49 ± 9,1 -3.120 1.548 -2,016 0,0450 ravnoteže 13,44 Taping rukom – brzina alternativnih 21,32 ± 4,19 17,37 ± 2,45 -3.950 0.463 -8,535 0,0001 pokreta 14.02 ± Pretklon u sedu – 15.45 ± 6.94 1.430 10.186 0.140 0.8885 fleksibilnost 106.61 Skok udalj iz mesta 106.61 ± 121.51 ± – eksplozivna 14.900 3.035 4.909 0,0001 22.88 22.13 snaga Podizanje trupa – 13.81 ± 6.24 16.79 ± 4.67 2.980 0.743 4.010 0,0001 repetitivna snaga Izdržaj u zgibu – 4.01 ± 5.95 8.21 ± 9.66 4.200 1.082 3.883 0,0001 izometrijska snaga Čunasto trčanje 26.55 ± 2.08 25.55 ± 2.86 -1.000 0.337 -2.966 0.0034 10x5s – agilnost Legenda: AS – aritmetička sredina; SD – standardna devijacija; SG – standardna greška; t-test – vrednost testa; p – nivo značajnosti razlika.

Ravnoteža Rezultat je nominalno negativan, jer su dečaci starije grupe manje zadržali ravnotežni položaj, zatim postoje značajne razlike među ovim grupama dece na nivou 0.05, što znači da u 95% slučajeva postoje razlike između ispitanika, kojih je ukupno 220. Što znači da je ravnoteža blago stagnirala kod starije grupe dece. To potvrđuje tezu da neke funkcije razvoja podležu ''intermitentosti razvojnog reda'', odnosno da se neke sposobnosti naglo razvijaju, pa zatim uspore sa razvoj, jer ''organizam'' usmerava energiju ka razvoju nekih drugi sposobnosti kod jedinke.

Brzina Postoje nominalne razlike između dečaka uzrasta 7 i 8 godina u brzini alternativnih pokreta u: nominalno 3,9 sec. u korist starije dece, što je i statistički značajna razlika u 99% slučajeva uzorka, odnosno na nivou p˂0,01. Dakle, brzina je zaista u senzitivnoj fazi razvoja i treba je trenirati sa decom, zato sa decom treba upražnjavati aktivnosti kao što su hvatalice, štafete i 60m trčanja sprintom itd. Nema statistički značajne razlike u fleksibilnosti dečaka ova dva uzrasta, što ukazuje neznatne promene u gipkosti, koja u stvari sa uzrastom, bez faktora vežbe i stezanja

311

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' usporava svoj razvoj. Mada, uočavamo blagu prednost na nominalnom nivou od približno 1 cm, što nije statistički značajna razlika.

Eksplozivna snaga Motorička varijabla skok u dalj iz mesta MSDM je statistički značajno različita, nominalno čak 14.9 cm u rezultatu skoka u dalj u korist starije grupe dečaka, što govori o akceleraciji ove motoričke sposobnosti na nivou značajnosti p˂0,01,što apsolutno možemo proglasiti, ovaj uzrast od 7-8 godine za senzitivan, na polju razvoja eksplozivne snage.

Repetitivna snaga trupa Dečaci 8 godina imaju veći nivo razvijenosti repetitivne snage trupa jer su prosečno mogli više da urade po 3 ponavljanja ove vežbe u odnosu na mlađi uzrast dečaka, što je i statistički značajna razlika na nivou značajnosti od p˂0,01.

Izdržaj u zgibu – izometrijska snaga Varijabla koja tretira izometrijsku snagu nominalno je za 4 sec. duže zadržan prinudni položaj za oko 4 sec., što je statistički značajna razlika na nivou značajnosti p˂0,01, te da starija deca imaju znatno veću izdržljivost, i može se uspešnije raditi na razvoju relativne snage.

Čunasto trčanje 10x5 sek Motorička sposobnost u kojoj su prisutni brzina i koordinacija, što nazivam AGILNOST. Pretpostavka (Hipoteza), da ne postoje statistički značajne razlike između dečaka uzrasta od 7 godina u odnosu na dečake uzrasta 8 godina se može delimično odbaciti, jer uz izuzeće motoričke sposobnosti ravnoteže i gipkosti, možemo reći da motoričke varijable koje tretiraju motoričke sposobnosti brzinu; izometrijsku, repetitivnu, te eksplozivnu snagu; kao i agilnost, zaista pokazuju statistički značajne razlike na nivou značajnosti razlika od p˂0,01. Navedeno implicira da brzinsko-snažne karakteristike u uzrastu od 8 godina kod dečaka zaista ekspandiraju u ubrzan razvoj, te stoga možemo zaključiti da je ovo senzitivni period za razvoj istih karakteristika dece kroz sport i nastavu fizičkog vaspitanja i to moramo imati u vidu u planiranju i programiranju, te razmisliti da li je uputno decu ranije upisivati u sport ili sportske klubove, a izgleda da sportovi sa eksplozivno-snažnim karakteristikama upravo traže ranu sportsku specijalizaciju. Više testova koji tretiraju snagu dečaka sedmogodišnjeg i osmogodišnjeg uzrasta, te kombinaciju koordinaciju pokreta i brzinu impliciraju da motorička dimenzija snage u svim segmentima pokazuje prirast iste, između dečaka navedenog uzrasta, te taj uzrast možemo proglasiti na osnovu rezultata ovog istraživanja SENZITIVNIM PERIODOM u razvoju dečje motorike. Tu činjenicu treba uvažiti, kada imamo u vidu sportski trening i fizičko vaspitanje mlađeg školskog uzrasta, ako nam je cilj unapređenje motoričkih sposobnosti kod dece. Ravnoteža i gipkost, kada su rezultati testiranja u pitanju, nisu pokazali statistički značajne razlike između dečaka 7 i 8 godina, što je za očekivati da je gipkost najveća na

312

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' rođenju i da se vremenom i sa prirastom snage smanjuje, a ravnoteža inače nema dinamičan razvoj u ranom školskom uzrastu. Ovo istraživanje bi trebalo da da povoda za razmišljanje o ranoj sportskoj specijalizaciji dečaka u sportovima sa brzinsko-snažnim karakteristikama, jer sportovi tipa fudbala, tenisa, sportske gimnastike, već to traže, a bilo bi uputno da rano uključivanje počne u druge sportske igre i neke atletske discipline, naravno vodeći računa o zaštiti zdravlja najmlađe populacije.

ZAKLJUČAK Usavršavanje metoda sportskog treninga, uticaj sazrevanja na promene u motorici, aktivnost dece, njihovi uslovi života i jesu faktori i prostor u kome treba tražiti odgovor na pitanje: kako napredovati u za sport i fizičko vaspitanje relevantnim motoričkim sposobnostima. U ovom radu se pokušao naći odgovor na pitanje koji je taj vremenski period u razvoju deteta koji je najrelevantniji za razvoj brzinsko – snažnih karakteristika dece u okviru sportskog treninga. Izgleda da je uzrast od 8 godina kod dečaka, veoma povoljan za razvoj brzinsko – snažnih karakteristika. Baterija od sedam motoričkih testova i to na uzorku od 110 ispitanika sedmogodišnjih dečaka sa teritorije Šapca, zatim, isti takav tretman je primenjen na uzorku dece uzrasta 8 godina. Poređenjem aritmetičkih sredina ove dve distinktne populacije, utvrđene su statistički značajne razlike u prostoru motorike. Rezultati t-testa ukazuju na dinamičan rast svih vrsta snage, brzine, te agilnosti u korist starije dece, odnosno na činjenicu da se ove motoričke sposobnosti razvijaju intenzivno kod dečaka u periodu između 7. i 8. godine. Ove rezultate u razvoju snage, brzine, te agilnosti trebamo imati u vidu kao bitan faktor uticaja na rezultat u većini sportskih delatnosti. Preporuka bi bila da pri sportskom treningu i ili u nastavi fizičkog vaspitanja posebno pozabavimo razvojem navedenih motoričkih sposobnosti, jer ako se ti senzitivni procesi u razvoju i brzine kod dečaka propuste, neće doći do aktualizacije motoričkog potencijala kod dece u punom obimu.

LITERATURA Bala G. (1981). Struktura i razvoj morfoloških i motoričkih dimenzija dece SAP Vojvodine, Novi Sad: Fakultet fizičke kulture, Institut fizičke kulture Blagojević, A. J. (2007). Metode za analizu strukture tela sa detaljnim prikazom analize bioelektrične impedance. Diplomski rad, Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. Bunčić, V. (2010). Metodika fizičkog vaspitanja i sporta za dečiji uzrast. Subotica: Visoka škola za obrazovanje vaspitača i trenera Cole, T. J., Bellizzi, M. C., Flegal, K. M., & Dietz, W.H. (2000). Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ. 320 (7244): 1240- 1253. Čokorilo, N., Mikalački, M. i Korovljev, D. (2010). Merenje procenta masnog tkiva modifikovanom metodom po Mateigka i BIA metodom. Glasnik Antropološkog društva Srbije, 45, 411-418. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture. Eurofit (1993). Eurofi t Tests of Physical Fitness. 2nd Edition. Strasbourg. Eurofit, C. O. E. (1993). Handbook for the Eurofit test on physical fitness. Strasbourg: Council of Europe.

313

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Gajević, A. (2009). Fizička razvijenost i fizičke sposobnosti dece osnovnoškolskog uzrasta. Jugoslovenski pregled. Beograd: Republički zavod za sport. Hadžikadunić, A. (2007). Transformacioni procesi bazično motoričkih, situaciono motoričkih i funkcionalnih sposobnosti učenika VIII razreda pod utjecajem programirane nastave tjelesnog i zdravstvenog odgoja. Magistarski rad, Sarajevo: Fakultet sporta i tjelesnog odgoja. Hadžikadunić, M., Rađo, I., Grozdanić, B. i Turković, S. (2000). Priručnik za testiranje eurofit baterijom testova. Sarajevo: Madž. Metvejev, L. P. (2000). Basics of Modern Sports Training System. FIS, Moskva. Spamer, E. J., & Coetzee, M. (2002). Variables which distinguish between talented and less talented participants in youth sport: a comparative study. Kinesiology, 2, 141-152.

PROGRESS IN SPEED-STRENGTHENING CHARACTERISTICS IN 7-8 YEAR OLD CHILDREN

Veselin Buncic College for Vocational Education of Preschool Teachers and Coaches, Subotica, Serbia

Abstract: A battery of seven motor tests, on a sample of 110 examinees of seven-year-old boys from the territory of Sabac, then the same treatment was applied on a sample of children aged 8 years. By comparing the arithmetic means of these two distinct populations, statistically significant differences were found in the motoric space. The results of the t-test indicate the dynamic growth of all kinds of strength, speed, and agility for the benefit of older children, that is, the fact that these motor abilities develop intensely in boys between the ages of 7 and 8. These results in the development of strength, speed, and agility should be considered as an important factor of impact on the result in most sports activities. We would like to recommend that during sports training and / or in physical education classes we especially deal with the development of mentioned motor skills, because if these sensitive processes in development and speed in boys fail, the motor potential will not be fully realized in full-scale children. Key words: speed strength, characteristics, age.

314

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Recenzenti / Reviewers Nebojša Jakovljević, dipl. ing. Dr Sandra Vujkov, predavač Tatjana Jezdimirović, MSci Prof. dr Nebojša Čokorilo Prof. dr Boris Popović Dr Tijana Šćepanović Dr Janković Milenko Dr Milenko Janković Prof. dr Đorđe Nićin Mr Nebojša Vujkov Prof.dr Josip Lepeš Dr Halaši Sabolč Dr Milan Šolaja

315

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

316

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

317

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

318

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 614.2:616 -053.5(497.7) 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 319 -323 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 25.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 13.02.2018.

NAJZASTUPLJENIJI POREMEĆAJI ZDRAVSTVENOG STANJA UČENIKA U REPUBLICI MAKEDONIJI

Biljana Gligorova, Leonora Jegeni Pedagoški fakultet ''Sv. Kliment Ohridski'' Skoplje, Makedonija

Rezime: Da bi razgovarali o dobrom obrazovanju dece školskog uzrasta, prvo mora da imamo zdravu decu. Kada se govori o savremenom obrazovnom sistemu primat se stavlja na učenje i usvajanje planova i programa, a malo pažnje se posvećuje zdravlju dece i njihove sposobnosti da pohađaju redovnu nastavu. Cilj rada je da se uz pomoć sistematskih pregleda utvrdi zdravlje školske dece i uvidi koji su najčešći poremećaji istog. Rezultati dobijeni tokom sprovođenja sistematskih pregleda su pokazala da su najčešći poremećaji zdravstvenog stanja učenika karijes i ortodontske abnormalnosti, deformiteti stopala, deformiteti kičme, loše držanje i prepreke sa vidom sa različitim zastupljenosti u pogledu pola i starost, ili razreda. Potrebno je obezbeđivanje zdrave i bezbedne školske sredine za decu, a zdravstveno obrazovanje u obrazovnim ustanovama. Od velike važnosti je uvođenje zdravstvenog obrazovanja u okviru redovnog nastavnog plana i programa i obuka nastavnog kadra za ostvarenje sadržaja i ovog cilja. Samo na taj način možemo imati zdravu budućnost generacije, koji će se suočiti sa izazovima budućeg doba. Ključne reči: zdravlje, učenici, prevencija, škola, zaštita.

UVOD Zdravstveni status dece školskog uzrasta je predmet mnogih studija. Oni se sprovode u cilju dobrih uslova za pravilan rast i razvoj dece, sprečavanje oštećenja zdravlja i pojave bolesti i preduzimanje odgovarajućih mera za dobrog zdravlja dece. Zdravstvena zaštita za decu u Republici Makedoniji je izražena, između ostalog, kroz Program za implementaciju sistematskih pregleda,i taj program na godišnjem nivou priprema Vlada Republike Makedonije. Sistematski pregled učenika i studenata u Republici Makedoniji je obavezan i besplatan. Izvodi se u određenim periodima rasta i razvoja dece. Obrazovanje u školi ili početak obrazovanja odnosi se na potrebu za odgovarajućim medicinskim pregledima radi procene razvoja i psihofizičke zrelosti djeteta.Svrha ovih ispitivanja je da se utvrdi spremnost deteta za uključivanje u redovno obrazovni proces. Osim toga, procenjuje se dali je dete u stanju da uspešno prati nastavu, sa druge strane dali

319

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' nastava sa svojim obemom, dinamike i sadržajima negativno utiče na njegovom zdravstvenom i psihofizičkom stanju. Na početku obrazovanja dete dolazi u kontakt sa mnogim faktorima u školskom okruženju. Neki od njih mogu biti rizični za zdravlje učenika. Zbog toga je nametnuta potreba za ranim otkrivanjem psihosocijalnih, razvojnih i socioekonomskih rizika tokom nastavnog procesa. Potreba za nadgledanjem zdravlja školske djece i mladih proizlazi iz njihovog brzog rasta i razvoja, kako bi se otkrile sve razvojne promene u tom periodu u ranoj fazi. Sistematski pregledi su klasičan način praćenja rasta i razvoja dece. Rezultati se sprovode u skladu sa prethodno pripremljenim Programom za njihovu implementaciju, koji svake godine usvaja Vlada Republike Makedonije, na predlog Ministarstva zdravlja. Ovim se briga o dečijoj zdravstvenoj zaštiti programski organizuje.

CILJ Prateći sistematske preglede utvrđuje se zdravstveno stanja školske dece i uvidi se koji su najčešći poremećaji istih, s ciljem preduzimanja pravovremenih mera za očuvanje zdravlja dece.

Specifični ciljevi za sistematske preglede su:

 dinamično praćenje rasta i razvoja;  otkrivanje prirodnih anomalija i defekata;  korekcija otkrivenih anomalija i defekata;  otkrivanje faktora rizika za pojave određenih bolesti;  sprečavanje određenih bolesti;  dijagnoza određenih poremećaja i bolesti;  lečenje utvrđenih poremećaja i bolesti;  otkrivanje štetnih navika.

METOD Pošto se koriste podaci iz obavljenih sistematskih pregleda, istraživanje obuhvata sve učenike koji su predmet ovih ispitivanja. Ovo su učenici prvog, trećeg, petog i sedmog razreda, u školskoj godini.Kod svakog učenika urađen je opšti medicinski i stomatološki pregled.

REZULTATI Rezultati dobijeni tokom sistematskih pregleda pokazali su da je najčešći poremećaj zdravstvenog stanja školske dece karijes, dalje sledi deformitet stopala, loše držanje tela, deformitetima kičme i oštećenjima vida, svakako sa različitom zastupljenost u smislu pola i starost i na koji se školski razred odnosi.

320

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Tabela 1. Ukupno učenika ispitivanih od strane odeljenja. I razred III razred V razred VII razred Broj % Broj % Broj % Broj % 17029 29,1 15800 27,07 10885 18,65 14643 25,09 Ukupno 58357

Tabela 2. Utvrđeno pogoršano zdravstveno stanje kod dece. Određeno stanje Broj % Loš položaj tela 10126 17,4 Deformacije stopala 11951 20,5 Deformiteti kičme 6135 17,1 Oštećenje vida 3579 6,1 Karies 18734 32,1

Tabela 3. Stanje sa utvrđenim poremećajima prema starosti. Određeno stanje I razred III razred V razred VII razred

Br. % Br. % Br. % Br. % Loš položaj tela 2334 13,7 2884 18,3 1915 17,6 2993 2,6 Deformacije stopala 3831 22,5 3308 20,9 2057 18,9 2755 2,4 Deformiteti kičme 2129 12,5 2889 18,3 1764 16,2 3179 2,8 Oštećenje vida 716 4,2 1014 6,4 715 6,6 1134 1,0 Karies 4207 24,7 4666 29,5 3928 36,1 5933 5,2

Tabela 4. Stanje sa utvrđenim poremećajima po polu. Određeno stanje Muški pol Ženski pol Br. % Br. % Loš položaj tela 5290 17,76 4836 16,93 Deformacije stopala 6426 21,57 5525 19,34 Deformiteti kičme 3138 10,53 2997 10,49 Oštećenje vida 1720 5,77 1859 6,51 Karies 9615 32,27 9119 31,92

Može se zaključiti da je najčešći poremećaj zdravstvenog stanja učenika koji su ispitani karijes, što se javlja kod 32,1% učenika. Najčešće je prisutan kod učenika u petom razredu, 36,1%, a ne postoji značajna razlika u polu. Slede deformacije stopala, sa 20,5% zastupljenosti, najčešće među učenicima u prvom razredu, 22,5%, više kod muškog pola. Loš položaj tela je treći najčešći poremećaj zdravstvenog stanja učenika, sa 17,4%, praćeno deformitetima kičme, 17,1%. Na petom mestu, ali ne najmanje važne su oštećenje vida, sa zastupljenošću od 6,1%. Što se tiče pola, ne postoji značajna razlika u pojavi ovih poremećaja među školskom decom, ali u pogledu starosne granice može se zaključiti da je najmanji procenat učenika sedmog razreda. Bilo bi dobro ako to govori u prilog sticanju zdravih navika kod dece i

321

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' smanjenju broja već postojećih poremećaja. Svakako je i pitanje dobre organizacije sistema zdravstvene zaštite, u smislu preduzimanje pravovremenih mera za korekciju već utvrđenih narušenja zdravstvenog stanja kod učenika.

ZAKLJUČAK Neophodno je obezbediti zdrav i bezbedan školski ambijent za decu, kao i zdravstveno vaspitanje u obrazovnim ustanovama. Takođe su potrebni roditelji, nastavnici i medicinsko osoblje, kao i pravovremena implementacija preventivnih mera za zaštitu zdravlja dece. Veoma je važno uvesti zdravstveno obrazovanje u okviru redovnog nastavnog plana i programa i pripremiti nastavno osoblje za svrhe i sadržaj ovog predmeta. Samo na taj način moći ćemo imati zdrave buduće generacije, koji će se suočiti sa izazovima budućnosti. LITERATURA Alexy U, Sichert-Hellert W, Kersting M, Manz F, Schoch G. (1999). Fruit juice consumption and the prevalence of obesity and short stature in german preschool children: results of the DONALD Study. Dortmund Nutritional and Anthropometrical Longitudinally Designed. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 29: 343-349 American Public Health Association. (1991). Health Communities 2000: Model Standarrds for Community Attainment of the Year 2000 National Health Objectives, Third Edition. Washington, DC: APHA. Anderson RE, Crespo CJ, Bartlett SJ, Cheskin LJ, Pratt M. (1998). Relationship of physical activity and television watching with body weight and level of fatness among children. JAMA. 279: 938-942. Bandura A. (1986). Social Foundations of Thought and Action. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall Int Inc; Bellamy, C., (1997). The state of the world’s children 1997. Oxford, Oxford University press. Centers for Disease Control and Prevention. (1996). Guidelines for school health programs to promote lifelong healthy eating. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 45: 1-41. Currie, C. et Al. (2000). Health and Health Behaviour among Young People. Copenhagen: Who-Regional Office for Europe. De Onis A, Habicht J. (1996). Antropometric Reference data for international use: recommendations from a Word Health Organization Expert Committee. Am J Clin Nutr. 64: 650- 80 Health and Health Behaviour among Young People, Health Behaviour in School-aged Children: a WHO Cross-National Study (HBSC) (2000). International Report WHO, Copenhagen. 73-82. National Center for Health Statistics (2003). CDC Growth Charts: United States. Available at: http://www.cdc.gov/nchs/about/major/nhanes/growthcharts/clinical_charts.htm. Accessed August, 8. Republički zavod za zdravstvena zaštita (2003). Izveštaj za realizacijata na Programata za preventivna zdravstvena zaštita na naselenieto vo RM za 2002. Skopje: Republički zavod za zdravstvena zaštita. Simovska, V., Unkovska, L. (1997). Što e toa učilište što go unapreduva zdravjeto, Skopje: Makedonska mreža na ućilišta što go unapreduvaat zdravjeto. WHO Child Grawth Standards – World Health Organization. Geneva 2006. World Health Organisation, World Health Day 2002 "Move for Health" http://www.who.int/world-health-day

322

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

MOST COMMON HEALTH DISORDERSAMONG PRIMARY SCHOOL CHILDREN IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Biljana Gligorova, Leonora Jegeni Faculty of Education ''Sv. Kliment Ohridski" Skoplje, Macedonia

Abstract: Primarily, the children need to be healthy so we can provide them with quality education. Modern education emphasizes the learning and understanding of content, but very little attention is dedicated to the condition of the children’s health and the regular attendance in class. To analyze the medical check-ups and determine the health condition of the primary school students and discover the most common health problems so that timely measures for preserving the health of the children can be taken. The results from the medical check-ups showed that the most common health problems of the children are carries and orthodontic anomalies, foot deformities, spine deformities, bad posture, and vision problems occurring with different rate depending on the gender and age, i.e. grade. It is necessary to provide a healthy and secure school environment for the children, as well as health education in the educational institutions. It is very important to introduce health education in the frames of the regular curriculum and to train the teaching staff for the objectives and the content of this subject. Only in this way, we will have healthy generations able to cope with the challenges of the future.

Key words: health, students, prevention, school, protection.

323

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK . 796/799.093 712.257 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 324 -330 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 10.02.2018 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 13.02.2018 .

ZNAČAJ ODRŽAVANJA SPORTSKO-REKREATIVNIH POVRŠINA U GRADU

Jovana Petrović, Nenad Stavretović, Andrea Đukin, Milica Mihailović Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Beograd, Srbija

Rezime: Sportsko-rekreativne površine predstavljaju neophodan elemenat čovekove sredine ostvaruju i pozitivan efekat na život, zdravlje, direktno i indirektno na privredni i kulturni razvoj. U urbanim sredinama najznačajnije rekreativne površine su kejovi, parkovi i urbane šume. One pružaju korisnicima veliki broj mogućnosti za aktivnu i pasivnu rekreaciju. Usled neredovnog održavanja može do i do pojave (širenja) alergenih vrsta. Prisustvo alergenih vrsta na sportsko-rekreativnim povšinama ima štetni uticaj na korisnike. Polenbiljaka ulazi u sastav vazduha kao komponenta organskog porekla. Rekreativci tokom aktivnosti imaju ubrzano disanje, samim tim i veći rizik da polen dođe u kontakt sa njihovim respiratornim organima, što za posledicu može imati različite alergijske simptome poput kijanja, svraba u predelu nosa, grla i očiju, suznih očiju, konjunktivitisa, rinitisa i sl. Pravilnim i pravovremenim merama nege i održavanjem sportsko-rekeativnih površina može se uticati na smanjenje nivoa koncentracije polena u vazduhu. Ključne reči: rekreacija, sportsko-rekreativne površine, alergene biljke, mere nege.

UVOD U današnje vreme tempo života pojedinca određuje kako će on provesti svoje slobodno vreme. Da bi naknodio sve svoje potrebe koje zbog poslovne angažovanosti zanemaruje čovek najčešće bira raznovrsne tipove rekreacije u cilju relaksacije, odmora ili zabave. Rekreacioni sadžaji mogu biti različiti, ali ljudi pod terminom ''rekreacija'' najčešće podrazumevaju sportsku rekreaciju, koja se može odvijati u zatvorenim ili otvorenim prostorima. Pominjući rekreativne aktivnosti na otvorenom Petrović (2015: 12), daje definiciju rekreacije: ''Rekreacija je stanje kompletnog fizičkog, mentalnog i socijalnog blagostanja koja može da se obavlja tamo gde su isključena opterećenja svakodnevnog života i rada, što je u skladu sa koristima koje pružaju zelene površine''. Sadržaj rekreacije može obuhvatiti raznovrsne aktivnosti. Andrijašević (2008), napominje da sve rekreacione aktivnosti na određene načine značajno doprinose razvoju, obrazovanju, unapređenju ljudskih sposobnosti, ali i odmoru, relaksaciji, zabavi, putovanju i druženju. Veliki opseg

324

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' sadržaja koje obuhvata rekreacija ima pozitivno dejstvo na mentalno i fiziko stanje čoveka u svim fazama njegovog života. U svim urbanim pordručjima rekreacioni prostori su neophodan činilac stvaranja zdrave životne sredine. Sportsko-rekreativne površine pripadaju kategoriji javnih zelenih površina i jedan su od glavnih pokazatelja čovekove potrebe za zdravim i kvalitetnim životom. U urbanim sredinama najznačajnije rekreativne površine su kejovi, parkovi i urbane šume. Sama rekreativna funkcija na ovim površinama značajno zavisi od izbora i stanja biljnih vrsta u njima. Biljne vrste koje su deo urbanih rekreacionih područja treba da odgovaraju uslovima sredine. Urbani rekreativni prostori često ne ispunjavaju očekivanja korisnika u pogledu aktivnosti, estetike i ekološkog stanovišta. Sportsko-rekreativne površine pružaju korisnicima veliki broj mogućnosti za aktivnu i pasivnu rekreaciju, s toga se moraju redovno održavati. Usled neredovnog održavanja može doći do pojave (širenja) alergenih vrsta, a istovremno mogu biti i invazivne. Prisustvo ovakvih biljnih vrsta na sportsko- rekreativnim povšinama može imati mnogo štetnih uticaja na korisnike. Stevanović i sar. (2009), na osnovu sprovedenih istraživanja o invazivnim i alergenim vrsta zaključuju da rekreativne površine treba da predstavljaju mesta očuvanog i zdravog prostora, s toga je prisustvo alergenih vrsta nepoželjno i nedopustivo. Razlog tome je što povećeni broj alergenih vrsta značajno može negativno uticati na ljudsko zdravlje i ozbiljno ga ugroziti.

ALERGENE BILJKE I NJIHOV UTICAJ NA ZDRAVLJE Nosioci supstanci (alergena) koji izazivaju alergijsku reakciju mogu biti različiti. Alergene biljke su vrste koje produkuju polen koji kod ljudi i životinja izaziva reakciju. Polenoze (polenseke alergije) aktivne su u vreme cvetanja alergenih biljaka, pa se može reći da su to sezonske bolesti. D'Amato i sar. (2007), navode podatke alergoloških studija koji pokazuju da je vegetacioni period u Evropi prosečno produžen za 10-11 dana tokom poslednjih 30 godina što pogoduje polinaciji alergenih biljaka. Isti autori ističu da u poslednjih nekoliko decenija je takođe povećano korišćenje ukrasnog bilja na privatnim i javnim zelenim površinama, uvode se nove ukrasne vrste, što uzrokuje pojavu novih vrsta alergena. U normalnoj situaciji, imuni sistem čoveka funkcioniše kao odbrana od štetnih agenasa. U slučaju polenoza, imuni sistem reaguje na polen kao na štetni agens. Polen različitih vrsta biljnih vrsta kod senzitivnih osoba može izazvati alergije koje mogu biti akutnog ili hroničnog karaktera (Vićentić i sar., 2013). Gradski zavod za javno zdravlje Beograd navodi da je kod većine osetljivih osoba prag osetljivosti sličan. Za trave (Poa pratensis, Dactylis glomerata,Alopecurus pratensis, Phleum pratense, Triticum aestivum, Secalae ceralae) prag osetljivosti iznosi 50 polenovih zrna/m3, za koprivu (Urtica dioica) I ambroziju (Ambrosia artemisifolia)30 polenovih zrna/m3, za brezu (Betula sp.) 80 polenovih zrna/m3 (www.zdravlje.org.rs). Svojstva polena specifična su za svaku biljnu vrstu, mada u malom stepenu zavisna i od klimatskih uslova. Nestorović (2011), navodi da je nivo polena u vazduhu najviši tokom suvih i toplih dana praćenih slabim vetrom, a najniži kada je vlažno i hladno vreme. Kišni periodi smanjuju broj polena u vazduhu. Međutim, tokom dugotrajno visoke 325

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' vlažnosti vazduha dolazi do bubrenja i prskanja polenovih zrna i oslobađanja alergenih sastojaka u vazduh. Do reakcije osoba alergičnih na polen dolazi kada polenovo zrno dođe u kontakt sa vlažnom sluznicom i oslobodi biološki aktivne supstance. Alergene biljne vrste uzrokuju astmu i druge alergijske reakcije oštećujući i iritirajući sluzokožu respiratornog sistema. Kod alergije na polen mogu se primetiti sledeći simptomi: kijanje, svrab,tamni krugovi oko očiju, suzne oči, konjunktivitis, rinitis i mnogi drugi. Neki ljudi, alergični na polen, mogu razviti astmu. Najčešće alergijsko oboljenje u svetu je alergijiski rinitis i od njega boluje 10-25% svetskog stanovništva, pri čemu je izrazito visoka zastupljenost dece i adolescenata (www.astma.rs). Prisustvo alergenih biljaka na sportsko-rekreativnim površinama može predstavljati veliku opasnost po zdravlje rekreativaca. Aktivni rekreativci tokom trčanja vežbanja, brzog hodanja i sličnog imaju ubrzano disanje, samim tim i veću šansu da polen alergenih vrsta dođe u kontakt sa respiratornim organima što za posledicu može imati različite alergijske simptome. Takođe sportsko-rekreativne površine često obuhvataju i prostor za igru dece koja su zbog nedovoljno razvijenog imunog sistema mnogo više sklona alergijskim reakcijama na polen. Stranegod i Stranegod (Strannegård & Strannegård, 2001), navode podatake o povećanju pojave astme kod dece i mladih odraslih ljudi u posljednje dve decenije koje se utrostručilo do učetverostručilo. Isti autori ističu i gotovo ''eksplozivno'' povećanje alergijskih bolesti i kod ljudi rođenih nakon 1960 godine. Klimatske promene mogu značajno uticati na povećanje koncentracije polena. Ziska i Kolfild (Ziska &Caulfield, 2000), smatraju da, posebno u uslovima povišene koncentracije CO2, povećana bioprodukcija alergenih biljaka, kao i povećana produkcija njihovog polena predstavlja jedan od nezanemarivih problema koji nastaje usled klimatskih promena. Problem povećane bioprodukcije alergnih vrsta značajno utiče i na sportsko- rekreativne površine. Osim što direktno utiče na zdravlje korisnika sportsko-rekreativnih površina, povećana bioprodukcija alergenih vrsta može narušiti i estetsku, ekološku i zdravstvenu funkciju sportsko-rekreativnih površina. Ekološka funkcija vegetacije podrazumevaregulaciju bitnih ekoloških procesa koji doprinose poboljšanju ''zdravlja'' urbane sredine. Zelenilo značajno utiče na smanjenje temperature, buke, radijacije, vlažnosti vazduha i aerozagađenje. Aerozagađenje takođe ima značajan uticaj kako na disajne puteve obolele osobe, tako i na same alergene. Bogić (2008), navodi da usled izloženosti polena uticajima aerozagađivača polen menja svoju morfologiju i brže otpušta alergene, što može dovesti do izmena u alergogenosti polena i posredno do porasta učestalosti alergijskih oboljenja. Koncetracija polena u vazduhu zavisi od vegetacionog perioda biljke i klimatskih faktora. Nestorović i sar. (2011), utvrdili su da na području Srbije postoje tri maksimuma nivoa polena u vazduhu u toku vegetacionog perioda:  ranoprolećni (žbunje i anemofilno drveće)  letnji (uglavnom trave)  letnje-jesenji (korovi).

326

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Zbog klimatskih faktora na područjurepublike Srbije polinacija najčešće počinje u mesecu februaru kada obično cveta leska (Corylus avellana L.), a završava se početkom novembra kada svoje cvetanje završava ambrozija (Ambrosia artemisiifolia L.). Najduži period polinacije imaju trave, ovde treba imati u vidu da se ovo odnosi na trave, ne na jednu vrstu ovog roda. Trave cvetaju od maja do kraja jula i mogu prouzrokovati snažne alergijske reakcije. Kada su u pitanju pojedinačne vrste, one se međusobno razlikuju u odnosu na dužinu polinacije i koncentraciju polena. Nestorović i sar., (2011), u svom istraživanju utvrdili su da najduži polinacioni period imaju tisa (Taxus baccataL.) i čempresi (Cupressus sp.), dok se breza (Betula sp.) izdvaja po broju dana sa dostignutim kritičnim koncentracijama.Isti autori navode da kod najosetljivijih osoba 8 do 20 polenovih zrnaca u kubnom metru vazduha može da izazove jake reakcije (kijanje više od 10 puta, svrab u nosu i grlu, curenje iz nosa, pečenje u očima, suzenje očiju, konjunktivitis, otok očnih kapaka, otežano disanje), a samo jedna biljka produkuje jedan do osam miliona zrna. Kako kod nas, tako i u svetu ambrozija (Ambrosia artemisiifolia L.) je najpoznatija i najopasnija alergena biljka na svetu. Njen polen izaziva alergiju kod 10 procenata ljudi, a uzročnik je više od polovine svih polenskih alergija. Sve pomenute biljne vrste vrlo često se mogu pronaći na sportsko-rekreativnim površinama. Ako se pogleda kalendar polinacije alergenih vrsta koji je izdao Zavod za javno zdravlje Beograd (www.zdravlje.org.rs) se može videti dominantnost cvetanja u prolećnim i letnjim mesecima, baš u ono vreme kada se aktiviraju i korisnici sportsko- rekreativnih površina. Naročito u letnjim mesecima, kada je intenzivno cvetanje alergenih trava, intenzivno je korišćenje sportsko-rekreativnih površina. Kako zbog prijatnih vremenskih uslova, letnjeg raspusta kod omladine, odmora kod odraslih, procvetale vegetacije i njene boje, strukture i teksture koja rekreativcima pruža osećaj zdravije životne sredine i mentalno ih smiruje, korisnici provode mnogo više vremena na sportsko- rekreativnim površinama u letnjem periodu nego u drugim delovima godine. Mnoge sportsko-rekreativne površine poput urbanih šuma, kejova i parkova, posebno u letnjim mesecima kada je to najpotrebnije, se ne održavaju u skladu sa pravilima struke. Neredovno košenje u značajnoj meri dovodi do pojave neželjenih vrsta i njihovog širenja, jer mnoge alergene vrste su istovremeno i invazivne, okupiraju prostor, šire se veoma brzo. Osim što direktno utiču na zdravlje korisnika sportsko-rekreativnih površina, one znatno utiču i na promenu vegetacijske kompozicije kao i na estetsku i ekološku vrednost same površine. S toga je je veoma važno obratiti pažnju na održavanje ovakvog tipa zelenih površina i izabrati adekvatne mere nege i održavanja.

ODRŽAVANJE SPORTSKO-REKREATIVNIH POVRŠINA Održavanje zelenih površina je posebna oblast u pejzažnoj arhitekturi i hortikulturi. Organizovanje i upraljvljanje rekreacionim površinama u gradovima ima za cilj da zadovolji funkcionalne, ekološke, socio-kulturne i estetske zahteve. Održavanje podrazumeva niz različitih aktivnosti koje se sprovode tokom godine, u cilju uspešnog funkcionisanja sportsko-rekreativne površine. Biljne vrste koje se nalaze na sportko- rekreativnim površinama zahtevaju adekvatnu negu kako bi se pravilno razvijale. Kada se

327

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' govori o sportsko-rekreativnim površinama potreban je stručan pristup i kvalitetna mehanizacija, da bi njihov kvalitet i estetska funkcija bili na prihvatljivom nivou. Održavanje sportsko-rekreativnih površina najčešće podrazumeva održavanje travnjaka (košenje, skupljanje travne mase, prihrana, aeracija), orezivanje drveća i živih ograda, grmlja i šiblja, održavanje perena, krčenje neuređenih i zakorovljenih površina, skupljanje smeća sa zelenih površina, obnovu ugaženih travnjaka, itd. U gradskoj sredini, biljke su izložene drugačijim uslovima koji uglavnom negativno utiču na njihov životni vek. Zato i pored primenjenih mera nege i zaštite, posle određenog vremenskog perioda neophodno je zameniti biljke i revitalizovati ili rekonstruisati zelenu površinu. Ovo je naročito važno za preduzeća koja se bave održavanjem velikih zelenih površina, najčešće na nivou grada, jer to im daje mogućnost da predvide posle koliko vremena će zelena površina zahtevati rekonstrukciju i tako mogu unapred da isplaniraju upravljanje svojim resursima. Konstantno praćenje alergenih vrsta i njihova kontrola na rekreativnim površinama je neophodna i obavezna. Petrović i Stavretović (2011), smatraju da praćenje i kontrola predstavlja osnovu za razvoj strategije planiranja mera za suzbijanja neželjenih vrsta u cilju zaštite zdravlja korisnika rekreativnih površina. Unapređenje postupka detektovanja i prijavljivanja vrsta je od velikog značaja za pouzdano i pravovremeno reagovanje i minimiziranje posledica. Postoje različite tehnike kontrole alergenih biljnih vrsta. Mere kontrole mogu biti mehaničke, hemijske i biološke. Mehanička kontrola može biti veoma efikasna ako su u pitanju mlade biljke ili biljke plitkog korenovog sistema. Mehanički, vrsta se suzbija čupanjem biljaka zajedno sa korenjem, niskim košenjem i drugim vidovima mehaničkog uništavanja (paljenje, okopavanje, tanjiranje). Međutim, nakon košenja, neke vrste, naročito ambrozija se regenerišu i sposobne su da uđu u fenofazu cvetanja i stvaranja semena. Stoga, da bi suzbijanje ovom metodom bilo efikasno, mora biti usaglaseno sa različitim fenofazama biljke. Mnoge biljke su sposobne da obrazuju nove mladice iz ostataka biljaka u zemlji ili čak da na mestu preseka formiraju novi korenov sistem. Iz tog razloga jako je važno odneti ili spaliti odsečene biljke (Petrović, Stavretović, 2011). Hemijska kontrola podrazumeva upotrebu herbicida. Upotreba herbicida je neophodna u slučajevima kada se radi o vrstama koje je teško kontrolisati ili tamo gde mehaničke mere mogu da izazovu velike štete po okruženje. S obzirom da se govori o urbanim sredinama, finansijska ograničenja, zatim potreba da se zaštiti prirodna vegetacija nekog područja, kao i opasnost delovanja herbicida na ljudsko zdravlje, ne dozvoljava se upotreba hemijskih tretmana u velikoj meri. Ova metoda ne mora uvek biti efikasna jer pojedine vrste mogu pokazati otpornost na herbicide. Klasična biološka kontrola predstavlja introdukciju visoko specifičnih prirodnih neprijatelja (bioagenasa), koji su poreklom sa istog područja kao i ciljna alergena vrsta. Šov i sar., (Shaw et al., 2011), navode da za razliku od hemijskih i mehaničkih mera kontrole invazivnih vrsta, koje su kratkoročne, introdukcija prirodnih neprijatelja koji su koevoluirali sa vrstom koja želi da se suzbije, predstavlja trajnu meru kontrole. Biološka kontrola podrazumeva najčešće korišćenje patogena koji napadaju određene alergene biljke ali neretko i gljive, bakterije ili druge životinje. Problem prilikom korišćenja ove vrste kontrole alergenih vrsta jesu dugotrajna istraživanja koja su neophodna

328

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' kako bi se pronašle vrste koje napadaju tačno određene alergene vrste, a ne ostvaruju štetan efekat na autohtonu floru (Petrović, Stavretović, 2011).

ZAKLJUČAK Iz godine u godinu alergijska oboljenja izazvana polenom biljaka postaju sve veći zdravstveni i socijalni problem. Negatvan uticaj prisustva alergenih biljaka na sportsko- rekreativnim površinama je višestruk. Pored svoje alergentnosti, ovevrste remete normalnu vegetacijsku kompoziciju, ekološku i estetsku funkciju sportko-rekreativnih površina. S toga je veoma važno redovno održavati ove površine. Sportsko-rekreativnim površinama potreban je stručan pristup i kvalitetna mehanizacija, da bi njihov kvalitet i estetska funkcija bili na prihvatljivom nivou. Pravilnim i pravovremenim merama nege i konstanim održavanjem sportsko-rekeativnih površina može se uticati na smanjenje cvetanja biljaka i na nivo koncentracije polena u vazduhu. Konstantno praćenje i adekvatna kontrola alergenih vrsta na rekreativnim površinama znatno bi mogla da utiče na njihovo redukovanje. Uspešno suzbijanje alergenih vrsta i smanjivanje dnevnih koncentracija polena u značajnoj meri bi smanjio rizik za nastanak alergijskih simptoma kod rekreativaca u periodu cvetanja vrste i imalo bi značajan utcaj u smislu prevencije i lečenja alergije kod osetljivih osoba.

LITERATURA Andrijašević, M. (2008). Kineziološka rekreacija i kvaliteta života. Zbornik radova, međunarodne znanstveno-stručne konferencije, Kineziološki fakultet, Sveučilište u Zagrebu, Zagrebački velesajam, Zagreb. Bogić, M. (2008). Atopijske bolesti. Zavod za udzbenike i nastavna sredstva. Beograd D'Amato, G., Cecchi, L., Bonini, S., Nunes, C., Annesi-Maesano, I., Behrendt, H., Liccardi, G., Popov, T., Van Cauwenberge, P. (2007). Allergenic pollen and pollen allergy in Europe. European Journal of Allergy & Clinical Immunology, 62: 976-990 Nestorović, M., Jovanović, M., Šovljanski, G., Bajić-Bibić, Lj., Jokić, J. (2011). Priručnik za alergene biljke. Prirodnjački muzej, Beograd Petrović, J. (2015). Strukturna, ekološka i sociološka istraživanja travnjaka rekreativnih površina. doktorska disertacija, Šumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu Petrović, J., Stavretović, N. (2011). Značaj praćenja i kontrole invazivnih biljnih vrsta na urbanim rekreativnim površinama. In: Dikić, B., Dikić, S., Zbornik radova Četvrtog medjunarodnog kongresa "Ekologija, zdravlje, rad, sport", Udruženje "Zdravlje za sve", Banja Luka, Republika Srpska, 281-285 Shaw R.H., Tanner R., Djeddour D., Cortat G. (2011). Classical biological control of Fallopia japonica – lessons for Europe. Weed Research, 51(6): 552-558. Stevanović, J., Stavretović, N., Obratov-Petković, D., Mijović, A. (2009). Invazivne biljne vrste na nekim sportsko-rekreativnim površinama Beograda. Acta herbologica, Vol 18, No 2, Unija bioloških naučnih društava, Beograd, 115-125. Strannegård O. i Strannegård I. L. (2001). The causes of the increasing prevalence of allergy: Is atopy a microbial deprivation disorder? Allergy 56 (2): 91-102 Ziska, L., Caulfield, F. (2000). Rising carbon dioxide and pollen production of common ragweed, a known allergy-inducing species: implications for public health. Aust J Plant Physiol. 27: 893-898

329

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

THE IMPORTANCE OF MAINTENANCE OF SPORT AND RECREATIONAL SURFACES IN THE CITY

Jovana Petrovic, Nenad Stavretovic, Andrea Djukin, Milica Mihailovic University of Belgrade, Faculty of Forestry, Belgrade, Serbia

Abstract: Sports and recreational surfaces are an indispensable element of the human environment, creating a positive effect on life, health, directly and indirectly on the economic and cultural development. In urban areas, the most important recreational areas are quays, parks and urban forests. They provide users with a wide range of options for active and passive recreation. Due to irregular maintenance, allergenic species may occur (spread). The presence of allergenic species in sports-recreational areas has a detrimental effect on users. Pollen of plants enter the composition of air as a component of organic origin. Recreatives during the activity have accelerated breathing, and therefore a greater risk of pollen coming into contact with their respiratory organs, which may result in various allergic symptoms such as sneezing, nose in the nose, throat and eyes, teary eyes, conjunctivitis, rhinitis, and the like. Proper and timely measures of care and maintenance of sports and recreational surfaces can affect the reduction in the level of pollen concentration in the air. Key words: recreation, sports-recreational areas, allergenic plants, care measures.

330

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 614:004.42 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 331 -338 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 15.12.2017 . ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 22.12.2017 .

INFORMATIČKE APLIKACIJE U SESTRINSKOJ EDUKACIJI I PRAKSI

Hajnalka Požar Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Sažetak: Medicinske informatičke aplikacije značajno unapređuju rad zdravstvenih ustanova kroz povećanje efikasnosti, manji obim rada sa papirnom dokumentacijom i skraćenim vremenom za vođenje evidencije o svim segmentima zdravstvene nege. Međutim, pored osnovne uloge u zdravstvu, pravilno projektovan i implementiran medicinski informatički sistem treba da doprinese i značajnom unapređenju edukacije. Ovaj rad razmatra medicinske informacione sisteme i telefonske aplikacije sa aspekta njihove primenljivosti u edukaciji u zdravstvu. Razmatrani su mogući slučajevi upotrebe i potencijal medicinskih informacionih sistema u kontekstu edukacije medicinskog osoblja, sa posebnim naglaskom na sestrinskoj edukaciji. Dat je pregled najvažnijih funkcionalnosti koje su bitne za edukaciju. Diskutovano je o funkcionalnosti koje bi trebalo da budu realizovane u jednom savremenom medicinskom informatičkom sistemu, kako bi on mogao da se efikasno primenjuje u edukaciji. Ključne reči: zdravstvena edukacija, kompjuterski pomognuto učenje, telesni simulatori, telefonske aplikacije.

UVOD Primena informacione tehnologije u zdravstvu ima mnogo prednosti u odnosu na papirnatu dokumentaciju. To su: unapređenje rada zdravstvenih ustanova kroz povećanje efikasnosti; i začajno unapređenje edukacije. Zdravstvena informatika jeste aktivna primena računarske tehnologije u svim segmentima rada medicine, u sestrinskoj službi, u edukaciji i istraživanjima (Dragošev i sar., 2011). Kontinuiran obuka zdravstvenih radnika, kao i edukacija studenata, odlikuju se složenošću, ogromnom količinom podataka i stalnim novinama. Klasičan način edukacije (''eks- katedra'' predavanja), sve teže zadovoljava pojačane zahteve pa i obim medicinske edukacije, tako da su svi dodatni oblici edukacije u medicini postali izuzetno značajni (Janković i sar., 2012). Pojavom ličnih računara i pametnih telefona pojavljuju se i materijali za učenje, koji koriste mogućnost izrade lekcija koje osim teksta nose i zvuk, sliku ili filmske zapise; ali

331

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' tu je i mogućnost izrade interaktivnih materijala i testova znanja. Učenje uz pomoć računara i interneta dobija naziv ''elektronsko učenje'' (e-učenje). Internet pruža pristup velikoj količini informacija, omogućava korišćenje slika ili videa i omogućava povezivanje raznih internet lokacija na određenu temu, što doprinosi proširenju znanja. Simuliranje okruženja iz realnog sveta i obezbeđivanje pristupa ogromnom broju informacija, u mnogome poboljšava kvalitet učenja (Dragošev i sar., 2011).

KOMPJUTERSKI POMOGNUTO UČENJE Kompjuterski pomognuto učenje (engl. ''CBET'' computer based education and training) ili ''korsver'' (courseware) poseduje ogromne prednosti u odnosu na tradicionalne metode. Korsver obezbeđuje veću autonomnost studenata što omogućava individualizaciju edukacije, što znači da studenti mogu da uče u sopstvenom ritmu i to stvari koje su im najpotrebnije i najinteresantnije. Učenje je interaktivno jer korsver omogućava da korisnici skoro trenutno dobiju sve informacije povezane sa određenim pitanjima i ohrabruje učesnike u aktivnom procesu učenja (Dragošev i sar., 2011). Kombinacijom različitih multimedijalnih tehnika olakšano je pamćenje. Video sekvence praćene glasom i pisanim tekstom, grafički prikazi i slike traže različite tipove memorije. Ovaj sistem omogućava korisnicimaa simulaciju raznih situacija koje nisu moguće u kliničkom okruženju (npr. hirurške procedure ili reanimacija pacijenta), bez mogućnosti da se povredi ili naškodi pacijentu. Takođe, proces učenja i napredak u savladavanju gradiva je povezan sa povremenim testiranjem znanja (Aebersold & Tschannen, 2013). Ako se posmatra tradicionalni stil edukacije u zdravstvu, edukacija se vrši na osnovu štampanih materijala i vežbi sa bolesnicima, međutim često se dešava da se student uživo ne sretne sa većinom patologija koje uči. Do pojma ''virtuelne bolesničke sobe'', odnosno ''virtuelnog bolesnika'' dolazi prikupljanjem podataka o bolesnicima sa oboljenjima koja se ređe sreću (numerički, tekstualni, grafički, audio, video), koji se smeštaju u medicinske informacione sisteme, odakle se po potrebi mogu izdvajati po raznim kriterijumima i pregledavati u toku edukacije (Garg et al., 2005). Dodatna prednost koju nudi koncept virtuelnog bolesnika je činjenica da je moguće porediti različite pojavne oblike istog oboljenja u trenutku i moguće je pregledati sve virtuelne bolesnike koji postoje u bazi, što je sa realnim bolesnicima nemoguće. U realnosti imamo samo nekoliko aktivnih bolesnika u sobama, dok virtuelnih možemo imati koliko god nam treba. Formiranjem baze virtuelnih bolesnika sa njihovim istorijama bolesti u digitalnom obliku stvara se dobra osnova za kreiranje specijalizovanih softvera za edukaciju, takozvanih „tutoring“ sistema, koji zavisno od nivoa složenosti i ekspertskog znanja koje je ugrađeno u njih, mogu da ponude studentu različite mogućnosti, čak i do nivoa da omoguće i ''virtuelno lečenje'' gde bi student na osnovu svog znanja i simptoma koje ima bolesnik (a koje mu kreira softver) određivao terapiju i pratio kakav je odgovor na datu terapiju i to u više epizoda lečenja (Grace, et al., 2007). Medicinski informacioni sistem treba da izbegne ''predlaganje'', osim u posebnim modulima koji su namenjeni za te svrhe, odnosno u sistemima za podršku odlučivanju

332

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

(engl. decision support sistemi). Ovakvi sistemi, osim što pomažu u odlučivanju, indirektno utiču i na proces učenja u toku svakodnevene prakse. U svetu su poznati i sistemi koji predstavljaju bazu ''dobrih praksi'', koje su izuzetno korisne, kako u samom lečenju tako i u edukaciji medicinara.

TELESNI SIMULATORI Telesni simulatori prave se od mehaničkih delova koji predstavljaju strukturu tela, i od elektronskih delova koji simuliraju procese koji se odvijaju u telu (npr. tok krvi kroz krvne sudove). Simulacija se doživljava kao stvarno iskustvo koje oponaša proces kao i uslove rada. Ovo se ne može ili se ne sme uvežbavati u realnoj situaciji, jer neiskustvo može dovesti do rizika po pacijenta, a zdravstveni radnici kroz simulaciju pored same intervencije imaju priliu da uvežbavaju i timski rad, hijerarhiju kao i komunikacijske veštine. (Dragošev i sar., 2011). Pomoću simulatora, studenti mogu uvežbavati i kompleksnije medicinsko-tehničke radnje npr. monitoring vitalnih znakova, uključivanje oksigeno-terapije, fizikalni pregled, kateterizacija mokraćne bešike, plasiranje gastrične sonde, aplikacija terapijskih injekcija, infuzije–uz posmatranje reakcije lutke na volumensku terapiju, ove lutke su pogodne i za uvežbavanje endotrahealne intubacije i defibrilacije (Csóka & Vingender, 2010). Cilj simulatorne edukacije, proizlazi iz činjenice, da zdravstvena struka zahteva od studenta, ne samo da usmeno ili pismeno objasni to što zna, nego i da primenjuju svoja znanja u različitim situacijama, na raznim zadacima pri nezi pacijenta i tokom rešavanja problema. Dok su učenici na demonstrativnim lutkama mogli samo da obave tok intervencije, pomoću simulator lutke mogu da prate i efekat primenjenih intervencija. Tokom simulacije, oni se nađu u situaciji, u kojima simulacijom stvarnih fizioloških i patoloških stanja, dobijaju priliku na posmatranje normalnih i patoloških procesa, postaju deo celog zbrinjavanja i pomoću stalne interakcije pomaže u razvoju profesionalnih kompetencija. Neke metode simulacije daju sa kliničkim situacijama gotovo identična iskustva, gde u virtuelnoj stvarnosti vežbaju delatnosti i rešavaju različite probleme. Oni rade u okruženju u kojem (još uvek) mogu da prave greške, i iz tih grešaka mogu i da uče. To je ogromna prednost, naspram realnih situacija, gde počinjene greške i propusti mogu imati nepopravljive posledice (Moule, 2011).

TELEFONSKE APLIKACIJE U MEDICINSKOJ EDUKACIJI Živimo u dobu inovacija kada su informacije dostupne svima, nadohvat ruke, bilo kada i bilo gde. Digitalne aplikacije mogu potencijalno da nas učine efikasnijim, i obaveštenijiem praktičarom. Medicinske sestre sve se više okreću za aplikacijama za brz pristup informacijama. Mobilne zdravstvene aplikacije (engl. mobile health applications, mHealth apps), pružaju nove mogućnosti za obrazovanje, brigu o pacijentima, efikasnost rada kao i brze reference za sestrinsku profesiju. Takođe, pomaže pacijentima da prate vitalne funkcije i simptome van bolnice i omogućava da se konsultuju sa lekarima i stručnjacima na daljinu (engl. TeleHealth) (Elsevier, 2015). Pametni telefoni se danas masovno koriste i nude veliki broj korisnih aplikacija, i to sasvim besplatno. Među

333

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' mnogobrojnim aplikacijama vezanim za medicinu, neke od njih su namenjene medicinskim radnicima, dok su druge namenjene svima koji se interesuju za medicinu i zdravlje uopšte. Takođe, za većinu aplikacija nije neophodna internet konekcija, osim za njihovo preuzimanje. Sve aplikacije su na engleskom jeziku i poznavanje jezika jeste neophodno. Predstavljene su najpopularnije besplatne aplikacije (Zdravstvena Edukacija, 2013): 1. ''Epocrates'': Aplikacija za upravljanje lekovima, namenjena zdravstvenim radnicima. Na početku se traži registracija, nakon čega se aplikacija može koristiti i bez internet konekcije. U delu eng.''drug reference'' lekovi su klasifikovani po farmakološkim grupama, ili se direktno preko pretraživača može naći lek koji vas zanima. Za svaki lek su navedene doze i način aplikacije zavisno od dijagnoze, pedijatrijske doze, važna upozorenja (kao npr. da se lek ne sme dati i.v.), kontraindikacije, neželjena dejstva, interakcije sa drugim lekovima u delu ''Interaction Check'' i pritiskom na engl. ''view interactions'' dobijamo informaciju da li postoje interakcije i ako postoje, koje su moguće komplikacije. Takođe nudi i informacije o farmakologiji leka sa osnovnim informacijama gde se metaboliše, kako se ekskretuje i mehanizam delovanja. Aplikacija takođe nudi i veliki broj vodiča i razne kalkulatore (BMI, korekcija serumskog kalcijuma, i dr.) (Elsevier, 2015; Zdravstvena Edukacija, 2013). 2. ''MedScape'': Ovo je možda najkompletnija aplikacija namenjena zdravstvenim radnicima. Takođe zahteva registraciju. U delu engl. ''News'' mogu se naći najnovije vesti iz oblasti medicine, kao i naučni radovi objavljeni u vodećim medicinskim časopisima. Na početku, pri registraciji, birate iz kojih grana želite biti informisani, a baza podataka se ažurira svakodnevno. Opcija engl. ''Education'' namenjena je kontinuiranoj edukaciji. Tu se mogu naći razna predavanja, uključujući transkripte i PPT prezentacije. U engl. ''references'' se pod opcijom ''drugs'', nalaze informacije o lekovima, slično kao i u prethodnoj aplikaciji. U ''conditions'' se nalazi preko 4000 naučno dokazanih članaka, grupisanih po specijalnostima, sa detaljnim informacijama o etiologiji, epidemiologiji, patofiziologiji, kliničkoj slici, diferencijalnoj dijagnozi, lečenju itd. U trećem delu se nalazi preko 600 medicinskih procedura, takođe grupisanih po specijalnostima. Primera radi, u gastroenterologiji se može naći šta je ezofagoskopija, koje su indikacije i kontraindikacije, moguće komplikacije i tehnika izvođenja uz slike i video snimke. I ova aplikacija, kao i prethodna, sadrži opciju za proveru interakcija između lekova, kao i preko 100 tabela i protokola (Elsevier, 2015; Zdravstvena Edukacija, 2013). 3. ''First Aid by British Red Cross'': To je aplikacija na temu prve pomoći, namenjena svima, ne samo zdravstvenim radnicima. Engl. ''Learn'' je prva opcija koju aplikacija nudi, gde se nalaze informacije o velikom broju hitnih slučajeva, sa detaljnim objašnjenjima, slikama, pa čak i video snimcima, što je izuzetno važno u toku edukacije. Sledeća opcija je engl. ''Prepare'' gde možete naučiti kako da se ponašate u nekim vanrednim situacijama poput prirodnih katastrofa, požara, pandemija, terorizma, saobraćajnih nesreća itd. U posebnom delu engl. ''Emergency'' je u kratkim crtama opisano šta treba uraditi u nekim od hitnih stanja poput: napada astme, gušenja, srčanog ili moždanog udara, epilepsije itd. Za proveru znanja takođe postoji opcija engl. ''Test'' (Elsevier, 2015; Zdravstvena Edukacija, 2013).

334

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

4. ''WebMD'': Ova aplikacija ima opciju engl. ''symptom cheker''. Dakle, nakon ubacivanja simptoma, dobijate listu mogućih dijagnoza i detaljne informacije o svakoj od njih. Aplikacija takođe nudi dosta informacija o velikom broju bolesti i stanja, lekovima i prvoj pomoći kod određenih urgentnih stanja, ali za ovu svrhu bih ipak preporučili neku od prethodnih aplikacija gde su detaljnije opisane i grafički bolje urađene (Elsevier, 2015; Zdravstvena Edukacija, 2013; Nurse Journal). 5. ''Medpage Today'': Ova aplikaciju namenjena je onima koji žele da budu u toku sa najnovijim vestima iz medicine. Registracija je besplatna, a bez registracije aplikacija je dostupna do mesec dana. Takođe na početku birate iz kojih specijalnosti želite da dobijete vesti. Jedina mana je to što je potrebna internet konekcija svaki put, bez obzira da li ste neki članak čitali ranije ili ne (Slika 8) (Zdravstvena Edukacija, 2013). 6. ''Calculate BY QxMD'': Aplikacija nudi preko 150 raznih kalkulatora i testova, podeljenih po specijalnostima (kardiologija, pedijatrija, hirurgija…). Nekoliko od njih: BMI, Glasgow koma skala, APACHE II, APGAR score, Bishop score, kao i neke kompleksnije poput: postoperativnog rizika od respiratorne isuficijencije, izračunavanja rizika od bubrežne insuficijencije tako što se unose određeni laboratorijski parametri, ili petogodišnji rizik od odbacivanja grafta nakon transplantacije. Nakon što se dobiju rezultati određenog testa na dnu se pojavljuje opcija sa dodatnim informacijama o istom i adekvatne reference (Elsevier, 2015; Nurse Together; Nurse Journal). 7. ''Prognosis: Your Diagnosis'': Ova aplikacija je prvenstveno namenjena studentima medicine. Nešto nalik na ono što na fakultetu zovu ''papirnatim pacijentima''. Jednom kad ''skinete'' neki prikaz slučaja, on će biti dostupan i bez interneta. Svake nedelje se može dodati novi slučaj. Na početku se informišete o anamnezi pacijenta i eventualno nekim osnovnim laboratorijskim nalazima. Slede rezultati fizikalnog pregleda, nakon čega imate priliku da birate koje testove od ponuđenih biste uradili sa rezultatima tih testova. Na kraju birate, koju terapiju biste propisali. Nakon što ste izabrali terapiju, možete pogledati ocenu koju ste dobili i rešenja (Zdravstvena Edukacija, 2013). Takođe, postoje i druge sestrinske aplikacije kao što su engl.''Nursing Central'' i ''Nurses Pocket Guide'', koji služi kao džepni vodič za izvor brzih informacija o literaturi, samim bolestima, lekovima, sa dijagnozama i planovima nege, kao i sa bazom testova a medicinske sestre. Engl. ''Urgent Care'' aplikacija, za 24 časovni kontakt medicinskih sestara sa lekarom, i opcija za prepoznavanje simptoma kod hitnih stanja. Engl. ''PALS Advisor'' je pedijatrijski savetnik, koja nudi informacije o pedijatrijskim dozama lekova, neonatalnoj reanimaciji, i drugim sestrinskim intervencijama u zavisnosti od specifičnog kliničkog stanja deteta (Elsevier, 2015; Nurse Together; Nurse Journal).

DISKUSIJA Medicinski informacioni sistemi mogu da igraju značajnu ulogu i u edukaciji medicinskog osoblja i studenata na svim nivoima studija. Prema istraživanju ''Wolters Kluwer Health'' (2014) 65% medicinskih sestara je zainteresovano da koristiti mobilni uređaj u profesionalne svrhe. Studija je pokazala da bi 95% zdravstvenih organizacija

335

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' dozvolilo medicinskim sestrama da koriste internet za pretraživanje kliničkih informacija u radu (Wolters Kluwer Health, 2014). Glavna prednost mobilnih aplikacija je obezbeđenje različitih referenci na jednoj centralnoj lokaciji, uz lak pristup, sa postojanjem internet konekcije. Medicinske sestre u svim kliničkim uslovima mogu da koriste ove aplikacije na dohvat ruke. Korišćenje mobilnih uređaja u profesionalnoj sestrinskoj praksi može poboljšati efikasnost i pomoći u: obezbeđivanju najnovijeg istraživanja i literature; kompletnom profesionalnom razvoju i edukaciji; prevođenju medicinskih termina za pacijente i članove porodice; izračunavanju doze lekova i fizioloških parametara, kao što su indeks telesne mase (BMI), srednji arterijski pritisak (MAP), Glasgow koma skor, Apgar skor, Stroke Scale itd.; organizovanju rada u smenama; i obezbeđivanju komunikacije sa drugim zdravstvenim radnicima (Baca et al., 2015). Nekoliko preduslova moramo ispoštovati, a to je da uprava klinike daje saglasnost za korišćenje aplikacija, da je osoblje prevazišlo otpor i otvoreno je ka informatičkim novinama, da je privatnost pacijenta i dalje očuvana, i da mobilni uređaji nisu smetnja na radnom mestu. Takođe, da bi se efikasno koristili ovi resursi, medicinske sestre treba da budu kompetentne u nekoliko ključnih oblasti, uključujući osnove rada na računaru i informatičke pismenosti i rukovodstvu informacija. ''Informaciona pismenost'' se definiše kao sposobnost da se prepozna kada je potreban pristup informacijama, odakle se lociraju, kako se procenjuju i efikasno koriste informacije (Schnur, 2016). Stoga, medicinske sestre moraju biti u stanju da procene mobilne zdravstvene aplikacije za tačnost, verodostojnost, pristrasnost, blagovremenost, i širinu informacija. Studija koja je ispitivala stav studentata zdravstvene nege o korisnosti različitih mobilnih aplikacija, pokazala je da aplikacije mogu biti štetne ako nisu zasnovane na kliničkim dokazima, nisu redovno ažurirane, namenjene su široj javnosti ili su interpretirane od strane nestručnjaka (Airth-Kindree & Vandenbark, 2014). Još jedna studija ukazuje na prednost mobilnih aplikacija u svakodnevnoj praksi. Uporedili su grupe sestara koje nisu i koje su koristile mobilne zdravstvene aplikacije. Dokazali su da se kliničko odlučivanje poboljšava sa direktnim pristupom aktuelnim informacijama zasnovanim na dokazima o dijagnostici, lečenju i zdravstvenoj nezi. Medicinske sestre u svakodnevnom radu donose veoma bitne odluke, npr. kada da obaveste lekara o pogoršanju stanja, koliko često da promene položaj nepokretnih pacijenata, da li da ukoliko pacijent ima bolove daju lekove, koja neželjena dejtsva se mogu pojaviti. Koristeći informacije prikupljene pomoću mobilne aplikacije, medicinske sestre će lakše odlučiti da li će dati lek, koja vrsta lekova više odgovara da ublaži bol, kako i koliko leka da daju. Takođe, aplikacije potvrđuju da li smo na pravom putu u planiranju zdravstvene nege (University of Lethbridge, 2013). Informatičke aplikacije i e-učenje obezbeđuju prenos inormacija bez obzira na udaljenost, na veliki broj korisnika, u bilo koje doba dana, što omogućava najefikasnije moguće korišćenje vremena. Korisnici sami biraju kada će i kako pristupiti e-učenju budući da imaju stalan pristup materijalima, doprinose razvoju nauke, jer učestvju u raspravama

336

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' na određene teme. Međutim, u određenim oblicima e-učenja učesnici se sami moraju motivisati, individualno procenjivati potrebu za učenjem, što može dovesti do različitih rezultata i objektivno slabog napretka u procesu učenja. Takođe, informatički sistemi i aplikacije nailaze na probleme sa autorskim pravima za sadržaje određenog kursa i slično, kao i na pojavu ostalih nelojalnih ili pak kvalitetnijih kurseva drugih autora (Dragošev i sar., 2011).

ZAKLJUČAK Brojne studije su pokazale efikasnost simulacije, ali naravno ne umesto drugih nastavnih metoda, već sa njima zajedno treba inkorporirati u kurikulume, kao stepenište između teorijske i praktične nastave. Simulacija ne zamenjuje vežbe pored bolesničke postelje, sticanje iskustva, ali osigurava dovoljno početno znanje i samopouzdanje kod studenata, potrebnog za stvarne situacije. Iz toga sledi, da obrazovanje zdravstvenih stručnjaka treba da stavimo na nove osnove. Uz malo kreativnosti i ambicije i mobilne aplikacije mogu biti sastavni deo edukacije, scenarijom problemske situacije, koje se mogu rešiti pomoću ovih aplikacija. Nadamo se da će i naš obrazovni sistem, koji obezbeđuje formalnu edukaciju zdravstvenog osoblja, uskoro prepoznati benefite e-učenja i inkorporirati ga u nastavne metode, a sadržaje prilagoditi novom vremenu i novim tehnologijama.

LITERATURA Aebersold, M., & Tschannen, D. (2013). Simulation in nursing practice: The impact on patient care. OJIN: Online J Issues Nurs, 18(2): 31. Airth-Kindree, N., & Vandenbark, T. (2014). Mobile Applications in Nursing Education and Practice. Nurse Educator; 39(4): 166-169. Baca, K., Rico, M., & Stoner, M. (2015). Embracing Technology to Strengthen Care and Enhance Human Connection. Dimensions of Critical Care Nursing, 34(3): 179-180. Csóka, M., & Vingender, I. (2010). A szimulátoros oktatás módszertana. Nővér, 23(6): 24- 39. Dragošev, G., Paunović, S., Jovanović, M. (2011). Osnovi informatike i tehnologije u sestrinstvu. UINARS Sekcija inovacija i informatike u sestrinstvu Srbije. Niš: Control P Niš. Elsevier. (2015). 5 mobile health apps being embraced in nursing. Preuzeto, oktobar 2017. sa http://www.confidenceconnected.com/blog/2015/11/23/5-mobile-health-apps-being-embrac ed- in-nursing/ Garg, A., Adhikari, N., McDonald, H., Rosas-Arellano, P., Devereaux, P.J., Beyene, J., et al. (2005). Effects of computerized clinical decision support systems on practitioner performance and patients outcomes. JAMA, 293(10): 1223-1238. Grace, H., Robby, R., Chris, C. (2007). Virtual patient simulation at U.S. and Canadian medical schools. Acad Med, 2007; 82(5): 446-51. Janković, D., Rajković, P., Stanković, T., Milenković, A., Kocić, I. (2012). Primena medicinskih informacionih sistema u edukaciji i istraživanjima u medicini. Acta medica Medianae, 51(1): 73-80. Moule, P. (2011). Simulation in nurse education: Past, present and future. Nurse Education Today, 31(7): 645–646. Doi: 10.1016/j.nedt.2011.04.005 Nurse Journal. (2016). 19 Must-Have Mobile Apps for Every Nurse Nurse Journal. Preuzeto, oktobar 2017. sa http://nursejournal.org/community/19-must-have-mobile-apps-for-eve ry-nurse/

337

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Nurse Together. (2016). 8 Best Nursing Apps For Android And Iphone. Preuzeto Oktobar 2016. Sa http://www.nursetogether.com/8-best-nursing-apps-android-and-iphone Schnur, B. M. (2016). Mobile Healthcare Applications Part 3: Nursing Education at Your Fingertips. Preuzeto, oktobar 2017. sa http://www.nursingcenter.com/ncblog/july-2016/mobile- healthcare-applications-part-3-nursing-educ University of Lethbridge, Research. (2013). Mobile app helping nursing students with clinical decision-making. Preuzeto, oktobar 2017. sa https://www.uleth.ca/unews/article/mobile- app-helping-nursing-students-clinical-decision-making#.WI8EKHmQzIU Wolters Kluwer Health. (2014). Wolters Kluwer Health Survey Finds Nurses and Healthcare Institutions Accepting Professional Use of Online Reference and Mobile Technology. Preuzeto, oktobar 2017. sa http://wolterskluwer.com/company/newsroom/news/health/2014/09/ wolterskluwer-health-survey-finds-nurses-and-healthcare-institutions-accepting-professional-use-of- online-reference--mobile-technology.html Zdravstvena Edukacija (2013). Medicina u smartphone aplikacijama preuzeto, oktobar 2017. sa https://zdravstvenaedukacija.wordpress.com/2013/06/13/medicina-u-smartphone-aplikacijama/

INFORMATIC APPLICATIONS IN NURSING EDUCATION AND PRACTICE

Hajnalka Pozar Preschool Teacher and Sport Trainer High school in Subotica, Serbia

Abstract: Medical information systems significantly improve the work of healthcare institutions by increasing efficiency, decreasing volume of work with paper documents, keeping track of all aspects of health care. However, in addition to the basic role in health care, properly designed and implemented medical information systems should contribute to improve education. This paper discusses the medical information systems and mobile applications in terms of their applicability in health care education. We are considering the possible cases of the use and potential of medical information systems in the context of training medical personnel. We give an overview of the most important functionalities that are relevant to education. We discussed the functionality that should be implemented in a modern medical information system so that it could be effectively applied in education. Key words: health care education, computer-assisted learning, body simulators, smartphone applications.

338

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 347.77(.78 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 339 -345 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 09.02.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 25.02.2018.

MOTO NAPISANOG I OBJAVLJENOG RADA: ISTINA, ISTINA I SAMO ISTINA 48

Slađana Anđelić Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Rezime: Masovnija pojava javnog iznošenja slučajeva kršenja standardnih normi u nauci je novijeg datuma. Težina etičkog, moralnog i zakonskog prekršaja raste od ne namerne greške, preko sive zone (zone nepoštenja) pa sve do najtežeg oblika tj. do namerne greške. Pojava ma i jednog takvog slučaja dovoljna je da izazove moralno zgražavanje i osudu, pre svega naučne javnosti. Zakonske i etičke sankcije usled intelektualnog nepoštenja definisane su: Krivičnim zakonom Republike Srbije, Zakonom o autorskim pravima ili intelektualnoj svojini, i Zakonom o komorama zdravstvenih radnika. Cilj ovog rada je da skrene pažnju i još jednom podseti autore koji se bave naučno-istraživačkim radom da je osnovni moto svakog napisanog i objavljenog rada: istina, istina i samo istina. Ključne reči: intelektualno nepoštenje, naučno delo, moto napisanog rada.

UVOD Kršenje prihvaćenih normi ponašanja u istraživanju bez obzira na vrstu, frekventnost i težinu ispoljavanja, nerazdvojni je deo i pratilac samog istraživanja (Lock, 1988). Akademik prof. dr Ljiljana Vučković Dekić navodi da su prevare u publikovanju, razorni karcinom koji preti da uništi zdravu kariku između nauke i javnosti. Pojava ma i jednog takvog slučaja dovoljna je da izazove moralno zgražanje i osudu naučne javnosti (Savić, 1996). Danski komitet za nauku u svoju definiciju intelektualnog nepoštenja u nauci uključuje sve namerne nepoštene radnje u bilo kojoj fazi naučno-istraživačkog procesa, kao i sve ekstremne slučajeve nemara koji dovode u pitanje profesionalno poštenje'. U revijalnom radu o prevarama i drugim oblicima intelektualnog nepoštenja u nauci objavljenom 1987. god., Eugene Garfield, koristi izraze ''greške u nauci'', ''etički problemi u nauci'', ''intelektualno nepoštenje'', ''devijantno ponašanje u nauci'' i ''podvale u nauci''.

48 Napomena: Deo podataka iz ovog teksta je prezentovan na XII kongresu Anestezista, reanimatora, transfuzista Srbije u Vrnjačkoj Banji 14.04.2016.g. 339

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

KRŠENJE ETIČKIH STANDARDA U NAUCI U odnosu na prihvaćene naučne standarde i kanone etike, Stevart i Feder (Stewart, Feder, 1987) prave razliku između nenamernih omaški (greške), i namernih, mnogo ozbiljnijih devijacija (podvale i prevare). Kršenje etičkih standarda u nauci prikazano je na šemi 1. Težina prekršaja raste s leva na desno.

Šema 1. Kršenje etičkih standarda u nauci.49

Ono što značajno razlikuje greške od podvale i prevare je postojanje namere.

GREŠKE Obične, poštene greške ili greške u najboljoj nameri, najčešće nastaju usled nepažnje ili žurbe. Sastavni su deo naučnog istraživanja i ni jedan naučnik, uz najveće napore, ne može biti siguran da ih neće napraviti. U vezi su sa pisanjem brojeva, greškama u izvođenju istraživanja, nereprezentativnom uzorku, interpretaciji i zaključivanju. Naučnik koji nakon što uoči grešku, otvoreno je prizna i objavi ispravku prethodno objavljenog članka u istom časopisu u kojem je članak publikovan, neće biti ismejan od kolega. U tom slučaju reč je "poštenim" greškama, odnosno o greškama koje nisu plod namere da se one naprave. Greške koje nastaju ciljano ili zbog nemara su znatno ozbiljnije (Popović, 2004).

PODVALE Spadaju u tzv. ''grey'' zonu i odnose se na:

Manipulisanje podacima. Ozbiljnije su greške u nauci i odnose se na: uklanjanje podataka koji ne odgovaraju autori, podešavanje podataka, selektivno prikazivanje rezultata, nenavođenje izvora iz kog je preuzet material, nekorektno citiranje i nepravilno navođenje literature.

49 Izvor: Ljiljana Vučković-Dekić. Autorstvo/koautorstvo. Etički kodeks naučnoistraživačkog rada. Medicinski fakultet Beograd, predavanje postdiplomcima. Dostupno na: www.old.med.bg.ac.rs/.../ Ljiljana%20Vuckovic%20 340

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Nezasluženo (lažno) autorstvo. Pripisivanje autorstva osobi koja nije kreativno doprinela nastanku naučnog dela je učestala pojava (Anderson, Boden, 2008). Uzrok leži u činjenici da je autorstvo glavna valuta za napredovanje u karijeri, što može postati razlog da i poštene osobe u borbi za sticanjem ili obnavljanjem naučnog zvanja, podlegnu iskušenju da autorstvo steknu neopravdano (Horner, Minifie, 2011).

Nekoliko je oblika lažnog autorstva (Vučković-Dekić, 2012):  počasno autorstvo – pojava da se u listu autora uvrste rukovodioci ili naučni autoriteti koji su malo, ali uglavnom nimalo doprineli nastanku naučne publikacije;  poklonjeno autorstvo – pripisivanje autorstva osobi od koje se očekuje recipročna usluga iste ili neke druge vrste (princip ja tebi – ti meni);  oteto autorstvo – brisanje sa liste autora osobe koja je bitno doprinela radu;  fantomsko autorstvo – osoba koja ima pravo na autorstvo ne želi da ga koristi, ali predlaže drugu osobu kao koautora umesto njega;  odrečeno autorstvo – osoba koja ima pravo na autorstvo neće da prihvati dužnosti autora, a istovremeno ne dozvoljava ostalim koautorima da samostalno publikuju članak.  ghost author – farmaceutska kompanija angažuje renomiranog naučnika da napiše rad zasnovan na rezultatima koje su dobili istraživači kompanije. Preporuka je da se naučnici uzdrže i od poklanjanja i od primanja nezasluženog autorstva jer se ne može prihvatiti priznanje, a odricati odgovornost za ukupni sadržaj naučnog dela. Dve su preporuke koje se odnose na autorstvo: ''Autori naučnih publikacija su uvek zajednički odgovorni za njihov sadržaj. Tzv. ''počasno autorstvo'' je neprihvatljivo'' (Pre- poruka br. 11). U jednom istraživanju, autori su pripisivali autorstvo samo osobama koje ispunjavaju uslove za to (Hoen, et al, 1998 ), time pokazujući svoju visoku etičnost. Višestruko publikovanje. Označava objavljivanje istog naučnog rada ili istih podataka, dva ili više puta. Dele se na paralelne (dvojezične) i ponovljene (na istom jeziku). Prema International Committee of Medical Journal Editors (ICMJE), paralelne publikacije su dozvoljene ako su urednici oba časopisa potpuno obavešteni, interval između primarne i sekundarne publikacije iznosi bar dve nedelje, i ako se to naznači u sekundarnoj publikaciji. Originalno naučno delo je originalno samo kada prvi put postane dostupno naučnoj javnosti. U višestruko publikovanje spada i ''salama publikacije'' koja nastaje rasparčavanjem jednog naučnog dela u seriju minornih napisa. Posledica su težnje za prestižom u broju publikovanih naslova (engl. ''publish or perish'' – objavi ili nestani).

PREVARE Najekstremniji su oblik intelektualnog nepoštenja i kršenja kako metodoloških tako i moralnih normi u nauci. U ovu grupu spadaju: 1. Fabrikovanje (izmišljanje podataka ili rezultata) 341

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

2. Falsifikovanje (manipulacija materijalom, opremom, procesom istraživanja, ili izmena ili izbacivanje podataka ili rezultata) 3. Piratstvo – krađa podataka, celih tabela, delova teksta i drugih intelektualnih dobara. 4. Plagijarizam – nedopustivo prisvajanje tuđe intelektualne svojine (Vujaklija, 2011), korišćenje tuđeg rada bez odgovarajućeg priznanja ili pozajmica ma koje vrste i obima iz nekog izvora prelazeći preko njega ćutke (šamić, 1990). 5. Mozaički plagijat – kada se uzimaju segmenti iz više tuđih dela (i parafraziraju) i formiraju u jednu novu celinu, ali bez navođenja izvornih autora.

U nauci je plagiranje opravdano jedino u slučaju kada naučnik uspe da, umesto prošlih, "plagira" (auticipira) buduća otkrića i saznanja. Trijada FFP (fabrikovanje, falsifikovanje, plagijatorstvo) se smatra smrtnim grehom.

UZROCI INTELEKTUALNOG NEPOŠTENJA Uzroci intelektualnog nepoštenja u nauci su sledeći: - lični motiv – prvenstvo otkrića, što može navesti autora na prerano objavljivanje još neproverenih rezultata a samim tim i povrede načela dobre kliničke prakse; - "publish or perish" sindrom (publikuj ili nestani) – posledica "pritiska" na istraživače ka objavljivanju što većeg broja radova (zadržavanje radnog mesta, naučnog zvanja); - odbojnost prema negativnim rezultatima; - nekritičnost, neznanje i nekompetentnost; - lična korist (karijera,bolja pozicija, novac).

POZNATE AFERE Schőn story, jedna je od najvećih afera u fizici materijala, koja je pobudila veliko interesovanje među naučnicima. Jan Hendrik Schőn sa saradnicima je publikovao preko 90 članaka u renomiranim časopisima za samo dve ipo godine. Zbog "spektakularnog" otkrića hladne fuzije, Schőn je smatran najozbiljnijim kandidatom za Nobelovu nagradu za fiziku. Kako ni jedna laboratorija u svetu nije mogla da ponovi njegove rezultate, formirana je petočlana komisija koja je analizirala 24 rada Schőn-a i saradnika i utvrdila da se radi o manipulaciji podacima u 16 od njih. Komisija je manipulacije podacima razvrstala u tri kategorije:  Dodavanje i zamena rezultata.  Nerealna preciznost (preciznost iznad očekivane u realnom eksperimentu).  Rezultati u suprotnosti sa postojećom fizikom. Ishod ove afere: Schőn je otpušten i oduzeto mu je naučno zvanje.

342

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Mnogo je drugih primera prevare i podvale, najtežih ogrešenja naučnika o osnovne etičke principe nauke, široko publikovanih i diskutovanih slučajeva koji su naneli velike štete nauci. Primer ispravnog reagovanja naučnika koji je bez svoje krivice upleten u pokušaj naučne prevare, je afera Frances Collins-a, šefa Nacionalnog centra za izučavanje humanog genoma. On je sa svojim studentom, podneo rukopis rada o leukemiji jednom časopisu. Recenzent je osporio nalaze i sugerisao da je reč o prevari. Dr Kolins je lično proverio protokol i histološke preparate i utvrdio falsifikate i u ovom i u drugim, ranije publikovanim radovima u kojima je isti student bio koautor. Student je priznao prevaru a dr Kolins povukao ovaj rukopis i još šest ranijih publikacija. Poslao je više od stotinu pisama naučnicima iz iste oblasti u kojima je objasnio slučaj i preduzete mere, što mu je donelo priznanje kolega i naučne javnosti (Ryan, 1999).

OGREŠENJA NAUČNE JAVNOSTI PREMA NAUČNICIMA Ne ogrešuju se samo naučnici o nauku, već i naučna javnost o pojedinim naučnicima (Vučković-Dekić, 2006). Takav je i slučaj Lawrence Craven-a, lekara iz SAD, koji je 1950-te zapazio da su deca koja dobijaju aspirin posle tonzilektomije sklona produženim krvavljenjima. Sa pretpostavkom da aspirin sprečava koagulaciju krvi, on je svojim bolesnicima koji su preležali infarkt miokarda, davao aspirin, čime je rizik od ponovnog infarkta sveden, praktično na nulu. Rukopis koji je podnosio renomiranim medicinskim časopisima je redovno odbijan, te je objavljen u lokalnom časopisu. 1971. godine Sir John Wane, dobija Nobelovu nagradu za otkriće da aspirin blokira dejstvo faktora koagulacije. Naučna zajednica se setila tada već davno umrlog dr Krejvena (Fanu, 1999).

KAZNENE MERE Princip Publish or perish je etički problem koji podleže Zakonu o komorama zdravstvenih radnika (20). Ovaj Zakon predviđa disciplinsku odgovornost članova komore, regulisanu članovima 39. i 40. po kojima član komore disciplinski odgovara pred Sudom časti ako činjenjem ili nečinjenjem izvrši povredu profesionalne dužnosti ili ugleda člana komore; ili povredi etički kodeks. Takođe podleže i članu 43. istog Zakona koji predviđa disciplinske mere u vidu: 1) javne opomene, 2) novčane kazne ili 3) oduzimanja licence. Falsifikovanje je laž a plagijatorstvo krađa i podležu zakonskim sankcijama. Zakonsku regulativu za ove vrste intelektualnog nepoštenja čine Zakon o autorskim i srodnim pravima i Krivični zakon RS, sa svojim članovima 198. (Povreda moralnih prava autora. Sankcije: novčana kazna ili kazna zatvorom od 6 meseca do 3 godine.) i 199. (Neovlašćeno iskorišćavanje autorskog dela. Sankcije: novčana kazna ili kazna zatvorom od 3 meseca do 5 godina.). Zakon o naučnoistraživačkoj delatnosti RS, daje instrukcije da naučnoistraživački rad treba da vodi otkrivanju novih znanja. Za kršenje ovog zakona predviđena sankcija je oduzimanje naučnog zvanja, isključenje iz naučne ustanove... .

343

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Krivična odgovornost za krivično delo prevare (čl. 208. KZ) ukoliko se dokaže da je lice putem plagijata ostvarilo protivpravnu imovinsku korist (npr. napredovanje na poslu, povećanje plate sticanjem višeg akademskog zvanja i sl.), predviđa novčanu kaznu ili kaznu zatvora do 3 godine Najdugotrajnije i sve masovnije su građansko-pravne sankcije (privatna tužba).

ZAKLJUČAK U zaključku navodimo citat Đošua Ledenberga (Joshua Lederberg, 1993): "Iznad svega, čin publikovanja je izjava pod zakletvom, svedočenje". Na savesti svakog istraživača je da li će da pripremi i objavi naučno delo u skladu sa etičkim, moralnim i zakonskim principima. Najbolji moto svakog napisanog i objavljenog rada je istina, samo istina i ništa drugo osim istine.

LITERATURA Anderson, PA., Boden SD., (2008). Ethical considerations of authorship. SAS Journal 2: 155-58. Fanu Le. (1999). Life-saving medicine can be hard to swallow at first. The Sunday Telegraph (London) November 14. Garfield, E. (1987). What do we know about fraud and other forms of intellectual dishonesty in science? Part I: The spectrum of deviant behavior in science. Current comments. 14: 3-7. Hoen, WP., Walvoort, HC., Overbeke, JPM. (1998). What are factors determining authorship and the order of the authors’ names? A study among authors of the Netherlands’ Tijdschrift voor Geneeskunde (Dutch Journal of Medicine). J Am Med Assoc. 280: 217-18. Horner, J., Minifie, F., (2011). Research ethics III: Publication practices and authorship, conflict of interest, and research misconduct. J Speech Lang Hear Res. 54: S346-62. http://www.dfg.de/download/pdf/dfg_im_profil/reden_stellungnahmen/download/self_regu lation_98.pdf International Committee of Medical Journals Editors. Uniform Requirements for Manuscript Submitted to Biomedical Journals: Writing and Editing for Biomedical Publication. (Updated October 2008). Available: http://www.icmje.org/ Krivični zakonik. "Sl. glasnik RS", br.82/2005, 88/2005-ispr., 107/2005 – ispr., 72/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014. Lederberg, J. (1993). "Communication as the Root of Scientific Progress." The Scientist. p. 10-4. Lock, S. (1988). Scientific misconduct. British medical journal. 297: 1531-35. Popović, Z. (2004). Kako napisati i objaviti naučno delo. Beograd: Akademska misao: Institut za fiziku Ryan, KJ. (1999). Research misconduct in clinical research – the American experience and response. Acta Oncol. 38: 93-97. Savić, J. (1996). Kako napisati i objaviti naučno delo u biomedicini. Beograd: Kultura, Schőn, JH., Meng, H., Bao, Z. (2001). Nature. 413: 713. Schőn, JH., Meng, H., Bao, Z. (2001). Science. 294: 2138. Schőn, JH., Berg, S, Kloc, Ch., Batlogg, B. (2000). Science. 287: 1022. Stewart, WW., Feder, N. (1987). The integrity of the scientific literature. Nature. 325: 207-14. Šamic, M. (1990). Kako nastaje naucno djelo. Uvođenje u metodologiju i tehniku naucnoistraživackog rada – opšti pristup. 8. izd. Sarajevo: Svjetlost. p. 170.

344

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Vujaklija, M. (2011). Leksikon stranih reči i izraza – novi Vujaklija, "Štampar Makarije", Beograd i "Nova knjiga", Podgorica. Vučković-Dekić, Lj., Milenković, P., Šobić, V. (2002). Etika naučnoistraživačkog rada u biomedicini. Srpsko lekarsko društvo: Akademija medicinskih nauka: Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu. Vučković-Dekić, Lj. (2006). Prevare i podvale u biomedicinskim publikacijama. Srp arh cel lek. 134 (Suppl 1): 50-56. Vučković-Dekić, Lj. (2012). Autorstvo/koautorstvo/lažno autorstvo. Biomedicinska istraživanja. 3(1): 68-72. Zakon o komorama zdravstvenih radnika. "Sl. glasnik RS", br. 107/2005 i 99/2010. Zakon o autorskim i srodnim pravima. Sl. glasnik RS", br. 104/2009, 99/2011, 119/2012 i 29/2016 – odluka US. Zakon o naučnoistraživačkoj delatnosti RS. "Sl. glasnik RS", br. 110/2005, 50/2006 – ispr., 18/2010 i 112/2015).

MOTTO OF EACH WRITTEN AND PUBLISHED PAPER: TRUTH, TRUTH AND NOTHING BUT THE TRUTH

Sladjana Andjelic College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica, Serbia

Abstract: Mass occurrence of publically revealed cases on breaking standard norms and standards in science is of a newer date. Heaviness of ethical, moral and legal transgression is rising from a non-deliberate mistake, over a grey zone (zone of dishonesty) up to the heaviest form, i.e. a deliberate mistake. The occurrence of even one such case is enough to provoke moral revulsion and condemnation, above all of the scientific public. Legal and ethical sanctions due to intellectual dishonesty are defined: Judiciary Law of the Republic of Serbia, Law on the author’s rights or intellectual property and the Law on Medical Chambers. The aim of this article is to draw attention and once again to remind authors involved in scientific research and investigation that the basic motto of each written and published paper is: truth, truth and only truth. Key words: intellectual dishonesty, scientific research, written article motto.

345

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 613.31 10. međunarodna konferencija Kratko saop štenje / 346-351 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 20.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 15.01.2018.

ANALIZA UNOSA TEČNOSTI I NAPITAKA U POPULACIJI STUDENATA

Nataša Čamprag Sabo1, Karolina Berenji2, Nataša Sekulić1 1Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica, 2Zavod za javno zdravlje Subotica, Srbija

Rezime: Dnevni unos i vrsta tečnosti koju konzumiramo variraju i zavise od navika, kulturnih običaja, načina ishrane, spoljašnje temperature. Istraživanje je sprovedeno sa ciljem da se utvrdi ukupan unos i vrsta tečnosti u populaciji studenata i povezanost sa uhranjenošću. U ispitivanju je učestvovalo 128 studenata koji su popunili namenski formiran upitnik. Statistička analiza je rađena IBM SPSS Statistics 19, a korelacije između odabranih promenljivih utvrđene su Spirmanovim koeficijentom korelacije ranga. Rezultati pokazuju da je ukupan unos tečnosti kod oba pola nedovoljan, da muškarci mnogo više i češće koriste vodu za piće, kako flaširanu tako i vodu sa česme, zatim gazirana pića, surutku i pivo. Žene mnogo više i češće konzumiraju biljni čaj sa šećerom, voćne sokove, kafu sa šećerom, jogurt, voćni jogurt i vino. Kod muškaraca je utvrđena povezanost većeg BMI i unosa energetskih pića i napitaka na bazi ledenog čaja, dok je kod žena koje češće konzumiraju multivitaminske napitke i 100%-ne voćne sokove utvrđen niži BMI. Ključne reči: unos tečnosti, voda, napici.

UVOD Kako je voda najzastupljenije jedinjenje u čovekovom organizmu, redovan unos tečnosti, pre svega vode za piće, je od velike važnosti za normalno funkcionisanje organizma. Voda mora da bude, pre svega, higijenski ispravna i mora da se unosi u dovoljnim količinama kako bi se obezbedilo normalno funkcionisanje svih organskih sistema. Osim što transportuje rastvorljive hranljive i druge materije, voda predstavlja sredinu za odvijanje mnogih biohemijskih procesa u telu. Preporučeni dnevni unos tečnosti može da se postigne unosom izvorske, mineralne, stone vode, biljnih čajeva, raznih supa i čorba, izotoničnih napitaka, sokova te niskokaloričnih negaziranih bezalkoholnih pića. Ne treba da se zanemari ni činjenica da dnevnom unosu vode doprinose i namirnice sa visokim udelom vode, poput voća i povrća. Osim putem znoja, urina i fecesa, u ljudskom organizmu voda se neprekidno gubi i izdisanjem vazduha zasićenog vodenom parom. Ukupna količina tečnosti u svim delovima ljudskog tela čini ukupnu vodu u organizmu i izražava se kao procenat telesne mase u kilogramima. Standardna vrednost za

346

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' odraslog muškarca od 70 kg iznosi 60%, što je ekvivalentno 42 L tečnosti (McCane, Huether, 1998). Ukupna količina tečnosti u organizmu može blago da varira u toku dana (± 0,2%) (Adolph, 1943), ali je ravnoteža vode u organizmu relativno stabilna, regulisana fiziološkim kontrolnim sistemom smeštenim u hipotalamusu (Weitzman, Kleeman, 1979). Procenat vode varira u različitim tkivima. Najviše je ima u plućima (90%), moždanom (76-80%) i krvnom tkivu (82-85%), te mišićima (čini 75-78% mišićne mase), a najmanje u koštanom (oko 25%), masnom tkivu (10-15%) i zubima (oko 2%) (Mujović, 1996). Sa starenjem se smanjuje količina vode u organizmu što je je rezultat povećanja masnog tkiva i smanjenja mišićne mase, kao i smanjenja sposobnosti regulisanja fiziološke ravnoteže biomolekula u organizmu i vode (Golubović, 2012). U periodu ranog detinjstva, voda čini oko 70% organizma, dok sa starenjem njena količina opada te iznad 60-te godine života čini oko 57% muškog odnosno 50% mase ženskog tela (Duck, 1990). Na količinu vode u organizmu pored starosti utiče i telesni sastav. Osobe sa više masnog tkiva i manje mišićne mase, imaju manju količinu vode u organizmu, zbog hidrofobnosti molekula masti. Američki Nacionalni Centar za zdravstvenu statistiku (National Center for Health Statistics, 1996) je utvrdio da je adekvatan dnevni unos vode 3,7 L za muškarce i 2,7 L za žene. Ipak, dnevni unos vode varira i posledica je načina ishrane, spoljašnje temperature, fizičke aktivnosti itd. Smanjenje količine tečnosti u organizmu za svega nekoliko procenata može da dovede do smanjene hidriranosti i pojave neprijatnih simptoma kao što su glavobolja, razdražljivost i smanjena koncentracija, a kod starijih osoba i do ozbiljnijih poremećaja u radu cirkulatornog sistema. Ovi simptomi dehidriranosti se često nesvesno zanemaruju i povezuju sa nedostatkom sna ili pak osećajem gladi, a mogu da dovedu do hronične dehidratacije. Navika upotrebe zaslađenih napitaka je novija u evoluciji ljudskog roda. Čovek nije oduvek bio konzument velike količine šećera, kao što je danas. Potrošnja šećera u Evropi je bila niska sve do XVIII veka, kada je počela interkontinentalna trgovina sa dalekim zemljama koje su proizvodile šećer. Kasnije je došlo i do unapređenja njegove tehnološke obrade te se šećer danas nalazi u gotovo svim prehrambenim proizvodima. U velikim količinama se nalazi u slatkišima, konzerviranoj hrani, prerađevinama od mesa, mlečnim i pekarskim proizvodima, kečapu, majonezu, gotovim supama, a prvenstveno u negaziranim i gaziranim bezalkoholnim pićima (Bursać, 2014). Savremeni trendovi doprineli su tome da se sve više ljudi suočava sa problemom prekomerne uhranjenosti kao odraza neadekvatnog odnosa između unosa hrane (nepravilne ishrane) i potrošnje energije (nedovoljne fizičke aktivnosti). Svakodnevno konzumiranje zaslađenih osvežavajućih bezalkoholnih gaziranih i negaziranih napitaka varira, najmanje je zastupljeno kod adolescenata u Finskoj (2-9%), a najviše u Bugarskoj (48-51%) (Currie et al, 2008). Američka organizacija za srce (The American Heart Association, AHA) preporučuje maksimalni dnevni unos od šest kašičica šećera za žene, odnosno devet kašičica za muškarce, nakon što je utvrđeno da je prosek potrošnje šećera u SAD-u u periodu 2001.-2004. godine iznosio 22,2 kašišice šećera (Johnson et al. 2017). Svetska zdravstvena organizacija preporučuje da dodati šećeri u hrani i napicima ne bi smeli da čine

347

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' više od 10% dnevnog kalorijskog unosa (Fernandes, 2008). Zašećereni napici imaju malu nutritivnu vrednost, a povećavaju telesnu masu i rizik od dijabetesa i karijesa zuba. Osim toga, zaslađena, alkoholna, gazirana pića te pića bogata kofeinom pojačavaju proces dehidracije, odnosno ta pića stimulišu izlučivanje vode iz organizma.

METODE Istraživanje je sprovedeno od juna 2016. do novembra 2017. godine, kao studija preseka. U istraživanju je učestvovalo 128 studenata Visoke škole za obrazovanje vaspitača i trenera iz Subotice starosti od 19 do 40 godina, koji nisu bili informisani o cilju studije. Anketni upitnik je namenski formulisan za ovo istraživanje. Podaci o telesnoj visini i telesnoj masi su dobijeni anamnestički. Procena uhranjenosti izvršena je na osnovu izračunavanja indeksa telesne mase (BMI – Body Mass Index). Za statističku analizu korišćen je softverski paket IBM SPSS Statistics 19. Korelacije između odabranih promenljivih utvrđene su Spirmanovim koeficijentom korelacije ranga. Primenjena je ova neparametrijska mera statističke međuzavisnosti između dve promenljive zato što serije podataka nisu normalno raspoređene. U radu se sa p označava statistička značajnost koeficijenta korelacije. Ukoliko je p ≤ 0,05 koeficijent korelacije je značajan i može se tumačiti. Ukoliko je vrednost p ≥ 0,05 utvrđeno je da koeficijent korelacije nije značajan i bez obzira na njegovu vrednost se ne tumači (Dawson et al, 2004).

REZULTATI Od 128 ispitanika bilo je 32, odnosno 25% muškaraca (65,6% dobi od 19-23 godine, 9,3% dobi od 24-30 godina i 25,1% dobi od 31-40 godina) i 96, odnosno 75% osoba ženskog pola (71,8% dobi od 19-23 godine, 13,5% dobi od 24-30 godina, 10,4% dobi od 31-40 godina i 4,3% dobi iznad 41 godine). Prosečan BMI kod ispitivane populacije žena iznosi 22,1 dok kod muškaraca iznosi 24,5. Treba napomenuti da je 50% muškaraca sa smera strukovni trener u sportu Visoke škole. U proseku, svi ispitanici unose dnevno do 1,5 L tečnosti. Među osobama ženskog pola 46,9% unosi dnevno 2 L ili više tečnosti, dok među osobama muškog pola 34,4% unosi oko 2 L, a 28% unosi 2,5 L ili više tečnosti na dan. Muškarci mnogo više i češće koriste vodu za piće, kako flaširanu tako i vodu sa česme, zatim gazirana pića, surutku i pivo. Žene mnogo više i češće konzumiraju biljni čaj sa šećerom, voćne sokove, kafu sa šećerom, jogurt, voćni jogurt i vino. Kod ispitanika među muškom populacijom studenata, utvrđeno je da je povećan BMI u direktnoj (r=0,409) i značajnoj korelaciji (p ≤ 0,05) sa učestalom konzumacijom napitaka na bazi ledenog čaja. Slična situacija je i sa unosom energetskih pića. Naime, povećan BMI je i ovde u direktnoj (r=0,387) i značajnoj korelaciji (p ≤ 0,05) sa čestom upotrebom ovih pića. Značajne korelacije su date u tabeli 1.

348

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Tabela 1. Značajni Spirmanovi koeficijenti među muškom populacijom studenata. Vrsta tečnosti Ledeni čaj (Ice tea) Energetska pića Nedeljni Količinski Nedeljni Količinski Unos unos unos unos unos BMI 0,409* 0,102 0,326 0,387* Broj ispitanika 32 32 32 32 * korelacija ima 0,05 nivo značajnosti (95%)

U tabeli 2 su date značajne Spirmanove korelacije među ispitivanim studentkinjama. Kod njih je utvrđeno da postoji značajna povezanost (p≤0,05) između BMI sa unosom 100%-nih voćnih sokova (r=0,232), odnosno sa konzumacijom multivitaminskih napitaka. S obzirom da je u oba slučaja negativan predznak koeficijenta, jasno je da konzumentkinje oba napitka imaju niže BMI.

Tabela 2. Značajni Spirmanovi koeficijenti među ženskom populacijom studenata. Vrsta tečnosti 100% voćni sok CD vita Nedeljni Količinski Nedeljni Količinski Unos unos unos unos unos BMI -0,134 -0,232* -0,254* -0,238* Broj ispitanika 96 96 96 96 * korelacija ima 0,05 nivo značajnosti (95%)

U sličnim ispitivanjima u dečjem uzrastu je utvrđeno da zaslađene osvežavajuće napitke, statistički značajno (p<0,05), više konzumiraju gojazni ispitanici u odnosu na pothranjene ispitanike kao i ispitanike sa normalnom telesnom težinom (Đermanović, 2016). L'Aleman-Žande je utvrdio da gojazni tinejdžeri konzumiraju više fruktoze iz slatkiša i zaslađenih napitaka od normalno uhranjenih tinejdžera (L'Allemand-Jander, 2010). Malik i saradnici zaključuju da postoji dovoljno dokaza o povezanosti unosa zaslađenih napitaka i prekomerne telesne težine što opravdava usmeravanje preventivnih programa na redukciju unosa dodatih šećera u vidu zaslađenih napitaka (Malik et al, 2006). Jang u svom istraživanju pokazuje da se sa unosom od više od 7 čaša zaslađenih napitaka nedeljno značajno povećava rizik za razvoj kardiovaskularnih bolesti (Yang et al, 2014).

ZAKLJUČAK Redovan dnevni unos vode za piće u odgovarajućim količinama, podjednako je važan kao i zdrava ishrana u cilju očuvanja dobrog zdravlja, u ranoj prevenciji razvoja bolesti, kao i sekundarnoj prevenciji već postojećih bolesti. Rezultati istraživanja pokazuju da nedovoljan dnevni unos tečnosti u populaciji studenata obavezuje na uvođenje preventivnih edukativnih programa o preporučenoj količini i vrsti napitaka koje se konzumiraju, kako bi se unos tečnosti u ovoj populaciji povećao a izbor tečnosti bio takav da promoviše dobro zdravlje i prevenira pojavu masovnih hroničnih nezaraznih bolesti.

349

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA Adolph, E.F. (1943). Physiological regulations. Lancaster, PA. The Jacques Cattell Press American Heart Association. (2014). Frequently Asked Questions About Sugar from http://www.heart.org/HEARTORG/GettingHealthy/NutritionCenter/HealthyDietGoals/Frequently- Asked- Questions-About-Sugar_UCM_306725_Article.jsp Brownell, K.D., Farley, T., Willett, W.C. et al. (2009). The public health and economic benefits of taxing sugar-sweetened beverages. N Engl. J. Med. 361, 1599-1605. Bursać, B. (2014). Metabolički sindrom izazvan ishranom bogatom fruktozom: uloga signalnih puteva regulisanih glukokortikoidnim hormonima u viscelarnom masnom tkivu i hipotalamusu pacova, doktorska disertacija, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu Currie, C., Gabhainn, S.N., Godeau, E., Roberts, C., Smith, R., Currie, D., et al. (2008). Inequalities in young people’s health. Health behaviour in school-aged children-international report from the 2005/2006 survey. Copenhagen (Denmark), WHO Regional office for Europe. Dawson, B., Trapp, R.G. (2004). Basic and Clinical Biostatistics. 4th Ed. New York: Lange Medical Books/McGraw-Hill Duck, A.F. (1990). Physical Properties of Tissue, Academic Press, London Đermanović, M. (2016). Komparativna analiza metoda za procenu unosa minerala i makronutrijenata u kolektivnoj ishrani predškolske dece, doktorska disertacija, Farmaceutski fakultet, Univerziteta u Beogradu Fernandes, M. M. (2008). The effect of soft drink availability in elementary scholls on consupmtion; J. Am. Diet. Assoc, 108 (9), 1445-1452. Golubović, Z. (2014). Istraživanje interakcije dejonizovane vode sa hidrofilnim i hidrofobnim materijalima, biomolekulima i hidrogenizovanim ugljeničnim nanomaterijalima, doktorska disteracija, Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu Johnson, R. K., Appel, L. J., Brands, M., Howard, B. V., Lefevre, M., Lustig, R. H., Sacks, F., Steffen, L. M., Wylie-Rosett. J. (2009). American Heart Association Nutrition Committee of the Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism and the Council on Epidemiology and Prevention. Dietary sugars intake and cardiovascular health: a scientific statement from the American Heart Association. Circulation, 120 (11), 1011-1020. L'Allemand-Jander, D. (2010). Clinical diagnosis of metabolic and cardiovascular risks in overweight children: early development of chronic diseases in the obese child. Int J Obes. 34, Supl 2, 32-36. Malik, V. S., Schulze, M. B., Hu, F. B. (2006). Intake of sugar-sweetened beverages and weight gain: a systematic review. Am J Clin Nutrition, 84, 274–288. McCane, K. L., Huether. S. E. (1998). Pathophysiology – The Biologic Basis for Desease in Adults and Children. Third Edition, Mosby – Year Book, Inc. Mujovic, M. (1996). Značaj voda u održavanju homeostatske harmonije organizma. Narodna knjiga, 117-145. National Center for Health Statistics (1996). The third National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES III, 1988-94) reference manuals and reports. Hyattsville, MD: US Department of Health and Human Services Centers for Disease Control and Prevention National Center for Health Statistics Yang, Q., Zhang, Z., Gregg, E. W., Flanders, D., Merritt, R., Hu, F. (2014). Added Sugar Intake and Cardiovascular Diseases Mortality Among US Adults. JAMA Intern Med.174(4), 516-524. Weitzman, R. E., Kleeman, C. R. (1979). The clinical physiology of water metabolism-Part I: The physiologic regulation of arginine vasopressin secretion and thirst (Medical Progress), West J Med. 131, 373-340.

350

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

FLUIDS INTAKE AND BEVERAGE CONSUMPTION AMONG COLLEGE STUDENTS

Natasa Camprag Sabo1, Karolina Berenji2, Natasa Sekulic1 1 College of Vocational School, Subotica, Vocational Training for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica, 2Institute of Rublic Health Subotica, Serbia

Abstract: The daily fluid intake and beverage consumption varies and depends on habits, culture, diet, external temperature. The aim of the research was determining the total intake and type of fluid in the student population and connection with body mass index. A total of 128 students took part in the purpose-built questionnaire. Statistical analysis was performed by IBM SPSS Statistics 19, the correlations between the selected variables were determined by Spearman's correlation coefficient of rank. The results show that the total intake of fluids in both sexes is inadequate, that men are more likely to use drinking water, both bottled and tap water, then carbonated drinks, whey, beer. Women more often consume herbal tea with sugar, fruit juices, coffee with sugar, yogurt, fruit yogurt and wine. In men, the relationship between higher BMI and energy drinks and ice tea beverages was determined, while lower BMI was found in women who consumed more often multivitamin drinks and 100% fruit juices. Key words: fluid intake, water, beverages.

351

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 615.8 633.81 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 352 -358 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 17.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 15.01.2018.

LEKOVITO I ZAČINSKO BILJE

Nenad Stavretović, Jovana Petrović, Milica Mihailović Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Beograd, Srbija

Rezime: Upotreba bilja u lečenju i ishrani vodi poreklo iz daleke prošlosti. Lekovito bilje se sve više gaji, a jedan od glavnih razloga je sadržaj lekovitih i drugih materija. Biljke su temelj svake zdrave ishrane, a začinsko bilje popravlja i obogaćuje ukus hrane, time blagotvorno deluje na ljudski organizam. Lekovito i začinsko bilje se najčešće gaji na njivskim usevima, baštama i okućnicama, takođe se može gajiti i u gradskim sredinama na terasama, ravnim krovovima, staklenicima, kuhinjama, baštama ugostiteljskih objekata. Može se gajiti u bašti ali i u saksijama, žardinjerama i drugim dekorativnim posudama. Usmerenim gajenjem lekovitog i začinskog bilja smanjila bi se nekontrolisana eksploatacija samoniklog bilja i time sprečilo njegovo izumiranje. Pored lekovitosti, one imaju dekorativnu funkciju, prijatan miris, kao cvetne biljke mogu služiti za ulepšavanje sredine i time doprineti da urbani ambijent bude prijatnije mesto za opuštanje i odmor. Ključne reči: lekovito bilje, začinsko bilje, hortikultura, ishrana, medicina.

UVOD Većim delom svoje istorije ljudi su živeli u skladu sa prirodom, svoje egzistencijalne potrebe zadovoljavaju nalazeći ih u svom okruženju tj. prirodi (Velašević, 2004). Prema Anastasijeviću (2011), biljke poseduju svopstvenu, autentičnu, izvornu lepotu, njihovo korišćenje je jedan od efikasih načina uvođenja prirodne lepote u gradsko područje iz kojih su ranije bile isključene. Gajenjem i unošenjem lekovitog i začinskog bilja u delove urbane sredine, tipa otvorenog, poluotvorenog i zatvorenog prostora, značajno se oplemenjuje prostor i poboljšavaju mikroklimatski uslovi. Panjković i saradnici (2000), ukazuju da su geografski položaj, geomorfološke, geološke i pedološke raznolikosti, kao i uticaji različitih podneblja uslovili bogatstvo ekosistemskog diverziteta u Srbiji, što područje Srbije, čini jednim od najvažnijih centara biodiverziteta, među 158 centara biodiverziteta u svetu. Zahvaljujući geografskom položaju Srbije i bogatstvu ekosistemskog diverziteta, značajno je zastupljeno gajenje i sakupljanje lekovitih i začinskih biljaka. Amidžić i saradnici (1999), u svom istraživanju posvećenom lekovitom bilju navode da je ukupan broj lekovitih i aromatičnih biljnih vrsta u našoj flori oko 700, od kojih je 420 zvanično registrovano, a u prometu se nalazi oko 280. Biljke predstavljaju osnovu svake zdrave

352

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' ishrane, a širenjem svesti o zdravoj hrani naglo raste interesovanje za začinskim i lekovitim biljem. Veliko bogastvo naše zemlje omogućava eksploataciju samoniklih lekovitih biljaka, ali istovremeno nameće i potrebu njihove zaštite od nekontrolisanog i neracionalnog iskorišćavanja (Igić i sar., 2010). Lekovito i aromatično bilje pored lekovitosti i dekorativnosti, ima i nutritivni, socio-kulturni i ekonomski značaj. '’Znanje i iskustvo lečenja biljem koje je sticano vekovima, održalo se do današnjih dana kao narodna, tj. tradicionalna alternativna medicina i predstavlja kulturno bogatstvo jednog naroda'’ (Turudija Živanović, 2015: 1). Bilje se primenjuje u prevenciji i lečenju, i ima široku primenu zbog velikog sadržaja hranljivih i lekovitih sastojaka. 'Začini sadrže nutritivno vredne komponente, tj. mineralne materije i vitamine. Minerali su elementi, koji čine oko 5%-tni deo hrane, a imaju bazičnu funkciju u čovekovom metabolizmu, a vitamin su esencijalni katalizatori u metabolizmu čoveka' (Savić i sar. 2008: 121). Danas je veoma aktuelan trend povratka prirodnim resursima u ishrani i lečenju, koji se u razvijenim zemljama javio u drugoj polovini prošlog veka, a koji prati i Srbija (Turudija Živanović, 2015). Biljke su temelj svake zdrave ishrane i zdravog života. Lekovito i začinsko bilje blagotvorno deluje na ljudski organizam, a njihova dekorativnost i aromatičnost podstiče opuštanje i odmor.

UPOTREBA I ZNAČAJ LEKOVITOG I ZAČINSKOG BILJA Upotreba lekovitog bilja u Srbiji vodi poreklo iz daleke prošlosti., i predstavlja deo kulture srpskog naroda. U XV i XVI veku nastao je Hilandarski medicinski kodeks broj 517 u kome je opisano 100 lekovitih biljnih vrsta i droga. U tom periodu počinju da se prevode najpoznatija medicinska dela o lekovitom bilju i njihovoj upotrebi (Turudija Živanović, 2015). Znanje i iskustvo o lekovitosti i značaju biljaka se kroz vreme prenosilo i unapređivalo. Doktor Jovan Tucakov, osnivač predmeta farmakognozija i instituta za farmakognoziju na farmaceutskom fakultetu u Beogradu, kao i Instituta za proučavanje lekovitog bilja "Dr Josif Pančić", značajno je doprineo očuvanju narodne medicine i unapređenju znanja o lečenju biljem, kao i široj upotrebi lekovitog bilja u zaštiti zdravlja stanovništva (Turudija Živanović, 2015). Lekovito i začinsko bilje ima upotrebu u prehrambenoj, farmaceutskoj i kozmetičkoj industriji. "Različite demografske studije koje su rađene od strane Svetske zdravstvene organizacije ukazuju da 75-90% ruralne populacije u svetu koristi lekovito bilje za lečenje i zdravstvenu zaštitu" (Turudija Živanović, 2015: 13). Kao začini se koriste aromatični delovi začinskih biljaka i to: koren, kora, list, cvet, tučak, plod, seme, mogu biti u prirodnom obliku, osušeni, usitnjeni, u prahu i tečnom obliku (ekstrahovani aromatični sastojci) (Savić i sar., 2008). Pored svojih lekovitih svojstva, lekovito i začinsko bilje ima i estetsku funkciju. Bilje ima prijatan miris, dekorativnih je cvetova, fine strukture i teksture listova, time je njihova upotreba u pejzažnoj ahitekturi sve veća. Svoju primenu ove vrste nalaze kao alat za ulepšavanje otvorenog i zatvorenog prostora. Kao elemenat zatvorenih i poluzatvorenih prostora mogu se gajiti u različitim posudama u kuhinjama, kao sobne biljke, u žardinjerama i posudama na balkonima, terasama, verandama, staklenicima i tremovima. Sve više postaju deo i uređenja atrijumskih prostora. Kao deo otvorenog prostora ulaze u sastav alpinuma, krovnih vrtova, 353

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' privatnih bašti, gradskih žardinjera na javnim zelenim površinama i sl. Na taj način lekovite i začinske biljne vrste doprinose da urbani ambijent bude prijatnije mesto za opuštanje i odmor.

GAJENJE LEKOVITOG I ZAČINSKOG BILJA Gajenje lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja vodi poreklo iz oblasti Mediterana i ima dugu tradiciju u Evropi, gde se danas gaji između 130-150 vrsta, a 150-170 se sakuplja (Laird and Pierce, 2002). Turudija Živanović (2015), navodi da ponuda lekovitog i aromatičnog bilja na tržištu Srbije potiče iz više izvora: gajeno bilje (kultivisano, plantažno), sakupljeno iz prirode (samoniklo), i bilje iz uvoza. Lekovite i začinske biljke najčešće se gaje na njivskim usevima, baštama i okućnicama (vrtovima), ali se takođe mogu gajiti i u gradskim sredinama. Njihovo gajenje u gradskim sredinam ima višestruk značaj. Gajenjem smanjujemo pritisak i nekotrolisanu eksploataciju samoniklih biljaka. Neke od najčešće gajenih vrsta u Evropi su: kim (Carum carvi L.), korijandar (Coriandrum sativum L.), morač (Foeniculum vulgare Mill.), gujina trava (Silibum marianum 26 L), anis (Pimpinella anisum L.), pelen (Artemisia absinthium L.), kamilica (Matricaria recutita L.), kantarion (Hypericum perforatum L.), nana (Mentha piperita L.), matičnjak (Melissa officinalis L.) i lavanda (Lavandula angustifolia Mill.) (Laird and Pierce, 2002). Gajenje lekovitog i aromaticnog bilja u alpinumima – Posebni vid formiranja cvetne kompozicije je alpinum. Alpinum čine cvetne grupacije koje se kombinuju sa lepo oblikovanim stenama između kojih biljke nalaze mesto za rast (Cvejić i sar., 1984). Veoma su zastupljeni u privatnim i javnim zelenim površinama, u botaničkim baštama i arboretumima (Manjasek i Stavretović, 2006). Broj lekovitog i začinskog bilja koje se može zasaditi i gajiti u alpinumu je velik, a određene vrste treba saditi u zavisnosti od vrste zemljišta i njihovim zahtevima prema uslovima sredine. U alpinumima se mogu gajiti samonikle lekovite biljne vrste kao i namenski sađene biljne vrste. Broj vrsta zavisi od veličine alpinuma, na maloj površini ne treba koristiti mnogo vrsta, i obrnuto, treba težiti formiranju jednostavnih, što prirodnijih formi. Biljke se sade kao što rastu u prirodi, i to u grupama 3 do 5 biljaka jedne vrste i sorte, a zatim se grupe kombinuju (Manjasek i Stavretović, 2006). Potrebno je uskladiti vrste i boje biljaka sa njihovim dobom cvetanja. Bilje koje se mogu gajiti u baštama, okućnicama, alpinetumima, cvetnjacima, a pripada grupi lekovitog i začinskog bilja su: Lavandula officinalis Chaix ex Vill. (lavanda), Rosmarinus officinalis Linnaeus (ruzmarin), Calendula officinalis L. (neven), Tropaeolum majus L. (dragoljub), Salvia officinalis L. (žalfija), Achillea millefolium L. (hajdučka trava), Matricaria chamomilla L. (kamililca), Thymus serpyllum L. (majčina dušica), Convallaria majalis L. (đurđevak), Primula vulgaris L. (jagorčevina), Iris germanica L. (perunika), Viola tricolor L. (dan i noć), Galium verum L. (ivanjsko cveće), Viola odorata L. (ljubičica), Anethum graveolens L. (mirođija), Mentha arvensis L. (nana), Melissa officinalis L. (matičnjak), Malva sylvestris L. (crni slez), Ocimum basilicum L. (bosiljak), Hedera helix L. (bršljen), Calystegia sepium (L.) Scop. (ladolež), Sempervivum tectorum L. (čuvarkuća), Artemisia absinthium L. (pelen), Yucca filamentosa L. (juka) i dr. U zavisnosti od vrste i njenih zahteva sprovode se mere nege i održavanja istih. 354

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Gajenje lekovitog i začinskog bilja na zelnim površinama krovnih vrtova – Lekovito i začinsko bilje se može gajiti i na krovnim vrtovima. Zeleni krovovi su postojali još od davnih vremena. Formiranje krovnih vrtova u urbanim sredinama je sve češća pojava. Zelene površine na krovovima mogu biti sa ekstenzivnim i intenzivnim korišćenjem. Ekstenzivni krovni vrtovi su samoodrživi ili zahtevaju minimalno održavanje. Na njima se mogu gajiti lekovite i začinske biljke (sukulenate, trave i nisko žbunje). Intenzivni krovni vrtovi zahtevaju nešto intenzivnije mere nege i održavanja. Na njima se mogu saditi i gajiti lekovite i začinske biljke (zeljaste biljke, patuljasto drveće, grmlje) u saksijama i žardinjerama. Krovni vrtovi imaju oplemenjujuću, dekorativnu, edukativnu, socialnu i sanitarnu funkciju. Pored navedenih funkcija poseduju medicinski i nutritivni značaj. Vrste lekovitih i začinskih biljaka koje se mogu gajiti na krovnim vrtovima su: Calendula officinalis L. (neven), Thymus vulgaris L. (timijan), Rosmarinus officinalis Linnaeus (ruzmarin), Mentha piperita L. (nana), Achillea millefolium L. (hajdučka trava), Lavandula officinalis Chaix ex Vill. (lavanda), Sempervivum tectorum L. (čuvarkuća), Melissa officinalis L. (matičnjak), Iris germanica L. (perunika), Hedera helix L. (bršljen), Ocimum basilicum L. (bosiljak), Citrus limon L. (limun), Hypericum perforatum L. (kantarion), Helichrysum arenarium (L.) Moench (smilje), Anethum graveolens L. (mirođija), Stevia rebaudiana Bertoni (stevija) i dr. Gajenje lekovitog i začinskog bilja na terasama privatnih i javnih objekata – Gajenje lekovitog i začinskog bilja na terasama privatnih i javnih objekata ima dekorativnu, oplemenjujuću i konzumnu funkciju. Na terasama se začinske biljke gaje zbog svojih estetskih i nutritivnih vrednosti. Potreba za održavanjem i negovanjem je znatno veća zbog samih uslova u kojim se gaje. Biljke se gaje u saksijama, žardinjerama i drugim dekorativnim posudama od različitih materijala, oblika i dimenzija. Ukoliko je terasa zastakljena potrebno je da se biljke nalaze u blizini prozora na odgovarajućim policama ili visećim posudama, kako bi svaka biljka imala dovoljno svetlosti i prostora za rast. U zavisnosti od vrste i njenih zahteva sprovode se mere nege i održavanja. Neke od osnovnih mera nege su: zalivanje, orošavanje, prihranjivanje, presađivanje, kontrola rasta, plevljenje i dr. Gajenje lekovitog i začinskog bilja u baštama ugostiteljskih objekata – Gajenje lekovitog i začinskog bilja u baštama ugostiteljskih objekata je sve prisutnije. Biljke svojim estetskim vrednostima i svojim aromatičnim mirisma, ulepšavaju i oplemenjuju ambijent ugostiteljskih objekata i čine ga privlačnijim, interesantnijim, prijtnijim mestom za boravak i opuštanje (slike 1 i 2). Biljke u ovim objektima su najčešće sađene u saksijama i žardinjerama, koje su u zavisnosti od potrebe enterijera, različitih dimenzija, materijala (plastika, aluminijum, juta), boje i oblika. '’U našoj zemlji najviše korišćene aromatične biljke su: kleka, zalfija, lovor, smilje, bor, jela, majčina dusica, kantarion, hajdučka trava i dr.'’ (Sovilj & Spasojević, 2001: 35). Vrste lekovitog i začinskog bilja koje se mogu gajiti u baštama ugostiteljskih objekata su: Lavandula officinalis Chaix ex Vill. (lavanda), Thymus vulgaris L. (timijan), Ocimum basilicum L. (bosiljak), Laurus nobilis (lovor), Petroselinum crispum L.(peršun), Hedera helix L. (bršljen), Convallaria majalis (đurđevak), Iris germanica L. (perunika), Viola tricolor L. (dan i noć), Calendula

355

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' officinalis L. (neven), Primula vulgaris L. (jagorčevina), Tropaeolum majus L. (dragoljub), Sempervivum tectorum L. (čuvarkuća), Rosmarinus officinalis Linnaeus (ruzmarin), Hibiscus syriacus L. (hibiskus), Citrus limon L. (limun) i dr. Gajenje bilja u žardinjerama je još jedna od mogućnosti. Ovaj vid gajenja je jedan on najfleksibilnijih, može se instalirati u otvorenom i zatvorenom prostoru, mogu biti različitih dimezija i velikog spektra boja, teksutre i oblika (slike 1 i 2).

Slike 1 i 2. Primer mogućnosti gajenja lekovitog i začinskog bilja u baštama ugostiteljskih objekata.

Gajenje lekovitog i začinskog bilja u kuhinjama – Nasuprot gajenju lekovitog bilja na otvorenom, gajenje u kuhinjama je ograničavajuće. Svodi se na gajenje u saksijama ili dekorativnim posudama, na policama, direktno na zidu ili visećim posudama. Potrebno je veoma malo prostora za njegovo uzgajanje. Ima izrazito konzumnu funkciju. Koncentracija hranjivih materija u začinima zavisi od niza faktora kao što su: vrsta, varijetet, uslovi sredine i primena mera nege i održanja i dr. Gajenjem i upotrebom svežeg začinskog bilja u kuhinjma ishrana se unapređuje i povećava sigurnost u kvalitet i svežinu začina koje svakodnevno koristimo za pripremu jela, a samim prisustvom biljaka se takođe povećavaju estetske vrednosti enterijera. Pored lekovitog i dekorativnog svojstva, prijatnog mirisa, začinsko bilje deluje odlično i protiv insekata. Vrste lekovitog i začinskog bilja zastupljenog u našoj tradicionalnoj kuhinji, koje je moguće gajiti u kuhinjama su: Ocimum basilicum L. (bosiljak), Laurus nobilis L. (lovor), Anethum graveolens L. (mirođija), Petroselinum crispum var. neapolitanum i Petroselinum satioum Hoffm. (peršun),

356

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Rosmarinus officinalis Linnaeus (ruzmarin), Thymus vulgaris L. (timijan), Allium schoenoprasum L. (vlašac), Mentha piperita L. (nana) i mnoge druge. Gajenje lekovitog i aromaticnog bilja na plantažama – Gajenje lekovitog i aromatičnog bilja na plantažama, spada u specifičan i zahtevniji način gajenja. Treba voditi računa o adekvatnom izboru biljne vrste i njenim specifičnim zahtevima, kao i pravilnim i pravovremenim merama nege i zaštite. Lekovito bilje se sve više gaji na plantažama, razvojem farmaceutske, prehrambene i kozmetičke industrije povećava se potreba za lekovitim biljem, plantažno gajenje u odnosu na sakupljanje samoniklih biljnih vrsta ima više prednosti. Turudija Živanović (2015), ukazuje da osvajanje tehnologije plantažnog gajenja, semenske proizvodnje, i gajenje najugroženijih ili retkih vrsta jedan je od preduslova za očuvanje lekovitih biljaka na prirodnim staništima. Još jedna od prednosti plantažnog gajenja lekovitog bilja je izbeganje zamene vrsta, čime se isključuje rizik zamene neotrovnih biljaka otrovnim. '’Najčešće plantažno gajene bijake su: kamilica, pitoma nana, korijander, ruzmarin, timijan, matičnjak, angelika, peršun, estragon, selen, valerijana i dr.'’ (Sovilj & Spasojević, 2001: 35). Turudija Živanović (2015), navodi da se plantažnom proizvodnjom pored dobijanja većih količina biljnih sirovina, značajno se smanjuje pritisak na prirodne resurse koji su često zbog nestručne ili neplanske eksploatacije ugroženi.

ZAKLJUČAK Čovek danas, pored svih dnevnih obaveza ima potrebu za prirodom i njenim elementima u svojoj okolini. Naša zemlja, s obzirom na prirodne uslove, pogodna je za gajenje velikog broja lekovitih biljaka, s toga gajenje ovih biljaka treba povećati i proširiti. Lekovite biljke pored funkcije poboljšanja zdravlja i preventive imaju i izrazitu estetsku vrednost. Biljke deluju smirujuće, opuštajuće na psihu i relaksaciju čoveka svojim bojama, mirisima i teksturama. Zbog toga se ono sve više koristi u dizajniranju i projektovanju eksterijera i enterijera. Lekovito bilje gajeno u gradskim uslovima ima estetsku, sanitarnu, zdravstveno medicinsku i nutritivnu funkciju. Zbog svih nabrojanih funkcija i vrednosti koje poseduju, lekovite i začinske biljke se sve češće primenjuju u pejzažnoj arhitekturi.

LITERATURA Amidžić L., Dražić S., Kostić M., Maksimović S., Mandić R., Menković N., Panjković B., Popov V., Radanović D., Roki Đ., Sekulović D., Stepanović B., Tasić S. (1999). Strategija zaštite lekovitog bilja u Srbiji. Ministarstvo zaštite životne sredine Republike Srbije i Institut za proučavanje lekovitog bilja ''Dr Josif Pančić'', Beograd. Cvejić J., Grbić-Gavrilović V., Žujović K. (1984). Naš vrt, Mala poljoprivredna biblioteka, NIGRO ''Privredni pregled'', Beograd, Broj 220, 17. Igić R., Vukov D., Božin B., Orlović S. (2010). Lekovite biljke, Prirodni resursi Vojvodine, ''Vrelo'', Društvo za zdravu ishranu i zaštitu životne sredine, Novi Sad. Stojčevski, K. (2011). Priručnik za gajenje lekovitog i aromatičnog bilja, Udruženje za lekovito bilje DR. JOVAN TUCAKOV – Soko banja DO FILM PUBLIK ART, Soko banja, 42. Laird S. A., Pierce A. R. (2002). Promoting sustainable and ethical botanicals. Strategies to improve commercial raw material sourcing. Results from the sustainable botanicals pilot 150 project. Industry surveys, case studies and standards collection, New York, Rainforest Alliance.

357

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Manjasek S., Stavretović N. (2006). Formiranje alpinuma u zelenim površinama, Eko-istina, Tehnički fakultet Bor, Univerzitet u Beogradu, Soko banja, 321-324. Panjković B., Amidžić L., Mandić R. (2000). Status i konzervacija lekovitog bilja u Srbiji. I konferencija o lekovitom i aromatičnom bilju u zemljama jugoistočne Evrope, 29. maj – 3. jun, Aranđelovac, Jugoslavija. Savić M., Katić B., Popović V. (2008). Nutritivni, lekoviti i ekonomski aspekti začina, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Industrija 4, Beograd. Sovilj M., Spasojević M. (2001). Proizvodnja i primena etarskih ulja iz domaćeg lekovitog bilja, Časopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi 1-2, br. 5, 34-38. Turudija Živanović L. S. (2015). Organizacija proizvodnje i prerade lekovitog I aromatičnog bilja u Srbiji, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd. Velašević V. (2004). Životna sredina i Homo sapiens, esej, Javno preduzeće ''Palić-Ludaš'', Beograd, 157.

HERBS AND SPICES

Nenad Stavretovic, Jovana Petrovic, Milica Mihailovic University of Belgrade, Faculty of Forestry, Belgrade, Serbia

Abstract: The use of herbs in treatment and nutrition leads to the origin of the distant past. Medicinal plants are growing increasingly, the content of medicinal and other substances is one of the main reasons. Plants are the foundation of any healthy diet, and spice herbs repair and enrich the taste of food, thus benefiting the human body. Medicinal herbs and herbs are most often grown on arable crops, gardens and garden plants, and can also be cultivated in urban areas on terraces, flat roofs, greenhouses, kitchens, and gardens of catering facilities. It can be grown in the garden, but also in pots, gardens and other decorative dishes. By direct cultivation of medicinal and herbs, the uncontrolled exploitation of the herbaceous plants would decrease, thereby preventing its extinction. In addition to healing, they have a decorative function, a pleasant smell, as floral plants can serve to beautify the environment and thus contribute to making the urban environment a more pleasant place for relaxation and rest. Key words: medicinal herbs, spice herbs, horticulture, nutrition, medicine.

358

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 613.287 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 359 -365 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 17.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 15.01.2018.

MLEKO U ISHRANI

Ljiljana Beatović Predškolska ustanova ''Naša radost'' Subotica, Srbija

Rezime: U ovom radu je dat kratak pregled hemijskog sastava, nutritivne i fiziološke vrednosti mleka. Mleko i mlečni proizvodi su vredna hrana, budući da su izvor visokovrednih belančevina, izvor kalcijuma, izvor esencijalnih masnih kiselina, vitamina i mineralnih materija. Preosetljivost pojedinih osoba na neke sastojke mleka može da se ispolji kao alergija na belančevine mleka, ili kao netolerancija (intolerancija) na laktozu (mlečni šećer). Rad je literaturni pregled iz oblasti tehnologije mleka – poznavanje hemijskog sastava i kvaliteta mleka, kao i poznavanje zdravstvenog značaja mleka kao namirnice. Značaj mleka u ishrani čoveka se ocenjuje kao izvor kalorija s jedne strane, a sa druge strane kao izvor materija neophodnih za održavanje i razvoj organizma. Zbog toga je potrebno izučavanje kvaliteta mleka i poznavanje vrednosti svih njegovih sastojaka. Ključne reči: kravlje mleko, kazein, alergija, laktoza, intolerancija.

UVOD Mleko je jedna od osnovnih namirnica koja ima naročito veliki značaj u ishrani dece, starih i bolesnih ljudi. Majčino mleko je prva hrana koju unosimo u organizam. Najveća vrednost mleka u ljudskoj ishrani je ne samo u vrednosti komponenti mleka, nego u povezanosti i povoljnom odnosu pojedinih delova mleka, koje ljudski organizam dobro prihvata. (Dozet et al, 1978) Mleko je u odnosu na druge namirnice životinjskog porekla najsvarljivija namirnica. Eksperimentima je dokazano da želudačni sok počinje da se luči tek 2-3 časa posle uzimanja mleka, čime se potvrđuje da spada u lako svarljivu hranu (Miljković,1989).

OPŠTI SASTAV MLEKA Glavni sastojci mleka su: voda, mast, belančevine, mlečni šećer (laktoza), mineralne materije. Uz hemijske komponente u mleku se nalaze i biohemijske komponente-vitamini. Svi sastojci mleka izuzev vode (80-90%), poznati su kao suva materija. Suvu materiju mleka čine svi oni sastojci mleka koji pri zagrevanju mleka na 102ºC ne ispare.

359

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

BELANČEVINE (PROTEINI) MLEKA Količina belančevina (proteina) u kravljem mleku varira između (3,30%) - (3,95%) [2]. Proteini mleka imaju veliku biološku vrednost jer sadrže sve esencijalne aminokiseline. Pod pojmom biološke vrednosti podrazumeva se broj grama proteina ljudskog ili životinjskog organizma koji se mogu sintetisati iz 100g proteina hrane (Tabela1) (Šumić et al., 2008). Tabela 1. Biološka vrednost proteina mleka. Protein Biološka vrednost Celo jaje (uzeto kao 100%) 100 Proteini surutke 104 Kazein 76 Ukupni protein mleka 88

Osnovne frakcije belančevina mleka su: kazein, albumin i globulin. U kravljem mleku sadržaj kazeina varira između (2,8%) do ( 3,4%). U majčinom mleku i mleku kopitara količina kazeina je približna količini albumina i globulina, pa se takvo mleko naziva albuminsko ili globulinsko. Kravlje mleko je kazeinsko mleko (Miljković, 1989). Kazein je potpun protein jer sadrži sve aminokiseline koje ulaze u sastav proteina. (Šumić et al., 2008) Kazein pripada složenim belančevinama iz grupe fosfoproteida. Pored aminokiselina kazein sadrži i fosfornu kiselinu, kalcijum, galaktozu i galaktozamin. Aminokiseline u kravljem mleku: 1. esencijalne aminokiseline – leucin, lizin, valin, izoleucin, fenilalanin, treonin, arginin, metionin, histidin, triptofan, cistin 2. neesencijalne aminokiseline – glutaminska (najzastupljenija kiselina – 23,16g/100gkazeina), prolin, asparaginska, serin, tirozin, alanin, glicin (Miljković, 1989). Proteini imaju i energetsku vrednost koja iznosi 16,6 kJ/g, slično kao ugljeni hidrati. Ali, pošto se u organizam unose u znatno manjim količinama od ugljenih hidrata i masti, smatra se da nisu primarni izvor energije (Šumić et al., 2008). Proteini mleka se dejstvom hlorovodonične kiseline u želucu denaturišu i nabubre, pa su dostupni enzimima koji ih preko peptona razlažu do polipeptida. U tankim crevima se dalje razlažu do aminokiselina koje se mogu resorbovati. (Kod odojčadi zgrušavanje nastaje dejstvom labfermenta, koji se tokom života zamenjuje pepsinom. Kod odraslih se labferment zadržava u količinama koje zavise od upotrebe mleka u ishrani) (Miljković, 1989).

ALERGIJA NA MLEKO Alergija predstavlja promenjeno, preosetljivo stanje imunog sistema pojedinih osoba na materije iz okruženja. Alergeni su materije koje izazivaju alergijsku reakciju. U hrani je najčešće reč o proteinima kao uzročnicima alergijskih reakcija. Najznačajnije belančevine

360

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' koje su alergeni u mleku: laktoglobulin, laktoalbumin i kazein (Popović, Kuzmanovski, 2009). Klinička slika: Prvi simptomi obično počinju pre trećeg meseca života, a zavise od tipa reakcije. Tako su kod prvog tipa u vidu urtikarije (koprivnjača-osip), vizinga (''sviranje'' u grudima), ili kolika (abdominalni bol). Simptomi se javljaju nakon nekoliko minuta od unošenja mleka. U drugom tipu nema neposredne rakcije na mleko, simptomi nastaju postepeno, a bolest podseća na celijakiju. Treći tip reakcije je mešovit, a ovakva deca često imaju i atopijski dermatitis i/ili astmu uz reakciju na mleko (www.stetoskop.info/Alergija-na- kravlje-mleko-4144-s2). Dijagnoza: Postavlja se na osnovu kliničke slike, laboratorijskih analiza (dokazivanje imunoglobulina tipa E (IgE) na proteine mleka), a u drugom tipu biopsijom mukoze tankog creva (www.stetoskop.info/Alergija-na-kravlje-mleko-4144-s2). Danas se najčešće koriste testovi iz kojih se određuje ukupna količina IgE (RIST), ili nivo specifičnih IgE na određene alergene (RAST). Treba napomenuti! Količina IgE u serumu zdravih osoba je promenljiva tokom života i može biti povećana kod alergijskih, parazitskih i zloćudnih bolesti. Intenzitet reakcije: Simptomi alergijske rakcije mogu biti blagi, srednje blagi, jako izraženi do anafilaktičkog šoka (anafilaksija je opšta alergijsaka reakcija koja zahvata disajne puteve i/ili srčano/žilnisistem, kožu ili probavni trakt) (www.poliklinikadcm.rs/ određivanje-alergena). Alergija na kravlje mleko javlja se u oko (2,5%) odojčadi i kod dece do druge godine života, pa je to najčešća alergijska reakcija kod dece tog uzrasta. To se tumači činjenicom da su belančevine kravljeg mleka obično prve strane belančevine s kojima dolazimo u kontakt. Pasterizacijom mleka ne smanjuje se njegova alergogenost (Popović, Kuzmanovski, 2009). Oko (50%) bolesnika koji su alergični na kravlje mleko, alergični su i na kozje mleko. U oko (50%) bolesnika, koji su zbog alergije na kravlje mleko uzimali sojino mleko, razvije se osetljivost i na soju. Na sreću, preosetljivost na kravlje mleko često nije trajna pojava. Oko (85%) dece kod kojih je bila dokazana alergija na kravlje mleko prestaje biti alergično do treće godine života, pa u toku života mogu konzumirati kravlje mleko bez posledica (Popović, Kuzmanovski, 2009; www.stetoskop.info/Alergija-na-kravlje-mleko- 4144-s2). Sklonost ka alergiji je nasledna i oko (30%) populacije je sklono ovim poremećajima, a kod (20%) se ona i ispolji. (Popović, Kuzmanovski, 2009)

MLEČNA MAST Sadržaj masti u mleku domaćih životinja se međusobno dosta razlikuje. Kravlje mleko prosečno sadrži (3,5%) masti (Miljković, 1989). Energetska vrednost za mlečnu mast iznosi oko 38,4 kJ/g. Više od polovine ukupne energetske vrednosti mleka otpadana mlečnu mast (oko54%) (Carić,1990; Popović, Kuzmanovski, 2009). 361

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Vrednost mlečne masti se zasniva na lakoj svarljivosti, bogatom sadržaju vitamina rastvorljivih u mastima (A,D,E), sadržaju fosfatida i esencijalnih masnih kiselina. Relativno visoka koncentracija nižih masnih kiselina je od značaja za osobine mlečne masti. Tako je niska tačka topljenja mlečne masti uslovljenja njima, a to omogućava laku resorpciju mlečne masti u organizmu čoveka (Na telesnoj temperaturi mlečna mast je tečna, tako da se lako resorbuje (Miljković, 1989). Esencijalne masne kiseline (EFA): Masne kiseline (linolna, linolenska i arahidonska), ubrajaju se u esencijalne sastojke hrane, jer se ne mogu sintetizovati u organizmu. Esencijalne masne kiseline su ključne u metabolizmu i presudne su za dobro zdravlje. Učestvuju u funkcionisanju nervnog tkiva, mrežnjače i mozga. Ključne su za kognitivnu funkciju mozga, memorisanje, vizuelno razlikovanje i dr. [8]. Mleko (kravlje mleko) sadrži sve tri ove kiseline. Majčino mleko u poređenju sa kravljim ima mnogo više linolne kiseline. Ovo je jedan od razloga zašto se majčino mleko smatra nezamenljivim u ishrani dece (Miljković, 1989).

MLEČNI ŠEĆER (LAKTOZA) Laktoza je disaharid sastavljen od glukoze i galaktoze. Po strukturi je 1-beta-D- galaktozido-4-alfa-D-glukoza. Predstavlja glavni ugljeni hidrat mleka. U kravljem mleku količina laktoze se kreće između (4,7-4,9%). (Miljković, 1989) Laktoza služi kao jedan od izvora energije u organizmu. Anhidrid laktoze daje 16,5kJ/g (Popović, Kuzmanovski, 2009). Fiziološki značaj laktoze:  Laktoza sadrži galaktozu koja ulazi u sastav cerebrozida, koji predstavlja komponente tkiva centralnog nervnog sistema (Popović, Kuzmanovski, 2009).  Laktoza se dejstvom enzima laktaze razlaže u tankom crevu na glukozu i galaktozu, koje se posle toga resorbuju. Deo laktoze dospeva u debelo crevo, gde ga bakterije fermentiraju u mlečnu kiselinu, koja se jedini sa kalcijumom iz hrane gradeći kalcijumlaktat. Ova so se lako resorbuje iz čega proizilazi da laktoza potpomaže resorpciju kalcijuma unetog sa hranom. Mlečna kiselina održava određeni odnos između mlečnokiselinskih i truležnih bakterija u crevima. Ovaj se odnos zasniva na stvaranju povoljnog pH za razmnožavanje mlečnokiselinskih bakterija koje inhibitorno deluju na truležne bakterije. Kravlje, ovčije i druge vrste mleka domaćih životinja sadrže manje laktoze nego majčino mleko. (Majčino mleko ima oko (2%) više laktoze od kravljeg). Verovatno da je to jedan od razloga što se prolivi češće javljaju kod dece koja ne sisaju. U majčinom mleku je odnos belančevina i laktoze 1:2,5. Smatra se da pri takvom sastavu mleka mikroflora creva održava normalnu ravnotežu. Ovo je naročito izrazito kod dece gde L.bifidus kao osnovni mikroorganizam iz grupe bakterija mlečne kiseline u crevima dece koristi samo laktozu. Zbog toga se pri prehranjivanju dece kravljim mlekom mora dodati laktoza, kako bi se mleko približilo majčinom mleku. I kod ostalih vrsta mleka treba vršiti slične korekcije. Mleko i mlečni proizvodi su jedini priodni izvor laktoze (Miljković, 1989).

362

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

U poređenju sa saharozom laktoza je 5x manje slatka, pa otuda i ukus koji ona daje mleku nije izrazito sladak (Miljković, 1989).

NETOLERANCIJA (INTOLERANCIJA) NA LAKTOZU Netolerancija na laktozu se javlja kad u telu ne postoji dovoljno enzima laktaze, pa nešto više laktoze prođe u debelo crevo, gde je bakterije razlažu na mlečnu kiselinu, ugljen dioksid i vodonik (www.medlab.rs/wp-content/Laktoza.pdf). Koji su simptomi? Simptomi nastaju nakon uzimanja manje ili veće količine mleka i mlečnih proizvoda, a to su: nelagodnost i/ili bol u stomaku, tečne stolice, nadutost, mučnina, gasovi. Velika koncentracija laktoze u debelom crevu privlači vodu u creva, izazivajući vodenasti proliv (Mogu da se jave svi, više ili samo jedan simptom.). Da li je to isto što i alergija na mleko? Nije! Alergija na mleko je imunološki problem i nema veze sa netolerancijom na mleko, odnosno laktozu iz mleka. Ovde se radi o genskom poremećaju creva gde izostaje funkcija enzima laktaze (www.medlab.rs/wp- content/Laktoza.pdf). Kada se javlja? Simptomi se obično pojave posle 5. godine života, a u retkim slučajevima oko 20. godine. Netolerantnost nastala tokom života je obično posledica neke bolesti koja je dovela do oštećenja ćelija crevnog epitela (upalne bolesti creva, posle uzimanja nekih antibiotika, u sklopu alergije, ili netolerancije na gluten), i može da predstavlja nuspojavu te bolesti i tada je često prolaznog karaktera (www.medlab.rs/wp- content/Laktoza.pdf). Kako se dijagnostikuje? Moguće je odrediti na dva načina: 1. ''Laktoza tolerans test'' sa merenjem količine ugljenika u izdahnutom vazduhu nakon uzimanja laktoze. (Neophodna je priprema pacijenta) 2. DNK analiza genetske varijacije. Genetskim testiranjem se dobija dijagnoza i pre pojave simptoma, tako da se pravilnim higijensko-dijetetskim režimom ishrane može sprečiti njihova pojava (Nema pripreme pacijenta). Kako se uzimaju uzorci za DNK analizu? Uzima se bris bukalne sluzokože (Bez pripreme pacijenta) (www.medlab.rs/wp-content/Laktoza.pdf).

Savet za osobe sa netolerancijom na laktozu: Prilikom poremećaja varenja preporučuje se uzimanje fermentisanih proizvoda od mleka (www.medlab.rs/wp-content/ Laktoza.pdf). Kako se leči? Medicinska nutritivna terapija.

MINERALNE MATERIJE Sadržaj mineralnih materija u mleku se ogleda u sadržaju pepela, čija je vrednost kod pojedinih vrsta životinja i u majčinom mleku konstantna. (Miljković, 1989) Sa gledišta fiziologije ishrane mineralne materije mleka zauzimaju mesto odmah iza proteina. Mleko sadrži znatne količine mineralnih sastojaka bitnih u svakodnevnoj ishrani, kao što su kalcijum (Ca) i fosfor (P) (Popović, Kuzmanovski, 2009).

363

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Kalcijum (Ca) ulazi u građu kostiju i zuba, prenosi nervne impulse, obezbeđuje srčani ritam, pomaže koagulaciju krvi, reguliše odnose kiseline i baze, sprečava preveliku kiselost krvi (koja nastaje od metabolizma belančevina). Ima antihistaminska svojstva... Neophodan je za apsorpciju vitamina B12. Nedostatak kalcijuma donosi bolno grčenje mišića, poremećaj srčanog ritma, razdražljivost, omekšavanje kostiju (rahitis kod dece, osteoporozu kod odraslih), kvare se i ispadaju zubi, nastaju nervoza i depresija (http://www.primarna-medicina.com/minerali-bitni-za-pravilno-funkcionisanje- organizna/). Fosfor (P) kao i kalcijum, nalazi se najviše u kostima i zubima. U našem organizmu utiče na obnavljanje tkiva i njihovu izgradnju (http://www.primarna-medicina.com/ minerali-bitni-za-pravilno-funkcionisanje-organizna/). Gvožđe (Fe): Sadržaj gvožđa u mleku je nizak te ga deci treba davati preko druge hrane. Sadržaj gvožđa u mleku iznosi – 1,0 mg/lit.mleka (Miljković, 1989).

VITAMINI Vitamini su sastojci hrane potrebni organizmu u metaboličkim procesima. S obzirom na sadržaj vitamina mleko ima poseban značaj u ishrani ljudi, jer sadrži neke vitamine u značajnim količinama. Mleko predstavlja znatan izvor vitamina: B2 (riboflovin);

B12(kobalamin); B13(orotinska/orotna kiselina) i vitamina B8(inozitol/inozit). Znatan deo svojih potreba za vitaminima A, B6 , pantotenskom kiselinom (B5) i folnom kiselinom (B9), čovek može da pokriva ishranom mlekom. Varijacije u sadržaju vitamina C u mleku su znatne. (Osetljiv je na svetlo, oksidaciju i toplotu. Pasterizacija oštećuje vitamin C za oko

(20%), a sterilizacija oko (50%) Mleko sadrži i vitamine D2 i D3 (Miljković, 1989). Pored vitamina mleko sadrži i provitamine: karotine,ergosterol (provitamin vitamina D2), i 7- dehidroholesterol (provitamin vitamina D3). Podela vitamina mleka prema rastvorljivosti: vitamini rastvorljivi u mastima (A,E,D,F,K); vitamini rastvorljivih u vodi (B,C i H) (Miljković, 1989).

364

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA Dozet, N. et al (1978). Proizvodnja i primarna obrada mlijeka-Opšti sastav i svojstva mlijeka. Sarajevo: NIRO ''Zadrugar''. Miljković, V. (1989). Higijena i tehnologija mleka za studente veterinarskog fakulteta- Mleko. Beograd: ''Naučna knjiga''. Šumić, Z., Milanović, S. (2008). Biološka vrednost i nutritivni značaj mleka. Tehnologija hrane, Enciklopedija. Šumić, Z., Mentor: Milanović, S. (2008). Kazein. Tehnologija hrane, Enciklopedija. Popović, D. i Kuzmanovski, B. (2009). Alergeni u hrani. Tehnologija hrane, Enciklopedija. Jašić M. (2009). Lipidi. Tehnološki fakultet Tuzla, Enciklopedija. www.stetoskop.info/Alergija-na-kravlje-mleko-4144-s2 www.poliklinikadcm.rs/određivanje-alergena Polilklinika DCM Leskovac www.medlab.rs/wp-content/Laktoza.pdf http://www.primarna-medicina.com/minerali-bitni-za-pravilno-funkcionisanje-organizna/

MILK IN HUMAN NUTRITION

Liljana Beatovic Preschool "Our joy" Subotica, Serbia

Abstract: This paper outlines chemical composition as well as nutritive and physiological value of milk. Milk and dairy products are food of high nutritive value being a source of highly valuable proteins, calcium, essential fatty acids, vitamins and minerals. Individual sensitivity to certain components of milk may be manifested as allergy to milk proteins, or as intolerance to lactose (milk sugar). Key words: cow milk, casein, allergy, lactose, intolerance.

365

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 613.84 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 366 - 373 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 20.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 15.01.2018.

PUŠENJE, SOCIOEMOTIVNE KARAKTERISTIKE I UHRANJENOST POPULACIJE STUDENATA U SUBOTICI

Liljana Sokolova, Duško Simić, Sanja Šumonja, Nebojša Jakovljević Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica, Srbija

Rezime: Gojaznost je kod adolescenata u brzom porastu i predstavlja sociološki problem. Brojne studije utvrdile su određene specifičnosti u psihološkom funkcionisanju adolescenata sa prekomernom telesnom težinom. Gojazne osobe podložnije su razvijanju niskog samopoštovanja i depresije. Inverzna veza između pušenja cigareta i telesne težine, snažne prepreke za prestanak pušenja, delimično može da bude posledica uticaja pušenja na povećan metabolizam. Cilj rada je da prikaže zastupljenost pušenja kod studenata Visoke škole strukovnih studija u Subotici, neke njihove emotivnosocijalne karakteristike i uhranjenost. Korišćena je anketa kao metodološki isntrument i obuhvaćeno ukupno 133 ispitanika svih godina studija i sva četiri smera. Puše 8,3 % njih, 70% gojaznih nisu zadovoljni svojim izgledom. Odgovornost je društva da edukuje mlade o posledicama pušenja i značaju uravnotežene ishrane. Ključne reči: pušenje, gojaznost, niskosamopoštovanje.

UVOD Adolescencija je ranjiva faza života koja je rezultat fizičkog, fiziološkog, životnog stila i socijalnih faktora. Ishrana je vodeći svetski izazov u populaciji adolescenata, a glavni problemi su neuhranjenost, gojaznost i sideropenijska anemija. Prevalenca pothranjenih devojaka uzrasta od 15 do 19 godina u Nigeriji i Senegalu iznosi čak 34%, u Bagladežu 35% i 47% u Indiji. (Buta, 2015) Gojaznost adolescenata pokazuje trend porasta u savremenom svetu i jedan je od socioloških problem. Prema nacionalnom istraživanju zdravlja stanovnika u Srbiji 2013. godine, poređenjem podataka dobijenih objektivnim merenjem telesne težine (TT) u 2006. i 2013. godini, utvrđeno je da se procenat gojaznog stanovništva blago povećao (sa 17.3% na 21.2%). (http://www.zdravlje.gov.rs/downloads/2014/jul2014/Jul2014IzvestajPreliminarni.pdf). Gojaznost je kod adolescenata u brzom porastu i predstavlja sociološki problem. Prema poslednjem nacionalnom istraživanju zdravstvenog stanja odraslog stanovništva u Srbiji 2013. godine, procent gojaznih starijih od 15 godina je 22,1%, što je oko 5% više nego 2006. godine, kada je bio za 3,4% više u odnosu na 2000. godinu (Vlaški, 2010).

366

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Brojne studije utvrdile su određene specifičnosti u psihološkom funkcionisanju adolescenata sa prekomernom telesnom težinom. Gojazne osobe podložnije su od ostatka populacije razvijanju niskog samopoštovanja i depresije. Gojaznost kod adolescenata uzrokuje psihosocijalne probleme. Nisko samopoštovanje i depresija vode nizu kliničkih simptoma, anksioznosti i teškoćama u komunikaciji sa drugim licima, te razvijanju spoljnjeg locusa kontrole (w.w.w., 2017). Pošto je telesna šema važna za samopoštovanje u mladosti, gojazna deca i adolscenti sledstveno, nemaju lepo telo. Posledice kod odraslih adolescenata su pored depresije, anksioznost, zloupotreba medikamenata, alkkohola i promiskuitet. Gojazna deca i adolescenti su skloni uznemiravanju vršnjaka, agresiji i socijalnom neprihvatanju što indukuje hiperfagiju i time se zatvara krug. Rađa se stigma koja iam negativne posledice po obrazovanje, profesionalni život i brak. (Vlaški, 2010) Prekomerno uhranjeni i gojazni adolescenti često svesno ili nesvesno izbegavaju prihvatanje sopstvene odgovornosti za pojavu i održavanje tog problema. Slike ''idealno mršavih'' modela koje se plasiraju u medijima imaju negativan uticaj na zadovoljstvo sopstvenim fizičkim izgledom – naročito kod žena i to čak i kada one nemaju prekomernu težinu! (Zaborskis, 2015). U studiji koja je proistekla iz istraživanja o težini tela i ponašanja mladih, sprovedenog u Litvaniji, Hrvatskoj i SAD, uočeno je da su kultura, uzrast i seksualna sloboda, ključni faktori koji utiču na kontrolu telesne težine. Najveći broj mladih koji su preduzimali restirktivne korake za smanjenje težine je zapaženo u SAD, a u Litvaniji su mladi bili zadovoljni sobom bez obzira na ITM (Saha, 2007).

Oko pitanja duvana i zdravlja, akumulirao se veliki broj podataka širom sveta. Pre skoro 35 godina, Služba za zdravstvenu zaštitu SAD je pregledala više od 7000 naučnih radova na ovu temu i javno prepoznala glavnu ulogu pušenja kod različitih bolesti, uključujući rak pluća (Perkins, 1992). Inverzna veza između pušenja cigareta i telesne težine, snažne prepreke za prestanak pušenja, delimično može da bude posledica uticaja pušenja na povećan metabolizam. Razmatrane su studije u kojima su ispitivani hronični i akutni metabolički efekti pušenja, naročito njegovog sastojka, nikotin. Dokazi ukazuju na odsustvo hroničnog efekta. Iako je očigledan akutni efekat pušenja, njegovo dejstvo je ostalo nerazjašnjeno u svim studijama. Smatra se da je simpatičko adrenalinska aktivacija prvenstveno odgovorna za metabolički efekat pušenja. Ovo može značajno da pomogne u prognozi i kontroli ITM nakon prestanka pušenja, a može da se koristi i da se olakša apstinencija (Vogl, 2012). O uticaju društvenih faktora na prestanak pušenja i uopšte pušenja, govori veliki broj studija. Sve ove studije su gledišta da su subjektivne norme važnije od društvenih, naročito za pušače koji su više puta pokušavali da prekinu sa pušenjem (Krebs, 2017; Van den Pute, 2005).

CILJ Cilj rada je da prikaže zastupljenost pušenja kod studenata Visoke škole strukovnih studija u Subotici, neke emotivnosocijalne karakteristike studenata, uhranjenost i da pronađe povezanost između ovih obeležja...

367

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

METOD Unutar međunardonog istraživanja "Činioci koji determinišu životni stil populacije mladih" sprovedenog u Visokoj školi strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici i još 6 drugih visokih škola i fakulteta iz tri različite države, jedan deo pitanja se odnosio na pušenje i socioemotivni status mladih i poslužio nam je za pisanje ovog rada. Pri tom je korišćen standardizovani upitik iz nacionalnog istraživanja Zdravlje stanovništva Srbije 2006. i 2013.godine, sačinjen u saradnji sa Ministarstvom zdravlja Republike Srbije i Instituta za javno zdravlje Republike Srbije-Batut. Anketom je obuhvaćeno ukupno 133 ispitanika svih godina studija i sva četiri smera (vaspitači, treneri, medicinske sestre i nutricionisti-dijetetičari). Podaci su obrađeni metodama deskriptivne statistike, a za povezanost između verijabli korišćen je hi-kvadrat test iz statističkog softvera SPSS.

REZULTATI I DISKUSIJA Od ukupno 133 ispitanika, 25 je muških uzrasta od 19 do 53 godina, težine od 59 do 105 kg i visine od 161 do 191 cm, prosečne uhranjenosti od 18,21 do 34,66 Indeksa Telesne Mase (ITM). Devojaka je bilo 108, uzrasta 19 do 49 godina, težine od 45 do 100 kg, visine od 145 do 184 cm i prosečne uhranjenosti od 17,30 do 43,03 (Tabela 1).

Tabela 1. Opšti podaci o ispitivanoj populaciji. Pol Broj Uzrast Težina Visina ITM M 25 19-53 59-105 161-191 18,21-34,66 Ž 108 19-49 45-100 145-184 17,30-43,03 Ukupno 133 Prosek 24 67 171

Nezavisne varijable o pušenju: Da li pušiš; Sa koliko godina si zapalio prvu cigaretu; Koliko godina pušiš,; Koliko cigareta na dan pušiš; Da li si probao da prestanešda pušiš. Među anketiranim, 70,7% su nepušači, 8,3% puše, ponekad zapale 21,1% (Grafikon 1).

Grafikon 1. Pušači, nepušači i povremeni pušači (ceo uzorak).

Da- ne Ponekad

368

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Među nepušačima, nema pothranjenih, 85,1% su normouhranjeni, 10,6 % preterano uhranjeni i 4,3% gojazni, ukupno 70,7% anketiranih. Među pušačima, 9,1% su pothranjeni, 63,6% normouhranjeni, 19,4% preterano uhranjeni i 9,1% gojazni, ukupno 8,3% nketiranih. Među ispitanicima koji ponekd puše, nema neuhranjenih, 75%% su normouhranjeni, 17,9% preterano uhranjeni i 7,1% gojazni, ukupno 21,1% od anketiranih. Neuhranjenih ima samo među pušačima, a najviše normouhranjenih među nepušačima. Gojaznih ima najviše među pušačima, a najmanje među nepušačima (Tabela 2).

Tabela 2. Da li pušiš. Da li pušiš Indeks Telesne Mase (ITM)/% < 18,5* 18,5-24,9* 25-29,9* 30-39,9* Ukupno Ne 0 85,1 10,6 4,3 70,7 Da 9,1 63,6 19,4 9,1 8,3 Ponekad 0 75 17,9 7,1 21,1 * < 18,5- pothranjeni; 18,5-24,9 - normouhranjeni; 25-29,9 - preterano uhranjeni; 30-39,9 – gojazni

Korelacija između pušenja i BMI je statistički značajna, prema Hi kvadrat testu, veći je procent preterano uhranjenih i gojaznih među pušačima u odnosu na nepušače i povremene pušače. P<0,05 Među pušačima koji nisu probali da prestanu da puše, 10,7% je neuhranjenih, 50% normouhranjenih, 7,1% preterano uhranjenih i 2,4%. Oni koji su probali da prestanu su 1,2% neuranjeni, 9,5% normouhranjeni, nema preterano uhranjenih i 3,6% su gojazni. Više puta su pokušavali da prestanu da puše: 50% neuhranjenih, 10,7% normouhranjenih, 2,1 % preterano uhranjenih i 8,3% gojaznih. Neuhranjenih ima najviše među ispitanicima koji su pokušavali više puta da prestanu da puše, gojaznih među onima koji su jedan put, a normouhranjenih među ispitanicima koji nisu pokušavali (Tabela 3). Ne postoji statistički značajna povezanost između ovog obeležja i BMI.

Tabela 3. Da li si probao da prestaneš da pušiš. Da li si probao da Indeks Telesne Mase (ITM)/% prestaneš da pušiš < 18,5* 18,5-24,9* 25-29,9* 30-39,9* Nisam 10,7 50 7,1 2,4 Da 1,2 9,5 0 3,6 Više puta 50 10,7 2,1 2,4 Ukupno 11,9 70,2 9,5 8,3

369

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Među pušačima, najbrojniji normouhranjeni su počeli da puše u proseku sa 16,5 godina, a gojazni su počeli najranije, sa 14 godina. Najduži staž pušenja imaju gojazni, a najviše cigareta na dan puše predgojazni (Tabela 4).

Tabela 4. Sa koliko godina si zapalio prvu cigaretu, koliko godina pušiš,koliko cigareta na dan. Obeležje ITM N Uzrast Sa koliko godina si pothranjeni 1 15,00 zapalio prvu cigaretu normalno uhranjeni 28 16,54

predgojazni 6 16,00

gojazni 3 14,33

Ukupno 38 16,24

Koliko godina pušiš pothranjeni 1 4,00

normalno uhranjeni 28 4,04

predgojazni 6 6,83

gojazni 3 16,67

Total 38 5,47

Koliko cigareta na dan pothranjeni 1 2,00

normalno uhranjeni 28 9,61

predgojazni 6 14,00

gojazni 3 10,00

Total 38 10,13

Nezavisne emotivnosocijalne varijable: Šta ti je najvažnije u životu; Postoji li osoba na koju možeš da računaš u svakoj situaciji; Imaš li momka/devojku; Da li si oženjen/udata; Da li si zadovoljan/ljna svojim izgledom (Tabela 5).

370

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Tabela 5. Šta ti je najvažnije u životu. Šta ti je najvažnije u životu ITM Ljubav/% Novac/% Lepota/% Zdravlje/% Posao/%

< 18,5 0 0 100 0 0

18,5-24,9 51,6 4,3 41,9 0 2,2%

25-29,9 55,6 22,2 11,1 11,1 0

30-39,9 0 33,3 66,7 0 0

Ukupno 50 6,6 40,6 0,9 1,9

Broj 53 9 1 62 5

U odnosu na ceo uzorak, za najveći broj ispitanika najvažnije je zdravlje, pa ljubav, novac, posao i na kraju lepota. Za pothranjene je najvažnija u životu lepota, ali i za većinu

gojaznih takođe je najvažnija lepota. Za normouhranjene ljubav i lepota. Novac je najvažniji za prekomerno uhranjene i gojazne.

Ovo je obeležje statistički značajno za ITM, p<0,05.

33,3% gojaznih nemaju osobu na koju mogu da računaju u svakoj situaciji. Najveći procent gojaznih, 66,7%, nema momka/devojku, isto toliko nije zadovoljno svojim izgledom, za razliku od normouhranjenih gde je taj procent 18,9%. Ali zato svi ispitanici koji su neuhranjeni, zadovoljni su svokim izgledom i 100% jih imaju partnera (Tabela 6).

Tabela 6. Emotivnosociološke karakteristike. Postoji li osoba na Da li si koju možeš da Imaš li momka Da li si oženjen / zadovoljan/ljna ITM / računaš u svakoj /devojku / % udata / % svojim izgledom / % kg/cm² situaciji/% Da Ne Da Ne Da Ne Da Ne < 18,5 100 0 100 0 0 100 100 0 18,5-24,9 98,9 1,1 60,2 39,8 10,9 89,1 81,1 18,9 25-29,9 100 0 62,4 37,5 11,1 88,9 55,6 44,4 30-39,9 66,7 33,3 33,3 66,7 0 100 33,3 66,7 Ukupno 98,1 1,9 60 40 10,5 89,5 77,8 22,2 Broj/ 127 4 70 58 19 110 105 28 uzorak

371

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Od svih ovih obeležja, za posmatranu zavisnu varijablu uhranjenost, statistički je značajno samo Imaš li osobu na koju možeš da računaš. p<0,05.

Među pušačima, 20 je devojaka i 5 muškaraca. Za 6 ženskih ispitanika je najvažnije zdravlje, ljubav za 12 ženskih i 2 muška, novac za 2 muška i posao za 1 muškog i 1 ženske ispitanice. Za muške ispitanike, pušače, zdravlje nije od važnosti. Da podsetimo da je prevalenca i mortalitet karcinoma pluća, na prvom mestu kod muškarcima (Grafikon 2).

Grafikon 2. Zastupljenost socioemotivnih karakteristike po polu. 25 Br p u ša ča Z d r a vlje 20 L ju b a v N o va c Po sa o 15

0 M Ž Među anketiranima, preko 70% su nepušači, puši njih 8,3 % među kojima je 80% devojaka. To se poklapa sa ukupnim brojem anketiranih, od kojih je 81% ženskih ispitanika. Najviše neuhranjenih i gojaznih ima među pušačima. Postoji značajna statistička povezanost između pušenja i ITM. Za pothranjene i gojazne, najvažnija je u životu lepota, s tim što su pothranjeni zadovoljni svojim izgledom, a 70% gojaznih, nije. (https://www.mojterapeut.net/ niskosamopostovanje/04.12.2017)

Životni motiv je statistički značajan za ITM. 33,3 % gojaznih nema na koga da računa u svakoj situaciji, a skoro 70% nema partnera. (http://www.zdravlje.gov.rs/downloads/2014/jul2014/Jul2014IzvestajPreliminarni.pdf) Saznanje da imate nekoga na koga možete da se oslonite je statistički značajno za ITM.

ZAKLJUČAK Rezultati našeg istraživanja govore da su među mladima prisutne posledice nepravilne ishrane, prekomerna uhranjenost i gojaznost, da je to udruženo sa pušenjem i posebno, sa niskim samopoštovanjem. Takve osobe nemaju prijatelje niti partnere.

Odgovornost društva se sastoji u edukaciji mladih o značaju uravnotežene ishrane, o posledicama pušenja i samim tim, prevenciji niskog samorespekta koji vodi u dalje povećanje kolograma i depresije.

372

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

LITERATURA Bhutta Z. A., Makrides M., Prentice A.M. (2015). Health and Nutrition in Adolescents and Young Women: Preparing for the Next Generation 80th Nestlé Nutrition Institute Workshop 2013, Bali. Preuzeto sa: https://www.mojterapeut.net/nisko-samopostovanje/04.12.2017. (http://www.zdravlje.gov.rs/downloads/2014/jul2014/Jul2014Izvestaj Preliminarni.pdf) Vlaški J., Katanlić D. (2010). Zdravstveni i socialni značaj epidemije gojaznosti kod adolescenata u Srbiji, Nedicinski glasnik specijalne bolnice za bolesti štitaste žlezde i bolesti metabolizma "Zlatibor", vol. 14, br. 34: 43-46. Preuzeto sa: https://www.researchgate.net/...gojaznosti.../04.12.2017. Zaborskis A., Petronyte G., Sumskas L. et al. (2008). Body Image and Weight Control among Adolescents in Lithuania, Croatia, and the United States in the Context of Global Obesity, Croat Med. J.; 49(2): 233-242. Saha S. P., Bhalla D. K., Whayne T. F. et al. (2007). Cigarette smoke and adverse health effects: An overview of research trends and future needs, Int J Angiol.; 16(3): 77-83. Perkins K. (1992). Metabolic effects of cigarette smoking, J Appl Physiol (1985).; 72(2): 401-9. Vogl M., Wenig C. M., Leidl R. et al. (2012). Smoking and health-related quality of life in English general population: implications for economic evaluations, BMC Public Health, 12: 203 Krebs N., Bagby S. Bhutta Z. A., Dewey, K. et al. (2017). International summit on the nutrition of adolescent girls and young women: consensus statement, Ann N Y Acad Sci.; 1400(1): 3-7. Van den Putte B, Yzer M. C, Brunsting S, (2005). Social influences on smoking cessation: a comparison of the effect of six social influence variables, Prev Med.; 41(1): 186-93.

SMOKING, SOCIO-EMOTIONAL CARACTERISTICS AND NUTRITION OF THE STUDENT POPULATION IN SUBOTICA

Liljana Sokolova, Dusko Simic, Sanja Sumonja, Nebojsa Jakovljevic College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica

Abstract: Obesity is a social problem for young people and is on the increase. Numerous studies have determined certain specificities in the psychological functioning of adolescents with overweight. Overweight people are more susceptible than the rest of the population to developing low self-esteem and depression. The aim of the paper is to show the presence of smoking among students of the High School of Vocational Studies in Subotica, some of their emotional and social characteristics and nutrition. A survey was used as a methodological instrument and included a total of 133 respondents of all years of study and all four courses. 8.3% of them smoke, 70% of them are not satisfied with their appearance. The responsibility of society is to educate young people about the consequences of smoking and the importance of balanced nutrition.

Key words: smoking, obesity, low self-esteem.

373

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

Recenzenti / Reviewers Dr. med Snežana Barjaktarović-Labović Dr Slavoljub Hilčenko, prof. struk. stud. Dr Jasmina Knežević, prof. struk. stud. Dr Slađana Anđelić, prof. struk. stud. Dr Predrag Prtljaga, prof. struk. stud. Dr Vlasta Lipovac, prof. struk. stud. Mr. dr Liljana Sokolova, predavač Prof. dr Alekandar Popović Prof. dr Angela Vasileska Prof. dr Ljubica Dokić Prof. dr Marija Jevtić

374

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

375

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

376

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 373.2:37.018 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 377 - 379 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 03.12.2017. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 20.01.2018.

PROSTORNE RELACIJE: U, NA, PORED

Marina Cvijanov, Aleksandra Krmpotić, Slavoljub Hilčenko-mentor Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera – Subotica

Predškolska ustanova: ''Šumice''

Tema aktivnosti: Prostorne relacije u, na, pored

Uzrasna grupa dece: srednja (4 godine)

Studenti: Marina Cvijanov i Aleksandra Krmpotić

Broj dece u grupi: 26

Vaspitači: Nataša Stojić i Suzana Milovanović

Radni prostor: radna soba

Mesto, datum i vreme: Subotica, 06. novembar 2017.

USMERENA AKTIVNOST (10 min.)

UVODNI DEO

1. Pripremna faza: recitovanje sa demonstracijom ilustracija stihova pesme:

''Selo moje bake''

Sa mamom i tatom subotom kod bake na selo pođem.

U dvorištu je kuća, na kući je odžak, pored njega mačka drema.

377

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

U bašti pored ograde, raste povrće a na grani voće.

Pored vrata ima zvonce, kad pozvonim, baka dođe, poljubac u obraz mi da.

Odemo u kuhinju, sednemo na stolicu.

Na stolu je čaj, pored čaja činije ukusnih kolača i slatkog voća.

Kad uveče na krevet legnem i stavim glavu na jastuk, pomislim kako je lepo pored sebe imati takvu baku.

Analiza pesme u skladu sa prostornim relacijama: u, na, pored.

2. RADNA FAZA (20-25 min.)

Deca prepoznaju relacije u odnosu na sebe, u odnosu na drugu decu i druge predmete.

Aktivnosti:

 Klasifikacija predmeta prema relacijama: u, na, pored  Poligon: motorni zadatak da čučnu u obruč, skoče na strunjaču i stave loptu pored stolice.

378

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

3. VERIFIKATIVNA FAZA (5 min.)

U završnoj fazi ponuđena su dva igrovna listića.

1. listić, da:

 oboje miša koji je u kutiji,  pticu koja je na kavezu i  puževe koji se nalaze pored pečurke.

2. listić, da docrtaju:

 zvezdu pored kruga,  krug u krugu,  srce na krugu i  crvenu tačku pored kruga i plavu tačku u krugu (slika1. Poster).

Slika 1. Poster.

379

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 640.43 641.5 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 380 -381 Godina X • Broj 10 • 2018. Pr imljeno: 04.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 20.01.2018.

HIGIJENSKI STATUS RESTORANA KOLEKTIVNE ISHRANE POTENCIJALNI RIZIK PO ZDRAVLJE KONZUMENATA

Tatjana Savić, Suzana Kenjereš, Draginja Marković, Gabriela Balint, mentori: Liljana Sokolova i Milena Gavrilović Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica, RS

UVOD Društvena ishrana se može definisati kao organizovana delatnost zajednice koja radnim ljudima, studentima, učenicima, predškolskoj deci, starim osobama, vojsci, sportistima, svuda gde postoji potreba kolektiva za ishranom, treba da obezbedi odgovarajuću ishranu van njihovog domaćinstva. U uslovima gde se sprema hrana u većoj količini, masovno, uvek je veći rizik od nepoštovanja i nesprovođenja principa opšte i lične higijene, te rizik od ugrožavanja zdravstvene bezbednosti hrane, odnosno zdravlja konzumenta . Cilj ovog rada je da prikaže higijenskosanitarn e uslove u kojima rade restoran i za društvenu, kolektivnu ishranu u Subotici i ukaže na eventualne rizike po zdravlje konzumenata.

METOD

Studenti II godine, III semestar, Visoke škole strukovnih stiudija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici, sproveli su anketiranje triju restorana za kolektivnu ishranu u Subotici: P redškolske ustanove "Naša radost", Restorana za ishranu studenata u Domu za studente i Centralne kuhinje Gerontološkog centra.

Na tabelama su prikazani rezultati ankete zatečenog stanja u ovim objektima prema grupi pitanja:

 Opšti podaci o objektu

 Lokacija objekta, prilazi i ulazi

 Sanitacije

 Magacinski prostor

380

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

 Kuhinjski blok

 Opremljenost

 Opšta higijena

 Zaposleno osoblje

ZAKLJUČAK Možemo da zaključimo da sva tri objekta imaju neke propuste. Neophodan je permanentni nadzor sa kontrolom sprovođenja korektivnih mera. U restoranu Gerontološkog centra treba tehnički da se reši da do ukrštanja čistog i nečistog puta ne dolazi i time smanji rizik unakrsne kontaminacije jela. Kontinuirana doedukacija, nesporno jedan od najvažnijih činilaca koji doprinosi bezbednosti hrane, potrebno je da se uvede u predškolskoj ustanovi "Naša radost". Rizici po zdravlje konzumenata u ovim restoranima za društvenu ishranu, postoje. Naša škola je raspoložena, svojim stručnim kapacitetom, da unapredi saradnju sa svab tri objekta u pogledu edukacije i uvođenja novina na svim nivoima njihovog higijenskog statusa.

Slika 1. Poster.

381

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

''HORIZONTI'' UDK 613.21 - 053.2/.6 10. međunarodna konferencija Stručan rad / 382 -384 Godina X • Broj 10 • 2018. Primljeno: 04.01.2018. ISBN 978-86-87893-38-2 Prihvaćeno: 20.01.2018.

INFORMISANOST I PRIMENA ALTERNATIVNIH NAČINA ISHRANE KOD POPULACIJE MLADIH

Slađana Raičević, Tijana Zorić, Ružica Raičević, Ivana Crnković, Martina Feher, Ivan Katančić Mentori: Liljana Sokolova i Milena Gavrilović Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica

UVOD Alternativni načini ishrane su uglavnom zasnovani na tradiciji, a ređe na naučnim saznanjima. Najpoznatiji alternativni načini ishrane su vegetarijanstvo, makrobiotika, ishrana po Heju, ćelijska ishrana (ishrana astronauta), bioishrana, ishrana sirovom hranom i dr. Ishrana bez namirnica životinjskog porekla, veganska ishrana, nosi veliki rizik za razboljevanje između ostalog i zato što kod nas nije toliko rasprostranjena praksa dodatnog obogaćivanja namirnica široke potrošnje vitaminima A, D i B grupe, esencijalnim omega 3 masnim kiselinama i kalcijumom, kojima oskudeva veganstvo. Svetska zdravstvena organizacija (SZO) je 1977 godine na konferenciji u Alma Ati (Kazakstan), zvanično priznala indijske zakone prirode, vede i principe ishrane i ponašanja prema ajurvedi.

Cilj rada je da prikaže rezultate istraživanja koje se odnosi na informisanost građana Subotice, posebno mladih, o alternativnim načinima ishrane. U tu svrhu, sprovedeno je deskriptivno istraživanje među građanima Subotice uzrasta od 16 do 60 godina koji se bave različitim vrstama sportske rekreacije u različitim objektima u Subotici. Anketiranje je obuhvatilo ukupno 173 ispitanika, a sproveli su ga studenti II i I godine studija Visoke škole strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera iz Subotice, smera Nutricionisti-dijetetičari.

382

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

REZULTATI I DISKUSIJA Objekti obuhvaćeni anketiranjem:

 Teretana I i II na Ekonomskom fakultetu

 Subotički tereni za mali fudbal

 Plivački klub

 Opšta bolnica i Dom za decu ometenu u razvoju

 Teretana Body Line

 Kompanija Infostud

 VSOVSU

Alternativni načini ishrane, kod nas su ozvaničeni i u zakon uvedeni 2007 godine. Sem vegetarijanstva, namirnice koje karakterišu ostale načine alternativne ishrane su od nedavno sve prisutnije i dostupnije na našem tržištu, a informacije o principima vegetarijanstva, makrobiotici, ishrani sirovom hranom, ajurvedi, pojedinačnim dijetama, prisutne su na svim medijima i posebno elektronskim mrežama. Mladima se sve više nudi i mladi se bombarduju i regrutuju za tipove ishrane koja nije svojstvena našem podneblju, a da pri tom nemaju ni elementarno znanje o onome u šta se upuštaju. Bili smo ubeđeni da su iz tih razloga, mladi najviše upućeni u pojedinosti ovih načina ishrane i da su zainteresovaniji od starijih lica. Ali naši rezultati su potvrdili stanje odsustva prave edukacije. Prema rezultatima našeg anketiranja, od ukupno 173 ispitanika, 53% muških, 47% ženskih, 69% je normalno uhranjeno i sem studenata naše škole, svi se bave nekakvom fizičkom aktivnošću, bez obzira što nisu sve ciljne grupe iz sportsko rekreativnih centara. Najmanje znanja imaju o makrobiotici i vedama, slabo poznaju pojedine dijete, inače veoma popularne. Studenti naše škole, upisuju se bez predznanja iz ove oblasti (anketirani još nisu slušali predmete iz ishrane) i poklapaju se sa prosečnom informisanošću ostalih razmatranih populacionih grupa građana Subotice.

ZAKLJUČAK Na osnovu ankete sprovedene među građanima grada Subotica tokom jeseni 2017. godine o njihovoj obaveštenosti o alternativnim načinima ishrane, možemo da konstatujemo da su naši sugrađani delimično ili nikako obavešteni na ovu temu. S obzirom na ozakonjenost od strane SZO i našeg zakonodavstva, te nesporno masovnih populističkih, ponešto i stručnih informacija o ovim principima ishrane i s obzirom na sve veću pristupačnost namirnica iz različitih delova sveta, globalizacijom tržišta hrane, atraktivnih naročito za našu omladinu, neophodna je stručna edukacija o tome šta se sve nudi na domaćem tržištu i kakva je nutritivna vrednost nepoznatih namirnica koje

383

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons'' su nam dostupne. Građanima Subotice nedostaje dovoljna informisanost o alternativnim načinima ishrane. Oni treba da budu pravilno informisani u odabiru stila ishrane, kako bi se prevenirali eventualne posledice po zdravlje. 72% anketiranih zna za našu školu, najupućeniji su korisnici teretana.

Slika 1. Poster.

Recenzenti / Reviewers Dr Slavica Kostić, prof. struk. stud. Jelena Blanuša, MA

384

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

INDEKS AUTORA / INDEX OF AUTHORS

A.J. WARREN ...... 15 ALEKSANDRA KRMPOTIĆ ...... 377 ANDREA ĐUKIN ...... 324 ANITA ZOVKO...... 55 BILJANA GLIGOROVA ...... 319 BOJAN MILOŠEVIĆ ...... 231 BRANKO ĐUKIĆ ...... 270 BRANKO MEDIĆ ...... 219 CRISTINE HILCENKO ...... 15 DIJANA BRUSIN ...... 162 DIJANA KRSTIĆ ...... 127 DRAGANA LABUDOVIĆ ...... 278 DRAGICA MILINKOVIĆ ...... 156 DRAGINJA MARKOVIĆ ...... 380 DUŠAN STUPAR ...... 231, 295 DUŠKO SIMIĆ ...... 366 EVGENY KOVALEV ...... 87 F. WEIS ...... 15 GABRIELA BALINT ...... 380 HAJNALKA POŽAR ...... 331 INES BANJARI ...... 33 ISIDORA KORAĆ ...... 142 IVAN KATANČIĆ ...... 382 IVAN TOMIĆ ...... 203 IVANA CRNKOVIĆ ...... 382 J.L. WAGSTAFF ...... 15 JAROSLAVA BUDINSKI-SIMENDIĆ ...... 156 JASMINA KNEŽEVIĆ ...... 127, 149 JASMINKA ZLOKOVIĆ ...... 55 JELENA BLANUŠA ...... 127, 135 JELENA VUKOBRATOVIĆ ...... 55

385

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

JERNEJA HERZOG ...... 73 JOSIP LEPEŠ ...... 285 JOVANA PETROVIĆ ...... 324, 352 KAROLINA BERENJI ...... 346 KRYSTIAN TUCZYŃSKI ...... 101 LEONORA JEGENI ...... 319 LILJANA SOKOLOVA ...... 366, 380, 382 LJILJANA BEATOVIĆ ...... 359 MARINA CVIJANOV ...... 377 MARTINA FEHER ...... 382 MATJAZ DUH...... 73 MILAN BARBIR ...... 264 MILAN CVETKOVIĆ ...... 42 MILENA GAVRILOVIĆ ...... 380, 382 MILENKO JANKOVIĆ ...... 231, 295 MILICA MIHAILOVIĆ ...... 324, 352 MILICA VOJVODIĆ ...... 169 MIRJANA JOVIČIĆ ...... 156 MIROSLAV SMAJIĆ ...... 270 MIROSŁAW BABIARZ ...... 110 NADEŽDA RODIĆ ...... 149 NATALIJA BUDINSKI ...... 156 NATALIJA SKROFANOV ...... 162 NATAŠA BRANKOVIĆ ...... 255 NATAŠA ČAMPRAG SABO ...... 346 NATAŠA SEKULIĆ ...... 346 NEBOJŠA ĐOŠIĆ ...... 255, 301 NEBOJŠA JAKOVLJEVIĆ ...... 366 NENAD STAVRETOVIC ...... 324, 352 NEVENA VUKIĆ ...... 156 NАTАŠА CVIЈАNОVIĆ ...... 25 PAWEŁ GARBUZIK ...... 110 ROLF LAVEN ...... 117

386

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

RUŽICA RAIČEVIĆ ...... 382 S.M. FREUND ...... 15 SANDRA VUJKOV ...... 262, 285 SANJA FILIPOVIĆ ...... 169 SANJA MANDARIĆ ...... 278 SANJA ŠUMONJA ...... 366 SAVA MAKSIMOVIĆ ...... 239 SLAĐANA ANĐELIĆ ...... 339 SLAĐANA MILENKOVIĆ ...... 181 SLAĐANA RAIČEVIĆ ...... 382 SLAVICA KOSTIĆ ...... 187 SLAVOLJUB HILČENKO ...... 377 SNEŽANA RUŽIĆ ...... 255, 301 STANIMIR STOJILJKOVIĆ ...... 278 SUZANA JOVANOVIĆ ...... 196 SUZANA KENJEREŠ ...... 380 SZABOLCS HALAŠI ...... 285 TAMARA POPADIĆ ...... 187 TATJANA SAVIĆ ...... 380 TIJANA ZORIĆ ...... 382 TIN MUDRAŽIJA ...... 246 TOMASZ WARCHOŁ ...... 95 TOMASZ WARZOCHA...... 81 VESELIN BUNČIĆ ...... 301, 309 VESNA BARZUT ...... 135 VESNA TODOROV ...... 203 VOJO KOVAČEVIĆ ...... 211 WALDEMAR LIB ...... 63 WOJCIECH WALAT ...... 19 ZORAN MILIĆ ...... 262, 285

387

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

388

''10. Horizonti'' / ''10 Horizons''

CIP - Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad

37.01(082) 371.3:796(082) 613.2(082)

MEĐUNARODNA interdisciplinarna naučno-stručna konferencija "Horizonti" (10 ; 2018 ; Subotica) Zbornik radova sa 10. međunarodne interdisciplinarne stručno-naučne konferencije "Horizonti" 2018. : IKT u vaspitanju i obrazovanju, sportu i medicini = Collected papers from 10th international interdisciplinary scientific conference "Horizons" 2018 : ICT in educating and schooling children, sports and medicine / [10. međunarodna interdisciplinarna naučno-stručna konferencija "Horizonti 2018.", Subotica, 11-12. maj 2018. = 10th international interdisciplinary scientific conference "Horizons" 2018 ; [glavni i odgovorni urednik = editor-in-chief Slavoljub Hilčenko. - Subotica : Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera = College of vocational studies for preschool teachers and sports trainers, 2018 (Vrnjačka Banja : Satcip). - 389 str. : ilustr. ; 25 cm

Tiraž 200. - Bibliografija uz svaki rad. - Rezimei na engl. jeziku uz svaki rad.

ISBN 978-86-87893-38-2

1. Up. stv. nasl. a) Obrazovanje - Zbornici b) Fizičko vaspitanje - Zbornici c) Dijetetika - Zbornici

389