Mapy Czasu. Serbska Proza Postmodernistyczna Wobec Wyzwań
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Sylwia Nowak-Bajcar Mapy czasu Serbska proza postmodernistyczna wobec wyzwań epoki Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Mapy czasu 3 Seria: Prace Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ, nr 24 RECENZENCI dr hab. Dorota Gil, prof. UJ prof. dr hab. Robert Hodel OPRACOWANIE GRAFICZNE OKŁADKI Jadwiga Burek Na okładce: rysunek Mrđana Bajicia Zid, 1992 (crtež, kombinovana tehnika). Za udostępnienie rysunku oraz jego fotografii serdecznie dziękuję Autorowi. S. Nowak-Bajcar Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filologicznego oraz Instytutu Filologii Słowiańskiej. © Copyright by Sylwia Nowak-Bajcar & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2010 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-2943-5 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. (12) 631-18-80, tel./fax (12) 631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. (12) 631-01-97, tel./fax (12) 631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 4 Spis treści Wstęp . 7 I. Czas przełomu . 13 II. Pomiędzy poetyką a estetyką. Kwestie terminologiczne . 45 III. Borgesowska fantastyka. Danilo Kiš i Milorad Pavić a postmodernizm . 67 IV. Mapa biografi i. Proza Davida Albahariego . 91 V. Mapa historii. Proza Radoslava Petkovicia . 125 VI. Mapa wyobraźni. Proza Gorana Petrovicia . 155 Zakończenie . 177 Bibliografi a . 183 Резиме . 193 Summary . 197 Indeks nazwisk . 201 5 6 Wstęp Słowo „granica” (w pozytywnych wyłącznie konotacjach) pojawia się w dyskursach dotyczących kultury nowoczesnej, jej sfer i dziedzin, nie- mal równie często, jak w ideologiach wzmacniających formowanie się państw narodowych w Europie. Zygmunt Bauman rekonstruuje dziś tę współbieżność jako obsesję ładu wpisaną niejako organicznie w „projekt nowoczesności”, a w praktyce prowadzącą do tępienia wszelkich ambiwa- lencji. O wiele wcześniej, w metaforycznym skrócie, zarysował podobny obraz Elias Canetti – upiorną wizję Akademii Granicznej, która ciągle ulepsza Leksykon Granic i szacuje ich koszty, nie może jednak zapobiec niekontrolowanym wybrykom – zwłaszcza natury („Krnąbrne morze; niekontrolowane robaki; ptaki przelatujące z kraju do kraju – propozycja, by je wyniszczyć”). (…) Graniczności doświadczeń (identyfi kowanej z ich fi nalnością) Canetti przeciwstawia ich metamorfi czność…1 Pojawiające się w tytule niniejszej książki kategorie: czasu oraz mapy łączy wspólna dla nich w użytym kontekście kategoria zmiany. Ich aktualności na początku lat dzie- więćdziesiątych XX wieku w sposób niezwykle dramatyczny doświadczyły narody byłej Jugosławii. Piętno czasu, odciskając się (ponownie) na drugiej już z kolei reali- zacji idei jugosłowiańskiej2, doprowadziło do wojny i rozpadu wielonarodowego pań- stwa. Powstanie (z dnia na dzień) nowych politycznych granic – ironią losu – zbiegło się z przemianami, które w innych krajach prowadzić mają do procesu przeciwnego – do ich zacierania, wydobywając problem (który w tym miejscu jedynie sygnalizuję, nie rozwijając tego wątku) niezwykle istotny dla podjętych w niniejszej pracy prób opisu literackiego postmodernizmu w Serbii. Dotyczy on, mianowicie, wspomnia- nej sprzeczności pomiędzy „ponowoczesnym” projektem, eksponowanym w latach osiemdziesiątych XX wieku przez jego przedstawicieli, a wojenną rzeczywistością 1 A. Zeidler-Janiszewska, Progi i granice doświadczenia (w) nowoczesności, „Teksty Drugie” 2006, nr 3, s. 14 i n. Tekst ten został także opublikowany w tomie: Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. Nycz i A. Zeidler- -Janiszewska, Kraków, s. 21–39. 2 Mowa tu, oczywiście, o Socjalistycznej Federacyjnej Republice Jugosławii, która powstała po drugiej wojnie światowej (w 1943 roku ogłoszono powstanie Demokratycznej Federacyjnej Jugosławii, w roku 1946 otrzymała ona ofi cjalną nazwę Federacyjna Ludowa Republika Jugosławii, a na mocy konstytucji z roku 1963 – nazwę Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii). Pierwsza natomiast Jugosławia – jako Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców – proklamowana została w roku 1918. W 1929 roku, po zamachu stanu do- konanym przez króla Aleksandra Karađorđevicia i zaprowadzonej przez niego dyktaturze, wprowadzony został także nowy podział administracyjny państwa, które odtąd – na mocy wydanego przez króla dekretu – nosiło nazwę Królestwo Jugosławii. 7 (na wskroś „nowoczesną”), z którą w latach dziewięćdziesiątych przyszło się zmie- rzyć tym pisarzom. Na ten „dotyk historii” nie mogła, oczywiście, pozostać obojętna literatura, o której traktuje ta praca. Aspekt historyczno-socjologiczno-kulturowy uwarunkowań serbskich będzie w niej stanowił punkt wyjścia dla prezentacji pewnych cech specyfi cznych tej literatu- ry, odmienności jej uwarunkowań na tle procesów i przemian, których systematyzacje coraz częściej zmierzają do wskazywania „miejsc wspólnych” literatur oraz ukazania ich uniwersalnych, ponadnarodowych cech. Opis ten nie posłuży do zdiagnozowania stanu literatury serbskiej, ale do pokazania procesów, przemian, jakim podlegała w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Proza postmodernistyczna wyłoniła się z literackiej mapy Serbii na początku lat osiemdziesiątych, lecz początkowo – ze względu na wielość odmian i różnorodność – określano ją wspólną formułą „młoda serbska proza”. W pracy spróbuję znaleźć odpowiedź na pytanie o istnienie w dziełach jej przedstawicieli postmodernistycznej świadomości oraz o sposoby, w jakie się owa świadomość wyrażała, w dalszej zaś kolejności – prześledzić zmiany, jakim podlegała. Zasadniczym moim celem będzie zatem ustalenie wpływu, jaki na przebieg procesów literackich miały cezury społecz- no-polityczne, wskazanie ich oddziaływania na cezury poetologiczne, a także opis cha- rakteru owych literackich przemian. Użytymi przeze mnie terminami: „języki końca” i „języki początku” posłużył się wcześniej Przemysław Czapliński w odniesieniu do debaty o literaturze polskiej po 1989 roku3. Służą one określeniu dyskursu jako ogółu środków retorycznych w refl eksji nad kategorią epoki. Uwarunkowania serbskie różniły się – nie tylko na początku lat dziewięćdzie- siątych, lecz także już wcześniej, po drugiej wojnie światowej, w okresie istnienia Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii – od doświadczeń historycznych innych krajów bloku komunistycznego. Celem prezentacji nie jest postawienie tezy o ich wyjątkowości – służy ona wyłącznie wskazaniu przyczyn i określeniu warunków, w jakich serbska proza odpowiadała na wyzwania nowoczesności i ponowoczesności. Konsekwencją takiej perspektywy badawczej jest przyjęcie przeze mnie wąskiego, historycznoliterackiego zakresu terminu postmodernizm, który odnoszę do literatury, a który zbliża się do sposobu jego defi niowania (w odniesieniu jednak do Ameryki oraz krajów Europy Zachodniej) przez Frederica Jamesona4. Kluczowym wyznacznikiem tego literackiego, wąsko przeze mnie rozumianego postmodernizmu jest więc obecność postmodernistycznej świadomości, którą zaobserwować możemy u pisarzy wstępu- 3 P. Czapliński, Ślady przełomu. O prozie polskiej 1976–1996, Kraków 1997. 4 Analogiczny jest sposób rozumienia pojęcia, odmienna – ze względu na specyfi kę uwarunkowań spo- łecznych, politycznych i ekonomicznych, a także sam moment wykrystalizowania się w Serbii świadomości postmodernistycznej – periodyzacja. Tak więc, pisze Jameson, „nie jest to kolejny termin opisujący jakiś kon- kretny styl. Jest to (…) kategoria periodyzacyjna, której funkcja polega na powiązaniu narodzin nowych cech formalnych w kulturze z pojawieniem się nowego typu społecznego życia i nowego porządku ekonomicznego, eufemistycznie nazywanego modernizacją, społeczeństwem postindustrialnym lub konsumpcyjnym, społeczeń- stwem zdominowanym przez media lub społeczeństwem obrazkowym albo wreszcie kapitalizmem wielonaro- dowym”. Frederic Jameson uznaje lata sześćdziesiąte XX wieku za okres przejściowy, zaś lata siedemdziesiąte za okres wykrystalizowania się postmodernizmu. F. Jameson, Postmodernizm i społeczeństwo konsumpcyjne [w:] Postmodernizm. Antologia przekładów, red. R. Nycz, Kraków 1996, s. 193. 8 jących w Serbii na literacką scenę w latach osiemdziesiątych XX wieku. Oczywiście, pojawienie się postmodernizmu w Serbii łączyć można (dokonując w ten sposób jego zamierzonej lub niezamierzonej waloryzacji) z próbami włączenia literatury serbskiej w nurt tendencji światowych i odczytywać poprzez pryzmat chwytów literackich, które mogą przecież przemieszczać się w sztuce uwolnione od zaplecza cywilizacyjnego, z jakiego wyrosły5. Jak bowiem napisał Aleksandar Jerkov, wyraziście wskazując na istnienie owych różnic: Konfrontacja ducha z epokowym przełomem nastąpić może wszędzie, również tam, gdzie nawet bez socjologicznej analizy widać brak warunków do jej zaistnienia. Czy w kraju, w którym nie ma wysoko rozwiniętych technologii informatycznych i komunikacyjnych, nadprodukcji przemysłowej i produkcji potrzeb, czy w kraju, w którym nadal nie brakuje analfabetów, w ogóle można mówić o zmianie społecznego statusu wiedzy albo o wiedzy jako wskaźniku produktu narodowego? Jakże obco brzmią sformułowania: „budżet infor- macji”, „rynek komunikacji”, „produkcja relacji” i „przemysł potrzeb” w kraju, w którym do niedawna jeszcze uczono nas o siłach wytwórczych i stosunkach produkcji, o własności środków produkcji czy świadomości klasowej… Znaleźliśmy się w epoce