Lasy i bory

˚yzne buczyny Wiele potencjalnych siedlisk ˝yznych buczyn zaj´tych jest przez sztuczne zbiorowiska zast´pcze, np. drzewostany 9130 Kod Physis: 41.13 z dominujàcà sosnà (na nizinach) lub Êwierkiem (w gó- rach). Na nizinach mogà wyst´powaç postaci przejÊciowe A. Opis g∏ównego typu mi´dzy buczynami a gràdami bàdê zbiorowiska te mogà siedliska przyrodniczego przekszta∏caç si´ jedne w drugie.

Podzia∏ na podtypy Definicja ˚yzne buczyny sà pod wzgl´dem fitosocjologicznym zró˝- Ten typ siedliska przyrodniczego obejmuje bukowe, nicowane na trzy podstawowe zespo∏y: ˝yznej buczyny ni- a w górach bukowo-jod∏owe i bukowo-jod∏owo-Êwierkowe ˝owej, buczyny sudeckiej i buczyny karpackiej. Na nizinach lasy rosnàce na ˝yznych siedliskach, z regu∏y na glebach wyró˝niane jest te˝ rzadkie zbiorowisko wilgotnej buczyny o neutralnym lub tylko s∏abo kwaÊnym odczynie, z próch- ze szczyrem trwa∏ym, niekiedy zaliczane do ˝yznej buczyny nicà typu mull (czasem przejÊcie do moder) i z dominacjà ni˝owej, a niekiedy traktowane jako odr´bny zespó∏. gatunków typowych dla lasów liÊciastych w runie. Lasy te Oprócz florystycznej, wyraêna jest odr´bnoÊç ekologiczna wyst´pujà w Polsce w granicach zasi´gu buka, majàc jed- buczyn ni˝owych i górskich: buczyny ni˝owe majà zwykle nak zasi´g wyspowy i miejscami porozrywany. drzewostany czysto bukowe i ich dynamika jest pochodnà dynamiki populacji buka, podczas gdy ˝yzne buczyny gór- skie mogà mieç drzewostany z udzia∏em wi´kszej liczby gatunków drzew, w zwiàzku z czym ich dynamika mo˝e mieç bardziej z∏o˝ony charakter. W niniejszym opracowaniu wilgotne buczyny ze szczyrem wydzieliliÊmy jako oddzielny podtyp siedliska przyrodnicze- go. Nie zajmujàc stanowiska odnoÊnie do ich klasyfikacji fitosocjologicznej, chcemy w ten sposób podkreÊliç ich uni- katowoÊç, interesujàcà ekologi´ i szczególne potrzeby ochrony. ¸àcznie natomiast potraktowaliÊmy dwa górskie zespo∏y ˝yznych buczyn: ˝yznà buczyn´ karpackà i ˝yznà buczyn´ sudeckà. Za takim rozwiàzaniem przemawia∏o podobieƒ- stwo ekologiczne buczyn górskich, przewa˝ajàce nad nie- wàtpliwie istniejàcymi ró˝nicami florystycznymi. W rezultacie wyró˝niono trzy podtypy: 9130-1 ˚yzna buczyna ni˝owa Charakterystyka (Galio odorati-Fagetum) 9130-2 Wilgotna buczyna ni˝owa ze szczyrem Zaliczone tu lasy majà na nizinach charakter lasów buko- (zbiorowisko Fagus sylvatica – Mercurialis perennis) wych, a w górach – charakter lasów mieszanych z bukiem, 9130-3 ˚yzna buczyna górska (Dentario enneaphylli- lecz z udzia∏em tak˝e innych gatunków, w tym iglastych – Fagetum i Dentario glandulosae-Fagetum) Êwierka i jod∏y; w niektórych p∏atach i w niektórych fazach dynamiki lasu gatunki te mogà nawet iloÊciowo domino- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki waç nad bukiem. Charakteryzujà si´ one stosunkowo buj- Umiejscowienie siedliska w polskiej nym i bogatym runem, budowanym przez typowe dla eu- klasyfikacji fitosocjologicznej troficznych siedlisk gatunki lasowe. Znamienny jest udzia∏ w runie gatunków z rodzaju ˝ywiec (Dentaria); ró˝ne gatun- Wyró˝nione podtypy sà w klasyfikacji fitosocjologicznej ki ˝ywców sà zwiàzane z odmiennymi podtypami ˝yznych umiejscowione w sposób nast´pujàcy: buczyn. Klasa Querco-Fagetea lasy liÊciaste Opisywane lasy zajmujà zwykle siedliska nizinnego, gór- Rzàd Fagetalia sylvaticae mezo- i eutroficzne lasy skiego lub wy˝ynnego lasu Êwie˝ego, rzadziej lasu wilgot- liÊciaste nego bàdê lasu mieszanego. Zwiàzek Fagion Sylvaticae buczyny Wyst´powanie lasów tego typu jest limitowane geograficz- Podzwiàzek Galio odorati-Fagenion ˝yzne buczy- nym zasi´giem buka. Jednak lokalnie mo˝e to byç dominu- ny ni˝owe jàcy typ lasu. W zwiàzku z doÊç du˝ym area∏em, jaki zajmu- Zespó∏ Galio odorati-Fagetum ˝yzna buczy- jà ˝yzne buczyny, sà one typem lasu istotnym gospodarczo. na ni˝owa 48 ˚yzne buczyny

Zbiorowisko Fagus sylvatica-Mercurialis pe- MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo∏y leÊne Polski. Wyd. Nauk. rennis wilgotna buczyna ni˝owa ze szczyrem PWN, Warszawa. Podzwiàzek Dentario glandulosae-Fagenion ˝y- MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ A. 1973. Przeglàd fitoso- 9130 zne buczyny górskie cjologiczny zbiorowisk leÊnych Polski. Cz. 1. Lasy bukowe. Zespo∏y: Phytocoenosis 2.2: 143–202. MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro- Dentario enneaphylli-Fagetum ˝yzna wisk roÊlinnych Polski. PWN, Warszawa. buczyna sudecka MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ J.M. 1996. Przeglàd fito- Dentario glandulosae-Fagetum ˝yzna socjologiczny zbiorowisk leÊnych Polski (synteza). Phytoco- buczyna karpacka enosis 8 NS Seminarium Geobotanicum 3: 3–79. SIEDLISKOWE PODSTAWY HODOWLI LASU 2004. Za∏àcznik Bibliografia nr I do Zasad Hodowli i U˝ytkowania Lasu Wielofunkcyjne- go. Dyrekcja Generalna Lasów Paƒstwowych, Warszawa. MATUSZKIEWICZ J.M. 1996. Opracowanie sk∏adów gatunko- WOJTERSKI T. 1990. Buczyny i lasy z udzia∏em buka w Polsce. wych drzewostanów w poszczególnych fazach rozwojowych W: Buk zwyczajny. Nasze Drzewa LeÊne 10: 329–374. w zale˝noÊci od: typu siedliskowego lasu, zespo∏u roÊlinnego

i regionu. Mscr. Departament Ochrony Przyrody Ministerstwa W∏adys∏aw Danielewicz, Jan Holeksa, Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Ârodowiska, Warszawa. Pawe∏ Pawlaczyk, Jerzy Szwagrzyk

49 Lasy i bory

B. Opis podtypów nym. Pod∏o˝e stanowià najcz´Êciej dyluwialne gliny lekkie 9130 i Êrednie oraz piaski gliniaste, cz´sto naglinowe. Pod ˝yzny- Kod Physis: 41.131 mi lasami bukowymi wyst´pujà na ogó∏ gleby brunatne w∏a- 1 Êciwe i wy∏ugowane oraz gleby p∏owe w∏aÊciwe, zbrunatnia- Cechy diagnostyczne ∏e i opadowoglejowe, a tak˝e rdzawe bielicowe, brunatne bielicowane oraz deluwialne brunatne. Odczyn gleb jest Cechy obszaru przewa˝nie kwaÊny, a w przypadku pod∏o˝a zasobnego ˚yzne buczyny ni˝owe reprezentujà w Polsce stosunkowo w w´glan wapnia tak˝e oboj´tny lub s∏abo zasadowy, lecz najubo˝szà postaç nizinnych, eutroficznych lasów buko- zwykle w warstwach g∏´biej po∏o˝onych. Poziom wody grun- wych zwiàzanych z wilgotnym i ∏agodnym klimatem subo- towej na glebach Êwie˝ych jest na ogó∏ doÊç g∏´boki. ceanicznym, które osiàgajà u nas pó∏nocno-wschodnià Siedliska ˝yznych buczyn w wi´kszoÊci sà zgodne z typem granic´ wyst´powania. Swym zasi´giem obejmujà niemal siedliskowym lasu Êwie˝ego. Nowe (2004 r.) „Siedliskowe ca∏y nizinny obszar naturalnego rozmieszczenia buka, od Podstawy Hodowli Lasu” wyró˝niajà dla opisu tego ekosys- Pomorza na pó∏nocy, przez Ziemi´ Lubuskà, a nast´pnie temu typ lasu: bukowy las Êwie˝y. pó∏nocnà, zachodnià i po∏udniowà Wielkopolsk´, po nizi- ny i wy˝yny na po∏udniu. Du˝e kompleksy ˝yznych buczyn Fizjonomia i struktura zbiorowiska ni˝owych znajdujà si´ na Wolinie, w Puszczy Bukowej pod ˚yzna buczyna ni˝owa ma najcz´Êciej struktur´ czterowar- Szczecinem, na Pojezierzu Drawskim i Pojezierzu Kaszub- stwowà. Drzewostan, przeci´tnie o du˝ym zwarciu, jest skim, Pobrze˝u Kaszubskim, na Pojezierzu MyÊliborskim, prawie czysto bukowy, a inne gatunki drzew, np. grab Car- w Puszczy Drawskiej oraz w rejonie Wysoczyzny Elblàskiej, pinus betulus, klony – jawor Acer pseudoplatanus i pospo- Wzniesieƒ Górowskich, Pojezierza I∏awskiego, Pojezierza lity A. platanoides, d´by – szypu∏kowy Quercus robur i bez- Che∏miƒskiego, na Garbie Lubawskim, a tak˝e na Pojezie- szypu∏kowy Q. petraea, wiàz górski Ulmus glabra czy lipa rzu Olsztyƒskim i Mràgowskim. drobnolistna Tilia cordata, stanowià w nim na ogó∏ nie- Omawiany typ lasu znajduje optymalne warunki w pagórko- znacznà domieszk´. W pó∏nocno-wschodniej oraz po∏u- watym krajobrazie m∏odoglacjalnym w zasi´gu pomorskie- dniowej Polsce gatunkiem domieszkowym jest tak˝e go stadium zlodowacenia ba∏tyckiego na Pobrze˝ach oraz Êwierk. W ubogiej warstwie krzewów, oprócz podrostu bu- Pojezierzu Zachodnio- i Wschodniopomorskim. Preferuje ka i odnowienia gatunków domieszkowych, wyst´puje stanowiska po∏o˝one na wzniesieniach form morenowych, z rzadka zwykle tylko jarzàb pospolity Sorbus aucuparia. z regu∏y w Êrodkowych partiach stoków, natomiast unika Warstwa zielna jest zazwyczaj dobrze rozwini´ta, pokrywa eksponowanych grzbietów, jak i den dolin, najni˝szych cz´- od 30% do 60% powierzchni i obfituje w liczne gatunki by- Êci stoków i p∏askich równin o utrudnionym drena˝u wg∏´b- lin oraz traw, spoÊród których do najcz´stszych nale˝à: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki

˚yzna buczyna ni˝owa. Fot. W. Danielewicz 50 ˚yzne buczyny

przytulia wonna Galium odoratum, gajowiec ˝ó∏ty Galeob- warianty: typowy z facjalnie wyst´pujàcà kostrzewà leÊnà dolon luteum, zawilec gajowy Anemone nemorosa, tr´dow- Festuca altissima (w terenie pagórkowatym, w miejscach ob- 9130 nik bulwiasty Scrophularia nodosa, fio∏ek leÊny Viola fitego gromadzenia si´ Êció∏ki bukowej) lub z dominujàcà reichenbachiana, ˝ywiec cebulkowy Dentaria bulbifera, per∏ówkà jednokwiatowà Melica uniflora (w terenach p∏a- 1 przylaszczka pospolita Hepatica nobilis oraz per∏ówka jed- skich, na drobnoziarnistych i zwi´êlejszych glebach) oraz nokwiatowa Melica uniflora, prosownica rozpierzch∏a Mi- wariant z czartawà pospolità Circaea lutetiana reprezentujà- lium effusum, kostrzewa leÊna Festuca altissima i wiechlina cy wilgotniejszà postaç zespo∏u. Mo˝liwe jednak, ˝e cz´sto gajowa Poa nemoralis. W najbardziej ˝yznych postaciach opisywane jako typowe postacie z facjalnà dominacjà per- omawianego lasu wyst´pujà barwnie kwitnàce geofity wio- ∏ówki sà w rzeczywistoÊci przejawem lekkiej degeneracji fito- senne, np. kokorycz pusta Corydalis cava, ziarnop∏on wio- cenozy, polegajàcej na homogenizacji jej runa pod drzewo- senny Ficaria verna i czosnek niedêwiedzi Allium ursinum. stanem o sztucznie uproszczonej strukturze przestrzennej. Warstwa mszysta z takimi gatunkami, jak: ˝urawiec falisty Na siedliskach naj˝yêniejszych i wilgotnych wyst´puje podze- Atrichum undulatum, dzióbkowiec Zetterstedta Eurhynchium spó∏ kokoryczowy G.-F. corydaletosum. Specyficzny charak- angustriete i p∏onnik strojny Polytrichum formosum odgrywa ter ma postaç naklifowa ˝yznego lasu bukowego spotykana znaczàcà rol´ jedynie w ubogich postaciach zespo∏u. mi´dzy innymi na Kepie Red∏owskiej, wzbogacona flory- stycznie o takie gatunki, jak: groszek wiosenny Lathyrus ver-

Reprezentatywne gatunki nus, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, turzyca palcza- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Buk zwyczajny Fagus sylvatica, marzanka wonna Ga- sta Carex digitata, niekiedy skrzyp zimowy Equisetum hy- lium odoratum, per∏ówka jednokwiatowa Melica uni- emale, dzwonki – brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, flora, kostrzewa leÊna Festuca altissima, ˝ywiec cebul- jednostronny C. rapunculoides i okrag∏olistny C. rotundifolia. kowy Dentaria bulbifera, tr´downik bulwiasty Scrophularia nodosa, zawilec gajowy Anemone nemorosa, fio∏ek le- Mo˝liwe pomy∏ki Êny Viola reichenbachiana, gajowiec ˝ó∏ty Galeobdolon Najcz´stszym powodem pomy∏ek mo˝e byç trudnoÊç w od- luteum, prosownica rozpierzch∏a Milium effusum, kokorycz ró˝nieniu ubogich postaci ˝yznej buczyny ni˝owej od kwa- pusta Corydalis cava, czosnek niedêwiedzi Allium ursi- Ênej buczyny ni˝owej Luzulo pilosae-Fagetum, szczególnie num, ˝urawiec falisty Atrichum undulatum, dzióbkowiec wtedy, gdy p∏aty tych zespo∏ów wyst´pujà w podobnych Zetterstedta Eurhynchium angustriete. warunkach siedliskowych lub gdy nie istnieje wyraêna gra- nica mi´dzy nimi w strefie, gdzie si´ wzajemnie przenika- Odmiany jà. Trudna jest te˝ w∏aÊciwa identyfikacja zdegenerowa- ˚yzna buczyna ni˝owa Galio odorati-Fagetum wykazuje wy- nych postaci ˝yznej buczyny, które upodabniajà si´ do dru- raênà zmiennoÊç w zale˝noÊci od lokalnych warunków siedli- giego z wymienionych zespo∏ów. Problemy z w∏aÊciwym skowych. W Niemczech opisywano zró˝nicowanie tego syn- rozpoznaniem siedliska mogà stwarzaç równie˝ przypadki taksonu na podzespo∏y: circaetosum, luzuletosum i typicum; licznego wyst´powania buka w drzewostanach subatlantyc- w ramach tego ostatniego wyró˝niajàc warianty: z Allium ur- kiego lasu d´bowo-grabowego Stellario-Carpinetum albo sinum, z facjalnie panujàcà Melica uniflora, z Gymnocarpium jeÊli drzewostany te zosta∏y zamienione na czysto bukowe. dryopteris, z Festuca altissima oraz z Abies alba. W polskich opracowaniach zró˝nicowanie to charakteryzowano nieco inaczej, nierzadko w skali jednego lub kilku regionów. Identyfikatory fitosocjologiczne W krajowej syntezie fitosocjologicznej lasów bukowych za Zwiàzek Fagion sylvaticae najubo˝szà postaç ˝yznej buczyny ni˝owej uznano podze- Podzwiàzek Galio odorati-Fagenion spó∏ G.-F. deschamsietosum o runie trawiasto-mszystym Zespó∏ Galio odorati-Fagetum (Melico-Fagetum, z nast´pujàcymi gatunkami wyró˝niajàcymi: Êmia∏ek po- Asperulo-Fagetum) ˝yzna buczyna ni˝owa gi´ty Deschampsia flexuosa, wid∏ozàb miotlasty Dicranum scoparium, turzyca pigu∏kowata Carex pilulifera i wid∏ozà- Do niedawna zespó∏ by∏ znany w Polsce pod nazwà Meli- bek jednoboczny Dicranella heteromalla. Odpowiednikiem co-Fagetum. Czasami spotyka si´ te˝ nazw´ Asperulo-Fa- tego podzespo∏u opisanym z Puszczy Bukowej jest G.-F. fe- getum (Aspeula odorata = Galium odoratum). Zaliczany stucetosum sylvaticae, w którym najwi´kszà wartoÊç diagno- czasem do tego zespo∏u podzespó∏ ˝yznej buczyny szczyro- stycznà majà kostrzewa leÊna Festuca altissima i konwalijka wej (subass. mercurialetosum) omawiamy tu jako odr´bny dwulistna Maianthemum bifolium. Analogicznà postaç z ob- podtyp siedliska przyrodniczego (9130-2). szaru Wzniesieƒ Elblàskich wyró˝niono jako podzespó∏ G.- F. calamgrostietosum, charakteryzujàcy si´ znacznym udzia- Dynamika roÊlinnoÊci ∏em mi´dzy innymi trzcinnika leÊnego Calamagrostis arun- dinacea i p∏onnika strojnego Polytrichum formosum. Spontaniczna Typowa, przeci´tna postaç ˝yznej buczyny ni˝owej, bez W warunkach przyrodniczych Europy Ârodkowej ˝yzne bu- w∏asnych gatunków wyró˝niajàcych, dzielona jest na dwa czyny sà trwa∏ym typem ekosystemu leÊnego. Trwa∏oÊci tej 51 Lasy i bory

dowodzà d∏ugoterminowe badania ekologiczne prowa- gospodarowania (g∏ównie wieku drzewostanu i stopnia je- 9130 dzone w miejscach, gdzie ˝yzne buczyny sà konsekwentnie go heterogenicznoÊci) ni˝ od warunków glebowych i mi- i przez d∏u˝szy czas wy∏àczone spod presji gospodarki. kroklimatycznych. Ju˝ 30 lat uwolnienia spod wp∏ywu go- 1 O trwa∏oÊci ekosystemu leÊnego mimo ograniczeƒ d∏ugo- spodarki wywo∏uje znaczàcy efekt w roÊlinnoÊci. Êci ˝ycia stanowiàcych o jego strukturze drzew decydujà Jeszcze g∏´bszà degeneracj´ powoduje gospodarka zwià- procesy wymiany pokoleƒ w populacjach drzew. Podobnie zana z wprowadzaniem innych gatunków drzew na siedli- jak w przypadku kwaÊnych buczyn, ich naturalna dynami- sko ˝yznej buczyny. Pod wp∏ywem uprawy sosny cz´sto po- ka nap´dzana jest najcz´Êciej przez procesy Êmierci poje- wstajà drzewostany sosnowo-bukowe, przypominajàce dynczych drzew, powstawanie luk w drzewostanie i rozwój kwaÊne buczyny. Rzadko dochodzi natomiast do pinetyza- odnowienia bukowego wype∏niajàcego luki. Zwykle daje cji – zwi´kszenia udzia∏u gatunków borowych. Pod wp∏y- si´ tak˝e zauwa˝yç mozaikowe zró˝nicowanie tzw. faz roz- wem uprawy d´bu mogà powstawaç lasy przypominajàce wojowych lasu na p∏aty w fazie juwenilnej, optymalnej, gràdy, zw∏aszcza gdy pod drzewostanem d´bowym roz- rozpadu i odnowienia. Wielkopowierzchniowe zjawiska przestrzeni si´ wsz´dobylski grab. o charakterze katastroficznym nale˝à w buczynach do Obecna gospodarka leÊna w ˝yznych buczynach zak∏ada rzadkoÊci – nawet zjawiska okreÊlane jako „katastrofalne jednak hodowl´ drzewostanów bukowych, co najwy˝ej wiatro∏omy” w buczynach nie prowadzà do wielkopo- z domieszkà innych gatunków. Mo˝e ona wi´c powodowaç wierzchniowego zniszczenia struktury lasu, a raczej wià˝à degeneracj´, ale nie regresj´ ˝yznych buczyn. si´ ze wzmo˝onà intensywnoÊcià powstawania luk i aku- Interesujàce i nie do koƒca zbadane jest zagadnienie mulacji masy martwego drewna na dnie lasu. przestrzennych i dynamicznych relacji ˝yznych buczyn W Europie Zachodniej wa˝nà rol´ w dynamice ˝yznych i gràdów. Na Pojezierzu MyÊliborskim gràdy wydajà si´ buczyn odgrywa jawor Acer pseudoplatanus. Np. na wy- mieç tendencje dynamiczne do przekszta∏cania si´ w bu- spie Rugii i na wyspie Vilm u jej wybrze˝y, jawor bez- czyny, podczas gdy na Kaszubach kr´gi siedliskowe tych wzgl´dnie dominuje w m∏odym pokoleniu drzew i wype∏- dwóch typów lasu sà odmienne, z wyjàtkiem zboczy dolin nia luki w drzewostanie bukowym. W takich warunkach rzecznych, na których gràdy zajmujà geodynamicznie od- mo˝na spodziewaç si´, ˝e elementem dynamiki lasu b´- m∏odzone fragmenty zboczy, a buczyny – fragmenty star- dzie „p∏odozmian bukowo-jaworowy”. Podobnà rol´ ja- sze. Z drugiej strony wiele p∏atów gràdów w pn. i w zach. woru mo˝na obserwowaç w niektórych lasach pn.-zach. Polsce mog∏o zostaç antropogenicznie przekszta∏conych cz´Êci Polski, np. w NadleÊnictwie Rokita na pn. od Szcze- w buczyny w wyniku sadzenia buka i popierania go w go- cina. Jednak w wi´kszoÊci polskich buczyn dynamizm ja- spodarce leÊnej. woru nie jest tak znaczàcy. Istotnym elementem naturalnych fluktuacji odgrywajàcych Siedliska przyrodnicze zale˝ne rol´ w funkcjonowaniu ˝yznej buczyny jest prawdopodob- lub przylegajàce nie buchtowanie runa przez dziki, stymulujàce rozwój ko- bierców wiosennych geofitów. ˚yzne buczyny ni˝owe sàsiadujà zwykle z p∏atami kwa- Ênych buczyn (9110, Physis 41.11), rzadziej gràdów, zwy- Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka kle subatlantyckich (9160, Physis 41.24). DoÊç cz´sto sty- Pierwszym przejawem degeneracji, zachodzàcej pod wp∏y- kajà si´ te˝ z siedliskami ∏´gów (Fraxino-Alnetum 91E0, wem typowych form gospodarki leÊnej, jest homogenizacja Physis 44.3) lub olsów (Carici elongatae-Alnetum; Physis struktury drzewostanu i runa buczyny, czego wyrazem mo- 44.9). W niektórych p∏atach ˝yznych buczyn, zw∏aszcza na ˝e byç facjalna dominacja pewnych gatunków, np. per∏ów- terenach morenowych, istotnym elementem krajobrazu ki jednokwiatowej. Opisywane w literaturze „trawiaste bu- ekologicznego bywajà drobne cieki (Physis 24.14–16). Na czyny per∏ówkowe” sà prawdopodobnie w∏aÊnie szczegól- nieprzepuszczalnych, gliniastych glebach niekiedy wy-

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki nymi postaciami ˝yznych buczyn, wykszta∏cajàcymi si´ pod kszta∏ca si´ buczyna charakteryzujàca si´ obecnoÊcià roz- starszymi, lecz majàcymi ujednoliconà struktur´, gospo- proszonych, ma∏ych, ÊródleÊnych astatycznych zbiorników darczymi drzewostanami bukowymi. wodnych i zabagnieƒ (Physis 22.2), z regu∏y zarastajàcych G∏´bsza degeneracja mo˝e przejawiaç si´ we wzbogace- sitami, turzycami bàdê mannà fa∏dowanà. niu flory dna lasu w gatunki typowe dla zr´bów, dróg i brzegów lasu, a nawet dla ∏àk, kosztem typowych gatun- Rozmieszczenie geograficzne ków leÊnych. Objaw ten jest cz´sto obserwowany w buczy- i mapa rozmieszczenia nach nadmiernie przeÊwietlonych ci´ciami r´bni cz´Êcio- wych. Cz´sto spotykanym przejawem degeneracji jest te˝ ˚yzne buczyny wyst´pujà na Pomorzu i w zachodniej cz´- fruticetyzacja – masowy rozwój je˝yn; w buczynach Pomo- Êci Polski. Ich wyst´powanie jest ograniczone do ˝yznych rza cz´sto jest to je˝yna Bellardiego Rubus pedemontanus. siedlisk, w konsekwencji czego jest silnie zró˝nicowane Generalnie sk∏ad florystyczny runa ˝yznych lasów buko- przestrzennie. Potencjalne biochory sà zwykle doÊç du˝e wych w znacznie wi´kszym stopniu zale˝y od sposobu za- i zazwyczaj majà wielkoÊç od kilkunastu do kilkudziesi´ciu 52 ˚yzne buczyny

kilometrów kwadratowych. Jest to jednak niezbyt pospolite zek, w∏àcznie z bardzo rzadkim koziorogiem bukowcem. zbiorowisko leÊne. J. M. Matuszkiewicz szacuje rzeczywisty Z bukiem i z buczynami zwiàzanych jest kilka interesujà- 9130 area∏ ˝yznych buczyn ni˝owych w Polsce na nieca∏e 50 tys. cych gatunków motyli, a tak˝e kilka rzadkich gatunków ha, a wi´c ponad dwukrotnie mniej ni˝ kwaÊnych buczyn. drobnych Êlimaków. Buczyny sà na ni˝u Polski g∏ównymi 1 Do szerzej znanych miejsc wyst´powania ˝yznych buczyn biotopami rzadkiego ssaka – popielicy. Na Pomorzu ˝yzne w Polsce nale˝à: Wyspa Wolin, Puszcza Bukowa pod buczyny, jako dominujàcy lokalnie typ ˝yznego lasu liÊcia- Szczecinem, Pojezierze MyÊliborskie, Pojezierze Drawskie stego siedlisk Êwie˝ych i lekko wilgotnych, gromadzà i Iƒskie, Puszcza Drawska, Parszyƒskie Buczyny, Wysoczy- wszystkie wyst´pujàce tu gatunki lasowe. zna Elblàska, obszar mi´dzy Rogoênem a Murowanà Go- Êlinà w pn. Wielkopolsce, okolice ¸agowa na Ziemi Lubu- Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy skiej. W rezerwacie „Buczyna Szprotawska” w Borach Siedliskowej DolnoÊlàskich wyst´puje ˝yzna buczyna o charakterze Obuwik pospolity Cypripedium calceolus. przejÊciowym mi´dzy ni˝owà (Galio odorati-Fagetum) Ze starymi drzewostanami ˝yznych buczyn mo˝e byç zwià- a sudeckà (Dentario enneaphylli-Fagetum). Natomiast na zane wyst´powanie pachnicy d´bowej (Osmoderma eremi- Kaszubach i Pomorzu Ârodkowym ˝yzne buczyny wyst´pu- ta). W takich przypadkach konieczne jest szczególnie pie- jà, ale najcz´Êciej w postaciach pozbawionych gatunków czo∏owite planowanie ochrony ekosystemu, ze szczegól- charakterystycznych, tj. per∏ówki jednokwiatowej i ˝ywca nym uwzgl´dnieniem potrzeb tego gatunku i np. jego Poradniki ochrony siedlisk i gatunków cebulkowatego. ograniczonych zdolnoÊci migracyjnych. Podawano te˝ ˝yzne buczyny typu Galio odorati-Fagetum Teoretycznie mo˝liwe jest wyst´powanie w ˝yznych buczy- z pasa wy˝yn: Jury Krakowsko-Cz´stochowskiej, Che∏mu, nach ni˝owych nadobnicy alpejskiej Rosalia alpina, jednak Wysoczyzny Wieruszowskiej. wspó∏czeÊnie znane stanowiska tego gatunku sà ograni- czone do Bieszczad, Beskidu Niskiego, Beskidu Sàdeckie- go, Pienin i Gór Âwi´tokrzyskich, gdzie ˝yzna buczyna ni- ˝owa nie wyst´puje, bo zast´pujà jà buczyny górskie. Jed- nak historyczne stanowiska ni˝owe tego gatunku zwiàzane by∏y mi´dzy innymi z ˝yznymi buczynami.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej W Polsce zachodniej szczególnie silny zwiàzek z lasami bu- kowymi wykazuje mucho∏ówka ma∏a Ficedula parva, jed- nak tak˝e i inne leÊne gatunki ptaków mogà wyst´powaç w ˝yznych buczynach. Na starych bukach cz´sto gnieêdzi si´ bocian czarny Ciconia nigra. DoÊç pospolity w buczy- nach jest dzi´cio∏ czarny Dryocopus martius, lubiàcy gnieê- dziç si´ na starych drzewach. Wszystkie wymienione wy˝ej gatunki ptaków preferujà sta- re drzewa i drzewostany o zbli˝onym do naturalnego cha- rakterze. Znaczenie ekologiczne i biologiczne Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko ˚yzne buczyny, podobnie jak kwaÊne, sà istotnymi ostoja- mi ró˝norodnoÊci biologicznej. Szczególnà rol´ odgrywajà Stany uprzywilejowane stare drzewostany. ˚yzne buczyny sà biotopami kilkunastu Za uprzywilejowany, z punktu widzenia ochrony przyrody, rzadkich gatunków roÊlin naczyniowych, jak np. Melica stan ekosystemu przyjàç trzeba stare drzewostany wy∏àczo- uniflora, Dentaria bulbifera, Cardamine impatiens, Actaea ne spod wp∏ywu gospodarki leÊnej. Takie p∏aty charaktery- spicata, Daphne mezereum, Phyteuma spicatum. Z tym ty- zujà si´ najwi´kszà ró˝norodnoÊcià biologicznà i stanowià pem ekosystemu zwiàzanych jest np. wiele gatunków grzy- dogodny biotop dla najcenniejszych spoÊród wyst´pujà- bów, tak naziemnych, jak i nadrzewnych oraz epiksylicz- cych w ˝yznych buczynach gatunków. Dochodzà te˝ w nich nych, do bardziej efektowych nale˝à np. soplówki, monet- do g∏osu spontaniczne procesy ekologiczne, ujawniajàce ka kleista, lakówka ametystowa. Buk ma specyficznà, bo- i tworzàce pe∏ni´ zró˝nicowania siedliskowego i dynamicz- gatà oraz obfitujàcà w unikatowe gatunki flor´ epifitycznà nego ekosystemu. Ewentualna obecnoÊç w nich p∏atów ju- mszaków i porostów. Unikatowa jest tak˝e zwiàzana z bu- wenilnej postaci rozwojowej, z udzia∏em np. wierzby iwy kiem fauna owadów, najlepiej wykszta∏cajàca si´ w starych czy osiki, jest przejawem normalnych mechanizmów funk- lasach. Mo˝liwe jest wyst´powanie rzadkich gatunków kó- cjonowania ekosystemu leÊnego. 53 Lasy i bory

Inne obserwowane stany Zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu za cel gospodarki le- 9130 Najpospolitszà postacià ˝yznych buczyn sà mniej wi´cej Ênej na typowym dla ˝yznych buczyn siedlisku LÊw mo˝na jednowiekowe bukowe drzewostany gospodarcze, powsta- w Krainie Ba∏tyckiej przyjmowaç hodowl´ drzewostanów 1 ∏e w wyniku odnowienia lasu r´bnià cz´Êciowà, tzn. pocho- bukowych, zalecane jest jednak sta∏e wprowadzanie do- dzàce w wi´kszoÊci z naturalnego odnowienia. Zachowujà mieszek modrzewia, Êwierka, sosny, daglezji i grabu. Trze- one podstawowe cechy ekologiczne ekosystemu buczyny, ba zwróciç uwag´, ˝e sà to gatunki obce naturalnym ˝y- charakteryzujà si´ jednak homogenizacjà struktury prze- znym buczynom bàdê ekologicznie (grab, sosna), bàdê na- strzennej i sk∏adu runa. wet geograficznie (modrzew, Êwierk, daglezja). Na siedli- Buczyny, które zosta∏y nadmiernie przeÊwietlone, najcz´- sku LÊw w Krainie Ba∏tyckiej dopuszczona jest te˝ hodowla Êciej w wyniku zbyt intensywnego ci´cia w r´bni cz´Êciowej, drzewostanów d´bowych, d´bowo-bukowych, bukowo-d´- mogà mieç runo opanowane np. przez je˝yny lub trzcinnik bowych i lipowo-bukowych. piaskowy albo przez gatunki ∏àkowe. Opisywano tak˝e po- W krainie Wielkopolsko-Pomorskiej zalecana jest hodowla wy- staci degeneracyjne z masowym rozwojem wysokich pa- ∏àcznie drzewostanów mieszanych z d´bem i lipà, ewentualnie proci (Dryopteris filix-mas) w runie. hodowla drzewostanów d´bowych tylko z domieszkà buka. Pospolitym przejawem degeneracji, zw∏aszcza w miejscach Osiàgane dobre wyniki produkcyjne sà w niektórych cz´- zbyt intensywnie penetrowanych (okolice miast, ale i np. Êciach Pomorza motywacjà do zwi´kszania udzia∏u d´bu, otoczenie szlaków turystycznych), bywa opanowanie runa modrzewia lub daglezji w drzewostanach hodowlanych na buczyny przez niecierpka drobnokwiatowego Impatiens siedliskach ˝yznych buczyn. parviflora. Mieszane sk∏ady gatunkowe tylko cz´Êciowo odpowiadajà Do typowych postaci zniekszta∏conych nale˝à drzewostany naturalnemu sk∏adowi gatunkowemu ˝yznych buczyn, d´bowe b´dàce wynikiem preferowania d´bu w dawniej- w którym niepodzielnie dominuje buk, a inne gatunki sà co szej gospodarce leÊnej. Zdarzajà si´ te˝, choç rzadziej ni˝ najwy˝ej domieszkami. na siedliskach kwaÊnych buczyn, mieszane lub dwupi´tro- Drzewostany sà u˝ytkowane zwykle w wieku ok. 120 lat. we drzewostany sosnowo-bukowe. Do odnawiania litych buczyn powszechnie stosowane sà r´bnie cz´Êciowe (r´bnia IIa). Okres odnowienia jest zwy- kle krótki, kilku- lub najwy˝ej kilkunastoletni. W rezultacie Tendencje do przemian w skali ˝yzne buczyny utrzymujà si´ w swoim typie, ale powszech- kraju i potencjalne zagro˝enia nie sà zjuwenalizowane, ich struktura jest uproszczona, ˚yzne buczyny w skali Polski utrzymujà swój area∏, w prak- a zwiàzana z nimi ró˝norodnoÊç biologiczna – ograniczona. tyce gospodarki leÊnej sà bowiem w nich stosowane meto- W du˝ych p∏atach buczyn tradycyjna gospodarka leÊna dy zapewniajàce odnawianie si´ i utrzymywanie lasu buko- z zastosowaniem r´bni cz´Êciowej IIa kszta∏tuje dynamicz- wego. nà mozaik´ drzewostanów ró˝nowiekowych, zawierajàcà Niemal wszystkie ˝yzne buczyny w Polsce majà jednak cha- fragmenty m∏odników, dràgowin, starych drzewostanów, rakter „lasów gospodarczych” i zaznacza si´ w nich ujedno- drzewostanów w klasie odnowienia. Gatunki zwiàzane ze licenie struktury wiekowej, m∏ody (w skali czasowej ˝ycia la- starszymi drzewostanami mogà wykorzystywaç taki biotop, su) wiek drzewostanu, homogenizacja przestrzenna runa, o ile majà dobre zdolnoÊci migracji pomi´dzy poszczegól- a tak˝e deficyt roÊlin i zwierzàt zwiàzanych z mikrobiotopa- nymi p∏atami starodrzewi. Zagro˝ony mo˝e byç byt gatun- mi starych drzew, drzew martwych oraz rozk∏adajàcego si´ ków o s∏abych zdolnoÊciach migracyjnych (np. pachnica drewna. P∏aty wykazujàce cechy naturalnoÊci sà skrajnà d´bowa) oraz gatunków zwiàzanych z bardzo starymi rzadkoÊcià, nawet w parkach narodowych i rezerwatach. (>120 lat) drzewostanami. W ma∏ych p∏atach buczyn otoczonych innymi ekosystema- mi skutkiem typowej gospodarki leÊnej mo˝e byç odnawia- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki U˝ytkowanie gospodarcze nie ca∏ego p∏atu we wzgl´dnie krótkim okresie kilkunastu i potencja∏ produkcyjny lat, co oznacza juwenalizacj´ ekosystemu i ogranicza mo˝- liwoÊç ˝ycia gatunków zwiàzanych ze starszymi fazami roz- ˚yzne buczyny ni˝owe sà w wi´kszoÊci lasami gospodar- wojowymi lasu. czymi, rosnàcymi na siedliskach LÊw. ProduktywnoÊç drze- wostanów bukowych na takich siedliskach osiàga 7–7,5 Ochrona m3 drewna/ha rocznie, a sosnowo-bukowych bàdê d´bo- wo-bukowych – nawet 7–8 m3/ha. ZasobnoÊç drzewosta- Przypomnienie o wra˝liwych cechach nów wyhodowanych na siedliskach ˝yznych buczyn osiàga ˚yzne buczyny sà naturalnym typem ekosystemu leÊnego, wartoÊci nale˝àce do najwy˝szych, jakie mo˝na uzyskaç który w niezak∏óconych warunkach siedliskowych mo˝e w warunkach przyrodniczych Polski. 130–160-letnie drze- funkcjonowaç bez pomocy cz∏owieka. Maksymalna ró˝no- wostany bukowe Puszczy Bukowej pod Szczecinem (nadle- rodnoÊç biologiczna jest zwiàzana ze starymi, zbli˝onymi Ênictwo Gryfino) majà zasobnoÊç si´gajàcà 1200 m3/ha. do naturalnych drzewostanami. 54 ˚yzne buczyny

Zalecane metody ochrony Wprowadzanie gatunków obcych, tak pochodzàcych z in- W warunkach braku ingerencji ludzkiej buczyny sà praw- nych kontynentów (daglezja, dàb czerwony), jak i rosnà- 9130 dopodobnie trwa∏e, mimo ˝e przejawy spontanicznego od- cych w Polsce (modrzew, jod∏a, Êwierk poza granicami na- nawiania si´ buka nie zawsze sà natychmiastowe, a odno- turalnego zasi´gu), zniekszta∏ca ekosystem. Dzia∏ania ta- 1 wienia nie sà równomierne przestrzennie i mogà nie wyda- kie mogà byç jednak rozwa˝ane i dopuszczane w ograni- waç si´ zadowalajàce wed∏ug kryteriów hodowli lasu. Na- czonym zakresie w sytuacjach, gdy wynikajà z potrzeb turalna skala czasowa ˝ycia buka kilkakrotnie przekracza ochrony innych elementów dziedzictwa przyrody lub kultu- jednak wiek, jaki drzewa i drzewostany osiàgajà zwykle ry, np. sà w prowadzone jako kontynuacja tradycyjnej, lo- w lasach gospodarczych. W warunkach braku ingerencji kalnej kultury leÊnej (np. uprawa jod∏y w niektórych nadle- zachodzi zwykle szybkie unaturalnianie si´ struktury bu- Ênictwach na Pomorzu). czyn, w tym spontaniczne ró˝nicowanie si´ ich struktury Hodowla drzewostanów mieszanych, bukowo-d´bowych, przestrzennej, a tak˝e odtwarzanie zasobów rozk∏adajàce- daglezjowo-bukowych, lipowo-bukowych lub bukowo-so- go si´ drewna i drzew martwych oraz zamierajàcych. snowych mo˝e byç po˝àdana z powodów gospodarczych W konsekwencji ró˝norodnoÊç biologiczna zwiàzana z nie- (takie drzewostany mogà maksymalizowaç wykorzystanie u˝ytkowanymi i niepiel´gnowanymi p∏atami starych buczyn potencja∏u produkcyjnego siedliska), z punktu widzenia kilkakrotnie przekracza ró˝norodnoÊç notowanà w lasach ochrony buczyn oznacza to jednak tworzenie uk∏adów gospodarczych. Znamienna jest zw∏aszcza obecnoÊç wielu sztucznych lub zniekszta∏conych. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków zwiàzanych ze starymi drzewostanami gatunków owadów, Z tego te˝ punktu widzenia p∏aty zniekszta∏cone, np. mszaków, grzybów i porostów. Tak˝e niektóre cenne gatun- z obecnoÊcià w drzewostanie sosny, daglezji czy wyst´pu- ki ptaków (mucho∏ówka ma∏a, dzi´cio∏y, siniak, puchacz) lub jàcego poza naturalnym zasi´giem Êwierka, mogà byç ssaków (pilchowate) optymalne warunki znajdujà w takich przedmiotem unaturalnienia przez proste usuni´cie nie- p∏atach. Bierne metody ochrony mogà zwykle byç przyj´te w∏aÊciwych gatunków. Nale˝y jednak zachowaç ostro˝noÊç za podstaw´ planowania ochrony naturalnych p∏atów bu- przy prowadzeniu takich zabiegów w starszych drzewosta- czyn w rezerwatach i parkach narodowych. nach. W wielu wypadkach obecne w buczynie stare drze- Tradycyjne sposoby prowadzenia gospodarki leÊnej w bu- wa iglaste mogà mieç znaczenie dla populacji cennych ga- czynach sà rozsàdnym kompromisem mi´dzy ochronà tunków ptaków (np. w∏ochatka, sóweczka, zniczek, gàgo∏, ekosystemu a potrzebami gospodarczymi. Dla zachowania nurog´Ê, rybo∏ów). pe∏ni zró˝nicowania ekosystemu i zwiàzanych z nim gatun- Indywidualnej decyzji planistycznej wymaga ka˝dorazowo ków wa˝ne jest utrzymanie „∏adu przestrzenno-ekologicz- okreÊlenie po˝àdanej relacji mi´dzy buczynami a gràdami. nego”, polegajàcego na konsekwentnym pozostawianiu Pomocne mo˝e byç tu odczytanie lokalnych naturalnych do naturalnej Êmierci cz´Êci drzew, pozostawiania frag- uwarunkowaƒ obu typów ekosystemów i lokalnej historii mentów ekosystemu nietkni´tych podczas ci´ç r´bnych, ich przekszta∏ceƒ, a tak˝e rozpoznanie aktualnych tenden- a tak˝e zapewnieniu ciàg∏ej obecnoÊci w ka˝dym komplek- cji dynamicznych. sie starych, r´bnych i przesz∏or´bnych drzewostanów. Przy pozostawianiu pojedynczych starych drzew lub ich niewiel- Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposób kich skupieƒ trzeba braç pod uwag´ zwi´kszonà ich podat- ochrony noÊç na chorobowe zamieranie buka; wi´ksze, nieprzerze- Generalne zasady ochrony buczyn mogà i powinny byç lo- dzone p∏aty sà bardziej odporne. ObecnoÊç nawet niewiel- kalnie modyfikowane w przypadku wyst´powania szcze- kich p∏atów starych, biernie chronionych buczyn wÊród du- gólnych przedmiotów ochrony. Np. w przypadku wyst´po- ˝ych kompleksów buczyn gospodarczych mo˝e znacznie wania szczególnie cennych gatunków owadów, ptaków, poprawiç jakoÊç ochrony ca∏ego ekosystemu, bo fragmen- epifitycznych mszaków, porostów itp. mo˝e byç konieczne ty takie pe∏nià funkcj´ ostoi gatunków puszczaƒskich pozostawianie starych drzewostanów tak˝e w lasach go- i miejsc, z których zachodzi ich rozprzestrzenianie si´. spodarczych. Stosowanie r´bni stopniowych z d∏ugim okresem odnowie- nia (r´bnia IVd, r´bnia V), mimo ˝e dotychczas praktyko- Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami wane g∏ównie w górach, mo˝e byç wypróbowane tak˝e ochronnymi w buczynach ni˝owych, bo z punktu widzenia ochrony eko- ˚yzne buczyny sà chronione w Woliƒskim i Drawieƒskim systemów mo˝e byç korzystniejsze od zwyczajowej, wielko- Parku Narodowym, a tak˝e w kilkunastu rezerwatach przy- powierzchniowej r´bni cz´Êciowej. rody. Za najcenniejsze sà powszechnie uwa˝ane p∏aty ze Z ekologicznego punktu widzenia docelowym sk∏adem ga- starymi drzewostanami, przez d∏u˝szy czas konsekwentnie tunkowym dla ˝yznych buczyn powinien byç drzewostan biernie chronione. Fragment lasu w uroczysku Rad´cin bukowy, co najwy˝ej z niewielkà i spontanicznà domieszkà w Drawieƒskim Parku Narodowym uchodzi za najlepiej d´bu bezszypu∏kowego lub szypu∏kowego, jaworu, ewen- w Polsce zachowany fragment ekosystemu ˝yznej buczyny; tualnie lipy, ale raczej nie sosny. Wi´ksze wzbogacenie ga- jeden z nielicznych, w których mog∏y dojÊç do g∏osu natu- tunkowe nie jest naturalnà cechà tego ekosystemu. ralne, spontaniczne mechanizmy dynamiki tego ekosyste- 55 Lasy i bory

mu, a wiek wielu drzew w drzewostanie przekracza 300 lat. i si´gni´cia do fitosocjologicznych kryteriów poszczegól- 9130 Dzia∏ania polegajàce na odtwarzaniu ˝yznych buczyn, czy- nych form degeneracji, urzàdzeniowoleÊne wskaêniki pi- li unaturalniajàcej przebudowie leÊnych zbiorowisk zast´p- netyzacji i neofityzacji okreÊlone w Instrukcji Sporzàdzania 1 czych z drzewostanami sosnowymi (rzadziej Êwierkowymi, Programu Ochrony Przyrody nie nadajà si´ do tych celów, brzozowymi), sà cz´sto planowane tak na obszarach chro- • obecnoÊç drzew i krzewów obcego pochodzenia geo- nionych, jak i w lasach gospodarczych. Cz´sto w planach graficznego (nie powinna si´ zwi´kszyç). Do gatunków ochrony sà te˝ przewidywane zabiegi usuwania gatunków obcych trzeba zaliczaç nie tylko daglezj´ i dàb czerwo- obcych z p∏atów buczyn. Sztuczne prowokowanie odno- ny, ale tak˝e modrzewie, jod∏´ i Êwierk poza granicami wieƒ starych buczyn w rezerwatach i parkach narodowych, ich naturalnych zasi´gów, dawniej cz´sto przewidywane w planach urzàdzania go- • zachowanie ró˝norodnoÊci biologicznej, mierzone za- spodarstwa rezerwatowego, nie sprawdzi∏o si´ jako sku- chowaniem si´ w ekosystemie wszystkich wyst´pujàcych teczna metoda ochrony, nie ró˝ni si´ bowiem od typowe- w nim roÊlin, grzybów i zwierzàt umieszczonych na Pol- go zabiegu r´bni cz´Êciowej. skiej lub regionalnej Czerwonej LiÊcie. Szczególnà uwag´ warto zwróciç na grupy: roÊlin naczyniowych, mszaków, Inwentaryzacje, doÊwiadczenia, grzybów wielkoowocnikowych, ptaków, chrzàszczy i Êlima- kierunki badaƒ ków, • zachowanie wewn´trznych mikrobiotopów i struktur; ich Dzi´ki istnieniu w Europie co najmniej kilkunastu fragmen- dobrym przyk∏adem jest np. stan zasobów rozk∏adajàce- tów ˝yznych buczyn poddanych konsekwentnie ochronie go si´ drewna. Zasoby niesi´gajàce co najmniej 10 Êcis∏ej, spontaniczna dynamika lasów tego typu jest martwych grubych drzew na hektar muszà byç ocenione wzgl´dnie dobrze poznana. Brakuje jednak analogicznych jako niezadowalajàce. badaƒ z terenu Polski. Szczególnie po˝àdane wydajà si´ te˝ badania w zakresie: Bibliografia • lokalnej relacji mi´dzy ˝yznymi buczynami a gràdami, w aspekcie ich ewentualnego zró˝nicowania siedlisko- AUDE E., LAWESSON J.E. 1998. Vegetation in Danish beech fo- wego oraz zwiàzków dynamicznych (przejÊcia sukcesyj- rests: the importance of soil, microclimate and manage- ne) bàdê geodynamicznych (zbocza dolin!), ment factors, evaluated by variation partitioning. Plant Eco- • spontanicznej dynamiki ˝yznych buczyn wy∏àczonych logy 134: 53–65. spod gospodarki leÊnej w warunkach przyrodniczych BALCERKIEWICZ S. 1976. RoÊlinnoÊç obszaru êródliskowego Polski, Tetyƒskiej Strugi na Pojezierzu MyÊliborskim. Zbiorowiska le- • ró˝norodnoÊci biologicznej mniej znanych grup takso- Êne i zaroÊlowe. Prace Kom. Biol. PTPN 45:185. nomicznych wyst´pujàcych w buczynach, w tym np. pe∏- BULI¡SKI M., PRZEWOèNIAK M. 1996. Monografia rezerwatu nego zbadania ró˝norodnoÊci roÊlin zarodnikowych, przyrody „K´pa Red∏owska”. W: Przewoêniak M. (red.) Mate- a tak˝e wp∏ywu gospodarki leÊnej na t´ ró˝norodnoÊç, ria∏y do monografii przyrodniczej regionu gdaƒskiego • zmian, jakie pod wp∏ywem gospodarki leÊnej zachodzà 1: 5–76. nie tylko na poziomie fitocenozy, ale tak˝e na poziomie CELI¡SKI F. 1962. Zespo∏y leÊne Puszczy Bukowej pod Szczeci- krajobrazu roÊlinnego, nem. Monogr. Bot. 13, suppl. • procesów spontanicznej i wspomaganej regeneracji bu- CHOJNACKI W. 1979. RoÊlinnoÊç zboczy klifowych Pobrze˝a Ka- czyn, a tak˝e mo˝liwoÊci i tempa odtwarzania si´ zwià- szubskiego. Soc. Sc. Gedan. Acta Biol. 4:5–40. zanej z nimi ró˝norodnoÊci biologicznej. HERBICH J., HERBICHOWA M. 2001. Zbiorowiska roÊlinne – specyfika, zagro˝enia, ochrona. W: Przewoêniak M. (red.) Monitoring naukowy Trójmiejski Park Krajobrazowy. Przyroda – Kultura – Krajo- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki braz. Materia∏y do monografii przyrodniczej regionu gdaƒ- Podobnie jak w przypadku kwaÊnych buczyn, jako przed- skiego 6: 81–108. miot monitoringu stanu ekosystemów ˝yznych buczyn ni˝o- JENSSEN M., HOFMANN G. 1996. Der naturliche Entwicklung- wych zaproponowaç mo˝na nast´pujàce elementy: szyklus des baltischen Perlgras-Buchenwäldes (Melico-Fage- • area∏ buczyn, mierzony jako powierzchnia drzewosta- tum). Anregung für naturnahes Wirtschaften. Beitrag f. For- nów z dominacjà buka (nie powinien si´ zmniejszyç), stwirtschaft u. Landschaftsokologie, 30.3:114–124. • udzia∏ dojrza∏ych fitocenoz w ka˝dej z biochor buczyny, KABELITZ R. 1994. Unterschungen zur Struktur und schlu forde- mierzony procentowym udzia∏em drzewostanów ponad rungen aus der Dynamik naturnaher Buchenwälder im Na- 100-letnich (nie powinien si´ zmniejszyç), tionalpark Jasmund. Diplomarbeit am Fachbereich Biologie • stopieƒ degeneracji fitocenoz, mierzony powierzchnià fi- der Universitat Hamburg. tocenoz wykazujàcych objawy pinetyzacji, cespityzacji, KNAPP H.D., JESCHKE L. 1991. Naturwaldreservate und Natur- neofityzacji (nie powinien si´ zwi´kszyç). Zastosowanie waldforschung in den ostdeutschen Bundesäldern. Schriften- tego miernika wymaga ekspertyzy fitosocjologicznej reihe fr Vegetationskunde 21:21–54. 56 ˚yzne buczyny

KOOP H., HILGEN P. 1987. Forest dynamics and regeneration mo- SZADKOWSKA-IZYDOREK M., IZYDOREK I., SOBISZ Z. 2001. saic shifts in unexploited beech (Fagus sylvatica) stands at Fon- Szata roÊlinna. W: Gerstmannowa E. (red.) Park krajobrazo- 9130 tainebleau (France). Forest Ecol. Managem. 20: 135–150. wy „Dolina S∏upi” (przyroda – kultura – krajobraz). Materia- LING K.A., ASHMORE M.R. 1999. Influence of tree health on ∏y do monografii przyrodniczej regionu gdaƒskiego 1 ground flora in the Chiltern Beechwoods, England. Forest 5: 59–79. Ecol. Managem. 119: 77–88. TOKARZ H. 1961. Zespo∏y leÊne Wysoczyzny Elblàskiej. Acta Biol. MACHNIKOWSKI M., BULI¡SKI M. 2001. Ekosystemy leÊne i ich et Med. Soc. Sci. Gedan. 5,7: 121–244. ochrona w warunkach gospodarczego wykorzystania. W: TOKARZ H. 1971. Zbiorowiska leÊne z udzia∏em buka (Fagus sy- Przewoêniak M. (red.) Wdzydzki Park Krajobrazowy. Proble- lvatica) w obszarze pó∏nocno-wschodniej granicy jego zasi´- my trójochrony (przyroda – kultura – krajobraz). Materia∏y do gu. Cz. I: Melico-Fagetum. Acta Biol. et Med. Soc. Sci. Ge- monografii przyrodniczej regionu gdaƒskiego 4: 71–85. dan. 15: 227–274. MACIANTOWICZ M. 2003. Zastosowanie sta∏ych powierzchni VAN DEN BERGE K., MADDELEIN D., MUYS B. 1993. Recent próbnych losowych do oceny stanu aktualnego i przysz∏ego structural changes in the beech forest reserve of Groenenda- buczyn w rezerwatach Polski zachodniej. Mscr. Praca doktor- al (Belgium). W: Broekmeyer M.E.A., Vos W., Koop H. (red.) ska w Katedrze Urzàdzania Lasu AR w Poznaniu. European Forest Reserves. Pudoc Sci. Publ., Wageningen, PAWLACZYK P. 1997. RoÊlinnoÊç leÊna Drawieƒskiego Parku Na- s. 195–198.

rodowego, jej antropogeniczne przekszta∏cenia i aktualne VAN DEN BERGE K., MUYS B., MADDELEIN D. 1991. Basic in- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków tendencje dynamiczne. W: Pawlaczyk P. (red.) Gleby i roÊlin- ventory and analysis of a 215-years old beech stand recen- noÊç ekosystemów leÊnych Drawieƒskiego Parku Narodowe- tly established as a total forest reserve. W: Teller A., Mathy P., go. Idee Ekologiczne 11, ser. Zeszyty 5: 43–70. Jeffers J.N.R. (red.) Responses of forest ecosystems to envi- PONTAILLER J.Y., FAILLE A., LEMEE G. 1997. Storms drive succes- ronmental changes. Elsevier Applied Sci., London, New York, sional dynamics in natural forests: a case study in Fontaine- s. 571–572. bleau forest (France). Forest Ecol. Managem. 98:1–15. VAN DEN BERGE K., ROSKAMS P., VERLINDEN A., QUATAERT P., POTT R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2 Aufl. MUYS B., MADDELEIN D., ZWAENEPOEL J. 1990. Structure Verl. Eugen Ulmer, Stuttgart. and dynamics of a 215-years old broadleved forest stand re- SCHTÖTELNDREIER M. 1995. Bestandesstruktur eines Naturwal- cently instaled as a total forest reserve. Silva Gandav. des auf der Insel Vilm bei Rügen. Diplomarbeit am Systema- 55:113–152. tisch-Geobotanischen Institut der Georg August Universitt Gottingen. W∏adys∏aw Danielewicz, Pawe∏ Pawlaczyk

57 Lasy i bory

Wilgotna buczyna ni˝owa chanicznym piaski gliniaste mocne lub gliny spiaszczone. 9130 ze szczyrem Sà to zwykle czarne ziemie, na których w∏aÊciwoÊci decy- dujàcy wp∏yw wywiera woda bogato nasycona sk∏adnika- 2 Kod Physis: 41.132 mi mineralnymi, przede wszystkim zwiàzkami wapnia, wa- runkujàca intensywnà akumulacj´ próchnicy i wysokà Cechy diagnostyczne sprawnoÊç biologicznà tych gleb. Ich odczyn jest zazwyczaj alkaliczny lub oboj´tny. Na niektórych stanowiskach, np. Cechy obszaru w Dolinie Radwi, gleby pod omawianym zbiorowiskiem Wilgotne buczyny szczyrowe sà rzadkim i osobliwym typem majà w∏aÊciwoÊci zbli˝one do parar´dzin. W typologii le- lasów bukowych, znanym dotàd jedynie z nielicznych Ênej siedliska buczyn szczyrowych zaliczane sà do typu la- miejsc na Pomorzu Zachodnim i Wschodnim. Wyst´pujà su wilgotnego. one w specyficznych warunkach siedliskowych, zwykle w êródliskowych partiach wàwozów i jarów, na zasobnych Fizjonomia i struktura zbiorowiska w sk∏adniki pokarmowe glebach wilgotnych, bogatych Charakterystycznà cechà buczyn szczyrowych jest silnie w w´glan wapnia. Sà to zbiorowiska bogate florystycznie, zwarty drzewostan, mocno zacieniajàcy dolne warstwy la- z bujnie wykszta∏conà warstwà runa, w której reprezento- su. Oprócz panujàcego buka domieszkowo wyst´pujà wane sà gatunki rzadkie, mi´dzy innymi z rodziny storczy- w nim gatunki drzew typowe dla lasów ∏´gowych, np. je- kowatych Orchidaceae. sion wynios∏y Fraxinus excelsior, wiàz szypu∏kowy Ulmus Typowe siedliska tych lasów po∏o˝one sà w lokalnych za- laevis i olsza czarna Alnus glutinosa. W zbiorowisku tym g∏´bieniach terenowych, wÊród wysoczyzn morenowych, nie ma zazwyczaj podszytu, a warstwa krzewów ograni- zwykle w dolnych rejonach wàwozów i jarów, przy êródli- czona jest jedynie do podrostu drzew tworzàcych drzewo- skach, nad strumieniami lub w otoczeniu jezior. ˚yzne i wil- stan. S∏abo wykszta∏ca si´ warstwa mszysta, natomiast gotne gleby, najcz´Êciej wytworzone z osadów jeziornych bujnie rozwini´ta jest zielna cz´Êç runa, która zajmuje lub utworów koluwialnych, zawierajà w swym sk∏adzie me- przeci´tnie ponad 50% powierzchni, a niekiedy wype∏nia jà w ca∏oÊci. Wi´kszoÊç wyst´pujàcych w niej gatunków nale˝y do roÊlin cienioznoÊnych oraz wymagajàcych gleb ˝yznych i wilgotnych. Znamienny aspekt tej warstwie na- dajà ∏any szczyru trwa∏ego Mercurialis perennis, oprócz którego w jej sk∏ad wchodzà zwykle: czosnaczek pospoli- ty Alliaria petiolata, ˝ywiec cebulkowy Dentaria bulbifera, kokorycz pusta Corydalis cava, czartawa pospolita Circa- ea lutetiana, przetacznik górski Veronica montana, a na Pomorzu Wschodnim – tak˝e miesi´cznica trwa∏a Lunaria rediviva, zachy∏ka oszczepowata Phegopteris connectilis i nerecznica samcza Dryopteris filix-mas. Z gatunków rzadkich wyst´pujà mi´dzy innymi przedstawiciele rodziny storczykowatych Orchidaceae, np.: gnieênik leÊny Neottia nidus-avis, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine i bu∏awnik czerwony Cephalanthera rubra. Sta∏ymi kom- ponentami sà tak˝e gatunki wyst´pujàce w ró˝nych zespo- ∏ach lasów bukowych, takie jak: przytulia wonna Galium odoratum, per∏ówka jednokwiatowa Melica uniflora czy

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki kostrzewa leÊna Festuca altissima.

Reprezentatywne gatunki Buk Fagus sylvatica, szczyr trwa∏y Mercurialis pe- rennis, czosnaczek pospolity Alliaria petiolata, czartawa pospolita Circaea lutetiana, kokorycz pusta Corydalis cava, przetacznik górski Veronica montana, gnieênik leÊny Neottia nidus-avis, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, bu∏awnik czerwony Cephalanthera rubra.

Odmiany Wilgotna buczyna ni˝owa ze szczyrem. Ze wzgl´du na rzadkie wyst´powanie i ma∏e na ogó∏ po- Fot. W. Danielewicz wierzchnie, jakie zajmujà buczyny szczyrowe, zró˝nico- 58 ˚yzne buczyny

wanie siedliskowe tych lasów nie zosta∏o dotàd dosta- specyficznych warunków siedliskowych, zachowujàcy swój tecznie rozpoznane. Jedynie na kilku stanowiskach charakter w warunkach braku ingerencji cz∏owieka. 9130 znajdujàcych si´ przy granicy zasi´gu buka w pó∏nocno- -wschodniej cz´Êci Polski wyró˝niono dwie grupy p∏atów Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka 2 ró˝niàce si´ pod wzgl´dem florystyczno-ekologicznym, Brak danych o antropogenicznej dynamice buczyn szczyro- z których jedna reprezentowana jest przez fitocenozy wych. Presja antropogeniczna ma najcz´Êciej charakter z runem zio∏oroÊlowym zajmujàce siedliska wokó∏ zmiany stosunków wodnych, co prowadzi do zatraty cha- êródlisk, a druga obejmuje p∏aty z dominacjà paproci, rakteru tych buczyn. wyst´pujàce na ∏agodnych zboczach z miejscowymi wysi´kami wody. Siedliska przyrodnicze zale˝ne Mo˝liwe pomy∏ki lub przylegajàce Buczyny szczyrowe sà wyraênie wyró˝niajàcymi si´ Wilgotne buczyny szczyrowe sà doÊç ÊciÊle zwiàzane zbiorowiskami spoÊród wszystkich innych buczyn ze z wyst´powaniem zjawisk êródliskowych. èródliska wzgl´du na specyficzne w∏aÊciwoÊci siedliska i wyraênie (Physis 54.1) i sp∏ywajàce z nich potoki (Physis 24.11) odr´bny sk∏ad florystyczny w porównaniu z lasami sà sta∏ym elementem kompleksu krajobrazowego takie- z podobnym sk∏adem gatunkowym drzewostanu. Z uwagi Poradniki ochrony siedlisk i gatunków go lasu. Z regu∏y wilgotne buczyny kontaktujà si´ w te- na ma∏à powierzchni´, jakà na ogó∏ zajmujà, mogà byç renie z ˝yznymi buczynami siedlisk Êwie˝ych (Galio odo- niedostrzegane albo traktowane jako wilgotna postaç rati-Fagetum 9130, Physis 41.13), a z drugiej strony – ˝yznej buczyny ni˝owej (9130-1). TrudnoÊci z ich w∏aÊciwà z ∏´gami (Fraxino-Alnetum, rzadziej Ficario-Ulmetum identyfikacjà wynikaç mogà z przekszta∏ceƒ sk∏adu 91E0, 91F0, Physis 44.3, 44.4) bàdê olsami êródlisko- gatunkowego drzewostanu lub wiàzaç si´ ze zmianami wymi (Cardamino amare-Alnetum; 91E0, Physis 44.31, wilgotnoÊci gleb, skutkujàcymi przeobra˝eniem lub 44.911); cz´sto pe∏nià funkcj´ strefy przejÊciowej mi´- zanikiem typowej kompozycji florystycznej runa, dzy buczynami a ∏´gami lub olsami. wyra˝ajàcej si´ zast´powaniem roÊlin higrofilnych przez roÊliny mezofilne. Niekiedy mogà te˝ wystàpiç wàtpliwoÊci co do zaliczenia Rozmieszczenie geograficzne nawapiennych wilgotnych p∏atów buczyn ze storczykami, i mapa rozmieszczenia nawiàzujàcych do siedliska przyrodniczego 9150. Wilgotne buczyny szczyrowe znane sà z Puszczy Bukowej, Identyfikatory fitosocjologiczne Wysoczyzny Elblàskiej, rejonu êróde∏ Radwi mi´dzy Bobo- licami a Polanowem, Wysoczyzny Krajeƒskiej i Puszczy Geobotanicznym identyfikatorem tego typu siedliska Dar˝lubskiej, okolic Po∏czyna Zdroju, doliny Grabowej przyrodniczego jest, wed∏ug uj´cia najszerzej w Polsce powy˝ej Polanowa i okolic Miastka, okolic Recza. Zapew- przyj´tego, zbiorowisko Fagus sylvatica-Mercurialis ne znajdzie si´ jeszcze kilka lub kilkanaÊcie dalszych sta- perennis, o nast´pujàcej klasyfikacji syntaksonomicznej: nowisk, prawdopodobnie jednak wyst´powanie jest Zwiàzek Fagion sylvaticae ograniczone wy∏àcznie do Pomorza. ¸àczny area∏ w Pol- Podzwiàzek Galio odorati-Fagenion sce prawdopodobnie nie przekracza 100–200 ha. Zbiorowisko Fagus sylvatica-Mercurialis pere- nnis wilgotna buczyna ni˝owa ze szczyrem

Zbiorowisko to bywa∏o ujmowane równie˝ jako zespó∏ Mercurali-Fagetum lub podzespó∏ Melico-Fagetum (=Ga- lio odorati-Fagetum) mercurialetosum. Niektóre wyst´pujà- ce w Polsce wilgotne buczyny ze szczyrem na wapiennych glebach nawiàzujà te˝ do opisywanego w Niemczech ze- spo∏u Hordelymo-Fagetum.

Dynamika roÊlinnoÊci

Spontaniczna Ze wzgl´du na rzadkoÊç wyst´powania nie ma wielu da- nych o naturalnej dynamice ekosystemów wilgotnych bu- czyn. Mo˝na przypuszczaç, ˝e, podobnie jak inne ˝yzne bu- czyny, jest to trwa∏y typ ekosystemu leÊnego, przywiàzany do 59 Lasy i bory

Znaczenie ekologiczne kilkunastu kilometrów od êród∏a. Du˝e, si´gajàce nawet 9130 i biologiczne kilkudziesi´ciu lat, mo˝e byç tak˝e opóênienie zmian w êródliskach w stosunku do ich przyczyn. 2 Wilgotne buczyny szczyrowe tworzà cz´sto stref´ ekoto- Potencjalnym zagro˝eniem dla wilgotnych buczyn szczyro- nowà mi´dzy ˝yznymi buczynami siedlisk Êwie˝ych a eko- wych mogà byç te˝ standardowe leÊne zabiegi gospodar- systemami êródlisk i lasów êródliskowych (np. ∏´gów i ol- cze, przede wszystkim trzebie˝e i ci´cia r´bne, o ile prowa- sów), tworzàc naturalnà otulin´ wyp∏ywów wód podziem- dzone sà bez dostrze˝enia i uwzgl´dnienia specyfiki tego nych. ekosystemu. Pami´taç trzeba, ˝e niewielkie p∏aty wilgot- Wyst´pujàc na ˝yznych, cz´sto bogatych w wapƒ siedli- nych buczyn cz´sto nie sà wy∏àczane w osobne wydzielenia skach, wilgotne buczyny sà biotopem wielu rzadkich ga- i nie sà uwzgl´dnione w opisie taksacyjnym. tunków roÊlin. Szczególnie cz´sto wyst´pujà w nich storczy- ki (Cephalanthera rubra, Epipactis helleborine, Neottia ni- dus-avis), ale tak˝e inne gatunki siedlisk eutroficznych, ro- U˝ytkowanie gospodarcze snàce co prawda tak˝e w lasach bukowych Êwie˝ych sie- i potencja∏ produkcyjny dlisk, w buczynach szczyrowych znajdujàce jednak opti- Ze wzgl´du na niewielkie rozmiary p∏atów oraz ich cz´sto mum (Corydalis cava, Dentaria bulbifera, Cardamine im- ekotonowy charakter, wilgotne buczyny ze szczyrem cz´sto patiens). nie sà wy∏àczane w odr´bne wydzielenia leÊne. W rezulta- cie dzielà gospodarcze losy sàsiadujàcych fragmentów la- Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy su, do których zosta∏y w∏àczone w podziale przestrzennym. Siedliskowej Poniewa˝ sàsiadujàcymi ekosystemami sà najcz´Êciej ˝y- Tak jak w ˝yznych buczynach ni˝owych siedlisk Êwie˝ych zne buczyny ni˝owe (Galio odorati-Fagetum), wilgotne bu- (zobacz wy˝ej). czyny bywajà zagospodarowane w taki sam sposób (zo- bacz wy˝ej). Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej O ile jednak zagospodarowanie r´bniami cz´Êciowymi Tak jak w ˝yznych buczynach ni˝owych siedlisk Êwie˝ych fragmentów du˝ych p∏atów Êwie˝ej ˝yznej buczyny nie na- (zobacz wy˝ej). rusza jej generalnego charakteru ekologicznego, to pod- danie ci´ciom r´bnym niewielkich z natury p∏atów wilgot- Stany, w jakich znajduje si´ nych buczyn êródliskowych oznacza jednoczesne odnawia- siedlisko nie ca∏ego jej p∏atu, co mo˝e przekraczaç mo˝liwoÊci tole- rancji zwiàzanych z tym ekosystemem unikatowych gatun- Stany uprzywilejowane ków roÊlin, np. storczyków. Za uprzywilejowany, z punktu widzenia ochrony przyrody, Gdy wilgotne buczyny wy∏àczone sà w odr´bne wydziele- stan ekosystemu uznaç trzeba starsze drzewostany, w któ- nia, to odpowiada im typ siedliskowy lasu wilgotnego. rych zezwala si´ na spontaniczny przebieg procesów przy- Zasady Hodowli Lasu zalecajà tworzenie na takich siedli- rodniczych kszta∏tujàcych ekosystem. skach drzewostanów d´bowych, a nie dopuszczajà drze- Szczególnie cenne sà te p∏aty wilgotnych buczyn, które sku- wostanów bukowych. Zachowanie wilgotnych buczyn wy- piajà populacje rzadkich gatunków roÊlin, np. storczyków. maga wi´c odst´pstwa od ogólnych zasad hodowlanych.

Inne obserwowane stany Ochrona Cz´stsze od nich sà p∏aty ze szczyrem, ale bez storczyków. Nie jest jednak jasne, czy bogactwo florystyczne p∏atów za- Przypomnienie o wra˝liwych cechach le˝y od form i historii presji cz∏owieka, czy te˝ – co bardziej Istnienie buczyn szczyrowych jest zale˝ne od specyficznych

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki prawdopodobne – od lokalnych warunków siedliskowych, warunków siedliskowych, w tym przede wszystkim hydrolo- np. od zawartoÊci wapnia w pod∏o˝u. gicznych. W sta∏ych warunkach siedliskowych sà one praw- dopodobnie trwa∏ym naturalnym typem ekosystemu leÊne- Tendencje do przemian w skali go, który mo˝e funkcjonowaç bez pomocy cz∏owieka. kraju i potencjalne zagro˝enia Zalecane metody ochrony Zagro˝eniem dla ekosystemu jest zmiana stosunków wod- Ze wzgl´du na rzadkoÊç wyst´powania, niewielkà po- nych, w tym przede wszystkim ewentualnoÊç zaniku lub wierzchni´ p∏atów oraz unikatowy charakter ekologiczny zmniejszenia intensywnoÊci wyp∏ywów wód podziemnych, oraz zwiàzek z cennymi i wra˝liwymi ekosystemami êródli- z którymi sà zwykle zwiàzane opisywane buczyny. Przeciw- skowymi, p∏aty i pasma wilgotnej buczyny ze szczyrem dzia∏anie jest trudne, poniewa˝ zjawiska êródliskowe sà mo˝na zasugerowaç do wy∏àczenia z u˝ytkowania gospo- uzale˝nione od ca∏ej zlewni podziemnej, wp∏yw na êródli- darczego i pozostawienia bez ingerencji jako unikatowe ska mogà mieç zdarzenia zachodzàce w odleg∏oÊci nawet detale krajobrazu leÊnego. 60 ˚yzne buczyny

Inne czynniki mogàce wp∏ywaç • WydajnoÊç êródlisk zwiàzanych przestrzennie i funkcjo- na sposób ochrony nalnie z buczynami (ze wzgl´du na zmiennoÊç sezono- 9130 Potrzeby ochrony wyst´pujàcych w buczynach szczyrowych wà wymaga to jednak wielokrotnych obserwacji w cià- cennych elementów przyrody (storczyków, niekiedy gatun- gu roku). 2 ków owadów, ptaków) sà zazwyczaj zbie˝ne z proponowa- • Ró˝norodnoÊç florystycznà, mierzonà zachowaniem si´ nymi wy˝ej metodami. wyst´pujàcych w p∏acie, typowych dla tego ekosystemu gatunków roÊlin naczyniowych. Przyk∏ady obszarów obj´tych • W przypadku buczyn ze storczykami – stan populacji po- dzia∏aniami ochronnymi szczególnych gatunków storczyków (monitoring musi P∏at w Puszczy Bukowej jest chroniony jako rezerwat przy- uwzgl´dniaç typowe dla storczyków naturalne fluktuacje rody „èródliskowa Buczyna”. Stosowana jest w nim ochro- ich liczebnoÊci w poszczególnych latach). na bierna. P∏at w nadleÊnictwie Polanów, w pobli˝u êróde∏ Radwi, jest ju˝ od kilkunastu lat bezskutecznie proponowa- Bibliografia ny do ochrony rezerwatowej. CELI¡SKI F. 1962. Zespo∏y leÊne Puszczy Bukowej pod Szczeci- Inwentaryzacje, doÊwiadczenia, nem. Monogr. Bot. 13, suppl. kierunki badaƒ JANYSZEK S., BARANIAK E., JURCZYSZYN M., ZIARNEK K., ZIAR- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków NEK M. 1999. Operat ochrony ekosystemów leÊnych do pla- Zbadania wymaga przede wszystkim samo rozmieszczenie nu ochrony Szczeciƒskiego Parku Krajobrazowego. Po- wilgotnych buczyn szczyrowych, a tak˝e skala wyst´powa- znaƒ–Szczecin. Mscr. Biuro Konserwacji Przyrody, Szczecin. nia w nich unikatowych gatunków roÊlin, np. storczyków. OSADOWSKI Z. 2000. Szata roÊlinna kompleksów êródliskowych Po˝àdane sà tak˝e wszelkie badania wyjaÊniajàce ekologi´ górnej zlewni Radwi. Praca doktorska. Wydzia∏ Nauk Przy- i naturalnà dynamik´ tego ekosystemu, a tak˝e jego reak- rodniczych US, Szczecin. Mscr. cj´ na ró˝ne przejawy presji cz∏owieka. Niewiele bowiem POTT R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2 Aufl. o tych zagadnieniach wiadomo. Verl. Eugen Ulmer, Stuttgart. TOKARZ H. 1961. Zespo∏y leÊne Wysoczyzny Elblàskiej. Acta Biol. et Med. Soc. Sci. Gedan. 5,7: 121–244. Monitoring naukowy TOKARZ H. 1971. Zbiorowiska leÊne z udzia∏em buka (Fagus sy- Jako przedmiot monitoringu stanu wilgotnych buczyn lvatica) w obszarze pó∏nocno-wschodniej granicy jego zasi´- szczyrowych zaproponowaç mo˝na np.: gu. Cz. I: Melico-Fagetum. Acta Biol. et Med. Soc. Sci. Ge- • Warunki wodne, mierzone np. poziomem oraz dynamikà dan. 15: 227–274. poziomu i przep∏ywów wody gruntowej uj´tej w sieci piezo- metrów (wymaga wielokrotnych obserwacji w ciàgu roku). W∏adys∏aw Danielewicz, Pawe∏ Pawlaczyk

61 Lasy i bory

˚yzne buczyny górskie ∏owatego Dentaria glandulosa lub ˝ywca dziewi´ciolistne- 9130 go Dentaria enneaphyllos. Kod Physis: 41.1338, 41.1339 ˚yzne buczyny górskie sà zwykle wysokopiennymi, zwarty- 3 mi lasami o z∏o˝onej strukturze pionowej i poziomej. Ich Cechy diagnostyczne silne zwarcie wià˝e si´ z charakterem drzew tworzàcych drzewostan – zarówno buk, jak i jod∏a pospolita to gatun- Cechy obszaru ki bardzo cieniowytrzyma∏e, zarazem silnie ocieniajàce ˚yzne buczyny górskie wyst´pujà w ni˝szych i Êrodkowych dno lasu (Szwagrzyk i in. 1997). Ze wzgl´du na optymal- po∏o˝eniach górskich oraz na wy˝ynach po∏udniowej Polski. ne warunki, jakie znajdujà w tym siedlisku, zarówno buk, W górach ich wyst´powanie ma charakter masowy, a w pi´- jak i jod∏a osiàgajà w nim najwi´ksze rozmiary; w ni˝szych trze pogórza i na wy˝ynach – g∏ównie wyspowy. Wyjàtkiem po∏o˝eniach górskich buk mo˝e osiàgaç wysokoÊç docho- jest ∏aƒcuch Sudetów, gdzie ˝yzna buczyna nale˝y do zbio- dzàcà do 40 m, a jod∏a mo˝e nawet znacznie przekraczaç rowisk rzadkich. Zasi´g wysokoÊciowy ˝yznych buczyn gór- t´ wysokoÊç (Dzwonko 1990, Jaworski, Zarzycki 1983). skich mieÊci si´ w przedziale od 300 do 1100 m n.p.m.; W zbiorowiskach o charakterze zbli˝onym do naturalnego w niektórych miejscach, np. w Tatrach lub w Bieszczadach, istotne jest wyst´powanie w zwartym drzewostanie luk mo˝e si´gaç po 1200 m n.p.m. ˚yzne buczyny górskie zaj- o ró˝nej wielkoÊci, stanowiàcych siedlisko dla wielu bar- mujà obszary o zró˝nicowanej topografii: przede wszyst- dziej wymagajàcych w stosunku do Êwiat∏a gatunków dna kim stoki i grzbiety górskie, zbocza dolin i wàwozów. Rzad- lasu, jak te˝ stwarzajàcych szans´ dla rozwoju naturalnych ko wyst´pujà na dnie doliny. odnowieƒ drzew (Szwagrzyk i in. 1996). ˚yzne buczyny górskie rozwijajà si´ przede wszystkim na Rozwój naturalnych odnowieƒ prowadzi czasem do wy- glebach brunatnych w∏aÊciwych i glebach brunatnych kwa- kszta∏cenia w ˝yznych buczynach górskich warstwy krze- Ênych. Odczyn w górnej cz´Êci jest zwykle niski (pH wiastej, a czasem dolnego pi´tra drzewostanu. Krzewów 4,5–5,5), ale w dolnej cz´Êci profilu mo˝e byç zbli˝ony do jest w tej warstwie niewiele; tworzyç jà mogà takie gatun- oboj´tnego lub nawet zasadowy, zw∏aszcza na pod∏o˝u w´- ki, jak bez czarny Sambucus nigra, bez koralowy Sambucus glanowym (wapienie, dolomity, margle). Czasem ˝yzne bu- racemosa, leszczyna Corylus avellana, a w wy˝szych po∏o- czyny górskie wyst´pujà te˝ na r´dzinach lub na glebach ˝eniach górskich tak˝e wiciokrzew czarny Lonicera nigra. p∏owych, w Sudetach zaÊ – na rankerach brunatnych. Pod- WÊród roÊlin dna lasu charakterystycznà i wa˝nà grup´ ∏o˝em geologicznym sà w wi´kszoÊci przypadków piaskow- stanowià wiosenne geofity, rozwijajàce si´ i kwitnàce przed ce lub ∏upki, dajàce zwietrzelin´ gliniastà lub piaszczysto- rozwojem liÊci buka. Do tej grupy nale˝y ˝ywiec gruczo∏o- gliniastà. W Sudetach najcz´Êciej pod∏o˝em sà ska∏y obo- waty, b´dàcy gatunkiem charakterystycznym ˝yznej buczy- j´tne (wapienie krystaliczne, utwory margliste, bazalty), ny karpackiej, oraz ˝ywiec dziewi´ciolistny, b´dàcy charak- a lokalnie tak˝e kwaÊne (granit, gnejs, porfir, melafir). terystycznym gatunkiem ˝yznej buczyny sudeckiej. Oprócz Klimat w obszarze wyst´powania ˝yznych buczyn górskich nich z wiosennych geofitów rosnà w ˝yznych buczynach jest umiarkowanie ch∏odny lub ch∏odny; Êrednia tempera- górskich: ˝ywiec cebulkowy Dentaria bulbifera, zawilec ga- tura roczna wynosi od 4 do 6ºC, a roczna suma opadów jowy Anemone nemorosa, a w postaci wilgotniejszej koko- waha si´ od 700 do 1400 mm. Sezon wegetacyjny jest sto- rycz pusta Corydalis cava, kokorycz pe∏na Corydalis solida sunkowo krótki, od 160 do 200 dni w roku, a pokrywa oraz Ênie˝yca wiosenna Leucoium vernum (Sudety). W od- Ênie˝na zalega od 3 do 5 miesi´cy i mo˝e osiàgaç gruboÊç mianie wschodniokarpackiej wyst´puje pospolicie ˝ywo- przekraczajàcà 1 metr. Ze wzgl´du na obfitujàcy w opady kost sercowaty Symphytum cordatum; z kolei ˝ywokost bul- klimat, w którym wyst´pujà ˝yzne buczyny górskie, gleby wiasty Symphytum tuberosum cz´stszy jest w aspekcie wio- sà uwilgotnione w wystarczajàcym stopniu. Sà to zwykle sennym buczyn Karpat Zachodnich (Dzwonko 1984). gleby Êwie˝e, a w miejscach wysi´ków wodnych i w lokal- Oprócz wiosennych geofitów na dnie lasu wyst´puje bar- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki nych zag∏´bieniach terenu mogà to byç jednak tak˝e gle- dzo zró˝nicowana gatunkowo roÊlinnoÊç. W wy˝szych po- by wilgotne; na nich zwykle rozwijajà si´ wilgotne podze- ∏o˝eniach górskich znaczny udzia∏ w roÊlinnoÊci dna lasu spo∏y ˝yznych buczyn. majà paprocie. Typowym i dla ˝yznych buczyn górskich gatunkami paproci sà (w przypadku buczyny karpackiej) Fizjonomia i struktura zbiorowiska paprotnik kolczasty Polystichum aculeatum i paprotnik Drzewostan w ˝yznych buczynach górskich jest zwykle zdo- Brauna Polystichum braunii. Liczniej wyst´pujà jednak takie minowany przez buka Fagus sylvatica, chocia˝ na terenie gatunki, jak narecznica samcza Dryopteris filix-mas czy Karpat gatunkiem dominujàcym mo˝e byç lokalnie jod∏a wietlica samicza Athyrium filix-femina. pospolita Abies alba (Dzwonko 1984). W roli domieszki w ˝yznych buczynach górskich wyst´puje g∏ównie Êwierk Reprezentatywne gatunki pospolity Picea abies oraz jawor Acer pseudoplatanus. RoÊliny kwiatowe WÊród roÊlinnoÊci dna lasu charakterystycznà cechà jest ˚ywiec gruczo∏owaty Dentaria glandulosa (Karpa- wyst´powanie jednego z gatunków ˝ywców: ˝ywca gruczo- ty), ˝ywiec dziewi´ciolistny Dentaria enneaphyllos (Sudety), 62 ˚yzne buczyny

paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, paprotnik czyn. Istnieje równie˝ ryzyko dokonania pomy∏ki w drugà Brauna Polystichum braunii, ˝ywokost sercowaty Symphy- stron´ – niektóre p∏aty ˝yznych buczyn górskich mogà zo- 9130 tum cordatum (Karpaty), rze˝ucha trójlistkowa Cardamine staç sklasyfikowane jako jaworzyny. trifolia, ˝ywiec cebulkowy Dentaria bulbifera, szczyr trwa∏y W ni˝szych po∏o˝eniach, w pi´trze pogórza i na wy˝ynach 3 Mercurialis perennis, marzanka wonna Galium odoratum, po∏udniowej Polski, mo˝na te˝ pomyliç ˝yzne buczyny kostrzewa leÊna Festuca altissima (g∏. w Sudetach), kostrze- z gràdami. Ryzyko takie istnieje szczególnie w górnej cz´- wa górska Festuca drymeja (Karpaty), ˝ywokost bulwiasty Êci pi´tra pogórza, gdzie obserwuje si´ stopniowe przecho- Symphytum tuberosum (Karpaty), kokorycz pusta Corydalis dzenie zbiorowisk gràdowych w zbiorowiska ˝yznych bu- cava, zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides (Kar- czyn. Ze wzgl´du na znaczne podobieƒstwa w sk∏adzie ga- paty), wydmuchrzyca zwyczajna Hordelymus europaeus tunkowym roÊlin runa najpewniejszym kryterium pozostaje (Sudety), kopytnik zwyczajny Asarum europaeum (Sudety). drzewostan: je˝eli dominujàcym lub wspó∏panujàcym ga- tunkiem w pi´trze drzew jest grab pospolity Carpinus betu- Mszaki i porosty lus lub – rzadziej – lipa drobnolistna Tilia cordata, mamy Polytrichastrum formosum, Atrichum undulatum. do czynienia z siedliskiem gràdu, a nie z buczynà. W pi´trze pogórza Sudetów wyst´pujà tak˝e postacie Odmiany przejÊciowe pomi´dzy ˝yznymi buczynami a lasami klono-

Wi´kszoÊç siedlisk ˝yznych buczyn to siedliska Êwie˝e; wo-lipowymi. Tu cechà wyró˝niajàcà dla buczyn jest brak Poradniki ochrony siedlisk i gatunków w przypadku eksponowanych form rzeêby terenu, jak wà- w drzewostanie lipy szerokolistnej oraz klonu zwyczajnego skie grzbiety czy górne partie stromych stoków, zw∏aszcza jednoznacznie wskazujàcych na siedlisko *9180. w ni˝szych po∏o˝eniach, gdzie opady sà mniejsze, mogà rozwijaç si´ wzgl´dnie suche trawiasto-turzycowe podze- Identyfikatory fitosocjologiczne spo∏y ˝yznych buczyn, szczególnie cz´ste we wschodniej cz´Êci Karpat; gatunki zwiàzane z tego typu siedliskami to W ramach ˝yznych buczyn wyró˝nione zosta∏y dwa regio- przede wszystkim kostrzewa górska Festuca drymeja oraz nalne zespo∏y: (1) ˝yzna buczyna karpacka Dentario turzyca orz´siona Carex pilosa. W Sudetach ich odpowied- glandulosae-Fagetum (Klika 1927 em. W. Mat. 1964) nikiem sà „trawiaste” buczyny z dominacjà kostrzewy le- oraz (2) ˝yzna buczyna sudecka Dentario enneaphylli- Ênej Festuca altissima i wydmuchrzycy zwyczajnej Hordely- Fagetum Oberd. 1953. Oba zespo∏y sà typowymi zbioro- mus europaeus. Z kolei w miejscach obfitujàcych w wod´ wiskami lasów liÊciastych reprezentujàcymi klas´ Querco- (zwykle pochodzàcà ze sp∏ywu Êródpokrywowego) rozwija- Fagetea, a w jej obr´bie podzwiàzek Dentario glandulo- jà si´ podzespo∏y wilgotne; ich ró˝norodnoÊç florystyczna sae-Fagenion. Z punktu widzenia siedliskoznawstwa leÊne- jest najwi´ksza, poniewa˝ z siedliskami wilgotnymi w bu- go reprezentujà one typ siedliskowy lasu górskiego (LG), czynach zwiàzanych jest szereg gatunków nadajàcych ro- a w nielicznych przypadkach tak˝e lasu mieszanego gór- ÊlinnoÊci dna lasu wyraênà fizjonomicznà i florystycznà od- skiego (LMG) lub lasu wy˝ynnego (Lwy˝). We wczeÊniej- r´bnoÊç, takich jak czosnek niedêwiedzi Allium ursinum, szych opracowaniach buczyna karpacka nosi∏a nazw´ Fa- miesiàcznica trwa∏a Lunaria rediviva czy kokorycz pusta getum carpaticum; do dzisiaj nazwa ta pojawia si´ w nie- Corydalis cava. których opracowaniach. Zwiàzek Fagion Mo˝liwe pomy∏ki Podzwiàzek Dentario glandulosae-Fagenion Mo˝liwe sà pomy∏ki z kwaÊnà buczynà górskà Luzulo luzu- Zespo∏y: loidis-Fagetum. Ryzyko pomy∏ki jest szczególnie du˝e Dentario enneaphylli-Fagetum ˝yzna buczy- w przypadku ubo˝szych florystycznie wariantów ˝yznych bu- na sudecka czyn górskich. PrzejÊcie mi´dzy ˝yznymi buczynami a kwa- Dentario glandulosae-Fagetum ˝yzna buczy- Ênà buczynà górskà jest cz´sto stopniowe, zaÊ granica mi´- na karpacka dzy tymi zbiorowiskami – rozmyta. Zjawisko to szczególnie silnie zaznacza si´ w pasmach sudeckich. W tym przypad- Dynamika roÊlinnoÊci ku za cech´ wyró˝niajàcà uznaje si´ obecnoÊç w runie ma- rzanki wonnej, wydmuchrzycy zwyczajnej lub kostrzewy le- Spontaniczna Ênej z ∏àcznym pokryciem osiàgajàcym przynajmniej 10%. ˚yzne buczyny w Êrodkowej Europie sà zaliczane do tzw. P∏aty dobrze wykszta∏cone, z wyst´powaniem ˝ywców, ko- zbiorowisk klimaksowych, to znaczy wzgl´dnie stabilnych, pytnika i innych gatunków siedlisk ˝yznych, nie sprawiajà nieulegajàcych ∏atwo przekszta∏ceniu w inne zbiorowiska. trudnoÊci w identyfikacji. Nie zmienia to faktu, ze pod wzgl´dem sk∏adu gatunkowe- ˚yzne buczyny górskie mo˝na te˝ pomyliç z siedliskami go i struktury zbiorowiska te mogà wykazywaç znacznà dy- górskich jaworzyn. Jaworzyny tworzà zwykle niewielkie namik´. Dynamiczny jest zarówno sk∏ad gatunkowy war- p∏aty otoczone wi´kszymi kompleksami buczyn, dlatego stwy drzew, jak i roÊlinnoÊci dna lasu. WÊród drzew obser- cz´Êç jaworzyn mo˝e byç b∏´dnie zaliczana do ˝yznych bu- wowaç mo˝na niekiedy spektakularne zmiany dominacji 63 Lasy i bory

mi´dzy bukiem i jod∏à; zjawisko to, opisane ju˝ dawno temu chodzi zarówno spontanicznie, jak i wskutek planowych 9130 pod nazwà „naturalnego p∏odozmianu leÊnego”, nie jest do zabiegów przebudowy monokultur Êwierkowych na siedli- koƒca wyjaÊnione, ale wyst´puje zarówno w lasach podle- skach ˝yznych buczyn. Proces przemiany wtórnych mono- 3 gajàcych ochronie, jak i w drzewostanach gospodarczych. kultur Êwierka w mieszane drzewostany ˝yznej buczyny Ostatnio bardzo powszechnà tendencjà, zw∏aszcza w Kar- karpackiej najszybciej przebiega∏ w Beskidzie Ma∏ym, patach i na ich przedpolu, jest bardzo silna ekspansja bu- gdzie jeszcze w latach 50. XX wieku udzia∏ litych drzewo- ka w zbiorowiskach ˝yznych buczyn; buk rozszerza swój stanów Êwierkowych by∏ bardzo du˝y, a obecnie zmala∏ do udzia∏ w tych lasach kosztem gatunków iglastych, zw∏asz- niewielkiego procentu. cza jod∏y, a w lasach gospodarczych tak˝e Êwierka. Oprócz We wschodniej cz´Êci Karpat przekszta∏canie buczyn na li- buka swój udzia∏ zwi´kszajà w ˝yznych buczynach tak˝e in- te drzewostany Êwierkowe odbywa∏o si´ na znacznie ne gatunki liÊciaste, przede wszystkim jawor. mniejszà skal´, tak ˝e wspó∏czeÊnie udzia∏ litych drzewo- RoÊlinnoÊç dna lasu na siedliskach ˝yznych buczyn górskich stanów Êwierkowych na siedliskach ˝yznych buczyn jest wykazuje zarówno zmiany o charakterze fluktuacyjnym, jak bardzo niewielki, cz´sto ograniczony tylko do dawnych równie˝ o charakterze cyklicznym, wywo∏ane zwykle przez polan reglowych zalesionych Êwierkiem w ciàgu ostatnich zmiany zachodzàce w warstwie koron (powstawanie i zara- kilkudziesi´ciu lat. Zalesianie dawnych polan reglowych stanie luk drzewostanowych). Wyrazem tych zmian jest lub gruntów porolnych Êwierkiem jest obecnie g∏ównym mi´dzy innymi pojawianie si´, rozrost i zanikanie na dnie mechanizmem prowadzàcym do powstawania litych lasu grupy tzw. gatunków zr´bowych – jak starzec gajowy Êwierczyn na siedliskach ˝yznych buczyn górskich. Proce- Senecio nemorensis, wierzbówka kiprzyca Epilobium angu- der ten jest powszechny, zw∏aszcza wÊród prywatnych stifolium czy malina w∏aÊciwa Rubus idaeus. Zmiany w oka- w∏aÊcicieli gruntów, ale powstajàce w ten sposób nowe pie lasu wp∏ywajà te˝ na rozrost lub zanik jednego z naj- monokultury Êwierkowe sà niewielkie i rozproszone pospolitszych gatunków dna lasu w ˝yznych buczynach w krajobrazie. Znacznie wi´ksze powierzchnie potencjal- górskich – je˝yny gruczo∏owatej Rubus hirtus. nych siedlisk ˝yznej buczyny karpackiej zosta∏y zalesione Spontaniczne zmiany zachodzàce w drzewostanie znajdu- sosnà w ramach akcji zalesiania gruntów po∏emkowskich jà swój odpowiednik w jednostkowych lub grupowych ci´- w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, Beskidzie Sàdeckim ciach realizowanych w ramach zagospodarowania lasu i na Pogórzu Przemyskim w latach 50. i 60. XX wieku. Do- r´bniami z∏o˝onymi. Odpowiednie prowadzenie ci´ç za- prowadzi∏o to do powstania bardzo s∏abej jakoÊci drze- pewnia nie tylko naturalne odnowienie lasu, ale te˝ kszta∏- wostanów sosnowych na bardzo ˝yznych siedliskach: tuje jego struktur´ i stwarza warunki dla bytowania gatun- przebudowa tych wtórnych drzewostanów w kierunku ków nieznoszàcych trwa∏ego i silnego ocienienia. zbiorowiska buczyny karpackiej post´puje bardzo opor- Spontaniczna dynamika ˝yznych buczyn obejmuje te˝ eks- nie ze wzgl´du na bardzo bujny rozwój je˝yn, malin i wy- pansj´ lasu na tereny dawniej wylesione. Proces wtórnej sokich bylin, stanowiàcych silnà konkurencj´ dla sadzo- sukcesji zaznaczy∏ si´ bardzo silnie w Bieszczadach i w Be- nek buka i jod∏y, oraz ze wzgl´du na bardzo silne zgryza- skidzie Niskim wkrótce po usuni´ciu stamtàd rodzimej lud- nie odnowieƒ przez zwierzyn´ p∏owà. noÊci w ramach akcji „Wis∏a” w 1947 roku; w wyniku pro- cesów sukcesyjnych powsta∏y dziesiàtki tysi´cy hektarów Siedliska przyrodnicze zale˝ne zbiorowisk o charakterze sukcesyjnym, z drzewostanem lub przylegajàce z regu∏y zdominowanym przez olsz´ szarà Alnus incana. Obecnie procesy sukcesji wtórnej zachodzà powszechnie W obr´bie du˝ych kompleksów ˝yznych buczyn górskich wy- w Karpatach i Sudetach oraz na ich pogórzu; zjawisko to st´pujà zwykle zbiorowiska jaworzyn, zajmujàcych zazwy- jest wspó∏czeÊnie – w porównaniu z latami 40. i 50. XX czaj niewielkie powierzchnie, na ogó∏ w miejscach o szcze- wieku – bardziej rozproszone w przestrzeni i rozciàgni´te gólnej topografii. Tak wi´c jaworzyna górska z j´zycznikiem

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki w czasie, ale tak˝e prowadziç mo˝e do powstania nowych Phyllitido-Aceretum pojawia si´ z regu∏y poni˝ej wi´kszych zbiorowisk o charakterze sukcesyjnym, których dalsze wychodni skalnych, jaworzyna karpacka Sorbo-Aceretum przemiany w kierunku zbiorowisk ˝yznych buczyn b´dà za- carpaticum na stromych osuwiskach. W podobny sposób pewne tylko kwestià czasu. wyst´pujà w obr´bie kompleksów ˝yznych buczyn p∏aty gór- skiej olszyny bagiennej Caltho-Alnetum. Natomiast zbioro- Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka wiskami, które z regu∏y sàsiadujà z ˝yznymi buczynami, sà: W ciàgu ostatnich dwóch stuleci znaczna cz´Êç siedlisk ˝y- dolnoreglowy bór mieszany Abieti-Piceetum, dolnoreglowy znych buczyn górskich zosta∏a zaj´ta przez lite drzewosta- las jod∏owy Galio-Abietetum, kwaÊna buczyna górska Luzu- ny Êwierkowe. Zjawisko to wystàpi∏o na szczególnie du˝à lo luzuloidis-Fagetum. Na przejÊciu do górnego regla zbio- skal´ w Sudetach i w zachodniej cz´Êci Karpat. Od pewne- rowiska ˝yznych buczyn sàsiadujà z górnoreglowymi Êwier- go czasu obserwuje si´ zjawisko przekszta∏cania wtórnych czynami (Plagiothecio-Piceetum tatricum, Calamagrostio vil- drzewostanów z przewagà Êwierka w drzewostany o mie- losae-Piceetum), tworzàc z nimi szerszà lub w´˝szà stref´ szanym sk∏adzie z du˝ym udzia∏em buka; zjawisko to za- przejÊciowà. 64 ˚yzne buczyny

Rozmieszczenie geograficzne Âwi´tokrzyskich. ¸àczny obszar zaj´ty przez ˝yznà buczyn´ i mapa rozmieszczenia sudeckà na ca∏ym tym terenie jest szacowany przez Ma- 9130 tuszkiewicza (2001) na oko∏o 840 ha. Nawet, je˝eli jest to ˚yzne buczyny górskie wyst´pujà w Karpatach, w Sude- oszacowanie zani˝one, w stosunku do ˝yznej buczyny kar- 3 tach, na Wy˝ynie Krakowsko-Cz´stochowskiej, Wy˝ynie packiej, ˝yzna buczyna sudecka zajmuje obszar ponad Âlàskiej, w Górach Âwi´tokrzyskich i na Roztoczu. Wyspo- 100-krotnie mniejszy. we stanowiska majà na obszarze po∏udniowej cz´Êci Polski poza wymienionymi powy˝ej krainami geograficznymi, na przyk∏ad na P∏askowy˝u Kolbuszowskim. Obszarem, gdzie ˝yzna buczyna karpacka zajmuje najwi´ksze powierzchnie, sà Bieszczady; na przyk∏ad w Bieszczadzkim Parku Naro- dowym udzia∏ powierzchniowy ˝yznej buczyny karpackiej wynosi oko∏o 70%. W skali ca∏ych Bieszczadów ∏àczna po- wierzchnia zaj´ta przez siedliska ˝yznej buczyny karpackiej mo˝e wynosiç oko∏o 80 tysi´cy ha. Bardzo rozlegle powierzchnie zajmuje te˝ ˝yzna buczyna

karpacka w Beskidzie Niskim; w Magurskim Parku Naro- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków dowym udzia∏ ˝yznej buczyny karpackiej przekracza 48% ogó∏u powierzchni, czyli wynosi prawie 9500 ha. Warto jednak na marginesie zauwa˝yç, ˝e potencjalne siedliska ˝yznej buczyny karpackiej, czyli typ siedliskowy lasu gór- skiego (LG), obejmujà a˝ 99% powierzchni Magurskiego Parku Narodowego. Znaczenie ekologiczne Bardzo du˝y udzia∏ powierzchniowy majà ˝yzne buczyny i biologiczne w Beskidzie Sàdeckim, w Beskidzie Wyspowym, w Gorcach i w Pieninach; w ka˝dym z tych obszarów ˝yzna buczyna ˚yzne buczyny górskie stanowià najwa˝niejsze zbiorowiska karpacka jest najbardziej rozpowszechnionym zbiorowi- leÊne na obszarach górskich w Polsce. Sà siedliskiem wie- skiem leÊnym. W miar´ przesuwania si´ na zachód udzia∏ lu gatunków roÊlin i zwierzàt; dla cz´Êci z nich sà ostojà ze ˝yznych siedlisk stopniowo si´ zmniejsza. W Babiogórskim wzgl´du na specyfik´ ich wymagaƒ co do siedliska, dla in- Parku Narodowym udzia∏ ˝yznej buczyny karpackiej wyno- nych – zajmujàcych rozleglejsze area∏y, stanowià g∏ówne si oko∏o 40%, czyli prawie 1300 ha; zespó∏ ten jest jednak siedlisko ze wzgl´du na swe szerokie rozprzestrzenienie najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem roÊlinnym i dominujàcà rol´ w krajobrazie. Tak jest na przyk∏ad w BPN. Jeszcze dalej na zachód, w Beskidzie ˚ywieckim w przypadku du˝ych ssaków drapie˝nych w Karpatach, i w Beskidzie Âlàskim, ˝yzna buczyna karpacka nie jest ju˝ a zw∏aszcza w Bieszczadach. Wi´kszà cz´Êç terytoriów wil- najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem, ust´pujàc ka Canis lupus, rysia Lynx lynx, niedêwiedzia Ursus arctos borowi mieszanemu dolnoreglowemu. i ˝bika Felis sylvestris stanowi siedlisko ˝yznej buczyny kar- Wyst´powanie ˝yznej buczyny karpackiej na Pogórzu Karpac- packiej. Podobnie jest u ptaków – wi´ksza cz´Êç bytujàcej kim jest bardziej ograniczone ni˝ w pi´trze reglowym. Jest w Polsce populacji puszczyka uralskiego Strix uralensis ono zwiàzane zwykle z lepiej zachowanymi, wi´kszymi kom- gnieêdzi si´ na siedlisku ˝yznej buczyny karpackiej nie dla- pleksami leÊnymi oraz ze zboczami o ekspozycji pó∏nocnej. tego, ˝e puszczyki uralskie wymagajà lasów bukowych, ale Trudno jest oszacowaç ∏àcznà powierzchni´ tego zbiorowiska dlatego, ˝e odpowiednio du˝e i dzikie kompleksy leÊne po- na Pogórzu Karpackim, podobnie trudna do oszacowania ∏udniowo-wschodniej Polski obejmujà w znacznej mierze jest powierzchnia ˝yznej buczyny karpackiej na Wy˝ynie Kra- siedlisko ˝yznej buczyny. Tak˝e inne gatunki wymieniane kowsko-Cz´stochowskiej. Dok∏adniejsze dane istniejà tylko w Dyrektywie Ptasiej – jak bocian czarny Ciconia nigra czy dla Ojcowskiego Parku Narodowego, gdzie zespó∏ ˝yznej jarzàbek Bonasa bonasia – sà w znacznej mierze powiàza- buczyny karpackiej zajmuje powierzchni´ oko∏o 300 ha. ne z siedliskami ˝yznych buczyn górskich. Dla bociana ˚yzna buczyna sudecka wyst´puje w rozproszeniu na ob- czarnego okaza∏e buki lub jod∏y stanowià ulubione miejsca szarze prawie ca∏ych Sudetów i ich pogórza: w Karkono- do gniazdowania, a dla jarzàbka ˝yzne buczyny górskie sà szach, na Pogórzu Izerskim, w Górach Kaczawskich, w Gó- g∏ównym miejscem bytowania. Warto te˝ zauwa˝yç, ˝e rach Wa∏brzyskich, w Górach Kamiennych, Górach Sto∏o- wi´kszoÊç miejsc gniazdowania skrajnie rzadkiego w Pol- wych, Górach Sowich, Górach Bialskich, w Masywie Ânie˝- sce gatunku, jakim jest orze∏ przedni Aquila chrysaetos, nika. Wyst´puje te˝ w masywie Âl´˝y i na Wzgórzach Strze- znajduje si´ w ˝yznej buczynie karpackiej Bieszczadów liƒskich. Oprócz tego zasi´g wyst´powania ˝yznej buczyny i Beskidu Niskiego. sudeckiej obejmuje Wy˝yn´ Âlàskà, pó∏nocnà cz´Êç Wy˝y- Oprócz gatunków, dla których siedliska ˝yznych buczyn ny Krakowsko-Cz´stochowskiej oraz pó∏nocnà cz´Êç Gór odrywajà decydujàcà rol´ ze wzgl´du na ich szerokie roz- 65 Lasy i bory

przestrzenienie, warto zwróciç uwag´ na gatunki zwiàzane i budowie, reprezentujàce pe∏ny zestaw gatunków runa le- 9130 bezpoÊrednio i trwale z siedliskami ˝yznych buczyn. WÊród Ênego typowych dla tego typu siedliska. ptaków takim gatunkiem jest na przyk∏ad dzi´cio∏ bia∏o- 3 grzbiety Dendrocopos leucotos, wymagajàcy jako ˝erowisk Inne obserwowane stany i miejsc l´gowych rozk∏adajàcych si´ pni drzew liÊciastych, Cz´Êç drzewostanów w tym typie siedliska jest zdominowa- które w du˝ej iloÊci znajduje w∏aÊnie w ˝yznej buczynie kar- na przez jeden gatunek – buk pospolity – oraz ma stosun- packiej. Podobnie jest w przypadku chronionego chrzàsz- kowo prostà struktur´ wiekowà i przestrzennà. CzeÊç cza nadobnicy alpejskiej Rosalia alpina: larwy tego gatun- m∏odszych drzewostanów bukowych odznacza si´ bardzo ku od˝ywiajà si´ martwym drewnem du˝ych, próchniejà- silnym zwarciem i ma s∏abo rozwini´ta warstw´ runa, cych buków, a ˝yzne buczyny Beskidu Niskiego i Bieszcza- w której brakuje wielu bardziej wymagajàcych gatunków dów sà najwa˝niejszym biotopem tego gatunku w Polsce. typowych dla tego siedliska. Te ujednolicone postaci bu- Nadobnica alpejska jest gatunkiem okaza∏ym i dobrze zna- czyn sà cz´sto wynikiem stosowania schematycznych za- nym, ale podobnà rol´ odgrywa martwe drewno znajdujà- biegów gospodarczych; jednoczesnego prowadzenia ci´ç ce si´ w drzewostanach na siedlisku ˝yznych buczyn dla wie- na zbyt du˝ych powierzchniach, stosowania zbyt krótkiego lu innych rzadkich i chronionych gatunków owadów leÊnych. okresu odnowienia, zaniedbania czyszczeƒ i trzebie˝y Podobna sytuacja wyst´puje w przypadku grzybów wielko- wczesnych. Gospodarka leÊna w ˝yznych buczynach gór- owocnikowych; bogactwo i swoistoÊç gatunków wyst´pujà- skich powinna zostaç ukierunkowana mi´dzy innymi na cych na rozk∏adajàcym si´ martwym drewnie na siedlisku ˝y- utrzymanie pe∏nej ró˝norodnoÊci gatunkowej i struktural- znej buczyny karpackiej w Êwietle dotychczasowych badaƒ nej typowej dla tych zbiorowisk. mo˝e si´ równaç jedynie z bogactwem gatunkowym tej gru- Nieco inaczej kszta∏tuje si´ sytuacja ˝yznej buczyny sudec- py organizmów w lasach naturalnych Puszczy Bia∏owieskiej. kiej. Na wi´kszoÊci znanych stanowisk siedlisko to nosi wy- raêne oznaki d∏ugotrwa∏ej gospodarki leÊnej, widoczne Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy szczególnie w ujednoliconej strukturze wiekowej drzewo- Siedliskowej stanu. W wielu wypadkach sà to drzewostany stare (powy- Obuwik Cypripedium calceolus, wid∏ozàb zielony Dicra- ˝ej VI klasy wieku) zagro˝one procesami rozpadu, wyma- num viride, bezlist okrywkowy Buxbaumia viridis, niedê- gajàce stopniowej przebudowy wiekowej. Niewiele jest wiedê Ursus arctos, ryÊ Lynx lynx, ˝bik Felis sylvestris, wilk fragmentów o charakterze naturalnym – te zachowa∏y si´ Canis lupus, nadobnica alpejska Rosalia alpina. jedynie na siedliskach nietypowych dla ˝yznej buczyny, ta- kich jak g∏´bokie wàwozy lub strome stoki, zajmowane z re- Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej gu∏y przez jaworzyny górskie. Najlepiej zachowane lasy Najwa˝niejsze: Orze∏ przedni Aquila chrysaetos, puszczyk o takich charakterze wyst´pujà w Parku Narodowym Gór uralski Strix uralensis, dzi´cio∏ czarny Dryocopus martius, Sto∏owych i powinny byç traktowane jako modelowe dla ich dzi´cio∏ bia∏ogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzi´cio∏ trój- stopniowej regeneracji w innych pasmach sudeckich. palczasty Picoides tridactylus, mucho∏ówka bia∏oszyja Fice- dula albicollis, mucho∏ówka ma∏a Ficedula parva, bocian Tendencje do przemian w skali czarny Ciconia nigra, jarzàbek Bonasa bonasia. kraju i potencjalne zagro˝enia

Stany, w jakich znajduje si´ Przez d∏ugi czas ˝yzne buczyny górskie stopniowo zmniej- siedlisko sza∏y swój area∏; przyczynia∏o si´ do tego wylesianie tere- nu, szczególnie zwiàzane z rozwojem gospodarki paster- Stany uprzywilejowane skiej oraz z post´pujàcym osadnictwem w górach. Drugim ˚yzne buczyny podlegajà ochronie na terenie wszystkich czynnikiem, który zadecydowa∏ o zmniejszaniu si´ po-

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki parków narodowych po∏udniowej Polski; najwi´cej jest ich wierzchni ˝yznych buczyn górskich, by∏o przekszta∏canie w Bieszczadzkim Parku Narodowym (oko∏o 20 tys. hekta- mieszanych drzewostanów bukowo-jod∏owo-Êwierkowych rów) i w Magurskim Parku Narodowym (ponad 9 tys. hekta- w lite Êwierczyny; zjawisko to osiàgn´∏o najwi´ksze nat´˝e- rów). Ponadto dobrze zachowane fragmenty ˝yznych buczyn nie na prze∏omie XIX i XX wieku. W po∏owie XX wieku na- podlegajà ochronie w wielu rezerwatach leÊnych; w niektó- stàpi∏o odwrócenie trendu. Zaniechano przekszta∏cania rych od prawie stu lat (rezerwaty „¸abowiec” lub „Baniska” drzewostanów mieszanych w iglaste monokultury, a w wie- w Beskidzie Sàdeckim). Godny podkreÊlenia jest jednak fakt, lu przypadkach proces przebudowy drzewostanów lub ˝e wiele dobrze zachowanych p∏atów ˝yznych buczyn znaj- spontaniczne procesy sukcesyjne doprowadzi∏y do powro- duje si´ poza granicami ochrony obszarowej, w lasach za- tu ˝yznych buczyn na obszary, na których zbiorowiska te gospodarowanych w sposób umiarkowanie intensywny. zosta∏y wczeÊniej zniszczone lub silnie przekszta∏cone. Uprzywilejowaç nale˝y drzewostany mieszane, w przypad- Warto zwróciç uwag´ na wyraêne ró˝nice w tym wzgl´dzie ku Karpat i ich pogórza ze znacznym udzia∏em jod∏y po- mi´dzy Karpatami i Sudetami. W Karpatach ˝yzna buczyna spolitej Abies alba, ró˝nowiekowe, o z∏o˝onej strukturze górska nigdy nie przesta∏a byç dominujàcym pod wzgl´dem 66 ˚yzne buczyny

powierzchniowym zbiorowiskiem leÊnym, a jego ∏àcznà po- dzo wra˝liwych na ró˝ne formy ingerencji z zewnàtrz. Je- wierzchni´ mo˝na obecnie szacowaç na par´set tysi´cy hek- den z g∏ównych sk∏adników drzewostanów ˝yznych buczyn 9130 tarów. W Sudetach potencjalne siedliska ˝yznej buczyny su- górskich – jod∏a pospolita Abies alba – to gatunek szcze- deckiej zawsze by∏y bardziej ograniczone ze wzgl´du na gólnie wra˝liwy na zanieczyszczenia powietrza; prawdopo- 3 przewag´ w pod∏o˝u ska∏ dajàcych ubo˝szà zwietrzelin´, na dobnie wysoki poziom koncentracji zanieczyszczeƒ atmos- których z natury dominowa∏y zbiorowiska borów mieszanych ferycznych by∏ czynnikiem, który w znacznym stopniu przy- lub kwaÊnej buczyny. Ponadto w Sudetach proces przekszta∏- czyni∏ si´ do ogromnego regresu jod∏y w XX wieku, szczegól- cania drzewostanów mieszanych w Êwierkowe monokultury nie w latach 70. i 80. Spadek emisji obserwowany od po∏o- rozpoczà∏ si´ wczeÊniej, przebiega∏ z wi´kszà intensywnoÊcià wy lat 80. móg∏ si´ przyczyniç do rewitalizacji jod∏y, obser- i trwa∏ d∏u˝ej; w efekcie dobrze zachowanych siedlisk ˝y- wowanej w ostatnich latach. Przywrócenie udzia∏u jod∏y znych buczyn górskich pozosta∏o tam niewiele. w drzewostanach ˝yznych buczyn górskich do poziomu no- Dawne zagro˝enia – ze strony rolnictwa, pasterstwa czy towanego przed kilkudziesi´ciu laty b´dzie jednak zapewne schematycznej gospodarki leÊnej – nale˝à ju˝ do przesz∏o- procesem d∏ugotrwa∏ym i mo˝e si´ nie udaç w pe∏ni. Zarów- Êci. Wspó∏czesne zagro˝enia majà bardziej z∏o˝ony cha- no tendencje dynamiczne gatunków liÊciastych – a zw∏aszcza rakter; ∏àczne oddzia∏ywanie zanieczyszczeƒ powietrza, silna konkurencja ze strony bardzo dynamicznego obecnie globalnych zmian klimatu, presji licznej zwierzyny p∏owej buka – jak te˝ zgryzanie jod∏y przez jeleniowate mogà sta- oraz sposobu prowadzenia gospodarki leÊnej, a konkretnie nowiç powa˝ne utrudnienia w przywróceniu jodle jej dawnej Poradniki ochrony siedlisk i gatunków stosowania krótkiego okresu odnowienia – doprowadzi∏y do roli i dawnego udzia∏u. wyraênego zmniejszenia udzia∏u jod∏y pospolitej w ˝yznych Siedliska górskich ˝yznych buczyn sà wra˝liwe tak˝e na in- buczynach górskich w Karpatach, gdzie jeszcze niedawno ne formy antropopresji. Zagospodarowanie lasu wià˝e si´ udzia∏ ten by∏ lokalnie bardzo wysoki. Przyk∏ad ten wskazu- z rozbudowà sieci dróg, a eksploatacja drzewostanu ze je, ˝e nawet w sytuacji braku jednoznacznych zagro˝eƒ zbio- zrywkà du˝ych pni. Pociàga to za sobà ryzyko uszkodzeƒ rowisko mo˝e podlegaç procesom, które w zasadniczy spo- pozosta∏ych na powierzchni dojrza∏ych drzew oraz odno- sób mogà zmieniç jego charakter i funkcjonowanie. wieƒ. Prowadzenie zrywki w okresie wegetacyjnym, a zw∏aszcza w czasie obfitych opadów, prowadzi do uru- U˝ytkowanie gospodarcze chomienia procesów erozyjnych; zjawisku temu sprzyja te˝ i potencja∏ produkcyjny kiepska jakoÊç dróg stokowych. Poniewa˝ ze wzgl´dów technologicznych i ekonomicznych Êcinka i zrywka drzew ˚yzne buczyny górskie sà jednym z najbardziej produktyw- w sezonie wegetacyjnym jest obecnie powszechna, istnieje nych siedlisk leÊnych w Polsce; do ich wysokiej produktywno- ryzyko nasilenia procesów erozyjnych w zbiorowiskach ˝y- Êci przyczyniajà si´ zarówno warunki klimatyczne – zw∏asz- znych buczyn górskich, zw∏aszcza, kiedy sytuacja ekono- cza wysokie sumy opadów atmosferycznych – jak i zasobne miczna leÊnictwa narzuca tendencj´ do minimalizowania gleby. Produkcja drewna w tych zbiorowiskach przekracza finansowych kosztów pozyskania i zrywki drewna kosztem 10 m3 na 1 hektar na 1 rok, czyli jest znacznie wy˝sza ni˝ zwi´kszenia szkód przyrodniczych. wielkoÊç przeci´tna dla lasów Polski (oko∏o 6 m3 na 1 hek- Warto tutaj dodaç, ˝e siedliska ˝yznych buczyn górskich tar na 1 rok). Szczególnie produktywne sà ˝yzne buczyny pe∏nià – szczególnie w Karpatach – dominujàcà rol´ ni˝szych po∏o˝eƒ górskich (600–800 m n.p.m.) z du˝ym w kszta∏towaniu odp∏ywu wody ze zlewni. Ze wzgl´du na udzia∏em jod∏y pospolitej Abies alba w drzewostanie. Bioràc fakt, ˝e ˝yzne buczyny górskie zajmujà du˝e obszary (rz´- pod uwag´ fakt, ˝e ˝yzne buczyny górskie zajmujà ∏àcznà du paruset tysi´cy hektarów) w strefie wysokoÊciowej cha- powierzchni´ oko∏o 300 tysi´cy hektarów, rola tego typu sie- rakteryzujàcej si´ najwi´kszymi opadami atmosferycznymi dliska w produkcji drewna jest znaczàca w skali kraju. Na- w skali kraju, rola hydrologiczna tych zbiorowisk jest trud- tomiast w produkcji drewna bukowego i jod∏owego rola ˝y- na do przecenienia. Jest to kolejny argument na rzecz bar- znych buczyn górskich jest dominujàca w skali ogólnokrajo- dzo starannego i przemyÊlanego prowadzenia gospodarki wej. Nie zmienia to jednak faktu, ˝e w przypadku ˝yznych leÊnej, a zw∏aszcza eksploatacji lasu, na tych siedliskach buczyn górskich na pierwszy plan wysuwajà si´ wzgl´dy po- zaprodukcyjne. Z punktu widzenia siedliskoznawstwa leÊne- Zalecane metody ochrony go ˝yzne buczyny górskie reprezentujà typ siedliskowy lasu Ochrona powierzchniowa w parkach narodowych i rezer- górskiego (LG), a w nielicznych przypadkach tak˝e lasu mie- watach jest najlepszà formà zachowania ma∏o zmienio- szanego górskiego (LMG) lub lasu wy˝ynnego (Lwy˝). nych fragmentów ˝yznych buczyn górskich. Szczególna ro- la przypada tutaj ochronie Êcis∏ej, chroniàcej naturalne Ochrona procesy, a nie tylko zabezpieczajàcej trwanie samego zbio- rowiska. Ze wzgl´du na fakt, ˝e wi´kszoÊç dobrze zacho- Przypomnienie o wra˝liwych cechach wanych ˝yznych buczyn górskich jest ju˝ obj´ta jakàÊ for- Pomimo znacznego rozpowszechnienia oraz du˝ej produk- mà ochrony powierzchniowej, perspektywy obj´cia ochro- tywnoÊci, siedliska ˝yznych buczyn górskich nale˝à do bar- nà nowych obszarów sà bardzo ograniczone. W niektórych 67 Lasy i bory

cz´Êciach Karpat oraz ich pogórza (Beskid Wyspowy, Be- buczyn, a pole do dalszych konfliktów jest nadal ogromne. 9130 skid Sàdecki) sieç rezerwatów chroniàcych ˝yzne buczyny Prawdopodobnie to w∏aÊnie zagospodarowanie narciarskie górskie powinna byç jednak uzupe∏niona o nowe obiekty. jest obecnie najbardziej powa˝nym zagro˝eniem dla siedlisk 3 Znaczne obszary ˝yznych buczyn powinny zostaç obj´te ˝yznych buczyn górskich, zw∏aszcza na terenie Karpat. ochronà powierzchniowà w trakcie zwi´kszania powierzch- ni istniejàcych parków narodowych. Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami W odró˝nieniu od Karpat, gdzie ochronà powierzchniowà ochronnymi obj´to dziesiàtki tysi´cy hektarów ˝yznej buczyny karpac- ˚yzne buczyny górskie sà bardzo dobrze reprezentowane kiej, w Sudetach powierzchnia ˝yznej buczyny sudeckiej w systemie obszarowej ochrony przyrody w Polsce, podlegajàcej ochronie jest nadal bardzo niewielka. Ze w znacznej mierze ze wzgl´du na fakt, ˝e zbiorowiska te wzgl´du na ograniczonà powierzchni´ dobrze wykszta∏co- by∏y stosunkowo dobrze zachowane na skutek ograniczo- nych p∏atów tego zbiorowiska konieczne b´dà wi´c zabie- nej dost´pnoÊci wielu obszarów górskich. Za szczególnie gi restytucji ˝yznej buczyny sudeckiej. Krokiem we w∏aÊciwà cenne wypada uznaç te fragmenty ˝yznych buczyn, które stron´ jest niewàtpliwie przyj´ty ostatnio program restytucji zachowa∏y naturalny charakter oraz podlegajà ochronie sudeckiej populacji jod∏y pospolitej, jednego z wa˝nych rezerwatowej od wielu dziesi´cioleci. Do tej grupy nale˝à sk∏adników zbiorowiska ˝yznej buczyny. dolnoreglowe starodrzewia Babiej Góry, reprezentujàce Ze wzgl´du na du˝e rozpowszechnienie ˝yznych buczyn gór- w znacznej mierze siedliska ˝yznej buczyny karpackiej, ob- skich oraz ich du˝y potencja∏ produkcyjny ochrona po- j´te ochronà Êcis∏à jeszcze w latach 30. XX wieku i stosun- wierzchniowa nie mo˝e byç jedynà ani nawet g∏ównà formà kowo dobrze poznane pod wzgl´dem ich sk∏adu gatunko- troski o zachowanie tego typu siedlisk. Ogromnà rol´ ma tu- wego, struktury oraz przebiegu niektórych procesów. Wy- taj do odegrania prawid∏owo prowadzona gospodarka le- mieniç tu nale˝y tak˝e rezerwaty „Turbacz” i „Dolina ¸o- Êna. Na szczególne poparcie zas∏uguje tak zwany naturalny pusznej” w Gorcach, obejmujàce g∏ównie siedliska ˝yznej kierunek hodowli lasu – czyli gospodarka leÊna prowadzo- buczyny karpackiej, a obecnie wchodzàce w sk∏ad Gor- na w oparciu o sk∏ady gatunkowe drzewostanu odpowiada- czaƒskiego Parku Narodowego. Obiekty te (zw∏aszcza re- jàce w pe∏ni warunkom siedliskowym, naturalne odnowienie zerwat „Turbacz”) majà te˝ d∏ugà histori´ ochrony oraz sto- lasu oraz stosowanie z∏o˝onych r´bni, przede wszystkim r´b- sunkowo niez∏à dokumentacj´ naukowà. Bardzo interesu- ni stopniowej gniazdowej udoskonalonej. R´bnia ta, oprócz jàce, dobrze zachowane i rozlegle naturalne ˝yzne buczy- zapewnienia warunków dla naturalnego odnowienia dla ny Bieszczadów majà stosunkowo krótkà tradycj´ ochrony, gatunków cieniowytrzyma∏ych, jak buk i jod∏a, stwarza tak˝e ale w ciàgu ostatnich kilkunastu lat by∏y obiektem bardzo mo˝liwoÊci odnowienia gatunków bardziej Êwiat∏o˝àdnych, intensywnych badaƒ. Buczyny bieszczadzkie sà obecnie jak wiàz górski czy jesion. Sprzyja ona tak˝e przestrzennemu najbardziej rozleg∏ym, zwartym i naturalnym kompleksem zró˝nicowaniu struktury drzewostanu. siedlisk ˝yznej buczyny w Polsce. Warto te˝ wspomnieç W warunkach silnych ograniczeƒ ekonomicznych prowa- o ˝yznych buczynach Roztocza, znajdujàcych si´ z dala od dzenie tego typu gospodarki nie jest ∏atwe; pod wzgl´dem centrum zasi´gowego tych zbiorowisk, ale bardzo dobrze czysto ekonomicznym nie jest ona bowiem w stanie konku- zachowanych, chronionych od dawna (najpierw w rezer- rowaç z gospodarkà opartà na hodowaniu monokultur watach, obecnie w granicach Roztoczaƒskiego Parku Na- iglastych – Êwierkowych czy daglezjowych – zagospodaro- rodowego) i bardzo dobrze udokumentowanych pod wanych r´bnià zupe∏nà. wzgl´dem naukowym. Buczyny sudeckie sà g∏ównym przedmiotem ochrony Inne czynniki mogàce wp∏ynàç w kilku rezerwatach przyrody, m.in. „Buki Sudeckie”, na sposób ochrony „Góra Mi∏ek”, zaÊ pobocznym w rezerwatach „Jaskinia SpoÊród innych czynników mogàcych wp∏ynàç w istotny spo- Niedêwiedzia w Kletnie”, „Cisowa Góra”, „Cisy w Górach Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki sób na ochron´ siedlisk ˝yznych buczyn górskich na szcze- Bardzkich”, „Góra Âl´˝a”. Chronione tak˝e na Górze gólnà uwag´ zas∏uguje rozwój narciarstwa zjazdowego. Chojnik (Karkonoski Park Narodowy) i w PN Gór Sto∏o- Z procesem tym wià˝e si´ wylesianie znacznych obszarów wych. Wiele interesujàcych i bogatych p∏atów nadal jed- górskich stoków, prowadzàce do fragmentacji kompleksów nak pozostaje poza ochronà. leÊnych. Tak si´ sk∏ada, ˝e tereny b´dàce g∏ównym przed- miotem zainteresowania narciarstwa zjazdowego – strome Inwentaryzacje, doÊwiadczenia, zbocza w wy˝szych po∏o˝eniach górskich – w znacznej mie- kierunki badaƒ rze sà te˝ obszarami wyst´powania wyjàtkowo cennych ˚yzne buczyny górskie (szczególnie w ∏uku karpackim) na- fragmentów ˝yznych buczyn górskich, które zachowa∏y si´ le˝à do najlepiej poznanych pod wzgl´dem naukowym sie- tam ze wzgl´du na ograniczonà dost´pnoÊç terenu i jego dlisk leÊnych w Polsce, chocia˝ stan ich zbadania daleki ca∏kowità nieprzydatnoÊç dla gospodarki rolnej. W ostatnich jest jeszcze od tego poziomu szczegó∏owoÊci, jaki charak- latach wiele inwestycji narciarskich (kolejki linowe, wyciàgi, teryzuje górnoreglowe bory Êwierkowe. Struktura i sk∏ad nartostrady) zosta∏o zrealizowanych na siedliskach ˝yznych florystyczny ˝yznych buczyn górskich oraz ich zmiennoÊç 68 ˚yzne buczyny

geograficzna sà poznane w stopniu zadowalajàcym, DZWONKO Z. 1990. Ekologia. W: Bia∏obok S. (red.) Buk zwy- znacznie gorzej przedstawia si´ jednak stopieƒ poznania czajny Fagus sylvatica L. Monografia. Instytut Dendrologii 9130 dynamiki tych zbiorowisk. Lepszego poznania wymaga te˝ PAN, Poznaƒ – Warszawa: 237–328. Êwiat zwierzàt zwiàzanych z siedliskami ˝yznych buczyn FABIJANOWSKI J., JAWORSKI A. 1996. Kierunki post´powania 3 górskich. Grzyby zwiàzane ze starymi drzewostanami ˝y- hodowlanego w lasach karpackich wobec zmieniajàcych si´ znej buczyny karpackiej zosta∏y dotàd stosunkowo nieêle warunków Êrodowiska. Sylwan 140, 8: 75–98. poznane tylko na Babiej Górze i w nielicznych mniejszych G¸OWACI¡SKI Z. (red.) 2000. Kr´gowce Bieszczadzkiego Parku rezerwatach; pod tym wzgl´dem jest jeszcze bardzo wiele Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, tom IX, s. 229. do zrobienia. Podobnie du˝e luki istniejà w znajomoÊci po- IZDEBSKI K., CZARNECKA B., GRÑDZIEL T., LORENS B., POPIO¸EK rostów zwiàzanych z ˝yznymi buczynami górskimi, Z. 1992. Zbiorowiska roÊlinne Roztoczaƒskiego Parku Naro- a zw∏aszcza z pniami starych drzew i martwymi k∏odami dowego na tle warunków siedliskowych. Wyd. UMCS, Lublin. wyst´pujàcymi w lepiej zachowanych fragmentach tych JAMROZY G. 1987. Uszkadzanie drzew przez zwierzyn´ a ich za- zbiorowisk. mieranie w drzewostanie górskim. Sylwan 131, 3: 43–48. JAROSZ S. 1935. Badania geograficzno-leÊne w Gorcach. Wyd. Monitoring naukowy PAU, Kraków. JAWORSKI A. 1997. Karpackie lasy o charakterze pierwotnym

Monitoring taki jest prowadzony na terenie wi´kszoÊci par- i ich znaczenie w kszta∏towaniu proekologicznego modelu Poradniki ochrony siedlisk i gatunków ków narodowych Polski po∏udniowej w oparciu o sieç sta- gospodarki leÊnej w górach. Sylwan 141, 4: 33–49. ∏ych, regularnie rozmieszczonych powierzchni próbnych. Se- JAWORSKI A., KARCZMARSKI J. 1990. Budowa i struktura drzewo- rie pomiarowe sà jednak na razie krótkie; wartoÊç wyników stanów o charakterze pierwotnym w Babiogórskim Parku Na- uzyskiwanych z tej formy monitoringu b´dzie rosnàç z up∏y- rodowym. Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris 29: 49–64. wem czasu, jednak tylko pod warunkiem zapewnienia od- JAWORSKI A., KARCZMARSKI J. 1991. Struktura i dynamika powiedniej ciàg∏oÊci pomiarów, co jednak nie jest ani ∏atwe, drzewostanów o charakterze pierwotnym w Pieniƒskim Parku ani pewne. Wa˝nym zagadnieniem jest te˝ podj´cie prób Narodowym. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, LeÊnictwo z. syntezy i koordynacji bardzo rozproszonych badaƒ, które 20: 45–83. z jednej strony cz´sto si´ dublujà, a z drugiej – pozostawia- JAWORSKI A., KARCZMARSKI J., SKRZYSZEWSKI J. 1994. Dyna- jà dotkliwe luki w naukowym poznaniu siedlisk ˝yznych bu- mika, budowa i struktura drzewostanów w rezerwacie „¸abo- czyn górskich. wiec”. Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris 32: 3–26. JAWORSKI A., SKRZYSZEWSKI J. 1995. Budowa, struktura i dynami- Bibliografia ka drzewostanów dolnoreglowych o charakterze pierwotnym w rezerwacie „¸opuszna”. Acta Agraria et Silvestria, series Silve- BERDOWSKI W. 1991. Szata roÊlinna projektowanego rezerwatu stris 33: 3–37. na górze Mi∏ek w Górach Kaczawskich. Ochrona Przyrody JAWORSKI A., ZARZYCKI K. 1983. Ekologia. W: Bia∏obok S. 49: 103–118. (red.) Jod∏a pospolita Abies alba Mill. Monografia. Instytut BERDOWSKI W. 1993. Szata roÊlinna projektowanego rezerwatu Dendrologii PAN, Poznaƒ – Warszawa, 317–430. przyrody w okolicy Nowych Rochowic w Górach Kaczaw- KASPROWICZ, M. 1996. Zró˝nicowanie i przekszta∏cenia roÊlin- skich. Acta Univ. Wrat. 1513, Prace Bot. 55: 97–119. noÊci pi´ter reglowych masywu Babiej Góry (Karpaty Za- CELI¡SKI F., WOJTERSKI T. 1978. Zespo∏y leÊne masywu Babiej chodnie). Sorus, Poznaƒ, Idee Ekologiczne 9: 1–215. Góry. Wydawnictwo PTPN, Poznaƒ. KORPEL’ Š. 1995. Die Urwälder der Westkarpaten. G. Fischer CHWISTEK K. 2001. Dynamics of tree stands in the Gorce Natio- Verlag, Stuttgart. nal Park (southern Poland) during the period 1992–1997. KUCZY¡SKA I., MACICKA T. 1984. Zbiorowiska leÊne wschod- Nature Conservation 58: 17–32. niej cz´Êci Gór Kamiennych. Acta Univ. Wrat. 553, Prace Bot. DANIELEWICZ W. 2000. Zbiorowiska roÊlinne. W: CieÊliƒski S., 27: 79–119. Kowalkowski A. (red.) Âwi´tokrzyski Park Narodowy: Przyro- KWIATKOWSKI P. 1995. Szata roÊlina rezerwatu „Góra Sobótka – da, gospodarka, kultura. Wyd. ÂPN, Bodzentyn – Kraków: Âl´˝a”. Acta Uniw. Wrat. 667, Prace Bot. 62: 23–38. 209–234. KWIATKOWSKI P. 2001. Zbiorowiska leÊne Pogórza Z∏otoryjskie- DZIEWOLSKI J. 1991. Kierunki przemian drzewostanów w par- go (Pogórze Z∏otoryjskie). Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica kach narodowych polskich Karpat w warunkach ochrony Êci- 8: 173–218. s∏ej i cz´Êciowej. Pràdnik 4: 9–26. MACICKA T. 1988. Przeglàd zbiorowisk leÊnych zachodniej cz´- DZIEWOLSKI J., RUTKOWSKI B. 1991. Tree mortality, recruitment Êci Gór Kamiennych i pó∏nocno-zachodniej cz´Êci Gór Sto∏o- and increment during the period 1969–196 in a reserve at Tur- wych. Acta Univ. Wrat. 887, Pr. Bot. 36: 47–79. bacz in the Gorce Mountains. Folia Forestalia Polonica MACIEJEWSKI Z. 1998. Long-term changes in the abundance 31: 37–48. and mass of the main tree species in beechwood and fir fo- DZWONKO Z. 1984. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk le- rest communities of Roztoczaƒski National Park (east-central Ênych polskich Karpat. Fragm. Flor. Geobot. 30: 93–167. Poland). Polish Journal of Ecology 46, 2: 169–186. 69 Lasy i bory

MATUSZKIEWICZ A., MATUSZKIEWICZ W. 1975. Mapa zbioro- sywie Runka w Beskidzie Sàdeckim. Zeszyty Naukowe AR 9130 wisk roÊlinnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochr. w Krakowie, 197, LeÊnictwo 16: 133–144. Przyr. 40: 45–112. SZWAGRZYK J. 1988. Zwiàzek mi´dzy pod∏o˝em skalnym 3 MEDWECKA-KORNAÂ A. 1972. Zespo∏y leÊne i zaroÊlowe. W: i udzia∏em jod∏y (Abies alba Mill.) i buka (Fagus silvatica L.) Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roÊlinna Polski. Tom 1. s. w lasach LZD Krynica. Sylwan 132, 10: 37–48. 383–441. SZWAGRZYK J. 1990. Natural regeneration of forest related to the MICHALIK S., MICHALIK R. 1997. Wst´pna charakterystyka zbio- spatial structure of trees: A study of two forest communities in rowisk leÊnych Magurskiego Parku Narodowego. Roczniki Western Carpathians, southern Poland. Vegetatio 89: 11–22. Bieszczadzkie 6: 113–123. SZWAGRZYK J. 2000. Rozleg∏e naturalne zaburzenia w ekosyste- MICHALIK S., SZARY A. 1997. Zbiorowiska leÊne Bieszczadzkie- mach leÊnych: ich zasi´g, charakter i znaczenie dla dynami- go Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, tom I. ki lasu. WiadomoÊci Ekologiczne 46: 3–19. MYCZKOWSKI S. 1958. Ochrona i przebudowa lasów Beskidu SZWAGRZYK J. 2003: Ârodowisko przyrodnicze i zbiorowiska roÊlin- Ma∏ego. Ochr. Przyr. 25: 141–237. ne Babiej Góry. W: Wo∏oszyn B., Wo∏oszyn D., Celary W. (red.) PANCER-KOTEJA E., SZWAGRZYK J. 1997. Zachowanie ró˝norod- Monografia fauny Babiej Góry. Wyd. ISEZ PAN, Kraków, 11–26. noÊci biologicznej a gospodarka leÊna. Sylwan 141, 3: 5–11. SZWAGRZYK J., CZERWCZAK M. 1993. Spatial patterns of trees PANCER-KOTEJA E., SZWAGRZYK J., BODZIARCZYK J. 1998. in natural forests of East-Central Europe. Journal of Vegeta- Small-scale spatial pattern of Rubus hirtus in a canopy gap. tion Science 4: 469–476. Journal of Vegetation Science 9: 755–762. SZWAGRZYK J., HOLEKSA J. 2000. Cele i metody ochrony eko- PENDER K. 1975. Zbiorowiska leÊne Gór Sowich. Acta Univ. systemów leÊnych na przyk∏adzie Planu Ochrony Babiogór- Wrat. No 269, Prace Bot. 20: 1–75. skiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody 57: 3–17. PENDER K. 1988. Lasy obszaru Wzgórz Strzeliƒskich i ich zbioro- SZWAGRZYK J., SZEWCZYK J. 2001. Tree mortality and effects of wiska zast´pcze. Cz. I. Zespo∏y leÊne. Acta Univ. Wrat. No release from competition in an old-growth Fagus-Abies-Pi- 474, Prace Bot. 40: 91–131. cea stand. J. Veg. Sci. 12: 621–626. PENDER K. 1991. Ocena stanu roÊlinnoÊci w lasach bukowych: SZWAGRZYK J., SZEWCZYK J., BODZIARCZYK J. 1995. Structure w Sudetach, na Przedgórzu Sudeckim i Wale Trzebnickim. of the Forest Stand in the ˚arnówka Reserve of the Babia Gó- Pràdnik. Prace Muz. Szafera. 4: 81–90. ra National Park. Folia Forestalia Polonica 37: 111–123. PENDER K., MACICKA-PAWLIK T. 1996. Dolnoreglowe lasy liÊcia- SZWAGRZYK J., SZEWCZYK J., KACZOR K. 1996. Relationship ste w otoczeniu Wrót PoÊny w Górach Sto∏owych. Acta Univ. between stand structure and advanced forest regeneration in Wrat. No 1886, Prace Bot. 70: 5–19. an old-growth stand of Babia Góra National Park. Ekologia PENDER K., MACICKA-PAWLIK T. 1996. Saxifraga rosacea Moench Polska 44: 137–151. na Rogowej Kopie w Górach Sto∏owych. Charakterystyka naskal- SZWAGRZYK J., SZEWCZYK J., BODZIARCZYK J. 1997. Spatial nych zbiorowisk z Saxifraga rosacea oraz otaczajàcych je zbioro- variability of a natural stand in the Babia Góra National wisk leÊnych. Acta Univ. Wrat. No 1886, Prace Bot. 70: 21–45. Park. Folia Forestalia Polonica 39: 61–78. PI¢KOÂ-MIREK H., MIREK Z. 1996. Zbiorowiska roÊlinne. W: Mi- SZWAGRZYK J., SZEWCZYK J., BODZIARCZYK J. 2001. Dyna- rek Z., G∏owaciƒski Z., Klimek K., Pi´koÊ-Mirek H. (red.) Przy- mics of seedling banks in beech forest: result of 10-year stu- roda Tatrzaƒskiego Parku Narodowego. Wyd. TPN, Zakopa- dy on germination, growth and survival. Forest Ecology and ne – Kraków: 237–274. Management 141: 237–250. PRZYBYLSKA K., KUCHARZYK S. 1999. Sk∏ad gatunkowy i struk- ÂWIERKOSZ K. 1994. Zbiorowiska roÊlinne Góry Chojnik – ekskla- tura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki wy Karkonoskiego Parku Narodowego. Cz´Êç 1. Zbiorowiska Bieszczadzkie, tom VI. leÊne. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 13, 2:17–36. RÓ˚A¡SKI W., SZWAGRZYK J. 1987. Wzniesienie, wystawa i na- ÂWIERKOSZ K. 1995. Ochrona zbiorowisk roÊlinnych pogórza chylenie jako czynniki kszta∏tujàce rozmieszczenie zbiorowisk i dolnych partii regla w Karkonoskim Parku Narodowym.

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki leÊnych na Pogórzu Wielickim i w przyleg∏ej cz´Êci Beskidów. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 51, 6: 16–25 Sylwan, 131, 7: 59–69. ÂWIERKOSZ K. 2000. Zbiorowiska leÊne z klasy Querco-Fagetea RUTKOWSKI B. 1992. Zmiany sk∏adu gatunkowego lasu w obiek- w pó∏nocnej cz´Êci Pogórza Izerskiego i mo˝liwoÊci ich tach doÊwiadczalnych Zak∏adu Urzàdzania Lasu w LeÊnym Za- ochrony. Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 15–24. kladzie DoÊwiadczalnym w Krynicy. Sylwan 136, 8: 61–70. WILCZEK Z. 1995. Zespo∏y leÊne Beskidu Âlàskiego i zachodniej RYGIEL Z. 1980. Przebudowa zbiorowisk olszy szarej w Bieszcza- cz´Êci Beskidu ˚ywieckiego. Wyd. UÂ, Katowice. dach. Sylwan 124, 1: 45–55. ZARZYCKI K. 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agraria SKIBA S., DREWNIK M., PREDKI R., SZMUC R. 1998. Gleby Biesz- et Silvestria, series Silvestris, 3: 1–131. czadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie II. ZI¢BA S. 2003. Dynamika procesu przebudowy górskich drzewo- SZEWCZYK J., SZWAGRZYK J. 1996. Tree regeneration on rotten stanów przedpolonowych. Praca doktorska, AR Kraków. wood and on soil in old-growth stand. Vegetatio 122: 37–46. SZWAGRZYK J. 1985. Zbiorowisko mezotroficznej buczyny w ma- Jerzy Szwagrzyk, Jan Holeksa

70