Lasy i bory ˚yzne buczyny Wiele potencjalnych siedlisk ˝yznych buczyn zaj´tych jest przez sztuczne zbiorowiska zast´pcze, np. drzewostany 9130 Kod Physis: 41.13 z dominujàcà sosnà (na nizinach) lub Êwierkiem (w gó- rach). Na nizinach mogà wyst´powaç postaci przejÊciowe A. Opis g∏ównego typu mi´dzy buczynami a gràdami bàdê zbiorowiska te mogà siedliska przyrodniczego przekszta∏caç si´ jedne w drugie. Podzia∏ na podtypy Definicja ˚yzne buczyny sà pod wzgl´dem fitosocjologicznym zró˝- Ten typ siedliska przyrodniczego obejmuje bukowe, nicowane na trzy podstawowe zespo∏y: ˝yznej buczyny ni- a w górach bukowo-jod∏owe i bukowo-jod∏owo-Êwierkowe ˝owej, buczyny sudeckiej i buczyny karpackiej. Na nizinach lasy rosnàce na ˝yznych siedliskach, z regu∏y na glebach wyró˝niane jest te˝ rzadkie zbiorowisko wilgotnej buczyny o neutralnym lub tylko s∏abo kwaÊnym odczynie, z próch- ze szczyrem trwa∏ym, niekiedy zaliczane do ˝yznej buczyny nicà typu mull (czasem przejÊcie do moder) i z dominacjà ni˝owej, a niekiedy traktowane jako odr´bny zespó∏. gatunków typowych dla lasów liÊciastych w runie. Lasy te Oprócz florystycznej, wyraêna jest odr´bnoÊç ekologiczna wyst´pujà w Polsce w granicach zasi´gu buka, majàc jed- buczyn ni˝owych i górskich: buczyny ni˝owe majà zwykle nak zasi´g wyspowy i miejscami porozrywany. drzewostany czysto bukowe i ich dynamika jest pochodnà dynamiki populacji buka, podczas gdy ˝yzne buczyny gór- skie mogà mieç drzewostany z udzia∏em wi´kszej liczby gatunków drzew, w zwiàzku z czym ich dynamika mo˝e mieç bardziej z∏o˝ony charakter. W niniejszym opracowaniu wilgotne buczyny ze szczyrem wydzieliliÊmy jako oddzielny podtyp siedliska przyrodnicze- go. Nie zajmujàc stanowiska odnoÊnie do ich klasyfikacji fitosocjologicznej, chcemy w ten sposób podkreÊliç ich uni- katowoÊç, interesujàcà ekologi´ i szczególne potrzeby ochrony. ¸àcznie natomiast potraktowaliÊmy dwa górskie zespo∏y ˝yznych buczyn: ˝yznà buczyn´ karpackà i ˝yznà buczyn´ sudeckà. Za takim rozwiàzaniem przemawia∏o podobieƒ- stwo ekologiczne buczyn górskich, przewa˝ajàce nad nie- wàtpliwie istniejàcymi ró˝nicami florystycznymi. W rezultacie wyró˝niono trzy podtypy: 9130-1 ˚yzna buczyna ni˝owa Charakterystyka (Galio odorati-Fagetum) 9130-2 Wilgotna buczyna ni˝owa ze szczyrem Zaliczone tu lasy majà na nizinach charakter lasów buko- (zbiorowisko Fagus sylvatica – Mercurialis perennis) wych, a w górach – charakter lasów mieszanych z bukiem, 9130-3 ˚yzna buczyna górska (Dentario enneaphylli- lecz z udzia∏em tak˝e innych gatunków, w tym iglastych – Fagetum i Dentario glandulosae-Fagetum) Êwierka i jod∏y; w niektórych p∏atach i w niektórych fazach dynamiki lasu gatunki te mogà nawet iloÊciowo domino- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki waç nad bukiem. Charakteryzujà si´ one stosunkowo buj- Umiejscowienie siedliska w polskiej nym i bogatym runem, budowanym przez typowe dla eu- klasyfikacji fitosocjologicznej troficznych siedlisk gatunki lasowe. Znamienny jest udzia∏ w runie gatunków z rodzaju ˝ywiec (Dentaria); ró˝ne gatun- Wyró˝nione podtypy sà w klasyfikacji fitosocjologicznej ki ˝ywców sà zwiàzane z odmiennymi podtypami ˝yznych umiejscowione w sposób nast´pujàcy: buczyn. Klasa Querco-Fagetea lasy liÊciaste Opisywane lasy zajmujà zwykle siedliska nizinnego, gór- Rzàd Fagetalia sylvaticae mezo- i eutroficzne lasy skiego lub wy˝ynnego lasu Êwie˝ego, rzadziej lasu wilgot- liÊciaste nego bàdê lasu mieszanego. Zwiàzek Fagion Sylvaticae buczyny Wyst´powanie lasów tego typu jest limitowane geograficz- Podzwiàzek Galio odorati-Fagenion ˝yzne buczy- nym zasi´giem buka. Jednak lokalnie mo˝e to byç dominu- ny ni˝owe jàcy typ lasu. W zwiàzku z doÊç du˝ym area∏em, jaki zajmu- Zespó∏ Galio odorati-Fagetum ˝yzna buczy- jà ˝yzne buczyny, sà one typem lasu istotnym gospodarczo. na ni˝owa 48 ˚yzne buczyny Zbiorowisko Fagus sylvatica-Mercurialis pe- MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo∏y leÊne Polski. Wyd. Nauk. rennis wilgotna buczyna ni˝owa ze szczyrem PWN, Warszawa. Podzwiàzek Dentario glandulosae-Fagenion ˝y- MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ A. 1973. Przeglàd fitoso- 9130 zne buczyny górskie cjologiczny zbiorowisk leÊnych Polski. Cz. 1. Lasy bukowe. Zespo∏y: Phytocoenosis 2.2: 143–202. MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro- Dentario enneaphylli-Fagetum ˝yzna wisk roÊlinnych Polski. PWN, Warszawa. buczyna sudecka MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ J.M. 1996. Przeglàd fito- Dentario glandulosae-Fagetum ˝yzna socjologiczny zbiorowisk leÊnych Polski (synteza). Phytoco- buczyna karpacka enosis 8 NS Seminarium Geobotanicum 3: 3–79. SIEDLISKOWE PODSTAWY HODOWLI LASU 2004. Za∏àcznik Bibliografia nr I do Zasad Hodowli i U˝ytkowania Lasu Wielofunkcyjne- go. Dyrekcja Generalna Lasów Paƒstwowych, Warszawa. MATUSZKIEWICZ J.M. 1996. Opracowanie sk∏adów gatunko- WOJTERSKI T. 1990. Buczyny i lasy z udzia∏em buka w Polsce. wych drzewostanów w poszczególnych fazach rozwojowych W: Buk zwyczajny. Nasze Drzewa LeÊne 10: 329–374. w zale˝noÊci od: typu siedliskowego lasu, zespo∏u roÊlinnego i regionu. Mscr. Departament Ochrony Przyrody Ministerstwa W∏adys∏aw Danielewicz, Jan Holeksa, ochrony siedlisk i gatunków Poradniki Ârodowiska, Warszawa. Pawe∏ Pawlaczyk, Jerzy Szwagrzyk 49 Lasy i bory B. Opis podtypów nym. Pod∏o˝e stanowià najcz´Êciej dyluwialne gliny lekkie 9130 i Êrednie oraz piaski gliniaste, cz´sto naglinowe. Pod ˝yzny- Kod Physis: 41.131 mi lasami bukowymi wyst´pujà na ogó∏ gleby brunatne w∏a- 1 Êciwe i wy∏ugowane oraz gleby p∏owe w∏aÊciwe, zbrunatnia- Cechy diagnostyczne ∏e i opadowoglejowe, a tak˝e rdzawe bielicowe, brunatne bielicowane oraz deluwialne brunatne. Odczyn gleb jest Cechy obszaru przewa˝nie kwaÊny, a w przypadku pod∏o˝a zasobnego ˚yzne buczyny ni˝owe reprezentujà w Polsce stosunkowo w w´glan wapnia tak˝e oboj´tny lub s∏abo zasadowy, lecz najubo˝szà postaç nizinnych, eutroficznych lasów buko- zwykle w warstwach g∏´biej po∏o˝onych. Poziom wody grun- wych zwiàzanych z wilgotnym i ∏agodnym klimatem subo- towej na glebach Êwie˝ych jest na ogó∏ doÊç g∏´boki. ceanicznym, które osiàgajà u nas pó∏nocno-wschodnià Siedliska ˝yznych buczyn w wi´kszoÊci sà zgodne z typem granic´ wyst´powania. Swym zasi´giem obejmujà niemal siedliskowym lasu Êwie˝ego. Nowe (2004 r.) „Siedliskowe ca∏y nizinny obszar naturalnego rozmieszczenia buka, od Podstawy Hodowli Lasu” wyró˝niajà dla opisu tego ekosys- Pomorza na pó∏nocy, przez Ziemi´ Lubuskà, a nast´pnie temu typ lasu: bukowy las Êwie˝y. pó∏nocnà, zachodnià i po∏udniowà Wielkopolsk´, po nizi- ny i wy˝yny na po∏udniu. Du˝e kompleksy ˝yznych buczyn Fizjonomia i struktura zbiorowiska ni˝owych znajdujà si´ na Wolinie, w Puszczy Bukowej pod ˚yzna buczyna ni˝owa ma najcz´Êciej struktur´ czterowar- Szczecinem, na Pojezierzu Drawskim i Pojezierzu Kaszub- stwowà. Drzewostan, przeci´tnie o du˝ym zwarciu, jest skim, Pobrze˝u Kaszubskim, na Pojezierzu MyÊliborskim, prawie czysto bukowy, a inne gatunki drzew, np. grab Car- w Puszczy Drawskiej oraz w rejonie Wysoczyzny Elblàskiej, pinus betulus, klony – jawor Acer pseudoplatanus i pospo- Wzniesieƒ Górowskich, Pojezierza I∏awskiego, Pojezierza lity A. platanoides, d´by – szypu∏kowy Quercus robur i bez- Che∏miƒskiego, na Garbie Lubawskim, a tak˝e na Pojezie- szypu∏kowy Q. petraea, wiàz górski Ulmus glabra czy lipa rzu Olsztyƒskim i Mràgowskim. drobnolistna Tilia cordata, stanowià w nim na ogó∏ nie- Omawiany typ lasu znajduje optymalne warunki w pagórko- znacznà domieszk´. W pó∏nocno-wschodniej oraz po∏u- watym krajobrazie m∏odoglacjalnym w zasi´gu pomorskie- dniowej Polsce gatunkiem domieszkowym jest tak˝e go stadium zlodowacenia ba∏tyckiego na Pobrze˝ach oraz Êwierk. W ubogiej warstwie krzewów, oprócz podrostu bu- Pojezierzu Zachodnio- i Wschodniopomorskim. Preferuje ka i odnowienia gatunków domieszkowych, wyst´puje stanowiska po∏o˝one na wzniesieniach form morenowych, z rzadka zwykle tylko jarzàb pospolity Sorbus aucuparia. z regu∏y w Êrodkowych partiach stoków, natomiast unika Warstwa zielna jest zazwyczaj dobrze rozwini´ta, pokrywa eksponowanych grzbietów, jak i den dolin, najni˝szych cz´- od 30% do 60% powierzchni i obfituje w liczne gatunki by- Êci stoków i p∏askich równin o utrudnionym drena˝u wg∏´b- lin oraz traw, spoÊród których do najcz´stszych nale˝à: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Poradniki ˚yzna buczyna ni˝owa. Fot. W. Danielewicz 50 ˚yzne buczyny przytulia wonna Galium odoratum, gajowiec ˝ó∏ty Galeob- warianty: typowy z facjalnie wyst´pujàcà kostrzewà leÊnà dolon luteum, zawilec gajowy Anemone nemorosa, tr´dow- Festuca altissima (w terenie pagórkowatym, w miejscach ob- 9130 nik bulwiasty Scrophularia nodosa, fio∏ek leÊny Viola fitego gromadzenia si´ Êció∏ki bukowej) lub z dominujàcà reichenbachiana, ˝ywiec cebulkowy Dentaria bulbifera, per∏ówkà jednokwiatowà Melica uniflora (w terenach p∏a- 1 przylaszczka pospolita Hepatica nobilis oraz per∏ówka jed- skich, na drobnoziarnistych i zwi´êlejszych glebach) oraz nokwiatowa Melica uniflora, prosownica rozpierzch∏a Mi- wariant z czartawà pospolità Circaea lutetiana reprezentujà- lium effusum, kostrzewa leÊna Festuca altissima i wiechlina cy wilgotniejszà postaç zespo∏u. Mo˝liwe jednak, ˝e cz´sto gajowa Poa nemoralis. W najbardziej ˝yznych postaciach opisywane jako typowe postacie z facjalnà dominacjà per- omawianego lasu wyst´pujà barwnie kwitnàce geofity wio- ∏ówki sà w rzeczywistoÊci przejawem lekkiej degeneracji fito- senne, np. kokorycz pusta Corydalis cava, ziarnop∏on wio- cenozy, polegajàcej na homogenizacji jej runa pod drzewo- senny Ficaria verna i czosnek niedêwiedzi Allium ursinum. stanem o sztucznie uproszczonej strukturze przestrzennej.